Acta Sanctorum der Bollandisten
Einleitung Oktober XII
Band Oktober XII
Anhang Oktober XII
28. Oktober
OCTOBRIS DIES VIGESIMA OCTAVA
SANCTI QUI V KALENDAS OCTOBRIS COLUNTUR.
S. Simon Chananæus, apostolus.
S. Thaddæus, qui et Judas, apostolus.
S. Thaddæus, discipulus Christi.
S. Cyrilla, virgo et martyr, Romæ.
S. Firmilianus, conf. pont. Cæsareæ in Cappadocia.
S. Melchion, presbyter Antiochenus.
S. Terentius, martyr.
S. Neonilla, conjux, martyr.
S. Sarbilus, eorum filius, martyr.
S. Nitas, eorum filius, martyr.
S. Hierax, eorum filius, martyr.
S. Theodulus, eorum filius, martyr
S. Photius, eorum filius, martyr.
S. Bele eorum filia, martyr.
S. Eunice, eorum filia, martyr.
S. Anastasia, virgo, martyr, Romæ.
S. Cyrillus, martyr, Romæ.
S. Ferrutius, miles et martyr, Moguntiæ in Germania.
S. Genesius Neophytus, martyr, Tigerni in Arvernia.
S. Fidelis, martyr, Comi in Italia.
S. Decentius, episcopus, martyr, Pisauri in Italia.
S. Germanus, diaconus, martyr, Pisauri in Italia.
S. Smaragdus, martyr Antiochiæ.
S. Marianus seu Mariana, martyr Antiochiæ.
S. Archelaidas, martyr Antiochiæ.
S. Diomedes, martyr, Leucopoli in Caria.
S. Sophronianus, martyr Carthaginensis.
S. Amarantus seu Amaranta, martyr.
S. Quintus, martyr.
S. Lucius, martyr.
S. Honoratus, conf. pont. Vercellis in Italia.
S. Gaudiosus, episcopus Africanus, Neapoli.
S. Salvius, eremita in diœcesi Rothomagensi.
S. Joannes, abbas Chuzebita, et episcopus Cæsariensis in Palæstina.
S. Faro, conf. pont. Meldis in Galliis.
S. Dorbheneus, abbas Hiensis.
S. Dodo, abbas Wasleriensis in Belgio.
S. Leodardus, pistor, Suessionibus in Galliis.
S. Neophytus, episcopus et martyr Urbnissii in Iberia.
S. Angelramus, episcopus Metenses in Galliis.
S. Victor I, episcopus Metenses in Galliis.
S. Victor II, episcopus Metenses in Galliis.
S. Sambatus, episcopus Metenses in Galliis.
S. Hesperius, episcopus Metenses in Galliis.
S. Villicus, episcopus Metenses in Galliis.
S. Petrus, episcopus Metenses in Galliis.
S. Stephanus Sabaita Poeta, monachus in Palæstina.
S. Remigius, episcopus Lugdunenses in Galliis.
S. Zacharias, episcopus Lugdunenses in Galliis.
S. Helias, episcopus Lugdunenses in Galliis.
S. Martinus, episcopus Lugdunenses in Galliis.
S. Amolo, episcopus Lugdunenses in Galliis.
S. Gebuinus, episcopus Lugdunenses in Galliis.
S. Sigolenus, abbas Stabulensis et Malmundariensis.
S. Godwinus, abbas Stabulensis et Malmundariensis.
S. Anglinus, abbas Stabulensis et Malmundariensis.
S. Albericus, abbas Stabulensis et Malmundariensis.
S. Odilon, abbas Stabulensis et Malmundariensis.
B. Joannes Chisius, ex ordine Eremitarum S. Augustini.
B. Stephanus Agazzari, canonicus regularis, Bononiæ in Italia.
B. Antonius Rubeus, conf. non pont. ex Ordine FF. Minorum, Sulmone in Italia.
APPENDIX
De Abraamo, episcopo Ephesino, monasterii Abraamitarum fundatore.
Prætermissi et in alios dies relati
| S. Genovefæ translatio Parisiis memoratur hodie in Usuardo puro, in auctariis Adonis, in Martyrologio Germanico Walasseri seu Canisii, in Martyrologio Maurolyci, in Gallicano Saussayi, in Parisiensi cardinalis de Noaliis, in Catalogo generali sanctorum Ferrarii, in Gynecæo Arturi et in aliis fastis. De eadem propria collecta legebatur in antiquo Breviario Corisopitensi aliisque, et officium solemne in Breviario canonicorum S. Genovefæ Parisiensium. In Martyrologio Parisiensi breviter explicatur cujus rei fieret memoria his verbis: Parisiis, translatio corporis S. Genovefæ virginis e theca vetere in novam argenteam, sub Herberto abbate (anno circiter 1242); et festivitas variarum ejusdem translationum, quæ antea, Normannorum loca sacra vastantium metu, contigerant. Verum tamen abbate Herberto (ut ex Usuardo patet) multo est antiquior hæc festivitas; quæ orta videtur ex translatione, a S. Eligio verisimiliter anno 630 facta. Sed diutius his immorari hoc loco non licet, quum jam pridem in his Actis edita fuerit S. Genovefæ Vita ad diem | III januarii |
| S. Salvii, episcopi et confessoris, natalem Ambianis celebrat hodie auctarium Adonis, item auctaria Ambianense et Centullense Usuardi; similiter Martyrologium Parisiense cardinalis de Noaliis, Ebroïcense episcopi de Rochechouart et Universale Castellani. Et quidem hac die obiit S. Salvius Ambianensis; sed de eo dixerunt decessores nostri ad diem, quo ejus nomen annuntiatur in Martyrologio Romano et paucis aliquot aliis, | XI januarii. |
| S. Paulum episcopum, nulla sedis addita designatione, memorat hodie Eclogadion XI sæculi, quod ex bibliothecæ Cryptoferratensis literariis thesauris deprompsit ediditque ven. vir Theodorus Toscani, de re hagiographica plurimum ideo meritus, sicut et cæteri omnes qui vetera kalendaria, græca præsertim et orientalia, e musæorum tenebris eruunt. Verum quisnam ex pluribus Paulis, quos reveretur ecclesia græca, hic annuntietur, non absque errandi formidine, determinare aggredior. Attamen, ut sententiam meam aperiam, hic laudari S. Paulum, Prusæ in Bithynia episcopum, qui strenue contra Iconomachos decertavit, duplicem ob rationem arbitror. In primis enim, omnia fere Græcorum kalendaria hoc nomen habent, ac dein alium ejusdem civitatis episcopum, S. Timotheum martyrem, ad diem 10 junii in Eclogadio Crypto ferratensi invenio; ita ut Prusienses fasti sacri non latuerint Eclogadii collectorem. Pauca autem, quæ de illustri confessore Paulo tradita sunt, data fuerunt in opere nostro ad diem | VIII martii. |
| Memoria patrum orientalium ἐν τῷ χάσματι, seu in fissura rupis. Ita legitur in Menæorum codice Sirmundiano et in alio codice Bollandiano incertæ originis. Quod quid significet diu multumque frustra quæsivi, donec tandem in Acta martyrum Sabaitarum inciderim, in quibus dubii certam solutionem inveni [Acta SS. tom. III Martii, pag. 173, cap. V et in fine, pag. 91, num. 47 et seqq.] . Patres enim illi, a Saracenis in antri cujusdam, quod ecclesiæ in morem aptatum fuerat, penitiorem recessum, quem fissuram rupis aut hiatum (græce χάσμα) Acta nuncupant, violenter intrusi, atque adeo impie igne et fumo torti sunt, ut decem et octo Christi confessores ibi atrocissimo supplicio perierint. Videtur autem horum memoria hac die illic celebrari, quoniam de S. Stephano Sabaita, qui eorum laudes cecinit, vitamque scripsit, hodie etiam festum agitur. Cætera vide ad horum martyrum propriam diem, | XX martii. |
| S. Domninus, illustris Thessalonicensium athleta, I octobris a Græcis cultus, ut patet ex Anno Græco-Slavico (ubi tamen utriusque Domnini mutandæ sunt invicem siglæ), iterum hodie celebrant Menæa Sirmundiana, quorum elogium brevius hic recitare supervacaneum est, cum de hoc sancto disseruerint decessores nostri. Remittimus ergo lectorem ad ea quæ leguntur 1 octobris inter prætermissos, et præsertim ad locum, in quo sancti martyris gesta illustrantur, nempe ad diem | XXX martii. |
| SS. Africani, Terentii, Maximi, Pompeji et aliorum XXXVI hodiernam commemorationem apud Græcos, quum in antiquioribus menæis manuscriptis et calendariis desit (reperitur enim in uno codice Florentino Prædicatorum, apud Sirletum et in excusis), recentius menæis illatam fuisse arbitramur. Ante sæculum XV admissa tamen fuit: namque eam Michael Athribensis, qui sæculo eodem martyrologium Copto-Arabicum conscripsit, suo libro inseruit, ut patet ex kalendario inde ab Assemanio [Catal. Mss. orientt. Bibl. Mediceæ, cod. CXV.] et a Cardinali Majo [Scriptt. vett. tom. IV, part. II, pag. 99.] deprompto, et ex Æthiopum fastis apud Ludolfum [Comment. pag. 396.] . Nomina vero, quæ in Catalogo Bibliothecæ Mediceæ legimus, licet cæteris accuratius scripta sint, et ipsa emendanda judicamus. Illic enim laudantur Maximus, Domitius, Victor et Philippus, dum contra apud Majum Nomitium pro Domitio, in schedis autem, cum decessoribus nostris communicalis, Themistium aut Timotheum et pro Victore Bacartum, Bocradem, Hypocratem habemus. Sed satis de his mendis, quæ ex indole linguæ Arabicæ quivis peritus facile explicabit. Non dubito quin Victori, Domitio et Philippo Africanus, Terentius et Pompejus substituendi sint. Fieri certe potest ut altera nomina alteris, mirum in modum (quod in lingua Arabica frequentius quam in cæteris accidit) depravatis, originem suam debeant: atqui si fieri potest, omnino et debet. Eadem enim quum sint Acta, ut ex breviario illius Martyrologii apud nos servato videmus, concludamus oportet ea fuisse a Græcis accepta ac proin ad Græcorum normam esse corrigenda. Accedit quod et in ipsis Græcis monumentis nomina non semper emendate scripta sunt, sic, verbi gratia, in Sirleti Menologio, in Synaxario, quod Hierosolymitanum credidit Scholzius, in Synaxariis Chiffletii et aliorum [Cfr Ann. Græca-Slav. ad diem 13 martii.] et in Eclogadio Cryptæferratæ ad diem 13 martii [Toscani, Ad typica Græcorum animadversiones, Roma, 1864.] pro Pompejo Publium offendimus. Horum autem martyrum Acta, quæ græce nondum sunt edita, a nostris decessoribus illustrata sunt ad diem | X aprilis. |
| S. Sabam, cujus in Eclogadio Crypto ferratensi nomen lego, puto illum esse, quem idem Eclogadion cum sociis ad diem 24 aprilis, sicut et cætera fere Græcorum kalendaria, jam laudaverat. Eo autem fidentius hoc assero, quod eodem die in Chaldaico kalendario, Romæ anno 1624 edito, et die sequenti in Menæis excusis et in uno Menæorum codice Mediolanensi occurrit. Hujus sancti Acta declararunt decessores nostri ad diem | XXIV aprilis. |
| S. Cyriacus, episcopus et martyr, cujus meminerunt Latini ad dies 1 et 4 maji, hodie a Slavis et Græcis colitur, ejusque synaxarium, compendio ex Actis extractum, in eorum libris legitur. Fabulosa ejus Acta, sapientesque de eo Danielis Papebrochii conjecturæ exstant in opere nostro ad diem | IV maji. |
| Anna, S. Cyriaci mater, in Menæis græcis, post filii sui elogium, brevi annuntiatione et disticho celebratur. Verum neque nomen, neque martyrium, neque cultus hujus Annæ, sat firmo nituntur testimonio; nam de ipsa asserere non possumus quod de S. Cyriaco jure dicitur, ejus nimirum nomen, martyrium et cultum aliunde innotescere quam ex fabulosissimis Actis, quibus nemo prudens fidem aliquam præstabit. Cæterum quæ de illa feruntur collecta sunt in opere nostro ad diem | IV maji. |
| S. Petrus Blachernita, qui vitam dedit pro assertione cultus sanctarum imaginum, associatur hodie in aliquot fastis (ut videre licet in Commentario de S. Stephano Poeta) S. Stephano Juniori Martyri. Vide ejus Acta ad diem | XVI maji. |
| S. Celbi, regis Occidentalium Saxonum, monachi in Anglia. Hujus meminit Beda in gestis Anglorum. Hæc totidem verbis legimus ad hanc diem in Kalendario sanctorum ordinis S. Benedicti, quod anno 1527 Ferdinandus de Valye, monachus Cisterciencis in S. Salvatoris Antverpiensi cœnobio, absolvit. Sed inter reges Saxonum Occidentalium unus venit Ceoluulf, ex cujus nomine Celbus effingi potuerit. Verum hic neque monachus factus est, neque a Beda laudatur. Quamobrem alio convertamus nos oportet. Scilicet die proxime sequenti (29 octobris) Challoner in Martyrologio Britannico commemorationem celebrat S. Ceolulphi, aliquando regis Northumbrorum, eruditi religiosique principis, cui S. Beda Historiam suam dicavit et qui, amore regni cælestis terrestre regnum relinquens, monachus factus est in monasterio Lindisfarnensi; ubi vitam finivit medio sæculo VIII et, teste Guilielmo Malmesburiensi, post mortem miraculis claruit. Considerandum præterea est natalem Ven. Bedæ celebrari ab eodem Challonero eadem die 29 octobris; adeo ut dubitandum non sit quin studio sissimus vir SS. Bedæ et Ceoluulfi nomina conjuncta repererit in calendario aliquo. Sed ex Guilielmo Malmesburiensi constat ossa sanctorum Bedæ et Celuulfi, qui apud Lindisfarnum monachus et sanctus [vixit], in singulis saccis lineis reperta [De gestis pontificum Anglorum, lib. III ad finem, edit. Savilii, fol. V. 158.] et simul cum S. Cuthberti aliorumque sanctorum corpora ex terra defossa fuisse et in novam ecclesiam translata. Hic honor datus S. Cuthberto diebus 24, 25 et 29 augusti anni 1054 [Acta SS. tom. III Martii, pag. 138 et seqq.] ; sed nihil obstat quin duobus mensibus post eadem sors obtigerit SS. Ceoluulfi et Bedæ corporibus. Neque aliam excogitare possum causam ob quam ad hos dies SS. Ceoluulfi et Bedæ nomina in Ferdinandi de Valye et Challoneri fastis inscripta fuerint. Data sunt in opere S. Ceoluufli acta ad diem XV januarii et Ven. Bedæ ad diem | XVII maji. |
| S. Gilberti abbatis translatio recolebatur in Carthusiæ Bruxellensis accessionibus ad Martyrologium Usuardi. Puto errore ad hanc diem relatam illam festivitatem ex 24 octobris, ad quam Saussayus recolit elevationem et translationem S. Gilberti, abbatis ex ordine Præmonstratensi in Arvernia. Sed de eo dictum est in opere nostro ad diem | VI junii. |
| S. Cuneræ, virginis et martyris, translatio aut natalis memoratur hodie a Greveno et Molano in suis Usuardi editionibus, et secundum eos a Walassero in Martyrologio Canisiano, a Ferrario in Catalogo generali sanctorum, a Saussayo in Supplemento ad Martyrologium Gallicanum et ab Arturo in Gynecæo. De ea continuo recurret sermo in S. Kennera, olim culta ad diem 29 octobris in Galwedia, territorio Scotiæ. Acta S. Cuneræ, occisæ in Rhenen, Bataviæ oppidulo, illustrata fuerunt in hoc ipso opere ad diem | XII junii. |
| S. Bassa, quæ cum S. Saba in Eclogadio Cryptoferratensi jungitur, et alibi in eodem codice non occurrit, alia esse vix potest ac celeberrima hujus nominis martyr, sequenti die in nonnullis Menæis memorata, et cujus fortitudinem, Machabæorum matre dignam, multis encomiis celebrarunt Græci et Latini et decessores nostri illustrarunt ad diem | XXI augusti. |
| S. Bartholomæi apostoli ex Lipara insula Beneventum translatio recolitur hodie in Catalogo generali sanctorum Ferrarii; qui et addit summa solemnitate celebrari quotannis hanc translationem a Beneventanis, corpus sanctissimi apostoli se habere gloriantibus. Sed idem se habere in templo S. Bartholomæi in Insula gloriantur Romani. De hac controversia dictum est in hoc opere ad diem, qua secundum Martyrologium Romanum S. Bartholomæi Acta illustrata sunt, | XXV augusti. |
| S. Apostolus Cleopas, frater Josephi, Sponsi [B. M. Virginis], annuntiatur hac die in codice Praxapostoli, Naniorum CLXX, apud Mingharellium, dum in Menæis Græcorum excusis ad diem 30 ejusdem mensis commemoratur. Sane de S. Cleopa et ejus cognatione cum Domino Nostro sæpius a compluribus auctoribus actum est, quam ut hic aliquid addere velimus. Remittimus ergo lectorem ad interpretes Novi Testamenti, et speciatim quidem ad libros de Evangeliis R. P. Patrizzii, et ad Lexicon Wineri [Biblisches Realwörterbuch.] , qui omnia congessit quæ ad quæstionis hujus discussionem (ne dicam solutionem) inservire possunt. Conferantur etiam quæ in opere nostro de hac re disputata sunt tum ad diem 21 octobris, tum ad natalem S. Cleopæ apud Latinos, | XXV septembris. |
| S. Cosmæ et Damiani et trium fratrum memoria denuo hodie celebratur in nonnullis græcis kalendariis, in Menæis excusis antiquioribus atque inde in Sirleti Menologio et in Margunii Vitis, vernacule scriptis. Verum deleta est hæc annuntiatio in Menæis recentioribus, anno 1843 editis. Istud autem par nobile fratrum, quos Arabas et martyres in Lycia dicunt Græci, proprium officium ad diem 17 octobris apud ipsos habent. Cæterum illos fratres a Cosma et Damiano, martyribus Romanis, die 1 julii, et a Cosma et Damiano, Asianis confessoribus, die 1 novembris cultis, perperam distingui ostendit Stiltingus, qui accurate martyrum gesta illustravit ad diem | XXVII septembris. |
| S. Divitani, episcopi Suessionensis, mentio fit ad hanc diem in codice Usuardi Rhemensi [Sollerius, Martyrologium Usuardi, pag. 615.] . De eo egerunt decessores nostri ad diem | V octobris. |
| S. Andreas in Crisi, qui martyrium fecit pro defensione sanctarum imaginum, commemoratur hodie in aliquot fastis (ut in Commentario de S. Stephano Poeta docebimus). Ejus Acta enarrata fuerunt ad diem, qua potissime colitur, | XVII octobris. |
| S. Donatum, episcopum, natione scotica seu hibernica, qui scripsit grammaticam, diei 28 octobris secundum Martyrologium Angliæ assignat P. Henricus Fitz-Simon in Catalogo sanctorum Hiberniæ, quem Philippus O'Sullevanus inseruit Historiæ catholicæ Hiberniæ compendio, anno 1850 a Matthæo Kelly novis curis edito. Est is S. Donatus, episcopus Fæsulanus prope Florentiam, qui artem grammaticam certissime docuit; sed adscripti ei libri totidem Dempsteri commenta sunt. Existimo diem 28 octobris scriptum esse facili typothetarum errore loco diei 22 octobris. Hac enim die colitur S. Donatus atque Acta ejus data fuerunt. Quæ itaque vide ad diem | XXII octobris. |
| S. Severini, episcopi Burdigalensis, memoria recolitur hodie a Ferrario in Catalogo generali sanctorum; qua celebrari reditum beati viri Burdigalam, postquam Colonienses ad meliora traduxisset, tradit in Martyrologio Gallicano Saussayus: qui et addit suo ævo eum magis honoratum fuisse præsenti die quam 23 octobris, qua ejus nomen Martyrologio Romano inscriptum est. Sed hoc inde provenit quod S. Severinus Burdigalensis, annuntiandus die 25 octobris, et S. Severinus Coloniensis, die 23 octobris, in unum virum confusi sunt. De ambobus distinguendis et de illorum gestis dictum est in opere nostro ad diem | XXIII octobris. |
| S. Ritutus confessor, quasi cultus Carthagine, non secus ac S. Suffratianus seu Sophronianus, annuntiatur hodie in auctario Barberiniano Martyrologii Bedæ. Quum alibi nuspiam hic sanctus prodeat, quumque nomen neque latinum, neque græcum, neque germanicum, neque celticum sit, non est dubitandum quin sit sphalma seu alius nominis corruptela. Est forte S. Rogatus, martyr Nicomediensis, de quo dictum est ad | XXIV octobris. |
| SS. Beoanus et Mellanus præsenti die annuntiantur in Martyrologio Tamlactensi, edito a Matthæo Kelly. Hos eosdem esse credidit Michael O'Clery [Martyrologium Dungallense, editum a Todd et Reeves, pag. 284.] ac ii qui ad diem 26 octobris in eodem Tamlactensi Martyrogio annuntiantur his verbis: Nasadius, Beoanus et Mellanus, tres sancti de Britannia et in una ecclesia sunt, in regione Hivechiæ, in Ultonia, Tamlacta-Umhuil, juxta lacum Bricreann. Quocirca ille idem Clericus ad diem 26 octobris scripsit: Beoanus, episcopus, et Meallanus, de Tamlacht Menainn, juxta lacum Bricrenn in regione Hivechiæ, in Ultonia. Sed diversi videntur, tum quoniam sine gravissima ratione ponendum non est trium dierum spatio bis commemorari SS. Beoanum et Mellanum, tum quoniam adjecto S. Nasadii nomine ambo manipuli distinguuntur. Colganus [Trias Thaumaturga, pag. 378.] , satis non habens eos confundere, contendit insuper eosdem esse ac SS. Beoanum et Mellanum, qui in visione celeberrima apparuerunt S. Fursæo. Sed manifestum est SS. Beoanum et Mellanum, qui S. Nasadium socium habuerunt, esse diversos a S. Fursæi cælestibus magistris: illi enim Britanni fuerunt, hi Scoti seu Hiberni, ut et in Vitis S. Fursæi [Acta SS. tom. II Januarii, pag. 39.] traditur, et in Historia Anglorum Ven. Bedæ [Lib. III, cap. 19.] . Et quidem ad diem 7 februarii hæc Clericus in Dungallensi Martyrologio perhibet: Meallanus, Mac-Ui-Coinn, de insula Mac-ui-Coinn, in lacu Oirb-sen, in Connacia, in regione (additur in Martyrologio Casselensi) de Hibh-sean, erat spiritualis pater Fursæi, qui perrexit Peronam. Deinde SS. Beoani, Mellani et Nasadii corpora servabantur in Tamlacht-Menainn: contra SS. Beoani et Mellani corpora exsistebant Peronæ. Illi itaque a se invicem distinguendi videntur. An vero SS. Beoanus et Mellanus, laudati in Tamlactensi Martyrologio, iidem sint ac S. Fursæi magistri, alia prorsus est quæstio; in qua ab affirmantium parte libentius stabo, partim ne multa Beoanorum et Mellanorum paria admittere cogar, partim quoniam qui hodie prodeunt SS. Beoanus et Mellanus absque ulla loci aut officii designatione, aliis nullis convenientius assimilari possunt quam S. Fursæi magistris. Sed nolim hunc locum claudere quin ad ea, quæ ad diem 26 octobris de SS. Beoano, Mellano et Nasadio dixi, pauca addam de Tamlacht Menand seu Tamlacht Umhuil, prope lacum Bricrenn, in regione Hivechiæ in Ultonia, ubi illorum sepulta fuerunt corpora. Ostendi illic hunc locum positum esse in alterutra baronia Dower Iveagh et Upper Iveagh, comitatu Dunensi; sed de Tamlacto nihil definire potueram. Verum postmodum venerunt in musæum nostrum Ecclesiasticæ antiquitates Dunenses, Connorenses et Dromorenses, quas anno 1847 Guilielmus Reeves, toties a me et numquam satis laudatus, edidit. Hic itaque ostendit [Ecclesiastical antiquities of Down, Conor and Dromor, pag. 112 et 113.] in parœcia Aghaderg, olim Achyderig, inter Banbridge et Newry, positum esse lacum Bricrenn, prope quem assurgit oppidulum Loughbrickland; Tamlactum, ubi olim stabat parœciale templum, ibidem repræsentari agro Drumsallagh, in ripa occidentali lacus; et nominis Menand superesse vestigia, quum in parte meridionali parœciæ campus adhuc exstet Meenan appellatus. Paulo plura dabit Reevius. Nos autem, ut hæc concludamus, siquidem videntur illi alii sancti iidem qui S. Fursæi comites, monendus est lector disputatum fuisse de S. Mellano seu Meldano, et simul de S. Beoano, (nam omnia ambobus sunt communia), ad dictam diem | VII februarii. |
| Siqui autem tueri velint eosdem eos esse ac Tamlactenses ad lacum Bricrenn, videant quæ scripsimus ad diem | XXVI octobris. |
| SS. Mellanum, Beoanum et Nasadium, natione Britannos atque utique a Mellano et Beoano, Martyrologio Tamlactensi ad hanc diem inscriptis, diversos, olim in Hibernia, provincia Ultoniæ, hodie cultos fuisse perhibet Colganus [Acta SS. Hiberniæ, tom. I, pag. 364.] ; nisi potius (atque ita quidem censeo) typographorum errore editum fuerit 28 octobris loco 26 octobris. De iis, martyrologia Hibernica secutus, dixi (ut continuo monui) ad diem | XXVI octobris. |
| SS. Tharsi, Polycarpi, Caji, Eumenii, Januarii, Tarrei et Florentii, martyrum in Phrygia, natalem celebrat hodie Galesinius in suo Martyrologio; quibus et Cumenium addit Maurolycus. Eumenius et Cumenius ficti sunt ex nomine civitatis Eumeniæ in Phrygia; Tharsus et Tarreus repræsentant S. Thraseam; Polycarpus et Cajus genuina sunt nomina. Januarius est diaconus Turritanus, socius S. Proti. S. Florentius est martyr Tilæcastrensis Galliis. De S. Januario dictum est ad diem XXV octobris; de reliquis ad diem | XXVII octobris. |
| SS. Vincentiæ, Sabinæ et Christetæ, martyrum Abulensium, quorum Acta ad diem proxime præcedentem illustrata fuerunt, memoriam hodie recolit Florus in codicibus Atrebatensi, Tornacensi et Lætiensi; unde etiam translati fuerunt in Tornacensem S. Martini codicem Martyrologii Usuardi. Gloriosæ eorum passionis decora apparent in opere nostro ad diem | XXVII octobris. |
| In Agerensi S. Petri basilica principatus Cathaloniæ Hispaniæ depositio sacrarum exuviarum S. Sabinæ, civis Emeritensis in Hispania et martyris Agennensis in Gallia, ubi cum S. Fide concive propter Christi sponsi nomen ejusque confessionem martyrio coronata est. Hæc Tamayus ad hanc diem in Martyrologio Hispanico; sed meræ sunt fabulæ. S. Sabina natione Emeretensi nequaquam fuit, neque socia S. Fidei Agennensis [Florez, España sagrada, tom. XIII, pag. 306; Acta SS. tom. III Octobris, pag. 268.] ; sed martyrium fecit Abulæ cum SS. Vincentio et Christete. De trinis sanctis martyribus et de corpore S. Sabinæ, in Agerensi templo deposito, dictum est in hoc ipso tomo ad diem | XXVII octobris. |
| Dedicatio basilicæ S. Lamberti martyris Leodii commemoratur hodie a Molano in accessionibus ad Usuardum, a Walassero in Martyrologio Canisiano, a Ferrario in Catalogo generali sanctorum. Verumtamen, propter festum apostolorum Simonis et Judæ, nulla fiebat hujus solemnitatis memoria in illa basilica, ut mihi constat ex Breviariis Leodiensibus, anno 1488 et deinceps impressis; ita ut contenti essent Leodienses canonici Martyrologii annuntiatione; in qua et hæc legebantur: Facta est autem hæc dedicatio sexto anno episcopatus Baldrici nostri episcopi, (Christi 1013,) a sanctissimo viro Dei Hereberto, Coloniensi archiepiscopo. Pluribus hoc celebritatum genus prosequi non solemus. Cæterum vide scriptores Leodienses et ipsa nostra Acta ad diem 17 mensis septembris [Acta SS. tom. V Septembris, pag. 573.] | |
| S. Arcelladus, Arcelludus seu Artheladus, hodie in laterculis Hieronymianis laudatus, idem est ac S. Archelaïdas, de quo dicetur infra. | |
| S. Suffronisianus, Suffrasianus, Suffratianus, Suffronisænus seu Fofronius S. Sophroniani nominis, de quo infra fiet mentio, immutationes sunt. | |
| S. Marandus, Mirandus seu Nicander, martyr Antiochenus, occurrit hodie in pluribus laterculis Hieronymianis. Est corruptela nominis S. Smaragdi, cujus hodie memoriam infra recolimus. | |
| S. Mauriana, martyr Antiochena, quæ hodie in codicibus Hieronymianis Lucensibus Florentinii laudatur, et S. Marina in codice Augustano Sollerii, est eadem ac S. Mariana seu Marianus; de quo infra fiet sermo. | |
| S. Justi nomen miscet hodie turmæ S. Amaranti martyris codex Corbejensis major, errore non facile explicabili. | |
| S. Cæsarium ad hanc diem repererunt decessores nostri in Calendario, quod ex indiciis aliquot videtur mihi esse Calendarium Gregorianum perpetuum, anno 1583 Duaci editum. Qui habent hoc Calendarium, ipsi videant unde hoc nomen ad præsentem diem illuc venerit. Certe in Calendario Missalis Gregoriani, anno 1582 editi, de S. Cæsario, neque hac, neque alia die, ulla fit mentio; nulla item in tot martyrologiis, quæ continuo volvimus. | |
| S. Marcum episcopum, quasi hodie Autissiodori cultum, annuntiat Florarium ms. quod penes decessores erat. Est ille idem, qui in Martyrologio S. Sabini in Levitania, diœcesi Tarbiensi, (quod Martyrologium scriptum fuit sæculo XII et in lucem datum a Saussayo ad finem Martyrologii Gallicani,) ad diem 20 aprilis annuntiatur his verbis: In Autissiodoro civitate, sancti Marci episcopi. Sed nullus Marcus inter episcopos Autissiodorenses; neque alius Marci episcopi mentio in Martyrologiis antiquis et recentibus Autissiodorensibus. Quid ergo? Quum die 20 aprilis illic olim coleretur S. Marianus monachus et S. Mamertinus abbas, conjecturam fecerunt decessores in prætermissis ad illam diem per S. Marcum episcopum repræsentari alterutrum. Sed præter modum violenta medicatio: Marcum in Marianum seu Mamertinum mutare, et episcopum in monachum seu abbatem. Venit itaque mihi in mentem dubitatio num forte ille Marcus episcopus Britannus sit, qui prope SS. Medardi et Sebastiani Suessionense monasterium vitam eremiticam duxit et in Miraculis S. Germani Autissiodorensis a S. Heirico laudatur plurimum [Ibid. tom. VII Julii, pag. 272.] ; qui facile extraneo videri potuit vixisse Autissiodori, quum S. Heiricus Suessiones taceat. Sed hæc conjectura justo propius ad meram suspicionem accedit. | |
S. Dalmachus hodie annuntiatur in Kalendario
Hibernico, quod initio sæculi XVII circum
ferebatur, quamquam non multa cura
collectum esset [O'Sullevan, Hist. cath. Hiberniæ compendium, edit. 1850, pag. 49 et seqq.] . In Catalogo alphabetico
aliquot sanctorum Hiberniæ P. Henrici
Fitz-Simon legitur similiter: S. Dalmachus
episcopus, 28 octobris; et Floratius designatur
quasi fons, ex quo hæc memoria sumpta
sit: quod Floratii nomen, passim in Fitz-Simonii
Catalogo (quale editum est) obvium,
effictum est ex Flora, siglis Florarii;
quo vocabulo Martyrologia, undequaque
collecta, appellare solebant. Hanc auctoritatem
secutus, celebrat hac die Ferrarius
in Catalogo generali sanctorum memoriam
S. Dalmachi, episcopi in Hibernia. Quem
Dalmachum seu Dalmacium eumdem esse
ac S. Dalbhach de Cuil Collainge, qui in
Tamlactensi et Dungallensi Martyrologiis
ad diem 23 octobris celebratur, liquet ex
indice, quem Michael O'Clery adjecit ad
Dungallense Martyrologium. De eo itaque
in prætermissis diximus ad illam diem 23
octobris. Sed tunc in lucem nondum venerat
curis Jacobi Todd et Guilielmi Reeves Martyrologium
Dungallense; ex quo jam pauca
decerpere juvat. Erat itaque S. Dalbhac seu
Dalmacius ex genere Oilioll Flannbeg, filii
Fiachæ Muilleathan, filii Eugenii seu Eoghan
Mor, filii Oilioll Olum. Cuiminus de
Condeire in poemate, cujus initium est: “Patricius
de Ard Macha civitate amabat, etc.”
tradidit hunc sanctum pœnitentiæ fuisse plurimum
deditum, neque umquam in vita latus
manu attigisse. Scripsit nempe de eo:
|
|
| S. Nathi, nulla alia addita designatione, commemoratur hodie in Martyrologio Tamlactensi; qui et Nathe episcopus vocatur in Martyrologio Dungallensi. Sed quis is sit quis dixerit? Michael O'Clery initio sæculi XVII, quum memoriæ sanctorum minus obliteratæ essent, ad Dungallensem commemorationem hæc addidit: Existimo esse Nathi, filium Senachi, de genere Conchobhari Abhradhruadh, Lageniensis. Et ad diem 1 augusti, qua prodit Nathi, episcopus, de Cuil Fuitherbe, hæc alia, quibus significet aut saltem innuat utrobique de eodem viro agi: Historia sanctorum in poemate (S. Ængussii Cæledei, cujus initium est: Naomhsheanchus naomh Inse Fail, Sacra historia sanctorum insulæ Fail,) tradit exstitisse episcopum Nathi, filium Senachi, de genere Mesincorbi, Lageniensis. De hoc genere pauca dixi supra in S. Abbano. Sed ex his salis manifestum est jam pridem periisse notitiam gestorum S. Nathi, hodie olim in Hibernia culti. | |
| S. Colmannus annuntiatur hodie in Tamlactensi et Dungallensi Martyrologiis, nulla addita designatione, qua ab innumeris distinguatur cognominibus. | |
| SS. Suibhne et Conan commemorantur hodie in iisdem Martyrologiis, neque loci cultus, neque officiorum designatione adjecta. Rariora hæc nomina, pluribus tamen communia; ita ut divinare nequeam quinam illi sint. | |
| S. Mobeoc memoratur hodie in Martyrologio Tamlactensi; sed in Dungallensi dicitur Mobecocc. Utrobique Mo est Meus, ad significandum amorem et venerationem additum, ut gallice in Monsieur, Madame, Notre-Seigneur, Notre-Dame, etc. Oc est diminutivi signum, quo etiam amor indicetur; qui usus olim etiam in Belgio, Gallia et alibi invaluerat. Mobeoc itaque est idem nomen ac Beanus seu Beoanus; et Mobecocc idem ac Becanus. Sed tot Beani et Becani in fastis hibernicis occurrunt, ut ne conjecturis quidem locus sit. Siquæ tamen facienda sit, nonne hodie bis annuntiatur S. Beanus seu Beoanus, de quo supra? Facile fieri potest ut, qui Tamlactense Martyrologium collegit, inciderit in calendarium, in quo solus S. Mobeoc seu Beoanus legebatur, et in alterum, in quo idem S. Beoanus sociabatur cum S. Mellano, atque duos diversos crediderit. Centena hujus erroris exempla in Hieronymianis fastis obvia sunt. | |
| S. Arsenio, archiepiscopo Serbiæ, quam libentissime locum in nostro opere daremus, quandoquidem non in schismate, sed in Romanæ Sedis communione vixisse discipulus S. Sabæ dilectissimus censendus est. Verum nobis deficiunt documenta, ad sancti viri res gestas digne illustrandas necessaria; magnopere ideo exoptamus ut doctissimus auctor Anni Græco-Slavici publici quamprimum juris faciat Vitas sanctorum slavicarum ecclesiarum, quæ multa, occidentalibus scriptoribus prorsus incognita, et ad res ecclesiasticas non magis quam ad civiles pertinentia, maximo omnium plausu contineant. Donec voti compotes simus, satis sit oportet, brevis notitia quam ad hanc diem im Anno Græco-Slavico lector inveniet. | |
| Harmackarus, alias Hermocarus, Harmacarius, Harimackarus et Erwacherus, sextus episcopus Ultrajectinus, licet a Siffrido Petro [Cfr Beka, Historia Ultrajectina, pag. 136.] in catalogo episcoporum hujus ecclesiæ nuncupetur sanctus, nuspiam tamen videtur cultu publico fuisse cohonestatus. Hunc sæculo VIII exeunte vel IX ineunte post S. Willibrordum Ultrajectensi ecclesiæ præfuisse referunt Beka [Ibid. pag. 21 et 22.] , Heda [Heda, Historia episcoporum Ultrajectinorum, pag. 43.] , Van Heussen [Hist. episcopatus Ultrajectini, tom. I, pag. 6.] aliique, qui omnes ejus laudant pietatem in Deum et zelum animarum. Harmackarum obiisse 28 augusti existimat Heda, sed id 28 octobris accidisse censet Beka. | |
| B. Simonem abbatem hac die commemorari in Calendario Cisterciensi, (utique Divionensi anni 1617), annotatum reperio Henschenii manu in decessorum nostrorum reliquiis. Deinde, in Catalogo chronologico geographico sanctorum, beatorum ac servorum Dei ordinis Cisterciensis, quem Sigismundus Alberti anno 1712 Monteregali edidit, hæc leguntur: B. Simeon, monachus Clarævallensis; 28 octobris, 1160. Sed hoc anno in Claravalle nullus obiit insignis monachus, nomine Simeon; neque in indice clarorum virorum hujus asceterii aliquis Simeon reperitur. Sed ad annum 1161 a Manriquio [Annales Cisterc. ad an. 1161, cap. V, num. 3, tom. II, pag. 353.] consignatur obitus Simonis: qui quum abbas Benedictinus Caziaci, diœcesi Suessionensi, esset, diu frustra a S. Bernardo petierat inter Cistercienses cooptari: quam gratiam non nisi post mortem beatissimi viri consecutus est, septennium deinde in Claravalle monachus futurus. Porro, quum vita functus sit S. Bernardus die 20 augusti anni 1153, pro intervallo quod inter sanctissimi abbatis recessum et Simonis Caziacensis adventum posueris, diem obiverit Simon anno 1160 aut 1161. Præterea hic idem et abbas dici potest et monachus: abbas enim benedictus est Caziaci, sed non nisi in monachorum ordinem admissus est in Claravalle. Eum laudat Henriquesius in Menologio Cisterciensi ad diem 4 septembris vocatque B. Simonem, olim abbatem Caziaci ordinis Benedictini, et postmodum monachum Cisterciensem. Sed nulla prorsus adsunt honoris ecclesiastici signa: et quæ de eo innotuerunt, data fuerunt a decessoribus nostris in Commentario de S. Bernardo [Acta SS. tom. IV Augusti, pag. 225.] . | |
| B. Egbertum, conversum Villariensem in Brabantia, laudat hac die Henriquesius in Menologio Cisterciensi, quod patrum ordinis libenter audiebat et libentissime æmulabatur virtutes; in quibus celeber evaserit, ab omnibus ut sanctus laudatus et a Christo cum ingenti cælitum comitatu visitatus. Hinc derivatum est hoc encomium in Menologium Benedictinum Bucelini, in Vitas hispanicas sanctorum ordinis S. Benedicti Herreræ, in Menologium Benedictinum germanicum Lechleri et in alios hujusmodi libros; quin etiam, quod longe majoris momenti est in Martyrologium ms. Villariense, quo in choro utebantur illi monachi et quod nunc in musæo nostro asservatur. Sed animadvertendum est hoc Martyrologium non solum centum annis antiquius non esse Urbanianis decretis, sed integro saltem sæculo esse posterius, ut ex charta et scriptura manifestum est. Deinde nuspiam apparet præclari hujus viri tumulum aut imagines in honore fuisse aut quidquam fuisse factum quod cultus ecclesiastici indicium sit, præter annuntiationem illam martyrologicam, plane illegitimam. Demum ignoratur omnino quomodo in notitiam Egberti nominis devenerit Henriquesius: in annotatis citat Librum de claris luminaribus Villariensis cœnobii et Chronicum Villariense; sed hoc Chronicum et ille Liber una et eadem est lucubratio, quam Martenius [Thesaurus anecdotorum, tom. II, col. 1267 et seqq.] edidit cum titulo Historiæ monasterii Villariensis in Brabantia ordinis Cisterciensis, libris tribus distincta: quorum primus continet Vitas abbatum, secundus monachorum, tertius conversorum. Atque ad finem tertii hujus libri venit caput XIII, quo referuntur illius conversi laudes. Sed dicitur conversus quidam de domo Villariensi pistoriæ artis; titulus vero est: De quodam fratre pistore; ita ut in exemplari, quo usus est Henriquesius, aut in eo, quod descripsit Martenius, Egberti nomen non legatur. Eum itaque prætermittere cogimur. | |
| Rainerium, monachum Cassinensem et martyrem; | |
| Mamilanum seu Maximilianum, abbatem Hispanum; | |
| Agilbodum, monachum Bobiensem; et | |
| Joannem et Candidum, discipulos B. Mariani, annuntiat hodie Bucelinus in Nomenclatore Menologii Benedictini; quo Nomenclatore conclusit multa ignota nomina. Sed in auctoritatem hujus Nomenclatoris hoc loco inquirere nolumus, satis habentes annotare nullam ex illis videri assecutum umquam ecclesiasticos honores. | |
| Gregorium Sayrum, monachum benedictinum Anglum, qui anno 1602 in S. Georgii Majoris monasterio obiit, et | |
| Em. V. Joannem Bonam, ex abbate generali Cisterciensi S. E. R. cardinalem creatum, literis et sacræ antiquitatis scientia insignem, laudat hac die Schindelius in Menologii Bucelini Supplemento; sed ambo cultu ecclesiastico carent, neque actum est de iis inter sanctos recensendis. | |
| Silvanum Boselli, fundatorem eremi Camaldulensis S. Josephi prope Vindobonam in Austria, vita functum anno 1679, laudat hodie Basilius Duverchius in Diario Camaldulensi. Numquam ecclesiasticum cultum adeptus est venerabilis vir. | |
| B. Briolaya virgo, quæ, nuptias ipsi a parentibus propositas et sæculi commoditates fastidiens, Christo virginum sponso dulciter adhæsit et in cœnobio Eboracensi in Lusitania habitum Cisterciensem assumpsit; ubi continuum silentium omnium admiratione sanctissime custodivit, laudatur hodie ab Henriquesio in Menologio Cisterciensi et secundum eum a Bucelino, Herrera, Lechlero, Cherlio aliisque menologis Benedictinis. His omnibus præivit Bernardus de Brito, qui in Annalibus ordinis Cisterciensibus, quos anno 1602 sex libris Ulyssipone edidit, tomo I, lib. V, cap. 33, ejus Vitam lusitanice edidit. Sed nullum cultus ecclesiastici vestigium deprehendimus, quamquam hæc virgo circa annum 1500 diem obiverit. | |
| Apolloniam de Odescalchis, monialem in Comensi S. Laurentii abbatia, beatæ titulo donat hodie Robertus Schindele in Supplemento ad Bucelini Menologium Benedictinum, quasi Tattium in Sanctuario Novocomensi secutus; sed reapse in hoc Sanctuario nihil de Apollonia reperi. | |
| Michael Lazarum, qui anno 1570 vestem FF. Prædicatorum in conventu Valentino induit atque anno 1602 in festo apostolorum Simonis et Judæ ad tumulum deposuit, postquam diu magistri novitiorum gravissima munia præclare fecisset, celebrant hodie Marchesius et Emmanuel a Lima in Sacro Diario et in Hagiologio Dominicanis, Lopesium, Pium aliosque secuti. Sed desunt cultus indicia. | |
| Robertum a Saxonia, anno 1278 pientissime vita functum; | |
| Petrum Carolum, fratrem B. Mauricii ex sanguine regio Hungarræ, pie mortuum anno circiter 1300; | |
| Moniales viginti et unam, omnes fere eodem morbo circa annum 1500 in monasterio S. Mariæ in Medimna Campestri extinctas; | |
| Joannam Baptistam Martel, monialem monasterii SS. Rosarii, Darocæ, provincia Valentina; | |
| Agnetem Comor, matrem monasterii Cæsaraugastani S. Agnetis, provincia Aragonensi, præsenti die, anno 1568, ad cælos progressam; | |
| Mariam a S. Helena, unam ex fundatricibus conventus Hispalensis S. Mariæ Gratiarum, circa annum 1590 hujus vitæ miseriis ereptam; et | |
| Franciscum Varo, natione Hispanum, professione presbyterum, cum tribus aliis sui ordinis alumnis anno 1668 in carcerem a Sinis conjectum, (de quibus postea nihil amplius auditum est), accenset hodie Michaeli Lazaro Emmanuel a Lima in Hagiologio suo Dominicano, Robertum a Saxonia et Petrum Carolum beatos nuncupans, reliquos laudans a virtutibus; sed neque de duorum priorum cultu ecclesiastico nobis constat. | |
| Benedictum a Piratro, qui S. Francisco morienti adstitit, laudant hodie Arturus et Hueberus in Menologiis Franciscanis. Beati titulo ornat eum Arturus; sed Hueberus, Urbani VIII decretorum minus negligens, ab eo abstinet; et quidem Gonzaga, qui tantum FF. Minorum agmen inter sanctos motu proprio retulit, Benedictum a Piratro catalogo suo non inscripsit; neque Waddingus, qui ad annum 1229 Benedicti meminit, eum sanctis accenset. | |
| B. Galli confessoris Strigonii in Hungaria natalem celebrat hodie Arturus in Menologio Franciscano; laudans eum quod tanta ejus extitit sanctitas, ut pulvis ex ejus sepulcro haustus infirmos sanaverit. Quam laudem jam pridem ei dederant Marcus Ulyssiponensis et Waddingus; postmodum vero Hueberus in Menologio S. Francisci ad diem 20 novembris. Sed Marcus, Waddingus et Hueberus vocant eum non beatum, sed devotissimum fratrem. Gonzaga tamen, non minus liberalis in beatificandis ordinis suis alumnis quam Arturus, medio sæculo ante hunc Gallum jam beatum appellaverat. Profecto apparet Galli sepulcrum in magna fuisse veneratione: sed hæc veneratio ideo ecclesiastica non fuit; multo minus perennis, quum Turci, Strigonio multos annos potiti, omnia religiosa loca violaverint, neque pepercerint FF. Minorum conventui. | |
| Joannem a Cordovilla, qui Calpe in territorio Gaditano adullo sæculo XVI diem obiit, laudant hodie Arturus, augens eum titulo beati, et Hueberus, ab hoc titulo abstinens, in Menologiis Franciscanis. Ecclesiasticum cultum sortitus est numquam. | |
| Alexandrum Vironensem, qui Pistorii in Thuscia diem clausit extremum, rerum cælestium contemplatione clarus; | |
| Germanum Auberti, aliquando commissarium generalem apud Observantes Ultramontanos, qui Sagii in Normannia circa annum 1460 decessit; | |
| Thomam a S. Antonio, qui anno 1540 Romæ in conventu Aræcæli vita functus est; | |
| Didacum de Moncado, inter Discalceatos Alcantarinos a mutuo cum B. Maria Virgine commercio celebratum; | |
| Petrum Xendai et Thomam Sacajuro, anno 1630 Nangasachii in Japonia martyrio affectos atque ante aut post mortem tertio ordini S. Francisci adscriptos; | |
| Georgium Wilbergium et Henricum Brisium, anno 1635 Confluentiam inter et Moguntiam ab hæreticis interfectos; et | |
| Ludovicam ab Ascensione, Carrioni de Comitibus in territorio Palentino abbatissam, quæ anno 1636 vitam plane mirabilem absolvit, laudat hodie Hueberus in Menologio Franciscano; nullum ex his sanctum aut beatum appellans. Aliquot ex eis celebrat Arturus aliis diebus, pro more eos beatos nuncupans; sed improvide, quum ne initium quidem cultus ecclesiastici exstiterit. | |
| Eadem die Lugani translatio sanctorum martyrum Æmiliani, Valentini, Lazari et Antonii cum plurimis aliis sacris lipsanis, quæ delata ex urbe in ecclesia sanctissimæ Trinitatis FF. MM. Capuccinorum condita sunt et hodie, anno 1657, confluentibus undique populis, exposita, dignam in eo tractu venerationem, maxime ultima die dominica mensis octobris, habere cœperunt. Hæc ad hanc diem Primus de Tattis in Sanctuario seu Martyrologio Novocomensi; qui et monet P. Antonium Mariam a Lugano Romæ alia multa sanctorum corpora partim aut integra collegisse et in patriam asportasse. Sed quum horum martyrum, omnium (ni fallor) cœmeterialium, passio nos plane lateat, cogimur eos præterire, felicioribus ingeniis permittentes eorum gestorum, temporum et beatæ mortis examen. | |
| Ipsa die, apud Dungum, in ecclesia S. Mariæ, cui cognomen a Flumine, translatio pariter SS. Christi martyrum Dionysii pueri et Salvatoris, Romanorum, quorum corpora, olim ex cœmeteriis Urbanis elevata et Novocomum asportata, hac die magna populorum frequentia per oppidum delata sunt et postremo una cum unius sancti innocentis corpusculo in sacello D. Antonii Patavini honorifice collocata. Hactenus idem ille Tattius in eodem Sanctuario; ubi docet anno 1653 præsenti die has exuvias solemni pompa fuisse circumlatas. Salvator proculdubio nomen novum est; et quum plerique pueri, in cœmeteriis Romanis sepulti, anonymi sint, suspicamur hoc quoque nomen impositum fuisse ab episcopo Porphyrensi. Ne vero lectori singulare videatur Dionysium puerum inter martyres recenseri, monebimus eum quintam saltem partem martyrum cœmeterialium septennio minores esse. | |
| S. Febroniæ, imperatoris Heraclii filiæ, memoriam ad hanc diem agunt Menæa græca; quæ sequuntur Sirletus, Arturus in Gynecæo et Ferrarius. Sirmundi vero Synaxarium, ut in Prætermissis diei 27 dictum est, uno die antecedit. Infelici quidem conjectura suspicatus est Cangius, in Familiis Byzantinis, Febroniam unam esse ex duabus filiabus, quas, patre in Persas bellum gerente, circa annum 631 obiisse narrat Nicephorus Patriarcha. Nulla enim ex Heraclii filiabus tum ætate satis provecta fuit ut elogio Sirmundiano ornaretur: Memoria venerabilis matris et thaumaturgæ Febroniæ, quæ fuit filia Heraclii imperatoris. Eudocia enim seu Epiphania, filia Heraclii natu major, anno 611 lucem vidit, ut docent Theophanes [Chronogr. pag. 250, ed. P.] et Chronicon Alexandrinum [Pag. 383, ed. P.] . Verum faciliore opera Cangii opinionem evertemus, quam aliam in medium afferemus. Quum enim nomen vulgo mutarent monachæ apud Græcos, quando angelicum habitum accipiebant, sub nomine Febroniæ latet forsan Eudocia illa, quæ, Turcæ principi primum desponsata [Niceph. Patr. de rebus post Mauricium gestis, pag. 11, 12 et 15, ed. P.] , postea Omaro Saraceno duci negata [Ibid. pag. 17.] , deinceps ab historicis prorsus silentio præteritur. Sed quandoquidem æqua veri specie de Augustina et Marina, quæ paulo ante mortem patris Augustæ sunt appellatæ [Ibid. pag. 15.] , idem conjici potest, ut taceam alias conjecturas, quas nemo non poterit suggerere, pluribus supersedeo. Verum extra Prætermissos venerabili monachæ locum concedendus non est, quoniam ejus nos Acta latent. | |
| Athanasium, patriarcham Cpolitanum, sæculo XIII et XIV, cujus Vita invenitur in Paterico montis Atho anno 1860 Petriburgi edito, hic tantum commemoramus, quoniam omnium nominum, quæ in calendaria quævis admissa sunt, aliqualem rationem habere volumus. Patet vero in nostro opere locum non esse concedendum Vitæ hominis schismatici; de quo consule Cuperum in Historia patriarcharum Cpolitanorum [Acta SS. tom. I Augusti, pag. 169 et 172.] | |
| Demetrium Rostoviensem quamvis maximis efferant laudibus, qui de Russicæ ecclesiæ sanctis scripserunt, operi nostro inserere, etiam si documenta necessaria in promptu essent, non censeremus. Qui enim sæculo decimo septimo exeunte et ineunte decimo octavo apud Russos dignitate metropolitana auctus est, non potest non schismaticis annumerari; de quorum profecto virtutibus et genuina pietate judicare nobis non licet, sed soli Deo, qui, singulorum perspecta simplicitate et bona fide, novit quid alios a schismate, alios ab ipso hæresis crimine excusare possit. Quamobrem hæc certissima nostra lex est nefas nobis esse huic hominum generi publicum cultum exhibere aut exhibitum ut legitimum agnoscere. Qui autem de celeberrimo illo hagiographo notitiam aliquam cupit, adeat Annum Græco- Slavicum ad hanc diem. | |
| Abdiam, episcopum Babylonis in Assyria, Martyrologio suo Maurolycus et Catalogo suo generali Ferrarius inseruerunt, secuti (ut videtur) auctoritatem Petri de Natalibus; qui tamen, licet breviter post enarratam passionem SS. Simonis et Judæ de Abdia quasi historico loquatur, nihil de cultu aut die natali addit [Catal. SS. lib. IX, cap. 116.] . At præterquam quod Maurolyci et Ferrarii testimonium non sufficit ad vindicandos Abdiæ ecclesiastici cultus honores, dubium non est istum Babylonis episcopum numquam nisi in fabulosis Actis SS. Simonis et Judæ exstitisse, ac proin quæ de eo feruntur in nostro opere seorsim declaranda non esse. | |
| S. Gumbaldum hodie commemorari a Camerario Henschenii manu annotatum reperio. Nuspiam alibi mihi hoc nomen sanctis accensitum occurrit. | |
| SS. Quintus, Felicianus, Sancinctus, immo Hyacinthus, martyres in Lucania, celebrantur hodie errore unius diei in editione Usuardi Greveni [Sollerius, Martyrologium Usuardi, pag. 615.] ; sed eos cum plerisque martyrologiis referimus ad diem sequentem, | XXIX octobris. |
| S. Nune et Mane, sociæ virgines, hodie ab Armenis celebrantur. Prior est illa sancta christiana ancilla, quæ, ut traditur in Martyrologio Romano, virtute miraculorum gentem illam tempore Constantini ad fidem Christi perduxit. S. Mane, ejus socia, Armenis tantum nota est. Porro de utraque, sicut et de Iberorum conversione, agendum nobis esset ad diem 15 decembris, qua in ecclesia latina, tacito nomine, S. Nune aut Nino [Annus Græco-Slavicus, ad 14 januarii; Brosset, Histoire de la Géorgie, 1°re partie, pag. 89 et seqq. St. Petersbourg, 1849.] , ut cum Iberis ipsis loquamur, colitur. Verum cum hucusque Armeniacæ et Georgianicæ ecclesiarum fasti sacri, adeoque historia a nostro opere, propter documentorum defectum, abfuerint, in animo nobis est ad finem hujus mensis de harum gentium ad fidem Christi conversione et de primis eorum apostolorum et martyrum fusius agere. Exspectet ergo studiosus lector usque post diem | XXXI octobris. |
S. Ludovici Morbioli, pœnitentis Bononiensis
Italia, memoriam hodie faciunt Ferrarius
in Catalogo generali sanctorum, ejus Vitam,
Bononiæ impressam, secutus et Sigonium
in Episcopis Bononiensibus. Quam viam
quoque iniit Castellanus, auctoritate tum
Ferrarii, tum Sigonii. Hujus enim scriptionem,
a cardinali Paleotto ad se missam,
Surius aut potius Mosander Vitis sanctorum
inseruit ad diem 28 octobris; quæ dies,
tamquam emortualis, in Sigonii lucubratiuncula
legitur. Neque inde declinavit qui
Ferrarii Catalogum sanctorum Italiæ,
B. Ludovici aliorumque cælicolarum Vitis
auctum, Bassani sæculo superiori edidit
cum titulo Hagiologii Italiæ. Sed alii tradunt
beatum virum e vivis recessisse die 7
novembris, alii die 9 ejusdem mensis: in
quam posteriorem diem S. R. C., quum anno
1842 ejus cultum perpetuum approbavit, indixit
ejus festivitatem. Quid itaque? Re
quidem vera festorum lege, quæ sæpe nititur
necessaria natalium translatione, nos
constringi non patimur, nisi inscripta sint
Martyrologio Romano; sed diei 9 novembris
favet Joannes Baptista Mantuanus; qui
non multo post mortem B. Ludovici laudes
carminibus conscripsit et Innocentio VIII
dicavit. Ita enim cecinit:
|
IX novembris. |
| S. Probum, episcopum et confessorem Ravennatensem, celebrat hodie ex tabulis seu kalendario liturgico Ravennatensi Galesinius. Miror hanc memoriam ad præsentem diem, cujus quippe nullam occasionem reperiam. Sed ea res accuratius examinari poterit ad diem, qua secundum Martyrologium Romanum S. Probi Acta illustranda erunt, | X novembris. |
| S. Motiferi seu Mocuferi commemorationem in Scotia annuntiat hodie Challoner in Martyrologio Britannico [A Memorial of ancient British piety, pag. 150.] : addens eum unum esse ex duodecim viris apostolicis, qui operam suam S. Columbano accommodarunt in conversione Pictorum. Non est itaque alius ac S. Tochannu Mocufircetea; qui Tochannu est idem ac Dochonna seu Mochonna; qui Mochonna in calendariis scoticis latinis in Mauricium seu Macharium mutatus est: licet præfixa to, do, mo (meus) particula sit Celtis propria, affectum exprimens et nihil cum Mauricio aut Machario commune habens. Mocufircetea, quod aliqui ita dividunt Mocofir-cetea, legendum est Mac-u-Fircetea: cognomen est, quod complures Scoti in nomen proprium converterunt [Reeves, Life of St. Columba, pag. 246.] . His itaque declaratis, manifestum est de hoc sancto agendum esse ad diem, quo in kalendariis Scoticis S. Mauricius seu Macharius inscriptus est, | XII novembris. |
| S. Parasceviam Polocensem, a B. Gregorio X Romano Pontifice, ut ferunt, in sanctorum canonem relatam, et die 12 novembris a Ruthenis cultam, Papebrochius suspicatus est in Ephemeridibus Græco-Moschis die 28 octobris depingi; verum res nimis dubia est, et cæterum auctor Anni Græco-Slavici, qui ad eamdem diem præcipua hujus sanctæ virginis gesta breviter collegit, totus est in asserenda contra Assemanium distinctione Parascevem inter et Euphrosynam, potius quam in defendenda Papebrochii conjectura, quam et ipsi parum firmam visam esse ex ejus verbis patet. Tutius itaque erit de ea agere ad diem | XII novembris. |
| B. Chilleni, qui de Scotia a S. Pharone in provinciam Atrebatensem missus, ipsam sana sua doctrina et miraculorum signis Christo acquisivit, natalis seu memoria celebratur hodie a Greveno in Usuardi Martyrologii editione. Unde hæc eadem memoria ad præsentem diem recepta est in Martyrologium Canisianum Walasseri et in Catalogum generalem sanctorum Ferrarii. Verum hic sanctus idem est ac S. Kilianus, qui Albiniaci quiescit et cujus Vitam, summa diligentia collectam, quinque abhinc annis edidit V. V. A. Cuvillier, Atrebatensis presbyter. Quum itaque hodie non recolatur S. Kilianus nisi propter S. Faronis Meldensis societatem, dicemus de eo ad diem, qua potissime colitur, | XIII novembris. |
| S. Parascevia Iconiensis, megalomartyr, colitur hodie a Slavis omnibus, Bulgaros si excipias. De ea breviter dictum est in Auctario ad diem 14 octobris [Pag. 59, num. 1.] ; ubi et hæc adjecta sunt: De Iconiensi autem martyre ad diem 28 octobris, quo eam a Ruthenis commemorari diximus, dispici poterit utrum eo die danda sit, an vero etiam ipsa ad 14 novembris transmittenda. Ut his promissis fieret satis, excussimus quæ de hac sancta apud Slavos feruntur, et ad hoc devenimus ut Parasceven Græcorum, Parascevenitem Iconiensem Slavorum, Veneram Italorum, unam eamdemque personan esse credamus, cujus gesta, ex hominum memoria pridem deleta, fabulis locum fecerunt, ac juxta ordinem in nostro opere statutum examinanda venient cum Martyrologii Romani annuntiatione ad diem | XIV novembris. |
| Encænia S. Romani. Ita habent Menæa quædam incertæ originis, quorum excerpta in bibliotheca regia Bruxellensi inter Bollandianas reliquias asservantur; pro quibus, memoriæ aut calami lapsu, Mazarinæa laudavit Joannes Martinov. Porro ædem S. Romani ædificavit B. Helena [Codin. de Ædif. pag. 49, ed. P.] , ac postea collapsam a fundamentis iterum excitavit Basilius Macedo [Theoph. Cont. lib. V, num. 82, pag. 199, ed. P.] . Incertum quidem putat Cangius [Cplis christ. lib. IV, pag. 133, ed. P.] utri dicata fuerit, Romanone poetæ, quem 1 octobris colunt Græci, an Romano martyri, cujus apud Latinos et Græcos die 18 novembris memoria servatur. Verum tollitur dubitatio, ex loco Synaxarii infra afferendo, unde discimus S. Romani martyris propriam ecclesiam Cpoli exstitisse, dum ex eodem codice ad 1 octobris docemur S. Romanum poetam in ecclesia Deiparæ, a Cyro ædificatæ, præcipue honoratum esse [Acta SS. tom. I Octobr. pag. 56.] . Ab illa ecclesia non procul distabat Porta S. Romani, in urbis historia notissima, quam nunc Topcapoussi (porte du Canon) vocari Leunclavius [Pandectæ hist. Turc. pag. 479, ed. P.] et Crusius [Turcogræcia, lib. I, ann. 26, pag. 51.] jure asserunt. Regionis autem nomen, ad quam porta et ecclesia a S. Romano dictæ pertinent, in fine elogii ejusdem sancti in Sirmundi Menæis invenimus, ad diem 18 novembris: Ejus festus dies agitur in propria ecclesia ἐν τοῖς Ἑλεβίχου. Situs hujus regionis hucusque a scriptoribus, qui de veteri Cpoli tractant, determinari non potuit, quum semel tantum in editis libris occurreret, nimirum in subscriptionibus Concilii Cpolitani, sub Menna anno 526 habiti [Labbe, Concilia, tom. V, col. 116.] . Nunc vero ex hoc loco synaxarii manuscripti, in urbis occidentali tractu, media inter Propontidem et portum indicatur. Appellationis autem origo verisimilius referenda est ad Helebichum, quem cum S. Gregorio Nazianzeno Libanii auditorem fuisse conjicimus [Cfr Libannii epist. 787, pag. 372, ed. Wolfii; S. Gr. Naz. tom. III, epist. 223, ed. Migne.] , et qui postea, Libanio Antiochiæ relicto, Cpolim profectus [Libanii ep. 816, pag. 385.] , Juliano imperante, muniis publicis functus est [Ep. 787, pag. 373, et ep. 843, pag. 396.] , ac tandem sub Theodosio I ad summos honores militares pervenit [Cod. Theod. lib. IX, tit. XXXIX, lege 1, cum comm. Gothofredi.] , ita ut ipsi demandata fuerit cura in Antiochenos rebelles inquirendi [Theodoreti Hist. eccl. lib. V, cap. 19, ed. Halensis; Niceph. Call. lib. XII, cap. 144.] . Ut igitur a Promoti ducis villa suburbium quoddam ad Bosphorum nomen suum accepit, et a Domnini porticibus regio urbis nuncupata est, sic ab Helebichi possessionibus tractus adjacens ecclesiæ S. Romani ad ultima tempora imperii Cpolitani vocatus est τὰ Ἑλεβίχου. Hactenus de ecclesia cujus Encænia hodie celebrata fuere; de sancto autem agemus ad diem ejus propriam | XVIII novembris. |
| S. Anna Junior, discipula S. Stephani Junioris Martyris, hodie commemoratur in Menæis Sirmundianis propter hunc Stephanum, S. Stephano Sabaitæ Poetæ substitutum. Dicetur de ea, quum magistri Acta illustrabuntur, ad diem | XXVIII novembris. |
| S. Stephanus monachus sæculi VIII adulti celebratur hodie in pluribus libris liturgicis aut hagiographicis: sed in aliis fingitur S. Stephanus Junior, MARTYR, qui die 28 novembris anni 767 mortem pro sanctarum imaginum cultu oppetiit; in aliis S. Stephanus Sabaita; in pluribus autem hi duo diversissimi sancti in unum confunduntur. Genuina festivitas S. Stephani Sabaitæ. Sed sunt duo hujus nominis sancti coævi: alter Thaumaturgus, mortuus anno 794 et ad diem 13 julii, qua colitur, in opere nostro illustratus; alter vero aliquot annis posterior, dictusque poeta et præsenti cultus die. Quæ omnia in Sylloge de hoc tertio S. Stephano inferius declarabimus, hoc unum impræsentiarum denuo monentes hodie agi natalem S. Stephani Sabaitæ poetæ; alterius S. Stephani Sabaitæ, qui et Thaummaturgus, Acta legi in opere nostro ad diem XIII julii; et demum in eodem dictum iri de S. Stephano Juniore Martyre ad diem | XXVIII novembris. |
| S. Eusebiæ, virginis et abbatissæ, translationem, olim Marcianis factam, commemorat hodie Molanus in Indiculo sanctorum Belgii, et secundum eum Wion in Ligno Vitæ, Menardus in Martyrologio Benedictino, Bucelinus in Menologio Benedictino, Herrera in Vitis hispanicis sanctorum ordinis S. Benedicti aliique; cui S. Eusebiæ addit Arturus in Gynecæo S. Gertrudem viduam. Jam ad diem proxime præcedentem monui in opere nostro dictum iri de illa S. Eusebiæ translatione ad diem ejus natalem | novembris; |
| et de S. Gertrude ad diem | VI decembris. |
| S. Josephi, filii Jacob, translati in Britanniam, memoria recolitur hodie in editione Hagenoyensi Usuardi Martyrologii. Verum in nullis libris hagiologicis de Britannia Majori aut Minori quidquam ea de re reperio. In recentioribus aliquot fastis memoratur S. Joseph ad diem 30 martii, aut ad diem 28 maji, seu etiam ad diem 25 martii, Christi incarnatione et morte consecratam, cum omnibus sanctis veteris Testamenti. Petrus de Natalibus posuit ejus nomen post diem 5 februarii, qua Quinquagesimæ spatium incipit. Grevenus, Surius et secundum hunc Hadrianus Baillet [Vies des saints de l'ancien Testament, pag. 744.] ejus celebrarunt memoriam ad diem 11 decembris. Græci, qui tamen amant insignibus utriusque Testamenti nominibus fastos suos onerare, et Baronius, qui in Martyrologium Romanum plures recepit præclaros veteris Testamenti viros, S. Josepho recolendo nullum assignarunt diem, nisi quod in uno slavico et in quatuor græcis calendariis aut menæis ejus legatur nomen ad diem 29 octobris. Quæ quum ita sint, habueritne umquam cultum ecclesiasticum legitimum diligentius inspici ad diem XXIX octobris aut ad | XI decembris |
DE S. SIMONE, APOSTOLO ET MARTYRE IN PERSIDE
SÆC. I.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Simon Chananæus, apostolus (S.)
AUCTORE J. V. H.
§ I. Fasti sacri variis diebus celebrant Sanctum; qui a Thaddæo apostolo, a Simeone Hierosolymitano et a Nathanaele distinguendus est.
Martyrologium Romanum, sicut et alia in Ecclesia latina composita, [In Ecclesia latina SS. Simon et Thaddæus conjunctim,] una celebritate duos apostolos Christi, Simonem et Judam recolunt. Sunt tamen nonnulli, qui, teste card. Baronio in Notis ad Martyrologium Romanum ad hanc diem, suspicantur, mendosum esse codicem, ex quo hodierna annuntiatio desumpta est: quasi nempe dicere deberet: Natalis Beati Apostoli Simonis, qui et Judas vocatur. De confusione utriusque Apostoli in unam personam agemus paulo infra. Ad vindicandam autem lectionem, quæ duos distinctos Apostolos ponit, unum dixisse sufficiat. Videlicet, si die XXVIII octobris solus Simon ponatur, quo tandem alia die in Fastis Ecclesiæ latinæ festivitas S. Judæ Thaddæi reperitur? Nemo certo existimaverit, hunc Apostolum in Albo Sanctorum omissum fuisse. Itaque pro hac die utriusque Apostoli Simonis et Judæ annuntiatio admittenda est. Maxime quum in Martyrologio Hieronymiano, a Florentinio edito, eadem festivitas aliis diebus annuntiatur, sed semper conjunctos quidem, at distinctos, refert duos Apostolos. Sic III kal. julii legitur: In Perside natalis Apostolorum Simonis et Judæ; et ipsis kalendis julii: In Perside passio Sanctorum Apostolorum Simonis Cananæi et Judæ Zelotis. Nuspiam igitur hi duo separati leguntur in Ecclesia latina. Ast alio modo in Græca; ubi die X maji colitur S. Simon; Judas vero XIX junii, ut videre in obviis kalendariis et menæis. Singulare habet kalendarium CP, utpote, quod ad diem XX augusti signit certamen Sancti Apostoli Thaddæi [Morcelli. Kalend. C. P. tom. II. pag. 216.] , quin hic aut alibi ullam S. Simonis mentionem faciat. Simile quid est in kalendario marmoreo Neapolitano, quod ad diem XXVI maji annuntiat solum Judam: P[assio] S. Jude apli [Mazzocchi, Vet Kalend. Marmor, pag. 428.] : nihilominus idem kalendarium ad diem I julii scribit: NT (natalis) S. Sumonis et Jude ap. Imo ad diem X septembris redit S. Simon: Passio S. Simonis ap. [Maius, Scriptt. vet. nov. collect. tom. V, pag. 62 et 63.] .
[2] [in Ecclesia Græca separatim coluntur;] Sed præter varietatem Fastorum sacrorum in conjungendo aut dissunjendo hos duos Apostolos, sunt etiam aliæ difficultates, quæ ipsam personam S. Simonis attingunt. Imprimis Card. Baronius ad an. 68 § VI dicit, S. Hieronymum in unam confudisse personam Simonem et Judam, cum Commentarii in Epist. ad Galat. lib. II cap. 4 dicit [Migne, Patrol. tom. XXVI, col. 384.] : Bonum zelum legimus… Apostoli Judæ, sed non proditoris, qui ob insignem zeli in se virtutem etiam Zelotis nomen accepit. Similiter in libro adversus Helvidium de Perpetua Virginitate B. Mariæ cap. 13 dicit [Ibid. tom. XXIII, col. 196.] : Judas Zelotes in alio Evangelio Thaddæus dicitur. Eamdem opinionem habuisse Sophronium, scriptorem sæculi IV [Biograph. univ. supplem. V° Sophrone.] , testatur S. Hieronymus in suo libro de Scriptoribus Ecclesiasticis seu de Viris Illustribus, quatenus videlicet græca libri versio sincera sit. In ea autem versione legitur [Migne, Patrol. tom. XXIII, col. 721.] : Simon Chananæus, cognomento Judas, frater Jacobi episcopi, qui et successit illi in episcopatum post obitum Jacobi, cognomento Justi, vixit annos viginti supra centum. Crucifixus autem sub Trajano imperatore, mota persecutione gravi, dormivit. Quamvis hæc ita se habeant, non credo tamen Hieronymum sive Sophronium ita errasse, ut duos Apostolos Simonem et Judam in unam confuderint personam. Etenim paginæ Novi Testamenti Apostolos Simonem et Judam Thaddæum ab invicem distinguunt. Sic Matth. X, 3 et 4: Thaddæus, Simon Cananæus et Judas Iscariotes. Neque suspicari quis potest, nomini Thaddæi, quasi appositum esse Simonem Cananæum: nam binaria ponuntur Apostolorum nomina, interjecta particula et: dein paulo infra V. 5 dicit Evangelista: Hos duodecim misit Jesus. Si autem non distinguitur Simon a Thaddæo jam duodenarium numerum non habemus. Eumdem numerum etiam retinet Marcus III, 14 et 18 dum dicit: Et fecit, ut essent duodecim cum illo … et Jacobum Alphæi, et Thaddæum et Simonem Cananæum. Nihilominus infra VI, 3 dicunt Judæi: Nonne hic est faber, filius Mariæ, frater Jacobi et Joseph et Judæ et Simonis? Distinguitur quidem Judas a Simone: sed alia est quæstio, infra examinanda, an Simon qui cognatione Dominum Jesum attingit, idem sit ac Apostolus noster. Lucas VI, 13 et 15: Elegit duodecim ex ipsis (quos et Apostolos nominavit)… Jacobum Alphæi et Simonem, qui vocatur Zelotes et Judam Jacobi, Eodem modo Act. I, 13 recensentur Apostoli, inter quos Jacobus Alphæi et Simon Zelotes et Judas Jacobi. Ex hisce omnibus certissime constat, Simonem Cananæum sive Zelotem et Judam Thaddæum duos esse distinctos Apostolos.
[3] [S. Simon, a S. Thaddæo distinctus,] Sed est altera quæstio longe difficilior: utrum videlicet S. Simon Apostolus frater S. Jacobi fratris Domini fuerit, adeoque ejus in sede Hierosolymitana successor. Non moror varietate nominis: promiscue apud antiquos Apostolus Simon et Simeon scribitur, vicissim Hierosolymitanus episcopus, S. Jacobi successor et Simon et Simeon appellatur. Nam, teste Origene in Commentario in Matthæum Tractatu XXIII [Migne, Patrol. Græc. tom. XII, col. 1777.] secundum proprietatem hebraici sermonis et Simon, quoniam iisdem literis scribunt Hebræi et Simeonis nomen et Simonis. Omissa igitur cavillatione de nomine, rem ipsam proprius inspiciamus. Florentinius in Indiculo Apostolorum, in fronte Martyrologii excuso, speciali commentario monstrari conatus est, Simonem Cananæum, pariter eum Juda, cognomento Zelotem, unum ex Domini fratribus, et eumdem cum Simeone episcopo Hierosolymorum fuisse, ac in Perside crucis martyrio coronatum [Martyrol. Hieron. pag. 161.] . Probat imprimis Florentinius etiam Judæ nomen Zelotis appositum fuisse: equidem magnopere non repugno: sed ipse se suis verbis jugulat dum dicit, Simonem Zelotem appellatum a patria, Cana enim zelus interpretatur: ast Judam Zelotem præcipue dictum esse a virtutis amore, quamquam non negavit Cananæum; sed nec affirmavit. Nihil itaque argumenti desumi potest ex communitate nominis, quando diversam in diversis personis habet causam: ac propterea etiamsi S. Judæ Thaddæo nomen Zelotis apponatur, nullam cum S. Simone Apostolo connexionem sive patriæ sive consanguinitatis indicat.
[4] [non fuit frater S. Jacobi, episcopi Hierosolymorum] Ast efficacius deducit argumentum Florentinius ex auctoritate S. Hippolyti qui tempore Alexandri Severi, adeoque primo quadrante sæculi tertii floruit, si tamen scriptum vero ad Hippolytum pertinet. Hic autem agens de duodecim Apostolis ac ubinam quisque prædicaverit ac ubi consummatus sit, de Simone agens, dicit [Migne, Patrol. Græc. tom. X, col. 954.] : Simon Cananæum filius Cleophæ, qui et Judas, post Jacobum Justum creatus Hierosolymorum episcopus, obiit, sepeliturque eodem loco, quum annos centum viginti vixisset. Σιμων ὁ Κανανιτης ὁ του Κλωπα, ὁ και Ἰουδας, μετα Ἰακωβον τον Δικαιον ἐπισκοπος γενομενος των Ἱεροσολυμων, ἐκοιμηθη και θαπτεται ἐκει, ζησας ἐτη ρκ᾽. Si Florentinio tanta est auctoritas S. Hippolyti, utpote testis antiquissimi, non video quo arbitrio, admissa una parte testimonii, rejiciat alteram. Nam nulla fit mentio martyrii, imo vox græca ἐκοιμηθη, obdormivit, mortem minime violentam indicat. Dein, quod palmare est, dicitur Ierosolymis obdormiisse εκει, eodem loco, quod nullatenus convenit cum iis, quæ in fronte dissertationis suæ, scripsit, nempe S. Simonem in Perside crucis martyrio coronatum, quum Hippolytus dicat, obdormiisse, utique Hierosolymis, et in eodem loco sepulcrum fuisse nactum. Ex hisce satis liquet, omnimodam fidem testimonio, ex S. Hippolyto allato, Florentinium non adhibuisse: neque injuria.
[5] [nec, Hippolyti testimonio ullatenus obstante,] Nam Remigius Ceillier in sua Historia generali Auctorum ecclesiasticorum, utramque opellam de duodecim Apostolis et de LXX discipulis Christi S. Hippolyto abjudicat. Quia in unico exemplari solitario S. Hippolyto adscribitur, et infra dignitatem tanti viri est similia scripsisse, cujus rei exemplum citat id ipsum, quod de Simone Apostolo dicitur [Hist. gén. des Auteurs ecclés. tom. II, pag. 361.] . Dein varia alia occurrunt, quæ a communi traditione recedunt. Sic S. Bartholomæus refertur crucifixus, capite deorsum verso [Migne, Patrol. Græc. tom. X, col. 951.] : quum tamen communior opinio, quam etiam nostri in hujus Apostoli Actis ad diem XXV augusti certiorem habent [Acta SS. tom. V Augusti, pag. 28.] , tradit, eum excoriatum fuisse. Matthæus dicitur obdormivisse Hiereæ Parthorum civitate [Patrol. Græc. tom. X, pag. 951.] : nostri longe verisimilius ad diem 21 septembris opinantur in Æthiopia occidisse [Acta SS. tom. VI Sept. pag. 209.] . In altera opella, quæ de septuaginta apostolis, seu discipulis Domini inscribitur, jam in ipso limine error est, quum numerum discipulorum duobus mutilat [Patrol. græc. tom. X, col. 954.] : quum apud S. Lucam X, legatur, Dominus designasse alios septuaginta duos et misisse illos binos ante faciem suam. Paulo post Cleopham nominat Hierosolymorum episcopum [Ibid. loc. cit.] : ast hujus nominis nullus occurrit episcopus Hierosolymitanus. Eusebius Cæsareensis in Palæstina, qui successionem episcoporum patriæ suæ optime novisse debuit, accuratum texuit Catalogum antistitum Hierosolymitanorum, neque ullum Cleopham in eum induxit. In suo Chronico sub anno Christi 62 scribit [Ibid. tom. XIX, col. 543.] : Jacobus, frater Domini, quem omnes Justum appellabant, a Judæis lapidibus opprimitur, in cujus thronum Simeon, qui et Simon, secundus assumitur; qui Simon, filius Cleophæ crucifigitur, cui successit Justus… Post Justum, Ecclesiæ Hierosolymitanæ episcopatum quartus suscepit Zachæus; post quem quintus Tobias: cui succedit sextus Benjamin; ac deinde septimus Joannes; octavus Mathias; in cujus locum nonus constituitur Philippus [Ibid. col. 554.] . Ad annum usque Christ 124 habemus episcopos [Ibid. col. 555.] , qui deinceps numerantur, quin ullus recensetur nomine Cleophæ. Quae sufficiunt, ut monstretur vacillari fides scriptori Hippolyto adhibenda.
[6] [ejus in sede successor;] Ut porro S. Simon Apostolus fuerit Hierosolymorum episcopus et Jacobi successor est et aliud, quod obstat. Nempe nullus ex iis, qui in Evangelio dicuntur Fratres Domini, duodecim Apostolis annumeratus fuit. Edidit Joanne, Stiltingus in capite tomi VI Actorum septembris specialem dissertationem, in qua late demonstrat tum ex ipsa Evangelio tum ex interpretatione SS. Patrum, nullum e Fratribus Domini collegio apostolico associatum fuisse. Id imprimis ostendit ex textu S. Joannis, quoniam jam electi erant duodecim apostoli, quando Christi fratres non credebant in eum. Etenim Joan. VI, 61 et 68 multis ex discipulis Christi abeuntibus retro, quia durus videbatur sermo de manducando ejus carneet bibendo ejus sanguine, dixit Jesus ad duodecim: Numquid et vos vultis abire? Respondit ergo Simon Petrus: Domine ad quem ibimus? Verba vita æterna habes. Et nos credidimus et cognovimus, quia tu es Christus, filius Dei vivi. Respondit eis Jesus: Nonne ego vos duodecim elegi: et ex vobis unus diabolus est. Erant igitur duodecim Apostoli: attamen capite sequenti scilicet VII, dicitur v. I: Post hæc ambulat Jesus in Galilæam … dixerunt autem ad eum fratres ejus: Transi hinc et vade in Judæam, ut et discipuli tui videant opera tua, quæ tu facis… Neque enim in fratres ejus credebant in eum. Post electionem itaque duodecim Apostolorum potest quidem ex textu latino intelligi saltem aliquos fratres Christi non credidisse in eum. Ast textus græcus de omnibus agit, quum dicit οὐδε γαρ ὁι ἀδελφοι αὐτον ἐπιστευον ἐις αὐτον: Neque enim fratres ejus credebant in eum: articulus ὁι est definitus et complectitur, ut loquitur schola, propositionem universalem. Itaque ex duodenario numero Apostolorum expungendi sunt, qui consanguinitate Christum Dominum attingunt: qualis certe erat Simeon, successor Jacobi, filius Cleophæ, qui erat patruelis Christi ανεψιος κυρίου, ut habet Eusebius lib. IV Hist. cap. XXII [Migne, Patrol. Græc. tom. XX, col. 379.] . Ado etiam in suo libello de Festivitatibus SS. Apostolorum, hanc opinionem omnino rejicit, dicens: Quod quidam putant, Simonem Apostolum, unum de duodecim ipsum esse, qui sub Trajano crucem passus sit, omnino falsum est. Nam et Beda sanctus presbyter, qui hoc super Acta Apostolorum sentit [Patrol. lat. tom. XCII, col. 942.] , Isidorum secutus [Ibid. tom. LXXXIII, col. 153.] , in libro Retractationum se hoc non bene sensisse, reprehendit [Ibid. tom. XCII, col. 987.] . Sed et Historia ecclesiastica, non de Apostolo, sed de alio Simeone gesta narrat.
[7] [nec Domini consanguineus:] Minime itaque verisimile est, S. Simonem Apostolum sedem Hierosolymitanam post Jacobum fratrem Domini occupasse. Nihilominus per multa sæcula perstitit ista opinio, et in Martyrologia Occidentalis Ecclesiæ irrepsit. Sic in Sanctissimæ Trinitatis ecclesia cathedrali Dublinensi exstat Martyrologium, quod ex Usuardo minime desumptum videtur; tum quia parcius Sanctos recenset, tum quia aliis diebus eorumdem refert nomina. Scriptum dicitur circa finem sæculi XIV aut initium XV [Irish archeologic. society. Todd. The book of Obits and Martyrology, Introduc. pag. XLI.] . Ad diem porro V kal. novembris legitur: In Perside, natalis Sanctorum Symonis Cananæi et Thaddei qui eciam Judas Jacobi legitur. E quibus Thaddeus apud Mesopotamiam, Symon vero apud Egiptum traditur prædicasse. Qui eciam Jacobo fratre Domini a Judeis lapidato, Ieorosolymorum episcopus ab Apostolis constituitur, persecutione Trajani, multo tempore suppliciis affectus martirio coronatus est, omnibus qui aderant et ipso judice mirantibus, ut centum viginti annorum senex crucis supplicium pertulisset. Hoc totum de successione Symonis in loco fratris Domini et de passione ejus ecclesiastica historia magis de alio Symone, quem et filium Clophæ nominavit, narrare videtur. Singulare quid est, Martyrologium, passim breve, narrare rem, quam falsam seu alii viro tribuendam dicit. Ecclesiastica historia, de qua sermo, est Historia Eusebii lib. III cap. XXII [Migne, Patrol. Græc. tom. XX, col. 282.] , quæ iisdem fere verbis martyrium refert.
[8] [alius quoque est a Nathanaele] Postquam distinximus S. Simonem nostrum et a S. Juda Thaddæo et a S. Simeone, Hierosolymorum episcopo; remanet tertio distinguendus a Nathanaele, de quo apud Joannem I, 45 et seqq. Operosam disquisitionem facili negotio conficere hic loci possumus, utpote quam jam majores nostri in Commentario prævio de S. Bartholomæo ad diem XXV augusti confecerunt [Acta SS. tom. V Aug. pag. 1 et seqq.] . Nempe Joan. Stiltingus in Commentario suo duo demonstrat: Nathanaelem fuisse unum ex duodecim Apostolis, et eumdem esse cum S. Bartholomæo; Græci tamen et qui ab iis sua Menologia aut Martyrologia, excepto tamen Basiliano, derivarunt, S. Simonem nostrum Nathanaelem esse dixerunt. In Menæis ad diem XXII aprilis legimus: Τῃ αὐτῃ ἡμερα, Μνημη του ἁγιου Ἀποστολου Ναθαναηλ, ὁς ἐστι Σιμων ὁ ζηλωτης· ἠτοι ἡ ἀναμνησις της προς Χριστον αὐτου γνωρισεως. Eadem die (XXII aprilis) Memoria sancti Apostoli Nathanael, qui est Simon Zelotes: seu recordatio ejus in Christum confessionis. Hic alluditur ad Joan. I, 49, ubi Nathanael dicit: Rabbi, tu es filius Dei, tu es rex Israel. Idem habetur in Synaxario ad X maji: Οὑτος ἐστι Σιμων, ὁ και Ναθαναηλ ὀνομαζομενος. Ipse est Simon, qui et Nathanael vocabatur. Dictum fuit, Menologium Basilianum nullatenus S. Simonem cum Nathanael confudisse. Enimvero ad XXII aprilis Nathanael recensetur, sine ulla de Simone nostro mentione. Et vicissim ad X maji annuntiatur S. Apotolus Simon, et de Nathanaele omnino tacetur. Ex quo manifestum est, Menologium Basilianum Nathanaelem a S. Simone, et a Bartholomæo Apostolo, qui recensetur ad diem XI junii, distinxisse. Quæ autem sit origo traditionis, qua S. Simon Apostolus Nathanael habeatur, difficile dictu est. Certe apud antiquos Patres nihil simile reperitur, dum e contrario varia sunt in antiquitate indicia, S. Bartholomæum, ut nostri majores monstrarunt, pro Nathanaele significantia. Unum tamen est, quo opinio Græcorum adminiculari utcumque potest: Nempe Nathanaelem dici Joan. XXI, 2 a Cana Galilaææ: Erant simul Simon Petrus et Thomas, qui dicitur Didymus et Nathanael a Canna Gallilææ et filii Zebedæi et alii ex discipulis ejus duo. S. Simon etiam Cananæus in Euangelio vocatur. Hinc forsan origo traditionis, satis, ut videri potest, incerta.
§ II. De Sancti prædicatione in variis provinciis; non videtur Evangelii lumen intulisses in Africam et insulas Britannicas.
[De S. Apostolo pauca sunt certa, multa commentitia] Res, a S. Simone Apostolo gestas, omnino ignoramus; in ipsis Euangeliis nihil occurrit præter nudum nomen et agnomen. Nullum novi Apostolum, cujus notitia jujunior est. Non desunt tamen commenta, quæ nullam ab antiquitate fidem mutuantur. Verisimillimum tamen est, Sanctum Apostolum Cana Gallilææ oriundum: nam Matthæus X, 4 et Marcus III, 18 S. Simonem Cananæum vocant: ast Lucas VI, 15 et Act. I, 13 eumdem Zelotem appellat. Nempe Cana Zelum et Æmulationem significat. Nihilominus censent plerique interpretes patrii oppidi S. Simonis nomen exprimi, dum Cananæus dicitur: a patriæ dein nomine derivata est appellatio Zelotis: quemadmodum, ait Corn. a Lapide ad Matth. X, 4, si quum virum fortem, Valentiæ natum, Valentinum vel Valentem voces, ut significes, eum Valentiæ natum et simul viribus pollere. Scite animadvertit Franc. Xaverius Patrizi noster in suo Commentario ad cap. III Marci, in Matthæo quidem scribi Simonem Chananæum, in Marco tamen Simonem Cananæum, quum postremam lectionem constanter retinent exemplaria græca καναναιος seu κανανιτης [Patrizi. Comment in Marc. pag. 31.] . Itaque S. Simon putandus non est gente Chananæum fuisse, sed ex oppido Cana in Gallilæa ortum habuisse.
[10] [non videtur fuisse sponsus in nuptiis Canæ Gallilææ:] Atque hinc nata est opinio, S. Simonem fuisse sponsum in iis nuptiis, quas Christus primo suo signo decoravit, ut legitur apud Joannem II, cap. I. Certe Græci hanc traditionem secuti sunt in suis Menæis: Χρημετισας, ait Synaxarium ad X maji, νυμφιος ἐν τῳ γαμῳ ἐν ῳ Χρίστος ἐκληθη συν τοις αὐτου μαθηταις ἐν Κανα, και το ὑδωρ εἰς ὀινον μεταβαλεν. Hic sponsus in nuptiis, ad quas Christus cum discipulis suis vocatus fuit in Cana et aquam mutavit in vinum. Additur, Simon, relictis nuptiis et vino, Christum secutus et annumeratus Apostolis. Alii tamen, inter quos præcipuus Beda in Joannem ipso initio [Migne, Patrol. tom. XCII, col. 633.] , censent harum nuptiarum sponsum fuisse S. Joannem Apostolum. Hic est, inquit Beda, Joannes Euangelista unus ex discipulis Dei, qui virgo a Deo electus est; quem de nuptiis, volentem nubere, vocavit Deus. Baronius ad annum 31 § XXXI dicit aliquos moveri auctoritate S. Augustini, dicentis in Præfatione ad Tractatus seu Sermones in Joannem [Ibid. tom. XXXIV, col. 1380.] : Iste S. Joannes, quem Dominus de fluctivaga nuptiarum tempestate vocavit, et cui matrem virginem virgini commendavit. Certe quæ produximus, nuptias, Joannis nequaquam ostendunt: potuit S. Joannes, persuasus a Christo, nuptias omnino a se repellere; quo sensu vere dicetur, Dominus de fluctivaga nuptiarum tempestate vocasse Joannem, quia certissime ad mortem usque virginitatem illibatam servavit. Sed quando Baronius insinuat, propter auctoritatem Nicephori Callisti, sæculi XIV scriptoris, sponsum fuisse Simonem Apostolum, ipse sibi fidem non facit, utpote qui addat, et Nathanaelem fuisse ex Cana Gallilææ, adeoque sponsum esse potuisse. Ex quibus omnibus satis liquet, hæc omnia niti incerta traditione.
[11] [Evangelium prædicavit in Ægypto et Per side;] Neque satis liquidum est, quas gentes prædicando obierit S. Simon. Ado, in libello de festivitatibus SS. Apostolorum, Martyrologio suo præfixo, Ægypti et Persidis mentionem facit dicens his verbis: Simon vero apud Ægyptum traditur prædicasse. Ex Historia Armeniaca, a Mose Chorenensi sæculo quinto conscripta, satis liquide constat, Simonem nostrum in Perside Evangelium prædicasse. Quum enim Narses, Assyriæ regis filius, ab Abgaro, rege Edesseno et ipso curato a S. Thaddæo, Christi discipulo, petiisset mitti ad se medicum Thaumaturgum respondit Abgarus, unum de primariis ejus sociis, nomine Simonem, istinc, id est ex Armenia, missum, quem, inquit, si quæsieris, audire poteris, simul etiam pater tuus Artases. Idem iisdem fere scribit ad Artasem [Moses Choren. Hist. armeniac, pag. 140; edit. Whiston.] . Annotator editionis Whistonianæ dicit, Abgari verba Simonem Petrum potius designare, præsertim quoniam Babylone primam epistolam scripsit [Ibid. loc. cit.] . Sed nullatenus dubito, loqui Abgarum de Simone Cananæo: etenim capite sequenti docet [Ibid. pag. 143.] , Simonem Persidem sortitum fuisse. Nequeo, ait, certum tradere, quæ fecerit, aut ubi martyrium passus sit. Narrant enim nonnulli, Simonem quemdam Apostolum apud Bosphorum Ibericum periisse. Idne verum sit, ignoro, neque cur eo profectus sit, scio. Hæc autem ideo solum notavi, ut cognosceres, me tibi omnia, quæ oportet, in hac historia explicare. Non ignorabat certe Moses Chorenensis, sæculi, ut diximus, quinti scriptor, Simonem Petrum Romæ et cathedram constituisse suam et martyrium fecisse. Quod igitur de Simone, uno de primariis discipulis, scripsit ad Cananæum referendum est, quatenus in Perside ministerium apostolatus exercuerit.
[12] [et verisimiliter in Ægypto;] Præter Persidem S. Simon etiam Ægyptum evangelizavit. Ado in Libello de Festivitatibus SS. Apostolorum, Martyrologio præfixo; quem locum supra num. 7 annotavimus, aperti dicit: Simonem apud Ægyptum traditur prædicasse. Eadem habet S. Isidorus Hispalensis in libro de Ortu et Obitu Patrum cap. LXXX [Migne, Patrol. tom. LXXXIII, col. 153.] : Simon, ait, accepit Ægypti principatum. In notis, textui Isidoriano subjectis, dicitur, prædicationem in Ægypto, et in Perside martyrium certioribus documentis constare. Verumtamen S. Simon nullum prædicationis suæ Ægyptiacæ vestigium videtur reliquisse, quum, ut liquet ex Commentario Ludolfi ad Historiam Æthiopicam nulla apud Coptos supersit S. Simonis in illorum kalendario memoria. Quin et illi, qui de origine Ecclesiæ Alexandriæ, totius Ægypti metropolis, scripserunt, nullo verbo apostolatum S. Simonis in Ægypto attingunt. Aut igitur S. Simon in superiori Ægypto prædicationis principatum obtinuit, aut fundata a S. Marco Alexandrina Ecclesia omnem memoriam majoris Apostoli penitus absorbuit et delevit. Adonem presse, sed pro more suo compendiose, sequitur Usuardus.
[13] [Psendo-dorotheus, qui refellitur, tradit,] Ast præter Ægyptum aliæ S, Simoni assignantur prædicationis palæstræ, nempe Africa et Insulæ Britannicæ. In cujus rei testimonium citatur præ cæteris auctoritas Dorothei, episcopi Tyrii et Martyris sub Juliano, vivebat igitur medio sæculo quarto. Guilielmus Cave in scriptorum ecclesiasticorum historia [pag. 103 et seqq. Edit. Genev, 1720.] recte animadvertit, Dorotheum istum Commentarios latino sermone conscripsisse, qui dein in linguam græcam translati sunt [Ibid. pag. 104.] . Versionis hujus auctor videtur Procopius quidam, presbyteratus dignitate insignitus, tam vitæ sanctitate quam sacrarum litterarum scientia conspicuus [Ibid. pag. 108.] sub consulatu Probi et Philoxeni, seu anno Christi 525 [Ibid. pag. 107.] , quando Joannes Pp. I jussu Theodorici Cpolim adiit. Opusculum, quantum est, eo collimat, ut præcellentiam sedis Cpolitanae supra Romanam ostendat et extollat. Unde satis crediderim, istud ad sæculum VI pertinere, quando episcopi Cpolitani, quatenus Novæ Romæ antistites, primum post Romanum thronum usurpare tentarunt, ut satis constat ex canone XXVIII Concilii Chalcedonensis [Labbe, tom. IV, conc. col. 769.] , ac dein a Joanne Jejunatore, CP antistite, usurpatum videmus Οἰκουμενικου, universalis episcopi, nomen, quod pedetentim in rem transiisset. Quapropter S. Gregorius Magnus statim male usurpatum nomen reprobavit, ut constat in lib. V epist. 18, 19, 20 et 21 [Migne, Patrol. tom. LXXVII, col. 738 et seqq.] .
[14] [S. Apostolum prædicasse] Quoniam igitur ad sextum sæculum pertinere videtur Pseudo-dorothei lucubratio, eamdem censeo primum indicium præbuisse prædicationis, a S. Simone facta per Africam et Insulas Britannicas. Sed imprimis jam sublestæ fidei sunt ipsa duodecim Apostolorum nomina. Nam omittit Judam Iscariotem, qui Marci XIV, 10 clare dicitur unus de duodecim, et ut duodenarium numerum impleat, duos, præter Simonem Petrum, Simones inducit [Cave, Scriptt. Eccles. pag. 108.] , nempe ordine decimum, Simonem Judam cognominatum, qui postquam in Eleutheropoli et a Gaza usque ad Ægyptum Christum prædicasset, in Ostracina, Ægypti urbe, sepultus est sub Trajano imperatore cruci affixus. Dein duodecimo loco venit Simon Zelotes, postquam universam Mauritaniam et Afrorum regionem peragrasset, Christum ubique prædicans, demum in Britannia ab incolis crucifixus, martyrio consummatus, ibique sepultus fuit. Perperam igitur dispertitus hic occurrit Simon, quum, ut diximus, præter Simonem Petrum, unus apud Euangelistas recenseatur Simon, qui Ægyptum prædicando peragravit: unde confirmatur quod supra num. 11 diximus, certioribus documentis constare de prædicatione S. Simonis in Ægypto: nam certe unus solus fuit Simon Apostolus, cujus apostolatus in Africa et Britannia ex Pseudo-dorotheo in varia Martyrologia influxit. Quod nunc quidem proprius examinandum est.
[15] [in Africa, cujus origines christianæ] Afris et præcipue Mauritanis Evangelium prædicasse S. Simonem, nemo, præter Dorotheum aut qui ejus personam gerit, Procopium presbyterum, asserit. Quin et certum videtur hunc Apostolum nullam ibidem fundasse ecclesiam. Nam S. Innocentius I in epistola sua ad Decentium Eugubinum dicit, manifestum esse, in omnem Italiam, Gallias, Hispanias, Africam atque Siciliam, insulasque interjacentes nullum instituisse Ecclesias, nisi eos, quos venerabilis Petrus Apostolus aut ejus successores constituerint sacerdotes. Magna cæterum obscuritas est circa origines Ecclesiæ Africanæ. Stephanus Morcelli in sua Africa Christiana initia adscribit temporibus Neronianis, quibus Christiani, Romæ degentes, veriti Cæsaris immanitatem, in Africa refugium sibi quæsierunt [Tom. I, pag. 41 et seqq.] . Nihilominus primus qui in Fastis Ecclesiæ Africanæ legitur episcopus Carthaginensis est Agrippinus, pontificatum exorsus anno Christi 198 [Morcelli Afric. Christ. tom. I. pag. 44.] . Sed ante Agrippinum Africanas rexisse ecclesias antistites alios, quorum nomina deperdita sunt, vix dubitare possum. Nam S. Cyprianus, qui quinquagesimo post anno Carthaginensem cathedram occupavit, epist. LXXIII [Migne, Patrol. tom. III, col. 1112.] ad Jubaianum dicit rebaptizationem hæreticorum defendens: Apud nos non nova aut repentina res est, ut baptizandos censeamus eos, qui ab hæreticis ad ecclesiam veniunt, quando multi jam anni sint et longa actas, ex qua sub Agrippino, bonæ memoriæ viro, convenientes in unum episcopi plurimi hac statuerunt. Agrippinus autem vix triennio, si fidem Morcellio tribuimus [Afr. Christ. tom. I, pag. 44 et 54.] , sedem occupavit: quia tamen, teste S. Cypriano, concilium celebravit cum episcopis plurimis, recte deducere possumus etiam ante Agrippinum jam aliquousque constitutam fuisse Africanam Ecclesiam.
[16] [exponuntur;] Quam constitutionem Ecclesiæ etiam S. Augustinus in libro de Unico Baptismo contra Petilianum cap. XIII [Migne. Patrol. tom. XLIII, col. 606.] declarat, dum loquitur de septuaginta prædecessoribus Cypriani, quos, ut interpretatur Morcellius [Afric. Christ. tom. I, pag. 43.] , adfuisse synodis, ab Agrippino celebratis, scribit. Neque perperam: septuaginta prædecessores Cypriani Carthaginensem sedem non occuparunt, quum inter utrumque numerantur solum tres, Optatus, Cyrus, Donatus. Quod si sub Agrippino tantus jam fuerit episcoporum numerus, denuo ostenditur episcopatus Africanus Agrippino multo antiquior. Unde ex hoc capite deduci potest, fundationem Ecclesiæ Africanæ ad primum sæculum pertinere, ac proin initio accepisse vel ab aliquo Apostolo vel a viro apostolicæ ætati coævo. Quominus tamen hanc gloriam S. Simoni tribuamus, obstant duo: auctoritas S. Innocentii I qui originem Africanæ Ecclesiæ adscribit aut ipsi venerabili Petro aut ejus successoribus, adeoque omnem Apostolum alium aut virum apostolicum aliunde missum excludit, idque tradit tamquam rem omnibus manifestam. Alterum argumentum, testimonium videlicet Pseudo-dorothei, nullius est ponderis, quoniam in ipso Simoni gravissime errat, dispertiendo, ut supra num. 13 diximus, in duos personas, quod unico Simoni convenire potest. Hisce omnibus adde nullam peculiarem de S. Simone memoriam exstare in antiquissimis documentis Ecclesiæ Africanæ, qualia sunt aut scripta antiquorum, v. g. Tertulliani, Cypriani aut etiam Kalendaria, quæ aliquo signo indicant Sanctos, erga regionem beneficos. Haec autem tanti sunt momenti, ut merito apostolatum S. Simoni abjudicemus.
[17] [similiter et in insulis Britannicis,] Quæ de Africa diximus, omnino faciunt ad confutandum apostolatum Britannicarum Insularum, quandoquidem, tacentibus latinis, soli græci loquuntur. Alfordus in suis Annalibus Ecclesiæ Britannicæ ad annum Christi 47, § 1, admittit quidem aliquem Apostolorum istas provincias adiisse in iisque Christum annuntiasse, quoniam id aperte docet Eusebius, Demonstrat. Evang. lib. III, cap. V [Migne. Patrol. Græc. tom. XXII, col. 203.] de Apostolis agens, alios dicit, imperium Romanum, ipsamque omnium urbium reginam civitatem invasisse, alios Persarum regnum, alios Armeniorum Parthorum nationem; item alios Scytharum, quosdam etiam ad ipsos orbis terræ venisse fines, Indorumque regionem penetrasse; alios porro trans Oceanum evasisse ad eas insulas, quæ Britannicæ vocantur. Ἑτερους ὑπερ τον Ὠκεανον παρελθειν ἐπι τας καλουμενας Βρεττανίκας νησους. Hic loci agere Eusebium de ipsis Apostolicis, liquet ex contextu; nam loquitur de viris rusticis, vulgaribus, ignaris, adeoque de primis Christi discipulis, quorum successores fuerunt sæpissime viri in omni scientiarum et litterarum genere instructi. Habemus igitur, Eusebium existimasse, sub ipsis Apostolis fidem Christianam in Insulis Britannicis propagatam fuisse. Sed nequaquam consentit, hanc prædicandi sortem S. Simoni obtigisse. Nam omnia Martyrologia latina Bedæ, Adonis, Usuardi et hodiernum Romanum nullo verbo apostolatum Britannicum attingunt; quem etiam prætereunt historici Angliæ, de primordiis Ecclesiæ agentes [Cfr Usser. Brit. Eccles. Antiquit. pag. 4. Alford. Annales, tom. I, pag. 26. Cressy. Church hist. pag. 14.] .
[18] [quæ magis a sede Romana] Quod etiam confirmatur testimonio Innocentii I, qui, postquam sedi Romanæ vindicasset fundationem Ecclesiarum Occidentalium, ut monstravimus supra num. 14, addit [Labbe, tom. II, Conc. col. 1245.] : Aut legant, si in his provinciis alius Apostolorum invenitur aut legitur docuisse. Quod si non legunt, quia nusquam inveniunt, oportet eos hoc sequi, quod Ecclesia Romana custodit, a qua eos principium accepisse, non dubium est, ne dum peregrinis assertionibus student, caput institutionum videantur omittere. Ex textu manifestum est, apostolatum S. Simonis in Insulis Britannicis nedum incognitum fuisse, sed omnino negatum. Si quis igitur ex duodecim Apostolis Britancas Insulas prædicaturus adierit, hic alius esse non potuit, quam eorum princeps, Simon Petrus: de quo reipsa constans est traditio apud Anglos, illum huc appulisse, ut testantur historici paulo supra a nobis citati. Neque erroris aut deceptionis arguendus Innocentius, quia et S. Paulus in Occidente, præsertim in Hispania, ut insinuat ad Romanos XV, 24, prædicaverit. Sed, inquit Card. Baronius ad annum 61, § V, haud putandum est, Innocencentium a Petro Paulum dividere voluisse, sicut cæteros Apostolos, quos jure negat Occidentales oras docuisse: nam Pauli causa diversa esse videtur a cæteris; quippe qui et ipse, sicut Petrus, Romæ docuerit. Quum igitur idem Innocentius agens de traditis in Occidente apostolicis institutis, eos, in quos scribit, provocet ad Romanæ sedis ritus (quum satis constet tam Petrum quam Paulum eam sacris institutis imbuisse) certe quidem esse de Paulo quid exciperet, non habebat: quum easdem tam Romæ quam in remotis provinciis ecclesiasticas traditiones eum impertitum esse, dicere opus sit. At quod tantum de Petro meminit, recte id quidem, quod primæ sedis esset episcopus, ex qua cæteræ deriventur Ecclesiæ, eidemque unitate catholica compaginentur. Quamobrem haud putandum, Romanum Martyrologium [Ad diem XXII martii.] , quum de profectione Pauli in Hispanias meminit, a sententia Innocentii discrepasse. At de his satis, jam cætera prosequamur.
[19] [conversionem suam repetunt] Hactenus enim res, quæ a S. Simoni gestæ referuntur, eliminavimus magis quam confirmavimus. Enimvero paucissima sunt, quæ reliquit nobis antiquitas. Sic quoque Menologium Basilianum ad diem XXIX aprilis dicit, S. Simonem post Christi assumptionem et ascensionem Edessam petiisse: ubi quum multos ex idololatris verbum veritatis edocuisset, illos ad Dominum convertit. Post hæc autem Mesopotamiam peragrans libere Christi nomen annuntiavit: iterumque Edessam regressus, quum multa ad Dei gloriam miracula edidisset, in pace decessit. Sed hujus prædicationis nemo antiquorum meminit. Joseph. Simeonius Assemani in sua Bibliotheca Orientali [Tom. III, pag. 414.] dicit quidem Adjabenos, Elamitas, Persas, Parthos, Medos, Hyrcanos et Bactrianos ab Apostolis Thoma, Thaddæo, Simone, Matthæo et Bartholomæo, discipulisque Adæo, Mari et Aghæo ad christianam fidem adductos fuisse, ut … supra ostensum est. Sed in margine dicit, ostensum fuisse supra a pag. 3 ad pag. 37. Verum si ad locum indicatum recurrimus, nulla de Simone nostro est mentio, quum interim recenseantur ex Duodecim, Petrus, Thomas, Bartholomæus, Matthæus et Judas Jacobi, quorum singulorum apostolatus deinceps variis testimoniis confirmatur. Igitur nec Mesopotamia in sorte S. Simonis videtur fuisse, quum qui eruditissime de originibus christianitatis in Mesopotamia scripsere, nullum probatum testimonium afferant, quo S. Simon in ea provincia prædicasse ostendatur.
§ III. De Sancti martyrio et sepultura; de cultu, ecclesiarum et altarium erectione manifestato; de Reliquiis in variis provinciis.
[Martyrium fecit S. Simon in Perside,] Martyrologia latina, initio hujus Commentarii allegata, docent nos, S. Simonem martyrium fecisse in Perside. Nec novi, quid antiquius de loco martyrii consignatum litteris fuisse. Florentinius, qui omni ingenio contendit, ut diximus supra num. 3, Simonem esse fratrem S. Jacobi, Hierosolymorum primi episcopi, ejus passionem necessario collocat Hierosolymis sub Trajano imperatore; sed quam labilis sit ista opinio, monstravimus supra num. 4. Florentinius, admissa Perside, tamquam palæstra martyrii, explicat, ejusdem sepulturam fuisse Hierosolymis; quia etiam alii Martyres habuerunt diversa loca passionis et sepulturæ; quam in rem adducit [Pag. 169.] exemplum S. Ignatii Martyris Antiochiæ, et S. Onesimi Ephesi sepultorum, quamvis ambo Romæ fuerint passi. Et hoc recte, si constaret, Apostolum Simonem fuisse filium Cleophæ, fratrem Jacobi Minoris, quia tunc nullum esset dubium circa episcopatum Hierosolymitanum, id testatum faciente Eusebio lib. III Hist. Eccles. cap. II [Migne, Biblioth. Græc. tom. XX, col. 246.] . Sed id nullo modo ostendi potest, maxime quum nullus accuratioris judicii id admittat. Florentinius, ut martyrium in Perside cum episcopatu Hierosolymitano et ibidem sepulturam conciliet, dicit ad 1 julii, quo martyrium SS. Simonis et Judæ, annuntiat, hunc diem translationis seu dedicationis memoriam, non consummati certaminis videri. Sed arbitraria est istiusmodi interpretatio, quatenus nullo idoneo testimonio fulciatur.
[21] [ejusque sepultura variis locis assignatur: Edessæ in Mesopotamia,] Quandoquidem distinximus S. Simonem Apostolum a S. Simeone episcopo Hierosolymorum, qui Martyr sub Trajano occubuit, jam nullum habemus annum, cui obitum Apostoli illigare possimus. Quapropter ejus mortem late ad sæculum Christi primum consignamus. Si tamen sciretur, S. Simon simul cum S. Thaddæo occisus fuisse, jam aliquatenus accuratiori modo tempus passionis indicari posset, quum S. Thaddæus ante Domitianum imperatorem proin ante annum Christi 81 martyrium subiisse dicatur. Ast Franciscus De Aste, archiepiscopus Hydruntinus, in suis ad Martyrologium Romanum Notis, recte animadvertit ad diem XXVIII octobris, scriptores ecclesiasticos, qui de SS. Apostolis agunt sive hac sive alia die, nuspiam dicere, illos in eadem regione eodemque tempore martyrizatos fuisse. Enimvero Menologium Basilianum ad XXIX aprilis, de solo Simone nostro agens, nos docet, S. Apostolum Edessæ primum prædicasse Christum, post hæc Mesopotamiam peragrasse, iterumque Edessam regressum, quum multa ad Dei gloriam miracula edidisset, in pace quievisse. Edessa hodie Orfa, olim etiam Justinopolis appellata, in Mesopotamia sita est: nullus alius tamen, ut diximus num. 18, palæstram prædicationis S. Simonis in Mesopotamia assignat: dein ista quies in pace, videtur mortem violentam excludere, quod etiam contradicit aliis omnibus, qui coronam martyrii illi attribuunt. Quia porro Basilii Menologium circa finem sæculi IX compositum fuit, satis constat hujus scripti tantam non esse auctoritatem, ut plena eidem, nisi documentis antiquioribus firmetur, fides adhibeatur, tunc quidem maxime quum aliis plerisque contradicit.
[22] [Suanis in Perside,] Albanus Butler in Vitis Sanctorum ad XXVIII octobris dicit, Martyrologos Hieronymum, Bedam, Adonem et Usuardum ponere passionem S. Simonis in Perside, in oppido Suanir seu Suanis. Sed nemo ex his palæstram designat oppidum Suanir, sed lato sensu Persidem indicant omnes. Auctaria pleraque de isto oppido loquuntur; sed quoniam eorum auctores et ætatem ignoramus, non magni ponderis est eorum testimonium. Inter Auctaria Usuardina, unum Hagenoyense, circa finem sæculi XIV aut initium XV compilatum [Soller. Mart. Usuard, præf. pag. LX.] , refert, ambos Apostolos Simonem et Judam per annum et tres menses in Perside versatos, ecclesias ædificasse, pontifices et sacerdotes statuisse et multum populum ab errore convertisse, et postmodum in Swanyz civitate tentos tandem crudeliter occisos fuisse. Laudatus Butler, qui probabilius civitatem hujus nominis non invenit, addit verisimiliter per civitatem Suanir, intetligendum esse populum Suanorum, Parthis, inquit, et Persis confœderatum. Suan est autem vallis, quæ ad Euphratem deflectitur: ac etiam Wadi-Suan dicitur [Ritter, Geographie, tom. XI, pag. 742 et seq.] , unde satis manifestum est, verbo Suanis nullum indicari civitatem. In Georgia Asiatica est provincia Suanetiæ, ad radices meridionales Caucasi; ac proinde Persidem habet Orientem versus. Hanc traditionem aliquousque confirmat locus sepulturæ, qui Nicophsiæ fuisse dicitur.
[23] [Nicophsia ad Pontum Euxinum.] Est enim Nicophsia oppidum ad orientalem plagam Ponti Euxini situm, hodie Bidchwinta seu Bitsounda appellatum. Hæc lego in Description Georgiæ, a principe Wakhoucht, sæculo præterito confecta, quam latine reddo [Descript. de la Géorgie, pag. 407.] : Est Bindwinthæ pulchra et conspicua ecclesia, tholo adornata, ad mare constructa, et optime dotata ab imperatore Justiniano. Primum sedes fuit episcopalis, dein patriarchalis, tempore regum; sed nunc unum habet presbyterum, quia populus a fide et religione recessit. Existimo Bindchwintam esse Nicophsiam; et esse ecclesiam ibidem constructam; Nicophsiæ enim sepulcrum nactus est Apostolus Simon Cananæus. Si sepultura S. Simonis undequaque vera esset, major esset erga S. Apostolum cultus. In opere, a nobis citato, recensentur patroni ecclesiarum totius Georgiæ, numero fere 260 [Descript. de la Georgie, pag. 407.] , et una sola est ecclesia sub nomine S. Simeonis, quin apponatur titulus Apostoli. Unde dubium est, an ad Sanctum nostrum pertineat. Quod si S. Simon Apostolus sepulchrum habuisset suum Nicophsiæ, multo verisimiliter plures essent ecclesiæ ejus patrocinio insignita. Ex hoc igitur capite labilis est istiusmodi traditio. Quapropter recte animadvertit Franciscus de Aste in suis Notis ad Martyrologium Romanum, ex hac varietate traditionis elici, quanta sit dubietas, sive locus sive tempus spectatur. Quapropter ne Romanum Martyrologium in his non levibus ambagibus implicetur, correctionem proponit, qua, omissis omnibus tricis, scriberetur simpliciter. Natalis Beatorum Apostolorum Simonis et Judæ, qui prædicatione sua quum innumeram gentis multitudinem Christo subdidissent, martyrium consummarunt. Quæ porro pertinent ad cultum et Reliquias S. Simonis Apostoli, infra in Actis S. Judæ Thaddæi, propter utriusque conjunctam in ecclesia latina venerationem exponemus. Coronidis loco subnectimus elogium, quod S. Ado in libello de Festivitatibus SS. Apostolorum, Martyrologio suo præmisso, de S. Simone texuit, et translationem brachii ejusdem in canoniam Sayn, diœcesis olim Trevirensis.
COMPENDIUM VITÆ S. SIMONIS APOSTOLI
Ex Adone in libello de festivitatibus SS. Apostolorum.
Simon Chananæus, apostolus (S.)
Natalis (XXVIII octobris) Beatorum Apostolorum Simonis Cananæi, qui et Zelotes scribitur, et Thaddæi, qui etiam Judas Jacobi legitur, et alibi appellatur Lebbæus a, quod interpretatur Corculus. E quibus Thaddæus apud in Mesopotamiam, Simon vero apud Ægyptum traditur prædicasse b. Inde simul Persidem ingressi, quum fidei Christi innumeram gentis ipsius multitudinem subdidissent, et Ecclesiam Domini late jam fundatam viderent, martyrium ibi, cursum temporis explentes, beato certamine consummaverunt: honorifice sepulti a populis christianis, quos Domino ipsi genuerant. Quod quidam putant, Simonem Apostolum, unum de duodecim, ipsum esse, qui sub Trajano crucem passus sit, omnino falsum est. Nam et Beda sanctus presbyter, qui hoc super Acta Apostolorum sentit, Isidorum, in libro Retractationum se hoc non bene sensisse, reprehendit c. Sed et historia ecclesiastica non de Apostolo, sed de alio Simone gesta narrat.
ANNOTATA.
a In textu græco Matth. X, 3 habetur Lebbæus, qui Thaddæus cognominatur: Ἰακωβος ὁ του Ἀλφαιου και Λεββαιος ὁ ἐπικληθεις Θαδδαιος, quod in Vulgata omittitur: legitur enim simpliciter:Jacobus Alphæi et Thaddæus.
b De apostolatu S. Simonis Apostoli in Ægypto egimus in Commentario prævio num. 11.
c De sententia SS. Isidori et Bedæ egimus Commentarii prævii num. 7.
DE PERVENTIONE BRACHII S. SIMONIS IN SEIN, ORDINIS PRÆMONSTRATENSIS.
Ex collectione hagiographica bibliothecæ regiæ Bruxellensis num. 8924.
Simon Chananæus, apostolus (S.)
EX MSS.
CAPUT PRIMUM.
Ex Oriente allatum brachium S. Apostoli episcopus Armenus concedit
Brunoni, præposito Bonnensi, qui illud donat canobio Seinensi.
Reliquiarum virtute operatur Deus miracula.
[Brachium S. Simonis] Qualiter et quando Reliquiæ Beati Simeonis Apostoli devenissent ad Ecclesiam Heymen, quales et quantæ super infirmitates post adventum earumdem Reliquiarum ad ipsam Ecclesiam per ejusdem merita S. Simeonis sanitates et eodem loco factæ sunt, a viris veracibus, a personisque religiosis sæpius audivi, quæ quum desiderio plurimorum, hoc scire cupientium, scripto commendare decrevissem, scientiæ parvitas pariter et sermonis occurrit infacundia. Verum per nostram taciturnitatem Dei beneficiis indigni, sanctique Simonis exsisteremus ingrati virtutibus; atque futuris cederet in ignorantiam supervenientibus, qui per nostram solertiam adhuc a supervenientibus indagatum ad Dei culmen laudis, majoremque sanctarum crescere posset reverentiam Reliquiarum, malui qualicumque modo describere, sed breviter et vera.
[2] [ex Oriente allatum] Igitur anno Domini millesimo ducentesimo quarto, Innocentio Magno, Romanæ sedis antistite, Joanne Trevirensis diœcesis, Adolfoque Coloniensis metropolis archiepiscopis c, quidam religiosus ex Armenia proficiscens episcopus invisendi gratia sanctorum corpora Trium Regum, Coloniam cupiebat adire. Qui quum multa terrarum spatia pertransisset, venit in Almanniam, Rhenique littora descendit, devenit in quamdam villam Weslich, in superiori parte Rheni sitam, duobus a Colonia milliaribus distantem d. Erat hunc temporis grandis inter Ottonem de Brunschwick et Philippum Suecum *, viros strenuos, circa fines Coloniæ pro Romano regno bellorum intemperies, cujus occasione mali prædones, circumquoque partes illas itinerantes deprædarunt transeuntes e. Quod quum vir Dei, sanctus videlicet episcopus, intellexisset, ipsosque jam in quosdam incideret armatos, priusquam deveniret ad illos, quod postea accidit, antea verebatur, quod brachium S. Simeonis Apostoli cum carne cuteque super extensa et totum integrum præter articularem * digitum, sindone munda circumvolutum, quod pro devotione sanctique Simonis magna devotione de patria sua secum detulerat, in quamdam vacuam in cœmeterio jam dictæ villæ forsitan positam cupam clam projecit, moxque discessit.
[3] [episcopus Armenus] Quod tamen vir plebejus, nomine Herelinus Episcopus cognomento, dum conspexisset, non esse, quod sperabat, tamen aliquid divinum credens, putavit fore pecuniam, ignorans * super aurum et topazion, tulit illud; dumque considerasset, non esse quod sperabat, tamen aliquid divinum credens dedit domino Brunoni, præposito Bonnensi, f qui postea factus est archiepiscopus Coloniensis g, qui illud suscepit cum ingenti gaudio, munera dedit homini plebejo, præcipens sibi, ne cuiquam hoc manifestaret. Prædones vero tamen cum venissent ad episcopum illum peregrinum, comprehendentes eum, nec parcentes religioni suæ, vulneribus inflictis eum suis sociis, equis, rebusque omnibus spoliaverunt. De quo vir Dei, licet non modicum contristaretur, tamen propter spem depositi sui, quod speravit adhuc reservatum, levius suos tolerabat et dolores. Quem * siquidem post discessionem prædonum sanctas sancti reliquias, dum recipere venisset, ac minime inveniret, quantus illi dolor cumularetur super dolorem; non facile quis explicare potest. Et dum diu multumque quis hoc haberet aut sciret, investigaret, nec quemquam inveniret, cum mœrore tandem, ad quod exierat, cœptum carpebat iter et Coloniam devenit.
[4] [Brunoni præposito Bonnensi] Ubi quum paucis demoraretur diebus et sanctorum Trium Regum Reliquias, sicut noverat, adorasset, aliorumque sanctorum limina frequentasset, sanctæ valedicens civitati, littora Rheni versus Bonnam rursus ascendit. Quam dum fuisset ingressus, ad D. Brunonem præpositum accedens, eique calamitatum suarum miserias et maxime de sanctarum Reliquiarum amissione exposuit. Quem ille benigne suscipiens et cum magna caritate, accersito medico, donec vulnera sanasset illius, per dies aliquot secum detinuit: ac inter alia collocutiones * verba perscrutatur, cujus sancti fuissent Reliquiæ, quas amiserat. Cui episcopus peregrinus cum gemitu respondens dicens, brachium esse B. Simonis Apostoli. Quod audiens Dominus Bruno præpositus magis intra se gavisus est, hoc quia pia calliditate tacendo celans, ad ampliorem S. Simonis honorem, ecclesiæque profectum, cui forte proposuit illud destinare. Quod etiam Deus ideo fieri permisit forsitan, quia grana, dum seminando sparguntur, magis augentur. Quando vero tempus fuit, ut ad patriam sæpe dictus episcopus remeare intenderet, seque ad iter suum præpararet, dominus præpositus ab eo postulavit, quatenus sibi licitum esset, ipsas habere reliquias, si possit eas alicubi reperire.
[5] [concedit;] Bonus itaque vir, scilicet episcopus peregrinus, easdem se rehabere desperans, non immemor impensi beneficii, despondit, * quia tantam sibi demonstrasset benignitatem et exhibuisset humanitatem, gratissimum duceret, ut iste potius eisdem lætaretur Reliquiis, quam alius quisquam detineret. Hoc itaque dominus præpositus audiens, dedit episcopo peregrino vestes et equos, decemque marcas argenti, suisque sociis munera largitus est, honeste dimittendo, valedicens illis, remisit ad patriam suam. Erat enim idem Bruno præpositus homo dives et vir gloriosus, plures habens dignitates: fuit enim præpositus ad gradus S. Mariæ Coloniæ, præpositus Aquisgrani, præpositus S. Castoris in Confluentia, fuit et pastor in Engers h. Porro post recessum episcopi peregrini Armeniensis ecclesiæ, dominus Bruno præpositus, accipiens illas venerabiles Reliquias, tulit omnes fratri suo, domino Henrico, comiti Heynnen, * fundatori cœnobii sui, quod una cum fratre suo, domino Everardo comite noviter in proprio construxerat fundo, anno millesimo ducentesimo, juxta castrum suum, Heyne *. Morabatur enim comes Henric us in illis diebus in castro Blankenberge i, ubi delatæ sunt ei sanctæ Reliquiæ, quas ille cum magna suscipiens dilectione, sapienti fretus consilio, per tempus aliquod occultavit. Duobus autem transactis annis k dominus comes mittens accersiri fecit ad se dominum Hermannum præpositum Heyn l, virum bene religiosum: appellabantur enim tunc præpositi, quomodo dicuntur abbates in Ordine Præmonstratensi m. Præpositus itaque dominus Hermannus, concitus ad castrum Blankenberg, sicut ei mandatum fuerat, properabat. Quo dum venisset, honorifice susceptus; comes namque una cum domino Brunone, præposito Bonnensi, sanctas reliquias ecclesiæ Heynen per eumdem dominum præpositum Hermannum transmittendas perpetuo condonaverunt, ut sicut eamdem prædiis ac rebus ditaverunt ecclesiam sic quoque tam gloriosis decorarunt Reliquiis, quas ipse dominus Hermannus præpositus cum reverentia accepit, timore pariter ac amore secum deferens ad ecclesiam Heynen. Donec fama, quod episcopus eas perdiderat, delitesceret, in secreto loco decenter occultando servavit. Sufficiant hæc, qualiter Reliquiæ S. Simonis ad ecclesiam sint translatæ Heynensem.
[6] [quod Henricus frater Brunonis, Seinensi coenobio donavit.] Quibus vero signorum virtutibus beneficiisque miraculorum per merita S. Simonis Deus ipsam honoravit ecclesiam, quantum donavit Dominus ipse, in cujus manu sumus, sermonesque nostri, declarabo. Quales autem vindictas super invasores ejusdem ecclesiæ, sicut sæpe vidimus, evenisse: quod licet non dubium, quin Deus ob merita B. Simonis hoc evenire permiserit, cognoscamus attamen, quorumdam ex ipsis viventium evitandas offensas, ne de ruina gaudere videamur inimicorum, seu occulta Dei judicia excutere velle, redarguamur, melius esse puto sub silentio praetereundum, ad seriemque narrationis revertendum. Igitur dum tempus esset, ut lucerna sub modio posita, poneretur in candelabro, cunctisque luceret in domo, post annos sex; quando fratres ejusdem Ecclesiæ certiores sunt effecti, ne quis Sanctas Reliquias tolleret ab ipsis, exponendas eas, in quo reclusæ erant latibulo (quin thesaurus absconditus et sapientia caret utilitate) cœperunt eas adorandas venerari, personisque religiosis Deumque timentibus ostendendo publicare cum magna reverentia. Quod ut devotius et honestius fieret, atque majori devotione conspicientibus excitaret simul amorem, capsellam fieri fecerunt, artificiose fabricatam, in qua Sanctæ Reliquiæ ponerentur et exponerentur. Quoniam aspectus et auditus, secundum quod sunt, plerumque cor hominis mutant et transformant. Et quia sumptus et expensa non suppeditabant ipsis ad opus tale, structuras in alias expositi, quoniam novella plantatio fuit ipsum cœnobium adhuc; Sanctas Reliquias ad fidelium colligendum eleemosynas, quatenus eamdem, quam comparaverant, capsellam persolverent, per fratres religiosos decenter et reverenter emiserunt. Quod itaque Deus fortasse ideo fieri consensit, ut merita S. Simonis magis publicarentur, suisque beneficiis plures potirentur.
[7] [Sacræ reliquiæ, prodigiose ab igne servatæ,] Qui dum proficerentur, amne Rheni transito, per muros Andernaci n cæterasque villas et oppida, per ejusdem ripam fluminis sitas, transeuntes, etiam venerunt in quamdam villam Hersele o, in confinio Bonnæ. Ubi dum domum quamdam, eis notam, introissent, officiose excepti sunt et quum corpora refecissent, etiam membra requiei somni dare studebant. Tamen prius antequam irent dormitum, candelabrum cereo superfixo, linteo sanctis Reliquiis substrato, posuerunt. Noctu vero, nescio quo motu, cereus super linteum cadens, totus ardendo sine linei læsione consumptus est. Mane vero quum surrexissent homines, quod factum erat, vix vestigia famulæ * cerei combusti cognoscentes, annumerando meritis hoc S. Simonis deputarunt, glorificantes Deum. Deinde procedentes, quæ dicitur Mellenhove p villam venerunt non longe distantem ab Hersele. Ubi quum divertissent ad quosdam timentes Deum eisque familiares, manserunt apud illos: et dum fuissent bene recreati, sufficienterque sibi pausassent, et negotiis suis pactis *, valedicentes hospitibus, cum Sanctis Reliquiis inde recesserunt.
[8] [puellam, altero crure mancam,] Fuerat autem in eadem domo puella, debilis uno crure, ita quod nullum pedem ad terram figere valebat ad ambulandum. Postquam ergo sanctæ Reliquiæ paulo longius ab hospitio recessissent, pœnituit illa, quod pro sui cruris sanitate Simonem non fuerat interpellata. Cui tamen a domina sua persuasum est, quatenus pedem ipsum, qui doluit, in eodem, quo sanctæ Reliquiæ steterunt, loco poneret. Quod quum consiliis dominæ suæ credula, Sanctique meritis Apostoli puella confidens fecisset, protinus recuperavit pedis sanitatem, quasi numquam doluisset; itaque quod post ipsos fratres Sanctarum bajulos Reliquiarum curreret cum nimia lætitia, gratias agens Deo. Hoc itaque quum cuncti vidissent et audissent, Sanctas Reliquias Apostoli ampliori devotione deinceps cœperunt venerari.
[9] [et aliam puellam, aquis suffocatam sanant;] Denique dum fines circa Rheni partes aliquantisper perlustrassent, Westphaliæ plagas, eodem retransmigrato flumine, cœperunt etiam circuire; quas, secundum quod eis videbatur expedire, circumeundo peragrassent, paucis evolutis diebus, venerunt ad urbem Zuzatiensem. Quod itaque Deus per B. Simonis merita sit operatus, sicut a patre puellæ in beneficium est impensum audivi, narrabo. Nam quum de Westphalia primo contigit ad ecclesiam Seinnensem proficisci, veni ad civitatem Zusatiensem q, ibique imminentes mihi causas expertæ disposuissem *, contuli me ad patrem puellæ supradictæ. Fuit enim mercator, cujus nomine Wernerus Krebs (latine Cancer) cui inter cætera me causa mercationis junxissem, inter collucotionis verba sciscitebatur a me, quo tenderem. Cui ego: Ad monasterium Heynense. At ille. In Heim brachium sancti Simonis habetur, qui filiam meam de morte suscitavit. Et ego, qualiter hoc factum foret, interrogans, respondit dicens: Venerunt in hanc civitatem aliquandiu nuntii Heymensis ecclesiæ, secum deferentes in capsella brachium beati Simonis, petentes eleemosynam pro capsellæ solutione. Quod faciendo, dum populo verbum Dei in ecclesia proponerent, posuerunt in medio dolium aqua plenum, in qua dum Sanctas Reliquias mersissent, et plures accurrissent ad exhauriendam aquam cum magna aviditate, filia mea, adhuc puerulus, * tumultuantibus turbis admixta, in pressura suffocata et mortua inventa, moxque ad B. Simonis * opitulantibus meritis poscentibus, r, est restitutar. Hoc idem Wernerus Krebs mihi postea retulit, quod etiam de post ab aliis confirmatum est, verum esse.
[10] [juvenem, morti proximum, sanitati restituunt:] Postea cum Sanctis Reliquiis diversis exitibus viarum deambulantibus, reversi sunt in propriam mansionem, scilicet ecclesiam Heymensem. Ubi de die in diem magis merita B. Simonis per regiones ipsas ubique crescendo, deinceps cœperunt divulgari. Quorum quoque rumor dum pervenisset ad aurem nobilis matronæ dominæ Mechtildis, comitissæ de Nassau s. Quod itaque dum fieret, cum devotione maxima tam ab ipsa quam ab omnibus illuc concurrentibus venerabiliter et cum omni reverentia receptæ sunt. Erat autem ibi quidam juvenis decumbens in tantum, quod nec loqui nec intellectum ullius rei haberet, ut penitus privatus esset sensibus ex nimio dolore. Quumque quasi semivivus jaceret, et morti vicinior, interventu parentum et amicorum sanctorum Reliquiæ deportabantur ad domum, ubi jacebat ægrotus juvenis. Quæ dum super pectus ejus ponerentur, continuo sensui restitutus est proprio, simul et usum loquendi recepit cum pristina sanitate. Hæc ibi acta sunt, ut prædicta domina et cæteri, qui tunc aderant, affirmarunt. Fuit etiam alia quædam mulier, nomine Sophia, pedissequa domini Giselberti, militis in castro Heyn, quam plures noverunt, etsi non adeo nobilis sicut prædicta domina, verumtamen ingenua religione. Hæc igitur in guttere gestabat inflationem talem, ut penitus careret loquela. Quæ quum venisset ad altare S. Simonis, digitis gutture ejusdem attactibus fuisset circumgyratum, ac sacri liquoris undam, Sanctarum intinctione Reliquiarum sanctificatam, gustasset, quam pro relevatione infirmitatum diversarum semper promptam habere consuevissent, quia raro per anni circulum hebdomada occurrit, quin ob beatissimi Simonis merito non suffragetur infirmitatibus in potione vel circumlitioni sacri liquaminis. Hanc quum illa accepisset, protinus amissa vox restauratur eidem, ut clare diceret: Miserere mei, sancte Simon. Testibus abbate et milite supra dicto cum cæteris fide dignis, qui tunc aderant.
[11] [aquis, attactu Reliquiarum sanctificatis] Item aliud, quod retulit abbas in Syburg t, vir venerabilis: quod semel contigit, ut veniret ad monasterium Heynen ad visendum Sanctas Reliquias, quas nos, sicut consuevimus, viris honestis, et præsertim religiosis, cum maxima reverentia monstrare *; quas eidem venerabili viro et abbati ostendimus. Ipse vero cum maxima devotione dum adorasset, postulavit sibi sancti liquoris fontem administrari. Quod ipsi fratres propter venerationem Sanctarum Reliquiarum honestatemque ipsius viri cum meliori calice fecerunt. Ipse vero solus illum cum magna diligentia sumpsit. Quod quum vidissent fratres adstantes, quare cum tanta aviditate aquam illam sumpsisset, respondit abbas: Quia per sacrarum Reliquiarum merita B. Simonis evidentibus experimentis sanitatis officium mihi quondam Deus impendit. Contigit enim aliquando venire ad hunc locum me, et postquam vidi sanctas Reliquias, adorari; et quodam in latere diu ante sensi obstaculum et pœnam permaximam: itaque per aliquot dies me vix sensi semivivum. Sed madefeci locum doloris cum liquore istarum Reliquiarum intinctarum; et confestim, quando exivi portam claustri, diruptum ulcus lateris mei atque linitum est. Quapropter ex tum plenam ad istas Reliquias habui venerationem ac dilectionem majorem. Nomen abbatis erat Godfridus.
[12] [liberatur mente captus,] Temporibus vero Henrici, comitis Heynnen, filii Henrici, fundatoris cœnobii hujus, fuit quidam, dictus Hano, qui res ejusdem comitis, novo circumjacentes castro, fideliter custodivit. Hic vero apud comitem dominum suum diffamatus est a falsis quibusdam æmulis suis. Quod quum ille Hano cognovisset, licet a domino suo nihil triste pertulisset, tamen sciebat, eum hominem furiosum et tyrannum, supra modum contristatus est in seipso in tantum, quod sensibus alienatus dementaretur. Qui quum quasi delirus incedendo periret, a filio suo, Theodorico Heynnensi cellario, qui hæc nobis manifeste retulit, eum ad Reliquias deduxit B. Simonis. Quas quum vidisset, et sacris fontis intinctione Reliquiarum Sanctarum sumpsisset, omnem sensuum recepit incolumitatem. Postea per plures annos, ipso Hannone defuncto, filius ejus, dictus Arnoldus, custodiens partem Novi Castri, qui filium habuit adolescentem, qui etiam sensibus dementatus, per silvas, montes, velut delirus et erroneus, vagabatur. Hic dum perductus fuisset ad Sanctas Reliquias, eisdemque signatus, sacroque potatus fonte, sensus suos per merita B. Simonis ad integrum recepit et ipse.
[13] [alius lepra infectus.] Delectat adhuc unum, quod Deus breviter demonstravit. Est igitur puer quidam, in nostra degens parochia, nomine Gerlacus, qui ministerio culinæ vasculis abluendis, cibariisque præparandis fratrum ipsius loci Heynnen deputatus fuit. Hic dum in commissis studiosus vigilaret, contigit, eumdem peregrinari languore, de quo tum non decumbebat. Facta autem quadam die, post tempus vespertinum ipsum * juxta focum sedente seque calefaciente, ut quidam repentinus tumor, velut rufa nigraque lepra, turgentibus pustulis immixta, protinus aspergendo apprehenderit corpus ejus, ut putaretur quasi vivus ardere, crepando dirumpi dolore. Quod dum fratres transeuntes, attoniti conspicerent, clamaverunt dicentes: Curre, miser, citius ad monasterium B. Simonis. Ille vero hæc audiens, statim viribus, quibus poterat, ad ecclesiam venit. Quo dum pervenisset, aqua de Reliquiis B. Simonis intincta potatus, velut antidoto, omne venenum abscessit, seque cum aqua ungens illa, et modico vino usus, totius corporis sui adeptus est sanitatem. Et postmodum sæpius demonstratus est adventantibus extraneis pro intersigno virtutis S. Simonis. Hæc de S. Simonis Reliquiis earumque beneficiis compendiose dicta sunt; pauca de pluribus, lectoris vitantes fastidium. Verumtamen si quis ea prius descripsisset, addere plura potuisset. Hæc anno Domini millesimo ducentesimo quinquagesimo octavo, tempore domini Arnoldi, archiepiscopi Trevirensis, qui et eodem obiit anno, descripta sunt infra Octavam S. Martini u.
ANNOTATA.
a Qui miserat ad Bollandum nostrum manuscriptum, Alexander Wiltheim noster in fine subnectit hæc verba: Hic meus codex ita mendosus, et exscripsi. Medicam igitur manum, quoties opus fuerit, adhibebimus, ita tamen, ut nostras emendationes facile quisque a genuino textu discernere poterit, utpote quas plerumque in margine appingamus. Porro ex dictis num. 15 constat, historiam conscriptam fuisse a anno 1258.
b Animadvertit laudatus Alex. Wiltheim,in textu continuo scribi Heyn, Heynenses etc., dum legendum sit Seyn etc. Est scilicet Seyn seu Sayn cœnobium ordinis Præmonstratensis in diœcesi Trevirensi. De illo agunt Annales Præmonstratenses referentes [Annal. Præm. tom. I, col. 757.] , Henricum et Everhardum, Henrici Sayna comitis filios intra montium juga et nemorososque vertices, non longe a castro Seynensi canonicis Præmonstratensibus monasterium condidisse, a castro et præterlabente rivo nomen ei imponentes… Monasterium, ad victum cultumque instructum, … anno 1203 nobilitarunt Saynam pii fundatores brachio S. Simonis Apostoli. Ut infra in Actis Thaddæi dicemus, ex Gelenio discimus, brachium S. Simonis, asservarii in ecclesia S. Norberti Coloniæ. Translatum istuc verisimilius fuit sæculo XVI, quando abbate Judoco Brander pretiosiora quæque in arce comitis hæretici, velut in perfugio posita, versa sunt in utilitatem receptantis et in Ecclesiæ opprobrium [Ibid. col. 762.] . Tunc quidem translatas fuisse S. Simonis exuvias Coloniam arbitror. Certe teste Browero in Annalibus Trevirensibus anno 1670 Saynæ erant S. Simonis Reliquiæ [Annales Trevir, tom. II, pag. 100.] .
c Innocentius Pp. III, quem merito Magnum appellat scriptor, sedem apostolicam occupavit ab an. 1198 ad 1215: Treviris Joannes I ab an. 1190 ad 1213; [Gall. Christ. tom. XIII, col. 435.] ; Coloniæ Adolfus I ab anno 1197 ad 1205 [Ibid. tom. III, col. 683.] cathedram tenuerunt.
d Weslich, latine Waslicia, hodie Wesseling, olim in Arcuensi, nunc in Herselensi decanatu, ripæ sinistræ Rheni, media fere via inter Coloniam et Bonnam adjacet [Binterim, Die alte u. neue Erzdiöz. Col. V, 1, pag. 136 et tom. II, pag. 228.] . Milliaria de quibus in textu sermo est, sunt germanica, quæ quinque circiter chiliometra capiunt.
e De contentione pro Romano imperio inter Ottonem, Saxoniæ potius quam Brunswici ducem et Philippum, Sueviæ (non vero Suceiæ ducem) agunt passim historici istius ætatis. Consule, si lubet, Baronium ad annum 1199 § 18 et seqq. ac Trithemium in Chronico Hirsaugiensi ad eumdem annum [Tom. I, pag. 492. Edit. Sangall.] .
f Browerus in suis Annalibus lib XV num. 48 [Annal. Trevir. tom. II, pag. 99.] , meliori verisimiliter textu usus, verbahic luxata et sine necessitate repetita, reddit hoc modo: Pagi vero incolæ, quos episcopi consilium non fefellerat, rati thesaurum antistitem condidisse, sublatum interea brachium, animadverso pretio, clam avertunt … Herelinus quispiam, qui munus sacrum fraude sustulerat, Brunoni Seynensi comiti, Bonnensis ecclesiæ præposito, homini claro divitiis, et auctoritate donum, non suum, offert.
g Bruno sedem Coloniensem in multis miseriis retinuit ab an. 1205 ad 1208 [Gall. Christ. tom. III, pag. 685.] : fratres autem Brunonis sunt ipsi fundatores cœnobii Saynensis. Henricus et Everhardus: unde obvia procedit ratio, cur dicto monasterio sacræ Reliquiæ donatæ fuerint.
h Semper Ecclesia exosam habuit pluralitatem beneficiorum, et isto maxime tempore Alexander Pp. III cap. VII de Præb et dignit, et Innocentius III cap. XXIII ibid (III, 5) constanter renuerunt admittere unum clericum ad plura beneficia, præsertim quando unum sufficit ad honestam sustentationem et non agitur de beneficio, curam animarum habente.
i Plura sunt hujus nominis oppida: videturtamen hic loci intelligenda Villa Blanckenberg in decanatu Sigburgensi, in diœcesi Coloniensi, ad Sigam fluviolum.
k Secundum Annales Præmonstratenses, supra annot. b citatos, brachium S. Simonis, in cœnobium Saynam translatum fuit anno 1203: igitur Bruno præpositus illud fratribus suis donavit anno 1201, in quod tempus incidit peregrinatio episcopi Armeni.
l Hermannus cum examine duodecim canonicorum primus ex Steinfeldia cum præpositi dignitati Saynam submissus fuit ub Erenfredo abbate. Anno 1220 ejus tumulo inscriptum fuit distichum: Saynensis primus hic Hermannus jacet abbas: abbates hic sunt etiam reliqui tumulandi [Annal. Præmonst. tom. II, col. 758. Cfr Brower, Annal. Trevir. tom. II, pag. 100.] .
m Non diu in gradu præpositi mansit Hermannus, utpote quem jam anno 1206 Innocentius Pp. III nominet abbatem, ut constatex ejus epist. 108 in supplemento ad Regesta [Migne, Patrol. tom. CCXVII, col. 156.] . Dirigit Pontifex epistolam dilectis filiis Hermanno abbati et fratribus Ecclesiæ Beatæ Mariæ in Sayna, tam præsentibus quam futuris, eosque sub Beati Petri et sua protectione suscipit et præsentis scripti privilegio communit, statuens, ut Ordo canonicus, qui secundum Deum et Beati Augustini regulam, atque institutionem Præmonstratensium fratrum in eodem loco constitutus esse dignoscitur, perpetuis ibidem temporibus inviolabiliter observetur. Enumeratis dein prædiis, quibus cœnobium dotabatur, vult ut clericos et laicos, e sæculo fugientes ad conversionem accipere et eos absque contradictione aliqua retinere valeant. Sancit insuper 1° Ne terras seu quodlibet beneficium, ecclesiæ Saynensi collatum, liceat alicui personaliter dare, sive alio modo alienare absque consensu totius capituli, vel majoris vel sanioris partis ipsius. 2° Ne cui episcopo vel alii plus a Saynensibus pro decimis petere et recipere liceat, quam fuerit a prædecessoribus eorum usque ad hæc tempora requisitum. 3° Quum autem generale interdictum terræ fuerit, liceat Saynensibus clausis januis, exclusis excommunicatis et interdictis, non pulsatis campanis, suppressa voce, divina officia celebrare. 4° Chrisma, inquit, oleum sanctum, consecrationes altarium seu basilicarum, ordinationes clericorum, qui ad sacros ordines fuerint promovendi, a diœcesano suscipietis episcopo, siquidem catholicus fuerit et gratiam et communionem sacro sanctæ Romanæ sedis habuerit, et ea vobis voluerit sine pravitate aliqua exhibere: alioquin liceat vobis, quemcumquis malucritis, catholicum adire episcopum, gratiam et communionem apostolicac sedis habentem, qui nostra auctoritate, vobis, quod postulatur, impendat. Quod si sedes diœcesani episcopi forte vacaverit, interim omnia ecclesiastica sacramenta a vicinis episcopis accipere, libere et absque contradictione possitis; sic tamen ut ex hoc in posterum episcopis propriis nullum præjudicium generetur. 5° Prohibet, ut intra fines parochiæ Saynensium nullus sine assensu diœcesani episcopi et eorumdem Saynensium capellam seu oratorium de novo construere audeat, salvis privilegiis Romanorum Pontificum. 6° Sepulturam quoque ipsius loci liberam esse decernit, ut eorum devotioni et extremæ voluntati, qui se illic sepeliri deliberaverint, nisi forte excommunicati vel interdicti Sint, nullus obsistat, salva tamen justitia illarum ecclesiarum, a quibus mortuorum corpora assumuntur. 7° In parochialibus quas habebant, licebat illis saserdotes adligere, et diœcesano episcopo præsentare, quibus si idonei fuerint, episcopus curam animarum committat, ut ei de spiritualibus, Saynensibus autem de temporalibus debeant respondere. 8° Obeunte vero ejusdem loci abbate, nullus ibi qualibet subreptionis astutia seu violentia præponatur, nisi quem fratres communi consensu vel fratrum pars majoris vel sanioris consilii secundum Deum et Beati Augustini Regulam providerint eligendum. 9° Præterea omnes libertates et immunitates, olim a Romanis Pontificibus Ordini Præmonstratensi olim concessas, auctoritate apostolica illis confirmat, et præsentis scripti privilegio communit. Hæc aliquantisper prolixius exposuimus, tum ut constat abbatiæ Saynensi eadem jura et privilegia fuisse attributa ac reliquis monasteriis Ordinis Præmonstratensis, tum ut planius elucidetur, quis sit valor verborum, quando Pontifex dicit, se aliquem Ordinem seu monasterium sub beati Petri et sua protectione suscipere.
n Andernacum, olim etiam Antoniacum appellatum, oppidum est in sinistra ripa ad Rhenum sita in diœcesi Trevirensi: quum autem Sayna in dextera ripa ejusdem fluvii jaceat, recte adjungitur amne Rheni transito. Juxta mœnia oppidi erat parthenon S. Thomæ VV. Ordinis S. Augustini a Maginero archiepiscopo anno 1129 reformatum [Gall. Christ. tom. XIII, col. 624.] .
o Hersel parochia ruralis in sinistra ripa Rheni, paulo infra Bonnam: nomen suum tribuit destrictui decanali.
p Mettenhove nuspiam reperitur in Elencho omnium parochiarum et villularum. Codex habet oblitteratum nomen Nettenhove,sed neque istud uspiam reperire est, quoniam dicitur locus non longe distans ab Hersele, aliquousque situs cognoscitur.
q Susatum, germanice Soest, oppidum Westphaliæ, in diœcesi Monasteriensi.
r In margine notavi, qua ratione sensui, undequaque luxato, mederi utcumque potuit. Idem pro modulo deinceps præstabimus.
s Pendet phrasis, quia alterum deest membrum. Videtur autem addendum, quod Mechtildis comitissa petierit, ut sacræ Reliquiæ ad castrum suum Nassau deferrentur. Sequentia deinceps optime fluunt, nempe concursus populi ejusque pietas in sanctum Apostolum, et maxime quod dicitur paulo infra: Erat IBI quidam juvenis, quo locus indicatur in antecedentibus nequaquam nominatus. Nassau seu Nassovia oppidum est, ut lego in Lexico topographico Adriani Guibert, incolas capiens 1080. Mechtildis, de qua scriptor noster, est verisimiliter filia Ottonis III, comitis Gelriæ [Kremer, Origin. Nassov, tom. I, pag. 414.] , uxor Henrici, comitis Nassoviæ, qui inter annum 1247 et 1250 diem suum obiit [Ibid. pag. 411.] : exstat quoque ejusdem Mechtildissigillum in libro ad calcem paginæ citato [Ibid. tab. V.] .
t Monasterium Syburg, Ordinis S. Benedicti, seu melius Sigeberg, in diœcesi Coloniensi, a S. Annone II archiepiscopo fundatum anno 1066 [Gall. Christ. tom. III, col. 769.] , jacet ad Sigam fluvium. Hodie caput est decanatus in eadem diœcesi.
u Jam animadvertimus in annotato a, tempus, quo scriptor noster historiam suam composuit. Arnoldus, hujus nominis Secundus diem suum obiit V novembris 1259 [Ibid. col. 443.] . Neque contrarius est scriptor noster, quando dicit, eodem anno vitam finisse Arnoldum. Nam verba eodem anno non significant eodem anno vulgari seu 1258, sed infra annum, quo hæc scripta fuerunt. Enimvero Arnoldus defunctus die V novembris intra annum, ab octava S. Martini seu ab XI ad XVIII novembris inchoatum, vitam clausit suam.
* Suevum
* auricularem
* adde esse
* quum?
* collocutionis
* respondit quod
* Sein
* Sein
* faculæ?
* peractis?
* causas ex pedire disposuissem
* parvula
* adde reliquias admota, opitulantibus ejus meritis
* adde consuevimus
* ipso?
CAPUT SECUNDUM.
Sancti non raro puniunt eos, qui eorum cultum negligunt; mulier voti
negligens punitur, postmodum sanatur; custos cœnobii a gravissimo malo
liberatur.
[S. Simonis cultus] Nam si rerum causas simul rimando vigili pensamus corde, divina videlicet, quantum licet, humana, quantum possumus, omnem citius dubietatem ab oculis tergemus scrupulum conscientiæ a. Legitur enim in Veteri Testamento de Heliseo propheta, qui longe fuit ante nativitatem domini nostri Jesu Christi, qui dum cadaver hominis mortui projectum fuisset in sepulcro ejus, statim quum cadaver tetigisset ossa prophetæ, revixit homo, stetit super pedes suos [IV Reg. XIII, 21 et Eccl. XLVIII, 14.] Simili modo legitur de B. Catharina, quæ post Ascensionem Domini fuit, quod quocumque de minutis ossiculis ejus unum delatum fuerit, oleum exinde profluere. B. vero Simon, unus de duodecim Apostolis, quum ipse Dominus noster Jesus Christus apparuisset in carne, cum ipso manducavit et bibit, ambulavit et mansit filius … sicut et alii fratres ejus, videlicet Judas, qui dicitur Thaddæus, Joseph, qui cognominatur Justus, Jacobus Minor, qui Frater Domini, pro eo, qui ei in natura humana per omnia similis in facie fuit, et quod judæi cognatos fratres appellabant b. Igitur si Deum, in quem nullus cadit motus et semper in sua tranquillitate fixus persistit atque stabilitate, verumtamen humano loquendi modo et more secundum hominum merita, dici fas est, eum moveri, lætari, irasci, merito circa suos consanguineos, sicut legitur de B. Joanne Apostolo, ampliori dilectionis affectu moveri, quam ad alios credendum est, licet omnes amet operantes bene, sicut ipse dicit. “Ego diligentes me diligo [Prov, VIII. 16.];” qui maxime per observantiam mandatorum ejus probatur, [Joan. XIV, 23.] quemadmodum alibi legitur: “Si quis diligit me, sermonem meum servabit.”
[15] [perperam neglectus,] His itaque rationibus S. Simonem a Domino, quia videlicet ejus mandata, sicut alii discipuli, cæterique Sancti servare implevit, et quia ejus esse secundum carnem dignoscitur, principalius amari dicendus est, meritoque de ejus ossibus oleum gratiæ cunctis fideliter petentibus profluere sperandum est; scilicet de tanti athletæ cognatique brachio, quod apud nos integrum custodimus, et assidue conspiciendo venerandisque veneramur osculis ac adoramus. Quapropter et nos quibusdam nobis rationibus quodammodo congruentibus, B. Simonem specialius diligere adstrictos nos esse scimus. Quarum vero una permaxima probatur, quia si Deum toto diligimus corde, suæque genitrici gloriosæ Virgini Mariæ veræ dilectionis crebro affectu famulamur, de jure B. Simon a nobis speciali prærogativa diligendus et honorandus est, quia eorum consanguineum dilectum esse, minime dubitamus. Alia vero est, quia tam gloriosis et venerandis suis Reliquiis nostræ patrocinatur ecclesiæ, eamque frequentia miraculorum et innumeris virtutum beneficiis eamque meritorum quotidie conspicimus decorari. Merito quippe B. Simon a nobis est honorandus, cordeque jugiter illud pertimescendo retinendum, quod ecclesia quædam venerabiles apud se Reliquias habens reconditas, dum debito non venerarentur obsequia, Sancti, quorum fuerunt Reliquiæ, patefacta testudine tempore quodam visibiliter exire visi sunt, ac deinceps eorum Reliquiæ non sunt amplius ibidem repertæ. His eadem ecclesia tam Reliquiis quam beneficiis earum propter ingratitudinem est privata.
[16] [sicut alii Sancti,] Simile contigit de tribus virginibus, quæ fuerunt et sunt de numero S. Ursulæ et XI millium virginum, quæ fuerunt locatæ in quoddam monasterium in partibus Turingiæ, nomine Ollersleuben c. Quarum corpora ibidem dum ad plures annos fuerunt, et in magna reverentia habita, quamdiu ibi erat reformatio. Sed quando cecidit reformatio et periit ibidem, mirabile dictu! eædem virgines seu corpora earum ita integraliter, sicut fuerunt in vita, exierunt, ecclesiam et monasterium relinquentes, et mane in Colonia repertæ sunt simul stantes in ecclesia S. Ursulæ, ubi usque in hodiernum diem Reliquiæ earum habentur cum cæteris Reliquiis, ut patet clarius in eadem ecclesia, ubi in memoriam earum depictus et conscriptus est reditus, et quo tempore et anno etc. d. Et ne longa quæramus exempla, formidemus hoc summopere, quod B. Nicolaus, dum Mirenses debito sibi non famularentur honore, de Mirrea * Barium se transferri permisit e. Simili quoque modo brachium S. Laurentii miraculis Laudunum translatum est f. Quapropter non æstu avaritiæ, non spe oblationum cuiquam umquam exhibendæ sunt Reliquiæ S. Simonis aut cujuscumque Sancti Reliquiæ. Verumtamen propter honorem Dei, simul et Apostoli dilectionem, ob venerandum et salutem advenientium, quemadmodum hactenus consuevimus facere summa devotione, solemni vestiti cappa, stola collo circumposita, candela semper adhibita pariter et incenso, confessioneque præmissa, non pigeat accedere; quod tam a sæcularibus quam a religiosis in eodem videmus fieri loco, has desiderantibus videre: quibus simplex non sufficiebat confessio, quin diutina disciplina se macerarent; illico proculdubio in memoria gerentes, qualiter Oza dum arcam Domini, de plaustro deciduam, bobus calcitrantibus, dum conabatur erigere, subitanea fuit morte peremptus. Nec non et illud, quod si qui B. Laurentii corpus, dum venerunt pro S. Stephani Protomartyris corpore colere, qu … licentia, repentina morte mulctati, quod latere plures non puto g. Ex quo venit in memoriam ejusmodi persuadeo *, ne quis umquam ad sacratissimum et vivificum corpus dominicum deferendo vel distribuendo præsumat accedere. Nam quod ante paucos inde terribile acciderit annos, scribendo publicare non præsumo. His ergo exhortationis exemplis ad præsens sumus contenti, et servanda servare semper et vitare vitanda, donec nobis omnipotens Deus, qui glorificari vult in suis Sanctis et laudari solus, qui vivit et regnat in Trinitate perfecta laudabilis et gloriosus in sæcula sæculorum. Amen.
[17] [negligentes corripit] Devotionem, quam circa sacras B. Simonis Apostoli Reliquias habemus, piissimus Deus ob inenarrabile suum donum suæ suavitatis de die in diem magis ac magis attendendo, pro frequentia miraculorum illius assidue dignatus est renovare, et maxime ad præsens, postquam hæc, quæ de ipso præmisimus, descripsimus, per beneficium, quod per merita ipsius in ecclesia nostra Heyn visibiliter fieri vidimus, illud perfecte manifestando, quod superius præfati sumus, scilicet de virtutibus ejusdem apostoli, scribendi plura semper esse locum. Igitur in villa, quæ dicitur Heymbach, juxta cœnobium Rumersdorff sita h, mulier quædam, Mechtildis dicta, crus unum doluit, ut ambulandi suum impediretur officium. Hæc itaque dum ad dedicationem capellæ S. Nicolai, quæ dominica proxima post festum Servatii i singulis annis celebratur in ecclesia nostra Heynensis monasterii, cum cæteris veniret, B. Simonem sui pro sanitate cruris interpellata fuisset, sanctisque visis Reliquiis, pristinam continuo recepit sanitatem. Hujus ergo rei gratia circa B. Simonis venerabilis amores compuncta Reliquias *, ad afferendum ei censum in dominica dedicationis annis singulis se obligavit. Quem quum duobus obtulisset annis, tertio neglexit, decima tertia die transacta a dicto termino, quæ fuit tunc proxima sexta feria ante Pentecostem, eadem nocte cum marito suo, dicto Alberto, in lecto colloquendo, quod censum, quem S. Simoni voverat offere, minime solvisset, querebatur, et quod sine plaga transire non posset, formidaret. Hæc autem dum corde revolveret, quod proferebat ore, quædam effigies in humana specie apparuit illi dicens: Surge, surge, Heynne profi ciscere.
[18] [mulier, voti incuriosa,] Cujus simul visione et voce mulier territa, suam, quibus erat cooperta vestibus, faciem velare nititur. Dum brachium ad perficiendum, quod conabatur, extenderet sinistrum, effigies ipsa, quam videbat, eamdem quam levavit, apprehendit cum impetu, et primo pollice, dein singillatim digitos singulos tam valide flectendo, quasi simul in unum concrevissent, in palmam recurvavit. Quo facto, tantus in ipso brachio manuque subsecutus est dolor, ut totum corpus illius penetraret, et sensibus abalienata, quasi mortua jacens. Quod cernens maritus ejus, eos, qui secum in domo erant, excitavit, accensoque lumine, miserabiliter torqueri conspexerunt. Cujus miseriæ cuncti condolentes, et maxime filia, sicut debuit, maternæ pietatis affectu commota, B. Simonis suppliciter invocabat auxilium: quæ citius exaudita est, matrique sensus cum voce restituuntur. Adhuc tamen brachii dolore fortiter durante, manusque contractione firmiter durante et permanente, proculdubio quatenus profuturum intelligeretur, cujus gratia præsens impensum fuisset beneficium. Ipsa quoque mater, ubi vox et sensus sibi restituti, præ tam subitis imminentibus doloribus totam domum replevit clamoribus, ut vicini accurrerent. Quumque dies clarius illuxisset, ad ecclesiam suam deducitur, et plebano demonstratur cum cæteris concilii * causa, simul et auxilii, nec quidquam, quid expediret, reperitur. Verumtamen unus assistens de circumstantibus digitos illius acuto nitebatur erigere stipite, sed non potuit. Pluribus diversa sentientibus et proferentibus, a marito et filia sua tandem ad ecclesiam Heynnensem deducitur cum magno labore.
[19] [punitur, sed sanctum invocans,] Qui dum claustri portam transissent, monasterium mox ingredientibus, muliere sine cessatione, Sancte Simon sucurre mihi nunc, multoties repetente, ante altare S. Crucis, quod nos etiam in honore S. Simonis consecrare proposuimus, se projiciente: ejus clamorem in choro, quibusdam detentus occupationibus, dum audivi, mirarerque, accedere distuli. Verumtamen adhuc in clamoribus ipsa perseverante, tædio tandem compulsus ululatu illius, duobus fratribus assumptis, videlicet fratre Rudolfo subpriore et fratre Manegoldo, qui tunc occurrerant, quidnam esset, videre processimus. Ad quos itaque dum pervenissemus, mulier ad nos se vertens, ostensa manu, quæ et quomodo contigisset, cuncta nobis seriatim cum tanto dolore narravit, ut nos ad lacrymas provocaret, intimo corde sæpius repetentes: O S. Simon succurre nobis nunc in tanto necessitatis articulo. Et ipsa: O. S. Simon succurre mihi nunc, et ego quamdiu vixero, singulis annis, qualibet sexta feria ante Pentecosten, censum cum cerea manu offerre promitto. Talia siquidem muliere proferente, maritus et filia ejus postulabant, quatenus ejusdem B. Simonis eis Reliquias ostenderemus. Ad quod fratres mecum assistentes, promptos se exhibentes: verumtamen quia cæteri fratres conventus, adhuc dormientes moram fecerunt, interea quidam de fratribus, illius compatiendo calamitatum miseriis, misertus totusque resolutus in lacrymas, oravit dicens: O S. Simon, ut omnibus de te narratur, credamus beneficiis et miraculis, succurre nunc huic mulieri.
[20] [perfectæ sanitati restituitur:] Dein sacris solemniter super altare cum reverentia positis Reliquiis, nosque cantando dum S. Simonis invocassemus auxilium, mulier incedens flexis genibus, suum, quod doluit, brachium super Reliquias posuit. Intervallo facto brevissimo, digiti, qui sic reflexi fuerant, ut nullus a manu posset avellere, sanctis tactis Reliquiis, omnes erigi cœperunt singillatim, et primo digitus auricularis, postmodum cæteri. Ipsa quoque mulier, compuncta verba protulit, ac intellectiva k, quæ forte dedit vexatio. Et quando primus erigebatur digitus, tantus cordis dolor, quasi gladius transiret, apprehendit eam, unde et dixit: Tua sunt hæc opera, S. Simon, perfice quæ cœpisti. Hæc itaque dum nos vidissemus, tam de verbis illius, quam de his, quæ vidimus, compuncti, et quod primo ex compassione, postea flevimus amplius præ lætitia. His itaque gestis, pulsatis campanis omnibus, q … l, convocatur, quæ gesta sunt manifestantes, quibus auditis, glorificaverunt Deum. Hæc nos tres sacerdotes, unus diaconus, scilicet fr. Arnoldus de Unckele, Richardus subdiaconus protestamur nos vidisse, et sicut in primis oravimus, omniaque de S. Simone scripsimus, per præsens beneficium confirmata non dubitamus. Alius vero quidam, dictus Henricus et arte faber, dum subsannando dixisset esse morbum “Kramppe,” latine Spasmus dicitur, repente percussus infirmitate eadem, qua mulier illa, antequam nobis prædixit, moritur, XVI die defunctus est. Acta sunt hæc anno Domini millesimo ducentesimo quinquagesimo nono, feria sexta ante Pentecosten, per merita B. Simonis, ad honorem Domini nostri Jesu-Christi, qui vivit et regnat, etc.
[21] [ab apostemate liberatur:] In eadem hebdomada, quod cognovimus recenter patratum est, duximus præsenti connectere miraculo beneficium. Custos noster Fr. Petrus, adhuc vivens, ante hos dies graviter detentus infirmitate, lecto decumbendo elanguit. De qua, divina interveniente gratia, post aliquot dies convalescendo cedere cœpit ad sanitatem incrementum. Verumtamen omnipotens Deus hunc gratiarum actionis honorem solus in hac re habere volens, dilecto consanguineo B. Simoni participari dignatus est, et ut ipsum custodem capellanum postmodum redderet in obsequio suo devotiorem simul et ferventiorem, in alium gravem atque periculosissimum permisit incedere languorem, quod clam in quadem secreta, sui corporis parte nasceretur apostema. Quod itaque ad doloris sui augmentum magis atque magis turgendo cœpit inflare. Unde tantis inde doloribus affectus est, ut nec sedere, nec facere posset vel ambulare. Somnus ab oculis illius recessit, cibumque formidavit, sano sumere palato. Undique pressus doloribus, angustiatus ubique, quid eligeret, ignorans, quum locus doloris medicamentis esset incongruus, etiamsi medicus afforet. Et quum jam in desperationem vergeret, tandem ex prædictis B. Simonis recentibus instigatus beneficiis, ejusdem deprecaturus Apostoli juvamen ex infirmitatis loco, quasi peregrinando, procedere proposuit ad monasterium, quod et fecit. Viribus, quibus potuit ivit ante fores ecclesiæ, quia conventus tunc cœnavit, serratas se prostravit: Ps “Miserere mei, Deus” et antiphona cum collecta de S. Simone dicebat cum lacrymis, orando quatenus Deus per merita B. Simonis ipsum liberaret ab instanti languoris periculo.
[22] [frater ipsius coenobii.] Quibus expletis, reversus est in locum suum: et dum sederet ad cœnandum, solitoque more dolentius mollius que reponere vellet membra, nihil, sicut ante, sensit doloris, et ulcus, quod velut lapis duraverat, sine quovis medicamento subito diruptum est absque dolore. Unde præ nimia lætitia replevit domum clamoribus, sic ut transeuntes offenderet, B. Simoni gratias referens, certissime meritis illius deputandum. Nos vero doloris illius novimus angustias. Qualiter autem sanatus sit, sicut prædiximus, quasi sub juramento nobis juravit. Ex præsenti quod de brachii supra scripsimus, miraculo, recordamur aliud quiddam cuidam civi Coloniensis urbis præstitum per B. Simonis merita sanitatis beneficium, quod hunc *, enarrare negleximus. Fuit enim in urbe jam dicta quidam civis, rerum facultatumque competenter exuberans, qui quum * inopiæ malum arte sua consueverat braxandi pracavere. Hic * cum quodam litigaret, illum cultello pungere conabatur, illequefugiendo reclinaret, in laqueum, quem tetendit, incidit, semetipsum, videlicet in brachio suo juxta manum se periculose vulneravit. Quod igitur, dum parum putavit, parvi pendendo minus curavit. Verumtamen quia modica dum damna spernimus, plerumque dilabimur ad majora, brachium illud cum tanta cœpit inflatione turgere, quod nec diebus nec noctibus ullam posset habere requiem. Unde si vitam nunc perderet, qui manum jam tum desperaret, a fratre nostro Godefrido carpentario, qui tum Coloniæ erat, persuasum est illi, quatenus pro tali periculo B. Simonem interpellaret, et voveret obsequium sibi præstaret continuo de tanto liberaretur malo. Quod ille dum gratanter fecisset, simul adhibitis medicamentis, pristinæ sanitati restitutus est. Hoc itaque B. Simonis ipsis sanctissimis deputans meritis Deo gratias agit, nec non et S. Simoni brachium ad indicium gratiarum actionis per eumdem fratrem ad ecclesiam nostram transmisit.
ANNOTATA.
a Ut sæpius jam annotavimus, textus est non raro corruptus. Hic loci legendum mihi videtur: Si rerum causas simul rimando vigili pensamus corde, divinas scilicet, quantum licet, humanas, quantum possumus, omnem citius dubietatem ob oculis tergemus et scrupulum conscientiæ.
b Commentarii prævii numm. 7 et seq. monstravimus S. Simonem Apostolum male confusum fuisse cum S. Simeone, fratre Jacobi episcopi Hierosolymorum et ejusque in hac sede successore.
c Ollersleuben, aliis Oldisleven, olim monasterium Benedictinorum, in media Thuringia situm. Ejus fundationem, variamque fortunam adumbrat auctor Thuringiæ sacræ; destructum fuit sæculo XVI tempore belli rusticani [Turing. Sac. pag. 709 et seqq.] .
d Hanc spontaneam et portentosam migrationem Virginum Ursulanarum incertam habet collega noster ad diem XXI octobris in Gloria Posthuma S. Ursulæ [Act. SS. tom. IX Octobris, pag. 249.] .
e Historiam translationis corporis S. Nicolai Myra Barium, ad civitatem Apuliæ, conscriptam reliquit Joannes, archidiaconus Bariensis anno 1088: eamque Surius publici juris fecit ad diem IX maji [Vitæ SS. mens. maji, pag. 116.] .
f Brachium sinistrum S. Laurentii martyris pro more, ait auctor Annalium Præmonstratensium [Annal. Præm. tom. I, col. 64. Cfr Act. SS. tom. II Aug. pag. 498.] , istorum temporum suffuratus est in Hungaria Thomas, religiosus monasterii S. Martini Laudunensis, illumque thesaurum in propriam ecclesiam transtulit.
g Mutilus est textus; unde satis difficile est ejus sensum clare percipere, maxime quia in Actis S. Laurentii nihil occurrit, quod alludit ad repentinam mortem, inflictam iis, qui S. Laurentii corpus pro S. Stephani corpore coluissent. Verum quoniam auctor noster totus in eo est, ut venerationem SS. Reliquiarum altius lectorum animis inculcet, ad rem nostramfacit, quod scribit S. Gregorius Magnus lib, IV epist. 30 [Migne, Patrol, tom. LXXVII, col. 701.] : Sanctæ, inquit, memoriæ decessor meus ad corpus S. Laurentii martyris quædam meliorare desiderans, dum nescitur, ubi venerabile corpus esset collocatum, effoditur exquirendo et subito sepulcrum ipsius ignoranter apertum est; et ii, qui præsentes erant et laborabant, monachi et mansionarii, qui corpus ejusdem martyris viderunt, quod quidem minime tangere præsumpserunt, omnes intra decem dies defuncti sunt, ita ut nullus vitæ superesse potuisset, qui sanctum justi corpus illius viderat. Factum, uti a S. Gregorio narratur, aptissime quadrat cum historia Ozæ, qui vacillantem arcam Dei ausus fuerat attingere; quod scriptor confirmat allegata historia S. Laurentii. Quis porro fuerit decessor iste, de quo agit S. Gregorius, non facile dixerim. Non enim videtur proximus decessor Pelagius II, qui ab anno 578 ad 590 cathedram Romanam occupavit. Nam certe tunc exquirendum non erat S. Laurentii sepulcrum, utpote quod ante annos plus minus triginta CPoli agens Pelagius I, Pontifex ab anno 555 ad 560, obtinuit corpus S. Stephani Protomartyris, quod Romam translatum intra sepulcrum S. Laurentii conditum fuit. Quapropter, sedente Pelagio II, certe cognitum erat sepulcrum S. Laurentii. Quinimo non crediderim, de sepulcro, sedentePelagio I, exquisitum fuisse. Verisimiliter enim S. Gregorius causam indagationis, nempe appositionem corporis S. Stephani, expressisset. Unde existimo sub antiquioribus Pontificibus portentum accidisse. Certe Joan. Ciampini, in libro de Sacris Ædificiis [Pag. 112.] refert ex libro pontificali Xystum III, pontificem ab anno 432 ad 440, Confessionem S. Laurentii cum suis ornamentis fecisse.
h Romersdorffium monasterium erat in diœcesi Trevirensi, ad tertium lapidem infra Confluentiam ad dexteram Rheni ripam. Erat olim Benedictinorum, qui illud deseruerunt, et in quod Albero, Trevirensis archiepiscopus, emisit anno 1135 canonicos Præmonstratensis, ex Floreffiæ in finibus Namurcensium monasterio eductos [Gall. Christ. tom. XIII, col. 554.] . Parochia Heimbach juxta Romersdorf ad patronatum monasterii pertinebat [Annal. Præm. tom. II, col. 696.] .
i Festum S. Servatii in Martyrologio Usuardi notatur ad diem XIII maji, quo etiam die colitur apud Leodienses et alios finitimos.
k Hic loci aut aliqua vox omissa est, v. g. clara, aut conjunctio ac expungenda est.
l Denuo lacuna; quæ impleri debet dicendo: communitas quoque convocatur: præsertim quum paulo infra citantur varii canonici, qui testes, quamvis initio non adfuerint, dicuntur.
* Myra.
* persuasio.
* amorem.
* consilii?
* tunc?
* omittendum quum?
* addendum quum.
DE S. THADDÆO, APOSTOLO QUI ET JUDAS
SÆC. I.
COMMENTARIUS HISTORICUS.
Thaddæus, qui et Judas, apostolus (S.)
AUCTORE J. V. H.
§ I. Sancti varia nomina; ejus cum Christo Domino cognatio; non videtur in Africa Evangelium prædicasse.
Antequam Acta S. Apostoli aggrediamur, opportunum est in varia ejus nomina inquirere. [S. Apostoli nomen,] Apud Matthæum X, 3 simpliciter vocatur Thaddæus et decimo loco inter duodecim Apostolos ponitur; eodem nomine et loco recensetur apud Marcum III, 18; apud Lucam vero VI, 16, loco undecimo appellatur Judas Jacobi. In textu græco habetur lectio alia, scilicet S. Judas vocatur Lebbæus, Λαββαιος; quam vocem Corn. a Lapide deducit ab hebraica etymologia Leb, quam cor interpretamur; unde latine cordatus aut animosus diceretur. Thaddæi autem nomen derivatum tradit laudatus a Lapide a voce syriaca Thad, quod Mammam significat: unde misericors, benignus dicitur. Joan. Mylius in editione græca N. T. habet: Λεββαιος ὁ ἐπικλειθεις Θαδδαιος, Lebbæus, cognominatus Thaddæus; quæ posteriora verba Const. Tisschendorf inter variantes lectiones rejicit; ita ut textum latinum Matthæi omnino referat. Tribus igitur nominibus Apostolus noster in Evangelio venit: vocatur videlicet Judas, Thaddæus et Lebbæus.
[2] [cognatio] Non est cæterum, quod pro more nostro repetamus elogia, quibus S. Judas Thaddæus in Fastis sacris ornatur, quum hæc jam paulo supra in S. Simone Apostolo retulerimus. Sed dum primum gressum ponimus in hisce Actis elucubrandis, jam gravis nos pulsat quæstio: quæ nempe est S. Judæ cognatio. Ad quam solvendam duplex ad est nobis elementum: imprimis epistola canonica septima in qua superscribitur: Judas Jesu Christi servus, frater autem Jacobi Ἰουδας Ἰησου Χριστου δουλος, ἀδελφος δε Ἰακωβου. Erat igitur Judas scriptor epistolæ, frater Jacobi illius, qui primam epistolam scripsit: neque alium Jacobum excogitare licet, præsertim quum uterque eadem superscriptione utatur: Jacobus Dei et Domini nostri servus Ἰακωβος Θεου καί Χυριου Ιησου Χριστου δουλος, ut legitur in capite primæ epistolæ ex septem catholicis. Quam interpretationem omnimode confirmat S. Hieronymus De Viris Illustr. cap. IV [Migne, Patrol. tom. XXIII, col. 613.] , dicens: Judas frater Jacobi, istius profecto Jacobi, de quo paulo supra cap. II, locutus fuerat. Iste autem Jacobus a S. Paulo Galat. I, vocatur Frater Domini, id est, ejus patruelis: quod confirmant etiam Eusebius Hist. Eccles., lib. II, cap. I [Migne, Patrol. Græc. tom. XX, col. 134.] et Hieronymus De Viris illustr. cap. II [Migne, Patrol. lat. tom. XXIII, col. 609.] : atque ita S. Judas ad familiam quoque Christi Domini pertinet.
[3] [cum Christo Domino,] Atque hinc enascitur alia quæstio: utrum scilicet S. Judas frater S. Jacobi idem sit ac Judas, qui inter duodecim Apostolos recensetur Joannes Sollerius noster in Dissertatione de Fratribus Domini in limine tomi VI septembris aperte opinatur, neque Jacobum neque Judam, fratres Domini, inter duodecim Apostolos, a Christo electos, connumerandos esse. Hoc autem præcipue monstrare nititur ex duobus textibus Evangeliorum. Etenim Matth. XIII, 55 legimus: Nonne hic est fabri filius? Nonne mater ejus dicitur Maria, et fratres ejus Jacobus, et Joseph, et Simon et Judas? Cui accinit Marcus VI, 3: Nonne hic est faber, frater Jacobi, Joseph et Judæ et Simonis. Hi sunt igitur ex genere Christi Domini, et quidem ejusdem fratres, quatenus aut ex priori conjugio S. Joseph, quod plerumque rejicitur, aut ex sorore B. Mariæ Virginis, progeniti fuerunt: ac eo sensu vox frater adhibetur in Sacra Scriptura, ut constat Gen. XIV, 12, ubi dicuntur reges victores tulisse Lot et substantiam ejus, FILIUM FRATRIS Abram, id est nepotem Abræ, nihilominus paulo infra v. 14, legitur: Quod cum audisset Abram, captum videlicet Lot FRATREM SUUM. Pluribus exemplis afferendis supersedemus.
[4] [ut contra Sollerium nostrum] Refert porro Sollerius alium textum ex Joanne VII, 1: Post hæc ambulabat Jesus in Galilæam, non enim volebat in Judæam ambulare, quia quærebant eum Judæi interficere. Erat autem in proximo dies festus Judæorum, Scenopegia. Dixerunt autem ad eum fratres ejus: Transi hinc et vade in Judæam, ut et discipuli tui videant opera tua, quæ facis. Nemo quippe in occulto quid facit, et quærit ipse in palam esse: si hæc facis, manifesta teipsum mundo. Neque enim fratres ejus credebant in eum. Ex hoc textu deducit Sollerius nullum ex fratribus Domini credidisse in eum, adeoque nullum adlectum fuisse inter duodecim Apostolos. Sed mea sententia non stringit undequaque argumentum. Imprimis ex ipso textu non consequitur omnes fratres Domini fidem Christo abrogasse: verus omnino est textus, si aliqui, iis videlicet qui Christum alloquebantur, non crediderint in eum. Dein dicuntur, ait Maldonatus in hunc locum, nondum in illum credidisse, non quod nullo modo crederent, sed quod non satis crederent. Etenim si nullo modo crededissent, nullam habuissent spem aliquid ex ejus miraculis gloriæ colligendi, quam se utique habere indicant, quum ut sese mundo ostendat, exhortantur. Tali autem incredulitate ipsi Apostoli laborarunt, ut habet Marcus XVI, 14: Novissime, inquit, recumbentibus illis undecim apparuit: ex exprobravit incredulitatem eorum et duritiam cordis; quia iis, qui viderant eum resurrexisse, non crediderunt. Nihil tamen sæpius ac fortius discipulis suis inculcaverat, quam suam post tres dies resurrectionem.
[5] [præsertim ex patribus] Ad suam firmandam sententiam adducit dein Sollerius testimonia Patrum, præsertim Græcorum Cyrilli, Epiphanii, Chrysostomi. Amimadvertit Gaspar Saccharelli, presbyter Oratorii Romani, in Historia Ecclesiastica sub anno Christi XL num. 24 [Tom. I, Hist. pag. 183.] , Græcos tres recensere Jacobos, Jacobum Alphæi, Jacobum fratrem Domini et Jacobum fratrem Joannis Apostoli, Latinorum traditionem duos tantum Jacobos agnoscere. Nihilominus nec inter Græcos Patres unanimis est sententia. Papias, S. Polycarpi æqualis, agens de genere Christi Domini dicit [Migne, Patrol. Graec, tom. V, col. 1261.] : Maria Mater Domini, Maria, Cleophæ sive Alphæi uxor, quæ fuit mater Jacobi episcopi et Apostoli et Symonis et Thaddæi et cujusdam Josephi. Clemens quoque Romanus in sexto, ait Eusebius lib. II [Ibid. tom. XX, col. 135.] , libro Institutionum docet, “post Servatoris ascensum Petrum, Joannem et Jacobum, quamvis Dominus ipsos cæteris prætulisset, non idcirco de primo honoris gradu inter se contendisse, sed Jacobum cognomine Justum Hierosolymorum episcopum elegisse.” Idem in septimo ejusdem nominis libro hæc de illo etiam dicit: Jacobo, inquit, Justo et Joanni et Petro Dominus post resurrectionem scientiæ donum impertiit. Quod illi reliquis Apostolis, hi vero septuaginta discipulis, quorum unus fuit Barnabas tradiderunt. Cæterum duo fuerunt Jacobi: alter cognomine Justus, qui ex templi fastigio præcipitatus, et a fullone fuste percussus, interiit, alter capite truncatus est. Porro Jacobi illius Justi meminit etiam Paulus scribens (Gal. I, 19) “Alium autem ex Apostolis vidi nominem, præter Jacobum, Fratrem Domini.” Quod si Jacobus fuit Frater seu cognatus Domini, eadem cognatione S. Judas Thaddæus attingebat Christum Dominum.
[6] [latinis monstratur:] Imo S. Chrysostomus, Sollerio favens, non sibi constat: nam Hom. I Epist. ad Galatas [Ibid. tom. XLI, col. 632.] commentans verba Pauli mox allata, dicit, Jacobum appellari Fratrem Domini honoris causa Etenim si tantum voluisset eum, de quo loqueretur, indicare poterat alia nota declarare et dicere Jacobum Clopæ, quod cognomen posuit Evangelista. Quum autem, inquit Franc. Xaverius Patrizzi in suo opere de Evangeliis, lib. III disert. IX num. 9 [Tom. III, pag. 44.] , evangelista numquam Jacobum Clopæ, sed Jacobum Alphæi commemoret, dicendus Chrysostomus vel codicem habuisse, in quo pro Alphæo esset Clopa, aut putasse duo hæc re ipsa non esse nisi unum nomen, tametsi negari nequit incertum esse, an Chrysostomus senserit, Jacobum fratrem Domini fuisse ex Apostolis. Ex his manifestissime patet, unanime non fuisse Græcorum Patrum testimonium, quum antiquissimi Papias et Clemens Alexandrinus contrarium indicant et illorum testimonium confirmet Latinorum Patrum universitas. Quapropter et nos tenemus, Jacobum fratrem Domini fuisse unum de duodecim, adeoque Judam ejus fratrem eidem collegio esse accensendum. Neque fucum nobis facere debet, quod Judas quemadmodum et Jacobus in capite epistolæ se apostolum non dicat, sed simpliciter Jesu Christi servum. Soli enim Petrus et Paulus hunc sibi titulum assumunt: ille quidem, ait Corn. a Lapide Commentario in caput I Jacobi, ut primus apostolorum; hic autem ut doctor omnium gentium.
[7] [omnino dubia est] Explicata utcumque genealogia S. Thaddæi Apostoli, inquirendum est, quid gesserit in missione docendi omnes gentes, quam cum cæteris Apostolis a Christo Domino accepit. S. Paulinus Nolanus, qui initio sæculi V floruit, poemate XIX [Ibid. tom. LXI, col. 514.] variis Apostolis locum prædicationis et sepulturæ assignat; et postquam Romam palæstram SS. Petri et Pauli ostendit, pergit:
Sic Deus et reliquis tribuens pia munera terris
Sparsit ubique loci magnas sua membra pe urbes:
Sic dedit Andream Patris, Ephesoque Joannem,
Ut simul Europam atque Asiam curaret in illis,
Discuteretque graves per lumina tanta tenebras.
Parthia Matthæum complectitur, India Thomam,
Lebbæum Libyes, Phryges accepere Philippum,
Creta Titum sumpsit, medicum Boetia Lucam,
Marcus, Alexandria, tibi datus.
Dum Tillemontius hunc locum ex S. Paulino citat [Mém. pour serv. à l'Hist. Ecclésiast. tom. I, pag. 402] , animadvertit, poetam non designare partem aliquam specialem, nesciri proin utrum agatur de Libia Tripolitana an de Cyrenaica. Sed satis otiosum videtur istud disquirere, quum Libya etiam pro universa Africa sumatur [Cellarius, Notitia Orbis, tom. II, pag. 761.] et maxime apud poetas synechdochice sæpe totum pro parte accipi.
[8] [prædicatio Apostoli] Sed in assignanda prædicatione et sepultura S. Thaddæi in Libya dissident, inquit Muratorius in Notis ad Paulinum [Migne, Patrol. tom. LXI, col. 514.] , a Paulino reliqui scriptores. Certe S. Hieronymus in Commentario ad cap. X Matthæi [Ibid. tom. XXVI, col. 305.] : Thaddæum, inquit, Apostolum ecclesiastica tradit historia, missum Edessam ad Abegarum regem Chosidenæ (Osrhœnæ), qui ab Evangelista Luca Judas Jacobi dicitur, et alibi appellatur Lebæus, quod interpretatur Corculum, credendumque est, eum fuisse trinomium. Sic quoque Venantius Fortunatus sæculo VII carm. VI lib. VIII [Ibid. tom. LXXXVIII, col. 270.] canit:
Hinc Simonem et Judam lumen Perside gemellum
Læta relaxato mittit ad astra sinu.
Sed sive de prædictione sive de sepultura S. Thaddæi in Africa nullus, quem sciam, præter S. Paulinum mentionem facit auctor idoneus. Anton. Morcelli in sua Africa Christiana initia fidei christianæ refert ad ipsum initium æræ nostræ, quoniam, teste S. Luca Act. II, 10, aderant Hierosolymis etiam aliqui ex partibus Libyæ, qui quam audierant fidem per Apostolum Petrum in die Pentecostes, etiam in sua patria reduces propagarunt [Afric. Christ. tom. I, pag. 10.] . Dein quo tempore tot Apostolorum discipuli summo christianæ legis promovendæ studio flagrabant, non defuerunt Romæ, qui objectam ante oculos Africam excoluerint, et Afri inter illas gentes censentur, qui apud antiquos, quos allegare hic loci non debemus, in ipsis statim initiis propagatæ religionis nominantur. Nihilominus Africam ipsos Apostolos habuisse, prædicatores ignorasse videtur S. Augustinus lib. de Unitate Ecclesiæ cap. XV [Migne, Patrol. tom. XLIII, col. 419.] . Quum enim ipsi objectum fuisset, Afros novissimos in accipienda fide, simpliciter respondet, nonnullas barbaras gentes etiam post Africam credidisse; unde certum sit, Africam in ordine credendi non esse novissimam.
[9] [in Africa.] Quod si S. Thaddæus in Africa aut prædicasset aut etiam sepulturam nactus fuisset, hujuscemodi traditionis aliquousque conscius fuisset S. Augustinus et sponte quasi sua eamdem allegasset. Quapropter Anton. Morcelli dum Paulinum adducit, qui Lebbæo Apostolo, qui et Judas Thaddæus dictus est, tribuere videtur, quod alii Simoni adscribunt. Mirum tamen in amici ejus Augustini libris nullum tantæ rei esse vestigium: nullam præterea significationem in Victore Vitensi, qui ad calcem operis sui opem implorat Apostolorum contra Vandalos Arianos, a quibus Ecclesia Africana crudelissime vexabatur: eum enim Apostolorum maxime invocari par erat, qui ejus Ecclesiæ parens atque altor fuisset. Eatenus dicta satis ostendunt omnino caducam esse opinionem S. Paulini Nolani. Quod vero tribuat Africanam prædicationem Ant. Morcelli S. Simoni Apostolo, firmiori fundamento non nitat, uti supra in Actis S. Simonis num. 14 monstravimus.
§ II. Prædicatio S. Apostoli in Mesopotamia; ejus obitus et sepultura; non videtur Russis Evangelium prædicasse; ejus epistola catholica.
[Antiqua traditione] Joseph Simeonius Assemani in Bibliotheca Orientali [Tom. III, part. II, pag. III.] Apostolos, ait, suos Syri et Chaldæi agnoscunt primum Magos, qui gentium primitiæ fuerunt primique Christum Dominum adorarunt: dein ex duodecim, Petrum, Thomam, Bartholomæum, Matthæum et Judam Jacobi seu Lebæum: demum ex septuaginta Adæum seu Thaddæum, ejusque discipulos Marim et Aghæum. Sed præ cæteris laudant Orientisque Apostolos per exellentiam vocant Thomam, Thaddæum, Marim et Aghæum, quibus christianam fidem acceptam referunt, sed institutam etiam archiepiscopalem, quæ postea in patriarchalem excrevit, Seleuciæ et Ctesiphontis sedem tribuunt. De Matthæo, Thoma et Thaddæo explorata est. Thomam enim et Thaddæum Syrorum Chaldæorumque Apostolos fuisse, non Syri tantum, sed et Græci Latinique omnes affirmant. Omissis igitur aliis Apostolis eorumque discipulis, de uno S. Thaddæo hic nobis agendum est. Jam supra attulimus verba S. Hieronymi num. 8, qui Edessæ, adeoque in Mesopotamia prædicasse S. Thaddæum refert. Ado in suo libello festivitatum SS. Apostolorum ad XXVIII octobris [Martyrol. pag. XIII.] S. Thaddæus in Mesopotamia traditur prædicasse. Idem iisdem fere verbis habet Usuardus. In Kalendario Marmoreo Neapolitano, ut scimus, sæc. IX, festum S. Thaddæi Apostoli occurrit ad diem XXVI maji [Mazzochi, Vetu Marmor. Ncap. Kalendarium, tom. II, pag. 422.] : qua occasione allegat Freculphum Lexoviensem, sæculi IX scriptorem, qui tom. II lib. I cap. 19 [Migne, Patrol. tom. CVI, col. 1135.] , dicit: Judas Jacobi frater, in Mesopotamia atque interioribus Ponti evangelizans, feras et indomitas gentes, quasi belluarum naturas, suo sancto dogmate mitigat et fidei dominicæ subjugat. Sepultus est in Nerito, Armeniæ urbe. Parvam, quæ de septem est catholicis, epistolam reliquit.
[11] [fertur S. Apostolus] Hanc ipsam traditionem de missione S. Thaddæi in Mesopotamiam habet ecclesia græca. Inter opera spuria S. Hippolyti Portuensis recensetur libellus de XII Apostolis, ubi de S. Thaddæi legitur: Judas, qui et Lebbæus, ubi populo Edessæ ac toti Mesopotamiæ prædicasset, obiit Berythi, ac illic sepelitur. Is non sum, qui velim S. Hippolyto, sæculo III florenti [Ceillier. Auteurs Ecclés. tom. II, pag. 319.] , tribuare opusculum, quod tamquam spurium habetur et merito S. Hippolyto abjudicatur [Ibid. pag. 361.] : nihilominus videtur satis antiquum, et testatur traditionem de missione in Mesopotamiam. Eamdem traditionem confirmat Menologium Basilii imperatoris ad diem XIX junii, quod habet: Apostolus Christi Judas, quem hoc nomine sanctus Apostolus et Evangelista Lucas in Actis appellat; a reliquis vero Apostolis et Evangelistis Matthæo et Marco Thaddæus dicitur, Domini nostri Jesu Christi secundum carnem frater fuit, utpote qui Josephi sponsi filius erat, frater autem Jacobi Adelphothei: qui et luce plenam doctrinisque Sancti Spiritus refertam epistolam ad omnes scripsit. Hic ab ipso Christo roboratus et Sancto Spiritu plenus, omnem dissipavit errorem et universos fideles illuminavit. Quum autem in Mesopotamiam venisset, et Evangelium promulgans, complures infideles ad Dominum convertisset, Edessam urbem profectus, Abgarum toparcham morbo sublevavit. Postremo Arat urbem petiit, ibique in crucem actus, telisque confossus, vivendi finem fecit.
[12] [in Mesopotamia prædicasse] In eodem Menologio ad diem XXII maji recolitur memoria S. Judæ Apostoli, ac ibidem solum dicitur, zelo divino inflammatus, omnes civitates regionesque peragrasse, quin in specie aliqua aut civitas aut regio indicetur. Tandem laudatum menologium celebrat ad diem XXX junii synaxim duodecim sanctorum Apostolorum, quæ, celebratur proxime post Memoriam sanctorum Apostolorum Petri et Pauli. Tributis autem singulis Apostolis encomiis laudatur undecimus Simon Zelotes: duodecimus Judas Jacobi suspensus atque telis confossus. In Menæis autem, ad diem XIX junii quibus in sua liturgia utuntur Græci, legitur in Mesopotamia prædicasse Judam Thaddæum: Διο τῃτε μεσῃ των ποταμων και τα ὁμορα ἐθνη καταφωτισας τῳ λογῳ: Quapropter in medio fluminum (id est in Mesopotamia, quæ regio media jacet inter Euphratem et Tigrim) et finitimas partes verbo suo illuminavit.
[13] [ac ibidem Martyrium subit,] Orientales vero uno ore affirmant, S. Judam Thaddæum in Mesopotamia, atque in extremo Oriente Evangelium prædicasse. Non diffitebor tamen, hanc opinionem excrescere potuisse ex eo, quod Thaddæus, unus ex septuaginta duobus Christi discipulis, certissime, ut ex Eusebio constat, Edessæ egerit, ac ibidem nomen Apostoli, tum quia erat Christi Domini discipulus, tum quia magnam habuit partem in conversione civitatis Edessenæ, consecutus fuerit. Nihilominus, quia duos Thaddæos distinguunt, quorum ille, qui est ex LXXII discipulis, colitur die XIV maji [Bibloth. Orient. tom. IV, pag. IX.] , alter, Apostolus ex XII, die XVIII octobris [Ibid. pag. XIV.] , videntur Syri persuasi, duos ab initio fuisse sibi prædicatores homonymos. Et quidem postquam Elias Damascenus in Collectione Canonum arabica enumerasset varios patres Ecclesiæ Syriacæ, de Juda Apostolo addit [Ibid. loc. cit.] : Sindiæ, Indiæque regiones, adjacentesque Orientis partes usque ad mare Viride vocavit, christiana fide imbuit, docuit, rexitque Thomas ex XII, cui postea socium sese adjunxit Judas filius Jacobi item ex XII. Eadem circa prædicationem S. Judæ Thaddæi habet Amrus: Judas, inquit, filius Jacobi, cognomento Lebæus et Thaddæus, Evangelium annunciavit Antartosæ (Antaradi) et Laodiceæ, deinde abiit Thadmoram (Palmyram) et Racam (Callinicum) et Circesium, et in Theman (Austrum), et in quasdam Orientis partes; Thomamque in India assecutus, quum aliquandiu apud eum mansisset, in regionem suam regressus est. Porro in his locis ingentem hominum multitudinem baptizavit: lapidibusque obrutus, requievit Beryti, ibique conditus fuit [Ibid. loc cit.] .
[14] [locus sepulturæ] Operæ pretium duco hic loci aliquas tricas topographicas, quæ in Amri textu occurrunt, explicare. Antaradum, oppidum est, inquit Cellarius, insulæ Arado oppositum, quæ est Phœnicia [Cellar. Notit. orbis antiq. tom. II, pag. 253.] : Palmyra urbs est nobilis situ, divitiis soli, et aquis amœnis [Ibid. pag. 264.] unius diei itinere ab Euphrate distans: Callinicum munimentum robustum, commercandi opimitate gratissimum, similiter ad Euphratem [Ibid. pag. 437.] : Circesium in Mesopotamia occurrit venientibus Callinico [Ibid. loc. cit.] : Theman occurrit in Scriptura Sacra, Jerem. XLIX, 7, 20, etc., in Idumea [Ibid. pag. 416 et seq.] ; sed hic, ut ex textu patet, est civitas Indiæ. In priori textu Eliæ Damasceni, arctius circumscribitur prædicatio S. Thaddæi, utpote quæ mari viridi præfinitur. Est autem Mare Viride quod hodie Sinum Persicum vocamus, utpote quod ripas tum Persidos tum Arabiæ alluat: adeoque non satis sibi constat Elias dum Sindiam allegat, civitatem ultra Gangem sitam, quasi prædicationis palæstram: longe enim ultra Mare Viride quærenda est Sindia.
[15] [non undequaque certus:] Præter istas interpretationes est alia opinatio, qua sepulcrum S. Thaddæi statuitur in districtu Ardazensi (Ardaz), ad dextram ripam Araxis (Aras) [Journal asiat. Novemb. pag. 427. Ritter. Die Erdkunde, tom. IX, pag. 920.] videlicet in loco, quatuor milliaribus occidentem versus ab oppido Maku, seu Magu, distante. Monasterium est, hodiedum exstans, in honorem S. Thaddæi erectum, et unum ex quatuor monasteriis, in quibus residet archiepiscopus Armeniæ, cui universa provincia subjacet. Ibidem etiam conceptus dicitur S. Gregorius Illuminator, qui, quod Apostolus inceperat, perfecit. Acta ejus dederunt nostri ad diem XXX septembris [Act. SS. tom. VIII Sept. pag. 295.] . Cæterum Maku, adeoque districtus Ardazensis in meridionali plaga ad Orientem vergente montis Ararath, ubi secundum antiquam traditionem arca Noe in sicco post diluvium constitit.
[16] [non videtur Russis prædicasse] Card. Baronius in epistola ad Clementem Pp. VIII de Ruthenis, sat pronus videtur ad probandam opinionem, quam ex traditione populari ortam dicit Mathias de Michovia, ideo Russos plus colere S. Thaddæum, asserentes quod eos converterit [Annal. Eccles. tom. IX, pag. 659. Edit. Luc.] . Suæ vero opinionis fulcimentum quærit in Synodo Antiochena sub Joviano imperatore, adeoque sæculo quarto circa medium celebrata, in qua præsens adfuit Antipater, episcopus, ait, Rhossos seu Rhos vel Rhossi. Verum hoc fulcimentum caducum monstrant nostri in Dissertatione de conversione et fide Russorum, quæ ad caput tomi secundi septembris posita est. Ibi enim recensita subscriptione, Antipatris, qualis apud Socratem lib III Hist. cap. XXV [Migne. Patrol. Gr. tom. LXVII, col, 454.] Ἀντιπατρος Ῥωσου, signum Antipatris Rhosi episcopi, concludit dissertator, vocem Ῥωσον esse in genitivo casu et in numero singulari, adeoque non posse intelligi de gente Russorum, sed exponendam esse de civitate cujus episcopus erat Antipater [Acta SS. tom. II Sept. pag. II.] . Porro Rhosus civitas erat episcopalis in Cilicia Secunda, sub metropoli Anazarbi et patriarchatu Antiocheno, ut docet nos Carolus a S. Paulo in Geographia Sacra [Pag. 290. Cfr Le Quien Oriens Christ. tom. II, col. 454.] . Sic etiam Serapion episcopus scripsit, ait S. Hieronymus de Viris illustr. cap. XLI [Migne, Patrol. tom. XXIII, col. 657.] librum ad Rhosensen Ciliciæ Ecclesiam. Eliminandus itaque apostolatus S. Thaddæi apud Russos: eoque maxime, quod in Anno Slavico, nuper edito a Joanne Martinov nostro, in nullo Menologio Slavico aliquod reperiatur indicium hujusmodi prædicationis; et quod Russi usque ad sæculum nonum nulla elementa litterarum, a SS. Methodio et Cyrillo illis communicata, noverunt, adeoque traditiones cum sacras tum profanas consignare non potuerunt. Esto igitur, quod S. Andreas Apostolus etiam Schytis Evangelium annuntiaverit, quod quidem ad diem XXX novembris, quo ejus Acta illustranda veniunt, accuratius indagare poterit. Verum etiamsi constaret, S. Apostolum in Scythia prædicasse, nihil certi haberemus pro Russis, tum quia Scythia varios complectebatur gentes, tum quia Russi apostolico ævo conversi, postmodum ad antiquum idolorum cultum dilabi potuerunt: atque hac ratione conversio Russorum ad sæculum nonum revocari potest. Remanet tamen quæstio, cur præcipuo aliquo cultu S. Thaddæus apud Slavos celebretur, ut habet laudatus jam Mathias Michoviensis. Signum certe specialis et popularis venerationis est, frequenter impositum S. Thaddæi in sacro baptismate. Equidem crediderim, ab orientalibus, quibuscum frequens erat Russis commercium, cultum S. Apostoli propagatum fuisse: nec aliud hujus cultus monumentum invenio, nisidicatur ex frequenti gentium immigratione et transmigratione paulatim irrepsisse.
[17] [S. Thaddæi epistola, in qua citatur] Præter labores apostolicos, pro Christo exantlatos, S. Judas Thaddæus etiam scripsit epistolam catholicam, de qua S. Hieronymus de Viris illustr. cap. IV [Migne, Patrol. tom. XXVI, col. 613.] : Judas, frater Jacobi, parvam, quæ de Septem Catholicis est, epistolam reliquit. Et quia de libro Enoch, qui apocryphus est, in ea assumit testimonium a plerisque rejicitur; tamen auctoritatem a vetustate jam et usu meruit, et inter Sanctas Scripturas computatur. Recte anadmadvertit Vallarsius in Nota, textui subjecta, Hieronymum more suo plerosque dicere, sed intelligendum aliquos: non τους πλειους, sed ut græcum habet παρα πολλων. Non est nostri instituti operosius perscrutari αὐθεντἱαν hujus epistolæ, in Canonem ecclesiasticum receptæ, quæ apud multos interpretes Sacræ Scripturæ stabilitur. Nihilominus quialiber Enoch a S. Juda citatur, propterea inter sacros libros reponendus non est. Apposite laudatus S. Hieronymus Commentario in epistola ad Titum [Ibid. tom. XXVI, col. 573.] dum objiceretur, imprudentur de Cretensibus locutum Apostolum, quasi Epimenidem poetam, cujus versum allegat, approbasset, quibus, ait, breviter respondendum est, sicut in eo, quod ait: “Corrumpunt bonos mores colloquia prava:” et in illo: “Ipsius enim genus sumus,” non statim totam Menandri comœdiam, et Arati librum probavit, sed opportunitate versiculi abusus est: ita et in præsenti loco non totum opus Callimachi, sive Epimenidis, quorum alter laudes Jovis canit, alter de Oraculis scriptitat, per unum versiculum confirmavit; sed Cretenses tantum mendaces vitio gentis increpavit; non ob illam opinionem, qua sunt arguti a poetis, sed ob ingenitam mentiendi facilitatem, de proprio eos gentis auctore confutans. Qui autem putant totum librum debere sequi eum, qui libri parte usus sit, videntur mihi et apocryphum Enochi, de quo Apostolus Judas in Epistola sua testimonium posuit, inter Ecclesiæ Scripturas recipere, et multa alia, quæ Apostolus Paulus de reconditis est locutus. Animadvertit recte Calmetus in Prologemeno ad Epistolam Judæ, plurimum interesse, quod Paulus profanos tamquam profanos, Judas Henochum ceu prophetam allegat. Sed non minus scite reponit Georg. Rosenmullerin Scholia in Novum Testamentum [Tom. V, pag. 604.] , hoc loco προφητευειν significare docere; quo sensu S. Paulus Epimenidem vocat proprium Cretensium prophetam, Tit. I, 12.
[18] [liber Enoch,] Cæterum celeberrimus erat apud antiquos liber Enoch. Etenim Tertullianus lib. I de Cultu Fœminarum cap. III [Migne, Patrol. tom. I, col. 1307.] eumdem laudat his verbis: Scio, scripturam Enoch, quæ hunc ordinem dedit, non recipi a quibusdam, quia nec in armarium (canonem) judaicum admittitur. Opinor, non putaverunt illam ante cataclysmum editam, post eum casum orbis, omnium rerum abolitorem, salvam esse potuisse. Si ista ratio est, recordentur, pronepotem ipsius Enoch fuisse superstitem cataclysmi Noe, qui utique domestico nomine et hereditatis traditione audierat et meminerat de proavi sui penes Deum gratia et de omnibus prædicatis ejus; quum Enoch filio suo Mathusalæ nihil aliud mandaverit, quam ut notitiam eorum posteris suis traderet. Igitur sine dubio potuit Noe in prædicationis delegatione successisse, vel quia et alias non tacuisset tam de Dei, conservatoris sui, dispositione, quam de ipsa domus suæ gloria. Hoc sic non tam expedita haberet, illud quoque assertionem scripturæ illius tueretur. Perinde potuit abolefactam eam violentia cataclysmi in spiritu rursus reformare; quemadmodum et Hierosolymis Babilonica expugnatione deletis, omne instrumentum judaicæ literaturæ per Esdram constat restauratum. Sed quum Enoch eadem scriptura etiam de Domino prædicarit, a nobis quidem nihil omnino rejiciendum est, quod pertinet ad nos. Et legimus [Tim. III, 16.] , “omnem scripturam ædificationi habilem divinitus inspirari.” A Judæis potest jam videri propterea rejecta, sicut et cætera fere, quæ Christum sonant. Nec utique mirum hoc, si Scripturas aliquas non receperunt de eo locutas, quem et ipsum coram loquentem non erant recepturi. Eo accedit, quod Enoch apud Judam Apostolum testimonium possidet.
[19] [canoni scripturæ non adscriptus,] Quamvis autem Tertullianus in eam sententiam propendeat, ut librum Enoch tamquam inspiratum habeat, numquam tamen Ecclesia eumdem in suum Canonem retulit. Et Origenes, qui ineunte sæc. III floruit, aliquoties citat hunc librum v. g. in opere Περι αρχων lib. I, num. 3 [Migne, Patrol. Gr. tom. XI, col. 143.] , nusquam tamen eum tamquam canonicum allegat. Imo lib. V, contra Celsum num. 54 dicit, libros Enoch non omnino divinos judicari [Ibid. tom. XI, col. 1267.] . Idem de aliis antiquis dixerim, quamvis ab iis non raro liber citetur. Videtur autem usque ad sæculum VIII notus fuisse, quando Georgius Syncellus in Chronographia [Pag. 9. Edit. Venet.] , illum allegavit in confirmationem opinionis suæ. Sed deinceps disparuit, donec circa finem sæculi proxime elapsi Jacobus Bruce, Scotus, detexit exemplaria Ethiopica libri Prophetiarum Enoch, quorum unum dono dedit Bibliothecæ regiæ Parisiensi. Anno porro 1821 Dr. Laurence, primo professor linguæ hebraicæ, in Academia Oxoniensi ac dein archiepiscopus Anglicanus Cashelensis in Hibernia versionem ex Æthiopico anglicam reddidit: quæ dein in gallicam linguam traducta fuit [Migne, Dictionn. des Apocryphes, tom. I, col. 393 et seqq.] . Liber Enoch dividitur in capita 108, aut, ut alii habent, in capita 105 [Ibid. col. 394.] : videtur autem ævum vulgare seu christianum præcessisse, si quidem a S. Juda citatur [Ibid. col. 393.] ; quo autem tempore scriptus fuerit, omnino ignoratur. Versio porro Æthiopica ad sæculum christianum IV aut V revocanda est [Ibid. loc. cit.] . Atque hæc de libro Enoch satis sunto.
[20] [in multis similis epistolæ II S. Petri.] Notat Cornel. A Lapide cum aliis plerisque interpretibus, epistolam Judæ mire concinere cum capite II et parte capitis III Epistolæ Secundæ S. Petri. Uter prior sit, disputatur: Sufficiat hic textus parallelos exposuisse:
S. PETRI.������������������S. JUDÆ. | |
|---|---|
| Cap. 11. V. I. In vobis erunt magistri mendaces, qui introducent sectas perditionis. Et V. 3. Quibus judicium jam olim non cessat. | V. 4. Subintroierunt quidam homines, qui olim præscripti sunt in hoc judicium impii. |
| V. 1. Et eum, qui emit eos, Dominum negant. | Solum Dominatorem et Dominum Jesum Christum negantes. |
| V. 2. Et multi sequentur eorum luxurias, per quos via veritatis blasphemabitur. | Dei nostri gratiam transferentes in luxuriam. |
| V. 4. Si enim Deus Angelis peccantibus non pepercit, sed rudentibus inferni detractos, in tartarum tradidit cruciandos, in judicium reservari. | V. 6. Angelos vero, qui non servaverunt suum principatum, sed dereliquerunt suum domicilium, in judicium magni diei vinculis æternis sub caligine reservavit. |
| V. 6. Et civitates Sodomorum et Gomorrhæorum in cinerem redigens, eversione damnavit, exemplum eorum, qui impie acturi sunt, ponens. | V. 7. Sicut Sodoma et Gomorrha et finitimæ civitates, simili modo exfornicatæ et abeuntes post carnem alteram, factæ sunt exemplum, ignis æterni pœnam sustinentes. |
| V. 10. Magis autem eos, qui post carnem in concupiscentia immunditiæ ambulant, dominationemque contemnunt … sectas non metuunt introducere blasphemantes. | V. 8. Similiter hi carnem quidem maculant, dominationem autem spernunt, majestatem autem blasphemant. |
| V. 11. Angeli fortitudine et virtute cum sint majores, non portant adversum se execrabile judicium. | V. 9. Cum Michael Archangelus cum diabolo altercaretur de Moysi corpore, non est ausus judicium inferre blasphemiæ, sed dixit: Imperet tibi Dominus. |
| V. 12. Hi vero etc. in his, quæ ignorant blasphemantes in corruptione sua peribunt. | V. 10. Ili autem quæcumque quidem ignorant, blasphemant; quæcumque autem naturaliter, tamquam muta animalia, norunt, in his corrumpuntur. |
| V. 13. Coinquinationes et maculæ deliciis affluentes, in conviviis suis luxuriantes. | V. 12. Ili sunt in epulis suis maculæ, convivantes sine timore semetipsos pascentes. |
| V. 15. Secuti viam Balaam ex Bosor, qui mercedem iniquitatis amavit. | V. 11. Errore Balaam mercede effusi sunt. |
| V. 17. Hi sunt fontes sine aqua, et nebulæ turbinibus exagitatæ, quibus caligo tenebrarum reservatur. | V. 12. Nubes sine aqua, quæ a ventis circumferuntur etc. quibus procella tenebrarum servata in æternum. |
| V. 18. Superba enim vanitatis loquentes, pelliciunt in desideriis carnis luxuriæ. | V. 16. Secundum desideria sua ambulantes, et os eorum loquitur superba. |
| Cap. III. V. 2. Carissimi etc. memores sitis eorum, quæ prædixi, verborum etc. et Apostolorum vestrorum, præceptorum Domini et Salvatoris. | V. 17. Vos autem, carissimi, memores estote verborum, quæ prædicta sunt ab Apostolis Domini nostri Jesu Christi. |
| V. 3. Hoc primum scientes, quod venient in novissimis diebus in deceptione illusores, juxta proprias concupiscentias ambulantes. | V. 18. Qui dicebant vobis, quoniam in novissimo tempore venient illusores, secundum desideria sua ambulantes in impietatibus. |
| V. 11. Quales oportet vos esse in sanctis conversationibus, et pietatibus, exspectantes et properantes in adventum diei Domini. | V. 21. Vosmetipsos in dilectione Dei servate, exspectantes misericordiam Domini nostri Jesu Christi in vitam æternam. |
§ III. Sancti martyrium; locus sepulturæ incertus; Reliquiæ quarum pars S. Bernardo Claravallensi obtigit.
[Martyrem fuisse Sanctum,] Martyrem fuisse S. Judam Thaddæum apud omnes in confesso est. Imprimis enim omnes Apostoli habentur Martyres: quin et ipse S. Joannes Evangelista, qui in ætate decrepita obdormivit in pace, tamen eatenus martyrium subiit, dum immissus in dolium olei ferventis, sanior et vegetior, Deo protegente, exivit quam intravit: inflictum enim supplicium mortem inferre, nisi prodigium intercessisset, debebat. Dein antiqui scriptores martyrium Apostolorum recolunt. Instar omnium sit S. Augustinus, qui sermone CCCXI, alias CXV [Migne, Patrol. tom. XXXVIII, col. 1414.] , dicit: Apostoli sanguinem fuderunt pro eo, quod viderunt. Et lib. XXII contra Faustum cap. LXXV [Ibid. tom. XLII, col. 449.] : Isti (Apostoli) non resistendo interfecti sunt, ut potiorem esse docerent victoriam, pro fide veritatis occidi. Hæc quidem generalia sunt, unde exceptionem aliquam pati possent. Sed etiam antiquissima liturgia nos docet SS. Simonem et Judam tamquam Martyres celebratos fuisse. Imprimis Sacramentarium S. Gregorii Magni, qui illud certe ex antiquioribus monumentis composuit, habet ad VI kal. novembris (XXVII octobris) in vigilia Apostolorum Simonis et Judæ Præfationem, in qua legitur: Tu es mirabilis in omnibus sanctis tuis, quos et nominis tui confessione præclaros et suscepta pro te fecisti passione gloriosos [Migne, Patrol. tom. LXXVIII, col. 145.] . Abest quidem hæc festivitas a Sacramentariis Leoniano, Gelasiano et Gregoriano Muratorii: unde dubitari potest, an ab ipso S. Gregorio celebrata fuerit. Sed quoniam altera ex parte in codicibus summæ antiquitatis reperitur, quem allegavimus, textum, monstrat mentionem martyrii SS. Simonis et Judæ ipsis Martyrologiis antiquiorem esse [Ibid. col. 15.] .
[22] [monstratur ex Patribus, liturgia,] Plura habet Gothica seu Mozarabica liturgia, quæ sæc. VII auctore S. Isidoro in Hispanias introducta fuit. Festum quidem Vigiliam non habet; sed in Missa continuo legitur mentio martyrii. Oratio quidem dicit: Deus, qui sanctis Apostolis tuis Symoni et Judæ durum martyrii gradum scandere et velle tribuis… Exaudi nos famulos etc. Sic porro in ipso initio Missæ: Hi sunt … conloquiis Domini ac Salvatoris nostri honore præcipue celebrandi, qui etsi pro Domino non interiissent sanguine fuso, solemnes haberentur Domini sui doctrinæ documento… Quando usque adeo fidei gloria crevit, ut dulce fuerit pro eodem Domino sanguinem fundere. In reliquis autem precibus frequenter appellantur Apostoli et Martyres [Ibid. tom. LXXXV, col. 888.] . Similiter in Breviario, cui præmittitur kalendarium, in quo, instar summarum festivitatum, ad XXVIII octobris recolitur festum Apostolorum Simonis et Judæ cum officio sex Capparum, id est solemnitatis præcipuæ, qualis v. g. Nativitatis Domini [Ibid. tom. LXXXVI,] repetitur oratio [Ibid. col. 1237.] : Deus, qui Sanctis Apostolis tuis Simoni et Judæ etc. et habentur capitula ad laudes et vesperas, in quibus canitur: Per quorum intercessionem tu, Domine Deus omnipotens, quemadmodum Martyres et Apostolos tuos Simonem et Judam a diaboli versutia liberos præstitisti, ita nos indignos famulos tuos eorum facias misericordiam adipisci. Et paulo infra: Habeat cum illis spes nostra gloriæ præmium, qui postquam magistri doctrina fulserunt, meruerunt obtinere martyrio.
[23] [et Martyrologiis;] Quod si post monumenta liturgica etiam Martyrologia consulamus, et illa etiam martyrium affirmant. Habemus enim imprimis Indiculum de Festis Apostolorum, Martyrologio Hieronymiano præfixum, cui subnectitur Notitia de locis sanctorum Apostolorum, in qua dicitur: V kal. novembr. Natalis Apostoli Simonis Cananæi et Simonis Zelotis, qui a templorum pontificibus occisi sunt in Suanis civitate Persarum [Florentinius, Vetust. Martyr. S. Hieronymi, pag. 97. Act. SS. tom. III Feb. pag. 431.] . Hujus autem documenti antiquitas pendet ex parte ab ipsius Martyrologii, quale hodie exstat, vetustate ac dein ex ipsius Notitiæ cum Martyrologio æqualitate. Quod vero spectat ad antiquitatem, certe jam sæculo sexto celebratum fuisse istud Martyrologium, monstrat Sollerius noster in Præfatione ad suum Usuardum [Pag. V et seq.] . Laudatam autem Notitiam plerumque Martyrologio præmittitur; nec immerito, quum in decursu operis nihil de Apostolis habet quam nudum nomen, aut aliquando passionis locum. Ampliora pro more suo scribit Ado in Libello de Festivitatibus SS. Apostolorum, Martyrologio suo præmisso, ad V kal. novembris: Natalis Beatorum Apostolorum Simonis Cananæi, qui et Zelotes scribitur, et Thaddæi, qui etiam Judas Jacobi legitur et alibi appellatur Lebæi, quod interpretatur Corculus. E quibus Thaddæus apud Mesopotamiam, Simon vero apud Ægyptum traditur prædicasse: inde simul Persidam ingressi, quum fidei Christi innumeram gentis ipsius multitudinem subdidissent, et Ecclesiam Domini late jam fundatam viderent, martyrium ibi, cursum temporis explentes, beato certamine consummarunt; honorifice sepulti a populis Christianis, quos Domino ipsi genuerant. Quod quidam putant, Simonem Apostolum, unum de duodecim ipsum esse, qui sub Trajano crucem passus sit, omnino falsum est. Nam et Beda, sanctus presbyter, qui hoc super Acta Apostolorum sentit, Isidorum secutus, in libro Retractionum se hoc non bene sensisse reprehendit. Sed et Historia Ecclesiastica non de Apostolo, sed alio Simone gesta narrat. Hæc eadem, sed contracte habet Usuardus dicens ad XXVIII octobris: Natalis Beatorum Apostolorum Simonis Cananæi et Thaddæi, qui et Judas dicitur; e quibus Thaddæus apud Mesopotamiam, Simon vero apud Ægyptum traditur prædicasse. Inde simul Persidam ingressi, quum innumeram gentis psius multitudinem Christo subdidissent, martyrium consummaverunt. Atque Usuardum deinceps secuti fere sunt, quotquot post illum Martyrologia aut Hagiologia inter latinos scripserunt.
[24] [quamvis contrarium deduci ex documentis græcis.] In Ecclesia græca primo quasi aspectu dubitari posse videtur de martyrio S. Judæ. Nam Menologium tribus diebus de S. Apostolo agit: nampe die XXII maji, quo Judas divinus Apostolus, zelo divino inflammatus, omnes civitates regionesque peragrasse et symbolum, id est, summam Religionis Christianæ, promulgasse. Hæc quum docuisset, multosque infidelium baptizasset, in pace ad Dominum migravit. Ὁυτω δε διδαξας, και πολλων των ἀπιστων βαπτισας, ἐν εἰρηνῃ προς Κυριον ἐξεδημησεν. Ex quibus verbis videtur deduci posse Apostolum naturali morte obiisse. Sed si quæ est in isto elogio omissio, suppletur luculenter ad diem XIX junii, quo refertur, Apostolus Christi Judas, quem hoc nomine Sanctus Apostolus et Evangelista in Actis appellat, a reliquis vero Apostolis et Evangelistis Matthæo et Marco Thaddæus dicitur. Sermo igitur evidenter est de Juda Thaddæo, uno ex XII: dein ejus in Mesopotamia, ac præsertim Edessæ prædicatio recolitur, postremo Arat urbem petiit, ibique in crucem actus, telisque confossus, vivendi finem fecit. Εἰτα καταλαβων Ἀρατ την πολιν, και σταυρωθεις και τοξευθεις ἐτελειωθη. Et quum die XXX ejusdem mensis junii græci celebrant synaxin XII Sanctorum Apostolorum, duodecimus venit Judas Jacobi suspensus atque telis confossus. Δωδεκατος Ἰουδας Ἰακωβου κρεμασθεις και τοξευθεις. Eadem habent Menæa ad diem XIX junii et hisce versibus celebratur:
Και
συγγενειᾳ,
και
χορῳ
αὐχειν
ἐχεις
Κριστου
μαθητων,
ὠ
Ιουδα,
και
παθει
Ἐννεακαιδεκατῃ
βελεεσσιν
Ἰουδας
θνησκει.
Et cognatione et societate discipulorum Christi
et passione gloriaris. Juda: decimanona
(junii) telis occidit Judas.
[25] [non tamen omnibus:] Ast Menæa a Basiliano Menologio in hoc differunt, quod locum martyrii, qui Basilio est Arat, Menæis est Arara: dicunt enim: Postea Araram civitatem adiit et ab infidelibus suspensus et telis confossus, animam suam Deo remisit. Ὑστεροη κατελαβον ἐν᾽ Αραρᾳ τῃ πολει· και ὑπο των ἀπιστων ἀναρτηθεις και τοξευθεις, το πνευμα αὑτου τῳ Θεῳ παρεθετο Atque hinc nascitur quæstio de loco martyrii, qui varius apud varios assignatur. Imprimis inter spuria opera S. Hippolyti Portuensis est libellus de duodecim Apostolis, qui breviter recenset locum prædicationis et mortis: de S. Juda porro agens dicit, illum obiisse Beryti ac illic sepultum, idem tradit de S. Simone [Le Quien, Oriens. Christ. tom. II, col. 815.] . Vidimus supra num. 3 palæstram Sanctis Apostolis signari Suanis. Tandem ex Græcis habemus, eosdem martyrium fecisse et sepulturam nactos in civitate Arat vel Arara. Satis nota est civitas Beryti, in Phœnicia Maritima episcopalis sub metropoli Tyri, quæ dein et ipsa tempore Theodosii Junioris metropolis evasit [Ibid. tom. III, col. 730.] . De civitate aut loco Suanis, diximus, quantum novimus, in Commentario prævio ad Acta S. Simonis Apostoli num. 21. Quod spectat ad civitatem Arat, sen Arara jam ipsa diversitas scribendi tum in Menologio Basiliano tum in Menæis, satis monstrat, incertum omnino esse istiusmodi situm. Est nihilominus sub metropoli Petra in Patriarchatu Hierosolymitano civitas episcopalis, Arad seu Arat vocata [Ibid. tom. II, col. 954.] . Verum scimus, Arach civitatem fuisse nomen Edessæ [Migne, Patrol. Græc. tom. LXIII, col. 179.] . Inter hæc itaque loca seligenda esset palæstra S. Judæ Thaddæi, quin tamen aliquid certi definiri potest. Sæculo IV circa finem ignola erat S. Joanni Chrysostomo. Etenim homilia XXXVI num. 2 [Migne, Patrol. Græc. tom. LXIII, col. 179.] dicit: Nam Petri quidem et Pauli, et Joannis et Thomæ nota sunt sepulcra; aliorum autem quum sint tam multi, nusquam sunt nota.
[26] [de loco sepulturæ nihil certi habemus] Ipsa dein opinionum diversitas satis ostendit, nihil certi haberi de sepulcro S. Apostoli; confusionum etiam auget opinatio Alcuini, qui sæculo octavo florens, dixit [Migne, Patrol. latin. tom. CI, col. 769.] :
Cujus (Thaddæi) in Armenia sopitum morte cadaver,
Exsurrecturum fatali fine, quiescit:
Sed tamen æthereas lustravit spiritus arces.
Id quidem jam in Actis S. Simonis Apostoli numm. 21 et 22 insinuavimus. Et quæ sunt tenebræ circa locum, densiores fiunt ex eo, quod duplex est Thaddæus, quorum alter ex LXXII discipulis Christi Edessæ prædicavit, ibique Ecclesiam constituit, ut infra ostendemus. Verumtamen non facile concesserim, S. Judam Beryti martyrium subiisse; nam civitas ista nimium distat a Mesopotamia, quæ a plerisque habetur, ut stadium laborum Apostoli nostri. Sed ut inter loca in Mesopotamia aut finitimas provincias sita, aliquid definiamus, ingrati simul ac inutilis est conatus; tanto magis, quod pro loco sepulturæ designatur non raro conditorium aliquot Reliquiarum.
[27] [Sancti familia.] In Actis S. Simonis Apostoli diximus num. 20, S. Judam obiisse ante imperium Domitiani imperatoris, qui regnare cœpit anno Christi 81. Etenim Hegisippus, cujus fragmentum adfert Eusebius lib. IX cap. XX [Migne, Patrol. Gr. tom. XX, col. 251.] : His, inquit, temporibus adhuc supererant quidam ex cognatione Christi, nepotes Judæ illius, qui secundum carnem Frater Christi vocabatur. Hos, a nonnullis delatos, quod ex regia Davidis stirpe prognati essent, Revocatus ad Domitianum Cæsarem perduxit. Quippe Domitianus de adventu Christi perinde ac Herodes sibi metuebat. Ex his deducere licet S. Judam Thaddæum uxoratum fuisse et filios genuisse; immo quum de duobus solum Judæ posteris hic sermo sit, videntur reliqui Christi Domini cognati ante exstincti. Pergit dein Hegesippus: Interrogati itaque ab illo, utrum ex stirpe Davidis essent oriundi, id verissimum esse confessi sunt. Dein sciscitatus est ex illis Domitianus, quantas possessiones, quantumve pecuniæ haberent. Illi vero novem tantummodo denariorum millia sibi ambobus suppetere dixerunt, quorum dimidia pars singulis competeret: eas vero facultates nequaquam se in argento habere, sed in æstimatione agrorum, novem scilicet ac triginta soli jugerum, ex quorum fructibus et tributa persolverent et sibi ipsis non sine proprio labore victum compararent. Simulque manus ostendere cœperunt, duritiem cutis, impressumque alte manibus callum ex laboris assiduitate in testimonium operis sui proferentes. Postremo interrogati de Christo et de regno illius, cujusmodi id esset, et quando, quibusve in locis appariturum; responderunt, non hujus mundi nec terrarum imperium illud esse, sed angelicum et cœleste, quod in fine sæculorum futurum esset, tunc, quum Christus adveniens cum gloria, vivos simul et mortuos judicabit, et unicuique operum suorum mercedem tribuet. His auditis, Domitianus nihil adversus illos asperius decrevit; sed vilitatem hominum aspernatus, liberos abire jussit, missoque edicto, persecutionem adversus Ecclesiam commotam, compescuit. Illos vero, ad hunc modum dimissos, Ecclesiis posthac præfuisse narrant, utpote Christi martyres et propinquos: et pace demum reddita Ecclesiæ, ad Trajani usque tempora vitam perduxisse. Duo itaque S. Judæ posteri, utpote qui Martyres dicantur, sub Domitiano imperatore, id est inter annos Christi 81 et 96 passi sunt: quumque soli referantur interrogati ab imperatore, videntur soli recogniti fuisse, tamquam ex stirpe Davidica oriundi. Cæterum et alios superstites fuisse, testantur ipse Hegesippus et Eusebius, quando docent, Simeonem Jacobo Hierosolymitano successisse [Ibid. col. 216.] , et patruelem Christi Domini in persecutione Trajani, adeoque inter annos Christi 98 et 117 Martyrem occubuisse [Ibid col. 282.] . Tandem ex citato Hegesippo deducere licet, S. Thaddæum nostrum jam tunc, nempe ante imperium Domitiani, martyrium subiise; tum quia de S. Juda interrogato nulla fit mentio, tum quia ita de posteris S. Judæ sermo fit, ut ipse jam obiise præsumendus sit. Quapropter corrigendus mihi videtur Franciscus ab Aste, archiepiscopus Hydruntinus, qui in Notis ad Martyrologium Romanum ad diem XXVIII octobris docet, sub Domitiano passum fuisse, Apostolum nostrum, quum potius dicendum videatur, id sub Vespasiano aut Tito furore gentilium contigisse. Hæc de loco et tempore martyrii. Quod ad genus pertinet, inter scriptores satis convenit, Apostolum, in crucem actum, telis confossum fuisse.
§ IV. SS. Apostolorum Simonis et Thaddæi cultus et Reliquiæ.
[Reliquiæ Apostoli Thaddæi] Ut diximus supra in Actis S. Simonis num. 22, nos de cultu et Reliquiis ejus acturos in Actis S. Judæ Thaddæi, hic præstamus, quia scilicet utriusque cultus, præsertim in Ecclesia latina, sæpe confunditur. Ne igitur tædiosa sit repetitio, hic utriusque cultum in unum § conjicimus. Inter opera spuria, S. Hippolyto Portuensi vulgo adscripta, reperitur etiam libellus de Duodecim Apostolis, ubi quisque eorum prædicaverit ac ubi consummatus sit [Migne, Patrol. Græc. tom. X, col. 931.] : In eo autem legitur: Judas, qui et Lebbæus, ubi populo Edessæ ac toti Mesopotamiæ prædicasset, obiit Beryti ac illic sepelitur. [Ibid. col. 953] . Jam supra num. 21 diximus, varias esse circa palæstram adeoque circa locum primæ sepulturæ S. Judæ antiquiorum scriptorum opiniones. Nec quidquam auctoritatis libellus Pseudo-Hippolyti habet, utpote qui multis erroribus scateat. Sic Apostolum Simonem Cananæum ponit successorem S. Jacobi in episcopatu Hierosolymitano: adeoque Apostolum confundit cum illo, qui istam Ecclesiam post S. Jacobum rexit, et annis centum viginti superstes fecit. Quapropter valde dubium est, qua ex regione in Occidentem delata sunt corpora Apostolorum Simonis et Judæ, uti in Actis superioribus S. Simonis num. 20 ostendimus. Et certe in Palæstina conservatas fuisse Reliquias Apostolorum, monstratur in Vita S. Bernardi, a Gaufrido, sancti discipulo et notario conscripta lib. V cap. II [Acta SS. tom. IV Augusti, pag. 324. Et Migne, Patrol. tom. CLXXXV, col. 360.] : Sepultus est autem XI kal. septembris (22 augusti, defunctus 20 ejusdem mensis) ante sanctum altare Beatæ Virginis Matris, cujus fuerat devotissimus ipse sacerdos. Sed et pectori ejus in ipso tumulo capsula superposita est, in qua beati Thaddæi Apostoli Reliquiæ continentur, quas eodem anno ab Ierosolyma sibi missas, suo jusserat corpori superponi, eo utique fidei et devotionis intuitu, ut eidem Apostolo in die communis resurrectionis adhæreat.
[29] [in sepulcro S. Bernardi;] Quid deinceps actum fuerit de istis Reliquiis S. Judæ Thaddæi, nuspiam, quod sciam, indicatum est. Joan. Pinius noster in Actis S. Bernardi ad diem XX augusti, varia scribit de Gloria Postuma S. Bernardi, adeoque de variis elevationibus ejus corporis, ac præsertim de tumuli statu, qualis erat circa annum 1739, quando Pinius Acta sua edidit. Cæterum sat jejuna sunt, quæ antiqui de corporis elevatione nobis reliquerunt. Nihilominus scimus, anno 1178, ædificata sacra æde Claravallensi, tumulo marmoreo inclusum fuit corpus: ita tamen ut extra tumulum servarentur, caput et alia ossa sat grandia. Sæpius deinceps Claravallenses monachi cogitarunt de transferendo S. Bernardi corpore in thecam pretiosiorem. Cujus consilii gnaros nos fecit Cl. Ph. Guignard in epistola scripta ad Cl. comitem Carolum de Montalembert, quam summatim, hanc opportunam occasionem nacti, exhibemus, tamquam complementum eorum, quæ refert Pinius noster. Certum enim nobis est, tumulum S. Bernardi motum deinceps aut visitatum non fuisse usque ad lugendas vicissitudines, quas Gallia universa passa est circa finem sæculi proxime elapsi.
[30] [qua occasione exponitur:] Enimvero, ut diximus, non raro actum fuit de transferendo corpore S. Bernardi e tumulo marmoreo in thecam pretiosiorem. Sæculo XIV Joannes de Aisanvilla, Claravallensis abbas XXXI, ab anno 1330 ad 1348 [Gall. Christ. tom. IV, col. 809.] , postquam caput S. Bernardi hermæ argenteo inclusisset, consilium iniit ut reliquum corpus in thecam pariter argenteam transferret; quapropter incœperat, ut habet catalogus ms. abbatum Claravallensium [Guignard apud Migne, Patrol. tom. CLXXXV, col. 1677.] , anno quo mortuus est capsam argenteam B. Bernardi, et jam tradiderat ex propriis pro ipsa LXX marcas argenti. Abbatis hujus morti verisimiliter adscribendum, quod hujusmodi translatio omissa fuerit. Similiter sæc. XVI Tristanus de Bizet consilium innovavit. Is, teste Gallia Christiana [Tom. II, col. 1083.] , origine Trecensis, Claravallensis monasterii alumnus, LXVI episcopus Santonensis, obiit anno Domini 1579 in collegio Bernardinorum Parisiensi legavit mille libras Turonenses annui census. Cor sepultum in Claravalle jacet ante altare Omnium Sanctorum. Hic itaque ut tanto manifestiorem faceret suam in S. Bernardum et Claravallenses devotionem, confici jussit thecam argenteam, in qua corpus patroni sui reponeretur. In thesauro ecclesiæ condiderunt donum monachi; sed veriti, ne occasione hujus translationis potentiores principes Reliquias peterent, et sic corpus ipsum ad paucula ossa redigeretur, maluerunt, corpus in tumulo marmoreo relinquere, in quo, ut dixi, usque ad finem proxime elapsi sæculi permansit.
[31] [quæ fuerit sors] Anno 1789, die II novembris comitia generalia regni decreto suo addixerunt fisco publico omnia bona et redditus ecclesiastica: dein alio decreto anni 1792, die VI aprilis, suppressa fuere omnia monasteria utriusque sexus, simulque interdictus usus habitus ecclesiastici. Interea regularibus utriusque sexus libertas permittebatur remanendi in monasterio, aut extra ejus septa vivendi. Quapropter magistratus civilis oppiduli Claravallis notum fecit abbati et monachis, se die XXIV maji 1790 exquisituros ab eis, utrum vellent in claustro an extra illud vitam agere. Erant tunc Claravalle monachi XXVI et conversi fratres X. Abbas Ludovicus Maria Rocourt declaravit, velle se vivere et mori in monasterio suo. Ex reliquis monachi XIX declararunt, se usuros libertate potestatis civilis, eadem quoque fuit sententia X conversorum. Duo dixerunt, se discessuros, si Papa permitteret. Tres erant tunc absentes et tandem unus, magister novitiorum, Ludovicus La Ramee contestatus est, se velle vivere et mori in monasterio Claravallensi. Atque ita suffragio suo inepto et imbelli cooperati sunt destructioni coleberrimi monasterii [Guignard, col. 1715.] .
[32] [corporis S. Bernardi] Processit dein idem magistratus ad conficiendum inventarium omnium rerum tam mobilium quam immobilium, ad monasterium pertinentium; ex quo constitit, annuos redditus ad libras fere 133,826 ascendere [Ibid. loc. cit.] . Anno dein 1792, die XV januarii, hora decima matutina expositum fuit venditioni publicæ ipsum monasterium pretio librarum 137,875; et quum nemo proposito pretio quidpiam adderet, prorogata fuit subhastatio in diem X februarii sequentem, quo monasterium adjudicatum fuit Petro Claudio Cauzon architecto Baris supra Alban (Bar-sur-Aube) pretio librarum 337,500: sub ea tamen cauti one, ut emptori non cederet suppellex ecclesiastica, nec quidquam in ipsa ecclesia destrui aut immutari posset, nisi præmonita duobus ante mensibus administratione, ut tunc dicebatur, districtus. Emptor porro, sua utens proprietate, in ecclesia erexit fornaces vitrarias, et petiit ut amoverentur sepulcra quæ locum obstruebant. Itaque architectus partitionis Albæ (departement de l'Aube) illuc adveniens, invenit tumutos, qui aperti continebant Reliquias variorum, qui ut sancti reverentiam obtinebant, quales sunt S. Bernardus, primus abbas Claravallensis, S. Malachias, S. Eutropius et alii, prout patuit ex inscriptionibus. Ne itaque, ut ipse scribit in opinionem vulgi impingeret, per promiscuam inhumationem omnium ossium, sanctorum Reliquias in loco separato posuit, donec quid agendum esset, supremus partitionis magistratus indicasset. Qui decreto, dato VIII magi 1793 permisit, ut Reliquiæ, Claravalle repertæ, distribuerentur inter parochias vicinas Villam sub Firmitate (Ville-sous-Ferte) et Longchamps [Ibid. col. 1693.] .
[33] [circa finem sæculi XVIII.] Tandem abbas Claravallensis Lud. Maria Rocourt, qui, impendente ruina monasterii, varias Reliquias S. Bernardi secreto reposuerat, quas dein variis monasteriis ordinis sui distribuit [Ibid. col. 1718.] , anno 1813, die 1 octobris, Carolo Caffarelli, præfecto partitionis Albæ, capita SS. Bernardi et Malachiæ, intus et foris sigillo munita, dono dedit: quæ die XXIV decembris in ædem cathedralem Trecensem translatæ fuerunt. Qua de re exstat epistola Stephani Antonii de Boulogne sequentis tenoris: Stephanus Antonius de Boulogne etc. Viso præsenti instrumento sub signo et sigillo D. Rocourt, nuper abbatis Claravallensis, permittimus intro scriptas sanctas et insignes S. Bernardi abbatis Reliquias, primum D. Carolo Caffarelli, præfecto provinciæ Albensis concessas et ab eodem. D. præfecto ecclesiæ nostræ cathedrali, die XXIV decembris, anno 1813, dono datas, atque in arca lignea deargentata, vitroque clausa reconditas, publicæ fidelium venerationi exponi. Datum Trecis die IV mensis septembris, anno Domini millesimo octingentesimo decimo sexto — Stephanus Antonius episcopus Trecensis. Atque hæc fere sunt, quæ de S. Bernardi Reliquiis dicenda habemus post ea quæ Pinius noster usque ad annum 1739 scripserat. Nunc ad Sanctos nostros Apostolus regredimur. Erat olim, ut scribit Ludovicus Sabbatini in suo Commentario de Vetusto Kalendario Neapolitano [II vetusto Calend. Neap. tom. VII, pag. 2.] , Neapoli Sacellum patronatus familiæ Cybo-Tomacelli in honorem SS. Simonis et Demetrii consecratum, quod dein dirutum fuit ad amplificandam aream ecclesiæ PP. Oratorii. Neque sua defuit Romæ ecclesia SS. Simonis et Judæ, olim parochialis, suppressa tamen litteris apostolicis Leonis Pp. XII, datis I novembris 1824, parochialitate, sed in suo statu remanente æde sacra, cujus patronatus pertinet ad familiam de Gabrielliis [Moroni, Dizion. di Erudiz. eccles. tom. 41, pag. 244.] . Præter hanc ecclesiam, habent etiam SS. Apostoli nostri altare suo nomini dicatum, in ecclesia S. Petri Vaticana, quod Innocentius Pp. III denuo consecrari jussit per Cardinalem episcopum Ostiensem, Octavianum. Notatu digna est epistola, præsertim quia ostendit, frequens fuisse in isto altari sacrificium. Est autem hæc epistola 359 lib. I. [Migne, Patrol. tom. CCXIV, col. 336.] Paucis diebus ante nostrum ab Urbe recessum sacerdos quidam, ætate longævus, timoratus, ut creditur, ad præsentiam nostram accessit, secreto proponens, quod in visione nocturna per somnium ei apparuit B. Petrus Apostolus dicens: Accede ad Pontificem Innocentium ex mea sibi part significa, quod a nativitate sua quasi filium illum dilexi et per diversos gradus promotum, in mea tandem sede constitui. Quapropter et ipse decorem et honorem domus meæ debet diligere, studioque vigili promovere. Sciat ergo quod in ecclesia mea pauca sunt altaria consecrata, unde contingit, quod in altaribus dissecratis divina mysteria celebrantur.
[34] [Altaria SS. Simonis et Judæ;] Faciat ergo ea saltem cum debita reverentia consecrari, super quæ novit frequentius officium celebrari divinum. Verum quum semel et iterum eadem sibi fuisset visio revelata, nec ipse, quod mandabatur, impleret, tertio tandem idem Apostolus, velut offensus, intulit dicens: Quia meum obaudisti mandatum, ego tibi tuum tollam auditum. Ex tunc ita surdus effectus est, ut penitus non audiret. Gemens ergo vehementer et plorans ad confessionem B. Petri accessit, cum lacrymis postulans, ut misertus sibi restitueret auditum, quia mandatum ipsius illico adimpleret. Quo per Dei misericordiam exaudito, quod acciderat ei, nobis per ordinem indicavit. Licet autem secundum Apostolum non sit credendum omni spiritui, quia tamen in tali negotio angelus satanæ non transfiguraret se in angelum lucis, et melius est pie credere, quam temere dubitare; quum honestum sit, quod proponitur faciendum, etsi verum non esset, quod asseritur revelatum, fraternitati tuæ, de qua plenam fiduciam obtinemus, per apostolica scripta mandamus, quatenus altaria Philippi et Jacobi, Simonis et Judæ, B. Gregorii et S. Andreæ, quæ dissecrata dicuntur, tu ipse consacres vel per alios auctoritate nostra facias consecrari. Credimus enim, quod ex hoc nobis fructus æternæ retributionis accrescet. Quando hæc scribebat Papa Innocentius jam obliterata erat memoria Reliquiarum SS. Simonis et Judæ; nihilominus exstabat traditio, licet obscura: nam Benedictus canonicus, sæculi XII scriptor [Bullar, Vatic. tom. III, pag. 206, not.] incensat, inquit, duo altaria in media navi ad crucifixos, ubi ab antiquis patribus audivimus, requiescere, Apostolos Simonem et Judam. Quod igitur ferebat traditio, probavit eventus, quippe utriusque Apostoli sacræ exuviæ sub altari, eorum nomini dicato, reipsa inventæ sunt, ita compositis ossibus, ait Bartholomanus Piazza in Ephemeridibus Vaticanis, italice conscriptis [Ephem. Vaticane, pag. 627.] , ut capita orientem versus haberent, pro antiquo scilicet christianorum more, quoniam et Christus, in sepulcro conditus, caput ad Orientem compositum habuit [Cochet, Sepultures Chrét. Avant-propos, pag. IX.] .
[35] [eorumdem rereliquiæ in basilica vaticana] In ara porro utriusque basilicæ Vaticanæ, tum antiquæ tum novæ, reposita feruntur corpora Sanctorum Apostolorum nostrorum. Petrus Mallius aut Manlius et qui eumdem complevit jam citatus Benedictus canonicus S. Petri, ambo sæculi XII scriptores [Acta SS. tom. VI Junii, part. II, pag. 37 et seq.] , tradunt a suis majoribus accepisse sub altari SS. Simonis et Judæ eorum corpora pretiosa requiescere [Ibid. pag. 45.] . Idem asserit Alfaranus in Indice Reliquiarum basilicæ Vaticanæ, additque item brachia horum Sanctorum sub quibusdam altaribus jam dirutis, tandemque subnectit: Non adsunt in basilica nunc [Cancellieri. De sacris basil. Vatic. T. W. pag. 1659.] . Itaque sub jam dicto altari SS. Simonis et Judæ non asservabantur integra eorum corpora, siquidem eorum brachia in aliis altaribus fuerint inclusa ac dein deperdita. Altari Sanctorum nostrorum illud etiam accessit decus, quod in eo SS. Eucharistiæ Sacramentum ad hæc usque tempora asservatur. Hinc in eo exornando multorum cura fuit, præcipue vero confraternitatis SSmi Sacramenti, quam Paulus III, in basilica Vaticana instituit. Quapropter concedit indulgentiam plenariam, Brevi, dato XXII septembris 1548, omnibus visitantibus capellam SS. Sacramenti in solemnitate corporis Christi vel in ejus octava aut in festo SS. Apostolorum Simonis et Judæ [Bullar. Vatic. tom. II, pag. 453.] . Similiter Paulus V Brevi eadem forma dato XXII decembris 1605 [Ibid. tom. III, pag. 206.] : Quum, inquit, propediem ex antiqua ecclesia Principis Apostolorum de Urbe corpora Sanctorum Apostolorum Simonis et Judæ, quæ sub altare Sanctissimi Sacramenti in eadem ecclesia in hunc usque diem recondita, ad novam basilicam ejusdem Principis Apostolorum et ad altaria, per nos designanda, nostro jussu transferenda sint, concedit indulgentiam omnibus qui sacro ritui interfuerint, aut basilicam a primis vesperis S. Joannis Evangelistæ usque ad occasum solis diei festi SS. Innocentium visitaverint. Et re quidem vera Sanctorum corpora, ut habet Grimaldus qui et ipse præsens fuit, in opere, cui titulus, Instrumenta authentica translationis Sanctorum corporum, narrat die I octobris 1605 aram, sub qua SS. Apostolorum Simonis et Judæ corpora claudebantur, dissecratam fuisse; et die XXVII decembris insequentis, post vesperas decantatas et processionem, solemniori ritu habitam, a Cardinali Evangelista Pallotto, basilicæ Vaticanæ archipresbytero sub novo altari, eorum nomini dicato, in quo hactenus servantur, condita fuisse [Ibid. loc. cit.] .
[36] [et alibi.] In Elencho etiam Reliquiarum S. Crucis in Jerusalem legitur ibidem reperiri de Ossibus S. Simonis [Alfaranus, De VII Romæ Eccles. pag. 125.] . In ecclesia quoque S. Clementis de Urbe Gerardus Veldon, Ord. S. Dominici et ejusdem Ecclesiæ sacrarii præfectus, inter insigniores ecclesiæ suæ Reliquias ponit ossa omnium pene Apostolorum et speciatim S. Simonis nostri [Rondinini. De Eccles. S. Clement. pag. 338.] . Etiam non solum extra Romam, sed etiam in Germania in veneratione sunt Apostolorum nostrorum exuviæ sacræ. Ægidius Gelenius, optimus testis traditionis sæc. XVII, quo scribebat, vigentis, docet de sua Colonia caput S. Judæ ostendi in ecclesia S. Mariæ in Capitolio [De Admiranda Coloniæ magnitudine, pag. 734.] , brachium S. Simonis in S. Andreæ [Ibid. pag. 292.] , maxillam S. Simonis cum tribus dentibus apud PP. Carthusianos [Ibid. pag. 455.] , et tandem in S. Norberti alterum brachium S. Simonis [Ibid. pag. 714.] . In Dania etiam asservabantur olim Apostolorum nostrorum sacra pignora: nam in Elencho sacrarum Reliquiarum conventus FF. Minorum recensetur etiam theca in qua inclusa erant ossa SS. Simonis et Judæ. Et suas Apostolorum nostrorum Reliquias habet Hispania. Etenim ex instrumentis, a Josepho Cassani anno 1722 ad majores nostros transmissis, habemus, Christophorum, archiepiscopum Cypri, ad regem Hispaniæ Philippum IV scripsisse die XVI aprilis 1639, ut subsidium aliquod afferret desolatæ Ecclesiæ in Cypro, et simul per manus secretarii sui ad regem transmittit caput S. Simonis, Apostoli, ut dicit, ex duodecim, cum opportunis instrumentis. Cl. Madoz in suo Lexico topographico Hispaniæ V° Cubas de la Sagra, dicit sacrum pignus olim donatum fuisse regi Carolo I, qui vulgo imperator Carolus V vocatur; qua in re errasse videtur eruditus vir, quoniam donum missum est anno, ut diximus, 1639, id est regnante Philippo rege IV: addit caput sacrum, agente familia Malpica, delatum fuisse ad ecclesiam parochialem S. Andreæ de Cubas, ibique tanta veneratione habitum fuisse, ut Toletani, in quorum diœcesi est oppedum Cubas, Reliquias sibi tollere voluerint; ast commotione populari excitata, impedita fuit ista direptio, nec deinceps quid simile fuit tentatum. Hæc quidem Cl. Madoz. Ast quæ coram habemus instrumenta, docent nos, marchiones de Pobar, e quibus erat belli dux, quem rex Hispaniæ adjutorem misit ad archiepiscopum Cypri, Sacras Reliquias dedisse conventui de Cubas FF. Minorum Capuccinorum, cujus erant patroni. Cardinalis, vero Aloysius de Pontecarrevo, archiepiscopus Toletanus, thesaurum istum suæ vindicare satagebat Ecclesiæ. Ex hisce omnibus existimo, olim in oppido Cubas exstitisse conventum Capuccinorum, quo suppresso, nescio qua causa aut occasione, sacræ Reliquiæ ad ædem parochialem S. Andreæ translatæ fuere. Quod ad familiam Malpica, de qua Madoz, attinet, non satis mihi nota est res heraldica Hispaniæ, ut dicam marchiones de Pobar ad familiam Malpica pertinere. Cæterum quod infra edimus instrumentum extractum fuit ex conventu FF. Capuccinorum oppidi Cubas, unde suspicamur, sacras Reliquias aliquando quievisse in ecclesia dicti conventus.
[37] [quatenus ex Cypro insula allatæ.] En instrumentum, olim Græcum archiepiscopi Cretensis græci ritus, quod ex italico latine reddo [Biblioth. Brux. Collect. Bolland. num. 8924.] Christophorus per misericordiam Dei archiepiscopus totius Cypri et Novæ Justinianæ, Joannigius metropolitanus Paphensis. Humilitas nostra hisce præsentibus litteris notum facit, quod secundum mandatum et ordinem apostolicum, ne populus fidelis decipiatur, Reliquiæ Sanctorum debent per omnia approbari. Unde ut certissimum habemus, quod hæ Reliquiæ sint caput S. Simonis Apostoli, unius ex duodecim discipulis Christi, et pro tali approbamus. Et omnes, qui indubitata fide et firma devotione imploraverunt divinum auxilium coram istis Sanctis Reliquiis, obtinuerunt sanitatem corporis et omnem gratiam. Hasce Reliquias munivimus nostro solito sigillo et manu nostra tradidimus honoratissimo viro, D. Aloysio Nicolo, sacristæ diœcesis Amathuntis. Propterea omnes fideles poterunt ad honorem hujus Apostoli venerari indubitanter hasce sacras Reliquias. — Humilis Joannigius, metropolita Paphensis, Leontius episcopus Nemessinus et Larnacensis, Athanasius metropolita Cyrenensis, Petrus Vespa episcopus Paphensis, visitator apostolicus regni Cyprensis. Ex litteris græcis italice reddidit Simon Leprone Florentinus.
[38] [Tolosa quoque] Saussayus in Martyrologio Gallicano ad diem XXVIII octobris: Natalis, inquit, Beatorum Apostolorum Simonis et Judæ, quorum pretiosissima corpora Tolosam a Carolo Magno in dilectissimam ipsi ecclesiam S. Saturnini invecta cum innumeris aliis cœlitum primariorum pignoribus, hodie devoto fidelium concursu ibidem honorantur. Et capita quidem e sacrario exhibentur inclusa ferculis argenteis, ad effigiem ipsorum Apostolorum efformatis pia liberalitate Fulconis, dudum S. Saturni cœnobiarchæ. At corpora, in thecis condita argenteis, super altare sacelli Sanctissimæ Virginis, a Septem Doloribus cognominatæ requiescunt, cui imposita fuere anno 1511, vigesima quinta januarii, quum venerandæ ipsius beatissimæ Virginis imagine, tabulæ affixa deauratæ, quæ aram decorat. Tamen S. Judas, cognomento Thaddæi quasdam Reliquias, quæ in Oriente adhuc hærebant, Ierosolymis ad se transmissas, S. Bernardus religiose suscepit, easque quum moreretur, pectori suo in scriniolo jussit imponi, secumque in tumulo relinqui, ut tanti Apostoli patrociniis apud Deum excedens sæculo muniretur, atque in sancta resurrectione, quam justi omnes expectant, gloriæ ipsius testis et particeps ejusdem meritis effici mereretur.
[39] [eorumdem Reliquiis gloriatur:] Ad diem porro XXV januarii recensetur in eodem Martyrologio Tolosæ repositio Sanctorum corporum Beatorum Apostolorum Simonis et Judæ in propria ara et arcula quiescentium apud basilicam S. Saturnini. Et hic denuo nascitur quæstio, an integra corpora Sanctorum nostrorum Tolosæ asserventur, præsertim quum pro Vaticano thesauro antiquissima sit, ut num. 35 diximus, traditio. Dein Tolosates gloriantur, se septem Apostolorum corpora in basilica S. Saturnini possidere: scilicet utriusque Jacobi, Philippi, Bartholomæi, Simonis, Judæ et Barnabæ [Diction. univ. de la France, V° Toulouse.] . Constat autem horum Sanctorum exuvias longe principaliores alibi conservari. Exempli causa relegat lector, si lubet, Acta S. Philippi Apostoli ad I maji [Migne, Patro. Gr. tom. XXXV, col. 590.] , ex quo de aliis judicet.
[40] [asservari feruntur:] Nullatenus dubito, quin etiam in aliis ecclesiis exponantur fidelium venerationi similes Reliquiæ. Atque hinc etiam nascitur quæstio, sæpissime in Actis nostris pertractata et frequentissime retractanda, nempe quomodo unius Sancti in pluribus locis reperiantur Reliquiæ. Cardinalis Baronius insua, quam Martyrologio Romano a se edito præmisit, Dissertatione cap. IV, hanc difficultatem solvit. Docet videlicet, Christianos ab ipsis religionis suæ incunabulis consuevisse recondere corpora Martyrum sub altari. Quum autem fideles tantam haberent erga præcipuos Martyres pietatem, ut in pluribus locis eorumdem memoriam celebrare cuperent, particulas Reliquiarum (nam sine iis altaria consecrare non licebat, ut liquet ex canone S. Concilii Africani [Labbe, tom. II, Conc. col. 1614.] ) de corpore Martyris sumebant, ut altare legitimum sub nomine Martyris haberent. Atque hinc factum est, ut unus Martyr plura nancisceretur sepulcra, quæ quasi integrum continerent corpus, in veneratione erant: præcipue quia, ut docet S. Gregorius Nazianzenus orat. I in Julianum num. 69 [Migne, Patrol. Gr. tom. XXXV, col. 590.] , vel solæ sanguinis guttæ atque exigua passionis signa idem possunt, quod corpora. Paulatim itaque exiguæ corporis vel etiam membri particulæ, traditione populari,tamquam integra celebrabantur corpora. Quod quidem Ægidius Gelenius, Coloniensium Reliquiarum solers indagator, testatur: Ego sano, inquit, [De admir. Coloniæ magnitud. pag. 220.] , apertis et inspectis diligenter hierothecis, deprehendi ex unius ossiculi parte, brachium vel caput appellari.
[41] In præsenti autem quæstione confusio longe facilior erat, utpote nata ex nominum confusione. Nam imprimis S. Simon Apostolus etiam antiquissimis temporibus, ut vidimus in ejus Actis numm. 2 et 3, habitus fuit a quibusdam, ut secundus post Jacobum episcopus Hierosolymitanus. Dein ætate Apostolorum fuere alii Simones, qui sanctitatis fama, saltem in quibusdam provinciis, insignes fuerunt. Certe apud Matthæum XXVII, 32, Marcum XV, 21 et Lucam XXIII, 26 refertur Simon Cyrenæus, quem angariaverunt Judæi, ut tolleret crucem Christi. Et quamvis Francisus-Xaver. Patrizzi noster in suo Commentario in Marcum dicat, nihil præterea de hoc homine compertum haberi [Pag. 217.] , satis constat ex interjecto in media narratione nomine illum christianis coævis optime notum fuisse et ex ipso impenso in Christum Dominum officio apud suos in veneratione fuisse. Habemus etiam in Actibus Apostolorum IX, 43, Petrum dies multos moratum in Joppe apud Simonem quemdam coriarium; in cujus domo, quam ut propriam incolebat, utpote qui missos a Cornelio centurione viros receperit hospitio, primitias gentium Deo consecravit X, l cum quibusdam ex fratribus, inter quos verisimiliter fuit et Coriarius. Dein Act. XIII, l occurrit Simon, qui vocabatur Niger, qui dicitur Propheta et Doctor. In quo igitur loco hi viri illustres sepulturam nacti sunt, facile eorum memoria ad venerationem S. Simonis Apostoli traduci potuit. Atque hinc plures ecclesiæ Reliquiis S. Apostoli forsan gloriantur. Idem dixerim de S. Juda Thaddæo, qui, ut habet Hippolytus [Migne, Patrol. Græc. tom. X, col. 951.] , inter Christi Discipulos, ut dicit, LXX homonymum habet Thaddæum, qui, inquit, epistolam attulit ad Augarum, regem Edessenorum. Est etiam in Act. Apost. XV, 22 Judas, qui cognominabatur Barrabas, vir primus in fratribus.
[42] [Hersfeldia] Germania etiam specialem cultum exhibet SS. Apostolis Simoni et Judæ. Imprimis celeberrimum monasterium Hersfeldense, Fuldensi conterminum, atque electoratui Hasso-Casselensi subditum, patronos tutelares ante prætensam reformationem, Sanctos nostros habebat [Migne, Diction. des Abbayes, V° Herschfeld.] . De ejus fundatione sermo fuit in Actis S. Lilli ad diem XVI octobris [Acta SS. tom. VII Octob. pag. 1067 et 1089.] . In dicto porro monasterio vel ab initio videntur conservatæ Reliquiæ SS. Simonis et Judæ: nam, si fides habenda Chronico antiquo, anno 1050, Henricus III, fundator ecclesiæ Goslariensis, in quodam scrinio, quod tulerat de Hersvelde, dedit ecclesiæ (Goslariensi) duas scapulas pulverisatas Beatorum Apostolorum Simonis et Judæ [Joan. Mich. Heineccius, Antiquit Goslar. pag. 54.] : neque admittendum est, Hersfeldenses monachos adeo propriæ ecclesiæ incuriosos fuisse, ut suo se thesauro omnino spoliaverint; sed verisimiliter partem istarum Reliquiarum aut mediam aut forsan majorem retinuerunt. Quid vero actum sit de Reliquiis Hersfeldensibus, dicendo non sum: probabilius neglectæ et deperditæ fuerunt. Nam Trithemius in Chronico Hirsaugiensi sub anno 1513 monstrat celeberrimum monasterium, sive fortunas sive disciplinam spectes, omni ex parte dilapsum et bibliothecam pretiosissimam, imo et diplomata monasterii in straminibus ante canes projecta [Chron. Hirsaug. tom. II, pag. 690. Edit. Sangall.] . Majorem certe curam de Sanctorum Reliquiis non habuerunt degeneres monachi.
[43] [quemadmodum et civitas Goslaria,] Goslaria quoque, urbs olim imperialis, nunc regni Hannoverani in principatu Hildesiensi, patronos habet tum civitatis suæ, tum præcipuæ ecclesiæ suæ SS. Simonem et Judam; quæ ædificari coepit anno Christi 1049. Quamvis enim diploma Henrici III imperatoris ferat: Data idus martii, anno dominicæ Incarnat. 1048 indict. II … imperii III [Heinecc. Antiq. Goslar. pag. 47.] ; attamen quum idus martii præcedant sive festum Annuntiationis sive Pascha, a quibus initium anni decurrit, ad sequentem annum proroganda est charta imperatoris: quo casu et correcta est indicatio Indictionis II et anni III imperii, quod incœpit a Natali Domini 1046, quando a Clemente II coronatus fuit in basilica Vaticana S. Petri. In dicto autem diplomate dicit Henricus: Ob æternam nostri, nostrique thori ac regni consortis, scilicet Agnetis imperatricis augustæ commemorationem, nec non pro salvatione beatarum animarum felicis memoriæ Conradi imperatoris, nostri quidem antecessoris et patris, atque matris nostræ, imperatricis Gisilæ, ad altare sanctorum Apostolorum in monasterio, quod Gozlare in honorem Sanctæ et Individuæ Trinitatis et Sanctæ Mariæ Genitricis Dei ac perpetuæ Virginis, divina cooperante gratia a fundamento incepimus ædificare. Assignat dein imperator varia prædia fundatæ a se ecclesiæ.
[44] [quæ Apostolorum imagines in sigillo publico referebat.] Eodem anno Leo Pp. IX fundationem bulla sua data IV kal. novembris, indictione III, quæ incipit a kalendis septembris, confirmat, et ecclesiam S. Petro, ejus apostolicæ sedi concessam, sub apostolico jure in perpetuum liberam et quietam vult persistere et ab omni jure et dominio, ab omni læsione et molestia suam integritatem habeat in omnibus rebus et facultatibus. Simul etiam vult, ut episcopus in cujus diœcesi istius ecclesiæ constructum est monasterium nihil in eo habeat juris aut potestatis præter ecclesiasticum regimen et secundum canonica instituta episcopalem potestatem. Anno dein sequenti, seu 1050, idem Leo Papa Goslariensem ædem solemni ritu consecravit, præsentibus cardinalibus, episcopis, abbatibus septuaginata tribus [Ibid. pag. 50.] . Civitatis insuper et ecclesiæ Goslariensis sigilla ferebant imagines utriusque Apostoli, ut videre est apud Heineccium Tabula I et II libri I numm. 6 et 5, easdemque imagines referebant monetæ, ut monstrant Tabulæ II libri ejusdem operis. In dictis etiam monetis occurrit non raro imago S. Mathiæ Apostoli, et supra limen majoris januæ et in fenestra majoris chori ejus effigiem una cum duobus Apostolis videre est. Unde fuerunt, qui dicerent S. Mathiæ dedicatam fuisse ecclesiam [Ibid. pag. 52.] . Sed ex documentis supra allatis tum fundatoris tum consecratoris luce clarius constat, SS. Simonis et Judæ nomine dedicatam fuisse ædem Goslariensem; ita tamen ut etiam S. Mathias præcipuum ibidem, tamquam patronus, ut vulgo dicitur, minus principalis, ibidem cultum habuerit.
[45] [Invocatur S. Judas a calamitosis et fama periclitantibus.] Satis mira quibusdam in regionibus est pietas in S. Judam Thaddæum; quia videlicet idem cum Iscariota proditore nomen gerit, aliqui arbitrati sunt, Apostoli nostri cultum aliquousque neglectum fuisse. Atque hinc nata quorumdam religio, ut S. Judam invocent et tamquam singularem in rebus desperatis patronum habeant. Quapropter adornatum etiam fuit Officium, ut vulgo dicitur, Parvum, quod Apostoli nostri merita refert. Nuper mihi contigit videre id in libello quodam, Vesuntione anno 1826 concinnato. Post Officium, reperitur Oratio, quæ sic sonat: Sanctissime Apostole, fidelissime Christi serve et amice, Juda Thaddæe, qui ob proditoris nomen ex quorumdam simplicitate in debito tibi cultu desereris, ob tuam vero sanctissimam et apostolicam vitam ubique fere terrarum a vera Ecclesia specialis calamitosorum et pene desperantium advocatus invocaris et pientissime coleris, ora Deum pro me misero, ut per tua merita in tribulationibus et angustiis meis consolationem recipiam, Dei et tuum auxilium, præsertim in præsenti perturbatione et angustia experiar, et tandem in hora mortis meæ, atque tecum et cum omnibus electis Deum æternum amem et benedicam. Amen. Atque hæc de cultu et Reliquiis SS. Simonis et Judæ, quantum scimis, dicta sufficiant.
DE SANCTO THADDÆO UNO EX DISCIPULIS CHRISTI
PROBABILIUS ANNO 44.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Thaddæus, discipulus Christi (S.)
AUCTORE J. V. H.
§ I. Sanctus etiam Addæus appellatur; ejus cultus in Oriente; prædicat Evangelium Edessæ coram Abgaro rege, cujus epistola ad Christum, hujusque responsio recitantur.
Præter Apostolum Judam Thaddæum, de quo egimus, est alius ejusdem nominis evangelicus præco, [S. Thaddæus, qui et Addæus,] Thaddæus, qui et Addæus dicitur, unus ex LXXII discipulis Christi. In latina quidem Ecclesia Apostolus et Discipulus Christi in unam passim confusi sunt personam. Confusioni forsan locum dedit S. Hieronymus, qui Commentario in Matthæum lib. I cap. X scribit [Migne, Patrol. tom. XXVI, col. 61.] : Thaddæum Apostolum Ecclesiastica tradit Historia missum Edessam ad Abgarum, regem Osroënæ, qui ab Evangelista Luca Judas Jacobi dicitur; at alibi appellatur Lebæus, quod interpretatur Corculum: credendumque est, eum fuisse trinomium, sicut Simon Petrus et filii Zebedæi Boanerges, ex firmitate et magnitudine fidei nominati sunt. Et reipsa nulla in Martyrologiis latinis fit mentio de S. Thaddæo, discipulo Domini: nisi quod occurrit in Martyrologio Florentinii, in quo ad V idus (XI) maji legitur: In Asia, natalis Demetri et Thaddei: unde tamen præter nudum nomen ediscas nihil. Et profecto si ibidem actum fuisset de uno ex LXXII discipulis Christi, primo statim loco venisset Thaddæus: imo inter variantes lectiones, a Florentinio allegatas, medius etiam ponitur Atticus, qua ratione tertium solum subsellium occupat Thaddæus iste, de quo cæterum nihil prorsus dicit laudatus Florentinius in Notis, textui substratis.
[2] [ab homonymo Apostolo] Ast apud Orientales celebris est ejusdem cultus, quoniam Sanctum istum habent tamquam specialem illorum Apostolum, a quo lumen fidei acceperunt. Syri quidem festum ejus diem agunt XIV maji [Assemani. Biblioth. Orient. tom. III, pag. 635.] , quo obiisse dicitur [Ibid. tom. II, pag. 392.] . Simul etiam festum S. Judæ Thaddæi annuntiant kalendaria syriaca, quæ in bibliotheca regia sub numm. 11,322 et 11,323 exstant ad diem XVIII decembris aut ad XIX maji, hisce fere verbis: Labi (Lebbæus?) qui cognominatur Th addæus ex XII. Unde distinctio utriusque Sancti manifeste elucet. Apud Armenos festum Judæ Thaddæi, fratris Jacobi, occurrit in kalendariis XVI februarii [Ibid. tom. III, pag. 645.] , XXIII octobris [Ibid. pag. 648.] et XXV decembris [Ibid. pag. 649 et 654.] . Nuspiam scilicet occurrit nomen Thaddæi pro Juda, fratre Domini. Celebratur autem sub die XXIII decembris Thaddæus Apostolus [Ibid. loc. cit.] : quem ipsum, de quo agimus, Sanctum ex LXII Discipulis censeo. Etenim, ut opinatur Steph. Morcellius [Kalendar. CP. tom. II, pag. 216 et seq.] , alius apud Græcos Judas, alius Thaddæus semper habitus est. Et reipsa, omisso Apostolo, cujus Cpolitani Reliquias nacti non fuerant, de solo Discipulo agit illorum kalendarium [Ibid. loc. cit.] . Sed in Menologio Basiliano, ait laudatus Morcellii S. Thaddæi Discipuli mentio fit XIX junii, S. Thaddæi seu Judæ, die XXII maji. Qua in in re male interpretatus est Menologium. Nam ad diem XXII legitur elogium Judæ Apostoli, quo quidem nomine Thaddæus noster passim non venit, ac in eo nihil dicitur, quod unicuique Apostolo non conveniat; scilicet post Ascensionem Domini nostri Jesu Christi illum zelo divino inflammatum omnes civitates regionesque peragrasse (quin vel una specialis indicetur) Christum magna voce prædicantem; recitantur dein præcipua mysteria vitæ, mortis et resurrectionis Christi, et tandem explicit encomium hisce verbis: In pace ad Dominum migravit. Ex istiusmodi annuntiatione nihil depromi potest, quo S. Thaddæus Discipulus signetur.
[3] [distinguendus est,] Quapropter censeo, in Menologio Basiliano incertam fieri mentionem de S. Thaddæo Discipulo; præsertim quum ad diem XIX junii, annuntiat, Judam, Fratrem Domini, quum in Mesopotamiam venisset et Evangelium promulgasset… Edessam urbem profectus, Abgarum toparcham morbo sublevavit. Quibus ex verbis deduco, Apostolum et Discipulum in unam Menologo coaluisse personam. Utramque personam apertius distinguit Kalendarium Slavicum seu Græco-Mosquum, a Joseph. Simonio Assemani editum, in quo ad diem XIX junii annuntiatur Judas Apostolus, Frater Domini; et ad XXI augusti simpliciter Thaddæus Apostolus, videlicet unus e LXXII. Idem habet Annus Slavicus, a Joanne Martinov nostro nuper editus, nisi quod Discipulus sub die XX augusti celebretur. Eadem referunt Menæa, quum ad XIX junii agunt in breviario vitæ de Judæ cum Christo Domino cognatione et ad XXI augusti de Thaddæo, a Joanne baptizato, et dein Christo Domino adhærente, quin tamen ullo modo indicetur ex duodenario Apostolorum numero fuisse. Quinimo Horologium Græcorum, quod etiam ad illorum liturgiam pertinet, omnino distinguit inter utrumque homonymum, et allegat auctoritatem Eusebii, ut mox latius indicabimus.
[4] [ut recte docet Eusebius:] Etenim distinctionem inter Apostolum et Discipulum evidentissime ostendit Eusebius lib. I Hist. Eccles. cap. XII et XIII [Migne, Patrol. Græc. tom. XX, col. 119 et seq.] . Quoniam vero quæ de S. Thaddæo nostro narrat Eusebius tamquam fundamentum habenda sunt eorum, quæ infra exponemus, opportunum judico illa in Acta nostra referre. Itaque cap. XII postquam dixisset: Apostolorum Servatoris nostri nomina ex Evangeliorum libris esse notissima, addit: Quod vero ad septuaginta Discipulos attinet, eorum series nullibi perscripta fertur. Nominat tamen aliquos ex traditione, ut Barnabas, Sosthenes, Mathias et Thaddæus, de quo, ait Eusebius, historiam, quæ ad nos usque pervenit, mox narraturus sum: et hi omnes instar duodecim, Apostoli dicebantur. Historia vero de Thaddæo, cujus supra mentionem fecimus, hujusmodi est, cap. XIII. Domini ac Servatoris, nostri Jesu Christi, divinitas quum propter admiranda illius opera ubique jam celebris esset, innumerabiles ab externis et a Judæa remotissimis regionibus, morbis et cujusquemodi doloribus afflictos spe recuperandæ salutis attraxerat. Itaque rex Agbarus, qui gentibus, trans Euphratem positis, non sine laude præerat, quum gravi morbo et qui humana ope curari non poterat, consumeretur, simul atque de Jesu nomine ubique diffuso ac de stupendis ejus miraculis, quæ omnium testimonio firmabantur, accepit, missis per tabularium litteris, supplex eum rogavit, ut se morbo liberaret.
[5] [missus ad Abgarum regem,] At ille tum quidem vocanti minime est obsecutus. Litteras tamen ad eum scribere, non recusavit, quibus unum e Discipulis suis, qui ipsum sanaret, missurum se esse pollicebatur; neque ipsi solum, sed omnibus propinquis et familiaribus salutem præstiturum. Nec multo post ad exitum perducta sunt, quæcumque ei promissa fuerant. Nam post Resurrectionem Christi, ejusque in cœlos ascensum, Thomas unus ex duodecim Apostolis, divino quodam impetu impulsus, Thaddæum, unum, e septuaginta Christi Discipulorum numero, Edessam misit, ut Christi doctrinam illis gentibus nuntiaret; ejusque opera Salvatoris nostri promissa exitum sortita sunt. Cujus quidem rei testimonium habemus ex ipsius Edessæ, in qua tum regnabat Agbarus, tabulariis desumptum: siquidem in monumentis publicis, in quibus antiquitates urbis et res Agbari gestæ continentur, hæc etiam ad nostram usque ætatem conservata reperimus. Operæ pretium igitur fuerit, ipsas epistolas audiri, quas, ex archivis depromptas, e Syrorum lingua fideliter transtulimus in hunc modum.
[6] [qui ad Christum scripserat et vicissim] Agbarus, princeps Edessæ Jesu, Servatori bono, qui in finibus Hierosolymorum apparuit, salutem. Nuntiatum est mihi de te et de curationibus, quas absque herbis et medicamentis operaris. Fama enim est, cæcis visum, claudis gressum abs te restitui, leprosos mundari, dæmonas et immundos spiritus expelli, diuturnis morbis oppressos sanari, mortuos denique suscitari. Quæ, quum omnia de te audirem, sic in animum meum induxi, ut te revera Deum esse, qui e cœlo delapsus hæc efficias, aut certe filium Dei. Proinde ad te scripsi, orans, ut nos invisere, morbumque nostrum sanare non graveris. Audio enim, judæos tibi obtrectare et insidias in caput tuum struere. Est mihi civitas, parva quidem illa, sed ornata, quæ nostrum utrique sufficiat. Et hæc quidem ita scripsit Agbarus, quum divini luminis radius eum modice tum quidem illustrasset. Nunc epistolam, quam ei Jesus per eumdem tabularium rescripsit, audiamus, brevem illam quidem, sed virtutis et efficaciæ plenissimam; quæ sic habet: Beatus es, Agbare, qui in me credideris, quem non vidisti. De me enim scriptum est, eos, qui me viderint, non credituros in me, ut ii qui non viderint, credentes vitam accipiant. Quod vero ad me scribis, ut ad te proficiscar, hic necesse habeo omnia implere propter quæ sum missus, iisque demum absolutis, ad illum, qui me misit, reverti. Cæterum quum primum ad eum me recepero, ex discipulis meis aliquem ad te mittam, qui et morbum tuum curet, et vitam tibi tuisque omnibus præstet.
[7] [responsum acceperat:] His epistolis hæc etiam syriaco sermone erant adjuncta. Post ascensum Jesu Christi Judas, qui etiam Thomas dictus est, Thaddæum Apostolum, unum ex septuaginta, ad Agbarum misit. Qui quum illuc advenisset, apud Tobiam, Tobiæ filium, divertit. Postquam vero fama de ejus adventu et de miraculis, quæ ab ipso edebantur, increbrescere cœpit, nuntiatum est Agbaro advenisse illuc Apostolum Jesu, sicut per litteras promiserat. Cœpit igitur Thaddæus morbos quoslibet et languores divina virtute sanare, adeo ut cuncti admiratione caperentur. Proinde quum Agbarus ab illo patrata miracula audivisset, et quo pacto per nomen ac virtutem Jesu Christi morbos fugaret, in suspicionem adductus est, hunc ipsum esse, de quo Jesus olim ad se perscripserat his verbis: “Quum primum me ad eum recepero, ex discipulis meis aliquem ad te mittam, qui et morbum tuum curet et vitam tibi tuisque omnibus præstet.” Accito igitur Tobia, cujus hospitio utebatur, “Accepi, inquit, potentem quemdam virum, profectum Hierosolymis, apud te diversari et plurimas morborum curationes in nomine Jesu ab illo fieri.” Ad hæc Tobias: “Certe, inquit, domine, peregrinus quidam apud me est, qui plurima edit miracula.” Tum Agbarus: “Illum velim ad me adducas.” Igitur Tobias, domum reversus, sic Thaddæum allocutus est: “Agbarus, hujus civitatis regulus (τοπαρχης) accersivit me, jussitque, ut te ad ipsum perducerem, quo ipsius ægritudinem cures.” Cui Thaddæus: “Pergamus, inquit, quandoquidem ejus potissimum gratia sum missus.”
[8] [Edessæ ad regem vocatur,] Postridie ergo mane, assumpto Thaddæo, ad Agbarum perrexit. Quumque esset ingressus, Agbarus, proceribus suis circumseptus, in ipso intrantis Thaddæi vultu divinum quidpiam videre sibi visus est; quo conspecto, statim Thaddæum adoravit. Mirabantur omnes, qui aderant, quippe qui nihil horum vidissent, quæ Agbaro apparuerant: Tum Agbarus Thaddæum interrogavit: “Tunc, inquit, discipulus es Jesu, Filii Dei, qui hæc ad me scripsit: “Ex discipulis meis aliquem ad te mittam, qui et morbum tuum curet, et vitam tibi tuisque omnibus præstet.” Cui Thaddæus: “Quandoquidem, inquit, maximam fiduciam posuisti in Servatore Jesu, qui misit me, idcirco ad te sum missus. Quod si deinceps magis ac magis in eum credideris, fient omnia, quæ postulas, prout fidem habebis.” Agbarus autem: “Adeo, inquit, credidi ei, ut Judæos, qui illum in crucem egerunt, bello appetere et ad internecionem delere voluerim, nisi metus imperii Romanorum me ab hoc consilio revocasset.” Tum Thaddæus: “Dominus, inquit, noster et Deus Jesus Christus quidquid a Patre mandatum fuerat exsecutus est, perfectisque omnibus ad Patrem suum reversus est:” Cui Agbarus: “Et, in ipsum, inquit, credidi et in Patrem ipsius.” Tunc Thaddæus: “Propterea, inquit, manum sibi impono in nomine Domini nostri Jesu.”
[9] [Christumque prædicat optimatibus] Quo facto, statim Agba rus morbo et ægritudine, qua laborabat, est liberatus; magnaque eum admiratio tenuit, quod sicut de Jesu fama acceperat, reipsa per Thaddæum, discipulum ipsius et Apostolum impletum videbat, qui absque ullis medicamentis herbisque ipsum pristinæ valetudini restituisset: nec vero ipsum solummodo, sed et Abdum quemdam, Abdi filium podagra laborantem, qui quum supplex ad Thaddæi pedes provolutus esset, benedictionem ab eo per impositionem manus accipiens, sanatus est. Plures quoque alii ex eadem civitate ab eodem Apostolo curati sunt, multa miracula perpetrata, quum verbum Dei illic prædicaret. Posthæc vero Agbarus sic Thaddæum allocutus est: “Quæcumque facis, inquit; Thaddæe, ope divinæ virtutis abs te fieri, credimus, eaque de causa te admiramur. Sed, quæso te, expone deinceps nobis de Jesu ipsius adventu, qualis et cujusmodi fuerit, et de potentia ejusdem, qua demum vi atque virtute tot et tanta, quæ auditu accepimus, perpetrarit.” Et Thaddæus: “Nunc quidem parcam dicere; quandoquidem ad verbum prædicandum missus sum. Crastino autem congrega mihi omnes cives tuos, et verbum Dei coram illis prædicabo, vitæque sermonem in eorum mentibus seram, exponens de adventu Jesu Christi, cujusmodi fuerit, et ejus missione, cujus causa a Patre missus fuerit: de potentia illius et de arcanis, quæ inter homines locutus est, et qua vi ac virtute tot miracula patravit: de nova ejusdem prædicatione: de vilitate et abjectione exterioris ejusdem humanitatis: quo pacto semetipse depresserit, mortemque subierit et divinitatem suam ipse minuerit: quot et quanta a Judæis perpessus, qualiter crucifixus sit et ad inferos descenderit, claustrumque, ab omni ævo intactum, disruperit: quo pacto resurrexerit, et mortuos, qui multis retro sæculis sepulti jacebant, secum una suscitaverit: utque solus quidem e cœlo descenderit, ascenderit vero ad Patrem cum maximo comitatu, et ad ejus dexteram honorifice sedeat in cœlo: quo pacto iterum venturus est cum gloria, ut de vivis et mortuis judicium ferat.”
[10] [et populo.] Agbarus igitur civibus suis præcepit, ut prima luce in unum coacti prædicationem Thaddæi auscultarent. Pauloque post aurum et argentum Thaddæo dari jussit. Sed ille accipere recusavit, hæc addens: “Quum nostra dimisimus, cur aliena capiemus?” Acta sunt hæc omnia anno quadragesimo et trecentesimo. Quæ non sine fructu, ut opinor, ex Syrorum lingua translata, hic opportune collocata sunt. Dein idem Eusebius lib. II, cap. I [Migne, Patrol. Græc. tom. XX, col. 135.] : Iisdem, inquit, temporibus quæcumque Servator noster Osroënorum regi promiserat; ad effectum perducta sunt. Thomas enim, divino quodam motus afflatu, Thaddæum Christianæ doctrinæ præconem et nuntium Edessam misit, ut ex monumentis ibidem repertis paulo superius ostendimus. Hic quum ad ea loca pervenisset, et Agbarum in Christi sanavit nomine, et omnes ejus regionis incolas miraculorum novitate perculit. Quumque illos hujusmodi admirandis operibus satis præparasset, et ad cultum venerationemque divinæ Christi potentiæ perduxisset, tandem discipulos salutaris doctrinæ effecit. Abhinc universa Edessenorum civitas, quippe quæ non vulgare Servatoris nostri erga se benevolentiæ indicium possideat, ejus nomini hactenus dicata permansit. Et hæc quidem ex veterum monumentis desumpta sunt. Hactenus Eusebii dicta, quæ in sequenti § illustranda et vindicanda veniunt.
§ II. Inquiritur in ΑὙΘΕΝΤΙΑΝ epistolarum Abgari ad Christum Dominum, et Christi ad Abgarum.
[Abgari nomen commune regulis Edessenis.] Satis manifestum est, narrationem Eusebianam niti maxime epistolis mutuis Christi et reguli Edessenorum: etenim si spuriæ sint istæ, jam totius historiæ fundamentum labefactatur. Operæ igitur pretium fuerit, examinare, quæ utrinque circa earumdem sinceritatem afferuntur rationes. Ante omnia tamen paucis præfari lubet de ipso nomine reguli, quod Eusebio est Agbarus, Ἀγβαρος; passim autem et præcipue apud Syros est Abgar. Videtur vero omnium Edessenorum regulorum commune nomen, non secus, inquit W. Curetan, [Ancient Syriac documents relative to the earliest establissement of Christianity in Edessa, pag. 73.] ac Romani imperatores “Cæsares,” reges Ægypti “Pharaones” vel “Ptolomæi” et reges Syriæ “Antiochi,” appellabantur. Plura de hoc nomine habet Theoph. Sigifrid Bayer in Historia Osrhœna [Bayer, Histor. Osrhoena et Edessena ex nummis illustrata, Petropoli 1734, pag. 73.] , quæ ex Assemanio deprompsit [Biblioth. Orient. tom. I, pag. 261.] ; quod quidem varie scribitur, Augarum, Abagarum, Abbarum, Agbarum et Achbarum et secundum Assemanium Claudum significat, quamvis alii interpretentur Magnum. Quoniam porro nomen istud commune est omnibus regulis Edessenis, Ruffinus in sua versione Eusebii lib. I cap. XV [Hist. Eccles. tom. I, pag. 150. Edit. Roman. 1741.] addit post nomen Abgari Uchamiæ filius et hoc postremum nomen varie scribitur, ut notatur apud Eusebium in Nota [Migne, Patrol. Græc. tom. XX, col. 121; cfr Bayer, pag. 93.] , scilicet Vohaniæ, Vohame, imo et Euchame, aut Uchomo filius. Aliqui dixerunt in eo exprimi nomen matris, alii contra patris; sed utrique videntur errasse, quum cognomen istud significet Nigrum, Abgaro isti datum sive quia color vultus nigrescebat, aut etiam quia morbus, quo afficiebatur, erat, ut vulgo dicitur, Lepra Nigra. Nunc epistolarum sinceritatem ad trutinam revocemus.
[12] [Pro epistolorum ἀυθεντια stant omnes antiqui:] Pro earum sinceritate stant, quantum novi, omnes antiqui scriptores, si tamen decretum Pp. Gelasii, de quo infra loquemur, excipias. Etenim præter antiquissimum testimonium Eusebii Cæsariensis, testis nobis est domesticus, S. Ephrem, Edessenæ Ecclesiæ diaconus in suo Testamento, in quo scribit [S. Ephrem. Oper. Græce et latine, tom. II, pag. 235.] : Benedicta sit vestra civitas et mater Edessa, quæ quidem palam atque manifeste ex ore Domini per suos discipulos, nostros vero apostolos, benedicta est. Nam quando rex Abgarus, qui hanc civitatem exstruxit, rogabat excipere eum, qui peregrinus apparuerat, Salvatorem, inquam, et universorum Dominum Christum, dicens: “Omnia audivi, quæ a te facta sunt et quæcumque ab aspernantibus Judæis passus es. Veni igitur huc, et mecum habita: habeo enim mihi civitatem hanc exiguam, quæ tibi et mihi sufficiat.” Ejus fidem admiratus Dominus, mittens eo per Angelos æternos, civitati illi benedixit, firmans ipsius fundamentum. Scriptori quarti sæculi, qualis erat, S. Ephrem, adjungimus testem ex Africa prodeuntem, videlicet Darium comitem, qui scribit ad S. Augustinum epist. 230, alias 263 [Migne, Patrol. tom. XXXIII, col. 1022.] , famam esse, fertur, inquit, Satrapam, seu regem quemdam scripsisse ad Christum et responsum ab eodem tulisse. Idem sæculo sexto testatur Procopius de Bello Persico lib. II cap. XII [Corpus Scriptt. Byzant. Procopius, pag. 302. Edit. Venet.] . Theodorus vero Studita, sæc. nono ad Paschalem Pp. 1 scribens, modeste responsum petit allegans exemplum Christi Domini, qui ad Abgarum rescribere dignatus est: Quod si, inquit epist. XXXIII [Migne, Patrol. Græc. tom. XCIX, col. 1019.] documentis (confirmare digneris) tuæ id fuerit divinæ benignitatis; quandoquidem et Christus ab Abgarum scripsit.
[13] [sed objicitur 1° silentium Evangelistarum;] Tali modo loquuntur omnes uno ore antiquiores, qui de his epistolis scripserunt. Sed recentior crisis unanimitatem oppugnat et dein decretum Gelasii Pp. objicit. Utramque igitur rationem examinemus. Et imprimis quæ afferuntur contra sinceritatem epistolarum, optime, dilucide et luculenter exponit Remigius Ceillier in suo opere de Scriptoribus Ecclesiasticis [D. Ceillier. Auteurs sacres et ecclésiastiques, tom. I, pag. 474.] . Quum itaque ejus rationum momenta expenderimus, judicium ferre poterimus: 1° Itaque objicitur silentium Evangelistarum, qui vitam Christi Domini narrantes, nihil prorsus dicunt de Abgaro ejusque cum Christo epistolarum commercio, quamvis honoratiorum, qui ad Dominum accedebant, mentionem non raro faciant. Ast istud est argumentum, ut vulgo dicitur, negativum, quod nisi aliunde adminiculetur, elumbe est; præsertim quum sciamus, perpauca scripta de Christo fuisse. Dicit Joannes XXI, 25: Sunt et alia multa, quæ fecit Jesus; quæ si scribantur per singula, nec ipsum arbitror mundum capere posse eos, qui scribendi sunt, libros. Dein an aliquousque promissa Abgaro sanatio præsumi non potest, quando legimus Matth. IV, 24: Et abiit opinio ejus in totam Syriam, (in qua erat Edessa civitas) et obtulerunt ei omnes male habentes, variis languoribus et tormentis comprehensos? inter quos verisimillime fuerint honoratiores quidam.
[15] [2° silentium per tria prima sæcula:] 2° Difficile admittendum est, inquit D. Ceillier, per tria solida sæcula latuisse istiusmodi scriptionem, dum interea per latum orbem circumferebantur scripta non solum Apostolica sed spuria etiam, ab impiis et hæreticis fabricata. Sed et hoc est argumentum negativum. Etiam hodie primum innotescunt documenta prisca, in forulo quodam bibliotheca delitescentia. Sic ante annos fere quadraginta primum in lucem prodiit opus Ciceronis de Republica, quod anno 1822 publici juris fecit Angelus Card. Mai. Sic etiam varia primorum sæculorum seu opuscula seu fragmenta detecta fuere. Non igitur miremur, Abgariana scripta per tria sæcula in latebris jacuisse. Sed an reipsa per tria sæcula latuerunt, id quidem in dubium vocat Grabius in suo Spicilegio t. I p. 317, quod ex Reliquiis Sacris Martini Routh allego [Routh. Reliquiæ sacræ, tom. II, pag. 351.] . Georgius Syncellus in sua Chronographia sub anno Christi 215 [Corp. Scriptt. Byzant. Georg. Syncellus, pag. 286. Edit. Venet.] , refert Julium Africanum, sæculi tertii dimidiati scriptorem, de Abgaro scripsisse, non quidem illo, qui Christi coævus fuit, sed de alio quodam Edessenorum regulo, cujus quum mentionem facit, Abgarum, inquit, virum sanctum, prioris Abgari cognominem, his temporibus regnare dicit Africanus Ἀφρικανος Ἀβγαρον, φησιν, ἱερον ἀνδρα, του πρωην Αβγαρου ὁμωνυμον, βασιλευειν Ἐδεσσης κατα τουτους τους χρονους. Sed clarius hæc ostendit Moses Chorenensis sæc. V florens lib. II cap. IX [Mosis Chorenens. Histor. Armeniaca, pag. 101. Edit. Londin. 1786.] : acturus enim de historia regum Armeniæ, dicit, se eam desumere ex quinto libro Africani, scriptoris chronici, cui Josephus et Hippolytus multique alii ex Græcis testimonium dant. Is enim quæcumque de regibus narrat, ea deprompsit universa ex tabulario Edessæ… Ne quis autem huic rei fidem non habeat, quum ipsi fuerimus hujus bibliothecæ oculati testes, quin etiam de proximo adest testis Eusebii Cæsariensis Historia ecclesiastica. Unde consequitur vestigia Africani Eusebium pressisse [Cureton. Ancient Syriac docum. pag. 142.] : adeoque per tria sæcula ignotas non jacuisse sæpe dictas epistolas.
[15] [3° maxime S. Hieronymi:] 3° Opponitur silentium S. Hieronymi, scribentis de Viris Illustribus seu de Scriptoribus ecclesiasticis, qui nullam de istiusmodi epistolis mentionem facit, non omissurus utique si illa sincera credidisset, maxime quum profiteatur, se magnum adjumentum percepisse ex Eusebii Pamphyli decem ecclesiasticæ Historiæ libris. Sed denuo habemus argumentum negativum, quod tamen aliquousque suffulcitur verbis ejusdem Hieronymi scribentis Commentario in Ezechielis lib. XIII cap. XLIV v. 29 [Migne, Patrol. tom. XXV, col. 443.] : Salvator nullum volumen doctrinæ suæ proprium dereliquit, quod in plerisque apocryphorum deliramenta confingunt. Certe epistolium Christi ad Abgarum nulla ratione volumen appellare licet, nec quidquam continet, quod vel compendium doctrinæ suæ dici potest. Dein S. Doctor ibidem agit de tota, quanta est, doctrina Christiana; utpote qui sine intermedio addat: Sed Patris et suo Spiritu quotidie loquitur in corde credentium. Admisso itaque Christi epistolio, verissima manent Hieronymi dicta. Sed majorem difficultatem facessere possunt S. Augustini dicta lib. XXVIII cap. IV [Migne, Patrol. tom. XLII, col. 486.] : Si enim prolatæ fuerint aliquæ litteræ, quæ nullo alio narrante, ipsius proprie Christi esse dicantur; unde fieri poterat, ut, si vere ipsius essent, non legerentur, non acciperentur, non præcipuo culmine auctoritatis eminerent in ejus Ecclesia, quæ ab ipso per Apostolos, succedentibus sibimet episcopis, usque ad hæc tempora propagata dilatatur … quia et illæ litteræ si proferrentur, utique considerandum erat, a quibus proferrentur. Si ab ipso, illis primitus sine dubio proferri debuerunt, qui tunc eidem cohaerebant et per illos etiam ad alios pervenire. Quod si factum esset, per illas, quas commemoravi præpositorum et populorum successiones confirmatissima auctoritate clarescerent. Mea quidem sententia, ratiocinatio S. Augustini validissima est, et solidum præbet argumentum contra sinceritatem utriusque epistolæ. Nihilominus confutari potest.
[16] [4° Nihil scripsit ipse Christus;] Imprimis enim de nostris epistolis nullatenus loquitur S. Doctor; sed de scriptis quibusdam, quatenus ab ipso Christo Domino compositis, in quibus negatur humana ex matre Christi nativitas: istiusmodi negationem, scriptis quasi ipsius Christi firmatam objiciebat Faustus Manichæus. Etenim dicit, quærendum esse, quid IPSE DE SE, quidve Apostoli sui de eodem prædicaverint [Ibid. loc. cit.] . Circum ferebantur itaque isto tempore scripta aliqua Christi, quæ eum natum negabant. De istiusmodi scriptis fabulosis agit S. Augustinus, dum dicit, nullas fuisse prolatas litteras proprie Christi, quasi de ejus ex homine nativitate tractarent. Epistola 230, alias 263, Darius comes mentionem facit de utraque epistola et de sanatione prodigiosa, sed tamquam de aliquo rumore, per vulgus sparso; Fertur, inquit et omnino tacet tum nomen reguli Satrapæ, et civitatis, quam incolebat [Ibid. tom. XXXIII, col. 1022.] : ad hæc S. Augustinus epistola sequenti nihil respondit, responsurus, ut mihi videtur, si hanc tamquam spuriam habuisset. Cæterum S. Augustinum magni fecisse in rebus historicis Eusebii auctoritatem, monstrat ejus tractatus de Hæresibus num. 83 [Ibid. tom. XLII, col. 46.] : Quum Eusebii, inquit, historiam scrutatus essem, cui Ruffinus, a se in latinam linguam translatæ, duos libros addidit, non inveni aliquam hæresim, quam non inveni apud istos, nisi quam in sexto libro ponit Eusebius, narrans, eam exstitisse in Arabia. Itaque hos hæreticos, quoniam nullum eorum ponit auctorem, Arabicos possumus nuncupare. Quoniam propter solam auctoritatem Eusebii S. Augustinus in Catalogum Hæresium refert Arabicam, omnino constat, maximi fecisse ejus fidem, auctoritatem et accurationem.
[17] [5° Neque citavit textum, postea conscribendum:] Alia etiam affertur difficultas, in eo, quod dicit Christus in sua epistola: De me enim scriptum est, eos qui me viderint, non credituros in me, ut ii qui non viderint, credentes vitam accipiant. Aperta satis est allusio ad Joan. XX, 29: Quia vidisti me, Thoma, credidisti: beati qui non viderunt et crediderunt. Sed, vivente Domino, nullus fuerat conscriptus Novi Testamenti liber: adeoque in Veteri Testamento quærendus est textus, qui tamen uno tenore non reperitur. Verumtamen sensus Christi in duobus locis Prophetæ Isaiæ occurrit; videlicet cap. VI, 9 dicitur: Audite audientes et nolite intelligere: et videte visionem et nolite cognoscere, ac cap. L, 15: Quibus non est narratum de eo, viderunt: et qui non audierunt, contemplati sunt. Quæ verba omnino, Christo prædicante, vera fuisse constat, ut idem Isaias LXV, 2: Expandi manus meas tota die ad populum incredulum. Neque negligenda est alia objectio, quasi tardius incepisset gentilibus prædicari Evangelium, postquam B. Petro per visionem Act. X revelatum fuisset, etiam gentiles participes futuros doctrinæ cœlestis: unde concluditur primo jam anno a Passione Domini gentem Edessenam Evangelicam lucem non accepisse. Quid causæ fuerit, ut Petrus hæsitaret, nos latet: nam certe audiverat et recte intellexerat vocem magistri sui dicentis Matth. XXVIII, 19: Euntes docete OMNES GENTES, baptizantes eos et Marc. XVI, 15, Euntes in MUNDUM UNIVERSUM prædicate Evangelium OMNI CREATURÆ. Nihilominus dubitare potuit Petrus, an in media Judæa deberet incipere gentilium vocatio. Dein plerumque Apostoli a Judæis ordiebantur, ut liquet ex verbis Pauli Act. XIII, 46: Vobis oportebat primum loqui verbum Dei: sed quoniam repellitis illud, et indignos vos judicatis æternæ vitæ, ecce convertimur ad gentes. Sic enim præcepit nobis Dominus: Posui te in lucem gentium, ut sis in salutem, usque ad extremum terræ. Audientes autem gentes gavisæ sunt et glorificabant verbum Domini. Thaddæus itaque noster missionem, a Christo acceptam, exsecutus est.
[18] [6° error Chronologicus] Ut porro infirmetur utraque epistola, allegatur etiam ratio chronologica. Videlicet scripsit Eusebius: Acta sunt hæc anno quadragesimo et trecentessimo, secundum æram Seleucidarum. Ἐπραχθη ταυτα τεσσακοστῳ και τριακοσιοστῳ ἐτει. Olim erat vitium in codicibus, ut aliqui legerent anno quadragesimo tertio, alii quadragesimo et tricesimo anno. Jam aliquousque errorem correxerat Ruffinus in sua versione latina Eusebii, lib. 1, cap. XV, cujus quoque exemplaria græca postea reperta, quæ haberent τεσσακοστῳ και τρίακοσιστῳ ἐτει. Itaque S. Thaddæi missio ad Abgarum, adeoque Christi mors, resurrectio atque ascensio in annum Seleucidarum trecentesimum quadragesimum incidunt. Nunc vero agitur, ut æram istam cum æra nostra vulgari componamus: qua in re luculentissimum adjutorem habemus ipsum Eusebium in suis Chronicis. Etenim initium æræ Seleucidarum statuit olympiade CXVII: Ab hoc anno, inquit [Ibid. tom. XIX, col. 494.] , Edesseni tempora computant civitatis suæ: dein olympiade CCII hæc habet [Ibid. col. 535.] : Jesus Christus secundum prophetias, quæ de eo fuerant prælocutæ, ad passionem venit anno Tiberii XVIII; quo tempore etiam in aliis ethnicorum commentariis hæc ad verbum scripta reperimus: solis facta defectio; Bythinia terræ motu concussa et in urbe Nicæna ædes plurimæ corruerunt, quæ omnia his congruunt, quæ in passione Domini acciderunt.
[19] [circa initium æræ Edessenæ;] Scribit vero super his et Phlegon, qui olympiadum supputator est, in tertio decimo libro, ita dicens: Quarto autem anno CCII olympiadis, magna et excellens inter omnes, quæ ante eam acciderant, defectio solis est facta: dies, hora sexta, ita in tenebrosam noctem versus est, ut stellæ in cœlo visæ sint, terræque motusi n Bithynia Nicænæ urbis multas ædes subvertit. Hæc supradictus vir. Argumentum autem hujus rei, quod Salvator isto anno passus sit, affert Evangelium Joanni; in quo scribitur post XV annum Tiberii Cæsaris tribus annis Dominum prædicasse. Josephus etiam, vernaculus Judæorum scriptor, circa hæc tempora die Pentecostes sacerdotes primum commotionem locorum et quosdam sonitus sensisse, testatur: dein ex abdito templi repentinam erupisse vocem dicentium: Transeamus ex his sedibus. Atqui hæc omnia apprime concurrunt in annum Christi emortualem: nam ab olympiade CXVII, qua æra Edessenorum incepit usque ad Olympiadem CCII sunt omnino olympiades LXXXV, quæ ductæ in quatuor efficiunt annos 340. Ratio igitur chronologica aptissime cum missione S. Thaddæi concordat. Cæterum scimus, in antiquis scriptoribus sæpe occurrere σφαλματα in numeris exprimendis; adeoque etiamsi esset aliquis error, ex hoc capite historia nullum pateretur detrimentum.
[20] [7° decretum Gelasii Pp.] Tandem maxima, quæ hac in quæstione emergit, difficultas est, quod inter Apocrypha recenseatur utraque epistola in Decreto Gelasii I, edito in Concilio Romano anni 494. Hoc decretum ab aliquibus, præsertim Protestantibus, ut spurium rejicitur, quia, ait Pagius Critic. Baronii ad ann. 494 § II, qui decretum genuinum ostendit, illo urget heterodoxos, qui traditionem rejiciunt, et librorum canonicorum numerum pro libito ac sectarum suarum commodo mutilant. Porro in Notitia librorum apocryphorum, qui non recipiuntur [Labbe, tom. IV, Conc. col. 1264.] , numeratur etiam tum Epistola Jesu ad Abagarum, tum Epistola Abagari ad Jesum, et utraque apocrypha dicitur. Verum, ut recte animadvertit Honoratus a S. Maria in suis Animadversionibus in Regulas Critices lib. IV Dissert. II, §§ 3 et seq. [Tom. II, pag. 147 et seqq.] , in plura genera, maxime tria, partiri possunt libri, quos universim Gelasius Pp. cum septuaginta episcopis, generali voce apocryphos notavit. Prioris generis esse possunt, qui singillatim alicui scriptori suppositi sunt, atque illi, qui auctoris nomine carent. Hujuscemodi libri non solum ideo habiti sunt apocryphi, quod auctoris illorum ignoti sint, sed quod etiam fabulis constent. Ut sunt in Decreto Actus nomine Andreæ, Philippi Apostolorum, liber de Nativitate Christi etc. Alterum genus complectitur libros, qui optimis exemplis referti, sed incertorum auctorum vel forsan ab heterodoxis corrupti fuerunt, v. g. liber Pœnitentiæ Cypriani, passio Cyrici et Julittæ, etc. Tertium tandem locum obtinere possunt, qui ab eis, quorum in fronte nomina gerunt, vere conscripti sunt; verumtamen apocryphi dicuntur, quasi non digni, qui publice in Ecclesia perlegantur.
[21] [circa libros apocryphos,] Ad tertium porro genus apocryphorum pertinere utramque epistolam, dubium esse non potest, utpote quæ nihil præ se ferat fabulosum, pravum, perniciosi exempli, inutile, superstitiosum, aut a fide abhorrens, quod synodum compulerit, ut eam Christianorum oculis subtraheret: e converso autem omnem pietatem et sanctitatem spirat. Quare ergo a Concilio apocrypha esse censetur? Quia videlicet compertum omnino non erat, illam scripsisse Christum Dominum. Etenim in Decreto Gratiani, distinct. XV cap. III, non agitur de utraque epistola, sed de sola Christi epistola, quia non est canonica seu inter Scripturas Novi Testamenti recensenda. Atque hæc forsan ratio est; cur ab Abgaro ad Christum missa epistola inter apocryphos a Gratiano non reputetur. Eodem nempe modo, quo in dicto decreto inter apocrypha amandatur liber Pastoris, qui vulgo Hermæ tribuitur, et teste S. Hieronymo De Viris Illustribus cap. X [Migne, Patrol. tom. XXIII, col. 626.] , est revera utilis liber, multique de eo scriptorum veterum usurpaverunt testimonia; sed apud latinos fere ignotus est. Quum itaque inter apocrypha recenseatur, hæc sententia non ita accipienda, quasi esset noxiæ doctrinæ vel falsi nominis opus; sed quod ab Ecclesia extra canonem posita, inter canonicas scripturas non numeretur. Quo certe sensu nemo hodie epistolam Christi ad Abgarum admittet: præsertim quoniam humana tantummodo via ad Ecclesiæ notitiam devenerit, nempe per Eusebium, aliosque homines errori obnoxios, per Tabularium Edessenum, in quod falsum aliquod documentum irrepere potuit; nullatenus vero perpetuæ traditionis ductu, ab Apostolis ad nos usque derivante.
[22] [quo fides historica libris apocryphis nullatenus abrogatur.] Quoniam autem fidem divinam epistolis abrogamus; nulla tamen nobis causa occurrit, ut fidem mere humanam iisdem denegemus. Eusebius quidem protestatur, totam se narrationem ex Edessenis tabulariis desumpsisse. Ac proin tantum auctoritatis sibi vindicare potest veritas historica, quantum ipsum præ se fert tabularium. Porro tabularium Edessenum per totum Orientem famosum erat, utpote quod, teste Mose Choronensi [Moses, Choron. pag. 101.] libros de Historia e fanis Nisibi et Siponte Pontica allatos complectebatur: unde et ipse Moses, qui Edessenæ bibliothecæ testis fuerat oculatus, ex isto Tabulario omnia Acta antiquorum regum usque ad Abgarum descripsit, et ut opinatur, tabulas adhuc exstare, in eadem urbe conservatas [Ibid. loc. cit.] . Sic etiam lib. II cap. XXVI [Ibid. pag. 128.] . Regnante Tiberio, Abgarus, defectionem a Romanis cogitans, urbem condidit seu instauravit, quæ propugnaculo esset Armenis et Edessam appellavit; atque regiam suam a Nisibi, atque simulacra sua fanorumque bibliothecas, simul et regum tabularia eo transtulit. Nisi itaque ineluctabilis difficultas objiciatur, qualem, ut ex antedictis patet, non reperimus, fides historica habenda est tabulis Edessenis, quæ saltem a medio secundo sæculo, ut monstravimus supra num. 14 epistolas tum Christi tum Abgari servavit. Si autem Actis, quæ merito authentica dicenda sunt, fides est deneganda, facilis erit gressus, ut dein documenta historica, quantumvis antiquitate et auctoritate gravissima, tamquam fabulæ amendentur et rejiciantur.
§ III. Sancti prædicatio Edessæ; genus mortis et sepultura.
[Edessæ, in urbe antiquissima,] Quæ hactenus adduximus, satis ostendunt, S. Thaddæum, unum ex LXXII Discipulis Christi ad Syros præsertim missum fuisse, ut veritatem evangelicam populo, in Mesopotamia constituto, et præsertim Edessenis annuntiaret ac Ecclesias fundaret, quarum certe prima fuit ipsa Edessa. Hæc urbs olim Rhoa, Justinopolis, Orfa, Er-Roha et Rakka appellata, fabulantur quidam, a Nemrod conditam fuisse [Theoph. Bayer, Hist. Osrhoena nummis illustrata, pag. 3.] . Ex fabula tamen unum enascitur, nempe antiquissimam esse urbis originem ac proinde quoties apud scriptores alios agitur de fundatione urbis Edessenæ, intelligenda esse eorum verba de instauratione ejus, bello, incendiis aliisve casibus destructæ. Sic Seleucus Nicanor, rex Syriæ dicitur in Chronico Eusebii [Patrol. Græc. tom. XIX, col. 494.] Antiochiam Laodicæam Seleuciam, Apamiam, Edessam, Berocam et Pellam urbes condidisse. Edessenæ quoque urbis conditor fertur Abgarus rex, imperante Tiberio, secundum Mosen Chorenensem lib. II, cap. XXVI [Moses, pag. 128.] , Edessam condidit. Igitur incerta est urbis origo, variis temporibus instauratæ, et forsan varia successu temporis nomina nacta. Erat porro Osrhoenæ provinciæ Edessa metropolis civilis simul et ecclesiastica sub patriarchatu Antiocheno [Le Quien, Oriens Christ. tom. III, pag. 954 et seq.] ; quapropter Etilaus, aliis Aitholaus, inter episcopos Mesopotamiæ magno Concilio Nicæno anni 325 primus subscripsit [Labble, tom. II, conc. col. 52.] . Procopius de Bello Persico lib. II, cap. XII, compendiose de epistola Christi ad Abgarum scribens, illud subnectit [Pag. 302. Edit. Venet.] : Hoc etiam subjunxisse fama est, urbem semper inexpugnabilem fore barbaris. Quod postremum epistolæ caput eos, qui historiam scripserunt illius temporis, latuit: nusquam enim mentionem ejus fecerunt. Id vero litteris, quæ repertæ sunt, contineri, Edesseni perhibent: sic sane ut epistolam, eo modo exscriptam in portis urbis pro quovis munimento posuerint.
[24] [quæ numquam dedenda] Credo, Edessenorum opinionem enatam ex postremis Christi verbis, nempe adventum Discipuli mittendi fore, qui et morbum Abgari curaret et vitam Abgaro ejusque subditis præstaret: quam vitam, adeoque libertatem et immunitatem, perpetuo sibi præstandam, largo modo interpretati sunt Edesseni. Cui et pondus suum addere merito potuit testamentum S. Ephrem, in quo Edessenis benedicit, ut supra num. 12 retulimus, et testimonium Josue Stylitis Syri, inclinante sæculo quinto clari [Assemani, Biblioth. Orient. tom. I, pag. 260.] , qui refert, Christum dixisse Abgaro, Edessæ oppido inimicum non dominaturum in æternum [Ibid. pag. 261.] . Nihilominus Edessam sæpius obsessam et captam fuisse constat ex Historia. Ut autem in longiorem sermonem non excurrat oratio, allegabo, quæ dicit Theoph. Bayer in sua Historia Osrhoenæ [Pag. 270.] : Anno, inquit, Edesseno 914 (æræ Christianæ 603) Narses, militiæ Persarum præfectus, adortus Roham (Edessam) occupavit et cepit Severum episcopum ejus urbis et lapidibus obruit, donec moreretur. Duobus post annis iterum capitur Edessa a Leontio, duce Phocæ imperatoris, ac anno primo Heraclii, qui, expulso et trucidato Phoca, regno potitus est, Persæ denuo Edessam occuparunt. Unde satis manifestum est, vanam fuisse Edessenorum opinionem, qua censebant, urbem suam in perpetuum inexpugnabilem mansuram.
[25] [hostibus dicitur,] Edessæ igitur civitati a Deo benedictæ primus episcopus fuit, qui primus populo verba salutis attulit, S. Thaddæus, unus ex LXXII Discipulis Christi. Hæc enim a sæculis est constans Ecclesiæ Edessenæ traditio. Sic S. Jacobus Sarugensis, qui sæculo sexto floruit [Ibid. pag. 290.] , et sermonem habuit de Adæo Apostolo et Abgaro rege [Ibid. pag. 318.] : Abgarus, inquit, rex, divinis beatitudinibus dignus, Filium Dei per legatos rogavit, ut in oppidum ipsius se conferret. Urbem suam aperuit, et invitans eum, ut illuc amice ingressus et medicus et veritatis doctor populo suo fieret. Unigenito, qui in terram advenerat, civitatem suam desponsavit. At sponsus eam quidem se ducturum regi pollicitus est, conventione facta, ut quum ad Genitorem suum assumptus foret, tunc adultæ jam sponsæ conjungeretur, eamque sanctificaret. Promisit, se unum ex Discipulis suis missurum, qui salutem toti domui ejus ac universo populo afferret. Quum igitur gloriosus sponsus in sublimem regionem suam ascendisset, promissum Abgaro Discipulum mittere decrevit: elegitque ex fratrum numero Adæum, per quem litteris testatam eamdemque immutabilem promissionem impleret.
[26] [prædicat et ædem sacram exstruit S. Apostolus;] In opusculo, infra edendo, quæ Doctrina Addæi Apostoli vocatur, et cujus antiquitatem paulo post ad trutinam revocabimus, legitur S. Thaddæus, seu ut Syris placet, S. Addæus frequenter habuisse ad populum sermones de Christo et Evangelio, ecclesias ædificasse, ordinasse presbyteros et ministros, omnia denique fecisse, ut rite et stabiliter constitueretur Ecclesia Edessena et palmites suos in regiones vicinas extenderet. In laudato opusculo num. 9 Abgarus Thaddæo dixit: Exstrues ubi volueris, ecclesiam, locum, in quo congregentur ii, qui jam crediderunt et imposterum credent verbis tuis, et secundum præceptum Domini tui rege illam omni tempore cum plena securitate. Expleta autem æde sacra, magna multitudo, ut narratur num. 13, populi quotidie congregabatur et confluebat ad orationem ministerii et ad lectionem Testamenti et Novi: credebant etiam resuscitationem mortuorum et sepeliebant defunctos in spe resurrectionis: celebrabant etiam statis temporibus festivitates Ecclesiæ, ejusque vigilias observabant quoque secundum instructionem Addæi, infirmis quoque et bene habentibus eleemosynas distribuebant. Insuper in locis suburbanis ædificabantur ecclesiæ et plures ab eo sacerdotium recipiebant. In hisce verbis reperimus omnia lineamenta Ecclesiæ recte constitutæ.
[27] [Ecclesiisque finitimis] Si fides habenda est Ededjesu, metropolitæ Sobensi seu Nisibiensi, qui circa initium sæculi XIV floruit [Assemani, Biblioth. Orient. tom. III, pag. 325.] , S. Thaddæus seu Addæus, quasi supremam quamdem jurisdictionem in Ecclesias Syriæ haberet, declaravit ecclesiam Sciahargardensem exemptam esse; Ebedjesus itaque, ut exemptionem monasterii Sancti et Angelorum comitis Mar Michaelis ratam ac placitam faceret, enumeravit varia monasteria hoc privilegio gavisos fuisse, exorsus ab ipso fundatore Ecclesiæ Syriacæ S. Thaddæo. Privilegium vero exemptionis in eo, tempore Ebedjesu, consistebat, ut ad patriarcham proprii et privative pertineat Ecclesia nomenque patriarchæ duntaxat in illo prædicetur: neve liceat cuiquam ex metropolitis et episcopis provinciæ illius aut aliarum provinciarum ullo pacto ejus rebus sese immiscere; neve itidem cuipiam presbyterorum, diaconorum, monachorum et laicorum, illud monasterium festis diebus aut quovis alio die frequentantium, nomen cujuspiam ex metropolitis aut episcopis recitare, neque istis fas sit petere, ut suum nomen in ecclesia monasteriorum exemptorum proclametur, nisi nomen patriarchæ solummodo.
[28] [privilegia concedit;] Instante autem necessitate fratribus monachis prædicti monasterii consecrandi novum altare oleo, sive ordinationis faciendæ presbyterorum aut diaconorum, conceditur iisdem invitare quem elegerint metropolitam sive episcopum. Quum autem venerit, qui hujusmodi functiones peracturus est, conceditur directoribus, præsidentibus et senioribus monasterii, offerre illi habitum pontificum atque pallium et amictum, pedum quoque pastorale seu baculum ferat, ejusque nomen post nostrum recitetur, dum ipse stat in ordine patrum in capite ecclesiastici cœtus. Permittere vero, ut quilibet metropolitanorum aut episcoporum in hoc monasterio recipiatur, definitivo canone interdicitur. Sin autem contigerit, aliquem ex metropolitis et episcopis ex causa primatum Ecclesiæ abdicare, haudquaquam fas illi esto cubiculum et cellam in isto monasterio sibi coëmere, sive is monachus loci fuerit, sive extraneus quispiam. Quum vero ad monasterium venire illum contigerit, velut peregrinus et hospes excipiatur. Prælato autem seu directori monasterii conceditur consecrare altare in monasterio, si casu illud profanari contigerit, neque consecratione per Chrisma indiguerit. Sin autem ipse prælatus id per se efficere nequiverit, cuipiam ex presbyteris sociis suis id committere et delegare poterit, ut nimirum functionem illam rite peragat [Ibid. pag. 344.] . Operæ pretium existimavi formam exemptionis, qualis erat in Syria, hic apponere, quia comparari potest formulis tum Ecclesiæ latinæ, tum cum Stauropegia Græcorum, cujus ritus exponit Goar in Notis ad Euchologium Græcorum [Goar. Euchologium, pag. 612 et seqq.] .
[29] [sancte obit] In opusculo, Doctrina Addæi Apostoli num. 15 et seq. legimus: Aliquot annis postquam Addæus Apostolus ædificasset ecclesiam, eamque opportuna suppellectili instruxisset, magnamque populi multitudinem convertisset, in aliis etiam locis vicinis aut dissitis ecclesias construxit, easque completas adornavit, et in iis diaconos ac presbyteros constituit, personas quoque docuit tum, qui Scripturas legerent, tum qui normam ministerii tam interni quam externi tenerent. Post hæc omnia oppressus fuit morbo, qui mortem attulit. Elegit igitur in ducem et rectorem seu episcopum Aggæum, qui ei succederet: at relictis, testamenti instar, supremis mandatis, reliquit hunc mundum: dies autem ista fuit quinta hebdomadis et decima quarta mensis Jyar, id est, die XIV maji. Bar-Hebræus, etiam Abulpharagius dictus, primas Orientis, Scriptorum Jacobitarum facile princeps [Assemani, Biblioth. Orient. tom. II, pag. 244.] , agens de Thaddæo nostro, docet; illum post Abgarum obiisse et ab ejus filio ethnico occisum et in ecclesia, quam ipse Edessæ ædificaverat, sepultum [Ibid. pag. 392.] . Quibus in verbis, licet brevissimis, quatuor sunt, quæ cum opusculo infra edendo undequaque pugnant. Et primo quidem Bar-Hebræus dicit Abgarum Thaddæo præmortuum; dein gladio persecutionis occisum; et quidem tertio passum fuisse die XXX julii; ac tandem in ecclesia, a se constructa, sepulturam nactum fuisse; quæ omnia aperte contradicunt iis, quæ in opusculo leguntur.
[30] [ante Abgarum.] Imprimis itaque Abgarum S. Thaddæo superstitem remansisse, monstrat opusculum num. 18; adfuisse nempe Abgarum supremo Apostoli sermoni, et magnopere ejus morte constristatum fuisse. Tota etiam civitate plorante, in tumulo compositus fuit, non quidem silo in ecclesia, qui tertius est error Bar-Hebræi, sed, ut habet opusculum nuper citatum, in spatioso sepulcro, sculpturis adornato, in quo majores Abgari ex domo Ariu componebantur. Cæterum, qui bellum adversus Christianos movere visus est, unus, teste Procopio de Bello Persico lib. I, cap. XII [Hist. Byzant. pag. 302.] , fuit, e filiis, qui successit in regnum, omnium mortalium sceleratissimus, qui,quum flagitiorum multorum, quæ in subditos admiserat, poenam a Romanis metueret, se Persis dedidit. Quis autem fuerit Abgari successor, apud Bayer, in Historia Osroana, examinari poterit. Tandem Bar-Hebræus dicit, S. Thaddæum diem suum obiise XXX julii, opusculum autem diem sancti emortualem in XIV magi,! fer. V hebdomadis reponit. Hæc autem controversia partim pendet ex anno quo obiit. Præfuisse autem Ecclesiæ Edessenæ dicitur S. Thaddæus annis duodecim ab ascensione Domini, adeoque anno æræ vulgaris 45 mortuus est [Assemani, Biblioth. Orient. tom. II, pag. 392.] . Sed anno isto, littera dominicali C signato, fer. V hebdomadis incidebat in diem XV maji. Est igitur error aliquis in numero sive hebdomadis, sive mensis. Quod si assumamus non integris duodecim annis cathedram suam tenuisse S. Thaddæus, sed anno duodecimo vacuam reliquisse, jam uno anno, id est ad annum Christi 44 retrocedimus, quo fer. V hebdomadis concurrit cum die XIV mensis maji. Non dissimulabo aliqua kalendaria syriaca, qualia habet codex ms bibliothecæ regiæ Bruxellensis sub num. 11, 325 festum S. Thaddæi annuntiare sub die XIII maji, qui anno Christi 43 cum feria VI hebdomadis concurrit.
[31] [et in regio sepulcro compositus fuit.] Idque eo probabilius, quod Abgari obitus in annum 45 consignatur [Assemani, Biblioth. Orient. tom. I, pag. 420.] . Nihilominus quum omnino constet, S. Thaddæum Abgaro præmortuum, hic autem anno Christi 45 vita functus sit, probabilior mihi est sententia, S. Apostoli obitum in annum Christi 44 esse consignandum. Cui opinioni pondus addunt verba Jos. Assemani, qui agens de Patriarchis Chaldæorum, dicit, S. Thaddæum ex Adiabene, Bagerma et Assyria regressum, ibidem, nempe Edessæ, obiisse anno prædicationis, eodemque Ascensionis DUODECIMO, vivente adhuc Abgaro [Ibid. tom. III, pag. 611.] . Quibus ex dictis fluit Sancti annum emortualem ad annum Christi 44 revocandum esse, propterea eumdem in capite hujus commentarii consignavimus. Additlaudatus Assemani, Edessæ in majori ejus urbis ecclesia cum pompa conditum fuisse. Vidimus paula supra, corpus sanctum illatum fuisse in sepulcrum regium, ita scilicet jubente Abgaro. Non negabimus tamen postea in ecclesia positum fuisse; nam decursu temporis ædes sacra in honorem S. Addæi, seu Thaddæi erecta fuit, in quam forsan illatæ fuerunt S. Apostoli exuviæ, quæ etiam postmodum in Europam avectæ confusionem parere potuerunt: ut qui Discipuli ex LXXII Reliquias habebant, deinceps Apostoli homonymi ex XII habere se jactaverint: præsertim quum nullo cultu sacro celebretur memoria S. Thaddæi, Discipuli Christi, in Ecclesia Occidentali.
[32] [Opusculum de S. Thaddæo.] Quod infra edimus opusculum, quod inscribitur, Doctrina Addæi Apostoli [Cureton, Ancient Syriac Documents pag. 6.] , alibi tamen Epistola aut Tractatus Addæi vocatur [Ibid. pag. 109 et 147.] . Assemanius similem codicem reperisse videtur in Scete [Biblioth. Orient. tom. III, pag. 19.] , eumque pervetustum dicit et vix recentior sæculo quinto [Cureton, pag. 147.] . Guilielm. Cureton, editor hujus fragmenti, dicit, se illud ex codicibus Syriacis Nitriensibus deprompsisse: scilicet priorem partem usque ad finem fere nostri numeri 3 ex codice Musæi Britannici sub num. 14,654, a numero autem 4 usque ad finem ex codice pariter Nitriensi ejusdem Musæi sub num. 14,644. Propter antiquitatem igitur magnam habet auctoritatem, qua prævalere debet scriptis recentioribus, quale est Bar-Hebræi, scriptoris sæc. XIII cujus supra num. 29 mentionem fecimus. Antiquitatis signum mihi etiam est; quod nuspiam occurit aliquis textus SS. Evangeliorum imo videatur num. 12 indicare solum Diatesseron Tatiani, quod usque ad quartum sæculum in usu erat in Syria [Ibid. pag. 153.] . Quem exhibemus textum latinum, ex anglica lingua vertimus, linguæ syriacæ ignari; nihilominus eumdem cum syriaco conferri curavimus, ut si minus elegantiæ habeat lucubratio nostra, textus tamen fidelitas detrimentum non patiatur.
DOCTRINA ADDÆI APOSTOLI
Seu epistola Addæi ex syriaco anglice reddito a W. Cureton, Anglo.
Thaddæus, discipulus Christi (S.)
EX MSS.
CAPUT PRIMUM.
S. Thaddæus seu Addæus prædicat et exponit Evangelium Abgaro regi Edessenorum ejusque populo.
[S. Addæus Abgarum a morbo curat;] Addæus dixit illi a: Quia credidisti, impono tibi manum meam in nomine ejus, in quem credidisti. Et eodem momento, quo manum imposuit, sanatus est a morbo infirmitatis, qua diu detinebatur b. Et Abgarus attonitus mirabatur, quod sicut quemadmodum ipse Jesus agebat et curabat infirmos, sic quoque Addæus absque medecina quacumque, curabat in nomine Jesu. Et Abdu, filius Abdu, podagra laborabat c, et ipse exhibuit pedes; ponens manum suam super illis, et sanavit cum, et disparuit podagra. In tota etiam urbe magnas curationes operatus est, et ostendit signa maxime stupenda. Abgarus autem dixit: Quoniam nunc omnes noverunt, quod ista miracula operaris ex potentia Jesu Christi, et vere miramur tua facta, precor itaque, ut enarres nobis historiam et modum adventus Christi, gloriosam ejus potentiam et miracula, quæ audivimus fecisse, quæque tu vidisti una cum sociis discipulis.
[2] [eique ac universæ aulæ Christi] Respondit Addæus: Nolo abstinere ab his narrandis, quia ad hoc missus sum, ut loquar et instruam unumquemque, volentem sicut tu, credere. Congrega crastina die universam civitatem et seminabo prædicando verbum vitæ. Explicabo coram te ejus adventum, modumque quo id contigerit, (loquar) de eo qui misit illum, quomodo et qua ratione illum miserit, de Christi potentia et ejus miraculis, de gloriosis mysteriis ejus adventus, quæ mundo revelavit, de veritate ejus adventus, quæ mundo revelavit, de veritate ejus prædicationis, quomodo et cur humiliavit semetipsum et depressit suam divinitatem assumendo humanitatem, quomodo et crucifixus est, et descendit ad locum mortis et confregit parietem separationis d, qui numquam perruptus fuerat, et dedit morte sua vitam mortuis; solus quidem descendit, et ascendit cum multis ad gloriosum Patrem suum, quocum fuit per omnem æternitatem in una excelsa divinitate. Et jussit Abgarus dari Addæo argentum et aurum. Respondit autem Addæus: Quomodo accipere possumus, quod nostrum non est? Nam ecce renuntiavimus nostris, sicut Dominus præcepit, ut sine sacculo aut pera, crucem in humeris portantes, oporteat nos prædicare Evangelium omni creationi e, quæ quando crucifixus est pro nobis et pro redemptione omnium hominum, fuit affecta et condoluit.
[3] [doctrinam exponit:] Et enarravit coram Abgaro rege, ejus optimatibus, Augustina matre et Shalmath, filia Meherdath, ejus conjuge, signa et miracula Domini nostri, et stupenda magnalia quæ fecit, divinos quoque triumphos et ascensum ad Patrem. Dein (exposuit,) quomodo ipsi acceperunt potestatem et auctoritatem quo tempore ascendit in cœlos, qua potestate sanaverat Abgarum et Abu, filium Abu, secundum a rege: quomodo illos docuit, se aliquando revelaturum infine temporum, et in consummatione omnis creaturæ: resuscitationem quoque et resurrectionem aliquando futuram pro omnibus hominibus et separationem habendam inter oves et hircos, inter fideles et infideles. Et dixit illis: Quia angusta est porta vitæ et arcta est via veritatis, quapropter pauci sunt qui credunt, et infidelitas satanæ volupe est, propterea multi sunt mendaces, qui abducunt credentes. Nisi enim bene esset credentibus, e cœlis non descendisset Dominus noster, natus non fuisset et mortem non subiisset … f fides, quam prædicamus. Deum crucifixum fuisse pro omnibus hominibus.
[4] [præsertim judæorum] Et si quis hisce verbis nolit persuaderi, ad nos accedat, et aperiat mentem suam, quasi esset morbus; possumus enim mentem illius, quasi esset vulnus, sanare. Quamvis enim non fueritis præsentes tempore passionis Christi, nihilominus ex defectu, quem vidistis, solis, dididistis et intellexistis, quantus fuerit pavor tempore crucifixionis illius, cujus Evangelium spargitur per totum orbem per miracula facta a discipulis ejus, meis collegis. Et isti qui erant Hebræi, et solum linguam Hebraicam, illis vernaculam, callebant, hodie omnes loquuntur linguas g, ut tam hi qui sunt longe, quam hi qui sunt prope positi, audiant et credant, quod is qui olim rebellium linguas, in hac, quæ coram est, regione confudit h, hodie docet fidem rectam veritatis per humiles et simplices viros Galilææ Palæstinæ. Nam ego, quem coram videtis, a Paneade i, ubi est fons Jordanis, veni et electus fui cum meis collegis, ut essem prædicator… Nam secundum præceptum magistri mei prædico et publice annuntio Evangelium: et ecce pono ejus pecuniam ad mensam k, et semino in aure omnium semen verbi ejus, quod qui susceperit, magnam habebit mercedem confessionis suæ: contra vero incredulos excutio pulverem pedum meorum, sicut mihi præcepit. Pœnitemini itaque, carissimi, a viis malis et ab abominandis factis, convertimini ad illum bona et honesta voluntate, sicut ipse ad nos conversus est promissione opulentæ mercedis. Nolite imitari generationes præteritas, quæ quia obduraverant cor adversus timorem Dei, aperte punitæ sunt, ut et ipsæ pœnam subeant et posteri revereantur ac timeant.
[5] [obstinationem] Nam finis, propter quem Dominus noster venit in mundum, is erat, ut doceret et ostenderet nobis, in consummatione creationis futuram resurrectionem omnium hominum et tunc illorum gesta in propria persona exhibebuntur, et corpora illorum erunt libri, in quibus justitia scribet: et nemo hujusmodi scripturæ ignarus erit, quia leget unusquisque in suo proprio libro… Tu qui habes oculos, si nihil vides, similis est eorum, qui nec vident, nec audiunt, et frustra attollis vocem, quæ nihil efficit auri surdæ. Quum extra culpam sunt, dum non audiunt, quia natura sua sunt surdi; culpa merito tua est, quia non vis percipere, nequidem quod coram vides. Nam densa erroris nebula, quæ cingit mentem tuam, impedit cœleste lumen, quod est intellectus doctrinæ. Fuge igitur res creatas et manufactas, quæ, ut dixi vobis, appellantur nudo nomine dii, sed non sunt re vera dii, sed multum distant ab eo qui est ex natura sua Deus sempiternus: et non est res facta, ut idola vestra, nec creatura aut figmentum, sicut simulacra, in quibus gloriamini. Quia licet assumpserit corpus, est tamen Deus cum Patre suo. Nam creaturæ, quæ trepidarunt, dum interficeretur, et territæ sunt ejus morte, reddunt testimonium, illum Deum esse Creatorem: non enim propter hominem terrestrem, sed propter illum, qui stabilivit terram super aquas, neque propter hominem sol obscuratus est in cœlis, sed propter illum, qui fecit luminaria magna; neque per hominem justus et rectus suscitatus est, sed per illum, qui ab initio habuit potestatem mortis; neque per hominem velum templi Judæorum l scissum est a summo usque deorsum, sed per illum qui dixit: Ecce domus vestra desolata est.
[6] [rejicientium Christi verba,] Nam nisi, qui crucifixerunt illum, novissent esse Filium Dei, non manifestassent desolationem civitatis suæ, neque vulgassent afflictionem animi, clamantes Væ m. Etiamsi autem confessionem istiusmodi vitare voluissent, tamen quæ tunc exstitit commotio tremenda illos impedivisset. Nam ipsi filii crucifigentium facti sunt nunc simul cum sociis meis Apostolis prædicatores et evangelistæ in tota Palæstina inter Samaritanos et in regione Philistinorum. Contempta sunt idola Gentilium, et crux Christi honoratur, et populi et creaturæ confitentur Deum, qui factus est homo. Si itaque quando Christus Dominus noster versabatur in terris, credidissetis in illum, quod sit Deus, nunc postquam ascendit ad Patrem suum, et vidistis signa et prodigia, quæ facta sunt in nomine ejus, et vestris auribus audistis verbum Evangelii: nemo autem dubitat corde, benedictionem, ad vos missam, stabiliendam esse in vobis. Benedicti, qui credidistis in me, me non videntes, et quia sic credidistis, civitas, quam incolitis, erit benedicta, et hostis numquam prævalebit adversus illam n. Nolite itaque averti ab hac fide: nam vidistis et audivistis, quæ hujus fidei testimonium habent, eum esse filium adorandum et gloriosum Deum, regem invictum, qui habet potestatem omnipotentem. Per fidem in eum homo acquirere potest oculos sinceræ mentis o, et percipere, quod quicumque colit creaturas, ira justitiæ opprimetur.
[7] [quæ ab omnibus sincere] Quod enim vobis dicimus secundum donum datum a Domino nostro, loquimur, docemus et ostendimus, ut obtineatis æternam vestram salutem et ne perdatis animam per errorem gentilismi; quia lumen cœleste exortum est super omni creatura, ipse elegit antiquos patriarchas, et viros justos et prophetas et cum illis locutus est per revelationem spiritus sanctitatis. Nam est Deus judæorum, qui illum crucifixerunt: ipsi etiam gentiles errabundi colunt illum, quamvis ignotum, quia non est alius Deus in cœlo et in terra, et ecce confessio ascendit ad illum a quatuor partibus terræ. Aures igitur vestræ audierunt, quod ante non audivistis et oculi etiam vestri viderunt, quod ante numquam vidistis. Nolite repugnare igitur iis, quæ vidistis et audivistis. Rejicite cor rebelle patrum vestrorum, et excutite jugum peccati, quod dominatur vobis per libationes et sacrificia coram simulacris: ne solliciti sitis de vita vestra, quæ caduca est et de statu capitis vestri, quod infirmum est; et sit vobis animus, qui colat Factorem et non facta, in quo representatur imago veritatis et fidei Patris et Filii et Spiritus Sancti, quia creditis, baptizamini in hoc triplici et glorioso nomine. Hæc est doctrina et prædicatio nostra; quia non in multis consistit fides veritatis Christi.
[8] [recipi debent.] Et qui inter vos volunt obedire Christo, scitis me repetiisse eadem verba, ut possitis discere et intelligere, quod auditis. Et gaudebimus in his, sicut agricola gaudet in agro suo prospero: etiam Deus in vestra erga illum pœnitentia. Quod si hoc modo salutem vestram procuretis, etiam nos qui tale damus vobis consilium, non fraudabimur mercede benedicta. Et quia confido, regionem vestram esse benedictam secundum voluntatem Christi Domini, propterea pro eo, quod excutiam pulverem pedum, prout jussit nobis, adversum civitatem, quæ non recipit verba nostra, ecce excussi hodie ad januam aurium vestrarum verba labiorum meorum, quæ explicant et adventum, qui jam factus est et cum, qui futurus est, et resurrectionem ac resuscitationem omnium hominum, et separationem futuram inter fideles et incredulos et horrenda supplicia iis qui Deum non cognoverunt, et magnam promissionem futuri gaudii, quod recipientii, qui in Christum crediderunt, et coluerunt illum cum Patre altissimo et illum confessi sunt cum spiritu suæ divinitatis. Et nunc tempus est, ut concludam præsentem sermonem. Qui igitur recipiunt verbum Christi et jungi nobiscum cupiunt in oratione, remaneant nobiscum et alii domos suas repetant. Et Addæus quidem ipse lætabatur, quia plurimi de civitate cum ipso remanserant: pauci enim tunc non remanserunt; sed post dies paucos et ipsi receperunt verba ejus et crediderunt Evangelio prædicationis Christi.
ANNOTATA.
a Ex ipso sermonis initio omnino elucet, textum, quem edimus, esse fragmentum majoris operis, et quæ primis numeris narrantur omni ex parte convenire iis, quæ Eusebius supra num. 8 et 9 refert. Hic tamen completior est narratio, utpote cujus compendium exhibet Eusebius. Dein Doctrina Addæi recentior est ex parte Historia Eusebiana: nam, ut diximus num. 32 Commentarii prævii, Doctrina Addæi, qualis exhibetur, est fœtus sæculi V.
b Eusebius supra num. 9 Commentarii prævii dicit, Abgarum infirmitate gravi detentum, quin tamen loquatur de ejusdem diuturnitate.
c Apud Mosen Chorenensem Historiæ Armeniacæ lib. II, cap. XXX secundum versionem Gulielmi et Georgii Whiston [Pag. 136.] Abdu vocatur Abdias, podagra per Thaddæum liberatus: nam vocem Patagrum, qua utitur Mosesrite interpretari podagram licet, quum Eusebius supra num. 9 Commentarii prævii habeat: Abdum quemdam, Abdi filium, PODAGRA laborantem sanasse S. Thaddæum. Idem forsan Abdus est, qui a Tacito lib. VI, Annal. cap. XXXI et XXXII tamquam nobilissimus inter Parthos exhibetur, licet ademptæ virilitatis, quod, ait, non despectum apud barbaros, ultroque potentiam habet. Sed postea Artabanus, regnum affectans, Abdum, specie amicitiæ vocatum ad epulas, lento veneno inligat.
d Hic locus alludit ad verba Pauli Ephes. II, 14: Ipse enim est pax nostra, qui fecit utraque unum et medium parietem maceriæ solvens, inimicitias in carne sua. Quamvis nuspiam aliquis textus alterutrius Testamenti citetur; hæc tamen allusio sat clare monstrat, scriptorem aliquousque novisse doctrinam S. Pauli, adeoque ejus narrationem ad cunabula Ecclesiæ partim revocandam esse.
e Creatio hic loci sumitur pro creatura. Quo sensu etiam Marc. XVI, 15 dicitur: Prædicate Evangelium omni creaturæ, Κηρυξατε το Ἐυαγγελιον πασῃ τῃ κτισι, omni creationi; sic et Paulus Rom. VIII, 22: Scimus enim, quod omnis creatura ingemiscit, etc. Οἰδαμεν γαρ ὁτι πασα ἡ κτισις συστεναζει.
f Ab hac voce fides incipit alter codex Nitriensis, cujus narratio ad finem usque decurrit.
g Apostolorum conditio abunde ostendit, illos piscatores, rudes, ignaros, non aliam quam vernaculam suam linguam naturaliter calluisse. Atque hinc est, quod S.Thaddæus dicit, illos, cæterarum linguarum ignaros, solum linguam hebraicam, illis vernaculam cognovisse. Idem dicit Eusebius Cæsariensis in Theophania § V [Migne, Patrol. Græc. tom. XXIV, col. 631.] . Quæ nisi ita se haberent, profecto ad præcepta illa (prædicandi omnibus gentibus) torpuissent, rusticitatis suæ et idioticæ loquelæ conscii, cujus causa officium fortasse detrectassent; recte cogitantes, fieri haud posse, ut homines, lingua Syri, et præter artem piscatoriam omnium ignari, magistri constituerentur Græcorum simul et Romanorum, Ægyptiorum et Persarum, aliarumque gentium barbarorum, legesque ferrent coram legum latoribus regibusque, contrarias iis opinionibus, quæ de primariis diis ex omni ævo exstiterant. Sed hæc versare animo non licebat illis, qui vocem Dei dicentis audierant: “Ecce ego vobiscum sum;” quoniam evidenter aspexerant, loquentis divinitatem morti superiorem apparuisse.
h Scimus linguas confusas fuisse, ut habet Genesis X, 2, in terra Sennaar. Sennaar, inquit S. Hieronymus libro de Situ et Nominibus locorum Hebraiorum [Migne, Patrol. tom. XXIII, col. 918.] , campus Babylonis, in quo turris exstructa est. Unde egressus Assur ædificavit Ninivem. Ad Mesopotamiam igitur, in qua prædicabat S. Thaddæus, pertinebat terra Sennaar, ubi confusio fuit linguarum.
i Paneas, alias Cæsarea Philippi, de qua agit Eusebius lib. VII, cap. XVII [Ibid. tom. XX, col. 678.] . In eo oppido, quæ etiam Dan appellatur, unus erat fons Jordanis, qui alteri commixtus caput fluvii est. Eo in oppido Christus B. Petro magnificam simul et notam fecit promissionem dandi claves regni cœlorum, Matth. XVI, 17.
k Alludere videtur ad Matth. XXV, 27, ubi dicitur servo, cui commisit dominus pecuniam: Oportuit ergo te committere pecuniam meam numulariis: Ἐδει οὐν σε βαλειν το ἀργυριον μου τραπεζιταις.
l Magnificentiam veli, foribus sanctuarii appansi, describit Fl. Josephus de Bello Judaico lib. V, cap. V, § 4.
m Aliquousque hæc verba conveniunt cum Luc. XXIII, 48: Et omnis turba eorum, qui simul aderant ad spectaculum istud (crucifixionis) et videbant quæ fiebant, percutientes pectora sua revertebantur. Habetur fragmentum Syriacum, citatum a Gulielm. Cureton, in quo populus exclamat Væ, prout in textu nostro dicitur [Cureton, Ancient documents, pag. 151.] .
n Postrema verba: Hostis numquam prævalebit adversus illam, non reperitur in epistola Christi ad Abgarum, qualis legitur apud Eusebium: adeoque habenda sunt aut interpolata, aut a S. Thaddæo prolata. Procopius lib. I, cap. XII [Pag. 302. Edit. Venet.] : Hoc etiam subjunxisse fama est, urbem semper inexpugnabilem fore barbaris. Quod postremum epistolæ caput eos, qui historiam scripserunt illius temporis, latuit: nusquam enim mentionem ejus fecerunt. Id vero litteris, quæ repertæ sunt, contineri, Edesseni perhibent: sic sane ut epistolam, eo modo exscriptam, in portis urbis pro quovis alio munimento posuerint… Ac meum ista cogitatio animum aliquando subiit, a Christo non fuisse scripta, quæ retuli. Quoniam tamen sibi homines persuaserunt, urbem in ipsius tutela esse, non pati illum, ut ea capiatur, ne quam speciem fraudis et causam erroris præbeat. Nihilominus tamquam patronus hujus additionis adducitur S. Ephrem, qui, interpretante Vossio, dixit, Christum civitati benedixisse, firmasse ipsius fundamenta; benedictio illa inhabitans in eo permanebit, donec sanctus cœlo apparebit Jesus Christus filius Dei et Deus ex Deo. Recte animadvertit Assemani [Biblioth. Orient, tom. I, pag. 141.] , Græcum S. Ephremi interpretem multa de suo adjecisse, quæ in textu syriaco desiderantur. Sic hæc verba e Syriaco latine reddit: Benedicta civitas, in qua habitatis, Edessa, Sapientum mater, quæ ex vivo Filii ore benedictionem per ejus discipulum accepit. Illa igitur benedictio in eo maneat, donec sanctus apparuerit. Postrema hic verba nullatenus indicant, ea in epistola Christi fuisse, sed pium morientis Ephremi votum, ut Edessa immunis semper maneat. Cæterum hæc immunitatis promissio, in Oriente famosa, etiam ad Occidentem propagata fuit. In Anglia Christi epistola instar phylacterii servabatur. In libro precum saxonico, post Orationem Dominicam et Symbolum Apostolorum, leguntur sequentia: In Nomine Patris, etc. Incipit epistola Salvatoris omnium Ihesu Christi ad Abagarum regem, quam Dominus manu scripsit et dixit. Sequitur epistola, qualem edidit Rufinus; sed subnectuntur sequentia: Sive in domu tua, sive in civitate tua, sive in omni loco nemo inimicorum dominabit. Et insidias diaboli ne timeas, et carmina inimicorum distruuntur, et omnes inimici tui expellentur a te: sive a grandine sive a tonitrua non noceberis et ab omni periculo liberaberis, sive in mare, sive in terra, sive in die, sive in nocte, sive in locis obscuris. Si quis hanc epistolam secum habuerit, securus ambulet in pace. Consuetudo autem ferendæ istiusmodi epistolæ cum suis additamentis ad nostra usque tempora perseverat, teste Gulielm. Cureton, ex quo hæc desumpsimus, qui ipse in comitatu Salopiensi (Shropshire) has litteras ab agricolis in honore habitas vidit [Ancient documents, pag. 143 et seqq.] .
o Similis loquendi modus occurrit Ephes. I, 18: Illuminatos oculos cordis vestri.
CAPUT SECUNDUM.
Abgarus, collata doctrina Apostoli cum epistola Christi, convertitur
cum familia sua et magna multitudine populi; clerum etiam instituit.
[Convertuntur ad Christum Abgarus ejusque familia;] Quando hæc locutus fuerat Addæus Apostolus in civitate Edessæ, rex quoque Abgarus vidit, universam civitatem lætari in doctrina Apostoli: æque viri ac mulieres, dicentes regi, verus et fidelis est Christus, qui misit te ad nos. Et ipse quoque rex valde lætabatur et benedixit Deo, quia sicut audierat ex tabulario suo Hanan de Christo, etiam viderat mirabilia opera, quæ in ejus nomine faciebat Addæus Apostolus. Dixit rex Abgarus: Quemadmodum scripsi ad Christum et hic mihi respondit, et ex te hodie [eadem] audivi, credam omnibus diebus vitæ meæ, et in iisdem verbis continuabo et exsultabo, quia scio non esse aliam potentiam, in cujus nomine hæc signa et miracula facta sunt virtute Christi, quem annuntiasti in veritate et sinceritate. Deinceps itaque colam illum simul cum Maanu filio, et Augustina et Shalmath regina a. Et nunc extrue, ubi volueris, ecclesiam; locum, in quo congregentur ii, qui jam crediderunt et imposterum credent verbis tuis, et secundum præceptum Domini tui, rege illam omni tempore cum plena securitate. Insuper iis, qui fuerint tecum ministri Evangelii, statui dare magna donaria, ut nihil præter ministerium sacrum curandum habeant. Quodcumque etiam expensarum necessarium est pro ædibus construendis, dabo sine rationibus, quarum instar erit mihi verbum tuum, quod sufficiet in universa civitate. Dein ingressus coram me et in palatium regium, nemine interpellato, tibi liber esto.
[10] [et optimatibus] Quando Abgarus vertebatur ad palatium, una cum pincipibus Abdu, filio Abdu et Garmai et Shemasgram et Abubai et Meherdath b. et reliquis eorum sociis, lætabatur de omnibus quæ oculis viderant et audierant auribus; et in lætitia cordis sui laudabant Deum, qui mentem eorum ad se converterat, et renuntiarunt gentilismo, in quo vixerant, et confitebantur Evangelium Christi. Postquam autem Addæus ecclesiam ædificasset, vota et oblationes faciebant ipsi et populus civitatis, et istic offerebant preces omnibus diebus vitæ suæ. Avida porro et Barcalba, præfecti et ministri, vittam regiam portantes c, accesserunt ad Addæum et interrogarunt illum circa Christum, ut vellet explicare illis, quomodo quum esset Deus, apparuerit similis homini: quomodo vere quis illum posset aspicere. Atque illis explicavit, quodcumque viderant eorum oculi, et quod aures audierant: quidquid etiam Prophetæ prælocuti fuerant, eis repetiit. Illi autem hæc verba læte et fideliter acceperunt. Nullus etiam fuit adversarius; nam opera splendida, quæ faciebat, nullum adversarium patiebantur.
[11] [sacerdotes quoque idolorum;] Sed Shavida et Ebednebu, principes sacerdotum civitatis, semul cum Piroz et Diku illorum sociis, videntes signa, quæ faciebat, currentes destruxerunt altaria, in quibus ante sacrificabant diis suis Nebu et Bel d, excepto altari maximo in medio civitatis; et exclamantes dixerunt: Vere hic est discipulus istius summi viri et eximii ac gloriosi magistri, cujus gesta audivimus in regione Palæstinorum. Et Addæus recipiebat omnes, qui credebant in Christum, et baptizabat eos in nomine Patris et Filii et Spiritus Sanctitatis. Et qui consueverant colere lapides et ligna, sedebant ad pedes ejus et sanabantur a peste stultitiæ gentilismi. Etiam judæi, versati in lege et Prophetis, qui commercium exercebant in sericis e, convertebantur et fiebant discipuli, confitentes Christum esse filium Dei vivi. Attamen neque rex Abgarus neque Apostolus aliquem per vim cogebant credere in Christum, quia sine vi humana, vis signorum cogebat ad credendum in illum. Tota vero Mesopotamia regionesque adjacentes recipiebant doctrinam cum amore.
[12] [Sanctus clerum constituit] Sed et Aggæus, qui conficiebat catenas et diademata regia f et Palut, et Barshelama et Barsamya simul cum reliquis eorum sociis adhærebant Apostolo, qui et recepit illos et associavit in ministerio, quia legebant Vetus et Novum Testamentum, et Prophetas et Acta Apostolorum, quæ quotidie meditabantur g. Jussit illos sollicite custodire purum corpus suum et personas suas sanctas, ut decet viros, qui stant ante altare Dei. Sitis, ait, longe remoti a falso juramento, a malo homicidio, a falso testimonio, quod mixtum adulterio, a magicis artibus, quæ non merentur veniam, a vaticiniis, divinatione et prognosticationibus, a fato et genealogiis, quo vane gloriantur Chaldæi, a planetis et signis Zodiaci, in quibus stulti confidunt. Rejicite malam hypocrisim, munuscula et dona, quibus damnantur innocentes. Extra ministerium vero, quod vobis commissum est, nolite habere aliud servitium; nam Dominus ipse est omnibus diebus vitæ vestræ servitium vestri ministerii. Estote etiam accurati in conferendo sigillo baptismi, et nolite quærere vana hujus mundi. Judicate cum justitia et veritate: ne sitis scandalum cæco, ne per vos blasphemetur nomen illius, qui aperit, ut vidimus, oculos cæco. Sic igitur quicumque vos viderit, intelliget, vos facere, quod aliis faciendum præscribitis. Et ministrarunt cum ipso in ecclesia, quam Addæus construxerat jussu et voluntate Abgari regis; et fuerunt illis subministrata ex iis, quæ ad regem ejusque nobiles pertinebant, omnia, quæ tum ad domum Dei, tum ad pauperum necessitates erant opportuna.
[13] [et ecclesiam, ad quam populus confluebat.] Interea magna multitudo populi quotidie congregabatur, et confluebat ad orationes ministerii et ad lectionem Testamenti Veteris et Novi ex Diotaron h: credebant etiam resuscitationem mortuorum et sepeliebant defunctos in spe resurrectionis: celebrabant etiam statis temporibus festivitates Ecclesiæ, ejusque vigilias observabant: visitabant quoque secundum instructionem Addæi infirmos, iisque et benevalentibus eleemosynas distruebant. Insuper in locis suburbanis ædificabantur ecclesiæ, et plures ab eo sacerdotium recipiebant. Propter ea populi Orientis, mercaturam simulantes, transibant in regionem Romanorum, ut viderent signa quæ Addæus faciebat. Et qui ejus fiebant discipuli recipiebant ab eo sacerdotium et in propria regione Assyriorum docebant filios populi sui et secreto domos orationis construebant ex timore adorantium ignem et aquam i. Narses autem, rex Assyriorum, audiens quæ faciebat Addæus Apostolus, nuntium misit ad regem Abgarum dicens: Aut mitte ad me virum, qui facit hæc signa coram te, ut illum videam et audiam; aut epistolam ad me conscribe eorum, quæ vidisti, eum facere in tua civitate. Abgarus igitur scripsit ad Narsetem, referens historiam rerum ab Addæo gestarum a principio ad finem et nihil omisit in sua scriptione. Et Narses quidem audiens quæ ad eum scripta fuerant, mirans obstupuit k.
[14] [Tiberii epistola, qua supplicium Judæorum infligendum promittitur.] Ast rex Abgarus, quoniam per regionem Romanorum transire non poterat in Palæstinam et punire Judæos, qui Christum crucifixerant, scripsit et misit epistolam ad Tiberium Cæsarem sequentis tenoris l: Rex Abgarus domino nostro Tiberio Cæsari. Sciens nihil esse occultum majestati tuæ, scribo et certiorem facio magnam et tremendum potentiam tuam, quod Judæi, qui sunt tibi subditi et incolunt regionem Palæstinæ, convenerunt in unum et crucifixerunt Christum innocentem omnis criminis capitalis, postquam ante oculos eorum fecisset signa, et prodigia et magna opera fecisset, ita ut etiam mortuos suscitaret. Quo autem tempore crucifigebant illum, sol obscuratus est et terra tremuit, omnis creatio mota et convulsa fuit, ex quo quasi sponte universa creatio et omnes inhabitantes terrefacti sunt. Et nunc majestas tua scit, quid opportunum sit præcipiendum circa populum Judæorum, qui hæc fecerunt. Tiberius Cæsar scripsit et misit ad Abgarum regem epistolam sequentem: Litteras fidelitatis tuæ accepi et coram me lectæ fuerunt. Quod ad Judæos spectat, ausos crucifixionem, præses Pilatus etiam scripsit et nota fecit m proconsuli meo Aulbino n, eadem quæ scripsisti. Quia autem implicitus nunc sum bello Hispaniæ mihi rebellantis o, non potui ulcisci factum: quum vero primum licuerit, litem intentabo Judæis, quia non egerunt secundum legem. Propterea quoque Pilato, quem præsidem constitueram, alium substitui, et ipse gratia mea excidit, quia legem prætergressus est p et Judæis obsecutus, in eorum gratiam crucifixit Christum; qui quidem, ut audio, pro cruce mortis merebatur coli et adorari ab illis, præsertim quia suis oculis viderant, quæcumque fiebant ab illo q. Tu vero pro tua in me fidelitate et pacto tum tuo et patrum tuorum, bene fecisti scribendo ad me epistolam.
ANNOTATA.
a Secundum Dionysium Telemariensem, Jacobitarum patriarcham, Maanu post patrem Abgarum regnavit annis septem [Assemani, Biblioth. Orient, tom. I, pag. 421. Bayer, Historia Osrhoen, pag. 126.] ; adeoque anno Christi 52 obiit. Is fuit, qui S. Thaddæum morti addixit. Moses Chorenensis lib. II, cap. XXXI [Pag. 142. Edit. Londin. 1736.] eumdem Ananum vocat. Augustina, ut patet ex num. 3, erat mater Abgari-Shalmath, de qua supra num. 3 eadem mihi videtur ac Helena, quæ teste Mose Chorenensi lib. II, cap. XXXII [Pag. 144.] , erat prima et præcipua uxor Abgari; quum autem simul cum viro christianam fidem amplexa fuerit, ipsique Abgaro superstes remanserit, veri simillimum mihi est, eamdem fuisse binominem. Certe Apostolus numquam permiserit, ut rex duas uxores simul retineret. Ex uxoribus Abgari, ait Moses [Ibid. loc. cit.] , primam cui Helena nomen erat, Carras habitatum misit (Sanatruces tyrannus) suam urbem, eique Mesopotamiæ totius principatum permisit, beneficiorum memor, quæ per eam ab Abgaro acceperat. Hæc Helena æque ac vir suus, fide ornata, inter eos, qui simulacra colebant, habitare nolens, Hierosolymam commigravit, Claudio regnante, dum fames incesseret, quam vaticinatus est Agabus, omnibusque thesauris suis in Ægyptum missis, permagnam vim tritici coëmit, quam in singulos egenos distribuit.
b Varia hic occurrunt nomina syriaca, quæ, ut dicit Gulielm. Cureton, deficientibus apud Syros litteris vocalibus, vario modo scribi et efferri possunt.
c Insignis nobilissimorum decus erat portare vittam regiam.
d Præcipui Edessenorum dii erant Nebu seu Nabo et Bel, solem scilicet et lunam. Et quidem Chaldaicam esse vocis Nabo originem, ostendunt regum et primatum nomina, qualia sunt Nabuchodonosor, Nabuzardan, etc. [Cfr Bayer, Hist. Orshoen, pag. 139.] .
e Edessam incolebant judæi, ut monstrat exemplum Apostoli nostri, qui illic perveniens, divertit, ut dicitur supra num. 7 Commentarii prævii, apud Tobiam, Tobiæ filium, verisimilius commercium exercentem.Erat autem in Osrhoëna regione emporium celebre, Batne municipium, ut loquitur Ammianus Marcellinus lib. XIV, § 3, quod ab Euphrate flumine brevi spatio disparatur, refertum mercatoribus opulentis: ubi annua solemnitate prope septembris initium mensis, ad nundinas magna promiscuæ fortunæ convenit multitudo ad commercandas, quæ Indi mittunt et Seres, aliaque plurima vehi terra marique consueta. Seres, inquit idem Ammianus lib. XXIII, § 6, armorum semper et præliorum expertes: utque hominibus sedatis et placidis otium est voluptabile, nulli finitimorum molesti. Cœli apud eos jucunda salubrisque temperies, aëris facies munda, leniumque ventorum commodissimus flatus et abunde silvæ sublucidæ: a quibus arborum fœtus aquarum asperginibus crebris, velut quædam vellera mollientes, ex lanugine et liquore mixtam subtilitatem tenerrimam pectunt; nentesque subtemina, conficiunt sericum, ad usus ante hac nobilium, nunc etiam infimorum sine ulla discretione proficiens. Ipsi præter alios frugalissimi, pacatioris vitæ cultores, vitantes reliquorum mortalium cœtus. Quumque ad coemenda fila vel quædam alia, fluvium transierint advenæ, nulla sermonum vice, propositarum rerum pretia oculis æstimantur; et ita sunt abstinentes, ut apud se tradentes gignentia, nihil sibi comparent adventitium. Cfr Baudrand. Lexicon Geographicum, V° Seres.
f Aggæus, qui S. Thaddæo episcopus Edessenus successit, regii ornatus confector erat. Apud Mosen Chorenensem lib. II, cap. XXX [Pag. 137. Edit. Whiston.] legitur: Dein Apostolus Thaddæus Chohararum quemdam, serici opificem, quum baptizasset, eique nomen Addæi posuisset, impositione manuum Edessæ suo loco præposuit. Quamvis autem Moses vocet eum Addæum, tamen Aggæus appellandus est, quum universa traditio Ecclesiæ Orientalis successorem Addæi seu Thaddæi apostoli illum successorem clamet. Quam deinceps Gulielm. Cureton vocem catenas interpretatur [Pag. 137. Edit. Whiston.] , ipse infra [Ancient Docum. pag. 14.] ex auctoritate Assemani [Biblioth. Orient. tom. I, pag. 186.] vertit fila serica. Diademata regiavidentur fuisse ex serico instar pilei turcici.
g Textus aut interpolatus est aut incorrecte scriptus. Etenim 1° Vetus Testamentum hic significat Pentateuchum, nec Prophetarum scripta ad illud pertinent, quoniam utrique Testamento adduntur tamquam ad neutrum spectantes Prophetæ et Acta Apostolorum. 2° Quo tempore hæc fiebant, vix alius Novi Testamenti exstabat liber quam Evangelium S. Matthæi. Acta autem Apostolorum, a S. Luca conscripta, multis post annis edita fuerunt. Qui itaque hic venit liber, nomine Acta Apostolorum, alius prorsus est, ab eo, qui a S. Luca conscriptus est.
h Gulielm. Cureton fatetur se non potuisse legere vocem, quam tamen censet esse Diatessaron, seu compilatio ex quatuor Evangeliis, quam Tatianus, sæculi secundi scriptor ac dein hæreticus Encratita, adornavit. Tatianus, inquit Theodoretus lib. Hæreticarum Fabularum compendium cap. XX [Migne, Patrol. Græc. tom. LXXXIII, col. 371.] , Evangelium, quod Diatessaron dicitur, composuit, amputatis genealogiis et aliis omnibus, quæ Dominum ex semine Davidis secundum carnem natum ostendunt. Eoque usi sunt non qui ejus erant sectæ, sed ii etiam qui apostolica dogmata sequebantur, compositionis fraudem non cognoscentes, sed simplicius tamquam compendiario libro utentes. Nactus sum etiam ipse libros hujusmodi supra ducentos, in honore habitos in Ecclesiis nostris, quos omnes, in unum congestos, seposui et pro his quatuor Evangelistarum Evangelia introduxi. Ex hisce patet, usque ad medium sæculum quintum, quo Theodoretus floruit, in Orientis partibus viguisse Diatessaron, et locum quatuor Evangeliorum usurpasse. Simul etiam liquet, scriptum nostrum hic interpolatum fuisse; quoniam tempore prædicationis S. Thaddæi Edessæ, quatuor Evangelia non erant scripta, ut vel ex uno S. Joannis Evangelio satis manifestum est.
i Maruthas, episcopus Tagritensis circa finem sæculi quarti, refert edictum Saporis, Persarum regis, quo jubet, ut nullus christiano notus nomine in suis finibus aut sua sub ditione commoretur, quin solem adoret, ignem et aquam colat, atque animantium cruorem comedat. Quicumque ista facere detrectaverit, magistratibus traditus, ex ipsorum sententia torqueatur et pereat. Quod et Strabo de Persis confirmat lib. XV [Pag. 1039. Edit. Oxon.] : Præcipue, inquit, igni et aquæ sacrificant.
k Epistolam, ab Abgaro ad Nersem scriptam, ac servatam in tabulario Edesseno exhibet Moses Chorenensis lib. II cap. XXX secundum versionem Whistonianam [Pag. 140.] . Abgarus, Armeniorum rex, filio meo Narsi salutem. Litteras salutationis tuæ vidi et Perozem e vinculis solvi, atque ejus delictum remisi. Quod si jam tibi ita placet, constituas eum Ninives præfectum, id quod quidem cupis. Quod vero ad me scripsisti, mitte mihi, inquis, virum illum medicum, qui signa edit, atque alium Deum prædicat, qui est supra ignem et aquam, ut eum videam atque audiam; ille non est medicus ex peritia hominum, sed discipulus Filii Dei, ignis et aquæ procreatoris, atque in Armeniæ regionem, prout ei sors obtigerat, missus est. Unus autem de primariis ejus sociis, nomine Simon, istinc in Persidem missus est, quem si quæsieris, audire poteris, simul etiam pater tuus Artases: isque omnes ægrotationes tuas sanabit, et viam vitæ ostendet. Quis isle fuerit Simon, an Petrus an Cananita, dubitat Whistonus, de eo egimus supra in Actis S. Simonis Cananilæ num. 11.
l Utramque epistolam Abgari ad Tiberium et hujus ad Abgarum servavit nobis Moses Chorenensis lib. II cap. XXX [Pag. 137. Edit. Whiston.] , neque magnopere uterque textus differt.
m Pilatum, procuratorem Judææ, ad Tiberium Cæsarem retulisse de morte Christi, testantur nobis, ut e mullis paucos seligamus S. Justinus Martyr Apol. I pro Christianis §§ 35 et 48 [Migne, Patrol. Græc. tom. VI, col. 383 et 399.] , Tertullianus Apologet. cap. XXI [Migne, Patrol. latin. tom. I, col. 403.] , et Eusebius Hist. Eccles. lib. II cap. II, [Patr. Græc. tom. XX, col. 139.] . Quæ autem hodie circumferuntur Acta Pilati, male feriatorum hominum, ait Francisc.-Xav. Patrizi, in suo egregio opere de Evangeliis [Pag. 420, tom. III.] , figmentum sunt, circa quod consuli possunt card. Baronius ad an. Christi 34, §§ CCXXIII et seq. ac Joan. Albert. Fabricius Codex Apocryphus Novi Testamenti [Tom. I, pag. 214 et tom. III, pag. 455.] , ubi istiusmodi Acta referuntur [Ibid. tom. I, pag. 972.] .
n Nullus hujus nominis proconsul in Syria, regnante Tiberio, exstitit. Romanorum nomina propria difficile, lingua syriaca, litteris vocalibus carente, scribebantur. Hinc commode nomen Aulbini Albinum, qui vere Judææ præfectus fuit, interpretaretur quis, nisi obstaret chronotaxis: nam Albinus, avaritia sua, ut habet Tillemontius [Hist. des Emper. tom. I, pag. 175. Edit. Brux.] , notus, primum sub Nerone anno Christi 62 regimen Judææ capessivit. Dein Judæa non erat provincia proconsularis, quam tunc quidem regebat L. Vitellius, Vitellii, postmodum Cæsaris, pater. Cunctis, ait Tacitus lib. VI Annal cap. XXXII, quæ apud Orientem parabantur, L. Vitellium præfecit Tiberius. Eo de homine haud sum ignarus sinistram in Urbe famam, pleraque fœda memorari; cœterum regendis provinciis prisca virtute egit. Unde regressus, et formidine C. Cæsaris, familiaritate Claudii, turpe in servitium mutatus, exemplar apud posteros adulatorii dedecoris habetur, cesseruntque primu postremis, et bona juventæ senectus flagitiosa obliteravit. Vitiosa igitur est Syriaci textus lectio, et Aulbino substituendus Vitellius: unde etiam consequitur, quod jam diximus et etiam repetimus, textum nostrum nullatenus coævum esse rebus, quæ narrat.
o Quod in media fere epistola refert scriptor noster de bello Hispanico, hoc in fine tradit Moses Chorenensis lib. II, cap. XXX [Pag. 139.] . Tametsi, ait Whiston [Ibid. loc. cit.] , bellum hoc Hispanicum nusquam forsan diserte memoretur, tamen non desunt testimonia, ex quibus conjectura in eam rem duci potest. Nam Tiberius Hispaniarum principes olim vexaverat, atque etiam hoc ipso tempore provinciam eam plane neglexit; adeo ut tum Hispanos ad rebellandum provocaverit, tum etiam ejus faciendi opportunitatem idoneam dederit. Citantur dein Suetonius inTiberio capp. XLI et XLIX, ubi agitur de negligentia principis, de confiscatione bonorum, de jure metallorum adempto; Tacitus quoque Annal. lib, VI, cap. XXVII memorat a Tiberio Arruntium ne in Hispaniam pergeret, decimum jam annum attentum fuisse. Quæ quidem satis ostendunt, inter Hispanos et Tiberium grave dissidium exstitisse. Nihilominus quoniam tunc bellum erat Romanorum cum iberis, qui ad mare Caspium dominabantur, fieri potest, ut vel vitio librariorum vel nota Tiberii dissimulatione, Hiberi isti confusi fuerint cum Hispanis, quorum regio etiam Iberia appellabatur.
p Senatus Consulto, ut legitur in Suetonio de Tiberio cap. LXXV, cautum erat, ut pœna damnatorum in decimum semper diem differretur: adeoque Pilatus, qui latam a se contra Christum sententiam exsequi statim permisit, legem prætegressus est.
q Tertullianus, quem etiam citat Eusebius Hist. lib. II, cap. II [Migne, Patrol. græc. tom. XX, col. 139.] , in Apolegetico suo cap. V, [Patrol. lat. tom. I, col. 290.] dicit: Tiberius, cujus tempore nomen christianum in sæculum introivit, annuntiatum sibi ex Syria Palæstina, quod illic veritatem illius divinitatis revelaverat, detulit ad Senatum cum prærogativa suffragii sui. Senatus, quia non ipse probaverat, respuit; Cæsar in sententia mansit, comminatus periculum accusatoribus christianorum. Recentiores quidam falsi accusant Tertullianum. Eorum argumenta, simulque responsiones exhibentur ad dictum textum, quæ consulere libuerit [Ibid. loc. cit.] .
CAPUT TERTIUM.
Tiberius animadvertit in Judæos; S. Apostolus infirmus consulit
Ecclesiæ; suprema ejus verba; obit, ejusque corpus sepulcro regio
conditur: Abgari filius S. Aggæum episcopum interficit.
[Tiberius Judæos punit:] Et Abgarus rex excepit Aristidem, a Tiberio Cæsare missum, et respondit epistolæ et remisit illum cum muneribus, dignis ejus, qui miserat illum. Et Edessa ivit Ticuntham, ubi erat Claudius, secundus ab imperatore, unde in proximum locum, Articam, quo morabatur Tiberius Cæsar, se transtulit a. Cujus autem excubias agebat in regionibus vicinis Cæsari. Aristides Tiberio retulit historiam ingentium miraculorum, quæ coram Abgaro operatus est Addæus. Bello autem confecto, mortis damnavit aliquos principes judæorum, qui erant in Palæstina. Et rex Abgarus, his auditis, lætatus est, quia judæi justam pœnam dedissent. Aliquot annis postquam Addæus Apostolus ædificasset ecclesiam, eamque opportuna supellectile instruxisset, magnamque populi multitudinem convertisset, in aliis etiam locis vicinis aut dissitis ecclesias construxit, easque completas adornavit, ac in iis diaconos ac presbyteros constituit, personas quoque docuit, tum qui Scripturas legerent, tum qui normam ministerii tam interni quam externi tenerent.
[16] [S. Addæus, infirmus ad mortem,] Post hæc omnia oppressus fuit morbo, qui mortem attulit. Vocavit autem prope se Aggæum coram omni populo, eumque ducem et rectorem suo loco constituit b, et Palut diaconum ordinavit presbyterum et Abshelama scribam diaconum. Quum porro nobiles et principes essent congregati et circumstarent, Bar Calba, filius Zaiti, et Maryhab, filius Barshemash, et Senac, filius Avida, et Piroz, filius Patric c, simul cum reliquis sociis, dixit illis Addæus Apostolus: Scitis et testimonium ferre potestis, qui me audistis, quod quidquid prædicavi et docui, et quod ex me audistis, sic egi et exercui. Dominus enim noster præcepit nobis, ut quodcumque aliis prædicaverimus, etiam actibus coram populo exerceremus. Secundum autem præcepta et leges, constitutas a Discipulis in Hierosolyma, etiam Apostoli socii mei secundum ea agebant; sic quoque vos ab eis non discedite, nec vel minimum negligatis. Quomodo ipse egi inter vos in hisce præceptis, neque declinavi ad dexteram aut sinistram, ne exsors fiam promissæ salvationis, servatæ iis, qui in præceptis versantur. Attendite igitur ministerio, quod tenetis; pergite cum timore et tremore illud semper exercere. Nolite exercere ministerium in neglectis vestibus, sed in discretione fidei; nec laudes Christi offerre pigeat, nec tædium vos capiatis statis temporibus orare.
[17] [supremas instructiones dat,] Attendite veritati, quam tenetis, et doctrinæ fidei, quam didicistis et hereditati salutis, quam vobis commisi, quia ante tribunal Christi requiretur a vobis, quando ipse rationem ponet cum pastoribus et præpositis, quando pecuniam exquiret a negotiatoribus cum incremento lucri. Nam est filius regis et adivit hereditatem suam; revertetur autem, et veniens resuscitabit omnes, et sedebit in throno justitiæ ad judicandum vivos et mortuos, sicut ipse dixit nobis. Ne cæcutiat oculus secretus mentis vestræ circa cœlestia, ut peccata vestra abundent in viis istis, in quibus peccatum non est, est enim abominandus error in viis ejus. Quærite perditos, dirigite errantes, vigilate divitibus, quia ex manibus vestris requirentur oves Christi. Negligite honorem transitorium, quia pastor, qui aucupatur honores a grege, male, valde male se habet ad gregem suum. Maxime curate juniores agnos, quia Angeli eorum vident Patrem invisibilem. Ne sitis scandalum cæcis, sed parate viam et semitam in regione ardua inter Judæos eum crucifigentes et paganos errantes: utrinque enim est pugna, ut ostendatis veritatem fidei, quam tenetis: quando etiam eritis quieti, modesta et honesta facies vestra pugnabit pro vobis adversus illos, qui veritatem oderunt et delectantur in errore. Non accusate pauperem, præsente divite, nam sat magna jam est afflictio paupertatis. Nolite seduci abominandis artibus Satanæ, ne spoliemini ea fide, quam induistis… Ne misceamur Judæis, qui eum crucifixerunt, nec deseramus hereditatem, quam a te accepimus, sed cum eadem relinquemus hunc mundum: et in die Domini nostri ante tribunal justi judicii ejus, reddet nobis hereditatem, sicut docuit nos.
[18] [obit, successore sibi] Postquam hæc dicta fuissent, surrexit Abgarus cum principibus et optimatibus suis et rediit ad palatium suum, omnesque tristes erant propter imminentem ejus mortem. Et misit apparatum honorabilem et nobilem, ut sepeliretur in eo. Quæ quum vidisset Addæus Apostolus, misit qui diceret: In vita nihil accepi a te, neque nunc, instante morte, nihil a te accipiam: neque fidem ipse frangam Christo, dicenti: Nihil a quoquam accipite et nihil in hoc mundo possidete d. Tribus autem post diebus, quum hæc dixisset Addæus Apostolus, audivit et accepit coram cunctis nobilibus testimonium doctrinæ eorum prædicationis ab iis, qui erant de ministerio, et reliquit hunc mundum; dies autem ista fuit quinta hebdomadis, et decima quarta mensis Iyar e. Tota autem civitas erat in magno mœrore et amaro fletu: non solum christiani, sed judæi quoque et gentiles dolebant. Sed maximus fuit Abgari et principum regni dolor; et in contritione cordis sui parvifecit et deposuit illa die ornamenta regalia, et cum lacrimis et gemitibus eum cum suis omnibus deflevit. Et omnes mirabantur ingentem regis propter Addæum dolorem: magno etiam ac nimio eum honore, quasi unum ex principibus, quando moriuntur, deduxit ejus funus et in spatioso sepulcro, sculpturis adornato, in quo majores Abgari ex domo Ariu componebantur eum magna tristitia et dolore composuit f. Et populus Christianus visitabat sepulcrum, preces offerebat et ejus memoriam quotannis celebrabat secundum doctrinam et institutionem, quam ipse Apostolus Addæus tradiderat et secundum præceptum Aggæi, qui et ipse factus est dux, rector et successor in cathedra vi sacerdotii, quod ab eo coram omni populo acceperat.
[19] [sepelitur.] Et hic quoque vi sacerdotii, quod acceperat, ordinavit presbyteros et duces in omni regione Mesopotamiæ. Nam ipsi, sicut Apostolus Addæus, adhærebant inviolabiliter verbo illius, cui obsecundabant fideliter tamquam boni et fideles heredes Apostolorum Christi adorandi. Sed argentum et aurum a nemine accepit, neque admittebat principum dona: ast pro argento et auro Ecclesiam Christi ditabat animabus fidelium. Conditio autem virorum et mulierum g erat modesta ac decens, erantque sancti et casti, quia ambulabant in caritate sine macula, in custodia ministerii cum decore, in cura pauperum et visitatione infirmorum: nam viæ eorum erant videntibus laudabiles et vitæ ratio commendabilis alienis; ita ut sacerdotes Nebu et Bel communicarent semper illis honores suos, propter honorabilem formam, sinceritatem verborum, simplicitatem liberam in sua conversatione, quæ numquam subservivit aviditati aut patuit calumniæ. Nullus erat eos videns, qui non delectaretur cum illis convenire et reverenter salutare, quia verba pacifica extensa erant quasi rete, ut caperentur rebelles, quos introducebant in ovile veritatis et fidelitatis. Neminem enim qui eos videbat, pudebat eorum, utpote qui nihil umquam faciebant, quam quod erat justum et decens. Quamcumque enim ad actionem alios hortabantur, eamdem et ipsi faciebant; et auditores, considerantes concordiam verborum et factorum, facili persuasione illis se discipulos adjungebant, et confitebantur Christum regem, laudantes Deum, propter conversionem suam.
[20] [Abgari filius Ecclesiæ persecutor.] Aliquot post annos a morte Abgari regis, surrexit unus rebellis ejus filius, qui pacem respuebat h. Et misit ad Aggæum, quando erat in sede in ecclesia, qui diceret: Fac mihi diadema aureum, ut consuevisti facere olim pro patribus meis i. Aggæus respondit: Non derelinquam ministerium, a Christi discipulo mihi commissum, ut impiorum diademata conficiam. Quum autem suis jussis obtemperantem non haberet, misit qui crura frangeret sedenti in ecclesia, dum Scripturas exponeret. Moriens porro adjuravit Palut et Abshelama, ut illum terræ mandarent in hac domo, quia, inquit, propter veritatem morior. Et sicut illos adjuraverat, posuerunt eum in porta media medius inter viros et mulieres. Et erat magnus et amarus planctus per universam Ecclesiam et civitatem, præter tristitiam familiarum, sicut fuerat, quando Addæus Apostolus obiit. Quia porro subito mortuus est Aggæus fractura crurium, non potuit imponere manus Palut; et abiit Palut Antiochiam, et manus sacerdotii accepit a Serapione, episcopo Antiocheno, qui ipse manus acceperat a Zephyrino, episcopo urbis Romanæ k et ipso ordinato a successoribus Simonis Cephæ, qui accepit sacerdotium a Domino nostro, et annis viginti quinque episcopus Romæ fuit temporibus Cæsaris, qui ibidem regnavit annis tredecim. Prout autem in more positum erat in regno Abgari regis et in omnibus regnis, ut quodcumque dixerint reges aut coram eo dicantur, in commentarios referantur, propterea Labubna, filius Senac, filii Ebedshadai, scriba regius l scripsit hæc ab initio ad finem de Apostolo Addæo. Et Hanan tabularius apposuit manum suam et recondidit in tabulis regni, in quibus accurate et diligenter servantur decreta et leges, pacta quoque emptionis et venditionis. Desinit doctrina Apostoli Addæi, quam prædicavit Edessæ, in civitate fidelis regis Abgari.
ANNOTATA.
a Guillem. Cureton ad hunc locum animadvertit [Ancient Docum. pag. 161.] , locorum hic nomina fuisse omnino distorta, ita ut eorum topographia non possit describi. Thicunta, ait, nullam patitur interpretationem. Suspicatur, Articam, quod pronuntiari potest Orticam, esse forsan Ortygiam, Syracusis conterminam, non multum distantem insula Caprearum, ubi Tiberius, occultos, ait Tacitus lib. Annal. IV cap. LXVII, in luxus et malum otium resolutus, degebat.
b Quem sibi constituit S. Thaddæus successorem, scriptor noster appellat ducem et rectorem, a Gulielmo Cureton [Ibid. loc. cit.] merito episcopum dictum. Nam paulo supra dicitur, S. Thaddæus diaconos et presbyteros constituisse.
c Varia occurrunt nomina propria, quorumsignificatio quemadmodum et pronuntiatio, valde incerta est. Laudatus Cureton, Palut suspicatur Pilotam, Patric, Patricium. Sic et Zati, quem eumdem facit cum Izate, de quo Tacitus lib. XII Annal. cap. XIV Izates Adiabenus et Acbarus Arabum cum exercitu abscedunt, id est, partes Romanorum deserunt. Maryhab idem forsan qui apud Mosen Chorenensem lib. II cap. XXIX [Pag. 132. Edit. Whiston.] dicitur Alznensium consul, missus ab Abgaro ad Marinum, præsidem Romanum Phœniciæ, Palæstinæ, Syriæ ac Mesopotamiæ. Idem dixero de Senac, forsitan Sinaces Taciti lib. VI Annal. cap. XXXI qui insigni familia fertur.
d Hæc verba, prout proferuntur, in Evangeliis minime reperire est: similia tamen, si sensum spectes, habentur Matth. X, 7. Euntes autem prædicate, dicentes: Quia appropinquavit regnum cœlorum. Infirmos curate, mortuos suscitate, leprosos mundate, dæmones ejicite: gratis accepistis, gratis date. Nolite possidere aurum neque argentum, neque pecuniam in zonis vestris: non peram in via, neque duas tunicas, neque calceamenta neque virgam: dignus est enim operarius cibo suo.
e Edesseni annum suum inchoabant a kalendis octobris, ut monstrat Theophilus Bayer [Hist. Osrhoena, pag. 16.] , qui simul dat nomina mensium Edessenorum collata cum mensibus romanis. Itaque October est Teschrin prior, November Teschrin posterior, December Conun prior, Januarius Conun posterior, Februarius Schvot, Martius Odor, Aprilis Nison, Majus Jor, Junius Chsiron, Julius Tomus, Augustus Or (Ab), September Ilul. Quoniam igitur S. Thaddæus obiisse dicitur decima quarta mensis Jyar, quod Bayerus appellat Jor, consequitur, ista eadem die mensis maji accidisse. Bar-Hebræus docet, Sanctum nostrum martyrium fecisse sub successore Abgari die XXX julii [Asseman. Biblioth. Or. tom. II, pag. 392.] : unde duplicem commisit errorem, quum Sanctus mense majo et in pace quieverit: quod enim de Addæo dicit, ad Aggæum ejus successorem pertinet. Vide supra annotatum a capitis II. Annis, ait Cureton [Ancient Docum. pag. 162.] , decem aut undecim vineam Edessenam, excoluit S. Thaddæus. Qui undecim anni, additi triginta annis æræ christianæ, ducunt ad annum Christi 44, littera dominicali D signatum, quo feria quinta hebdomadis concurrit cum die XIV maji.
f Et hic tertium habemus errorem Bar-Hebræi nascentem ex confusione utriusque episcopi Addæi et Aggæi in unam personam. S. Addæus seu Thaddæus in sepultura regia compositus fuit, ac per aliquod tempus istic permansit. Etenim scriptor noster aperte dicit ejus memoriam quotannis celebrari.
g Gulielm. Cureton statum seu conditionem virorum et mulierum ad clerum refert [Ancient Docum. pag. 163.] ; quod quidem eatenus admitti potest, quatenus clero accenseantur præter viros etiam mulieres cœlibes, ut erant, diaconissæ. Quæ quidem aut virgines aut viduæ erant, unius viri uxores, ut monstrat Joan. Stiltingus noster in Tractatu præliminari de Diaconissis Ecclesiæ, præfixo Tomo I Septembris Actorum nostrorum.
h Disputatur inter eruditos, quis ille rebellis filius Abgari, christiani regis, fuerit.Ananum eum vocat Moses Chorenensis lib. II cap. XXXI. Mortuo, ait, Abgaro, Armeniæ regnum in duas partes divisum est. Ananus, filius ejus, diadema sibi imposuit, Edessæque imperitavit. Sanatruces vero, sororis ejus filius, Armeniam tenuit. Quæcumque his regnantibus, ab aliis scriptoribus traduntur, Thaddæum Apostolum in Armeniam advenisse; Sanatrucem fidem primo amplexum esse, at postea Armeniorum optimatum metu, eam deseruisse; Apostolum et socios ejus in provincia Savarsana morte affectos, quæ nunc Artaza appellatur: diffissum primo saxum, deinde coivisse, ut Apostoli corpus reciperet, quod inde avectum, in planitie discipuli sepeliere; Sanatrucis regis filiam secundum viam martyrium subiisse: Reliquias utriusque ibi comparuisse atque in regionem saxosam inde esse deportatas; hæc omnia, ut diximus, quum ab aliis ante nos fuerint enarrata, non necesse habuimus iterare: ut neque de Addæo, Apostoli discipulo, Edessæ ab Abgari filio, morte affecto, cujus martyrium jam alii declararunt. Qui filius, quum post patris obitum regnum obtineret, non fuit paternæ virtutis heres, sed simulacrorum templa aperuit atque ethnicorum religiones accepit, misitque ad Addæum, ut diadema byssinum sibi faceret, auro intertextum, ut pridem patri meo faciebas. Hocque responsum ab eo tulit: “Non facient manus meæ diadema capiti indigno, qui Christum non colit, vivum Deum.” Is itaque unum ex armigeris suis statim jussit pedes ejus ferro abscindere; qui quum venisset, eumque in doctrinæ sede sedentem vidisset, stricto gladio, crura ejus abscidit, isque ita statim animam efflavit. Atque hæc breviter delibavimus, quippe ab aliis prius declarata. Georgius Cedrenus in Compendio Historiarum [Pag. 141. Edit. Venet.] dicit, tyrannum sancti episcopi fuisse non filium, sed nepotem Abgari regis. Sed potior est nobis Mosis, utpote antiquioris, auctoritas, præsertim quoniam illi suffragatur Procopius, Cedreno sexcentis annis senior, dicens lib. XII cap. II [Pag. 302. Edit. Venet.] : E filiis, qui successit (Abgaro) in regnum, is mortalium omnium sceleratissimus, quum flagitiorum multorum, quæ in subditos admiserat, pœnam a Romanis metueret, se Persis dedidit. Idem censet Clem. Galanus in Conciliatione Ecclesiæ Armenæ cum Romana [Tom. I, pag. 9.] . Secundus, inquit, Armeniæ rex post Abagarum fuit filius quidam ejus anonymus, qui christianam patris religionem aspernatus, fideles atrociter insectatus est, ac misere vitam complevit. Tertius fuit Sanatrughus, filius sororis Abagari, cujus imperio sanctos Apostolos Bartholomæum et Thaddæum in regionibus illis interfectos fuisse, narrant Armenii.
i Supra ad caput II annotato f vidimus S. Aggæum, S. Thaddæi successorem, ante ordinationem suam fuisse serici opificem: hinc jussio tyranni et crurifragium, quod genus supplicii, in Martyribus aliquando usurpatum vidimus. Sic ad diem XXIII maji legimus: In Cappadocia commemoratio sanctorum Martyrum, qui in persecutione Maximini confractis cruribus necati sunt. Istiusmodi supplicium irrogari, ait Baronius ad hunc locum, solitum vilioribus tantum personis vel ob aliquod immane scelus. Quamvis etiam nobilioribus aliquando infligeretur, ut patet in S. Adriano ad diem IV martii et VIII septembris, qui licet genere clarissimus, cum aliis XXIII sub Diocletiano imperatore martyrium crurifragio consummarat. Videtur itaque S. Aggæus episcopus servili supplicio enectum fuisse. Quod autem duobus latronibus, cum Christo Domino crucifixis, fracta fuerint crura, ut habet Joan. XIX, 31, non in augmentum pœnæ, sed in accelerationem mortis accidit, ne tristi spectaculo funestarent Sabbatum, erat enim magnus dies ille sabbati.
k Serapion, secundum Chronicon Eusebii [Migne, Patrol. græc. tom. XIX, col. 566.] , Octavus Antiochiæ episcopus, intra ultimum decennium sæculi secundi ordinatus: Zephyrinus autem, secundum eumdem Eusebium [Ibid. col. 567.] , anno 202 sedem Romanam conscendit. Ex his liquet, textum graves interpolationes passum fuisse. Nam imprimis Serapion Antiochenus episcopus fuit ante Zephyrinum Papam. Dein toto sæculo anterior fuit Palut Edessæ.
l Mosi Chorenensi lib. II, cap. XXXIII [Pag. 146. Edit. Whiston.] Labulna appellatur Larubnas, Apsadari scribæ filius, sed loco Apsadar versio gallica, ut dicit Cureton [Ancient Docum. pag. 165.] , habet Apchatar, utrumque corruptum ex voce syriaca Abdschaddai seu Ebedschaddai. Itaque Moses, omisso patre Senac, avum posuit scribam regium. Dr Alishan, Mechitarista scribit Venetiis ad Gullielm. Cureton [Ibid. pag. 166.] , invenisse se codicem manuscriptum, verisimiliter sæc. XII in quo scriba regius vocatur Gharubnia, qui historiam Abgari et Thaddæi conscripsit, operam conferente Anano, regis Abgari familiari. Veridicam historiam mullæ interpolationes, quas et nos signavimus, corruperunt, videntur ipsi laudato Alishan intercalatæ initio sæculi III æræ christianæ.
DE S. CYRILLA, VIRGINE ET MARTYRE DICTA FILIA DECII IMPERATORIS ROMÆ
CIRCA ANNUM CCLVIII.
SYLLOGE CRITICA.
Cyrilla, virgo et martyr, Romæ (S.)
AUCTORE V. D. B.
§ Unicus. Cœmeterium S. Hippolyti a sinistris viæ Tiburtinæ. S. Cyrillæ gesta non nota nisi ex fabulosis S. Laurentii Actis. Reliquiarum translatio sæculo VIII.
Non procul ab ecclesia S. Mariæ Majoris, ad orientem, porta S. Laurentii seu Tiburtina patet: [S. Cyrillæ, quæ Decii imp. filia dicitur et cujus sepulcrum in cœmeterio S. Hippolyti sæculo VII adhuc visebatur,] altero nomine dicta, quoniam per eam itur ad ædem S. Laurentii extra muros; altero, quia via Tiburtina per eam strata est. Eo nos vocat hodie S. Cyrilla, cujus olim celebritas maxima fuit; quam quippe, nimia veneratione seducti, filiam fecerunt Decii imperatoris. Sequamur imprimis auctorem Itinerarii Romani, quod post alios summa diligentia ex codice Salisburgensi edidit præclarus archæologus Romanus Joannes Baptista Rossi et quo conditio locorum pontificatu Honorii I, qui ab anno 625 ad annum 638 S. Petri cathedram tenuit, designatur [Roma sotterranea cristiana, tom. I, pag. 144.] . Hic itaque peregrinus pius, post visitatam S. Agnetis ædem via Nomentana, solis cursum sequens, sic pergit [Ibid. ag. 178.] : Postea illam viam demittis et pervenies ad S. Ypolitum martyrem, qui requiescit sub terra in cubiculo, et Concordia mulier ejus martyr ante fores; altero cubiculo S. Triphonia regina et martyr, et Cyrilla filia ejus et martyr, quas Meditus * Decius interfecit uxorem et filiam, et S. Genisius martyr. Postea, quum scilicet viam Tiburtinam transmiseris, pervenies ad ecclesiam S. Laurentii; adeo ut S. Hippolyti cœmeterium a sinistris viæ Tiburtinæ, S. Laurentii a dextris esset. Contrarium iter tenuit scriptor libri de Locis sanctis, cujus Epitomen, novis curis neque minori studio secundum duos codices Salisburgenses et unum Wirceburgensem editam, debemus similiter laudato Rossio: ex qua Epitome discimus quomodo compositæ essent ædes sacræ partim ante initium, partim post initium sæculi VII [Ibid. pag. 145.] . Prope eandem viam Tiburtinam, inquit hic alter peregrinus [Ibid. pag. 178.] , ecclesia est S. Laurentii major… Inde in Boream sursum in monte basilica S. Hippolyti est, ubi ipse cum familia sua tota XVIII martyres jacet. Carcer ibi est in quo fuit Laurentius. Ibi est Triphonia, uxor Decii cæsaris, et Cyrilla, filia ejus: inter utrasque Concordia et S. Genesus, et multi martyres ibi sunt. Qui sub medium sæculum VII Notitiam portarum, viarum, ecclesiarum circa urbem Romam scripsit [Ibid. pag. 146.] , quam Notitiam Guilielmus Malmesburiensis reipublicæ literariæ bono solus servavit, is non Romam circuire videtur, sed ex singulis portis egredi et vias sequi quasi lineas ex centro urbis emissas. Sexta porta, inquit [Ibid. pag. 179.] , et via Tiburtina, quæ modo dicitur S. Laurentii. Juxta hanc viam jacet S. Laurentius in sua ecclesia; … et ibi non longe Ipolitus vel basilica S. Ipoliti, ubi ipse cum familia sua pausat, id est XVIII *. Et ibi requiescunt beata Triphonia, uxor Decii, et filia ejus Cirilla, et Concordia nutrix ejus, id est S. Hipp olyti.
[2] [conditio et gesta non nota sunt nisi ex fabulosis S. Laurentii Actis,] Licet itaque tam prope determinetur quo loco situm esset S. Hippolyti cœmeterium, hactenus numquam exploratum fuit. Extremo sæculo in id inciderunt fossores atque inde extraxerunt litulum, positum proxime ad S. Hippolyti templum; sed tum tam segnes erant Romani subterraneorum cœmeteriorum curatores, ut nemo, ne ipse quidem Cajetanus Marinius, eo se contulerit, cryptam inspecturus [Ibid. pag. 61.] . Spes tamen erat sepulcra atque titulos SS. Tryphoniæ et Cyrillæ repertum iri, quamquam jam pridem corpora sublata erant. Cujus rei tanta major fuisset utilitas, quo minus hactenus innotuerunt harum cælitum conditio et gesta. Narrat Marchius [Monumenti delle arte primitive, pag. 77 et 78.] se per S. Cyriacæ seu S. Laurentii cœmeterium penetrasse in cœmeterium S. Hippolyti, cujus aditus per clivum montis adhuc appareat; sed memoriæ non servavit quæ vidit, et, nisi deceptus fuerit, non intelligo flagrantia desideria et querelas Rossii de Marinii negligentia, retectam S. Hippolyti martyris cryptam non adeuntis. Quæ enim olim non explorasset Marinius, explorare nunc posset multo majore utilitate ipse Rossius. Non itaque hactenus itum fuisse videtur ad pristinas S. Hippolyti, S. Tryphoniæ, S. Cyrillæ, et complurium aliorum martyrum cryptas, tanto majori detrimento, quod, quæ de iis traduntur, ut jam in S. Tryphonia ad diem 18 hujus mensis monitum est, desumpta fuerunt ex Passione S. Laurentii, quæ potius cyclus est narrationum popularium de præcipuis sanctis martyribus, in cœmeteriis Viæ Tiburtinæ sepultis, quam historia tot præclarorum Christi pugilum. Scatet enim erroribus et fabulis, quemadmodum et ad diem 10 augusti in Commentario de S. Laurentio et ad diem 18 octobris in Commentario de S. Tryphonia ostensum fuit. Atque in hoc posteriori singulariter demonstratum est S. Tryphoniam nequaquam uxorem fuisse Messii Decii imperatoris aut alterutrius ejus filiorum, neque proin ejus filiam Cyrillam tam nobili fuisse sanguine; sed Tryphoniæ nomen potius servile esse. Quæ retractare nolim, satis habens lectorem ad hunc locum amandasse. Ex quo illa scripta sunt tempore, multa quidem egregie disputavit Rossius [Roma Sotterr. tom. I, pag. 309 et seqq. Cfr Bullettino di archeologia cristiana, 1865, pag. 17 et seqq. et 1866, pag. 23 et seqq.] de nobilissimis familiis Romanis, ex quibus viri aliquot, multoque plures feminæ longe ante ecclesiæ pacem christianam religionem professi sunt; sed nihil inde colligi posse videtur, quo appareat S. Cyrillam et ejus matrem Tryphoniam inter augustas referendas esse.
[3] [ex quibus particula de S. Cyrillæ conversione,] Verumtamen non possumus omnino præterire ea, quæ de S. Cyrilla sæculo VI aut VII vulgo traderentur. Si itaque fides dari posset scriptori Actorum S. Laurentii, Decius, patrata S. Laurentii nece, triduum correptus fuisset a dæmone; quæ occasio fuerit conversionis SS. Tryphoniæ et Cyrillæ. Orto autem luctu magno in palatio, ait ille [Ap. Surium, De probatis SS. Vitis, Augustus, pag. 99, edit. 1618.] , uxor Decii Tryphonia, pagana crudelis, videns Decium a dæmone exagitari, jussit sanctos omnes, qui clausi erant, dimitti. Eadem hora mortuus est Decius. Uxor autem ejus venit ad B. Justinum presbyterum, et cum filia Decii Cyrilla misit se cum lacrymis ad pedes ejus orans, ut baptizarentur. Eas cum gaudio excepit B. Justinus presbyter, indixitque illis jejunium ad septem dies. Die septimo expleto, baptizavit eas: quæ res toto orbe divulgata est. Altera die Tryphonia orans reddidit spiritum, et corpus ejus B. Justinus presbyter in ea sepelivit crypta, in qua humatus est S. Hippolytus, quintodecimo calendas novembris. Ab illa die B. Justinus accurate pervestigavit sicubi corpora sanctorum abscondita essent, promisitque præmium militibus. Audientes autem milites Tryphoniam, Decii uxorem, cum filia Cyrilla Christo nomen dedisse, ad sex et quadraginta venerunt ad B. Justinum presbyterum cum uxoribus suis, prostratique ad pedes ejus petierunt se baptizari.
[4] [confessione, passione et sepultura hic recitatur. Mortua videtur anno 258.] Deinde B. Justinus, collecto omni clero, perquisivit quis in locum B. Sixti substituendus et ordinandus esset. Et ordinaverunt venerabilem virum Dionysium, eumque consecravit Maximus, Ostiensis episcopus. Obtulit autem ei ad baptismum Justinus presbyter quadraginta sex milites, et ab eo baptizati sunt in nomine Sanctæ Trinitatis. His auditis, Claudius princeps jussit comprehendi Cyrillam, filiam Decii cæsaris, et milites, ducique eos ad sacrificandum dæmonibus. Sed illi omnes, contempto ejus præcepto, ipsum pariter irriserunt. Jussit ergo eos in custodiam recipi, Cyrillam vero sibi repræsentari; eique dixit: “Sic tibi visum est præcepta et morem clarissimorum parentum regiamque educationem negligere?” Cyrilla respondit: “Ego christiana sum, ancilla Christi, respuoque dæmonia, quæ vos perducent ad supplicia æterna, cum illis perituros.” Claudius dixit: “Assentire nobis et sacrifica diis, nubasque viro, qui respondeat tuis natalibus.” Cyrilla respondit: “Ego jam nupsi viro, qui me veram docuit sapientiam, nempe Domino Jesu Christo, cui semel tradita sum. “Claudius, ira fervescens, præcepit ut jugularetur. Cumque necata esset gladio, voluit corpus ejus in platea canibus relinqui. Collegit autem corpus ejus B. Justinus presbyter, et sepelivit cum matre ejus, ubi jam ante posuerat corpus B. Laurentii (immo Hippolyti), quinto kalendas novembris. Ad quæ hæc pauca animadvertam S. Justinum, qui tot martyres sepelivit, presbyterum creatum fuisse a S. Sixto, qui non ante annum 257 pontificatum supremum adeptus est, sex minimum annis post Decii mortem; atque anno 258, quo S. Laurentius martyrium fecit, Valerianum, non Claudium, imperatorem fuisse, eumdemque Valerianum non Romæ, sed in Oriente versatum esse, adeoque S. Cyrillam, quæ paulo post S. Laurentium mortem subiit, non ab imperatore, sed a præfecto Urbis aliove magistratu capitali pœna fuisse damnatam [Cfr Acta SS. tom. VIII Octobris, pag. 119.] .
[5] [Laudes S. Cyrillæ in martyrologiis desumptæ ex iisdem Actis.] Ex hac itaque lacinia Actorum S. Laurentii desumpta sunt quæ passim in martyrologiis de S. Cyrilla leguntur ad diem 28 octobris. Reliquis præiverunt venerabilis Beda, cujus Martyrologium in capite tomi II Martii edidit Papebrochius, et Martyrologium Romanum Parvum, editum a Rosweydo atque iterum a Georgio. In hoc posteriore hæc hodie legitur annuntiatio: Romæ, Cyrillæ filiæ Decii cæsaris. Copiosior esse voluit venerabilis Beda: Romæ, inquit, S. Cyrillæ, filiæ Decii cæsaris, quæ sub Claudio principe jugulata et necata est gladio, et sepulta a Justino presbytero cum matre sua juxta S. Hippolytum. Bedam, nulla mutatione facta, seculi sunt Ado Viennensis et Rabanus Maurus; similiter Usuardus, nisi quod brevitatis causa omisit: Et sepulta, etc.; Fuldense Martyrologium, a Georgio editum, resecuit insuper jugulata et. Non abludit Wandelbertus, ligato sermone usus:
Cæsare nata micat Decio hic Cyrilla, beatis
Virgo animis, et cui Decius haud editor esset.
Demum, ut alios minoris nominis fastos omittam, Baronius in Martyrologio Romano, expuncta Decii paternitate, hæc proposuit: Romæ sanctæ Cyrillæ virginis, filiæ sanctæ Tryphoniæ, quæ sub Claudio principe pro Christo jugulata est.
[6] [Sub medium sæculum VIII S. Paulus papa I transfert ejus reliquias in templum S. Martinii in Montibus.] In annotatis subdit Baronius S. Cyrillæ aliarumque sanctarum corpora a Sergio Juniore translata fuisse in titulum Equitii; qui titulus et Silvestri et Equitii dictus est, atque etiam monasterium S. Silvestri, seu SS. Stephani et Silvestri in Campo Martio, dein S. Silvestri et S. Martini, et demum S. Martini in Montibus; ubi a sæculo XIII sacra faciunt Carmelitæ. Sed in Commentario de S. Tryphonia ostensum est venerabilia corpora humo effossa fuisse a S. Paulo papa I inter annos 757 et 761, tum quoniam neglecta jacerent cœmeteria, tum quoniam sanctorum corpora inde furto auferrent Longobardi, Romana suburbia vastantes [Ibid. pag. 322 et 325.] . Quæ illic de S. Tryphoniæ reliquiis disputata sunt, pertinent quoque ad S. Cyrillæ exuvias; neque videntur hoc loco repetenda. In tabula marmorea Silvestrina [Acta SS. tom. VIII Octobris, pag. 322 et 325.] fracta, sed verisimiliter ex scriptione membranea restaurata, legitur: MENSE. OCT. D. XIII. N. SCÆ [CYRILLÆ V. ET M.] Alibi nuspiam occurrit S. Cyrillæ natalis ad diem 13 octobris; ut restauratores errasse videantur.
[Annotata]
* lege Messius
* al. XXVIII.
DE S. FIRMILIANO, EPISCOPO CONFESSORE CÆSAREÆ IN CAPPADOCIA
ANNO CCLXIX.
COMMENTARIUS HISTORICUS.
Firmilianus, conf. pont. Cæsareæ in Cappadocia (S.)
AUCTORE B. B.
§ I. S. Firmilianus, vir præclarissimus, nobili genere apud Cappadoces ortus erat. Discipulus fuit Origenis, ad quem amicum suum S. Gregorium Thaumaturgum perduxit. Circa annum 232 fit episcopus Cæsareæ.
Summis laudibus S. Firmilianum ornant Græci. [S. Firmilianus, vir præclarus valde,] Eusebius ubi de episcopis, qui in causa Pauli Samosaleni convenerant Antiochiæ, ait [Ecclesiastica historia. lib. VII, cap. 28, pag. 278. Edit. Valesii. Moguntiæ 1672.] : Inter quos maxime eminebant τούτων οἵ μάλιστα διέπρεπον Firmilianus Cæsareæ Cappadocum episcopus, Gregorius (Thaumaturgus) et Athenodorus fratres, ecclesiarum apud Pontum episcopi, etc. Alibi eadem voce διέπρεπε usus jam erat de Firmiliano loquens Eusebius [Lib. VI, cap. 26, pag. 228.] : Florebat tunc temporis. Verterat autem sæc. IV Ruffinus [Ruffinus Frobeni, pag. 148.] : Per idem tempus erat in episcopis magnificus Firmilianus Cappadocum gentis urbis Cæsareæ. Et Dionysius, Alexandrinus episcopus, in epistola ad Dionysium papam, apud eumdem Eusebium [Lib. VII, cap. V, pag. 251.] : Scias autem, frater, … omnes ubicumque (per Orientem) antistites unum idemque sentire… Demetrianum scilicet episcopum Antiochiæ… Firmilianum denique cum universa Cappadocia. Solos enim illustriores episcopos nominavi, ne forte epistola nostra prolixior et oratio molestior redderetur. Sic etiam Gregorius Nyssenus in Vita S. Gregorii Thaumaturgi [Migne, Patrologia græca, tom. 46, col. 906.] : Posteaquam (Thaumaturgus), … incidisset in Firmilianum … similem moribus et ingenio, ut ille in sequenti vita ostendit, cum Cæsariensium ecclesiæ ornamento fuit. Et sæculo V Theodoretus, Cyri episcopus, in hæreticarum fabularum Compendio scribit [Ibid. tom. 83, col. 394.] : Firmilianus, Cæsareæ Cappadociæ episcopus, vir illustris et qui scientia utraque pollebat, tum externa tum divina. Huc pariter referri possunt, quæ in actis SS. Capitolinæ et Eroteidis leguntur. Illa interrogata de parentibus, respondet: Tu quidem, o judex, terrena cogitans, genus meum carnale suspicis, et a me majores dehonestari existimas, quia pro fide Christi certo: ego vero præcipue eos miror, quos non tantum martyres, sed et verbi divini magistros et præcones, quasi quosdam nobiles ac speciosos ramos protulerunt. E quibus magnus ille Firmilianus insanum vestrum errorem detestatus, et evangelicæ prædicationi fide adhibita, dux eorum quos infidelitas cæcos facit ad lucem solis justitiæ viam monstravit et hujus gregis (Cæsariensis) pastor factus est. Cujus ego vestigiis in hærens Dominum… Christum confitebor regem regum. Quo autem spectat ad cognationem, dictum est in Actis illarum sanctarum martyrum (die præcedenti et hoc tomo p. 211) intelligendam potius mystico quodam sensu. Prætermittimus hujusmodi testimonia Græcorum alia, quæ haud difficulter invenirentur, ut ad Baronium veniamus, qui non minora de Firmiliano prædicat, simul tamen damnans (ut oportebat) partes, quas egerat ille in quæstione de hæreticorum Baptismate, qua de re infra erit fusius tractandum. Magnam profecto (verba sunt Baronii [Ad an. 258, num. XLVII.] ) attulit offensionem cunctis ecclesiis Firmiliani naufragium, qui et doctrina et sanctitudine morum nulli propemodum illorum temporum videbatur esse secundus. Quem postea ad meliorem frugem redditum et communioni catholicæ restitutum ac in ecclesiæ pace pie sancteque defunctum Græci colunt et venerantur. Nec tamen ejus nomen Baronius inscriptum voluit Martyrologio Romano, ut alibi videbitur. His præmissis res S. Firmiliani gestas ex ordine, narrandas et, quantum licuerit, suscipimus elucidandas, ordientes ab ejus natalibus.
[2] [oriundus ex Cappadocia, nobili genere, discipulus fuit Origenis.] Oriundus erat ex Cappadocia et quidem nobili genere editus. Disserte hoc testatur S. Gregorius Nyssenus, cujus pauca quædam verba numero superiore recitavi ex Vita S. Gregorii Neocæsariensis; hic autem totum locum adscribo: Posteaquam (Gregorius) omnibus disciplinis externæ sapientiæ percursis incidisset in Firmilianum quemdam patricium Cappadocem ἐνέτυχε Φιρμιλιανῷ τινι τῶν εὐπατριδῶν Καππαδόκῃ,similem moribus et ingenio, ut ille in sequenti vita ostendit, cum Cæsariensium ecclesiæ ornamento fuit, et animi sui consilium ac vitæ propositum amico patefecisset, quod ad Deum videlicet spectaret; et illius studium circa idem desiderium convenire intellexisset; relicto omni studio externæ philosophiæ, accedit una cum illo ad eum, qui in eo tempore christianorum philosophiæ princeps erat (is autem erat Origenes etc. [Migne, ubi supra, tom. 46, col. 906.] ). Quibus ex verbis communiter inferunt, Firmilianum parentibus ortum ethnicis atque ab Origene conversum ad fidem Jesu Christi. Indicare præterea videtur Nyssenus utrumque, scilicet Firmilianum et Thaumaturgum, simul et quidem tunc primum ad Origenem accessisse atque ab eo in disciplina christiana instrui cœptos; quod cum reliqua historia vix composueris. S. Gregorius, auctore Tillemontio [Mémoires, tom. IV, pag. 773, item pag. 320 et seqq.] , Origenem convenit Cæsareæ circa annum 231, apud eumque permansit usque ad annum fere 235, ad quem postea rediit anno 237, et sequenti baptismum accepit. Porro Eusebius scribit [Hist. eccles. lib. V, cap. 25, pag. 228.] , sub anno decimo imperatoris Alexandri Severi floruisse διέπρεπε… Firmilianum Cæsareæ apud Cappadocas episcopum. Cum Alexander imperium adeptus sit anno 222 [Art de vérifier les dates, pag. 343.] , imperii ejus annus decimus respondet anno Christi 232. Si objicias Firmilianum dici ab Eusebio episcopum, non quod jam tunc dignitate illa præfulgeret, sed per prolepsim seu anticipationem, utpote qui multos annos ecclesiæ Cæsariensi et quidem egregia cum laude præfuit; non omnino negavero, quamvis altera sententia longe probabilior sit; verum si hoc etiam daretur, non plane perspicerem, quomodo tunc temporis floruisset, si recens tantum christianis erudiri disciplinis cœpisset.
[3] [Episcopus Cæsareæ Cappadocum, probabilius circa an. 232,] Cæterum constat initium episcopatus S. Firmiliani haud multum ab anno decimo Alexandri removendum. Juverit integrum Eusebii locum oculis subjecisse. Decimus hic erat annus jam dicti imperatoris Alexandri (id est anno Christi 232), cum Origenes ab urbe Alexandrina Cæsaream migraturus, scholam ad fideles ejus loci instituendos Heraclæ dereliquit. Nec multo post Demetrius Alexandrinorum episcopus fato functus est, cum per tres et quadraginta annos ecclesiam administrasset. In hujus locum successit Heraclas. Florebat tunc temporis Firmilianus Cæsareæ apud Cappadocas episcopus. Atque hæc Eusebius, ex Henrici Valesii interpretatione, lib. IV, cap. XXVI et XXVII [Pag. 228.] . Sequenti capite orditur: Interea cæso Alexandro imperatore, qui tredecim annis regnaverat, in ejus locum succedit Maximinus [Ibidem.] . Itaque hæc breviter de rebus sub Alexandro gestis ab anno ejus imperii decimo, Christi 232, ad annum decimum tertium, Christi 235, quo reipsa 19 martii prope Moguntiam in militum seditione trucidatus est [Art. de vérif. pag. 343.] ; nec tamen Eusebius quid singulis istis annis actum definit, sed quid toto quadriennio contigerit summatim exponit. Hoc ergo temporis intervallo Origenes Alexandria migravit Cæsaream; Demetrius fato functus est; in ejus locum successit Heraclas; floruit Firmilianus. Certum porro ex his est Origenem Cæsaream se contulisse anno 231 vel sequenti, scilicet ante obitum S. Demetrii, qui illum Alexandria excedere coëgit; mors autem S. Demetrii ultra annum 232 removenda non est, ut habent Sollerius in Patriarchis Alexandrinis [Acta SS. tom. V Junii, pag. 24*.] et Hubenus in Actis S. Demetrii ad diem IX octobris [Ibid. tom. IV Octob. pag. 856.] . Ejus successor S. Heraclas, teste eodem Sollerio tum ubi supra tum in Actis ad diem XIV julii [Ibid. tom. III Julii, pag. 646.] , cathedram Alexandrinam conscendit anno 231, vel, ut aliis præplacet, sequenti. Atqui florebat tunc temporis Firmilianus … episcopus; certe non ante annum Alexandri decimum, nec post ejusdem annum decimum tertium; probabilius, ex Eusebiano contextu, circa priorem. Consentire videtur Michael Lequien, ubi de provincia Cappadociæ I: Ex Origenis discipulo, inquit [Oriens Christianus, tom. I, col. 369.] , Cæsareæ episcopus creatus est circa Alexandri Severi imperatoris annum 13 seu Christi 233, quo tempore Heraclas Alexandrinæ ecclesiæ præerat, ut innuit Eusebius. Attamen, ut annus Alexandri 13s incidat in an. Christi 233, pleni tantum numerandi sunt anni hujus augusti, demptis primo seu 222, quo cœpit imperium XI Martii, et ultimo seu 235, quo desiit XIX ejusdem mensis [Conf. Art de vérif. ubi supra.] . Concordant Valesius [Notæ ad lib. VII, cap. 7, Eusebii, pag. 143.] Tillemontius [Mém. tom. IV, pag. 309.] Pagius [Ad Baronii annum 258, num. XIV et seq.] , anno 231 innectentes primordia episcopatus S. Firmiliani.
[4] [inducit S. Gregorium Thaumaturgum ut ad Origenem accedat.] Ex his præterea efficitur, quod supra monui, Firmilianum Origenis auditorem fuisse multo antequam S. Gregorius ad eumdem, suadente amico, accesserit. Si enim Origenem primum convenisset una cum Thaumaturgo (circiter an. 231, ut diximus) ad infulas promotus inveniretur S. Firmilianus cum vix rebus divinis studere cœpisset imo nec probabiliter baptismo initiatus. Cæterum ex verbis Nysseni penitius expensis, efficitur quidem Thaumaturgum tunc ad Origenem ab amico Firmiliano perductum, minime vero hunc philosophiæ principi operam ante non dedisse. Igitur, ut paucis contraham dicta: Firmilianus nobilis Cappadox, rebus divinis instructus ab Origene (cui deinceps perpetuo addictissimus permansit), baptismo initiatur. Factus episcopus Cæsareæ probabilius circa annum 232, sub initium sui regiminis Gregorium Thaumaturgum, eadem patria ortum, ad Origenem, Cæsareæ Cappadocum tunc commorantem, perduxit, a quo ille pietatem edoctus, aliquot post annis sedem Neocæsariensem imo et ecclesiam Dei universam doctrina, prodigiis et sanctitate illustravit. Ejus Acta dabuntur ad diem XVII novembris, quo festiva recurrit memoria.
§ II. De synodo Iconiensi, cui interfuit S. Firmilianus. Quo tempore celebrata. Urbis Iconii et Sedis brevis notitia.
[Synodo Iconiensi] Quæ dicta sunt de initio episcopatus S. Firmiliani confirmantur ex synodo Iconiensi cui eum interfuisse vix dubium. Istius synodi diserte meminit apud Eusebium S. Dionysius Alexandrinus (notum est hujus scripta, paucis exceptis fragmentis ad nos non pervenisse). Scilicet in epistola (verbis utor Eusebii [Hist. lib. VII, cap. 7, pag. 253.] ) ad Philemonem ecclesiæ Romanæ presbyterum de baptismo scripta, sic habet Dionysius: Illud præterea didici, non ab Afris solis hunc morem rebaptizandi hæreticos nunc primum invectum fuisse, sed et multo antea, superiorum episcoporum temporibus, in ecclesiis populosissimis et in conciliis fratrum apud Iconium et Synnada … idem sancitum fuisse. Locum hunc Eusebii brevius reddit Ruffinus: In ipso quoque libello commemorat Dionysius, non tunc primum in Africa de hæreticis rebaptizandis ab episcopis esse decretum, sed et antea jam in nonnullis ecclesiis et conciliis episcoporum, velut in Iconio atque aliis locis de hoc fuisse tractatum. Sic in Ruffino Frobeni, Basileæ 1535 [Pag. 161 et 162.] . (De editionibus Ruffinianæ versionis vide, si libet, Patrologiam lat. Mign. ex recensione Schœnemanni [Tom. XXI. col. 21 et seq.] ). Confer Nicephorum Callistum, ecclesiasticæ historiæ libro IV capite IX.) Sed Firmilianus ipse explicatius de Iconiensi concilio loquitur in epistola ad S. Cyprianum, de qua redibit infra quæstio, an sincera sit nec ne. Ait vero Firmilianus [Opera S. Cypriani, Epist. 75, col. 304. Edit. Venetiis 1728.] : Quod totum nos jam pridem in Iconio, qui Phrygiæ locus est, collecti in unum, convenientibus ex Galatia et Cilicia et cæteris proximis regionibus confirmavimus. etc. Et infra rursus [Ibid. col. 309.] : Plurimi simul convenientes in Iconio diligentissime tractavimus et confirmavimus repudiandum esse omnino baptisma, quod sit extra ecclesiam constitutum. Quibus ex testimoniis aperte constat de habito Iconii concilio. Unde Marcellinus Molkenbuhr, qui fictitium illud asserit, confictam quoque asserit epistolam quæ sub Firmiliani nomine circumfertur [Binæ dissertationes de S. Firmiliano. Ia. pag. VIII.] , omnique conatu id probare intendit speciali dissertatione, de qua plura erunt dicenda. Quod autem ad Eusebium spectat, epistolam S. Dionysii, inquit [Ibid. pag. 14.] , prout hæc modo legitur apud Eusebium, interpolatam esse, alia vice ostendam; itaque negat concilium Iconii celebratum, quod spuria existimet bina testimonia a nobis prolata. Raros vir diligens nactus asseclas est, præsertim ubi de interpolatione Eusebii disserit. Non putem itaque serio in dubium vocari posse synodum illam Iconiensem, quam eruditi communiter absque scrupulo admittunt. Suspicatur D. Remigius Ceillier [Autheurs sacres, tom. III, pag. 563.] , S. Augustinum de hac synodo locutum, cum lib. III contra Cresconium scripserit: Proinde si omnino jam credendum sit quinquaginta episcopis orientalium id esse visum etc. Quod si ita se habeat, recte censuerunt Bailletus [Vies des Saints, tom. V, pag. 411.] et Dusmenilius [Doctrina et disciplina ecclesiæ, tom. I, pag. 354.] , Iconii convenisse episcopos quinquaginta. Quod etiam verisimile censet Hefelius [Conciliengeschichte, tom. I, pag. 98 et seq.] .
[5] [interfuit S. Firmilianus,] Communis quoque sententia est Firmilianum illi interfuisse. Hæsit paululum Valesius: nam in verba quod totum nos jam pridem notat [Annotationes in Eusebium, pag. 143.] : Ubi pronomen “nos”, non de ipsius Firmiliani persona, sed potius de ejus decessoribus accipiendum est. Aliam non dat rationem, nisi quod Firmilianus ipse synodi hujus vetustatem manifestissime indicet. Scripta censetur Firmiliani epistola circiter annum 256; synodus, ut mox ostendam, celebrata circa annum 232; jure ergo potuit dici jam pridem habita; nihilque obest quominus adfuerit Firmilianus, qui jam tunc potuit esse episcopus imo et probabilius erat. Cæterum Valesius addidit [Ibidem.] : Dicet aliquis Firmilianum utrobique (duobus supra recitatis locis) de se ipso loqui, ac proinde illum Iconiensi synodo interfuisse. Esto: interfuerit … quando ita placet: neque enim id negare velim pertinacius. Addo me præter Valesium reperisse neminem qui dubitarit. At saltem, inquit Lequien [Oriens Christianus, tom. I, col. 369.] , Firmilianus ipse epistola ad Cyprianum Carthaginensem, unum se testatur fuisse ex episcopis qui ex Galatia et Phrygia Iconii, Phrygiæ tunc seu Pisidiæ potius oppido, collecti, baptisma ab illorum temporum hæreticis datum jam pridem proscripserint. Imo, qua fide ignoro, ait alibi [Col. ] synodum a Firmiliano fuisse coactam; atque hinc forte est, quod non nemini in mentem venerit eum præsedisse. De synodo Synnadensi, quam S. Dionysius commemorat, nihil peculiariter nobis innotuit [Ceillier ubi supra.] , nec ejus meminit Firmilianus, ideo forte quod absoleta jam esset illius memoria; adeoque celebratam autumat Döllinger [Hippolitus und Kallistus, pag. 191 et seq. Conf. Hefele Conciliengeschichte, tom. I, pag. 99.] decennio fere ante Firmiliani episcopatum, forte eodem tempore quo suam habuit Agrippinus Carthagine in rebaptizationis quæstione, scilicet inter annum 218 et annum 222.
[6] [celebratæ circiter an. 232.] Quod autem spectat ad tempus quo Iconii convenerint, censet Baronius sub Stephano papa contigisse. Consentit Cabassutius: Iisdem fere temporibus, inquit [Notitia ecclesiastica, pag. 67, in-fol.] , Stephano summo pontifice, duæ in Asia partibus synodi hoc idem, de rebaptizandis hæreticis quibuscumque, decreverant, Iconii et Synnadis anno circiter 256, quarum meminere S. Dionysius et Eusebius lib. VII cap. VII. Observat Pagius [Ad an. 258 Baronii, Pagii 255.] , Baronium deceptum, quod non distinxerat tempus, quo quæstio de rebaptizandis primum agitata fuit, illudque quo turbas in ecclesia excitare cœpit. Primum ante Stephani pontificatum, sive in Africa sub Agripino, sive in Oriente, dum Iconii et Synnadæ concilia celebrata, contigit; secundum præsenti anno (255) aut tardius insequenti, Stephano ecclesiam administrante, sine dubio evenit. Et enucleate magis Valesius loc. cit.: Illud tamen constanter affirmo, diu ante Stephani papæ tempora Iconiensem hanc synodum fuisse celebratam. Nam et Firmilianus scribens ad Cyprianum, qui tunc præerat ecclesiæ Carthaginensi, diserte affirmat Iconiensem synodum “jam pridem” collectam fuisse. Et Dionysius Alexandrinus in epistola ad Philemonem … quam scripsit sub initio pontificatus Xysti papæ, testatur synodum illam celebratam esse πρὸ πολλοῦ κατᾶ τοῦς πρὸ ἡμῶν ἐπισκόπους. Sub extrema igitur tempora Alexandri Severi collecta esse videtur hæc synodus. Quo quidem tempore Firmilianus ad Cæsariensis ecclesiæ sacerdotium recens promotus fuerat, ut docet Eusebius in lib. VI. Quare non possum assentiri Baronio ac Binio, qui Iconiensem synodum contulerunt in annum Christi 258, qui annus est secundus Stephani papæ. Notemus tamen obiter (quoniam nostra parum interest) martyrio coronatum S. Stephanum die secunda Augusti an. 257, ut magis probata habet eruditorum sententia. Vide Acta nostra ad præfatum diem [Tom. I Aug. pag. 114 et seqq. Conf. Art de vérifier les dates, pag. 233.] . Id ergo certum, ut mihi quidem videtur, Iconii convenisse multo antea quam Stephanus cathedræ Romanæ insideret, et S. Cypriano ejusque sequacibus celebre dederit rescriptum. Ast quo anno celebrata synodus? Est enim intercapedo plurimorum annorum inter initium episcopatus S. Firmiliani et tempus quo suam misit episcopo Carthaginensi epistolam. In diversa abeunt eruditi. Rem in medio relinquit Lequien [Oriens Ch. tom. I, col. 369.] ; sub extrema Alexandri Severi tempora, Valesius [Annotationes, pag. 143.] , Pagius [Ad an. Baronii 258, num. XVI.] et Bailletus [Vies des Saints, 28 Oct.] ; circa annum 230 vel 231, Tillemontius [Mém. tom. IV, pag. 140.] et Ceillerus [Autheurs, tom. III, pag. 304 et seq.] ; Benedictini [Art de vérifier les dates, pag. 171.] hærent Valesium inter et Tillemontium, quorum, aiunt et rec te quidem, sententia vix discordat; idem tenet Carolus Jos. Hefele [Conciliengeschichte, tom. I, pag. 98.] , nullam videns rationem cur non fas sit concilii Iconiensis celebrationem cum Valesio et Pagio innecti anno 230 vel 235, aut eorum alicui intermedio. Cum inquit, scripta sit Firmiliani epistola circiter medio sæculo tertio; et hic “jam pridem” habitam synodum declaret; haud absurdum videtur ante annos ferme viginti contigisse. Idem efficitur ex Dionysii verbis ad Stephanum πρὸ πολλοῦ. Sic quoque Döllinger in annum propendet fere 231 [Hyppolitus und Kallistus. pag. 192.] . Horum nemini adhærens Moronius scribit [Dizionario voce Iconio, tom. XXXIII, pag. 268.] : anno 231 vel 235 aut etiam 256 habitus est conventus Iconii. Satis itaque consentiunt scriptores melioris notæ in extrema Severi tempora. Idem haud obscure mihi effici videtur ex epistola S. Firmiliani ad Cyprianum, ubi testatur ille, ante viginti et duos fere annos, temporibus post Alexandrum imperatorem multas istic (in Cappadocia) conflictationes et pressuras accidisse [Migne, Patrologia, tom. III, col. 1163.] . Cum scripta epistola sit anno 256, liquet calamitates istas adscribendas anno fere 234; quo tempore Alexandro successit Maximinus et imperium tribus tenuit annis. Hic cum ab exordio usque ad exitum regiminis perpetuo christianis et præcipue episcopis (ut diserte habet Eusebius [Hist. eccles. lib. VI, cap. 28.] ) maxime infensus fuerit, non est virisimile eos facile potuisse convenire tunc Iconii; quod contra fieri facillime potuit sub Alexandro, christianis constanter amico. Atque hinc rursus in extrema hujus imperatoris tempora incidimus. Confer Hefele [Conciliengeschichte ubi supra.] , qui eodem modo arguit ex epistola sancti Firmiliani. Margini ego adscripsi circa annum 232, quod hic ex obvio calculo incidat in annum Severi decimum, quo jam floruisse testatur Eusebius Firmilianum. Atque hæc satis de quæstione, quam certo omnino definire ex disertis antiquorum testimoniis non datur.
[8] [Notitia de Iconio urbe,] Certum est Iconium proprie spectare ad Lycaoniam; sic communiter Plinius, Ptolemæus, Strabo, Stephanus Byzantinus aliique. Vide Cellarium [Notitia orbis antiqui, tom. II, pag. 172 et seq. Edit. Schwartz. Lipsiæ 1773.] . Nonnumquam dicitur oppidum Pisidiæ, ut apud Ammianum Marcellinum lib. XIV, cap. II [Amm. Marcel. Gronovii, pag. 9. Lugduni Batavorum 1693.] . Notat autem Holstenius, usitatissimum auctoribus, harum provinciarum fines confundere [Notæ et castigationes in Stephanum Byzantinum, pag. 145.] , ut unus Pisidiæ tribuat quod alter Lycaoniæ, et vice versa. Quidni idem dicamus etiam de Phrygia, cui similiter contermina in tabulis cernitur Lycaonia? Teste Cellario [Ubi supra, pag. 171.] : Lycaonia inter Pamphiliam, Cappadociam, Pisidiam, Phrygiamque contenta. Et paulo explicatius Lequien [Oriens Christianus, tom. I, col. 1065 et 66.] : Lycaonia proprie dicta regio fuit Phrygiæ, Pisidiæ, Isauriæ, Cataoniæ, Cappadociæ et Galatiæ contermina, in illarum medio existens. Ut ergo alii Iconium in Pisidia, sic Firmilianus in Phrygia potuit dicere situm. Pluribus ante illum sæculis scribebat Xenophon de Cyro: Proficiscitur Iconium, extremam Phrygiæ urbem τῆς Φρυγίας πόλιν ἐσχάτην. inde per Lycaoniam … iter fecit [Ἀνάβασιςlib. I, cap. 11. Opera Xenoph. pag. 189 et seq. Didot. Paris. 1853.] . Cæterum ipse urbis situs ansam præbuit ut modo uni modo alteri adscriberetur regioni. Sic enim habet Basilius Seleuciensis [Besilius Seleuciensis de Vita S. Theclæ, lib. I. Migne, Patrol. græca. tom. LXXXV, col. 481 et seq.] : Πόλις δὲ ἀὐτη Λυκαονίας, τῆς μεν ἐῷας οὐ πολλὐ ἀπέχουσα, τῇ δὲ Ἀσιανῶν μαλλόν τὶ προσορμίζουσα, καὶ τῆς Πισιδῶν καὶ Φρυγῶν χώρας ἐν προοιμίῳ κειμένη. Urbs ea (Iconium) est Lycaoniæ, ab Oriente non procul distans: Asiam tamen versus magis accedens, et in ipso Pisidarum Phrygumque aditu jacens. Atque hæc sufficiunt ut explicetur qui Firmilianus Iconium Phrygiæ locum dixerit, quin necesse sit supponere urbem illo tempore ad hanc provinciam spectasse; quod utique nullo ideoneo probatum invenio testimonio. Unde Conradus Mannert: Iconium, inquit [Geographie der Griechen und Römer, tom. VI, part. II, pag. 195.] antiquissima civitas et Persarum ævo, ut ex Xenophonte efficitur, ad Phrygiam orientalem pertinens, a posterioribus scriptoribus metropolis Lycaoniæ habetur. Est autem Iconium Plinio urbs celeberrima [Hist. nat. lib. V, Harduin. tom. I, pag. 588 in-4°.] ; Straboni oppidum probe conditum πολίχνιον εὖ συνῳκισμένον [Lib. XII, pag. 822. Oxonii 1807.] , quod vertit Cellarius [Ubi supra, pag. 172.] , parvum oppidum, bene tamen ædificatum. Ex Actis apostolorum discimus [Cap. XIV.] , sanctum Paulum Iconii aliquamdiu moratum; et urbs significatur, ut ait Cellarius, magna et frequens, utpote quæ magnam multitudinem Judæorum et Græcorum haberet. Ad propiora nobis quod spectat tempora, secundum Ritterum [Ritter, klein Asien, tom. I, pag. 70.] , Konia (Iconium), olim celebris sedes Sultanorum Seldjucidarum, et prius antiqua metropolis Lycaoniæ, adhuc hodie præcipua statio est turmarum peregrinantium, vulgo caravanarum. Et Cl. Carolus Texier, qui regionem ipse invisit, monet urbem, ex quo in Turcarum venerat potestatem, primum, satis præclare auctam atque ornatam [Asie mineure (Univers), pag. 518 et seq. Paris 1862.] ; tum vero paulatim decidisse. Hodierna laudat suburbia, et exhibet rudera, eaque adhuc insignia, antiqui palatii Sultanorum, quod in urbis umbilico exurgebat [Ibid. pag. 661 – 663.] . Nunc antiquum Iconium dicitur Konieh, estque caput provinciæ ejusdem nominis in Turcarum imperio asiatico. Incolas numerat circiter 30,000 [De Rienzi, dictionnaire usuel et scientifique de geographie. Editio 5a verbo Konieh.] . Appellatur etiam Konia, Cogni. Unde Lequien: Stat, hodieque, inquit [Oriens Ch. tom. I, col. 1067.] , civitas “Iconium” et “Cogni” vulgo dicitur; ita forte erat sæculo præterito, nostro autem præstantiores geographi dicunt Konieh, alicubi Conieh, voce ab Iconium parce detorta.
[9] [metropoli Lycaoniæ.] Iconiensis ecclesia metropoliticis juribus ab apostolorum ævo potita est; quæ tamen subinde imminuta fuere [Ibidem.] . In notitiis episcopatuum. Lycaoniæ primo loco ponitur Iconiensis utpote metropolitanus; provincia autem Lycaoniæ, cujus metropolis Iconium, venit ordine XII sub patriarcha Constantinopolitano. Iconiensis vero antistes, ait laudatus Lequien, Valente imperatore, Pamphiliæ, Pisidiæ et Lycaoniæ ecclesiarum curam gerebat, ceu Iconium uti Lyaconiæ ita et aliarum duarum metropolis et caput esset. Quocirca in indice latino patrum Nicænæ synodi, omissa Lycaoniæ provinciæ mentione, primus “Pisidiæ” episcoporum est “Eulalius Iconiensis,” moxque Pisidiæ et Lycaoniæ episcopi mistim eadem serie recensentur. Hæc jurisdictio non iisdem circumscripta limitibus continue exstitit, ut cernere est apud laudatum scriptorem, videturque sub concilio, cujus meminit Firmilianus, infulas Iconienses tenuisse Celsus, quem refert Eusebius Paulinum laicum rogasse ut fideles ecclesiæ suæ erudiret [Hist. lib. VI, cap. 19, pag. 222.] . Inter cæteros Iconii metropolitanos (ita perpetuo nominantur) celeberrimus est S. Amphilochius, ad quem S. Basilius Magnus plures scripsit epistolas seu tractatus. Sæculo undecimo, Iconio cum tota illa regione a barbaris Mahommedanis occupato constitutoque circa annum 1074 Seldjucidarum imperio, Iconiensis ecclesia, pene tota desiit ut et aliæ fere omnes illius Anatolici tractus, quarum metropolitæ Constantinopoli creabantur; ut vero quæ ad victum necessaria essent, eis suppeterent, Alexii Comneni imp. constitutione sancitum est, ut monasteriorum præfecturis, fraternitatibus, aliisque sacrarum domorum officiis donarentur [Oriens Christ. tom. I, col. 1068.] . Nostris diebus Iconium est titulus archiepiscopalis in partibus infidelium, quem, inter cæteros, anno 1842 contulit Gregorius XVI RR. DD. Joanni de Geissel, qui ex Spirensi episcopo, factus archiepiscopus Iconiensis est et, de consensu RR. DD. Droste Vischering, coadjutor Coloniensis cum futura successione; unde hanc cathedram, demortuo titulari, conscendit die XI januarii 1845. Sanctæ Romanæ ecclesiæ cardinalibus adscriptus anno 1850 fuit; obiit 8 Septembris anno 1864. Antistes vere præclarissimus atque difficillimis temporibus de ecclesia optime meritus [Moroni voce Iconio. Item Kersten, journal historique, tom. XXXI, pag. 302 et seq.] .
§ III. Origenem invisit S. Firmilianus, illiusque saluti prospicit sub persecutione Maximini. Quam acerba fuerint tempora, et quam præclare eluxerit virtus sancti Episcopi Cæsariensis.
[Origeni perpetuo addictus, eum invisit et tuetur sub Maximini persecutione.] Diximus supra num. 2 S. Firmilianum ab Origene in rebus divinis instructum imo et ad fidem conversum; addidimus, illo auctore sanctum Gregorium Thaumaturgum ejusdem magistri disciplinæ se tradidisse; ipsum vero Origenem sub initium episcopatus Firmiliani, Alexandria excedere coactum a Demetrio patriarcha, migrasse Cæsaream Cappadocum, ibique, ut, antea Alexandriæ, scholam habuisse, idque vocante eodem Firmiliano. Unde Eusebius [Hist. eccles. lib. VI, cap. 27, pag. 228.] : Tam propenso erga Origenem animo fuit, ut modo illum in suam provinciam ad ecclesiarum utilitatem evocaret; modo ad ipsum visendum in Judæam usque proficisceretur, et una cum ipso aliquandiu maneret, ut majorem rerum divinarum notitiam perciperet. Nec minus diserte S. Hieronymus in libro de Viris illustribus cap. LIV [Migne, Patrol. lat. tom. XXIII. col. 605.] : Quantæ autem gloriæ fuerit Origenes, hinc apparet, quod Firmilianus Cæsareæ episcopus, cum omni Cappadocia eum invitavit et diu tenuit, et postea sub occasione sanctorum locorum Palæstinam veniens diu Cæsareæ (Palæstinæ) in sanctis Scripturis ab eo eruditus est, sive, ut Eusebius loquitur, majorem notitiam percepit. Ex quibus Hieronymi verbis discimus S. Firmilianum ad loca sancta peregrinatum, hacque usum occasione ut dilectum magistrum audiret Cæsareæ Palæstinæ, et procul dubio etiam in ipsa urbe Hierosolymitana. Namque Eusebius loc. cit. addit: Sed et Alexander Hierosolymorum et Theoctistus Cæsareæ apud Palæstinam episcopus, ipsum Origenem perpetuo tamquam magistrum auscultantes, soli interpretationem sacræ Scripturæ ac reliquum omne ecclesiasticæ doctrinæ officium permiserunt. Atque hæc tot tantaque benevolentiæ et observantiæ testimonia plane demonstrant, episcopos illos non consensisse Demetrio, qui contra Origenem statuerat tam acerbe, imo, judice S. Hieronymo, tanta in eum debacchatus est insania [Ubi supra.] . Non est dubitandi locus Firmilianum Origeni permansisse addictum usque ad hujus mortem, quæ contigit anno 253; unde liquet discipulum paucis tantum annis magistro supervixisse, cum hic diem supremum obierit anno 259, ut infra dicetur. Censet Tillemontius [Mémoires, tom. IV, pag. 311.] , Origenem apud Firmilianum latuisse toto triennio, quo perduravit imperatoris Maximini persecutio ab anno scilicet 235 ad annum 238 [Art de vérif. les dates, pag. 343.] . Videtur primo aspectu obstare Eusebius, ubi scribit [Hist. eccl. lib. VI, cap. 28, pag. 228.] , Maximinum persecutione excitata solos ecclesiarum antistites τῶν ἐκκλησιῶν ἄρχοντας, utpote evangelicæ prædicationis auctores interfici jussisse; attamen cum subjungat: Quo tempore Origenes librum de Martyrio composuit, quem Ambrosio et Protecto Cæsariensis ecclesiæ presbytero dedicavit, eo quod uterque in ea persecutione non mediocre discrimen subierat, intelligitur presbyteros etiam non fuisse in tuto; erat proinde Origeni ut sibi consuleret. Cæterum ex præfati libri dedicatione confirmatur sive sententia sive conjectura Tillemontii.
[11] [Eminet S. Firmiliani fortitudo inter calamitates,] Atque hæc contigerunt sub S. Firmiliani episcopatus initia, quæ cum multis magnisque, præsertim Maximino imperante, turbata fuerint calamitatibus, non est dubium quin inter hæc S. Præsulis fortitudo, prudentia cæteræque virtutes præclare enituerint, atque tantam ei conciliarint apud optimum quemque existimationem, ut præstantissimis sanctissimisque sui ævi annumeraretur pontificibus. Juverit proinde locum ex ejus ad Cyprianum epistola adscribere, ubi miserrimus rerum status explicatur et veluti sub oculis sistitur. Ante viginti enim et duos fere annos, temporibus post Alexandrum imperatorem, multæ istic conflictationes et pressuræ acciderunt, vel in commune omnibus hominibus, vel privatim Christianis; terræ etiam motus plurimi et frequentes exstiterunt, ut per Cappadociam et per Pontum multa subruerent, quædam etiam civitates in profundum receptæ, dirupti soli hiatu devorarentur, ut ex hoc persecutio quoque gravis adversum nos Christiani nominis fieret. Quæ post longam retro ætatis pacem repente oborta, de inopinato et insueto malo ad turbandum populum nostrum terribilior effecta est. Serenianus tunc fuit in nostra provincia præses, acerbus et dirus persecutor. In hac autem perturbatione constitutis fidelibus, et huc atque illuc persecutionis metu fugientibus, et patrias suas relinquentibus, atque in alias partes regionum transeuntibus (erat enim transeundi facultas, eo quod persecutio illa, non per totum mundum, sed localis fuisset) emersit istic subito quædam mulier, quæ in extasi constituta, propheten se præferret, et quasi sancto Spiritu plena sic ageret.
[12] [quibus ipse testatur ecclesiam tunc vehementer pressam.] Ita autem principalium dæmoniorum impetu ferebatur, ut per longum tempus sollicitaret et deciperet fraternitatem; ac mirabilia quædam et portentosa perficiens, et facere se terram moveri polliceretur. Non quod dæmoni tanta esset potestas, aut terram movere aut elementum concutere jussu valeret; sed quod non numquam spiritus nequam præsciens et intelligens terræ motum futurum, id se facturum esse simularet, quod futurum videret. Quibus mendaciis et jactationibus subegerat mentem singulorum, ut sibi obedirent, et quocunque præciperet et duceret sequerentur: faceret quoque mulierem illam cruda hyeme nudis pedibus per asperas nives ire, nec vexari in aliquo aut lædi illa discursione: diceret etiam se in Judæam et Hierosolymam festinare, fingens tanquam inde venisset. Hic et unum de presbyteris rusticum, item et alium diaconum fefellit, ut eidem mulieri commiscerentur, quod paulo post detectum est. Nam subito apparuit illi unus de exorcistis vir probatus et circa religiosam disciplinam bene semper conversatus, qui exhortatione quoque fratrum plurimorum, qui et ipsi fortes ac laudabiles in fide aderant, excitatus, erexit se contra illum spiritum nequam revincendum; qui subtili fallacia etiam hoc paulo ante prædixerat, venturum quendam aversum et tentatorem infidelem. Tamen ille exorcista inspiratus Dei gratia fortiter restitit, et esse illum nequissimum spiritum qui prius sanctus putabatur ostendit. Atqui illa mulier, quæ prius per præstigias et fallacias dæmonis, multa ad deceptionem fidelium moliebatur, inter cetera quibus plurimos deceperat, etiam hoc frequenter ausa est, ut et invocatione non contemtibili sanctificare se panem et eucharistiam facere simularet, et sacrificium Domino non sine sacramento solitæ prædicationis offerret; baptizaret quoque multos, usitata et legitima verba interrogationis usurpans, ut nil discrepare ab Ecclesiastica regula videretur. Ita ex recensione Joan Felli, eppi Oxonien. [Pag. 222 et seq. Bremæ 1690.] Has ad Cyprianum litteras dedit Firmilianus, ut convenit inter eruditos, circiter anno 256; cum itaque afflictationes et pressuræ, quas commemorat, ante viginti duos fere annos acciderint et temporibus post Alexandrum, aperte designat initium imperii Maximini, quem constat cæso Alexandro successisse circa annum 235. Conf. Eusebium lib. VI, cap. XXVIII.
§ IV. Schismate Novatiani invalescente, conveniunt circa an. 252 episcopi Antiochiam, inter quos S. Firmilianus. Quid ab eis gestum innotescit ex Libello synodico, cujus fides expenditur. De pace restituta summopere lætatur S. Firmilianus.
[Sedit in synodo Antiochena] Aliud nihil a Firmiliano gestum novimus abhinc usque ad S. Cornelium papam, qui creatus pontifex anno 251, martyrium sequenti subiit, postquam sedisset annum unum et aliquot menses [Art de vérifier les dates, pag. 242.] . Narrat autem Eusebius [Hist. eccles. lib. VI, cap. ultimo, pag. 247.] , sanctum Dionysium Alexandrinum scripsisse ad Cornelium Romanæ urbis episcopum, cujus litteras adversus Novatum (imo Novatianum) scriptas acceperat. In qua quidem epistola significat se ab Heleno Tarsi Ciliciæ episcopo et a cæteris qui cum illo convenerant: Firmiliano scilicet Cappadociæ, et Theoctisto Palæstinæ provinciæ episcopo invitatum fuisse, ut ad synodum Antiochenam occurreret, in qua quidam Novati (Novatiani) schisma confirmare tentabant. Hactenus Eusebius, qui, sicut Græci generatim, similitudine nominum decepti, Novatum et Novatianum confudit. Confer Valesium [Annotationes, pag. 128.] . Diversi tamen sunt. Novatus presbyter Carthaginensis, gravissimorum criminum reus, cum se propediem ab episcopis damnandum prævideret, Romam furtim profectus est, ubi Novatiano presbytero Romano conflandi schismatis auctor fuit. Ita Pagius in Breviario [Tom. I, pag. 36.] . Hic itaque Novatianus ægre ferens electionem Cornelii, spargendo calumnias nonnullos confessores, qui in nupera Decii persecutione vincula sustinuerant in suas partes traxit, atque per tres episcopos, vi ac fraude adactos, ordinatus fuit Romanus pontifex, sicque primum in ecclesia Romana schisma conflavit, quod usque ad Cœlestini pontificatum perstitit [Ibid.] . Schismati, ut fieri solet, hæresim addidit, quæ ab auctore nomen sortita, Novatianorum dicta est, qui se suosque Catharos seu puros vocitabant et quoscumque in ecclesiis orthodoxis tinctos ad se venientes rebaptizabant; quinimo omnem alium præter suum baptismum ut sacrilegum et inanem rejiciebant [Cabassutius Notitia ecclesiastica, pag. 62.] ; alios præterea ex aliis circumferebant errores [Vide Natalem Alexandrum, tom. IV, pag. 6 et seqq.] . Nec Romæ solum secta invaluit, sed et in Africa, imo etiam in Oriente fautores invenit. Atque hinc est quod inter eos qui Novatianum strenue oppugnarunt, eminent præcipue S. Cyprianus et S. Dionysius Alexandrinus. Hujus epistolas plures laudat et partim recitat Eusebius in sua Historia ecclesiastica, inter quas una et altera scripta Fabio patriarchæ Antiocheno, ad schisma, teste Eusebio [Hist. eccl. lib, VI, cap. 46, pag. 246.] , aliqua ratione inclinato ὑποκατακλινομένῳ πῶς τῷ σχίσματι. Miror quatuor hæc verba prætermitti in versione latina Valesii, quod jam etiam animadvertit Boschius noster in Patriarchis Antiochenis [Acta SS. tom. IV Julii, pag. 22.] . Ad eumdem Fabium quatuor omnino litteras de hoc argumento dedit S. Cornelius papa, ut docent Eusebius et S. Hieronymus. Atque hasce epistolas, subdit Boschius, si non ipse Fabius ad Cornelii et ecclesiarum omnium partes est inflexus, id certe effectum est, ut concilium Antiochiæ super illo negatio indicandum curarit. Atque hæc synodus est de qua agimus et cui interfuit S. Firmilianus.
[14] [circa an. 252,] Censet autem Boschius indictam a Fabio synodum ideo, quod Dionysius in eadem epistola significat Demetrianum Fabio demortuo successisse; ex quo loco, ait, non temere eruas, decretam ante fuisse indictamque synodum, quam Fabius obierit. Neque enim ab iisdem aut eodem tempore ad concilium vocatum esse se ac de Fabii morte edoctum innuit; sed ita scribit, quasi hoc (id est mors Fabii) illo (convocatio synodi) posterius factum sit [Conf. Acta S. Dionysii, tomo 11 Oct. pag. 32. et seqq.] , Utique temerarium non est ita opinari; attamen conjectura tantum est. Potuit certe S. Dionysius monere Cornelium de synodo, etiamsi hæc a Demetriano indicta fuisset, et dein mentionem facere de morte Fabii, nec quidem propriis Dionysii verbis; sed post recitatum epistolæ locum, qui ad concilium spectat, subjungit: Scribit etiam Dionysius sibi nuntiatum fuisse, quod Fabius quidem diem extremum obiisset, Demetrianus vero in ejus locum episcopus Antiochenæ ecclesiæ esset constitutus. Quæ sane hoc sensu accipere licet, Dionysio, priusquam ad concilium invitaretur, nuntium venisse de morte Fabii. Imo verisimilius videtur, nuntium istud non a tribus nominatis episcopis, sed ab Antiocheno presbyterio vel ab ipso Demetriano Alexandriam missum. Denique præter parva duo fragmenta (alterum de martyrio cujusdam Alexandri) Eusebii historiæ inserta, epistola Dionysii ad nos non pervenit [Conf. Migne, Patrol. græca, tom. XVIII, col. 1311.] ex cujus contextu res dijudicanda foret. Cornelius Byeus in Actis S. Dionysii Alexandrini sententiam Boschii admodum verisimilem judicat; at parum credibile esse, a Demetriano ex sola convocatione Fabii, nova convocatione non præmissa, celebratam fuisse [Acta SS. tom. II Octob. pag. 34.] . Ut ut est, sive indictio facta sit a Fabio sive non, habita est sub initio pontificatus Demetriani, qui regendam ecclesiam Antiochenam suscepit primo anno Galli et Volusiani imperatorum, Christi 252 [Boschius ubi supra.] .
[15] [de schismate Novatiani,] Quid in synodo actum fuerit, parum vel vix constat. Unde Mansi [Concilia, tom. I, pag. 871.] : Primum hujus synodi notitiam debemus Dionysio episcopo Alexandrino… Auctor vero Synodici addit Novatum in ea depositum fuisse. Totum libelli synodici locum adscribo: Synodus divina et sacra provincialis Antiochiæ collecta a Demetrio, ejusdem sanctissimo episcopo, quæ Novatum Ναύατον (imo Novatianum) deposuit, tamquam qui peccatoribus patrocinaretur. Ita Labbe [Tom. I, col. 719. Item Fabricius Bibl. Græca, pag. 366.] . Monet autem Carolus Hefele [Conciliengeschichte, tom. I, pag. 85 et seq. Edit. 1855.] : Iste “libellus synodicus” etiam dictus “synodicon” breves continet notitias centum quinquaginta octo conciliorum, quæ habitæ fuere novem primis ecclesiæ sæculis, scilicet usque ad œcumenicum octavum, cœptum anno 869 et finitum sequenti. Libellum sæculo XVI ex Peloponneso Andræas Darmarius attulit, vendiditque Pappo, theologo Argentoratensi, qui latine et græee illum edidit anno 1601. Postea vero insertus fuit Conciliorum tomis. Harduinius integrum uno tenore recusit tomo V, pag. 1491 et seqq.; Mansi (item Labbeus) ordine temporis discerpsit, et unumquodque suo anno recensuit. Confer Fabricium, ex quo hæc notitia summatim contracta est [Bibliotheca Græca, tom. XII, pag. 358 et seqq. Harles.] , qui et totum Libellum operi suo inseruit. Nec magnam eruditus tribuit Hefelius libello auctoritatem, siquidem paulo post declarat [Ubi supra pag. 105.] , valde dubium esse an Antiochiæ illo tempore convenerit synodus contra Novatianos, cum id ex solo nobis constet libello. Videtur tamen mihi etiam ex Eusebio luculenter effici, synodum adunatam fuisse, ubi dicit: Dionysium ab Heleno … et cæteris qui cum illo convenerant invitatum ut ad synodum occurreret, in qua quidam Novati schisma confirmare tentabant. Itaque duplici saltem testimonio nititur factum hoc historicum. Novatianum ibidem depositum asserit libellus, quod fortassis, inquit Mansi, l. c., accepit auctor ille (libelli) ex epistola ejusdem Dionysii scripta ad Dionysium tunc quidem Romanæ urbis presbyterum; sed qui aliquanto post tempore ejusdem urbis episcopus est constitutus anno 259. Fragmentum ex ea epistola refert Eusebius lib. VII, cap. VIII [Eusebius, pag. 254.] his verbis: “Nam Novatianum merito aversamur, quippe qui ecclesiam discidit, et quosdam ex fratribus ad impietatem blasphemiamque pertraxit,” etc. Atque ita quidem Mansi ex conjectura. Id porro certum, sæculo IX, quo libellus scriptus existimatur, multa documenta superfuisse, quæ dein interciderunt. Quidni in his repererit auctor, quod tam diserte affirmat de depositione Novatiani? Judicet eruditus lector, claris idoneisque deficientibus ex antiquitate testimoniis, si quid vel probabiliter statui possit.
[16] [atque de pace paulo post restituta summopere lætatus est.] Novimus autem circa annum 256 omnes ubique ecclesias orientis, mollito jam persecutionis furore, Novati (Novatiani) turbulentam novitatem detestantes, inter se pacem iniisse. Hæc Eusebius [Ibidem lib. VII, cap. 4, pag. 251.] , in probationem adducens litteras S. Dionysii ad S. Stephanum papam, quas et hic fas non est prætermittere, utpote S. Firmiliano summopere honorificas: Scias autem, frater, cunctas per Orientem et ulterius positas ecclesias, quæ prius ante discissæ, nunc tandem ad unitatem reversas esse; et omnes ecclesiarum ubicumque antistites unum idemque sentire, et ob redditam insperato pacem incredibili gaudio exultare: Demetrianum scilicet episcopum Antiochiæ, Theoctistum Cæsareæ, Æliæ post mortem Alexandri Mazabanem, Marinum Tyri, Laodiceæ vero post Thelymiridis obitum Heliodorum; Helenum Tarsi cunctasque Ciliciæ ecclesias; Firmilianum denique cum universa Cappadocia. Solos enim illustriores episcopos nominavi, ne forte epistola nostra prolixior et oratio molestior redderetur. Syriarum quidem provinciæ omnes cum Arabia…; Mesopotamia quoque, Pontus ac Bithynia; ac ut uno verbo absolvam, omnes ubique terrarum lætitia gestiunt, Deoque gratias agunt ob hanc concordiam fraternamque caritatem. Quod tantum bonum opera Firmiliani et industria magnam partem procuratum, nemo unus ambiget, qui in mentem sibi revocarit, quanta virtutis et sapientiæ fama apud omnes in Oriente episcopus Neocæsariensis præstaret; proindeque ad ipsum peculiari ratione spectare, quæ de lætitia et exultatione ob restitutam pacem tradit S. Dionysius.
§ V. Dissensio de valore baptismatis apud hæreticos summatim exponitur. Mota in Oriente quæstio pridem ante S. Stephani tempora; sub hujus pontificatu in gravissimum exarsit dessidium, ut ex litteris S. Dionysii Alexandrini probatur.
[Quæstio de Baptismo in Africa summatim exposita, tum ex aliis] Devenimus ad causam, quæ ut Firmiliano multas easque acerbissimas suscitavit molestias, sic etiam dubium injecit num a sinu ecclesiæ fuerit resectus. Scilicet in quæstione de hæreticorum baptismo, paulo post medium sæculum III vehementer agitato, aperte adhæsit S. Cypriano Carthaginensi, ad quem scripsit epistolam adeo in S. Stephanum Romanum pontificem virulentam imo et contumeliosam, ut pluribus vel ex hoc solum capite visa sit suspectæ fidei, quin et prorsus supposititia. Sed de hoc infra latius. Cum in Actis S. Cypriani ad diem XIV Septembris, a Suyskeno diligenter accurateque dictum sit de celeberrima illa contentione, nobis agendum hic restat de iis quæ ad S. Firmilianum peculiariter spectant. Paucis tamen et summatim prius in memoriam revocanda quæ in Africa facta et suscepta, ut dicendis de Oriente et Firmiliano via planior fiat. Tertullianus videtur omnium primus quæstionem attigisse, ubi in libro de Baptismo cap. XV: Non idem, ait [Migne, Patrol lat. tom. I, col. 1216.] , Deus est nobis et illis (hæreticis), nec unus Christus id est idem; ideoque nec baptismus unus, quia non idem, quem cum rite non habeant, sine dubio non habent. Deinde circa an. 215 Agrippinus, Carthaginis præsul, convocato Africanorum concilio, decrevit quoscumque ab hæreticis baptizatos nullatenus esse in ecclesiam admittendos, nisi denuo in ecclesia baptismum accipiant [Conf. Cabassutium, Notitia ecclesiastica, pag. 69.] . Exin videtur quæstio sopita, donec sub Stephano papa exarsit longe vehementius, sedente Carthagine S. Cypriano, qui non solum scriptis erroneam sententiam acerrime propugnavit, sed et unius ac dimidii anni fere spatio tres celebravit synodos; primam anno 255, cui interfuere episcopi triginta vel triginta et unus [Ibid. pag. 67.] ; alteram anno sequenti, ad quam convenere antistites unus supra septuaginta, ut quæ in priori sancita erant de hæreticorum baptismate repudiando confirmarent [Ibid. pag. 296.] ; scripsitque Cyprianus sua et synodi nomine ad S. Stephanum, significans quæ a patribus Africanis decreta fuerant. Romanus vero pontifex sanctionem synodi reprobavit: vetuitque ne quis auderet ab apostolica traditione discedere: Nihil innovetur nisi quod traditum est [Ibid. pag. 297.] . Hæc æquo animo haud ferens Cyprianus acciores exaravit contra Stephanum litteras, in quibus non veretur eum superbiæ, imperitiæ, imprudentiæ etc. accusare; atque tertium indixit celebravitque kalendis Septembris ejusdem anni 256 concilium, præsentibus ex Africa, Numidia et Mauritania episcopis omnino octoginta septem, qui priorum conventuum decreta probarunt. Ab hac synodo missos censet Suyskenus [Tom. IV Sept. pag. 303. Conf. Tillemont Mémoires, tom. IV et pag. 155.] Romam legatos, non vero ab altera seu secunda, ut putavit Maranus. Legatio intentum ab Afris exitum sortita minime est: nam, teste Firminiano, Stephanus de eorum adventu præmonitus, iisdem omni Christianorum hospitio tectoque interdixit nec eos ad commune colloquium admittere voluit [Ibid. pag. 304.] .
[18] [tum ex S. Firmiliano;] Sed ipsum Firmilianum audiamus. Recitatis Apostoli ad Ephesios [IV. 1.] verbis: Obsecro ergo * vos ego vinctus in Domino etc, prosequitur in hunc modum [S. Cypriani opera, epist. 75 ad finem.] : Hæc Apostoli mandata et monita salutaria, quam diligenter implevit, humilitatem sensus et lenitatem primo in loco servans? Quid enim humilius aut lenius quam cum tot episcopis per totum mundum dissensisse; pacem cum singulis vario discordiæ genere rumpentem, modo cum Orientalibus (quod nec vos latere confidimus) modo vobiscum, qui in meridie estis? A quibus legatos episcopos patienter satis et leniter suscepit, ut eos nec ad sermonem colloquii communis admitteret; adhuc insuper dilectionis et caritatis memor, præciperet fraternitati universæ, ne quis eos in domum suam reciperet; ut venientibus non solum pax et communio, sed et tectum et hospitium negaretur. Hoc est servasse unitatem spiritus in conjunctione pacis, abscindere se a caritatis unitate et alienum se per omnia fratribus facere, et contra sacramentum et fidem contumacis furore discordiæ rebellare. Ex hoc aliisque similibus epistolæ locis recte, mea opinio ne, concludit Suyskenus contra Baronium et Natalem Alexandrum, legatos illos ex Africa venisse, non vero, ut isti volunt, ex Oriente, post celebratum nempe Iconii concilium, quod perperam innectunt anno 256, ut supra demonstravimus. Ast ubi inducit Firmilianus Stephanum pacem rumpentem modo cum Orientalibus (quod nec vos latere confidimus) modo vobiscum qui in meridie estis, utique ostendit antea jam Roma venisse rescripta contra eumdem in ecclesiis Orientis grassantem errorem; atque hoc est quod ad nos præcipue spectat.
[19] [item in Oriente ante Stephanum,] Discimus, rursus ex Firmiliano, baptismum hæreticorum ibidem ab omni retro tempore repudiatum. Juverit totum locum adscripsisse: Quod autem pertinet ad consuetudinem refutandam, quam videntur opponere veritati; quis tam vanus sit ut veritati consuetudinem præferat? Aut qui perspecta luce tenebras non derelinquat? Nisi si et judæos, Christo adventante id est veritate, adjuvat in aliquo antiquissima consuetudo, quod relicta nova veritatis via in vetustate permanserint. Confundit hic utique Firmilianus consuetudinem cum traditione apostolica, a qua recedendum non esse affirmabat Stephanus, et jure quidem meritissimo, ut sedatis postea animis, omnes unanimiter agnoverunt. Addit deinde Firmilianus Afris quidem usu venire quod supra exposuit, perspecta luce tenebras relinquendas, cum ipsi saltem aliquando, nempe post Agrippinum, hæreticorum buptisma probassent; minime vero Orientalibus, qui perpetuo illud rejecerunt. Quod quidem, inquit, adversus Stephanum vos dicere Afri potestis, cognita veritate errorem vos consuetudinis reliquisse. Cæterum nos veritati et consuetudinem jungimus, et consuetudini Romanorum consuetudinem sed veritatis oppominus, ab initio hoc tenentes quod a Christo et ab apostolis traditum est. Nec meminimus hoc apud nos aliquando cœpisse, cum semper istic observatum sit, ut non nisi unam Dei ecclesiam nossemus, et sanctum baptisma non nisi sanctæ ecclesiæ computaremus. Plane quidam de eorum baptismo dubitabant, qui etsi non ut nos (alii legunt et si [Vide Baluzium. annot. 32 in hanc epistolam.] ) novos prophetas recipiunt, eosdem tamen et Patrem et filium nobiscum nosse videntur; plurimi simul convenientes in Iconio diligentissime tractavimus; et confirmavimus repudiandum esse omne omnino baptisma, quod sit extra ecclesiam constitutum. Itaque, ut monui, teste Firmiliano (nec video cur hac in re ejus prorsus rejiciamus testimonium) perpetuo vel saltem ab immemoriali tempore illis in tractibus baptismus extra ecclesiam collatus nullius valoris est habitus. Nec gravior umquam ante Stephanum orta noscitur disceptatio, sed cum quidam aliquando dubitassent, Iconii et Synnadis, sub annum nempe 232, imo et apud alios plurimos, teste Dionysio Alexandrino [Hist. eccl. lib. VII, cap. 7, pag. 254.] , antiqua consuetudo sedulo fuit examinata et confirmata.
[20] [sub quo ortum dissidium] Ast sub Stephano, non solum in Africa, sed et in Oriente, magnis animorum motibus agitata quæstio est, ut ex litteris tum Firmiliani tum S. Cypriani satis superque demonstratur. Fidem quoque facit Eusebius: Ad hunc Stephanum, inquit [Ibid. cap. II et III, pag. 251.] , Dionysius primam earum quæ de baptismo conscriptæ sunt, epistolam exaravit, cum per id tempus τηνικάδε non mediocris controversia exorta esset, utrum eos, qui ex qualibet hæresi convertuntur, baptismo purgari oporteat, quippe antiqua consuetudo invaluerat, ut in hujusmodi hominibus sola manuum impositio cum precationibus adhiberetur. Primus omnium Cyprianus qui tunc temporis Carthaginensem regebat ecclesiam, non nisi per baptismum ab errore prius mundatos, admittendos esse censuit. Verum Stephanus nihil adversus traditionem, quæ jam inde ab ultimis temporibus obtinuerat, innovandum ratus, gravissime id tulit. Ubi Eusebius dicit antiquam invaluisse consuetudinem, non baptizandi hæreticos, intelligendus videtur de Romanis et Afris, non de Cappadocia aliisque finitimis regionibus; secus non solum aperte contradiceret Firmiliano, sed et ipse sibi non constaret, cum infra doceat Iconii et Synnadis contrariam doctrinam, nempe baptizandos ab hæresi ad ecclesiam venientes, sancitam. Fortasse tamen hæc ejus mens est, ecclesiæ universim spectatæ antiquam consuetudinem exstitisse non baptizandi hujusmodi homines, licet quibusdam in provinciis aliud usurparetur; nec umquam de hoc argumento acrius ante Stephanum fuisse decertatum. Ita satis concordarent omnia. Cæterum, quod probe notandum, non uno tenore de hac quæstione scribit, sed sparsim et fere ex solis epistolis S. Dionysii patriarchæ Alexandrini, quarum vel breviter tantum indicat argumentum, vel partes solum aliquas recitat. Atque hinc fit ut perspicuitas narrationi desit, imo ut obscura et implicata appareat et revera sit. Nec etiam quid ipse sentiat de quæstione, uspiam plane declaratum reperio. Animadvertit quoque Suyskenus, decessor noster, in Actis S. Cypriani [Tom. IV Sept. die 14, pag. 293.] non recte vel obscurius ejus sententiam exponi ab Eusebio; ex cujus verbis videretur sanctus doctor censuisse hæreticos ab errore seu hæresi per baptismum pur gandos; cum ideo dicat baptizandos quod extra ecclesiam nullum haberi posset baptisma: sedulo namque abstinet a voce rebaptizandos: tales, ait [Epist. ad Quintum Migne, tom. III col. 1104.] , dicimus, non rebaptizari apud nos sed baptizari; et iterum [Ad Jubaianum. Migne, col. 1110] : Ac per hoc non rebaptizari, sed baptizari quicumque etc. Denique ex Valesii versione, quam supra adscripsi, sequeretur a S. Cypriano, omnium primo, controversiam de baptismo motam in Africa; unde Gerardus Joannes Vossius Eusebium erroris insimulat, cum constet Agrippinum diu ante Cyprianum ejusdem sententiæ patronum exstitisse. At Valesius hoc loco non satis accuratus. In græco legitur: πρῶτος τῶν τότε Κυπριανὸς τῆς κατὰ Καρχηδόνα παροικίας Ποιμὴν …, ἡγεῖτο id est primus omnium ea tempestate τῶν τότε Cyprianus Carthaginensis episcopus censuit. Quare Johannes Cestriensis: Certe, ait [Annales Cyprianici, ad an. 256, § VI.] , πρῶτος τῶν τότε aliud græce non sonat quam “primus corum, qui tunc temporis exstitere” vel “floruere.” Sensus itaque est, Cyprianum primum fuisse qui sub Stephano hunc errorem produxerit et sustinuerit. Hæc, subdit Cestriensis, ex nostra versione plana sunt, quod viri docti hactenus non viderunt. Valesius, forte quia videbat aliud ex versione sua inferendum, in annotationibus observat: Non primus hujus sententiæ auctor fuit Cyprianus, sed diu ante illum Agrippinus… hæreticos rebaptizandos decreverat. Atque hæc generatim de orta apud Orientales quæstione.
[21] [gravissimum,] Quam autem acriter disceptatum fuerit, et quanta cum animorum commotione certatum, elucet ex aliis S. Dionysii litteris, quas sex numero laudat Eusebius. Prima, cujus supra mentio, est ad Stephanum; tres ad hujus in cathedra Romana successorem Xystum; una Philemoni presbytero Romano, altera Dionysio, tunc etiam presbytero, postea summo pontifici. Paulo aliter S. Hieronymus in Catalogo § 69: Ad Xystum, qui Stephano successerat, duas epistolas; et ad Philemonem et ad Dionysium, Romanæ ecclesiæ presbyteros, duas epistolas. Omittit igitur litteras ad Stephanume t alteras ad Xystum. Cæterum omnes interciderunt, præter fragmenta ab Eusebïo Historiæ ecclesiasticæ inserta, quæ sine ullo supplemento recusa invenies partim in Patrologia græca [Migne, tom. XVII, col. 1313 et seqq.] partim in latina [Tom. V, col. 96 et seqq.] . His prænotatis ad Eusebium redeamus. Cum Stephanus ecclesiam biennio rexisset, Xystus in ejus locum successit. Ad hunc Dionysius secundam de baptismo scripsit epistolam, in qua Stephani simul ac reliquorum episcoporum sententiam ac judicium exponit; de Stephano ita scribens: Antea quidem litteras scripserat de Heleno et Firmiliano, de omnibus denique sacerdotibus per Ciliciam, Cappadociam cunctasque finitimas provincias constitutis, seseque ob eam causam ab illorum communione discessurum, quod hæreticos baptizarent. Ac vide gravitatem negotii. Revera enim in maximis, ut audio, episcoporum conciliis decretum est, ut qui ab hæreticis ad catholicam ecclesiam accedunt, primum catechumeni fierent, ac deinde veteris et impuri fermenti sordibus per baptismum purgarentur. De his omnibus ergo ad illum (Stephanum) epistolam misi, rogans atque obtestans, utique ne in cœpta severitatis via perseveraret.
[22] [ut constat ex litteris S. Dionysii Alexandrini.] Gravissimum itaque dissidium fuit, quo turbata præcipue Cappadocia, Cilicia, cunctæque finitimæ provinciæ. Quæ vero sint maxima illa concilia, de quibus loquitur S. Dionysius, ignotum; sane alia præter Iconiense et Synnadense intelligit, cum alibi scribat: Illud præterea didici non ab Afris solis hunc morem primum invectum fuisse, sed et multo antea apud Iconium et Synnada et apud alios plurimos sancitum. Addit Dionysius in præfata epistola ad Xystum: Sed et carissimis fratribus et compresbyteris nostris Dionysio (postea summo pontifici) ac Philemoni, qui prius idem cum Stephano senserant, deque iisdem rebus ad me scripserant, antea quidem breviter nunc vero pluribus verbis scripsi. Quid sibi velit vox prius (quæ nonnullos vexat), ex integra epistola, non ex hujusmodi fragmentis dijudicandum foret. Haud absurde quis dixerit viros illos prius cum Stephano censuisse opus esse severitate contra erroris sive auctores sive patronos et propagatores, adeoque ad unum omnes abstinendos seu communione privandos, postea autem sub Xysto, milioris ingenii pontifice, benigniora prætulisse consilia, qualia ab initio sanctus patriarcha Alexandrinus voluisset adhibita, ut diserte profitetur in tertia epistola, quæ est ad Philemonem. Nam post recitata supra de Iconiensi, Synnadensi aliisque conventibus verba, subjicit [Euseb. cap. VII, pag. 254.] : Quorum sententias et statuta subvertere eosque ad jurgia et contentiones excitare, equidem nolim, scriptum est enim: Non commutabis terminos proximi tui, quos parentes tui constituerunt. Quæ plane demonstrant ex ejus sententia non fuisse recurrendum ad duriora remedia. Quarta epistola, ait Eusebius [Ibidem.] ad Dionysium scripta est, tunc quidem Romanæ urbis presbyterum, qui aliquanto tempore post οὐκ εἰς μακρόν ejus urbis episcopus est constitutus …, nempe anno 259, quo successit Xysto, qui Stephanum exceperat anno 257. Quid epistola de baptismo contineret, silet Eusebius; verisimile est eodem spectasse quo præcedens ad Philemonem. Agitur ad finem de Novatiano. Confer num. 15. Quinta et sexta sunt ad Xystum; de illa latius dicam inferius. Sexta (ex errore vel mendo Valesius quintam dicit [Ibidem cap. IX, ad finem.] ) ipsius (Dionysii patriarchæ) et ecclesiæ, ut iterum habet Eusebius, quam regebat nomine, ad Xystum et ecclesiam urbis Romæ directa; in qua de proposita quæstione prolixam admodum disputationem instituit. Dolendum sane illam ab Eusebio penitus prætermissam, cum nec aliunde ad nos pervenerit. Atque hæc de controversia, quantum constat ex litteris S. Dionysii, quæ si integræ extarent, absque dubio plura nos docerent, nec ancipites nos hærere sinerent, quid sanctissimus ille vir senserit; num scilicet valeret nec ne baptismus extra ecclesiam collatus. Sed de hoc dicam latius alibi.
[Annotata]
* Itaque.
§ VI. De epistola S. Firmiliani supra omnen modum acerba, imo et in S. Stephanum contumeliosa. Num hujus immoderata severitas ansam dare potuit tantæ excandescentiæ.
[Conventus per Rogatianum diaconum a S. Cypriano, Firmilianus] Dissidii gravitas luculentius etiamnum demonstratur ex sanctorum Cypriani et Firmiliani litteris. Scilicet Stephanus, ut habet Boschius in ejus Actis ad diem secundum augusti [Acta SS. tom. I Augusti, pag. 117.] , litteras ad Cyprianum et Orientales dedit, quas ita concludit: Si quis ergo a quacumque hæresi venerit ad nos, nihil innovetur nisi quod traditum est, ut manus illi imponatur ad pœnitentiam etc. Vide Epistolam Cypriani ad Pompeium. Quod quidem præceptum, subdit Boschius,ut esse gravissimum ipsi sentirent, et auctoritatem illi suam omnem adjunxit et armatam non sine acri, sed justa objurgatione intentavit, si negligerent, severitatem: præcepit enim tamquam “episcopus episcoporum” et tamquam “successionem Petri tenens, super quam fundamenta ecclesiæ collocata sunt. “Accepto hoc Stephani responso, S. Cyprianus tertiam indixit Carthagine synodum; qua habita legatos in Urbem misit quos Stephanus ne ad conspectum suum admittere voluit. Vide num. 18. Hoc cum novisset Cyprianus, acerbius commotus et forte veritus ne tam aperta Romani pontificis indignatio in majus erumperet malum, Orientales in causæ suæ subsidium vocare statuit. Itaque Rogatianum cum litteris ad Firmilianum destinavit: hunc enim præcipua laude inter suos florere minime ignorabat; probabilius etiam noverat saltem abstentionis interminatione a Stephano conventum. Id enim suadent verba Firmiliani num. 18 relata: Quid humilius … quam pacem cum singulis vario discordiæ genere rumpentem; modo cum Orientalibus (quod nec vos latere confidimus) modo vobiscum qui in meridie estis.
[24] [litteras ad eum mittit,] Litteræ Cypriani ad Firmilianum desiderantur; acres autem et acerbas fuisse constat ex hujus responsis, longe acrioribus profecto acerbioribusque. Initium hoc est: Firmilianus Cypriano fratri in Domino salutem. Accepimus per Rogatianum carissimum nostrum diaconum a vobis missum litteras quas ad nos fecisti, frater dilectissime; et gratias propter hoc Domino maximas egimus, quod contigerit, ut qui corpore ab invicem separamur, sic spiritu adunemur, quasi non unam tantum regionem tenentes, sed in ipsa atque in eadem domo simul inhabitantes. Tum Stephanum ruptæ pacis aperte accusat, (qui tamen non videtur, ut infra ostendam, ultra minas processisse) atque ita exulcerati animi sensa effundit: Nisi quod nos gratiam referre Stephano in isto possumus quod per illius inhumanitatem nunc effectum sit, ut fidei et sapientiæ vestræ experimentum caperemus. Sed non enim si nos propter Stephanum hanc beneficii gratiam cepimus, statim Stephanus beneficio et gratia digna commisit. Neque enim et Judas perfidia sua et proditione, qua scelerate circa salvatorem operatus est, dignus videri potest quasi causam bonorum tantorum ipse præstiterit … ut passione Domini mundus liberaretur. Hæc interim quæ ab Stephano gesta sunt prætereantur, ne dum audaciæ et insolentiæ ejus meminimus, de rebus ab eo improbe gestis longiorem mœstitiam nobis inferamus. Tum postquam dixit non omnia tradita æqualiter Romæ et Hierosolymis observari, verbi gratia in celebrando Paschate, nec tamen propter hæc a pace et unitate discessum, subjungit: Quod nunc Stephanus ausus est facere, rumpens adversum vos pacem, quam semper antecessores ejus vobiscum amore et honore mutuo custodierunt, adhuc etiam infamans Petrum et Paulum beatos apostolos, quasi hoc ipsi tradiderint. Atqui tamen tradiderunt, cum sententiam S. Stephani, quem tam indigne lacerat Firmilianus, ex apostolica descendere traditione universa agnoverit ecclesia.
[25] [in S. Stephanum prorsus contumeliosas;] Et iterum: Atque ego in hac parte juste indignor ad hanc tam apertam et manifestam Stephani stultitiam, quod qui sic de episcopatus sui loco gloriatur, et se successionem Petri tenere contendit, super quem fundamenta ecclesiæ collocata sunt, multas alias petras inducat et ecclesiarum multarum nova ædificia constituat, dum esse illic baptisma sua auctoritate defendit. Nam qui baptizantur complent sine dubio ecclesiæ numerum. Qui autem baptisma eorum probat, de baptizatis et ecclesiam illic esse confirmat. Nec intelligit obfuscari a se et quodam modo aboleri christianæ petræ veritatem, qui sic prodit et deserit unitatem. Judæos tamen, quamvis ignorantia cæcos et gravissimo facinore constrictos, zelum Dei apostolus habere profitetur: Stephanus, qui per successionem cathedram Petri habere se prædicat, nullo adversus hæreticos zelo excitatur. Quis hæc legens non jam immerito, sed jure meritissimo indignetur contra eum, qui talia adversus pontificem sanæ doctrinæ defensorem proferre seu potius effutire non erubuit? Eo scilicet abripiuntur homines, ceteroquin boni et optimi, cum semel impotentis animi motibus frena laxaverint. Alterum locum ubi invehitur Firmilianus in Stephanum, qui legatos Afros admittere recusaverat, retuli num. 18. Denique concluditur epistola in hunc modum: Manifestum est nec baptisma nobis et hæreticis commune esse non posse, quibus nihil est omnino commune. Et tamen non pudet Stephanum talibus adversus ecclesiam patrocinium præstare et propter hæreticos asserendos fraternitatem scindere, insuper et Cyprianum pseudo chritum et pseudo apostolum et dolosum operarium dicere. Qui omnia in se esse conscius prævenit ut alteri ea per mendacium objiceret, quæ ipse ex merito audire deberet. Atque hæc ideo prolixius recitavi, tum quod a Firmiliano prolata sint, tum quod luculenter probent quousque dissensio efferbuerit, et quam grave fuerit dissidium. Atque hæc est famosa illa epistola, quam alii, utpote viro non dicam sancto, sed vel solum sensato prorsus indignam, pronuntiarunt spuriam et supposititiam; alii (horum plerique in sedem apostolicam minus æqui) prætendunt auctorem in tantam prorupisse vehementiam, quod inopportuna et immoderata S. Stephani severitate fuisset exacerbatus. Utrumque expendamus.
[25] [quin tamen ille immoderata severitate sit usus, ut probatur] Hæc si credenda sunt, ait auctor anonymus egregiæ dissertationis historico-dogmaticæ [Migne, Patrologia latin. tom. III, col. 1289.] , quia ea Firmilianus effutiit, credendum jam erit Stephanum fuisse audacem, insolentem, improbum, manifeste stultum, omnibus hæreticis pejorem, cum Juda Christi proditore comparandum etc. Hæc enim omnia, utalia omittam, Firmilianus in ea epistola effudit. Hæc hominem perhibent bile adeo agitatum et commotum, ut veritati, æquitati, religioni ac charitati intendere non valuerit, quæ proinde totam Firmiliano ad Cyprianum scribenti fidem detrahant. Et revera quæ Stephano Firmilianus objicit tamquam pura putidaque commenta tota habuit antiquitas. Quæ quidem verissime dicta existimo, et auctor in decursu dissertationis pluribus iisque irrefragabilibus evincit testimoniis, ostendens veterum neminem talia in Stephanum dixisse, quinimo eum unanimi voce probasse, si illos excipias contra quos apostolicam vindicabat traditionem. Longe aliam viam secuti sunt Launoius, Bailletus, Tillemontius, Gervasius aliique ejusdem disciplinæ viri, quos præfatus auctor Neotericos appellat. Hi enim omnes, ut Firmilianum culpa liberent vel saltem excusent, totis viribus in Stephanum invehunt. Illos si audias, Stephanus indigne prorsus erga Cyprianum se gessit, scripsit ad eum epistolam superbam, injuriarum plenam; fastum et dominatum affectat, hisque similia [Ibid, col. 1281 et seqq.] . Utique si talem se sanctus Pontifex exhibuisset in litteris, quæ interciderunt, id saltem aliqua ratione indicatum haberemus sive ab Augustino, qui propensissimo ubique apparet in S. Cyprianum animo, sive ab Hieronymo, qui sane verbis parcere non erat solitus, sive ab alio quovis scriptore antiquo. Apposite itaque anonymus [Ibid. col. 1298 et seqq.] : Consule Dionysium Alexandrinum, Eusebium Cæsariensem (horum verba protulimus supra) Hieronymum, Augustinum, Vincentium Lirinensem, Facundum Hermaniensem, Ven. Bedam, Nicephorum Callixtum, Georgium Syncellum; volvantur et ipsorum Donatistarum scripta, et si qui sunt alii, qui de agitata Stephanum inter et Cyprianum circa hæreticorum baptisma quæstione verba fecerint. Hi profecto quid hinc inde in hoc dissidio gestum fuerit non ignorabant… Attamen nemo Stephanum non dico inhumanitatis aut tyrannidis, sed vel minimæ severitatis erga Cyprianum aut alios insimulat; nemo aliquid in Stephani agendi ratione deprehendere valuit, quod ulla censura vel animadversione dignum sibi videretur. Et certe si tale quid observassent memorati scriptores, illud profecto minime suppressissent, nec Stephano magis quam Cypriano, cujus tanta agnoscebant et prædicabant merita, pepercissent; in quo tamen fuisse aliquid culpandum, aliquid corrigendum, manifestare veriti non sunt. Neque hæc leviter asserta putaveris; nam singulorum proferuntur ibidem testimonia haud minus idonea quam clara et perspicua, in quibus legimus quidem Stephanum graviter succensuisse, ast nullum additur verbum, quo id improbent. Nos unum alterumque adscribimus.
[26] [ex veterum testimoniis scriptorum,] S. Augustinus contra Petilianum: Stephanus, inquit [De uno baptismo, cap. 14.] , baptismum Christi in nullo iterandum esse censebat, et hoc facientibus graviter succensebat; Cyprianus autem in hæresi vel schismate baptizatos tamquam non habentes baptismum Christi baptizandos in ecclesia catholica existimabat. Et expendens Cypriani ad Pompeium epistolam, in qua et quidem sola ille Stephanum corripit: Jam illa, ait [De Baptismo contra Donat. lib. V, cap. 25.] , quæ in Stephanum iratus effudit (Cyprianus), retractare nolo; quia et opus non est: eadem quippe ipsa dicuntur quæ jam satis discussa sunt, et ea præterire melius est, quæ perniciosæ dissensionis periculum habuerunt. Subdit Anonymus [Ubi supra col. 1302.] : Hisce ne verbis Augustinus ostendit se Cypriano virilem Stephani agendi rationem carpenti suffragari? Et Hieronymus in Dialogo adversus Luciferianos [Ad finem. Opera (Martianay) t. IV. col. 305 — Paris. 1706.] : Legat B. Cypriani epistolas, in quibus Stephanum Romanæ urbis episcopum et inveteratæ consuetudinis lacerat errorem. Quem dicit a Cypriano laceratum, nec hic nec uspiam alibi significat hunc ab illo offensum; quod sane, si cogitasset, pro ingenio suo non prætermisisset. Sic quoque Vincentius Lirinensis sæculo V [Commonitorium, cap. 9.] : Stephanus sedis apostolicæ antistes cum cæteris quidem collegis suis, sed tamen præ cæteris restitit; dignum, ut opinor, existimans, si reliquos omnes tantum fidei devotione vinceret, quantum loci auctoritate superabat. Atque hæc sufficiant. Qui plura voluerit, adeat Acta et monumenta celeberrimæ de baptismate hæreticorum disputationis in Patrologia latina [Migne, tom III, col. 1009 – 1478.] . Veteres itaque uno ore laudant S. Stephani zelum, fortitudinem in defendenda apostolica traditione; nemo reprehendit, carpit. Equidem existimo ægre omnino tulisse quod viri, tanto apud suos in pretio habiti, pervicaciter sententiæ erroneæ adhærerent, iisque graviter succensuisse; nec immerito sane, adeoque præcepisse ut ad saniora redirent consilia, secus fore abstinendos, vel sua communione privandos; quod quidem præceptum, ut esse gravissimum ipsi sentirent, et auctoritatem illi suam omnem adjunxit, et armatam non sine acri, sed justa objurgatione intentavit, si negligerent, severitatem. ut jam supra retuli ex Boschio [Tom. I Aug. pag. 117.] . Non putem aliud absque temeritate tum de epistola, tum de gestis illius pontificis asseri posse. Confer §. X.
[27] [quibus utique standum,] Cum itaque, ut pluries monui, litteræ S. Stephani non pervenerint ad nos, ex quibus sane statuendum de ejus agendi ratione foret, id utique solum remanet, ut ex coævorum aliorumque, qui propius ad ejus tempora accedunt, scriptis discamus quis fuerit illius in litteris suis modus. Porro, ut ex allatis perspicue efficitur, nihil in his erat, quo Firmiliano tam vehementi esse liceret. Quid ergo? Salva sancto Præsuli debita reverentia, ut sapienter habet Coustantius [Dissertatio de Stephani papæ sententia circa receptionem hæreticorum. Patrologia lat. tom. III, col. 1268.] , observandum est, eum ita in hoc negotio se gessisse, ut suspicio in eum conveniat animi paulo (vox nimis utique benigna) vehementioris, qui nec modum tenere valeat, nec sermonem æquis accuratæ veritatis legibus continere. Sic porro loquitur, quasi totus mundus cum ipso conspiret, ac minutissima portio Stephano hæreat. Nec eum ad primum ecclesiæ præsulem, qui cum totius orbis episcopis apostolicam traditionem vendicabat, dicere pudet: “Tu hæreticis omnibus pejor es.” Qui autem in his modum excessisse convincitur, eum pariter ad excedendum in eo quod de Afrorum legatis narrat, eodem animi impetu abreptum esse merito suspiceris. Homo exacerbatus facilis ac pronus est ad omnia, quæ præoccupatæ menti faveant, vel ex uno rumore excipienda, quamvis rumorem sæpius fallere, ac dum per multorum ora pervadit, res aliter quam actæ sunt, perferre experiamur. Probabile valde est, imo mea opinione certum, S. Cypriani litteras (quibus procul dubio juncta erant acta conciliorum Carthaginensium aliaque id genus et in specie exemplar epistolæ ad Jubaianum) quas Rogatianus diaconus attulerat, similes fuisse epistolæ ejusdem sancti doctoris ad Pompeium, adeoque acriori stylo conscriptas; quæ proinde animum Firmiliani, tantopere jam commotum, novis stimulis incitarint. Nihil lenius ac placabilius Cypriano …; sed tamen eum interdum a summa illa lenitate ad vehementiorem causæ defensionem transiisse perspicitur ex epistola ad Pompeium. Videtur tamen Cyprianum et Firmilianum illud in primis offendisse, quod Stephanus putaret (quis eum hac de re jure castiget?) abstinendos rebaptizantes. Hæc Baluzius [In Epist. 75 nota 47. Patrol. lat. tom. III, col. 1176] , qui vulgari sua ætate sententiæ inhærens, existimavit vehementiam epistolæ Stephani papæ in causa fuisse, cur tam vehementer contra eum scriberent Cyprianus et Firmilianus, adeoque minus culpandi.
[28] [et Firmilianus culpa non absolvendus.] Cæterum etiamsi, contra veterum testimonia, daremus, Stephanum et vehementem et acerbum fuisse, non ideo sane culpa vacaret Firmilianus, stylo rescribens longe vehementiori et acerbiori, cum, teste Augustino, Cyprianus reprehensione sit dignus, qui tamen multo melius se continuit. Est ergo certum, Firmilianum non servasse modum, æstu abreptum ultra omnes veri justique limites prosiliisse, ad injurias calumniasque prorupisse, ut nemo unus sit cordatus qui id indigne non censeat ferendum, et scriptorem omni judicet culpa liberandum. Unde haud immerito Baronius [Annales ad an. 258, num. XLIV, tom. III, pag. 60.] : Videas hominem jam antea in Stephanum agitatum, quod… ab eo communione privatus esset (hoc tamen valde dubium, ut alibi ostendam) acceptis Cypriani de eodem pariter querentis litteris, veluti violento superaddito ventorum flatu, semel iracundiæ igne succensum, vehementius inflammatum. Quo culpam minuat, subjicit: Dicam opportune illud Gregorii Nazianzeni: “Non viles tantum et plebeios, sed etiam præstantissimos quosque viros Momus interdum attingit, ut solius Dei sit, omni prorsus peccato atque animi perturbatione vacare.” Et eodem collimans Maranus [Migne, Patrol. lat. tom. IV, fol. 162.] : Raptim scribenti multa in Stephanum iracundius dicta exciderunt, quæ fortassis pro eximia animi moderatione Firmilianus emendasset, nisi spatium relegendæ, ut par erat, epistolæ Rogatianus moræ impatiens eripuisset. Similia plerique proferunt, ut aliquo saltem modo scriptorem excusent. Alii vero, quod tantam excandescentiam in virum aliunde maxime præclarum vereque sanctum cadere non posse existiment, negant epistolam a Firmiliano scriptam. Qua ratione hoc sustineri possit, videamus.
§ VII De eadem epistola, quam communiter eruditi sinceram affirmant; negat Missorius, cujus sententia expenditur.
[Sinceram affirmant communiter eruditi;] Primus epistolam typis subjecit Morellius in sua operum S. Cypriani editione, Parisiis anno 1564 [Vide Schoenemannum, Bibliotheca Patrum latinorum, tom. I, pag. 103 et 122. Lipsiæ 1792.] ; illam Paulus Manutius in romana editione, anni præcedentis, omiserat, quamvis ipsi non incognitam, sed cum Latinio, collaboratore suo, Firmiliani petulantiam detestatus [Ibid. pag. 121] . Morellii vestigia secuti sunt deinceps omnes, nec sane pauci numero, operum eorumdem editores [Conf. ibid. pag. 122 et seqq.] . Unde Baluzius [Migne ubi supra, col. 1153.] : Postea Pamelius, qui illam repererat in sex antiquis codicibus, eam recudit, innuens tamen, quo erat in rempublicam christianam et ecclesiasticam affectu, se illam omissurum fuisse, quod paulo vehementius et acerbius quam episcopum deceat scripta sit, nisi jam a Morellio fuisset edita. Atque exinde apparet, Palmelio dubium nullum incidisse de sinceritate; secus typis epistolam utique non commississet. Scilicet, prosequitur Baluzius, Romanos et Pamelium commoverunt liber Firmiliani stylus et excandescentia adversus papam Stephanum diverse ab eo sentientem. At si attente considerassent quanti et quam vehementes soleant esse affectus cum agitur de causa religionis et fidei … profecto hanc excandescentiam condonassent Firmiliano, neque propterea tenebris damnandum esse putassent illustre hoc antiquitatis eccleciasticæ monumentum, in quo sane bene multa sunt magni momenti quibus hodie careremus, cum grandi rerum nostrarum dispendio, ut in simili argumento censuit Sirmondus, edens in lucem libellum precum Marcellini et Faustini adversus papam Damasum. Neque illa Romanorum aut Pamelii cura impedivisset in hac luce litterarum, quin epistola illa prodiret in publicum. Cum enim certum sit illam ex veteri libro editam fuisse a Morellio, extiterit etiam in sex codicibus a Pamelio visis, in iis in quibus inventa est a Latinio, in septem quibus usi sunt Angli in sua editione, in decem, cum quibus ego contuli opera sancti Cypriani; manifestum est illam non potuisse semper latere, etiamsi Morellius non edidisset. Epistola ergo Firmiliani inventa est in viginti sex codicibus manuscriptis. Quod sane argumentum pro sinceritate epistolæ valde solidum reputabitur et haud facile refutandum. Quare iterum laudatus Baluzius [Ubi supra, col. 1176.] , neminem ante Lupum id sibi sumpsisse, ut dicere auderet epistolam esse falsam, aut de ejus auctoritate dubitaret. Nec putes Lupum multis quæstionem movisse, quam obiter tantum tangit. Quinimo non dubitat an vera sit epistola nec ne; sed solummodo an Stephanus Cyprianum pseudo-christum, pseudo-apostolum etc. dixerit, ut, inquit [Scholion IV in Tertulliani lib. de Præscriptione. Opera Christiani Lupi, tom. IX, pag. 67. Venetiis 1727.] , affirmat in famosa sua epistola sanctus Firmilianus …; de cujus tamen veritate hæsito. Etenim pacificus Cyprianus orthodoxæ communionis ac fraternitatis fibulam non disrupit, et illum Stephanus numquam ejecit aut suspendit ab ecclesia … Et sanctus Firmilianus, dum ob mentis duritiem fuit a Romana communione suspensus (hoc perperam asseritur), fuit in dicendo et Cypriano incendendo liberior. Ultima verba mentem auctoris plane explicant atque patefaciunt dubium ipsi non esse de sinceritate epistolæ, sed tantum de præfatis appellationibus adeo probrosis. Itaque corrigendus Baluzius, item Missorius [Pag. 146 et seqq.] , de quo nunc agendum. Atque ita Lupus sæculo XVI.
[30] [negat Missorius; primum variis ex conjecturis,] Sequenti autem sæculo pugiles duo, viri diligentes, ambo ex familia S. Francisci, Raymondus Missorius, conventualis, et Marcellinus Molkenbuhr, de strictiore observantia, in aciem validius processerunt, edita uterque dissertatione haud parum prolixa, ille anno 1733, iste anno 1790; utriusque idem scopus, nempe ut demonstrarent prorsus Firmiliano abjudicandam epistolam, utpote a Donista confictam. Et Missorius quidem, ut ab eo initium faciam, mentem suam his aperit verbis [In epistolam ad Pompeium inter Cyprianicas LXXIV adversus decretum S. Stephani papæ I de non iterando hæreticorum baptismo dissertatio critica (præmittitur dissertatio de epistola S. Firmiliani), pag. 1. Venetiis 1733.] : Epistolam sancti Firmiliani ex universis, quæ extant inter Cyprianicas omnium celeberrimam atque notissimam expendere aggredior. Hanc igitur ita expendam, ut eam et ab homine petulantissimo, Donatista sane quidem, confictam fuisse et summa injuria sanctissimo Firmiliano tributam, solide non minus quam aperte demonstrem. Et paucis interpositis [Ibid. pag 2.] : Dissertationem in tria capita dispertio … in primo eas conjecturas adduco quæ universam Firmiliani epistolam afficiant inficiantque; in secundo præcipua ejus loca (imo totum etiam epistolam) exscribo, quibus criticas notas subjicio; in tertio demum omnia congero argumenta, quibus ex adverso fides antiqua ipsi eidem epistolæ conciliari possit, quæ per me mihi objecta pro mea virili retundo. Hæc ille clare et perspicue. Primum itaque videamus conjecturas: nec enim Missorius ipse aliud se proferre existimat. Epistola Erasmum latuit [Ibidem.] , obest magnæ, quæ de Firmiliano extat sanctitatis fama [Ibid. pag. 3.] , Firmiliani fidem commaculat [Ibid. pag. 10.] . Hoc genus argumenti, quod ad acriorem acerbioremque stylum refertur, expensum paucis fuit supra, ubi vidimus hoc nec Baronium nec alium quemquam ante Missorium satis motum, ut fidem litteris negaret. Desunt litteræ missiciæ [Pag. 13.] ; esto; quid inde? Deest græcum exemplar epistolæ Firmilianicæ. Multum derogat Cypriani caritati, si Firmiliani responsum in vulgus prodidit, multo etiam magis, si in latinum vertit [Pag. 14.] . De hoc alibi agam. Ex hactenus allatis non facile quis existimabit, Missorium solide non minus quam aperte demonstrasse epistolam confictam. Redibit sequenti § de stylo questio.
[31] [tum ex silentio antiquorum,] Progrediamur ad alia paulo majoris ponderis. Supposita demonstratur ex summo perpetuoque scriptorum silentio, tum Cypriano coævorum, tum sequiorum sed tamen antiquissimorum; ac primum S. Dionysii Alexandrini [Pag. 18.] ; deinde Eusebii Cæsariensis [Pag. 22.] ; tum sancti Augustini [Ibidem.] ; post Donatistarum [Pag. 24.] ; tum ipsius S. Cypriani [Pag. 25.] ; postremo concilii Carthaginiensis III, quod post acceptam Firmiliani epistolam celebratum ostenditur [Pag. 26 – 37.] . Ad hæc reponimus, argumentum ex silentio scriptorum deductum, negativum, ut dici solet, est, nec efficax ad probandum: stante enim sinceritate epistolæ, sexcentæ potuere esse scriptoribus illis rationes, hodie nobis penitus ignotæ, quæ silentio causam præbuerint. Adde non omnia auctorum illorum opera ad nos pervenisse, nec proinde constare an in deperditis mentio fieret necne de epistola, quod præcipue valet pro Dionysio Alexandriæ, cujus pauca supersunt, eaque valde mutila. Conf. num. 21. Quid quod ipse Augustinus aperte declaret se non omnia novisse quæ tunc prodierunt. Neque enim, inquit [Lib. 2 de Baptismo, cap. IV. Migne, tom. XLIII, col. 129.] , omnia quæ in illo tempore inter episcopos gesta sunt, memoriæ litterisque mandari potuerunt, aut omnia quæ mandata sunt novimus. Ad Eusebium quod spectat, meminit quidem ille S. Cypriani et Afrorum, sed totus versatur in dissidio apud Orientales excitato, nec id quidem prolixe, sed compendiose valde, atque ex solis fere litteris S. Dionysii Alexandrini, quarum recitat fragmenta. Vide num. 21 et 22. Denique Missorius disserte asserit occasione hæresis Cataphrygum et Paullianistarum HISTORIAM de Orientalium atque Afrorum anabaptismo ab Eusebio Cæsariensi esse CONFICTAM [Pag. 40 et seqq.] .
[32] [præsertim S. Cypriani in concilio III Carthaginensi;] Intellexit Missorius silentium Cypriani et concilii Carthaginensis III pondus tantum habere posse eo pacto, si litteræ Firmiliani datæ fuerint ante hujus concilii celebrationem, ideoque omnem intendit conatum, ut probet ita revera contigisse. Ast adversa sententia longe communior probabiliorque est, nempe missum in Orientem a Cypriano Rogatianum diaconum, celebrato carthagine concilio III calendis septembris anno 256; non serius … quod habitum fuerit vivente Stephano, qui anno sequenti die 2 augusti obiit; nec citius collocandum esse persuadent pauca quæ, post celebratum concilium, S. Stephanum inter et Cyprianum circa hanc controversiam intercesserunt [Acta S. Cypriani, tom. IV Sept. pag. 301.] . Consentiunt in annum Maranus [Vita S. Cypriani. Migne, tom. IV, col. 161.] , Tillemontius [mémoires, tom. IV, pag. 153.] Pagius [Ad annum Baronii 259, num. XVI.] , Pearsonius [Annales Cyprianici ad an. 256, num. IX.] , Natalis Alexander [Historia ecclesiastica, tom. IV, pag. 11. Venetiis 1778.] , Schoenemannus [Bibliotheca Patrum latt. tom. I, pag. 98.] Carolus Hefele [Conciliengeschichte, tom. I, pag. 112. Edit. 1855.] aliique passim. Ab hoc concilio (ut rursus communior sententia tenet [Acta S. Cypriani, pag. 303 et seqq.] missi ad Stephanum legati, cum recepti non fuissent, Cyprianus diaconum suum ad Firmilianum direxit cum litteris, quibus addidit alteras suas ad Jubaianum (harum enim verba quædam retulit Firmilianus) et procul dubio etiam acta conciliorum aliaque ad quæstionem controversam spectantia.
[33] [sed hoc celebratum ante litteras S. Firmiliani,] Ex his inferre licet Rogatianum non ante mensem Septembrem Carthagine profectum, Romæ sedente S. Stephano, quem et in vivis fuisse, dum Cypriano respondebat Firmilianus, hujus litteræ diserte testantur. Ut itaque itui et reditui diaconi spatium sit, responsum Cæsariensis episcopi ad finem anni referamus oportet, quod cæteroquin ex ipso Firmiliano perspicue elucet. Quoniam vero, inquit [Migne tom. III, col. 1158.] , legatus iste a vobis missus regredi ad vos festinabat et hibernum tempus urgebat, quantum potuimus ad scripta vestra rescripsimus. Et iterum [Col. ] : Decurramus vero breviter et cætera quæ a vobis copiose et plenissime dicta sunt, festinante vel maxime ad vos Rogatiano, diacono charissimo nostro. Annum quoque ipsum 256 haud obscure designat Firmilianus, sequenti loco [Col. ] : Ante viginti enim et duos fere annos, temporibus post Alexandrum imperatorem, multæ istic conflictationes et pressuræ acciderunt, vel in commune omnibus hominibus, vel privatim christianis; terræ etiam motus plurimi et frequentes exstiterunt, ut et per Cappadociam et per Pontum multa subruerent, quædam etiam civitates in profundum receptæ, dirupti soli hiatu devorarentur, ut ex hoc persecutio quoque gravis adversum nos christiani nominis fieret, quæ post longam retro ætatis pacem repente oborta de inopinato et insueto malo ad turbandum populum nostrum terribilior effecta est. Serenianus tunc fuit in nostra provincia præses, acerbus et dirus persecutor. Cum internecio Alexandri incidat in annum 235, vicesimus secundus ab ejus interitu est annus 256 [Acta S. Cypriani, tom. IV Sept. pag. 307. Pearsonius, pag. 56 – 57. Maranus Vita S. Cypriani. Migne, tom. IV, col. 161. Tillemont, tom. IV, pag. 310] . Certe, ut habet Pearsonius loc. cit., Maximinus arrepto imperio, statim persecutionem in Christianos exercuit… Hoc igitur ipsum tempus a Firmiliano, dum scriberet, satis accurate indicatum (annus scilicet ab exordio imperii Maximini vicesimus secundus), quod nulli priori competere potest; multo minus posteriori, cum anno sequenti (257) diu ante initium hiemis et persecutio orta sit et Stephanus decesserit etc. Consentit Pagius [Ad an. Baronii 259, num. XVII.] : Occisus Alexander imperator mense Martio anni ducentesimi trecesimi quinti. Quamobrem annos illos viginti duos utrimque incompletos pro integris numerat Firmilianus, qui nullo modo de anno sequenti intelligi potest, cum eo anno (257) persecutio orta sit etc. ut supra.
[34] [scriptas exeunte anno 256.] Est ergo plane probabilis sententia, imo aliis longe verisimilior, scriptam epistolam, ut diximus, exeunte anno 256. Objiciunt, hoc si admittatur, tempus non inveniri sufficiens ut legati a concilio tertio missi, Romam pervenirent indique redirent; et post hæc Rogatianus Cæsaream pergeret ad Firmilianum, hujusque responsa Carthaginem deferret. Hæc namque omnia contigisse oportet a mense Septembri inchoato (nempe post solutum concilium) ad exeuntem Decembrem. Respondet Suyskenus, decessor noster, in Actis S. Cypriani [Pag. 306.] : Trajectus Carthagine Romam tantus non est, quin iidem legati, quorum omnis mora Romæ inutilis plane fuisset, ante finem Septembris in Africam reduces facile esse potuerint, adeoque et eodem mense Rogatianus diaconus Cæsaream Cappadocum ad Firmilianum mitti et sub finem Octobris vel Novembris initium illuc advenire, et inchoata jam hieme mox reverti voluisse. Inchoata jam hieme, inquam: nusquam enim dicitur Rogatianus ante hiemem eo pervenisse. Verba Firmiliani subjungo: Quoniam vero iste legatus (etc. ut supra). Hæc autem æque hiemis initium quam autumni finem significant, eaque sic possumus interpretari, ut Rogatianus in Africam reverti festinaverit, ne jam tum inchoata hiems ingravescens, regressum suum, si minus præcluderet, saltem redderet molestiorem. Nec absurda sane conjectura. Attamen opus non est ut Cyprianus reditum legatorum expectarit, quo certior fieret de rei exitu Romæ: potuit enim hoc aliis modis novisse, et continuo mittere in Orientem diaconum suum; nec etiam, in nostra sententia, necesse est ut ante finem anni in Africam redux fuerit, sed sufficit ut viæ se commiserit, Carthaginem repetiturus. Denique ratio habenda est regionum, cum non ubique hiems eodem die, imo et mense ingruat. Conf. § VIII versus finem.
[35] [nequidquam contradicentibus nonnullis,] Atque hæc de anno., quo scripta nobis probabilius videtur epistola S. Firmiliani. Alii alios statuere, quod non recte definitum haberent cui anno adscribendum esset S. Stephani martyrium. Sic Morcellus [Annales ecclesiæ Africanæ. Migne, tom. III, col. 1462.] : Hoc anno (255), inquit, Stephanus biennium pontificatu functus, IV Nonas (i. e. die secunda Dec.) decessit, (imo anno 257, quadriennium pontificatu functus [Art de vérifier les dates, pag. 243.] , ut alibi diximus). Unde Morcellus dissidium de baptismo coactus fuit anno 254 et sequenti adscribere, quod a vero prorsus aberrat, nec cum reliqua illius ætatis historia componi ulla ratione potest [Conf. Maranum. Migne, tom. IV, col. 161.] . Simile quid occurrit in Cointio; hic quidem verum scriptioni Firmilianicæ assignat tempus, annum scilicet 256: sed datam vult post concilium Carthaginense I. Audiamus Pearsonium, penes quem fides sit sententiæ Cointianæ. Cointius, inquit [Annales Cyprianici ad an. 256, pag. 56.] non ante annum sequentem celebratum esse tertium hoc concilium statuit; cum tamen hoc anno (256) recte observet Firmilianum ad Cyprianum litteras dedisse. Putat enim statim post primum concilium missum fuisse Rogatianum cum litteris ad Firmilianum. Quæ sententia omnibus hisce Cypriani epistolis (de quibus agit hoc loco Pearsonius) repugnat. Nam statim post primum concilium, nondum scripserat Cyprianus ad Stephanum de baptismo hæreticorum, nedum Stephanus ad Cyprianum, multo minus Jubaianus, quorum tamen omnium litteræ ad Firmilianum missæ sunt, ut ex ejus responso patet.
[36] [qui præterea errant circa legationem ab Afris ad S. Stephanum missam.] Antequam finem disputationi imponamus, juverit notasse, alios alia opinatos de tempore, quo legatio, a Firmiliano commemorata, Romam missa sit. Maranus illam refert ad Carthaginense concilium secundum. Ad hoc, ait [Migne, tom. IV, col. 157.] , tempus referre cogor legationem episcoporum, quos concilium Africanum ad Stephanum misit, multumque laborat ut adversanti Tillemontio satisfaciat, cujus hoc præcipuum argumentum, quod Cyprianus in concilio tertio Carthaginensi nihil de his in legatos injuriis dixerit. Unde scriptor doctissimus concludit legationem post concilium tertium collocandam esse [Ibid. col. 159. Tillemont mémoires, tom. IV, pag. 155.] , et rectissime quidem mea opinione. Quis enim sibi persuadeat Cyprianum, tantopere contra Stephanum tunc commotum, nihil prorsus conquestum de tanta (si omnino Firmiliano credamus) papæ in legatos duritie et inhumanitate, cum de aliis pluribus, minoris utique momenti, acerbe et vehementer expostulet? Nec idoneum videtur Marani responsum, imo infirmum valde, nempe hoc silentium lenitati, quæ summa fuit in Cypriano, tribuendum. Alia sane loquitur S. Augustinus, ubi de his quæ in Stephanum iratus effudit, et quæ periculum perniciosæ dissensionis habuerunt. Unde apposite Suyskenus [Tom. IV Sept. pag. 305.] : Si tamen hæc cum summa ejus lenitate recte concilientur, non video cur religioni habuisset istam Romani pontificis severitatem commemorare, quod certe cum minori commotæ mentis suspicione, quam qua epistolam ad Pompeium scripsit, facere potuisset, ut eam legenti apparebit. Baronius [Ad an. 258, num. XVI.] , quem secutus P. Natalis Alexander est [Historia eccl. ad sæculum III dissertatio XII, art. 1. Propositio II, tom. IV, pag. 93 et seq. Venetiis 1778.] , legatos, de quibus Firmilianus, non Carthagine sed Iconio venisse existimat, adeoque non Afrorum sed Orientalium missionem hanc fuisse. Ast primum, synodum Iconiensem diu ante Stephani tempore celebratam demonstravimus contra Baronium aliosque num. 7. Deinde Firmilianus manifeste Afros indigitat, quod ex totius epistolæ contextu extra omne dubium ponitur [Conf. Suyskenum, pag. 304.] . Morcellus negat [Annales ecclesiæ Africanæ ad an. 254. Migne, tom. III, col. 1134.] legatos umquam missos; nec mirandum, cum præter epistolam Cypriani ad Magnum, cætera hac de quæstione conficta declaret, per omnia fere consentiens Missorio, cujus dissertationes passim laudat.
[37] [Rerum gestarum ordo chronologicus summatim exhibetur,] Ex hac tot virorum, magni inter eruditos nominis, dissensione concludamus oportet, non omnia liquida esse quæ ad rerum gestarum in celebri hac disputatione seriem seu chronotaxim pertinent; imo multa remanere obscura aut dubia. Probabilius sic ordinandas censeo. Anno 255, sub autumnum, Carthaginense concilium I; anno 256, ante festa paschalia concilium II, a quo directa ad Stephanum epistola synodica, qui sententiam Afrorum, ut jam Orientalium, improbavit, minatusque eis est abstentionem, si in illa persisterent. Anno eodem calendis Septembris concilium II et legatio in Urbem missa nec a Stephano recepta. Hoc cognito Cyprianus, deputato Rogatiano diacono suo, litteras dedit ad Firmilianum, qui continuo iis respondit. Anno 257 ineunte orta sub Valeriano persecutio est, et Stephanus martyrio coronatus, et Cyprianus exilio mulctatus. Unde et dissidium siluit, et paulatim sopitum fuit, orbe catholico denique probante S. Stephani sententiam. Videntur tamen Orientales diutius in sententia sua perstitisse, ut ex quibusdam S. Basilii Magni, qui ejusdem ecclesiæ Cæsariensis Cappadocum episcopus fuit, et aliorum locis apparet. Vide infra § XI.
[38] [et concluditur disputatio de veterum silentio.] Itaque, ut paucis dicta concludam, si Firmiliani responsum in manus S. Cypriani pervenit tantum exeunte anno 256 vel cœpto jam sequenti, mirum non est, sanctum doctorem illius nuspiam meminisse, cum anno 257, ut statim diximus et recte monet Pagius l. c., persecutio orta sit, et Stephanus decesserit, et Cyprianus exilio mulctatus sit, et exinde dissidium siluerit. Denique, ut nihil prætermittam, quis audeat cum Missorio asserere epistolam latuisse Donatistas, quod isti illam non noscantur protulisse? Nam primum quæ scripta sectariorum illorum ad nos pervenerunt, et quam fida, quam sincera? Quot perierunt, et num in istis nulla mentio epistolæ? Insuper præcipua Donalistarum placita novimus ex solo Augustino; hic autem declarat contra Cresconium, quidquid objiciant ex Cypriani et quorumdam Orientalium litteris; nihil impedire causam, ac propterea omittit, (vide § sequenti ab initio). Et alio loco non minus diserte profitetur nolle se retractare, quæ Cyprianus iratus effudit. Non itaque putem sententiam Missorii ex veterum silentio vel minimum probatam. Nec etiam post illum multos invenias, qui hoc ex capite fidem epistolæ denegaverint (vide infra); sed qui falsam tenent, ita sentiunt imprimis, quod stylus vehementior et acerbior sit, quam sanctum præsulem deceat. Sed de his sequente §, postquam de S. Augustino, quo ante omnia nituntur adversarii, dixero.
§ VIII. De eodem argumento. Num S. Augustinus epistolæ Firmilianicæ meminerit, et an illam habuerit suspectam? An rejicienda, quia stylo scripta acerbiori, quin et contumelioso in S. Stephanum papam? Quid sentiant P. Marcellinus Molkenbuhr, item Alberus, et nuperrime RR. DD. archiepiscopus Nisibensis.
[Sive meminerit epistolæ S. Augustinus sive non, nihil contra illius fidem inferri potest.] Duo objiciunt ex S. Augustino; unum quod de epistola S. Firmiliani nuspiam faciat mentionem; alterum quod suspectas sibi insinuet S. Cypriani litteras de baptismo hæreticorum, quod idem sane dicendum de responsis episcopi Cæsariensis. Ad prius quod attinet, re quidem vera plerique censent harum sanctum doctorem nuspiam meminisse. Est tamen locus ex quo contrarium effici videtur. Scribit nempe libro III contra Cresconium cap. I: Quidquid de Cypriani et quorumdam Orientalium litteris inserendum putasti, quod eis placuerit apud hæreticos et schismaticos datum improbare baptismum … nihil impedit causam nostram. Et notant editores Maurini: Agit de litteris forte Firmiliani, Cypriano inscriptis et inter Cyprianicas vulgatis. Nec id verisimilitudine utique caret. Quorsum alias spectaret Augustinus? Sit autem conjectura; certe conjecturis Missorii haud minus probabilis. Obstat Tillemontius [mémoires tom. IV, pag. 158.] (cui cœteroquin epistola sincera est), ideo, quod si ei nota fuisset, non prætermississet Augustinus refutare, quæ tradit Firmilianus de immemorabili consuetudine baptizandi hæreticos, quam testatur apud Orientales obtinuisse. Si enim hoc ille novisset, utique pro animi candore quem ubique præfert, non dissimulasset. Ast nonne ex ipso Augustino rationem discimus alti illius silentii? Jam illa, inquit [Lib. V de baptismo, cap. 251.] , quæ in Stephanum iratus effudit Cyprianus retractare nolo; quia et opus non est. Ea præterire melius est, quæ periculum perniciosæ dissensionis habuerunt. Quæ pari saltem jure pro Firmiliano valent. Ut ut est; sive meminerit ille epistolæ sive non, nihil contra hujus fidem intuleris: nam si prius, funditus ruit Missorii objectio ex silentio petita; sin posterius, vel ideo non meminit quia non viderat litteras; sed ipse testatur Augustinus non omnia quæ tunc litteris mandata se novisse, quin tamen hæc falsi seu suppositionis arguat; vel si novit et prætermisit, nonne quia nolebat retractare quæ periculum perniciosæ dissensionis habuerant?
[40] [Videtur quidem idem S. doctor, ubi contra Donatistas disputat, suspectas habere litteras;] Alterum gravius est adeoque a nobis diligentius expendendum et ponderandum. Scilicet pluribus in locis videtur dubitare S. Augustinus de sinceritate litterarum S. Cypriani de baptismate hæreticorum, simul docens non defuisse sua ætate qui illas confictas haberent. Ast primum notemus sanctum doctorem illis in locis agere contra schismaticos Donatistas, eosque refellere exemplo et scriptis S. Cypriani, qui non solum perpetuo in unitate permansit, sed eam magnifice semper propugnavit. Quod vero objicerent ejus adversus Stephanum et litteras et acta, reponit, jure optimo, hæc nihil impedire causam …, si, inquit [Contra Cresconium, lib. III, cap. 1. Patrologia lat. tom. XXXIII, col. 495 et seq.] , ecclesiam retinemus, quam non deseruit Cyprianus. Cum igitur cardo quœstionis verteretur in unitate, nec deessent, qui pro sua in sanctum martyrem veneratione ægre admitterent tantam in B. Stephanum acerbitatem, adeoque suspicarentur opera illius de baptismo vel conficta vel interpollata ab adversariis, propterea a scriptorum sinceritate præscindit vel eam in medio nonnumquam relinquit; dato scilicet et non concesso, atque ad hominem, ut scholæ loquuntur. Hinc locutiones: Vel Cyprianus vel quicumque illam scripsit epistolam; item: Concilium Cypriani, quod aut non factum est, aut a cæteris unitatis membris, a quibus ille divisus non est, superatum [Ibid. col. 465.] . Et similiter alibi. Ast aliud est, ubi quæstio principalis refertur ad scriptorum sinceritatem seu authentiam. Tunc enim perspicue et nihil hæsitans mentem suam aperit declarans litteras Cypriano non abjudicandas. Sic in epistola ad Vincentium: Cyprianus, autem, ait [Migne. Patrol. com. XXXIII, col. 340.] , sensisse aliter de baptismo, quam forma et consuetudo habebat ecclesiæ, non in canonicis, sed in suis et concilii litteris invenitur; correxisse autem istam sententiam non invenitur; non incongruenter tamen de tali viro existimandum est quod correxerit, et fortasse suppressum sit ab eis qui hoc errore nimium delectati sunt, et tanto velut patrocinio carere noluerunt. Tum ad quorumdam dubia, de quibus monui, veniens, prosequitur in hunc modum: Quamquam non desint, qui Cyprianum hoc prorsus non sensisse contendant, sed sub ejus nomine a præsumptoribus atque mendacibus fuisse confictum. Nec negat possibile fuisse: Neque enim sic potuit integritas atque notitia litterarum unius quamlibet illustris episcopi custodiri, quemadmodum Scriptura canonica, tot linguarum litteris et ordine et successione celebrationis ecclesiasticæ custoditur; contra quam tamen non defuerunt, qui sub nominibus apostolorum multa confingerent; frustra quidem, quia illa sic commendata, sic celebrata, sic nota est; verum quid possit adversus litteras, non canonica auctoritate fundatas, etiam hinc demonstravit impiæ conatus audaciæ, quod et adversus eas, quæ tantæ notitiæ mole firmatæ sunt, sese erigere non prætermisit.
[41] [ast alibi, ubi mentem disert explicat, sinceras asserit.] Quid ergo sentit Augustinus? Num adhæret iis qui confictas litteras contendunt? Num saltem dubius hæsit? Minime vero. Nos tamen, subjungit, duas ob res, non negamus illud sensisse Cyprianum: quod et stilus ejus habet quamdum propriam faciem, qua possit agnosci; et quod ibi magis contra vos nostra causa demonstratur in victior, vestræque separationis præsumptio, videlicet ne macularemini peccatis alienis, tota facilitate subvertitur, cum apparet in litteris Cypriani, communicata esse cum peccatoribus sacramenta, cum admissi sunt in ecclesiam, qui secundum vestram, et sicut vultis, illius sententiam, baptismum non habebant, et tamen ecclesiam non periisse, sed in sui generis dignitate per totum orbem sparsa dominica frumenta mansisse. Denique ad argumentum, quo sæpius contra adversarios Donatistas utitur, concludit: Porro autem Cyprianus, aut non sensit omnino quod eum sensisse recitatis; aut hoc postea correxit; aut hunc quasi nævum sui candidissimi pectoris cooperuit ubere charitatis, dum unitatem ecclesiæ toto orbe crescentis et copiosissime defendit et perseverantissime tenuit vinculum pacis, et denique sanguinis abluit effusione, ut alibi habet S. doctor. Decretorius mihi est locus iste, quem propterea integre adscribendum duxi. Nam ibidem quæstio non incidenter, sed principaliter seu, ut dici solet, ex professo tractatur; mensque Augustini luculenter aperitur, scilicet, quamvis alii dubitent, vel etiam certam habeant negantem sententiam, ipse tenet litteras confictas non fuisse, adeoque Cypriano minime abjudicandas. Qui attente et candide, omni seposita præconcepta opinione, legerit laudatum Augustini locum, sane mirabitur Missorium audire dicentem [Pag. 275.] : Hinc si epistolam ad Pompeium confictam pronuncio, cum quo tandem hoc audeo? Cum Augustino scilicet. Quod ut probet, multa disserit de nescio quo systemate hypothetico et altero absoluto; atque eo tandem istiusmodi argutiis devenit, ut affirmet Augustinum negare, quod ipse Augustinus diserte profitetur se non negare. Nemo post hæc non videt, quam recte et prudenter dixerit Baluzius [Migne, Patrologia lat. tom. III, col. 1176.] : Certe ista facilitas accusandi falsitatis scripta veterum valde temeraria est. Nam si cuique liceat inanes ejusmodi conjecturas sequi; nullum erit antiquitatis monumentum, quod iniquas suspiciones effugiat. Hac scilicet methodo quisque notam falsitatis inuret quibuscumque scripturis quæ sententiæ vel placitis suis adversantur; nec ingenti opus erit conamine, ut Æneidem Virgilii et Odas Horatii cusas cum Harduino pronuntiet a monachis medii ævi.
[42] [Ex styli acerbitate Missorius et alii quidam epistolam supposititiam dicunt,] Quare, missis istiusmodi argutiis, nonnulli Missorio consentientes reperiuntur, sed hoc solum ex capite, quod non intelligerent qui fieri potuerit, ut episcopus, cujus apud omnes in confesso merita eaque prorsus egregia sunt, in tam acerbam contumeliosamque erumperet excandescentiam. Sic in Annalibus ecclesiæ Africanæ Morcellus cui ad manus fuit Missorii dissertatio, innuit quidem Dionysii, Eusebii et Augustini silentium; at certa ratio rejiciendæ scriptionis ei est; quod sunt (litteræ) ejusmodi, quales non vir sanctus et a multis commendatus, sed hæreticus nequam et infamis scribere potuerit: adeo contra Petri apostoli successorem Stephanum contumeliosæ atque improbæ sunt. Eas equidem ab eodem prodivisse duxerim, qui epistolam quoque Cypriani ad Pompeium confinxit [Migne, Patrol. lat. tom. III, col. 1463.] . Et hoc recte quidem; nam qui unas rejecerit, nescio quo pacto alteram probaret. Quinimo alia multa falsitatis arguat necesse est. Et re quidem vera alteram edidit Missorius dissertationem, qua (ut titulus habet) epistolam Cypriani ad Pompeium una cum aliis quinque et concilio Carthaginiensi III, hactenus pro Cyprianicis habitis, Cypriano nunc primum abjudicat ac Donatistis attribuit. Nec immerito sane, si rejicienda Firmiliani epistola quia in Stephanum contumeliosa, ita et litteræ Cypriani. Unde iterum Morcellus [Ibid. col. 1461.] : At Cyprianum … adeo excanduisse, ut ea omnia repente oblivisceretur, quæ publice professus fuerat, se cum collegis suis nemini vim facere, nemini legem dare… hoc vero ut credam, adduci plane non possum. Neque enim levia sunt, quæ ille adversus Stephanum admisisse arguitur. Nam si quæ fertur epistola ad Pompeium episcopum Sabratensem missa, Cypriano adscribenda est, ipse non modo Stephani judicio non acquievit, sed alios etiam contra eum commovit; eundem… erroris insimulavit quasi “hæreticorum causam contra christianos et contra ecclesiam Dei asserere conaretur”; scripta ab eo multa affirmavit “imperite atque improvide” et quæ vel “superba, vel ad rem non pertinentia, vel sibi ipsi contraria essent.” Stephanus “obstinationen duram” appellavit quæ constantia foret, auctorque episcopis fuit, ut Stephani doctrinam aversarentur. “Propter quod, inquit, relicto errore sequamur veritatem”. Quæ sane non admodum abludunt a Firmiliani stylo, ut mirum non sit hunc, ardentioris indolis virum, hisce litteris (nec enim est cur dubitemus earum exemplar a Cypriano per Rogatianum submissum) magis magisque excanduisse et calamum acuisse.
[43] [at frustra.] Quid igitur? Profecto culpandus Firmilianus, nec leviter, ut vidimus supra num. 29, ubi inter alios citavimus Baronium, qui certe non pepercit verbis; nec tamen ipse, nec viri eruditi, quos ibidem laudavimus, epistolam habuere confictam. Videbant enim, si tali ex ratione ita statuere fas esset, multa alia ex albo genuinorum fore expungenda, imprimis litteras S. Cypriani omnes de eodem argumento, concilia item Carthaginensia; et id genus plurima, communi eruditorum calculo sincera. Nemini non nota est controversia, quæ circa initium sæculi XVII efferbuit Bossuetium inter et Fenelonium, vehementioribusque animorum motibus agitata. Pone hæc contigisse plura ante sæcula et ante artis typographicæ usum; nonne, si sinceritas scriptorum dijudicanda est ex dictionis seu vehementia seu asperitate, spuria et conficta censerentur quæ a summis illis viris edita tunc prodiere? Quis crederet Fenelonium, cujus apud omnes depredicantur mansuetudo et charitas, folia adeo pungentia et aculeata atque mordacia scripsisse contra Meldensem episcopum, imo et rupti sigilli sacramentalis (adhibita voce ambigua [OEuvres de Bossuet. Remarques sur la reponse a la Relation sur le Quietisme, art. 1, § III, tom. XXX, pag. 15 et seqq. Edit. Lebel 1817.] ) ) reum insinuasse? Quis crederet, alterum tam virulenter, tam verbose, tam superbe imo et inique Cameracensem præsulem lacerasse, ut Montanum diceret novæ Priscillæ? Legantur libri et libelli utrimque in publicum, nec sine offensione, sparsi; et, ni vehementer fallar, vix non ad unum omnes, ex principiis et critices regulis a Missorio aliisque nonnullis ad usum suum concinnatis, censebuntur spurii et ab ecclesiæ hostibus conficti. Nonne pariter eidem Fenelonio abjudicaretur Telemachus, utpote scriptio tam sancto tam casto præsule indigna? Adeo verum est, quod monebat Baluzius, nempe si istiusmodi conjecturis et regulis indulgere fas esset, nullum non antiquitatis monumentum facile labefactaveris.
[44] [Dissertatio P. Marcellini Molkenbuhr] Hactenus contra unum disputavi Missorium, ut clarior expeditiorque decurreret sermo. Addenda nonnulla de P. Marcellino Molkenbuhr, qui circiter medium, ut dixi num. 31, post sæculum Missorii conjecturas et placita resuscitavit, ne dicam, recoxit: eadem namque repetit forma diversa; nisi quod viis a decessore stratis incedens multo longius progressus sit. Etenim (et in hoc sibi constat) non solum litteras SS. Firmiliani et Cypriani, atque concilia Carthaginensia, sed insuper alia plurima asserit confictavel interpollata. Adeoque demonstrasse putat, Cepham a Paulo reprehensum, non esse Petrum Apostolum; neque hunc umquam sedisse Antiochiæ [Binæ dissertationes de S. Firmiliani etc. Præfatio, pag. 1.] , quod posterius adeo absonum visum est editoribus Mignianis, ut sequentem addendam duxerint notam: Omnino penes hunc auctorem sit ea, quam profitetur de S. Petri Antiocheno episcopatu opinio, cui adhærendi nec cæteris scriptoribus catholicis, nec nobis animus est. Paucis interpositis prosequitur Molkenbuhr: Eo deveni ut nonnulla opera quæ antiquis auctoribus adscribuntur, ex pluribus indiciis cognoverim esse respective supposititia vel mutila vel interpolata, et quidem talia opera, ex quibus gravissimæ et intricatissimæ controversiæ fuere enatæ non minus in Theologia dogmatica quam historia et chronologia ecclesiastica nec non patrologia, signanter quatuor primorum sæculorum. Non possum non meas in re tam ardua cogitationes publici juris facere. Initium facio ab epistola Firmiliano adscripta, quæ ex universis quæ exstant inter Cyprianicas est omnium celeberrima. Proximo tempore et epistolas S. Basilii M. canonicas ad Amphilochium; aliaque crisi subjiciam. Fidem solvit P. Marcellinus pluribus in dissertationibus, conatus illam laudatis operibus detrahere. Denique, subdit, et ostendam Eusebii Cæsariensis historiam ecclesiasticam in puncto rebaptizationis controversiæ celeberrimæ S. Stephanum papam inter et S. Firmilianum, nec non et Paschatis celebrandi S. Victorem papam inter et Polycratem ac Irenæum, esse interpolatam; paulo proinde mitius agit in Eusebium quam Missorius, qui conficta ab illo pronuntiat quæ de Baptismo hæreticorum ibidem leguntur. Hujus Eusebii librum, verbis iterum utor Molkenbuhrii, inscriptum: “Vita Constantini M.” fuisse mutilatum, jam alias subindicavi [Sex assertiones de jejuniis et abstinentiis contra theologum Moguntinum, § 39. Paderbornæ 1785.] . Mentionem quoque faciam de orthodoxia S. Dionysii Alexandrini et quod is numquam faverit rebaptizantibus; insuper quod hac in causa Catalogus S. Hieronymi de Viris illustribus fuerit male corruptus… Et epistolas S. Cypriani examinabo, consequenter et concilia Africana quæ in causa rebaptizationis contra definitionem S. Stephani papæ celebrata fuisse dicuntur, attingam et reliqua: campus amplissimus undique spinis circumseptus et consitus; quem nihilominus intrepide auctor ingressus atque emensus est, falce sua critica non solum spinas demetens, sed et ipsa opera radicitus præscindens, evellens vel extirpans.
[45] [confutatur; item Alberus.] Cæterum iisdem quibus Missorius, utitur P. Marcellinus argumentis, tam extrinsecis, ut loquitur, quam intrinsecis. Illa desumuntur ex silentio antiquorum et ex S. Augustino; hæc ex scriptionis vehementia. De quibus satis superque a nobis dictum. Cum tamen fidem epistolæ denegandam etiam statuat ob errores, quibus illa, ejus opinione, scatet, juverit paucis hanc difficultatem (hactenus prætermissam) expendere. Ait Molkenbuhr [Binæ dissertationes, pag. 12.] : Epistola ex notis intrinsecis, vel suspecta vel etiam aperte supposititia deprehenditur. Continet enim quam plurima respective vel hæretica, vel hæresi proxima, historice falsa, cum geographia et chronologia incompatibilia, aliaque Firmiliano indigna, quæ longa paginarum serie [Pag. 12-62.] , epistolam in partes dissecando atque unas post alias adscribendo, probanda suscipit. Similia habet Missorius [Pag. 112 – 147.] . Nemo sane a nobis expectat, ut singula ab istis objecta refutemus, quod et longissimum foret atque a scopo alienum, et insuper prorsus supervacaneum. Hos unum repono: perlecta, lynceis utique oculis, atque accuratissime expensa fuit epistola a viris eruditis, quibus, ut diximus, genuina existimatur; horum autem nullus hæreses, quas objiciunt, detexit; solus Baronius Firmilianum errore quartadecimanorum infectum judicavit; sed non satis probavit: nam benigna, ut aiunt, adhibita interpretatione, facile locus ille epistolæ meliori sensu explicatur. Cæterum quanti ponderis in hac materia sit sententia eruditissimi cardinalis Baronii, litteras sinceras habentis, nemo non videt. Quod denique spectat ad historice falsa et cum geographia et chronologia incompatibilia, neminem unum inter sanctos patres et ecclesiasticos scriptores repereris, qui ab hujusmodi nævis sit immunis. Sub initium currentis sæculi alter prodiit ejusdem sententiæ defensor, de quo satis erit monuisse sequentia ex Joan. Bapt. Palma: Historiæ hujus, ait [Prælectiones historiæ ecclesiasticæ, quas in collegio urbano S. Cong. de propaganda fide et in pontificio seminario Romano habuit J. B. Palma sacerdos Romanus hist. eccl. professor, tom. I, part, I. pag. 123. Romæ 1838.] , et monumentorum eam respicientium veritatem impugnavit quoque tom. I dissertationum “in selecta argumenta historiæ ecclesiasticæ” edit. an. 1820, Joannes Nepomucenus Alberus ord. Mat. Dei Scholarum Piarum, in Universitate Pestiensi S. Theologiæ et Archæologiæ biblicæ professor. Nos præcipuis, quæ ille disputat, confutatis ostendemus, falsam sententiam istam esse, qua historiam de controversia circa baptismum hæreticorum iterandum et monumenta ad illam spectantia statuitur rejici oportere. Opus Alberi, quod alio tempore vidisse memini, præsto mihi non est. Cæterum ex Palmæ responsionibus luculenter efficitur, scriptorem Pestiensem vestigia secutum Missorii et Molkenbuhrii, nec novi aliquid protulisse.
[46] [Sententia RR. DD. archieppi Nisibensis exponitur,] Hæc scripseramus, imo totum fere absolveramus Commentarium, cum ad manus pervenit liber RR. DD. Vincentii Tizzani, canonici Lateranensis et archipræsulis Nisibi, (quondam ut ipse alicubi profitetur discipuli Joannis B. Palmæ) anno 1862 editus italico idiomate [La celebre contesa fra S. Stefano e S. Cipriano. Roma Salviucci 1862.] , et currente hoc anno 1866, gallice versus probante auctore, typis Parisiensibus excusus [La célèbre contestation entre S. Etienne et S. Cyprien par Mgr Vincent Tizzani, de l'ordre des chanoines de Latran, archevêque de Nisibe, traduit de l'italien par M. l'abbé Ranvier, prêtre du diocèse de Versailles, et approuvé par l'auteur. Paris 1866.] . Hæc ejus opinio. Nullum umquam fuit de baptismo dissidium inter S. Stephanum et S. Cyprianum Afrosque. Confictæ hujus de illa quæstione epistolæ; confictum decretum S. Stephani quatenus ad Africam spectat; conficta concilii Carthaginensis acta. Aliud est de Oriente; hic vehementer agitata quæstio; cœpta Iconii anno 234, ardentius erupit sub præfato pontifice Romano; qui cum decrevisset nihil immutandum, aperte restiterunt antistites, quorum præcipuus Firmilianus; Afrorum vero nullus intervenit præter S. Dionysium Alexandrinum, non erroris tuendi causa, sed pacis conciliandæ. Deinceps rumor Orientalis dissidii per Africam sparsus, Donatistarum artibus late percrebuit; isti autem confundentes accerrimam Orientalium disceptationem cum pacifica consuetudine Afrorum (hanc enim sub Cypriano admittit RR. DD. præsul), historiam depravarunt, ut episcopum Carthaginensem inducerent cum Stephano contendentem. Itaque confecerunt illius nomine epistolas, et pariter acta concilii; idque eo facilius, quod tunc eorum schisma valeret et combusta a Circumcellionibus Africæ tabularia [Ibid. art. XXXII, pag. 309 – 311.] .
[48] [et expenduntur rationes primum ex notis intrinsecis haustæ, contra epistolas S. Cypriani] Quæ ut probet Cl. auctor, methodo utitur Missorii. Primum statuit Criteria numero septem, nec ab illius axiomatis et theorematibus, imo et regulis Molkenbuhrii valde diversa [Art. IV-XII, pag. 49-72.] . Tum singulas de baptismate epistolas Cypriano abjudicat, utpote a Donatistis confictas, (adeoque et decretum S. Stephani) quas tales habet ex notis intrinsecis [Art. XIII-XX, pag. 72-158.] . Antequam ulterius progrediamur, juverit audiisse Cl. Freppelium. Ex notis extrinsecis præcipua, inquit [Saint Cyprien et l'église d'Afrique au III siècle. Conrs d'éloquence sacrée, fait à la Sorbonne pendant l'année 1863-1864, par M. l'abbé Freppel, professeur à la faculté de théologie de Paris, pag. 433 et seqq. Paris 1865.] , difficulats hæc objicitur, nempe S. Cyprianum non recte ratiocinari, ubi hæreticorum baptismum vult irritum esse, falso interpretari plura ex sacris Litteris loca, manifeste sibi contradicere, etc. Verum quid inde? An mirum cuipiam videbitur, scriptorem, dum errori patrocinatur, præpostere ratiocinari, vehementer falli, non sibi constare? Mirandum potius foret, si non esset ita. Nec viri etiam doctissimi ab hujusmodi labe immunes. Cæterum rationes a S. Cypriano prolatæ, multum abest ut leves sint, cum S. Augustinus fateatur, perlectis litteris ad Jubaianum, “iturum” se fuisse “in eamdem sententiam, nisi” eum “revocasset tanta auctoritas.” Altera objectio, et quidem pluries repetita, est, scilicet non fuisse cur episcopi sententiam Cypriani rogarent, quam plane jam perspectam habebant. Reponit Freppelius: Nihil obstare, quominus Quintus, Jubaianus et Numidiæ episcopi optarent plenius de mente tanti doctoris instrui, novisque argumentis ejus opinionem confirmatam habere. Denique addit adversam sententiam duplici niti conjectura: Altera, nullos fuisse illa tempestate episcopos, qui cum Cypriano non consentirent; hoc enim vero foret probandum; certe aliud efficitur ex litteris ad Quintum [Ab initio.] : Quidam autem de collegis nostris malunt hæreticis honorem dare, quam nobis consentire. Respondebunt forte, id enim vero falsum esse, atque inter multa alia ob hoc etiam se litteras illas dicere confictas. Esto; sed utique operis sinceritas non eliditur pura putaque conjectura, quam præterea laudatus Freppelius, et recte quidem mea opinione, falsam declarat. Altera conjectura est, quod non potuerit Cyprianus non persuasum sibi habere, quæstionem spectare ad fidem; atqui, ut rursus Freppelius, plurimis ex testimoniis, iisque plane disertis constat unicuique liberum fuisse opinare, quod sibi magis placeret, cum quæstio ad disciplinam pertineret non ad fidem. Confer infra num. 66 et seq.
[49] [et S. Firmiliani;] Posthæc agit RR. DD. præsul articulo XXI, in tres paragraphos dispertito, de epistola S. Firmiliani [Pag. 159-195.] ; cujus § I exhibet summarium [Pag. 159 – 164.] ; § II observationes criticas habet [Pag. 164-181.] : nempe longissima epistola est, cum omnino 803 capiat lineas, singulas 85 litterarum, in Baluzii editione Veneta anni 1758, [Pag. 165.] ; latuit Erasmum; dicitur originarie scripta græce, quam nemo umquam vidit; illius non meminit Cyprianus, quamvis scripta feratur triennio ante hujus martyrium; nec etiam meminit S. Dionysius Alexandrinus; hic quidem excusat S. Firmilianum, sed illius litteræ, ab Eusebio recitatæ, scriptæ fuerunt ante quæstionem Cyprianicam; item Eusebius, Augustinus, Donatislæ (atque hæc quidem mere negativa sunt); denique non scripsit Cyprianus Firmiliano, hic ergo non respondit; Insuper litteræ sunt episcopo indignæ; adeoque non a Firmiliano datæ, sed a Donatistis confictæ. In quibus nihil ego reperio quæ non jam supra vidimus apud Missorium et Molkenbuhrium, nec opus proinde est denuo repondere. § III inscribitur: A die 1 Septembris ad diem 21 Decembris non invenitur tempus sufficiens peragendis iis, quæ dicuntur [Pag. 181-200.] . Prior temporis nota habetur ex concilio Carthaginensi III, kalendis Septembris celebrato; alteram deducit Cl. scriptor ex Firmiliano, qui docet Rogatianum diaconum maturasse reditum suum, quia hibernum tempus urgebat; hoc autem concedit Cæsareæ sicut Romæ cœpisse 21 Decembris [Pag. 186.] ; quare Rogatianus discesserit oportet ad minimum die præcedenti, utique post moram quindecim saltem dierum [Pag. 187.] , secus nec Cypriani litteras legere nec suas Firmilianus dare potuisset. Ex his efficitur diaconum pervenisse Cæsaream quinta vel sexta Decembris, nec Carthagine profectum ante sextam Octobris: est enim hinc illuc iter dierum sexaginta [Pag. 170 et 187.] . Effluxere igitur a 1 Septembris quo cœptum [Pag. 187.] (sic asserit auctor seu supponit, nec probat) concilium ad sextam Octobris, quo missus Rogatianus, dies septem supra triginta, cum ad minus quatuor et quadraginta necessarii fuissent, ut illa peragerentur, quæ omnium consensu, temporis hoc intervallo, facta sunt [Ibid. pag. 191 et seq.] : Scilicet saltem opus fuit diebus 10 celebrando concilio; 8 ut legati Carthagine Romam trajicerent; 15 ut ibidem negotia peragerent; rursus 8 pro reditu Carthaginem, 3 denique quibus Cyprianus litteras Firmiliano pararet. Unde itineri se committere non potuit Rogatianus ante 14 Octobris nec Cæsaream pertingere ante eumdem diem Decembris; cum autem inde discesserit quam tardissime die 20 ejusdem mensis, sequitur tempus Firmiliano non fuisse longissimis conscribendis litteris, quæ vel ex hoc supposititiæ demonstrantur. Putem hanc summam paragraphi III, quem conatus sum breviter quidem, sed etiam accurate reddere. Videat eruditus lector, quid ex hujusmodi numeris conjecturalibus legitime inferat. Certe alii alios pro causæ necessitate statuere poterunt nec minori jure. Deinde an hibernum illud tempus ultra 21 Decembris nulla ratione fas est proferre? Cætera huc spectantia vide num. 35.
[50] [dein ex notis extrinsecis:] His expositis, transit Cl. scriptor ad notas extrinsecas, aitque articulo XXII hand exstare opera manuscripta S. Cypriani sæculo V seu anno 400 antiquiora; adeoque abhinc ascendendo ad annum martyrii seu an. 259, habetur intercapedo annorum centum quadraginta et unius, quibus dissidii fabula potuit adornari; unde et sic cadit manuscriptorum, quibus tantum Baluzius tribuit pondus, auctoritas. Hac utique methodo, nescio an ullum sit antiquitatis monumentum, quod inconcussum steterit. Articulo XXIII, ubi de indole, ostenditur S. doctor in paucis pacificus, humilis, caritate plenus; quis igitur credat in tantam erupisse iracundiam, superbiam, acerbitatem? Credidit Augustinus: quæ, inquit, iratus effudit. Denique articulis XXIV et XXV probatur Cyprianus ex genuinis scriptis unitatis ante omnia amans et studiosus; sed litteræ aliud prorsus præferunt; nec noscitur sententiam retractasse. Reponit Augustinus, in unitate perpetuo mansisse. Cæterum quæstio ad disciplinam pertinere censebatur; proinde, etiamsi in sententia perstitisset, nihil impediret quominus in ecclesia coleretur martyr; imo, judice Augustino, abluerit sanguine nævum. Sed de hoc infra, ubi inquiram de S. Firmiliani retractatione § XI.
[51] [veterum præsertim silentio ve testimonio;] In sequentibus auctor expendit testimonia veterum scriptorum, quos articulo XXXI per modum recapitulationis, in quatuor distribuit turmas [Pag. 301 et seqq.] . Sunt autem: 1° sancto Cypriano coævi: Pontius, Dionysius Alexandrinis, et fortassis Anonymus de Rebaptismate; 2° Donatus (a quo schisma nomen habuit) et Eusebius; hi duo quinquaginta circiter post Cyprianum annis fuere et ei suppares habentur; 3° Optatus Milevitanus et Basilius, prioribus duobus integro fere sæculo recentiores; 4° Hieronymus et Augustinus. Ex his, ait, silet Pontius in Vita S. Cypriani (sed, ut recte observat Freppelius [S. Cyprien etc. pag. 437.] , multa alia pariter prætermittit); silent item Donatus et Optatus; Dionysius Alexandrinus meminit Orientalis dissidii, minime Africani [La célèbre contestation art. XXVII.] , sic etiam Eusebius: nam caput III libri VII, ubi mentio de S. Cypriano, apocryphum est [Ibid. pag. 281.] . S. Basilius loquitur de Firmiliani et Cypriani opinione, sed contentionem prorsus ignorat sicut et S. Stephani decretum; quod si novisset, baptismum hæreticorum non ausus fuisset irritum declarare; denique, silentibus Afris coævis, testimonium extranei nec supparis, ut ut summi viri, pondere caret [Art. XXVIII.] . Verum est, S. Hieronymum pluribus in locis de dissidio egisse [Art. XXIX.] ; sed primum testis nec ille coævus est; deinde nititur litteris S. Cypriani ad Stephanum et Jubaianum, quæ apocryphæ sunt; item Dionysio Alexandrino, cujus epistolas vel non legit, vel saltem non satis attente; canonica S. Basilii ad Amphilochium, quam si vel leviter examinasset, numquam scripsisset Dionysium Alexandrinum inclinasse in sententiam S. Cypriani. Erravit ergo Hieronymus. Manet S. Augustinus [Art. XXX.] ; hic autem pluribus de dissidio tractat; documenta expendit, profert concilium Carthaginense, Donatistas refellit ex litteris S. Cypriani; ast rursus falsis vel male intellectis nititur documentis; nec coætaneus est; denique dubitat; quod dubium causam RR. præsulis plane demonstrat, imo et viam ejus scriptioni aperuit.
[52] [ex quibus tamen nihil videtur legitime in ferendum.] Liquet primarium auctoris argumentum desumi ex silentio indigenarum et scriptorum coœvorum. Si, inquit [Pag. 302.] , vere dissidium Africanum extitit, quomodo omnes Afri, Augustino excepto, illud prætermisissent? Et iterum [Pag. 303.] : Vel silentium coævorum, qui pro necessitate causæ loqui debuissent, pondus habet vel non: Si prius, supposititium est dissidium Africanum; si posterius, veritas historica omni destituitur solido fundamento; et vel in supinum abeamus scepticismum, vel probemus oportet et fabulatorum quisquilias, et cujusvis male feriati figmenta et absurdissimos rumores in vulgus sparsos. Est vero bene notandum coævos illos indigenas ad solum fere reduci Pontium. Tres quidem signantur: Pontius, Dionysius Alexandrinus et fortasse Anonymus. Hic ergo dubius, tum quod non constet an sit coævus: non enim convenit inter eruditos quo tempore prodierit liber de rebaptismate; tum quod videatur non omnino siluisse, ubi ait: Ideoque nonnulla super hac nova quæstione scripta et rescripta esse jactabantur [Pag. 300.] . S. Dionysius, qui sedit in extrema Africæ ora, Asiæ minori finitima, potius Orientalibus quam Afris est annumerandus, unde ipse Nisibensis dissidium Orientale probat, quod illius et quidem solius idoneum censeat testimonium. Restat unus Pontius, Vitæ Cyprianicæ præclarissimus scriptor, qui si silet de quæstione nostra, ut apposite Freppelius [S. Cyprien etc. pag. 437.] , multa quoque alia prætermittit v. g. schismata Novati et Felicissimi, quæ maximas sancto doctori suscitarunt molestias. Denique Optatus Milevitanus Afer est sed non coævus. De Eusebio, Donatistis, Basilio, Hieronymo et Augustino dixi § VII et VIII Hoc unum addo ex sæpius laudato Freppelio: ut suam adversarii tueantur sententiam, coguntur, inquit [S. Cyprien etc, pag. 436.] , fidem adhibere tacentibus, denegare loquentibus.
[53] [Haud parum discrepant inter se adversæ sententiæ patroni.] Cæterum, ut facile potuit in prædictis observari, haud parum RR. DD. præsul discrepat a Missorio et Molkenbuhrio. Ille admittit dissidium Orientale et unicum Eusebii locum habet apocryphum; Missorius asserit historiam … de Orientalium atque Afrorum anabaptismo ab Eusebio Cæsariensi esse confictam, Molkenbuhrius interpolatam; ille canonicam S. Basilii censet genuinam, nec admittit S. Hieronymum fuisse depravatum; Missorio vel depravata est epistola Basilii, vel certe hic abreptus deceptusque fuit ab Eusebii Cæsariensis historia, Molkenbuhrius affirmat tres canonicas epistolas S. Basilii M. ad Amphilochium esse fictitias et S. Hieronymum interpolatum. Non ergo conveniunt inter se adversarii. Regnum in se divisum.
§ IX. Iterum de epistola. An græce scripta a S. Firmiliano, et latine reddita a S. Cypriano. Concluditur disputatio de sinceritate litterarum.
[Græce scripta epistola; num a Cypriano latine versa? Plerique affirmant;] Quoniam sincera nobis est S. Firmiliani epistola, restat ut paucis inquiramus quo primum idiomate scripta et a quo in latinum versa. Epistolam hanc, græce a Firmiliano Cæsareæ Cappadociæ episcopo conscriptam, atque etiam a Cypriano versam latine satis arguit stilus, etsi Firmiliani vocabulum latinam prodat originem. Ita Rigaltius [Opera S. Cypriani recognita per Joannem ep. Oxoniensem, pag. 217, not. 1. Bremæ 1690.] . Quo tendant posteriora verba, non bene video. Num forte vir eruditus vult innuere non absurdum omnino fore, si quis ex nomine conjiceret, Firmilianum latine scripsisse? Quod si hæc illi mens fuerit, nescio an vel unum repererit umquam inter litteratos sibi consentientem. Nec enim sufficit ut latini sermonis ignarus non fuerit auctor epistolæ, sed insuper Cypriano in scribendi arte haud multum impar. Denique potest quis habere originem latinam, nec latine loqui. Rigaltio cæterum consonat Maranus [Migne, tom. IV, col. 162 et seq.] : Hæc autem Firmiliani epistola, quæ latine reddita exstat inter Cyprianicas LXXV, sic Cypriani stylum redolet, ut non alium interpretem habuisse videatur. Fidus interpres græcæ linguæ ingenium nonnullis in locis retinuit, quorum aliquos exhibet. Similiter sentiunt Tillemontius [Mémoires, tom. IV, pag. 313.] aliique passim. Et certe propria illa facies, ex qua, judice Augustino, stilus S. Cypriani potest agnosci in litteris S. Firmiliani minime desideratur. Repugnant tamen haud pauci, inter quos Suyskenus decessor noster in Actis S. Cypriani ad diem XIV septembris. Non facile, inquit [Tom. IV Sept. pag. 306.] , mihi persuaderi patiar, dictam epistolam S. Cypriano interprete e græca latinam factam esse, ut nonnulli (imo plurimi) ex sola styli similutidine colligendum putarunt; quamquam enim sanctum antistitem in præsenti dissensione nonnumquam ex humana fragilitate durius de S. Stephano scripsisse fatendum sit, non opinor tamen eumdem operam suam impenderc voluisse, ut irati Firmiliani in eumdem S. Stephanum convicia latine reddita latius spargerentur. Hinc magis miror, id etiam Marano placuisse, cui sancti præsulis inter has ipsas contentiones lenitas tanta visa est, ut huic tribuendum sine dubio affirmet, quod de S. Stephani in rejiciendis Afrorum legatis severitate verbum nullum in litteris ad Jubaianum (hæ secundum nostram imo et Suyskeni ipsius [Ibid. pag. 298.] chronotaxim datæ ante concilium tertium adeoque ante legationem) et Pompeium, nec non in concilio Carthaginensi tertio, quæ omnia Firmiliani epistolæ præmittit, facere voluerit. Præterea non satis verisimile apparet, S. Cyprianum interpretem esse epistolæ, in qua tamquam ex hujus mente ac sententia negatur apostolorum temporibus hæreticos exstitisse, cum ipse in epistola ad Pompeium contrarium asseruisset, tantumque dixisset, postea etiam “acriores”, quam quos Apostoli damnarunt, prorupisse.
[55] [negat Suyskenus; cujus una] Duo itaque sunt, quæ Suyskenum moverunt: primum quod non facile crediderit, operam a Cypriano impensam, ut convicia Firmiliani in Stephanum latius spargerentur; alterum quod iste aperte neget apostotorum tempore hæreticos fuisse, non item alter. Respondebunt forte alii, Cyprianum convicia minime sparsisse latius, cum epistola ob sopitum, ingruente præsertim persecutione Valeriani, dissidium, in scriniis servata latuerit, nec etiam probari, hanc a Cypriano, latinitate donatam ideo, ut publici statim juris fieret; nec denique litteras Cæsariensis antistitis admodum differre ab epistola ad Pompeium, quod habet etiam Suyskenus. Firmilianus, inquit [Ibid. pag. 306.] , argumenta, a Cypriano in epistola ad Pompeium adversus S. Stephanum producta repetiit approbavitque, ac nonnulla præterea addidit, quæ in rem suam esse ipsi videbantur. Et Firmilianus ipse [Migne, tom. III, col. 1157.] : Nos vero ea quæ a vobis scripta sunt, quasi nostra propria suscepimus; nec in transcursu legimus, sed sæpe repetita memoriæ mandavimus. Neque obest utilitati salutari aut eadem retexere ad confirmandam veritatem, aut et quædam addere ad cumulandam probationem. Hinc scite observat Suyskenus [Ubi supra.] , Cyprianum Rogatiano litteras ad Firmilianum deferendas commisisse, in quibus vel suam adversus S. Stephanum epistolam ad Pompeium scriptam recitavit (notum est litteras has desiderari, si tamen datæ) vel certe simul cum illis transmisit; igitur quæ Cyprianus iratus effudit, natura Firmilianus iracundior et vehementior effutiit. Quid quod sanctissimo optimoque Carthaginensi præsuli tam injuriosa Firmiliani excandescentia (quam vertendo epistolam ipse pacatior non potuerat non percipere) oculos forte aperuerit, ut periculum perniciosæ dissensionis agnosceret, adeoque, ad tempus saltem, disputationi finem imponendam statueret?
[56] [et altera ratio expenduntur;] Alterum spectat ad hæreticos temporibus apostolorum, quos, judice Suyskeno, nullos fuisse affirmat Firmilianus, Cypriano contrarium asserente. Juverit utriusque verba sub oculos posuisse. Cyprianus ad Pompeium: Ut nemo, ait [Migne, tom. III, col. 1130 et seq.] , infamare Apostolos debeat, quasi illi hæreticorum baptismata probaverint, aut eis sine ecclesiæ baptismo communicaverint, quando talia de hæreticis apostoli scripserint (quæ inferius recitat ibidem sanctus Doctor), UT HOC CUM NONDUM HÆRETICÆ PESTES ACRIORES PRORUPISSENT; necdum etiam Marcion Ponticus de Ponto emersisset, cujus magister Cerdon sub Hygino tunc episcopo, qui in urbe nonus fuit, Romam venit… Quod si hæreses constat postmodum plures ac pejores extitisse etc. Non ergo negat sub apostolis hæreticos; sed, ut mihi quidem videtur, insinuat paucos fuisse, et certe postmodum plures et acriores pejoresque. Audiamus et Firmilianum [Ibid. col. 1158.] : Quantum ad id pertineat quod Stephanus dixit (id vero quomodo et quatenus dixerit, ex hujus litteris, quæ desiderantur, definiendum foret), quasi apostoli eos qui ab hæresi veniunt baptizari prohibuerint, et hoc custodiendum posteris tradiderint, plenissime vos respondistis, neminem tam stultum esse qui hoc credat apostolos tradidisse, quando etiam ipsas hæreses constet execrabiles ac detestandas postea extitisse, cum et Marcion et Cerdonis discipulus inveniatur sero post apostolos … sacrilegam adversus Deum traditionem induxisse; Apelles quoque, blasphemiæ ejus consentiens multa alia … veritati inimica addiderit; sed et Valentini et Basilidis tempus manifestum est, quod et ipsi post Apostolos et post longam ætatem … rebellaverint. Hactenus nihil, præter amplificationem et nonnullam exagerationem, a Cypriano plane diversum. Sed subdit: Cæteros autem hæreticos pravas suas sectas et inventiones perversas, prout quisque errore ductus est, POSTEA induxisse constat. Num illud postea necessario ad apostolos referendum? Nonne potius ad illos, qui post Marcionem, Valentinum, Basilidem prodiere? Equidem non video quid obstet, quominus sic accipiamus. Hoc autem posito, evanescit Suyskeni objectio. Sed demus ad Apostolos referri. An ideo versio abjudicanda Cypriano, quod ultra hujus sententiam Firmilianus hac unica phrasi progressus inveniatur? Statuant oculatiores; ast, dum clarior lux oriatur, non ausim adstipulare decessori nostro, cujus utique diligentiam, industriam, prudentiam in illustrandis S. Cypriani Actis nemo non magni fecerit.
[57] [Quid Missorius, Molkenbuhr etc.] Cæterum consequens est, ut illi omnes, qui propter dictionis vehementiam vel suspectas vel falsas habent ipsas S. Cypriani litteras de baptismo, multo potiori ratione contendant Firmiliani epistolam ab eo non fuisse latine redditam, atque indignabundi reclament contra eos, qui hoc vel suspicare ausi sint. Exemplo sit Missorius [Pag. 14.] : Ubinam extat græcum exemplar? nullibi … A quo fuit latine versa? Vertisse, inquiunt, Cyprianum arguit stylus. Arguat plane stylus, quem quispiam alter potuit æmulari; at finis, at prudentia, at pacis et unitatis amor non arguit. Quam apposite inverti potest illud Terentianum: Ex græcis malis fecit latinas pessimas. Quid namque caussæ fuit, cur græcas Firmiliani literas latine verteret? Cum satis abunde per se caussam suam copiose eleganterque dixisset etc. Post alia id genus exclamat [Pag. 18.] : En quo tandem evadit sollicita hæc criticorum ceteroquin doctissimorum animadversio, ut stylum salvent, sanctitatem et fidem inficiunt. Et Molkenbuhr [Pag. 4, item Migne, tom. III, col. 1363.] : Caveus, ait, Firmiliani epistola a Cypriano, cujus stylum plane sapit, latine, ut videtur versa est. Idem ex catholicis jam olim opinatus fuerat Cl. Pamelius. Ast 1° si epistola Firmiliani sæculo III jam innotuisset latina, quomodo fieri potuit, ut numquam ab aucthoribus sæculi III, IV et V fuerit citata? … 2° Si epistola stylum sapiat Cypriani; ergo prodit, primum sui originem fuisse latinam: nam Cyprianus fuit latinus. Quæ responsa quam levia sint, opus non est demonstrare. Addit [Pag. 5.] : Latinitas et stylus adeo (quod patebit relegenti) subsidet, ut sit S. Cypriano siu authore seu interprete prorsus indignus; quod, quantum mihi constat, solus protulit P. Marcellinus. Paulo ante dixerat: Admittamus eundem authorem, qui epistolas vulgo Cyprianicas fabricatus est composuisse quoque epistolam Firmilianicam, quia in utrisque stylus est omnino idem, nisi quod in Firmilianica seu ultima cunctas, quas vel scurra invenire potuerit, contumelias plenis buccis evomuerit contra S. Stephanum papam. Confer § num. 43 et seq.
[58] [Conclusio.] Scilicet viri illi, pro ardenti suo in catholicam ecclesiam et sanctam sedem affectu, putarunt utriusque tuendæ aptissimam esse methodum, si fontes, ex quibus adversarii sive hæretici sive increduli suas derivabant objectiones, exsiccari possent, demonstrando ficta vel falsa esse monumenta, quorum ope bellum isti prosequebantur. Laudanda utique voluntas; scopus viris catholicis doctisque dignissimus; ast rectis bonisque incedendum viis; secus non solum arma hostibus non eripueris, imo nova tradideris. Et re quidem vera si nobis licitum est conjecturis argutiisque convellere monumenta, quæ difficultatem nonnullam faciunt; idem concedendum erit adversariis ubi similibus utentes artibus libros sibi non placentes sacro canone expungunt, et veterum patrum scripta, traditionem apostolicam apprime stabilientia, prætendunt vel conficta, vel mutila vel interpolata. Eruditum quemque præ oculis habeat necesse est illud Quintiliani: Scribitur ad narrandum non ad probandum. Scilicet facta historica proferantur prout exidoneis habentur testimoniis; nec scriptor laboret an placitis suis prosint vel obsint; sed suus ante omnia veritati in narratione sit locus. Atque hoc est quod decessores nostri perpetuo quæsierunt, et nos pariter spectamus, ut certis atque cuique materiæ convenientibus propriisque rationibus vera a falsis prudenter secernamus. Quid non nuperis temporibus increduli moliti sunt adversus fidem historicam sacrarum Scripturarum? Quid non olim Magdeburgenses centuriatores contra fidem conciliorum et universam traditionem catholicam? Quia vero armis usi sunt haud propriis, ideo eorum conatus irriti ceciderunt, veritasque historica immota permansit. Putem itaque omnino deserendos Missorium et alios, tum quod argumenta, quibus nituntur, nec idonea nec solida sint; tum quod contra eos valeat axioma qui nimium probat; siquidem ex eorum ratiocinandi methodo non solum fides litterarum Firmiliani et nonnullarum S. Cypriani evertitur, sed et Eusebii, et Basilii et Hieronymi plura scripta apocryphis annumeranda forent, et eodem modo plurima alia facillime labefactari possent; ut actum esset de præclarissimis veritatis historicæ fontibus. Cæterum pauci, imo paucissimi sunt qui hujusmodi placitis subscripsisse reperiuntur. Certe omnes præfatorum scriptorum editores, puta Maurini, Vallarsius, Valesius, etc., inter genuina opera recensent, quæ Missorius et alii ejusdem sententiæ doctores arguunt seu falsitatis seu interpolationis.
§ X. Num S. Firmilianus ab ecclesiæ corpore umquam rescissus fuerit, et an particulari S. Stephani communione privatus? Certum est illum in ecclesiæ pace decessisse.
[Asserit Baronius S. Firmilianum a S. Stephano excommunicatum;] Admodum probabile est S. Firmilianum ab ecclesiæ pace numquam rescissum fuisse. Existimavit quidem Baronius Cæsariensem Præsulem a S. Stephano Romano pontifice revera excommunicatum, ast non eas attulit rationes, quæ sententiam satis probarent [Baronius annal, ad an. 258, num. XV, tom. III, pag. 52. Lucæ 1738. Item num. XLIII et seqq, pag. 59 et seqq.] . Unde Pagius [Ibid. ad an. Baronii 259, Pagii 256, num. XII, pag. 66.] : Non admittunt eruditi, quod scribit Baronius, Stephanum nempe Firmilianum cum coepiscopis excommunicasse. Sic quoque alter Pagius in Breviario [Tom. I, pag. 38.] . Distinguit scilicet Baronius S. Firmiliani causam a causa S. Cypriani; atque illum pronuntiat abstentum; non vero hunc. Putavit quidem Firmilianus, inquit [Ubi supra, pag. 60.] , ex Cypriani in Stephanum querelis, æque actum esse cum illo, ac secum factum fuerat ejusque collegis. Atqui non par erat utriusque causa. Nam illi (quos supponit Iconii convenisse hac tempestate) non tantum quod auctores fuissent obortæ contentionis, severiore digni animadversione videri poterant; sed et quod nulla habita ratione majorum, jam decretum contra antiquam consuetudinem calculo omnium firmiter obsignassent. Nempe Baronius in falso versatur supposito, cum et Iconiensem synodum tum cebratam habet, et ab hac legatos ad Stephanum missos. Utrumque omnino falsum. Conf. num. 7 et 37. Insuper Firmiliani testimonium partim recusat, partim admittit: ille enim diserte asserit Cyprianum et Afros non minus quam Orientales fuisse abstentos. Inducit namque Stephanum, pacem cum singulis vario discordiæ genere rumpentem; modo cum Orientalibus (quod nec vos latere confidimus), modo vobiscum qui in meridie estis. Reponit Baronius, Firmilianum motum querelis S. Cypriani ad ita sentiendum; Pagius, oratorum more rem amplificasse. Et P. Alexander [Tom. IV, pag. 94.] : Ea enim est iratorum hominum indoles, ut illatas sibi injurias, veras aut præsumptas, loquendo sive scribendo augeant ac majores prædicent quam revera sint, ut æmulis suis odium conflent et accersant invidiam. Unde Tragicus in Thyeste cecinit “Iratus nihil nisi monstra loquitur.” Non nihil hæsitat Cabassutius: Firmilianus, ait [Notitia ecclesiæ, pag. 67.] , graviter expostulat se a Stephano fuisse de communione ecclesiæ dejectum. Et potuit utique fieri, ut ipsum solum ad incutiendum aliis terrorem a cœtu fidelium sejunxerit, nihil tale ausus in Dionysium … vel in Cyprianum … veritus imminens periculum, si communionis exortes fierent tam multæ ecclesiæ, tantæque existimationis prælati. Fortassis etiam Firmilianus, iracundiæ abreptus œstu, Stephani comminationis, perinde ac si reipsa completa esset, quasi modum excedentis severitatem exagerat. Ipse tamen Cyprianus quamquam asperius de Stephano … queritatur, et Augustinus, qui tam sæpe tamque prolixe de his passim disputat, neque Eusebius ullatenus de excommunicatione sermonen habent. Hæc Cabassutius manifeste propendens in sententiam Baronio adversam.
[60] [sed perperam,] Hic enim ut Firmilianum excommunicatum cum Orientalibus dicat, nititur præ cæteris, ne dicam solo Eusebio, seu hisce S. Dionysii Alexandrini verbis, ab illo relatis [Hist. eccles, lib. VII, cap. V, pag. 252.] : Stephanus antea scripserat epistolam de Heleno, de Firmiliano, de omnibus episcopis, qui erant ex Cilicia et Cappadocia et Galatia et ex omnibus gentibus quæ erant finitimæ; quod neque cum illis quidem ob eam causam omnino communicare vellet: nam illi (inquit) hæreticos rebaptizant. Sic ex versione a Baronio adhibita [Annal. pag. 52.] . Sed aliter Henricus Valesius: Seque ob cam causam ab illorum communione discessurum, quod videtur græco magis consonum ὡς οὐδὲ ἐκείνοις κοινωσήσων, verbo nam κοινωσὴσων non præsens sed futurum tempus rectius indicatur. Consentit Pearsonius [Annales Cyprianici an. 256, num. V, pag. 54.] . Subdit Pagius: Neque enim Stephanus aut cum Afris aut cum Orientalibus pacem rupit, sed tantum minatus est se pacem cum iisdem rupturum, ut diserte testatur Dionysius Alexandrinus: sese … ab illorum communione discessurum, seu ut habet Pearsonius, neque cum illis communionem habiturum. Alias quoque addit Pagius ibidem rationes: Certe Stephanum ultra minas non processisse ex eo apparet, quod Dionysius Alexandrinus post ejus obitum ad Xystum papam iterum scripsit, ut ejus sententiam supra ea re flagitaret. Nam Dionysius in Afrorum et Orientalium sententiam magis propendebat. Sed de Dionysio alibi dicam latius. Et iterum Pagius ex Firmiliani epistola: Quod si Stephanus excommunicationis sententiam in eos protulisset, non utique “vario genere” pacem cum utrisque rupisset, sed uno eodemque modo, excommunicationis videlicet sententia, tam Afros quam Orientales percussisset, inquit Valesius in Notis ad citatum Eusebii locum. Juverit ex Valesio nonnulla adscripsisse. Post recitata Firmiliani verba de legatis Cypriani, quibus non solum pax et communio, sed et tectum et hospitium negatum, si fides Firmiliano, notat [Annotationes in lib. VII, pag. 141.] : Hæc rem quidem ipsam magnopere exaggerant. Sed nego in illis verbis ullum excommunicationis a Stephano prolatæ indicium reperiri (rem hic quoque, mihi videtur, Valesius paulisper exaggerat). Graviter quidem commotus est Stephanus et indigne tulit quod synodus Africana adversus receptam totius ecclesiæ consuetudinem hæreticos rebaptizandos esse statuisset, remque tanti ponderis et momenti, non consulto prius Romanæ urbis episcopo, decernere ausa esset, etc. Tillemontius [Mémoires, tom. IV, pag. 156 et 631. Conf. Coustantium de Stephani sententia, § VII, Migne, tom. III, col. 1269.] , non sine supercilio, carpit Baronium, non quod Firmilianum abstentum asserat, sed quod a lata censura eximat Cyprianum; cujus illi altera non apparet ratio nisi quod hunc cardinalis majoris observantiæ dignum habuerit, quam illum, licet Virum quoque in paucis præclarissimum. Atque hæc ex illis contra Baronii sententiam. Ad alia progrediamur.
[61] [ut testantur S. Augustinus,] Abstentos non fuisse docet pluribus in locis S. Augustinus, cujus sane judicium hac in quæstione, si non decretorium, saltem maximi ponderis nemo non existimaverit. Et primum quidem lib. V, cap. 25 de Baptismo [Migne, tom. XLII, col. 194.] : Stephanus autem etiam abstinendos putaverat, qui de suscipiendis hæreticis priscam consuetudinem convellere conarentur; iste (Cyprianus) autem quæstionis ipsius difficultate permotus, et sanctis charitatis visceribus largissime præditus, in unitate cum eis manendum qui diversa sentirent. Ita quamvis commotius, sed tamen fraterne indignaretur, vicit tamen pax Christi in cordibus corum, ut in tali disceptatione nullum inter eos malum schismatis oriretur. Commentatur in hæc verba P. Natalis Alexander hoc modo [Tom. IV, pag. 93.] : Atqui pax inter Stephanum et Cyprianum abrupta fuisset, si Cyprianum ipsique adhærentes episcopos anathemate confixisset Stephanus. Probabilius igitur est sanctum Cyprianum et ejus coepiscopos non fuisse excommunicatos a sancto Stephano. Ex quo nec Firmilianum cum Orientalibus suis reipsa fuisse a communione abstentum probatur. Nam S. Cyprianus cum Firmiliano semper communicavit, ad ipsum dedit epistolas, ad illum sua transmisit concilia. Porro cum illo non communicasset, si revera fuisset ab ecclesiastica unitate præcisus: id enim quid fuisset aliud quam a communione apostolicæ sedis et Stephani discedere, quam pacem cum eo rumpere, quam dividere unitatem? Nec dici potest S. Cyprianum quidem excommunicatum non fuisse; sed Firmilianum fuisse a communione revera præcisum. Nam una erat causa Firmiliani et Cypriani; uterque rebaptizandos censebat hæreticos, pari uterque ardore, pari animi contentione, pari pertinacia, pari in Stephanum commotione sententiam suam propugnabat: non est igitur verisimile quod Firmilianum communione privaverit Stephanus cum Orientalibus suis, et Cyprianum cum Africanis pace et communione frui permiserit. Confirmatur. Sanctus Augustinus, qui sæpe tradit Orientales episcopos Cypriano in causa iterandi baptismi consensisse, nusquam vel leviter innuit, ipsos ab ecclesia fuisse præcisos; quod tamen contra Donatistas splendidum ac robustum fuisset argumentum. Hactenus P. Alexander. En alterum locum S. Augustini haud minus perspicuum, in libro de unico baptismo contra Petilianum [Migne, tom. XLIII, in col. 607.] : Cum ergo Stephanus (quem ipse Petilianus inter eos commemorat qui Romanæ ecclesiæ episcopatum illibatum gesserunt) non solum non rebaptizaret hæreticos, verum etiam hoc facientes vel ut fieret decernentes, excommunicandos esse censeret, sicut aliorum episcoporum et ipsius Cypriani litteræ ostendunt, (quid ad hoc Missorius eique adhærentes?) tamen cum eo Cyprianus in unitatis pace permansit. Animadvertit Thomassinus [Dissertatio in synodos de baptismo hæreticorum § XXX, Migne, tom. III, col. 1235.] : Excommunicandos censebat, non excommunicabat. Deinde si Cyprianus in pace permansit, quidni et alii, quorum plane par erat conditio. Forte ex loco isto Baronius excipiendum duxit Cyprianum, cui cum addat Afros, cur non etiam Orientales et Firmilianum, cujus procul dubio epistolam Stephanus non vidit nec novit? Conf. num. 55. Plura alia ex S. Augustino in confirmationem congerere facile esset; ast supervacaneum duco, quod in obviis de hac contentione tractatibus reperiantur. Vide, si libet, Thomassinum loc. cit.; item Coustantium [De Stephani papæ sententia, Migne, tom. III, col. 1268 et seqq.] , Suyskenum [Acta S. Cypriani, tom. IV Sept. pag. 309 et seqq.] aliosque.
[62] [(nequidquam contradicente Tillemontio)] Tillemontius [Mémoires, tom. IV, pag. 150 et seqq.] ex his similibusque S. Augustini verbis, effici ait, Cyprianum non rupisse cum Stephano, sed non item hunc cum illo; ita ut Stephanus vere quidem Cyprianum aliosque excommunicasset, sed nec is, nec qui cum eo idem sentiebant, sese ab aliorum communione separassent, adeoque permanserint in pace cum illo, qui pacem ruptam denuntiabat. Itaque pax ex parte Cypriani, bellum ex parte Stephani. Hic repellebat, alter nolebat repelli. Quare Suyskenus sapienter et satis acute: Mirabilis enim vero, inquit [Tom. IV Sept. pag. 310.] , hæc est catholica pax et communio, ubi alter ab altero per excommunicationem se separat. Certe hæc ignota fuit S. Augustino, qui, lib. V de Baptismo cap. XVII, concedit quidem, posse bonos erga malos habere pacem, sed tenere non posse cum iis, qui eam ruperunt. Agit ibidem sanctus doctor de eadem hac controversia, paceque nihilominus servata, et sic loquitur: “Vidit et sensit (Cyprianus) etiam diversa sentientes, posse salva caritate sentire; neque enim cum malis tenere se diceret divinam concordiam et Dominicam pacem; bonus quippe habere erga malos pacem potest; tenere autem cum eis non potest, quam ipsi non tenent. “Et quid tandem aliud est” tenere pacem “cum aliquo, quam” cum eo in pace permanere, “quam” cum illo in catholicæ unitatis communione persistere,” quod S. Cyprianum cum S. Stephano fecisse, supra diserte asserit Augustinus? (Conf. n. 66 et seqq.) Hæc utique propius ad S. Cyprianum pertinent, attamen cur Firmiliano, cujus par omnino causa, applicari probabiliter non valeant, equidem non plane perspicio, cum ex hujus epistola, quantumvis amara atque acerba, idem unitatis ac pacis amor, qui in litteris S. Cypriani, eluceat; et, omnium consensu, utriusque tam acerba indignatio inde præcipue ortum haberet, quod eos a sua communione separandos, ni ad saniorem redirent doctrinam, significaret. Conf. n. 68.
[63] [aliique] Nec solus Augustinus docet Stephanum ultra minas non processisse, sed et ex aliis efficitur. Auctor anonymus libri de Rebaptismate [Migne, tom. III, col. 1183 – 1204.] nuspiam meminit latæ censuræ. Librum hunc Tillemontius, ceillierus, Gallandius censent scriptum non solum vivente adhuc Cypriano, sed et contra ipsummet episcopum Carthaginiensem, ut est in Prologomenis [Ibid. col. 1179.] . Sanctus vero Hieronymus in Dialogo adversus Luciferianos: Verum, ait [Martianay, tom. IV col. 304.] , si voluerint … ea proferre, quæ B. Cyprianus ob hæreticos rebaptizandos in epistolis suis reliquit; sciant illum hæc non cum anathemate eorum, qui se sequi noluerant, edidisse siquidem in communione eorum permansit, qui sententiæ suæ contraierant. Forte ad hunc Hieronymi locum respexit Facundus, Hermianensis episcopus, ubi contra Mocianum scripsit [Migne, Patrol. lat. tom. LXVII, col. 864.] : Beatus quoque Stephanus præsul apostolicæ sedis cum sanctum Cyprianum atque alios Afros episcopos de baptizandis omnibus hæreticis decrevisse cognosceret, quamvis, ut dictum est, nullo interposito anathemate neque adversus ulla concilii generalis antiquiora decreta aut conniventes hæreticis talem sententiam protulissent, continuo tamen ei denuntiavit. quod si hoc auderent, ab ecclesia pellerentur. Hæc ut rite intelligantur notandum est, Facundum, antea de re catholica bene meritum [Conf. Baron. ad an. 547, num. 34 et seq. num. 41 et seqq.] , ob pertinacem trium Capitulorum, quæ synodus æcumenica quinta damnarat, defensionem, exilio mulctatum, inter schismaticos militare cœpisse, ubi, ut habet Gallandius [Ubi supra, col: 523.] , et librum scripsit contra Mocianum vel Mutianum Scho lasticum, qui Africanos antistites jure optimo redarguerat, propterea quod trium Capitulorum causa se a Vigilio papa et ab ecclesia post illius “Judicatum” segregarant. Id quoque in mentem revocandum, ante definitionem præfatæ synodi V, plurimis, imo et ipsi Vigilio, (ut ex Constituto liquet) hanc fuisse persuasionem, non facile posse damnari sive personas sive scripta Theodori Mopsuesteni, Theodoriti Cyri, et Ibæ (auctores erant hi Capitulorum), absque injuria concilii Chalcedonensis [Vide Natalem Alexandrum, tom. V, pag. 351.] . His prænotatis nemo non videt quam apposite ad præfatum locum Coustantius [Migne, tom. III, col. 1270.] : Ita loquens Facundus, nihil opinor, clarius afferre potuit, quo rebaptizantibus hæreticos tantum a Stephano intentas esse doceret excommunicationis minas. Et re quidem vera illos pellendos fuisse dicit, si interposito anathemate, etc. sententiam protulissent; atqui non fuit interpositum anathema.
[64] [Mansii objectiones] Ex hisce omnibus probabile est, ut communiter censent etiam eruditi, Stephanum baptizantibus hæreticos venientes ad ecclesiam minas intentasse, non autem excommunicationem. Sunt tamen, qui aliter statuant. Præter Tillemontium, de quo supra, habemus Joannem Dominicum Mansi, cujus sententiam, ut instar aliorum sit, paulo explicatius adscribimus. Hic itaque in Animadversionibus in P. Alexandri historiam, proponit [Tom. IV, pag. 95. Venetiis 1778.] : Probabilius est sanctum Cyprianum, Firmilianum, etc. fuisse a Stephano Romano pontifice excommunicatos. Probat autem hoc modo: Tam aperte Firmilianus scribit ad sanctum Cyprianum, Stephanum papam pacem rupisse, ac proinde eos sua communione privasse, ut non dubitandum videatur, tandem post minas in eos excommunicationis sententiam pronunciasse. (Minas ergo admittit Mansius intentas prius; sed secutam addit postea sententiam; quod an demonstret, judicent eruditi.) “In cæteris,” ait, “quoque multis provinciis multa pro locorum et nominum diversitate variantur, nec tamen propter hoc ab ecclesiæ catholicæ pace atque unitate discessum est. Quod nunc Stephanus ausus est facere, rumpens adversus vos pacem, quam semper antecessores ejus vobiscum et amore et honore mutuo custodierunt” [Migne, tom. III, col. 1159.] . Conqueritur igitur Firmilianus tum Stephanum a pace et unitate Cyprianum aliosque separasse, quod antea propter alias varietates ipsius antecessores non præstiterant, ac proinde aperte affirmat excommunicatione fuisse a romana ecclesia abscissos. Futilis autem omnino ea videtur Natalis responsio (quæ etiam Baronii, Valesii, etc. est), qua dicit Firmilianum comminatoriam excommunicationem iisdem descripsisse characteribus, ac si lata revera fuisset, quia animo in Stephanum subirato calamum sumpsit. Futilis, inquam, omnino mihi est hujusmodi responsio, quia statim convinceretur, Firmilianum omnes christiane vivendi honestatisque regulas oblitum fuisse, si ut in Stephanum odium conflaret, in re tam gravi mentitus esset, ac quod Stephanus tantum minitabatur, jam actum dixisset et injuriam jam ut irrogatam scripsisset… Et quidem quis, quæso, putaret, quod si Stephanus intra solas minas hæsisset, illum proditori Judæ comparasset, et insolentiæ, improbitatis, stultitiæ, etc. insimulasset? Hæ profecto voces illius sunt, qui vulnus acceptum impatienter ferens, in illum qui mortale vulnus inflexit, excandescit, etc. Quidni spuriam declaret totam epistolam? Certe ita statuere Missorius aliique ex eodem argumento. Dicta sua confirmari ait Mansius testimonio Dionysii Alexandrini, cujus verba recitat ex versione Baronii (vide num. 60): Quod neque cum illis quidem ob eam causam communicare vellet. Unde: Cum vero Cyprianus eodem laboraret errore ac ii episcopi de quibus loquitur Dionysius, sicut dicit cum Firmiliano, etc. communionem eam ob causam Stephanum rupisse, nulla est ratio dicendi eamdem cum Cypriano servasse. Epistolam Dionysii examinavimus supra § V.
[65] [expenduntur.] Duobus hisce tantum nititur testimoniis Mansius; cum autem videret vir sincerus alia insuper a P. Alexandro prolata; subjungendum ducit: Non modicam nihilominus, fateor, ingerunt difficultatem ea PP. loca, quæ refert Natalis, (et nos partim retulimus, aliis præterea additis) quibus in hoc dissidio unitatem ac communionem servatam asserant ac proinde S. Cyprianum “in communione eorum permansisse, qui sententiæ suæ contrairent” ut scripsit S. Hieronymus… Si hæc conciliare velimus cum iis, quæ ex Firmiliano observavimus, qui revera unitatem pacemque discissam inter Stephanum ac rebaptizantes aperte fatetur, cui et Dionysius Alexandrinus suffragatur, oportet dicere excommunicationem a Stephano latam, ab eodem vel Xysto ejus successore sublatam fuisse. Quæ mera conjectura est, nullis nixa disertis testimoniis, ut excogitata videatur ad usum sententiæ Mansianæ. Unum tamen est, quod utique, si novisset, a Mansio non fuisset prætermissum, utpote ejus opinioni imprimis favens; quare illud ego adscribam. Scilicet Libellus Synodicus, de quo diximus num. 15, recenset concilium Romanum sub S. Stephano celebratum, et quidem his plane verbis [Migne, tom. III, col. 1011.] : Synodus divina et sacra provincialis, Romæ collecta a Stephano, sancto martyre et papa; quæ eos, qui in Africana synodo sine ratione concesserant eos rebaptizari qui ex quacumque hæresi ad catholicam accederent ecclesiam, abdicavit. ἀπωκηρύξασα τους … ἐπικεχειρήκοτας ἀναβαπτίζειν κ. τ. λ. Liquet hic latam aperte significari censuram. Certe si inconcussa foret Libelli auctoritas, res confecta esset; at, ut vidimus, hujus solius testimonium, non sufficit, eruditorum judicio, ut celebratum asseramus concilium, cujus alibi nulla mentio. Scripsit quidem Fabricius [Biblioth. græc. tom. XII, pag. 567. Harles.] : Romanum concilium Stephani papæ adversus rebaptizantes, cujus meminit Cyprianus Epist. 74, ad Pompeium, Eusebius, lib. VII, 3; Vincentius Lirinensis et Synodicon Vetus, (id est libellus noster,). Confer Baluzium. Subdit vero Harlesius: Sed Walchius … concilium Stephani Romanum plane fictitium esse, atque Baluzium … Harduinum … et Fabricium male interpretatos esse narrationem Cypriani, Eusebii ac Vinc. Lirinensis uberius demonstrat. Hanc quoque synodum recensent Benedictini sub anno 256, et quidem mediam inter concilium sub Cypriano Carthaginense II et III [Art de vérif. les dates p. 171.] de qua hæc tradunt: S. Stephanus renuit communicare cum legatis S. Cypriani, et condemnat definitionem duorum præcedentium conciliorum, (itaque post secundum missos legatos existimant, perperam quidem nostra opinione), declarans baptismum ab hæreticis collatum valere. Quæ ex præpostera Cypriani et Eusebii atque Lirinensis interpretatione desumpta sint oportet; certe unde alias venirent ignoro. Nihil utique tale in Libello.
[66] [Potest quis a communione separari, quin ab ecclesiæ corpore rescindatur,] Ex dictis hoc paragrapho videtur omnes, quos hactenus laudavimus, opinatos esse, Stephanum Cypriano et Firmiliano saltem minatum excommunicationem qua ab ecclesiæ pace seu unitate rescinderentur; hancque veterum quoque, puta Augustini etc. fuisse sententiam, ex illorum supra recitatis testimoniis non apparet dubitandum. Est tamen aliud, quod sive solvendæ sive elucidandæ quæstioni proponamus, subtimidi quidem, cum a trita recedendum sit via. Judicet æquus lector. Scilicet etiamsi daretur S. Stephanum ultra minas processisse atque reapse sua communione privasse S. Firmilianum cum Orientalibus sicut et S. Cyprianum cum Afris; nondum sequeretur tam unos quam alios ab ecclesiæ corpore separatos vel unitatis exortes fuisse. Duplex namque distingui potest abstentio seu communionis privatio. Altera veram constituit excommunicationem et ab ecclesiæ corpore rescissionem; altera solum interrumpit mutuum inter ecclesias vel etiam personas commercium, neque anathemati est æquiparanda. Non desunt hujusmodi distinctionis vestigia in antiquitate ecclesiastica. Dum sæculo secundo agitabatur quæstio de Paschatis celebratione, S. Victor papa I Asiaticos, inquit Dumesnilius [Doctrina et disciplina ecclesiæ. tom. I, pag. 215.] , sua communione privat, sed excommunicationis anathema non intorsit; quæ duo valde diversa sunt apud antiquos. Hinc, ut refert S. Epiphanius, Orientales ab Occidentalibus divulsi pacificas a se invicem litteras nullas accipiebant. Subjicio locum S. Epiphanii [Hæresi 70. Migne, Patrol. græca, tom. XLII, col. 555.] . Nec illud eruditis hominibus ignotum est, quam sæpe diversis temporibus de illius (Paschatis) celebratione varii ecclesiasticæ disciplinæ tumultus ac contentiones obortæ sint, præsertim Polycarpi ac Victoris ætate, cum Orientales ab Occidentalibus divulsi pacificas a se invicem litteras nullas acciperent.
[67] [ut constat ex historia dissensionis de celebratione Paschatis, sub Victore papa I,] Unde etiam Benedictus Palma [Prælectiones, tom. I, pag. 105.] : Illud tantummodo tum ex controversiæ ipsius fervore tum ex Epiphanii in hæresii 70 testimonio certum videtur, ob hanc causam talem indignationem inter Orientales et Occidentales fuisse “ut pacificas a se invicem nullas acciperent.” Et paulo inferius [Pag. 109.] : Addendum est Victorem … tantummodo pacificas litteras Asianis ad aliquod tempus, quod tamen diuturnum non fuit, denegasse. Et distinctius Cajetanus Moroni [Dizionario voce Scommunica, tom. LXII, pag. 213.] : Victor papa I Quartadecimanos excommunicavit seu Asiaticos privavit sua communione particulari, interrumpendo cum eis commercium litterarum apostolicarum, quæ pacificæ dicuntur, paratusque erat illos a corpore ecclesiæ rescindere, in quo præcipue consistebat excommunicatio, sed deprecantibus episcopis et S. Irenæo ultra minas non processit; quinimo videtur illos in sua communione recepisse. Erat ergo quoddam minoris excommunicationis genus, ut notat P. Natalis Alexander [Hist. eccles. sæc. V, part. II, diss. 20, tom. V, pag. 260.] , qua nec ab ecclesiæ corpore segregati, nec extra salutis statum positi erant, sed honoribus nonnullis dumtaxat et appendicibus ecclesiasticæ communionis privati, nimirum epistolis formatis aliisque hujusmodi. Proderit observasse ex Binghamo [Origines sive antiquitates ecclesiasticæ, tom. I, pag. 106 et seq. Halæ 1724.] , istas litteras diversi fuisse generis pro diversa occasione vel hominum conditione, qui eas accipiebant. Generatim ad tres classes referebantur: erant enim vel “epistolæ commendatoriæ” vel “communicatoriæ” vel “dimissoriæ.” Primæ classis epistolæ … illustrioris conditionis vel etiam hujusmodi hominibus dabantur, quorum existimatio in quæstionem fuerat vocata, vel clericis quibus in exteras regiones proficiscendum erat. Secundi generis epistolæ omnibus iis impertiebantur, qui in communione ecclesiæ erant, pacemque cum ea colebant, unde etiam “pacificæ” et “ecclesiasticæ” et interdum “canonicæ” dicebantur. Tertium genus solis clericis dabatur, quando ex diœcesi sua in aliam … concedebant; id quod pace episcopi sui eos facere testabantur; unde “dimissoriæ” et similiter interdum “pacificæ” vocabantur. Has universas generali nomine “formatas” appellabant, quod peculiari forma, singularibus signis et characteribus scripta erant.
[68] [item ex gestis in causa S. Joan. Chrysostomi sub Innocentio I.] Dicta de minori illa seu particulari vel partiali excommunicatione confirmantur ex actis sub S. Innocentio I in causa S. Joannis Chrysostomi. Notandum, ait P. Natalis Alexander [Ubi supra, pag. 139.] , tunc communionem Orientalis ecclesiæ cum Occidentali suspensam potius fuisse quam abruptam, nec ad schisma negotium illud processisse, sed solum formatarum litterarum fuisse interruptum commercium; idque probatum censet vir eruditus præcipue, quod sola missione legatorum et formatarum litterarum, redintegrata communio fuerit Orientales inter et Occidentales, ut colligitur ex epistolis S. Innocentii, quarum partes recitat P. Alexander; nos easdem subjicimus ex emendatiore ejusdem pontificis editione. Epistola XXI ad Acacium Berœæ episcopum, sic habet [Migne, Patrol. lat. tom. XX, col. 544.] : Unde has (litteras) ad præstantissimum fratrem et coepiscopum nostrum Alexandrum (Antiochenum) reddendas tuæ transmisimus unanimitati. Videlicet ut si omnes inimicitiæ, omnis æmulatio tam de nomine sancti Joannis mirandi episcopi, quam de omnibus ejusdem communionis participibus, a tua animositate discessit, has nostræ societatis recipias litteras, frater charissime. Notat autem Coustantius [Ibid. col. 542, not. e.] : Hunc Acacium inter Joannis Chrysostomi hostes ac præcipuos tragediæ adversus eumdem excitatæ actores Palladius primum recensere solet. Quam ob causam ut ab Innocentio suspenderetur meruerat: quod ita intelligendum est, ut esset Innocentii cum ipso SUSPENSA COMMUNIO, NON UT ILLI MUNERE SUO INTERDIXERIT; non ergo ab ecclesiæ corpore separatus erat, nec anathemate perculsus nec ipse nec reliqui præfatæ tragœdiæ actores. Idem efficitur ex epistola XIX ad laudatum Alexandrum Antiochenum, ubi hæc leguntur [Ibidem.] : Scripta autem Acacii episcopi, quoniam cum vestris sunt porrecta, suscepimus, ne per vestram injuriam ille, qui a nobis suspensus (sensu quo dixi supra ex Coustantio) fuerat, repudiaretur; et tamen satis abunde in actis statuimus, sicuti dignanter relegere procurabis, quid in ejus persona debeat custodiri; ut si per omnia vestris consiliis actibusque tam sanctis se rogaverit esse communem, præstetur seni (Acacio) favore vestro nostroque judicio COMMUNIONIS ATQUE LITTERARUM A NOBIS GRATIA PROROGATA. His similia ex aliis epistolis de eodem argumento (quas vide in Patrologia l. c.) colliguntur. Unde P. Alexander, recte mea opinione concludit: Solam igitur commercii, legatorum, apostolicarum formatarumque suspensionem dissensio illa adjunctam habuit, non anathematis inflictionem. Hinc Occidentales toto dissensionis illius tempore cum iis communionem fovebant, qui Orientalibus erant communione conjuncti, atque ita mediate cum ipsis communicabant Orientalibus. Hinc Theophili, Arsacii (hic in locum S. Chrysostomi sede pulsi suffectus fuerat) aliorumque nomina ex sacris dypticis expungi non jussit sedes apostolica. Tum addit: Ista tamen communionis suspensio et partialis (ut ita loquar) excommunicatio non leve erat malum, viris præsertim, quales erant S. Cyprianus et S. Firmilianus, unitatis amantes atque studiosi; ut exinde intelligeretur eorum tanta, quam vidimus, commotio, etiamsi particulari S. Stephani communione tantummodo privati censerentur. Conf. num. 61.
[69] [Num forte idem obtinuit in quæstione de baptismate sub Stephano papa?] Certe diligenter consideranti, quæ illa tempestate gesta reperiuntur, indicia occurrent minoris illius excommunicationis; ut obtinere videatur, quod supra notabamus ex Moronio de Quartadecimanis tempore S. Victoris papæ I; nempe Firmilianum et Cyprianum cum suis a S. Stephano communione sua particulari fuisse privandos vel privatos, interrumpendo mutuum commercium sive litterarum sive legatorum (hos recusatos diserte constat ex Firmiliani litteris); non vero illos a corpore ecclesiæ rescindendo. Nec ullibi etiam traditur præsules sive Orientales sive Afros munere suo interdictos, vel nomina ex sacris dypticis expuncta etc. Hoc modo dissidium de baptismate, quod tam ex dictis quam dicendis constat, non ad fidem ex mente obsistentium, sed ad disciplinam spectasse, longe minus habuisset periculum, nec ullam adversariis præberet materiam ut Romani pontificis supremam impugnent auctoritatem. Atque hæc inpræsentiarum sufficiant; forte alias occasio erit explicatius de eodem dicendi argumento. Obesse videtur isti sententiæ (fateor) S. Augustinus, qui sane non tantum laborasset ut S. Cyprianum a pace ecclesiæ numquam separatum ostenderet, si existimasset a S. Stephano minorem vel partialem excommunicationem solum fuisse intentam. Attamen si verba ejus sicut et aliorum (Firmiliano forte excepto) in commentario nostro passim recitata, attente expendantur, videntur mihi de illa posse intelligi.
[70] [In ecclesiæ pace decessit S. Firmilianus.] Sed si probabile tantum est, Firmilianum non fuisse abstentum; certum est in unitate decessisse, sive quod numquam ab ea rescissus fuerit (ut nobis verisimilius apparet) sive quod ad saniora redierit; sive denique quod suspensam non vero abruptam voluerit papa communionem, sensu quo mox diximus [Conf. Acta SS. tom I Augusti, pag. 53* et seq. In Patriarchis CPtanis] . Fidere licet Baronio, qui Firmilianum non solum acerrime perstringit ob injurias in Stephanum prolatas, sed etiam quod a parte Quartadecimanorum steterit, idque infert ex epistola ubi Firmilianus, inquit [Ad. an. 258, XLVI, pag. 60.] , Romanam ecclesiam calumniatus est, quod non omnia observaret quæ ab origine fuissent ab apostolis tradita, nempe quod diversa die celebraret Pascha ab ea quæ instituta fuerat ab apostolis; quis non videat ipsum stetisse a parte Quartadecimanorum? Cæterum nemo quod sciam, alius hanc notam Firmiliano inussit. Et sane verba Cæsariensis Episcopi benigniori sensu possunt interpretari. Ut ut est, paulo infra Baronius asserit [Ibid. num. seq.] nullam suspicionem obrepere posse, eum in schismate atque excommunicatione perseverasse sicque pariter decessisse. Tum addit: Illud est ejus orthodoxiæ exploratissimum testimonium, etsi alia deessent, quod in catholicorum episcoporum celebri illo Antiocheno conventu ipse cum aliis adversus Paulum Samosatensem sederit. Insuper in synodica epistola alterius concilii, item Antiochiæ, contra eumdem Paulum adunati, Firmilianus, tunc defunctus, dicitur beatæ recordationis vir. Quod si excommunicatus decessisset, sane nec tali appellatione dignus fuisset, nec ecclesia græca in menologio ejus memoriam celebrasset [Conf. Pagium, ad an. Baronii 259, num. XII.] . Unde iterum Baronius: Quem postea ad meliorem frugem redditum et communioni catholicæ restitutum, ac in ecclesiæ pace pie sancteque defunctum Græci colunt ac venerantur. De ejus die natali dicemus alibi.
§ XI. Non videtur S. Firmilianus sententiam suam de hæreticorum baptismo retractasse. Num illi adhæserit S. Dionysius Alexandrinus, ut diserte tradit S. Hieronymus.
[An errorem suum revocaverit S. Firmilianus. Affirmant plures;] Manet alia quæstio: An ergo S. Firmilianus, quem ex dictis certum est in ecclesiæ pace defunctum, sententiam revocavit? De S. Cypriano certe ignoravit S. Augustinus; correxisse autem istam sententiam non invenitur, ut pluries repetit. Vide Acta S. Cypriani § 44 [Tom. IV Sept. pag. 312.] . Contrarium tenet S. Hieronymus de Afris; sic enim habet in Dialogo adversus Luciferianos [Num. 23. Migne, tom. XXIII, col. 177.] : Conatus est beatus Cyprianus contritos lacus fugere nec bibere de aqua aliena; et idcirco hæreticorum baptisma reprobans, ad Stephanum … super hac re Africanam synodum direxit, sed conatus ejus frustra fuit. Denique illi ipsi episcopi, qui rebaptizandos hæreticos cum eo statuerant, ad antiquam consuetudinem revoluti, novum emisere decretum. Quæ sane obvio sensu significant episcopos, qui in Africana synodo cum Cypriano senserant, novo emisso decreto resipuisse, atque ita etiam S. Cyprianum nullus dubitat Suyskenus, quamvis id diserte de eo non dicat S. Hieronymus [Tomo IV Sept. pag. 312.] . Certum est, S. Augustino novum decretum non fuisse notum: nam ubi quærit, an Cyprianus cum concilio provinciæ suæ, universi orbis auctoritati, patefacta veritate, cesserit, ait [Lib. II de Baptismo contra Donatistas, cap. 4. Migne, tom. XLIII, col. 129.] : Fortasse factum est; sed nescimus. Neque enim omnia, quæ illo tempore inter episcopos gesta sunt, memoriæ litterisque mandari potuerunt, aut omnia quæ mandata sunt novimus. Propterea dubitat Tillemontius [mémoires, tom. IV, pag. 161.] , an S. Hieronymus non respexerit ad concilium Arelatense an. 314 celebratum in Cæciliani Carthaginensis et Donatistarum causa [Fabricius Bibliotheca Græca, tom. XII, pag. 572.] , cui sane plurimi interfuere episcopi Africani, non quidem illi ipsi, qui cum S. Cypriano statuerant, sed earumdem sedium antistites. Nec prorsus absurda conjectura. Reponit Suyskenus loc. cit. inter alia [Pag. 314.] : Quidni potuit ad S. Hieronymi ac venerabilis Bedæ manus pervenire, quod S. Augustinus non repererat? An autem Beda Hieronymo prorsus consentiat, ut putavit decessor noster, judicet lector ex illius verbis: Qui (Cyprianus), inquit [Lib. variarum quæstionum Quæst. 5. Migne, tom. XCIII, col. 458.] , cum suis coepiscopis, qui erant in Africa, rebaptizandos esse hæreticos, contra morem ecclesiæ statuit; sed … mox corrigi meruit, atque ad universalem sanctæ ecclesiæ normam spiritualium virorum institutione reduci. Itaque resipuisse tradit, decreti non meminit. Præterea quæstiones variæ inter opera Bedæ dubia et spuria censentur. Est ergo sententia Suyskeni, S. Cyprianum cum Afris errorem revocasse, non quidem vivente Stephano, ut vult Baronius, sed sub Xysto, Stephani successore [Acta S. Cypriani, pag. 313.] . Quod si revera ita se habeat, nonne verisimile est, idem fecisse S. Firmilianum cum Orientalibus? Quod cæterum diserte testatur apud S. Augustinum Cresconius: Majores autem vestri (Cresconii), quibus tale testimonium perhibuisti, “quod ab Orientalium propterea communione discreti sunt, quia illi judicium suum resciderunt, quo eis placuerat de ista baptismi quæstione Cypriano atque illi Africano concilio consentiri oportere” contra Cyprianum fecerunt. Hæc Augustinus [Contra Cresconium, lib. III, cap. 2. Migne, tom. XLIII, col. 496 et seq.] . Ecce hic, exclamat Suyskenus [Pag. 312.] , ipse Cresconius, quamvis hæreticorum baptisma pertinaciter rejiceret, ideoque tum S. Cypriani, tum Orientalium episcoporum auctoritate gloriaretur, non potuit tamen posteriorum palinodiam non confiteri. Nec tamen hoc testimonium Augustino visum est dirimens, ut ex ejus responso apparet: Proinde, ait, si omnino jam credendum sit, quinquaginta episcopis Orientalium (forte Iconii congregatis, conf. num. 5), quod septuaginta Afris vel aliquanto etiam pluribus, contra tot millia episcoporum, quibus hic error toto orbe displicuit; cur non potius etiam ipsos paucos Orientales suum judicium CORREXISSE dicamus, non, ut tu loqueris, RESCIDISSE? Scilicet correxisse eo sensu ex mente Augustini, ut disputationi supersederint, non tamen sententiam revocarint seu resciderint.
[72] [negant alii,] Ita Augustinum intellexit P. Alexander (nec ei contradicit Mansius), cum singulari propositione statuat [Tomo IV, pag. 96.] , Firmilianum aliosque Orientales errorem suum … non deposuisse Dionysii Alexandrini tempore defuncti anno 264 vel sequenti [Tillemont. Mémoires, tom. IV, pag. 285.] . Propositio est contra Baronium, qui perperam ad rebaptizantes retulit, quæ scribit Dionysius de pacata Novatianorum dissensione [Conf. Acta S. Cypriani, pag. 313.] ; hic autem, inquit P. Alexander, ad Xistum Stephani successorem scribens, iis qui collatum ab hæreticis baptisma irritum censebant, aperte suffragatur. Illam itaque sententiam non deposuerant Orientales. Quomodo enim isti opinioni propter auctoritatem “maximorum” (ut ait) “conciliorum” assensus fuisset … si illi ipsi antistites, qui his conciliis adfuerant, decreta sua … jam tum rescidissent? Ita ille; sed de Dionysio infra latius. Pro sententia sua deinde adducit P. Alexander S. Basilium, qui in epistola I canonica ad Amphilochium testatur [Migne, patrologia græca, tom. XXXII, col. 663 et seqq.] , Firmilianum in ea fuisse sententia, ut Catharos seu Novatianos, Encratitas, Marcionistarum germen, Hydroparastatas, Encratitarum genus sicut et sequentes [Conf. Pluquet dictionnaire des heresies. Migne Encyclopedie.] , Apoctatitas repabtizandos censeret. Subdit verba Basilii ex canone I desumpta: Antiquis visum est, Cypriano dico et nostro Firmiliano, hos omnes uni calculo subjicere, Catharos et Encratitas et Hydroparastatas, propterea quod principium quidem separationis per schisma factum fuerat; qui autem se ab ecclesia separaverant, non habebant amplius in se gratiam Spiritus sancti. Ita ex versione apud Migne [Col. 667.] ; paulo aliter P. Alexander. Atque hæc ipsissima causa est, ob quam Cyprianus et Firmilianus negant baptisma non solum hæreticorum, sed etiam schismaticorum non valere.
[73] [nixi canonicis S. Basilii;] Cæterum multa hoc primo canone (qui satis prolixus est) continentur; unde varia varii commentantur, ut videre est in Annotationibus ad præfatam epistolam. Id porro extra dubium, hæreticorum, qui scilicet penitus resecti sunt et in ipsa fide alienati [Col. 666.] , sancto doctori baptisma irritum esse, adeoque tingendos cum ad ecclesiam veniunt. Unde in eodem canone semel et iterum reprehendit S. Dionysium Alexandrinum quod Pepuzinorum, id est Montanistarum baptismum rati haberet; et in secunda canonica ad eumdem Amphilochium canone XLVII [Ibid. col. 730.] , de Encratitis, Saccophoris, Apotactitis ait: Nos una ratione tales rebaptizamus. Vide Annotationem Maurinorum in hunc canonem, ubi observant, vulgarem Basilii textum emendandum, ut canon iste priori concordet, quoad Novatianos seu Catharos spectat. Confer etiam Cabassutium [Notitia ecclesiastica, pag. 68.] qui existimat ex mente Basilii schismaticos novo baptismate abluendos, quin tamen velit convellere aliam consuetudinem si qua forte alibi existat. Attamen Basilius verbis mox ex canone XLVII relatis subjicit: Quod si apud vos prohibita est rebaptizatio sicut et apud Romanos, œconomiæ alicujus gratia, nostra tamen ratio vim obstineat, utique ut rebaptizatio adhibeatur. At vero, prosequitur Cabassutius, quoscumque ab hæreticis baptizatos … declarat Basilius esse novo baptismo initiandos, cunctos quidem communiter, sed maxime eos, qui circa divinæ Trinitatis personas erraverunt, quales dicit esse Pepusianos hoc est Montanistas. Manifestum ex his est, S. Basilium haud multum diversa, si tamen diversa, a Firmiliani placitis sensisse. Unde, ut ad rem nostram veniamus, P. Alexander: Vigebat igitur Basilii Magni tempore in Cappadocia finitimisque regionibus mos rebaptizandi plures (saltem) hæreticos, etiamsi in forma ecclesiæ baptizati essent (ne quis cavilletur). At si Firmilianus illum errorem olim ejurasset, ecclesiasticæ ut restitueretur unitati (quemadmodum fingit imo censet Baronius), quomodo id Basilius non agnovisset, qui et ipse Cappadox erat et Cæsareæ in Cappadocia episcopus, sicut ante fere 150 annos Firmilianus? Quomodo ex ecclesiæ illius monumentis adeo solemniter decantatam palinodiam compertam non habuisset? Quomodo mori jam antiquitus abrogato fuisset obsecutus? Nec sane suo pondere carent observationes P. Alexandri. Accedit S. Athanasius qui non solum, cum canone Niceno, Paulianistarum seu Samosatenorum reprobat baptisma, sed, præter præfatum canonem, etiam Arianorum, aliorumque plurium hæreticorum, quod perverse de Trinitate sentiant, tametsi nomen Patris et Filii … simulent se nominare [Ibidem] . Paulo aliter Maurini vertunt: Etiamsi nomen Patris et Filii … proferre assimulent [Oratio secunda contra Arianos. Migne, Patrol. Græc. tom. XXVI, col. 238.] .
[74] [horum probabilior videtur sententia.] Unde rursus videtur Orientales ante Athanasii tempora errorem non ejurasse. Cæterum in sententia, quæ statuit, latam non fuisse in Firmilianum censuram, vel solum communione particulari eum privatum; facilius intelligitur hunc quidem deinceps siluisse, attamen perstitisse in sua opinione, quam pertinere judicabat non adfidem, sed ad disciplinam seu, ut Basilius loquitur, ad quamdam œconomiam. Atque ita revera esse, specialibus titulis probandum suscepit, inter alios, P. Alexander [Tom. IV, pag. 98.] , cui in animadversionibus consentit Mansius [Ibid. pag. 100 et seq.] , novis argumentis illius fulciens sententiam, præsertim contra Bossuetium, qui in famosa Defensione Declarationis cleri gallicani (si tamen hæc ei tribuenda, de quo dubitant plures [Vide Card. de Bausset: Vie de Bossuet, tom. II, Pieces justificatives I, æuvres de Bossuet tom. 45.] ) totis viribus conatur contrariam evincere, ut scilicet infallibilitatem summi pontificis labefactet [Defensio declarationis cleri Gallicani, lib. IX, cap. IV et seqq. OEuvres de Bossuet, tom. XXXIII, pag. 19 et seqq. Edit. Lebel, in-8° 1818.] . Est itaque mihi probabilius S. Firmilianum errorem non revocasse.
[75] [S. Dionysium Alex. non consensisse S. Firmiliano suadent ejus litteræ,] Dixi post scriptam, exeunte anno 256, a S. Firmiliano epistolam, siluisse dissidium, ob ingruentem anno sequenti Valeriani persecutionem, qua S. Stephanus morte, S. Cyprianus exilio mulctatus. Num. 34. Stephano suffectus fuit S. Xystus, bonus et pacificus vir, qui minas a decessore intentatas non renovavit, imo et commotos olim animos sedare placidioribus consiliis studuit. Hoc certum, post præfatum annum 256 nihil in Annalibus ecclesiasticis occurere, quo contentio de baptismo hæreticorum significetur inter catholicos episcopos resuscitata. Imo contrarium efficitur ex Dionysio Alexandrino, de quo, cum in præcedentibus sæpius mentio ejus facta sit, nonnulla hic explicatius dicenda censemus. Præcipua quæstio est, an consenserit cum S. Firmiliano de hæreticorum baptismate? Diserte affirmat S. Hieronymus; item S. Basilius, si Cabussutium audiamus. Scribit Dionysius in prima epistola ad Xystum apud Eusebium [Hist. eccles. lib. VII, cap. V, pag. 252.] , de Stephani rescripto agens: Vide gravitatem negotii. Revera enim in maximis, ut audio, episcoporum conciliis decretum est hæreticos … per baptismum purgandos. De his omnibus ego ad illum (Stephanum) scripsi, rogans atque obtestans, quæ alio sensu non videntur accipienda, nisi quod Stephanum deprecatus sit, ne ad extrema id est abstentionem veniret. Idem testatur [Ibidem.] se scripsisse Philemoni et Dionysio, Romanis presbyteris, qui prius cum Stephano senserant, scilicet acrioribus opus esse remediis. Neque in his reperio quidquam, quod cogat, imo suadeat, Dionysium Alexandrinum favisse sententiæ S. Firmiliani. In epistola ad Philemonem ait [Hist. eccles. lib. VII, cap. V, pag. 253.] , primum se ab Heracla, suo in sede Alexandrina decessore, accepisse hanc regulam et formam, ut qui post baptismum transierant ad hæreticos, cum ad ecclesiam redirent, nequaquam iterato baptismate eis opus esse; quippe jam antea Spiritum sanctum ab eo acceperant. Sed quid de baptizatis primum in hæresi vel schismate? Illud, inquit, præterea didici non ab Afris solis hunc morem nunc primum invectum fuisse; sed et multo ante… in conciliis fratrum apud Iconium et Synnada et apud alios plurimos sancitum fuisse. Agi hic de baptismo ab hæreticis vel schismaticis collato, qui proinde iterandus, patet vel ex sola Afrorum, quorum notissima opinio, et Orientalium comparatione. Quid ergo Dionysius? Quorum, ita prosequitur, sententias et statuta subvertere, eosque ad jurgia et contentiones excitare, equidem nolim. Itaque hujusmodi statuta evertere non vult; sed an probat? Non ausim affirmare. Quinimo cum tam diserte pronuntiet, non rebaptizandos priores, qui scilicet, accepto in ecclesia baptismate, ab ea defecerant postea; circa alios autem solum censeat non excitanda jurgia, nonne inferre licet, eum Afrorum adeoque et Orientalium sententiam non probasse? (Conf. § V, ubi de epistolis S. Dionysii de baptismo latius tractavimus).
[76] [imprimis secundæ ad S. Xystum papam;] Quod quidem confirmari videtur ex altera ejus epistola, in qua S. Xystum papam consulit, quid agendum cum homine, qui timens ne rite baptismum apud hæreticos acceperit, verebatur ad sacram mensam accedere. Hunc tamen non audet S. Dionysius novo baptismo initiare; sed quærit a Xysto quid tandem faciendum. Profecto si omne Dionysius baptisma ab hæreticis collatum, habuisset irritum, non videretur cur hæsitans ad Romanum pontificem recurreret. Vel ergo numquam Afrorum Orientaliumque errori consentit, vel ab eorum saltem postea discessit opinione. Sed ipsum epistolæ fragmentum, etsi longiusculum, videamus, prout recitatur ab Eusebio. Extat, inquit [Ibid. cap. IX, pag. 254.] , et quinta ejusdem (Dionysii) epistola ad Xystum… In qua postquam adversus hæreticos multa disseruit, hujusmodi quiddam sua ætate contigisse narrat. Nam profecto, inquit, opus habeo, frater, consilio tuo. Quidam ex fratribus qui ad ecclesiam conveniunt, jam pridem pro fideli habitus, et qui ante meam ordinationem, ac ni fallor ante ipsius quoque Heraclæ episcopatum, cœtus fidelium particeps fuerat; cum interfuisset baptismo eorum qui nuper baptizabantur et interrogationes responsaque illorum audiisset; ad me accessit flens et vicem suam ingemiscens. Pedibusque meis advolutus confiteri atque dejerare cœpit, baptismum quo apud hæreticos initiatus fuerat, non hujusmodi esse, nec cum hoc nostro quidquam commune habere. Quippe illum plenum esse blasphemiæ et impietatis. Aiebatque animum suum acerbissimo doloris sensu compungi, ac ne oculos quidem ad Deum attollere se audere; quippe qui scelestis illis verbis ac cæremoniis initiatus fuisset. Proinde orabat, ut hoc purissimo lavacro, verissimaque adoptione et gratia donaretur. Quod equidem facere non sum ausus; sed diuturnam illi communionem ad id sufficere dixi. Nam qui gratiarum actionem frequenter audierit, et qui cum cæteris responderit amen; qui ad sacram mensam adstiterit et manus ad suscipiendum sacrum cibum porrexerit; qui illum exceperit, et corporis ac sanguinis Domini nostri Jesu Christi particeps fuerit diutissime, eum ego de integro renovare non ausim. Porro ut bono animo esset et cum firma fide bonæ spei plenus ad Dominici corporis participationem accederet jussi. Verum ille nullum lugendi finem facit, et ad mensam accedere penitus exhorrescit, vixque rogatus interesse orationibus sustinet. Itaque diserte asseritur vir iste baptismo apud hæreticos initiatus; nec tamen eum de integro renovare audet Dionysius. Utique si mos ei (imo et Alexandrinæ ecclesiæ) fuisset rebaptizandi quoscumque hæreticos, nihil dubius hæsisset. Attamen hæret. Quare? Nisi quod ex dictis hominis istius dubitaret an debita sacramento verborum forma adhibita fuisset, et propter recens adeo agitatam contentionem refugeret, hoc pendente dubio, de integro renovare, ne ansam præberet suspicioni, quasi hæreticos censeret rebaptizandos?
[77] [aliud effici videtur ex S. Basilio] Cæterum cum ex angustiis præfati viri haud obscure significentur Montanistæ seu Pepuzeni, pronum satis est arguere, S. Basilium huc spectasse, quando, ut videmus miratur, quod S. Dionysium fugerit, Pepuzenorum baptisma nullam rationem habere [Migne, patrol. græc. tom. XXXII, col. 264.] . Et iterum eodem canone I [Ibid. col. 667.] : Qua igitur ratione eorum baptisma admittatur, cum in Patrem et Filium et Montanum aut Priscillam (non quod hos nominarent, sed sub Spiritus sancti appellatione intelligerent [Ibid. col. 668, nota.] baptizent. Non enim baptizati sunt, qui in ea, quæ nobis tradita non sunt, baptizati fuere. Quare etsi hoc Dionysium magnum latuit, servanda nobis non est imitatio erroris. Num recte ex his Cabassutius, aiens [Notitia ecclesiastica, pag. 68.] , locus Basilii (prior a nobis recitatus) certam fidem facit, Dionysium placitis tandem Stephani papæ acquievisse? Equidem non video. Probandum enim foret, eum antea aliud sensisse, quod ex Basilio minime habetur. Confer Mansii Observationes in historiam P. Alexandri, ubi [Tom. IV, pag. 96.] contra hunc statuit, Dionysium Alexandrinum iis non adnumerandum esse, qui iterum baptismo abluebaut, quos hæretici baptizabant. Primum expendit præfatum S. Basilii locum, qui hoc tantum miratur, S. Dionysium non vidisse vanitatem baptismi Montanistarum, qui judice eodem Basilio, formam non servabant. Ex hac interpretatione putat Mansius (ast quam vere?) nihil ex canone I deduci posse contra suam sententiam, imo hanc ex illo probari. Tum idem arguit ex silentio Cypriani et Firmiliani, qui tanti viri non prætermisissent invocare auctoritatem, si eis favisset. Denique constat Dionysium intercessisse apud SS. Stephanum et Xystum; ineptus autem fuisset pacis conciliator, si rebaptizantium errori adhæsisset.
[78] [et præsertim ex S. Hieronymo] Nec tamen diffitendum magni momenti esse S. Hieronymi testimonium, plane asserentis Dionysium sensisse cum Cypriano. Hic (Dionysius), inquit [De viris illustribus, cap. 69. Migne, tom. XXXII, col. 677 et seq.] , in Cypriani et Africanæ synodi dogma consentiens, de hæreticis rebaptizandis, ad diversos plurimas misit epistolas, quæ usque hodie extant. Igitur sanctus doctor præ manibus habuit integra monumenta (nec sane leve hoc quispiam existimaverit), dum nobis eorumdem pauca tantum suppeditant fragmenta, ab Eusebio recitata. Reponit Mansius: Puto sanctum doctorem ea ratione deceptum, quod Dionysius in epistola ad Philemonem dicit se non damnare rebaptizantes, nec ipsorum irritam facere sententiam. Ita autem loquutus est Dionysius, non quia rebaptizantibus consentiret, cum S. Basilius supra laudatus hæreticorum baptismum a Dionysio non improbatum tam clare asserat: sed quia cum non ad fidei dogma, sed ad puram disciplinam hanc controversiam spectare crediderit, rebaptizantes a se non damnandos putavit, illud Salomonis afferendo: “Terminos non comutabis, quos patres tui præstituerunt.” Ut dicam, quod sentio, videtur mihi, stando fragmentis epistolarum, probabilius nec S. Dionysium nec Alexandrinos in dogma consensisse Firmiliani atque locum Basilii hoc sensu interpretari posse; obstare tamen S. Hieronymi assertum; solutionem vero difficultatis a Mansio propositam, insistendo fragmentis certe non dedignandam, nec tamen prorsus idoneam, quod integra monumenta, quibus datum Hieronymo uti, nobis desint. Porro, si quondam errori adhæsit, resipuisse certum omnino est, quippe qui utriusque ecclesiæ, græcæ et latinæ, calculo sanctorum fastis legitur adscriptus [Martyrol. Rom. 17 Nov.] . Atque hæc pro scopo nostro satis. Forte nova lux orta fuerit hagiographis successoribus, qui Acta sancti patriarchæ Alexandrini illustranda habebunt ad diem XVII Novembris, quo festiva ejus celebratur memoria.
§ XII. S. Firmilianus claret virtutibus tum sub Valeriani persecutione, tum sub imperio Gallieni. Hujus tempestate cum Cappadocia a barbaris populata dirum affligeretur, S. Dionysius papa litteris episcopos illius provinciæ consolatur.
[Sub Valeriani persecutione,] Valerianus, regnum adeptus anno 253 circa mensem Augustum, christianis primum favit quam qui maxime inter omnes decessores suos, ne Philippo quidem excepto, quem plerique Christi fidem professum autumant. Ast, instigante quodam Macriano, magicis artibus dedito et imperatori in paucis charo, mutatus, quantum prius amicus, tantum postea infensus, atrocissimam suscitavit persecutionem, quæ communiter ordine octava censetur et per annos fere tres cum dimidio sæviit. Videtur cœpisse Romæ sub finem anni 256; edicta vero generalia referuntur ad sequentem, inchoatum nec tamen valde provectum [Tillemont, Mémoires, tom. IV, pag. 1 – 3. Conf. Baronium ad an. 257, num. VI et seq. Eusebium lib. VII, cap. X, pag. 255 et seqq.] . De hujus persecutionis immanitate testem habemus coævum imo et oculatum, nempe S. Dionysium Alexandrinum, cujus frequens a nobis facta mentio. Cum autem quæ scribit ad Orientem spectant adeoque ad S. Firmilianum, hic prætermittenda minime sunt. Audiamus Eusebium [Ibid. pag. 257] : De persecutionis autem illius acerbitate, quæ et quanta ipse una cum aliis ob veri Dei cultum pertulerit, docent ejusdem Dionysii verba, quibus Germano cuidam illius temporis episcopo, qui calumniari ipsum conabatur, respondet. Et primum quæ sibi acciderint narrans: Veni, inquit, ad Æmilianum præfectum, non solus, sed comitantibus me Maximo compresbytero, et Fausto, Eusebio ac Choremonte diaconis. Quidam etiam ex fratribus Romanis, qui tum aderant, nobiscum ingressus est. Porro Æmilianus non dixit mihi prima fronte: Ne conventus agas (scilicet edictis imperatoriis præcipue cavebatur ne christiani conventus agerent et ingrederentur cœmeteria ad mysteria celebranda [Tillemont Mém. tom. IV, pag. 4.] : Id enim illi supervacuum erat ac postremum… Quippe haud quaquam curabat ne alios congregarem; sed id agebat ne ipsi christiani essemus. Et ab eo cultu desistere me jubebat; ratus scilicet si ego ab eo cultu descivissem, ceteros exemplum meum secuturos (et ideo episcopos præsides et præfecti potissimum aggredi quærebant). Respondi… Obedire oportet magis Deo quam hominibus… Posthæc abire nos jussit in vicum quemdam, solitudini proximum cui est Cephro Κεφρώ. Deinde relegatus fuit Colluthionem, in Mareotica præfectura locum [Vide annotationes Valesii, pag. 147 et seq.] .
[80] [quam atrocissimam fuisse testatur S. Dionysius Alexandrinus,] Tum addit: Quot vero enumerare potest (Germanus) perinde atque ego, sententias judicum, publicationes, proscriptiones, direptiones bonorum; abjectiones dignitatum, contemptus gloriæ sæcularis, laudum a præfectis et decurionibus præfectorum despectus; minarum denique quæ coram intentabantur, vociferationum, discriminum, persecutionum, fugæ, ærumnarum et cujuscumque modi malorum tolerantiam; cujusmodi sunt ea quæ sub Decio et Sabino (scilicet sub Deciana persecutione) et quæ in hunc usque diem sub Æmiliano nobis contigerunt: Et in altera epistola ad Domitium et Didymum nonnulla, verba sunt Eusebii, ad persecutionem illam spectantia rursus ita commemorat Dionysius: Nostros vero superfluum est nominatim recensere, cum et plurimi sint et vobis ignoti. Id tantum in universum scire vos convenit, viros et mulieres, juvenes ac senes, puellas et anus, milites ac paganos; ex omni denique hominum genere atque ætate, alios flagrorum verberibus, alios ferri acie, alios ignibus in certamine superatis coronas retulisse. Nonnullis vero longissimum temporis spatium non satis fuit ad hoc ut Deo acceptabiles viderentur. Et iterum paulo inferius: Nam in hunc usque diem non cessat præfectus nostros qui præsentiæ ipsius exhibentur, partim interficere crudelissime, partim tormentis dilaniare, partim squalore carceris et vinculis macerare, interdicens ne quis ad eos accedat; et perscrutans num quis forte videatur accedere. Verum tamen Deus ex alacritate ac benignitate fratrum solatium assidue præstat afflictis.
[81] [virtus S. Firmiliani eluxit.] Atque hæc et alia quæ ibidem sequuntur Eusebius ad Valeriani diserte refert persecutionem; subjungit autem [Cap. XIV, pag. 262.] : Eadem tempestate Romanæ quidem ecclesiæ adhuc præerat Xystus, Antiochenam vero post mortem Fabii Demetrianus regebat; apud Cæsaream Cappadociæ Firmilianus; in Ponto Gregorius fraterque ejus Athenadorus etc. Ut dubium non sit, S. Firmilianum mediis his in fluctibus tamque procellosis, ecclesiæ suæ gubernacula forti ac virili manu tenuisse, quamvis speciatim de ejus sub hoc tempus rebus gestis nihil ad nos pervenerit. Notat quidem Valesius [Annotationes, pag. 148.] , in his quæ supra relata sunt ex epistolis S. Dionysii plura contigisse sub Decio, proindeque falli Eusebium, dum Valeriani persecutioni illa universim adscribit. Ast etiamsi admitteremus, deceptum non nihil Eusebium (quod non ita facile dederim), liquet hanc ei mentem fuisse, ut quæ tradit tam unius quam alterius imperatoris partim conveniant tempori. Quod utique nobis sufficit. Cæterum nonne ipse Dionysius ait: Cujusmodi sunt ea, quæ sub Decio et Sabino, et quæ in hunc usque diem sub Æmiliano nobis contigerunt?
[82] [Incursu barbarorum] Post Valeriani miserrimam cladem (a Sapore capti anno 260) pax quidem ecclesiæ data a Gallieno est, qui, ut habet Eusebius [Hist. eccles. lib. VII, cap. XIII, pag. 262.] , solus imperium obtinens moderatius se gessit missisque edictis, persecutionem adversus nostros commotam sedavit; utque religionis nostræ antistites secure deinceps munus suum obirent, dato rescripto præcepit; et altero episcopis permisit ut cœmeteriorum suorum loca recuperarent. Sed hinc sedata tempestate, S. Firmiliano altera eaque non levis aliunde orta est, irrumpentibus omni ex parte et grassantibus barbaris. Scilicet, ut scribit Orosius [Hist. lib. VII, cad. 22. Migne, Patrol. lat. tom. XXXI, col. 118.] , solvuntur repente undique permissu Dei ad hoc circumpositæ relictæque gentes (barbari), luxatisque habenis in omnes Romanorum fines invehuntur. Germani Alpibus, Rhetia, totaque Italia penetrata, Ravennam usque perveniunt. Alamanni Gallias pervagantes etiam in Italiam transeunt. Græcia, Macedonia, Pontus, Asia Gothorum (Scytharum) inundatione delentur… Et ne quid forte Romani corporis ab hac dilaceratione cessaret, conspirant intrinsecus tyranni (plerumque, nec tamen vere, triginta numero feruntur, diversis in partibus vel alii post alios imperium Gallieno, deliciis perdito, eripere tentantes [Conf. Spondanum. Epitome Baronii, an. 262, tom. I, pag. 284. Tillemont, Histoire des Empereurs, tom. III, pag. 182 et 290. Bruxelles 1732 in-fol.] ); consurgunt bella civilia, funditur ubique plurimus sanguis Romanorum, Romanis barbarisque sævientibus. His adde famem, pestem, terræ motus [Euseb. lib. VII, cap. XI et seq. pag. 266 et seqq. Tillemont ubi supra, pag. 179.] . Quæ omnia mala scriptores nostri passim cœlitus immissa tradunt in vindictam motæ a Valeriano persecutionis [Orosius ubi supra, aliique.] .
[83] [Cappadocia innumeris afflicta malis,] Manifestum imprimis est Cappadociam communi fato subjectam fuisse; deinde constat, gubernante adhuc Valeriano, circiter annum 259, Scythas, qui et Gothi dicuntur, provinciam illam populatos. Cumque, ait Zosimus [Corpus Scriptt. hist. Byzantinæ. Zosinus, pag. 34. Bonnæ 1837.] , Nicæam ac Cium et Apameam et Prusam eisdem incursionibus vexassent… Cyzicum petiere… Valerianus intellectis iis quæ in Bithynia gererentur… ipse ab Antiochia ad Cappadociam usque progrediebatur et transitu dumtaxat attritis oppidis pedem referebat. Et sub extrema Gallieni tempora, videmus eosdem barbaros rursus Cappadociam devastantes, urbes plures expugnantes, innumeros christianos in captivitatem redactos abducentes [Tillemont. Hist. des Emp. tom. III, pag. 192 et seqq.] . Atque hinc barbaris istis, quemadmodum et aliis alibi, cognoscendæ amplexandæque veritatis catholicæ oblata occasio; Deo sic disponente ut ex malis pretiosius nasceretur bonum [Orosius ubi supra. Sozomenus, lib. II, cap. 2, aliique passim.] . Sed et alium, eumque præclarissimum habemus testem calamitatum illarum, nempe S. Basilium Magnum, qui post sæculum fere a Firmiliani morte ecclesiam Cæsariensem regere cœpit. Ille in epistola, quæ ordine est LXX, Damasum papam rogat, ut exemplo decessorum Romanorum pontificum, laboranti Cappadociæ opem ferat. Omnino autem nihil exposcimus novi (verba sunt Basilii [Migne, patrol. græca, tom. XXXII, col. 433.] ), sed quod et cæteris olim beatis ac Deo dilectis viris usitatum et præcipue vobis. Novimus enim ex serie memoriæ, a patribus nostris interrogatis et litteris etiamnum apud nos asservatis edocti, Dionysium beatissimum illum episcopum, qui apud vos et recta fide et reliquis virtutibus enituit, invisisse ecclesiam nostram Cæsariensem, et patres nostros per litteras consolatum esse, ac misisse qui fratres captivos redimerent. Nunc autem difficilior ac tristior est rerum nostrarum status, et cura majore indiget. Neque enim terrenarum œdium lugemus demolitionem sed excidium ecclesiarum; neque corporum servitutem, sed animarum captivitatem quotidie ab hæresis propugnatoribus perfici videmus. Quare etc. Observant Maurini editores: Memorata autem a Basilio calamitas sub Gallieno contigit, cum Scythæ Cappadociam et finitimas regiones vastarent, ut testatur Sozomenus lib. II cap. VI.
[84] [sub Gallieno imperatore,] Atque hæc sententia mihi valde probabilis est. Certe contigerunt inter mensem Julium anni 259 et Decembrem anni 269; hoc enim defunctus S. Dionysius, illo summum pontificatum adeptus [Art de vérifier les dates, pag. 243.] . Est igitur intercapedo annorum præter propter decem, quo primum continentur postrema Valeriani tempora, qui probabilius exeunte anno 260 vel initio sequentis incidit in manus Saporis [Ibid. pag. 344. Eckhel Doct. numorum, tom. VII, pag. 387. Tillemont, Hist. des Emper. tom. III, pag. 290 et seq. not. XI; item, pag. 168 et 317.] , Pagius annum præfert præcedentem [Ad Baronii an. 262, Pagii 259, num. X.] et alii alios 256, etc. [Conf. Tillemont loco cit. nota XI. Eckhel ubi supra.] ; dein octennium illud, ut plerumque censetur, quo Gallienus a patris sui Valeriani captivitate, solus rerum potitus est usque ad mensem Martium anno 268 [Tillemont ibid. pag. 195 et seq. Eckhel, pag. 394. Art de vérifier les dates, pag. 345.] ; denique biennium et paulo plus, quo præfuit Claudius Gothicus, nempe a Martio mense dicti anni 268 ad annum 270 circa mensem Aprilem, quo apud Sirmium peste extinctus [Tillemont. pag. 204. Eckhel, pag. 471.] . His præmissis, videamus cujus illorum trium imperio commodius adscribantur calamitates, de quibus agit S. Basilius. Non equidem putem, Valeriano regnante Dionysium opem, qualis a Basilio describitur, Cæsariensibus ferre potuisse; tum quod ille recens pontifex creatus esset, tum quod Romæ sicut et alibi horribiliter sæviret persecutio. Adde, ex dictis de captivitate Valeriani, dubium esse an hæc contigerit jam ante electionem S. Dionysii. Denique barbaris vastandæ populandæque Asiæ, et captivos tanto numero abducendi facta tantum copia videtur post cladem Persicam. Aliud est de Gallieno, qui ut loquitur Eckhelus [Pag. 394.] , non ad regendam rempublicam, sed ad desidiam et voluptatum intemperantiam vocatus videbatur; quo tempore divisum inter tot tyrannos imperium, barbarorum undique irrumpentium incursiones, pestis … fortem, excelsum et natum ad subita consilia animum postulabant; ut facile sub tam ignova dissolutoque principe, tot tantosque inter civiles motus barbari per provincias populabundi vagare potuerint.
[85] [principe ignavo et dissoluto,] Unde breviter Dumesnilus [Doctrina et disciplina ecclesiæ, tom. I, pag. 380.] : Galieno luxu et voluptatibus diffluente, neglectis publicis negotiis, Romanus orbis ingentibus cladibus oppressus est. Sunt quidem qui mitiora de Gallieno proferant, ideo forte quod rescissis vel revocatis Valeriani edictis pacem ecclesiæ restituerit [Conf. Eusebium. hist. lib. VII, cap. 23. Item Tillemont ubi supra, pag. 181.] . Attamen hoc certum, eum et desidem et intemperantem et libidinosum exstitisse atque in parentem incredibiliter impium, ita ut siccis oculis videret patrem apud Persas captivum et indignis modis habitum [Eckhel, tom. VII, pag. 394.] et ignavia pravisque libidinibusque maxima imperio intulerit mala [Tillemont. Mémoires, tom. IV, pag. 25.] . Quod vero spectat ad Claudium, is ex unanimii historicorum consensu propter morum integritatem, justitiam, frugalitatem, virtutem bellicam inter laudatissimos principes eximium locum est promeritus. Hæc ita Eckhelus [Ubi supra, pag. 491.] , qui nec illi videtur vitio vertere omnino velle, quod in necem Gallieni conspiraverit: Non tam mirandum, inquit [Pag. 395.] , fuisse aliquando principem hoc nomine indignum a suis cæsum, quam ad domandum hoc monstrum tam serum repertum Herculem. Consentit de dotibus Claudii Tillemontius, quas enumerat ex antiquorum scriptorum testimoniis [Hist. des Emp. tom. III, pag. 197.] . Baronius plurimum dissentit, Claudium asserens infensissimum in christianos, et bellis impeditum ne citius in illos sæviret; sæviisse autem postea, promulgato etiam edicto [Ad an. 269 et seq. tom. III, pag. 164 et 166.] . Sic pariter Spondanus in Epitome [Tom.I, pag. 288.] . Ast Pagius probat [Ad an. Baron. 269, Pagii 268, num. IV et seqq.] deceptum Baronium exquibusdam martyrum actis vel falsis vel non bene ab eo intellectis, nec ullam imperante Claudio persecutionem excitatam. Cæterum nemo umquam negavit barbaros ejus sub imperio compressos; Gothos atroci prælio in Mœsia devictos, unde et Gothicus dictus est, atque anno sequenti intra Hœmi latebras internecione deletos [Eckhel, pag. 471.] . Est itaque verisimile admodum, calamitates, quarum meminit Basilius, pertinere ad Gallieni imperium, non tamen ad extrema ejus tempora seu circa annum 266, ut opinari videtur Tillemontius [Hist. des Emp. pag. 192 et seqq.] . Constat namque Orientem multo ante pacatum, fugatis debellatisque Persis ab Odenato, quem propterea Gallienus Augustum nuncupavit an. 264; hoc vocatus est, inquit Dodwellus [Successio sedis Alexandrinæ, dissertatio singularis, cap. V, pag. 69. Pearsonii opera posthuma editore Dodwello. Londini 1688.] , ad primam de causa Samosateni synodum Dionysius Alexandrinus, tempore utique pacato et synodis adeo colligendis idoneo. Pax illa ægre tandem… Odenati anno illo constituta est, profligatis Persis, acceptoque demum a Gallieno in imperii participationem Odenato [Conf. Eckhel, tom. VII, pag. 393 et 489. Tillemont. Hist. des Emp. tom. III, pag. 191 – 93. Art. de vérifier les dates, pag. 344.] . Equidem putem Cappadoces hoc sub principe quietiora nactos tempora, ad S. Dionysium papam confugisse, ut reparandis terrenis ædibus et christianis a captivitate barbarorum reducendis in subsidium veniret.
[86] [litteras S. Dionysius papa ad S. Firmilianum cæterosque episcopos dedit.] Illas itaque inter ærumnas cum S. Dionysius papa, ut asserit S. Basilius, ecclesiam Cæsariensem invisit et patres per litteras consolatus est, liquet hoc sub pontificatu S. Firmiliani factum. Sedem Romanam, ut jam innuimus, conscendit Dionysius die XXII Julii an. 259, obiit XXVI Decembris anno 269, post regimen annorum decem, mensium quinque, dierum quatuor [Ibid. pag. 243.] ; adeoque decessit duobus fere mensibus ante S. Firmilianum, cujus obitus, ut infra dicemus, incidit in diem XXVIII Octobris ejusdem anni 269. Toto igitur tempore quo Romæ præfuit S. Dionysius, sedit S. Firmilianus Cæsareæ Cappadocum, cujus infulas diu antea adeptus erat, nempe circa annum 232. Vide num. 3. Unde efficitur litteras, quarum meminit Basilius, datas ad S. Firmilianum. Qui enim fieri posset, ut Romanus pontifex inviserit per litteras ecclesiam Cæsariensem, hujusque patres consolatus sit, nisi scriptæ intelligantur ad ejusdem ecclesiæ metropolitam hujusque in episcopatu collegas? Cæterum quocumque sui regiminis anno, sive sub Valeriano, sive sub Gallieno vel Claudio Dionysius scripserit litteras a S. Basilio laudatas, datæ utique sunt, dum præerat S. Firmilianus. Quinimo si quis vellet (nec tamen video quo valido niteretur fundamento) Dionysium Cappadoces scripto convenisse, antequam summi sacerdotii cathedram conscendisset et solum esset adhuc presbyter Romanus (conf. num. 21), nihilominus id factum constaret, sedente Firmiliano, qui, testante Eusebio, Alexandri Severi anno decimo, id est circa Christi annum 232, jam florebat episcopus (num. 3). Nihil itaque videtur obstare, quominus litteras Dionysii ad S. Firmilianum missas existimemus. Atque hinc novum prodit argumentum, hunc in ecclesiæ pace e vivis migrasse; imo et multo ante mortem tempore restitutum communioni Romanæ, si tamen umquam ab illa resectus. Vid. § X.
§ XIII. Paulus Samosatenus impium de Christo spargit dogma. Plura, probabilius tria congregantur contra eum Antiochiæ concilia. Prioribus interfuit imo et forte præsedit S. Firmilianus.
[Paulo Samosateno impium de Christo dogma spargente,] Superest dicere de partibus quas habuit S. Firmilianus, sub vitæ exitum, in condemnatione Pauli Samosateni, de quo, ut sequentibus via planior sit, expediet nonnulla summatim delibasse. Paulus, verbis utor Mosheimii [De rebus christianorum ante Constantinum Magnum, pag. 701 et seq. Helmstadii 1753.] , patria Samosatenus, Antiochenæ ecclesiæ episcopus, vir non indoctus quidem, nec ab ingenio relictus, verum ventosus, superbus, civili etiam, quod singulare erat, munere in republica ornatus scilicet ducenarii procuratoris, quod genus judicum erat ab Augusto institutum, et a ducentis sesterciis, quæ annui salarii loco recipiebant, appellatum [Ibid. pag. 704. Conf. Eusebium. pag. 280.] . Veteres, prosequitur laudatus scriptor, sententiam ejus de divina natura et servatore Jesu Christo tam varie et inconstanter explicant, ut perdifficilis sit ejus investigatio, ut nempe omnia et singula errorum capita et argutiæ definiantur. Summa eo recidebat, quod, ut habet Eusebius [Lib. VII, cap. 27, pag. 277.] , nimis abjecte et humiliter de Christo sentire cœpisset, quasi is nihil supra communem hominum naturam habuisset. Et paulo explicatius Graveson [Hist. eccles. tom. I. pag. 34. Augustæ Vind. 1727.] : Ausus est asserere, Christum non semper fuisse, nec ante Mariam Virginem extitisse, ac subinde non Deum, sed purum putumque hominem esse. Hinc prodiit Paulianistarum secta. Plura de doctrina Pauli vide, si libet, apud P. Alexandrum [Ad sæc. III, cap. III, art. VIII, § 1 et 2, tom. IV, pag. 16.] . Addit Mosheimius: Scribebat in eum primum Dionysius Alexandrinus; postea aliquot in eum concilia cogebantur Antiochiæ. Horum in postremo, quod A.CCLXIX convenisse videtur, Malchion quidam, vir disertus et subtilis, tanta eum virtute e latebris, in quas se antea conjecerat, protrahebat, ut error hominis omnibus pateret. Cui quum nuntium remittere nollet, communibus suffragiis munere antistitis, et sacrorum societate dejiciebatur. Resistebat decreto huic Paulus,Zenobiæ Palmyrenorum reginæ… favore nixus, ædibusque illis, in quibus habitabat et ecclesia congregari solebat, excedere nolebat. Hac vero … regina ab Aureliano imperatore A.CCLXXII debellata, ab eodem cedere loco tandem coactus est.
[88] [saltem duo concilia,] Ad concilia quod spectat, non convenit inter eruditos de numero, nec de tempore. Pearsonius [Vide Tillemont mémoires, tom. IV, pag. 666.] unum tantum admittit; alii bina, ut Benedictini [Art de vérifier les dates, pag. 172.] et Pagius [Ad an. Baron 272, Pagii 271, num. 2.] , Cabassutius [Notitia conciliorum, pag. 26.] P. Alexander [Tom. IV, pag. 16.] ; tria Tillemontius [Ubi supra, pag. 296 et seqq.] , Hefelus [Conciliengeschichte, tom. I, pag. 131 et seqq.] , Dodwellus, de quo infra. Cum uni vel alteri interfuerit S. Firmilianus, imo fortassis præsederit; et cum ad postremum se conferret, morte abreptus in via sit, paulo explicatius nobis de illis tractandum, tanto magis, quod ex tempore, quo postremum habitum est, definiendus annus sancti Præsulis emortualis sit. Et primum quidem trina celebrata, ut mihi quidem videtur, liquet ex postremi epistola Synodica, quam Eusebius magnam partem recitat [Hist. lib. VII, cap. 30, pag. 279 et seq.] ; ubi diserte legitur: Firmilianus vero cum bis Antiochiam venisset, damnavit quidem, etc. Et paucis interpositis: Nunc quoque Antiochiam venturus erat Firmilianus, et jam Tarsum usque pervenerat… Sed cum jam convenissemus … dum ejus adventum expectamus, abiit e vivis. Ergo bis venerat, et venturus tertium erat. Quid luculentius quæras? Profecto Synodicæ testimonium, utpote certissimum fidissimumque, cuilibet alteri prævalet. Adeoque si Eusebii historia minus perspicua, vel etiam anceps aut incompleta reperiretur, elucidanda ex Synodica foret, non hæc ex illa. Nec Eusebius plane, imo nullatenus, dissentit. Ait cap. XXVII [Pag. 277.] : Ecclesiarum pastores … adversus gregis Dominici vastatorem simul omnes Antiochiam convenerunt. Capite sequenti, horum illustriorum nominibus adscriptis quid actum contra Paulum summatim declarat. Tum capite XXX, orditur: Hujus (Aureliani imperatoris) temporibus postrema τελευταίης synodus congregata est. Itaque de numero nihil definit; imo pluries episcopos coadunatos insinuat vox τελευταίής, quam utique sensu prioris et posterioris accipere non cogimur. Ait autem: Omnibus igitur vario tempore diversimode ac sæpenumero in unum coeuntibus multæ disputationes et quæstiones in unoquoque consessu agitatæ sunt [Cap. 28.] . Hinc infert Valesius, cui satis accedit Hefelus [Tom. I, pag. 139 et seq.] , et plures diversis temporibus synodos coactas fuisse, et in unaquaque synodo plures fuisse sessiones seu actiones [Valesius annotationes in Hist. eccl. Eusebii, pag. 155.] . Fateor verba Eusebii supra relata, si seorsum sumantur, sic posse intelligi; sed qui integram illius narrationem (quam subjicimus numero sequenti) legerit, persuasum, ut putem, habebit agi ibidem ex mente scriptoris de uno eodemque concilio, ad quod cum episcopi vario tempore et diversimode accessissent, et inter se sæpenumero convenirent, multæ disputationes et quæstiones agitatæ sunt.
[89] [imo tria Antiochiæ celebrantur.] Certum itaque mihi videtur, ab Eusebio unius tantum et alterius (quod postremum vocat) concilii acta summatim seu partim descripta; nec tamen sequitur duo solum celebrata. Imo ex Synodica postremi, alio loco recitata, novimus Firmilianum Antiochiam bis venisse, mortuum vero cum tertia vice eodem pergeret ad novam synodum jam congregatam. Reponet non nemo forte, certum quidem esse S. Firmilianum Antiochiam bis venisse, sed quidni sub eodem conventu? Quæ mera conjectura, cum obvio verborum sensu non facile componenda. Neque in more positum est, ut annis gravis antistes repetitis vicibus longa eat redeatque via, eidem cœtui interfuturus. Itaque firmo argumento probandum foret, S. Firmilianum contra communem inter homines consuetudinem egisse. Unde sua stat Tillemontii, Hefeli, Ceillieri [Autheurs sacrés et ecclésiastiques, tom. III, pag. 306.] , et aliorum sententiæ probabilitas, nempe præter duas ab Eusebio diserte memoratas, tertiam fuisse coactam, hancque mediam inter binas priores; nec obesse silentium Eusebii. Quod autem ad Paulum attinet, hic in prima perversam doctrinam dissimulavit, quam in secunda retractaturum se promisit [Hesele, pag. 133.] ; in tertia quod pertinax inveniretur, abscissus est. Hæc ex Eusebii narratione. Unde etiam Dodwellus breviter et concinne [Dissertatio singularis, cap. VI, pag. 71.] : Tantum absum a viri maximi Pearsonii seu Joannis Cestriensis, sententia, qui unicam agnoscit in causa Samosateni synodum, ut tres etiam agnoscendas existimem. Prima illa erat cui interfuit non Firmilianus modo sed Gregorius etiam Thaumaturgus… Secunda alia cui adfuit Firmilianus, quem bis Antiochiam venisse testantur tertiæ synodi Antiochenæ patres qui una ipsi aderant; tertiæ synodo quominus adfuerit Firmilianus obstabat ejus mors: Tarsi enim in itinere defunctus est. Cæterum videtur mihi omnino favere huic opinioni Theodoretus, cujus idcirco verba partim subjicienda. Ait [Hæreticarum fabularum, lib. II, cap. 8. Migne, Patrol. Græc. tom. LXXXII, col. 595.] : Hi (episcopi ab Eusebio nominati: Firmilianus, Gregorius etc.), cum multi essent qui convenerant, cæteris præsidebant. Ac primum quidem suasionibus et consiliis conati sunt, Paulum a prava opinione abducere. Postquam vero aperte negavit ille, se tale quidpiam sensisse, sed apostolica se dogmata sequi dixit, Dominum pro concordia laudantes ad greges suos redierunt. Procedente autem tempore, fama iterum, oras omnes pervadens, Pauli depravationem omnibus nuntiavit. Sed ne sic quidem laudatissimi Patres facile ad virum abscindendum processerunt; sed primo quidem morbo mederi per litteras conati sunt, ubi vero immedicabile malum esse perspexerunt, Antiochiam ITERUM alacri animo contenderunt, et lenia medicamenta adhibuerunt, et exhortantes, et pacta conventa in memoriam revocantes. Posthæc videntes et illum inficiantem, et instantes accusatores et illum se convicturos pollicentes, convenerunt in concilium… Tunc itaque concordi in eum lata sententia, ex sacris illum catalogis merito expunxerunt. Itaque primum convenerunt, factaque, ut putabant, concordia discesserunt; deinde iterum contenderunt Antiochiam, conati Paulo persuadere, ut saniora sequeretur consilia, atque ad sua rediere, ut plane de S. Firmiliano constat. Denique convenerunt in concilium et pertinacem in hæreticum dixerunt anathema. En tres distincte conventus.
[90] [Primum concilium] Qui primum et quamobrem Antiochiæ convenerint, quidque perfecerint, auctor est Eusebius, ex cujus fonte deinceps omnes hauserunt. Hæc autem ille habet [Hist. lib. VII, cap. 27 et 28, pag. 277 et seq.] : Cum igitur Xystus undecim (imo tribus nec omnino expletis [Valesius, annotationes, pag. 155. Art de vérifier les dates, pag. 243.] ) annis ecclesiæ Romanæ præfuisset, in ejus locum successit Dionysius… Sub idem tempus defuncto Antiochiæ Demetriano, Paulus Samosatensis episcopatum suscepit. Hic cum adversus ecclesiæ doctrinam nimis abjecte et humiliter de Christo sentire cœpisset, quasi is nihil supra communem hominum naturam habuisset; Dionysius Alexandrinæ ecclesiæ episcopus rogatus ut ad concilium veniret, adventum quidem suum distulit, senectutem et infirmitatem corporis causatus. Ceterum quid ipse de hac quæstione sentiret per epistolas indicavit. (Labbeus longissimam Dionysii epistolam recitat [Concilia, tom. I, pag. 849-894.] , quam ad hoc concilium refert, primum publici juris factam et latinitate donatam a Francisco Turriano S. J. Continet inter alia, decem Quæstiones Pauli cum totidem Responsionibus S. Dionysii; sed suppositia est [Hefele, tom. I, pag. 133] . Aliæ litteræ ejusdem ab Eusebio hic laudatæinterciderunt). At, pergit Eusebius, reliqui ecclesiarum pastores undique exciti tamquam adversus gregis Dominici vastatorem simul omnes Antiochiam convenerunt. Inter quos maxime eminebant Firmilianus Cæsareæ Cappadocum episcopus; Gregorius et Athenodorus fratres, ecclesiarum apud Pontum episcopi; Helenus quoque Tarsi et Nicomas Iconii antistites. Sed et Hymenæus, qui ecclesiam Hierosolymitanam regebat et Theotecnus, qui Cæsariensem illi finitimam administrabat. Maximus præterea, qui Bostrensem ecclesiam firma cum laude gubernavit, sexcentos quoque alios (numero indeterminato μυρίουστε ἄλλους), qui una cum presbyteris et diaconis eo confluxerunt, nequaquam difficile fuerit recensere. Verum hi quos dixi, illustres præ ceteris habebantur. Omnibus ergo vario tempore diversimode ac sæpe numero in unum coeuntibus, multæ disputationes et quæstiones in unoquoque consessu agitatæ sunt; cum hinc Samosatensis Paulus dogmatis sui novitatem occultare adhuc niteretur, illinc sacerdotes hæresim illius et adversus Christum blasphemiam denudare atque in medium producere laborarent. Hæc Eusebius, addens paulo post ex Synodica Firmilianum aliosque patres deceptos ab hæretico, doctrinam dissimulante suam; quare, ut habet Theodoretus, Dominum pro concordia laudantes ad greges suos redierunt. Vide num. præc.
[91] [et quas in illo partes habuerit S. Firmilianus;] Quæ ibidem partes S. Firmiliani fuerint docet Eusebius ex Synodica postremi concilii [Lib. VII, cap. 30.] : Firmilianus vero cum bis Antiochiam venisset, damnavit quidem dogmatis ab illo invecti novitatem, ut testamur nos qui adfuimus, et alii plures perinde ac nos optime norunt. Sed cum ille mutaturum se sententiam promisisset, credens ei Firmilianus, speransque sine ullo religionis nostræ probro atque dispendio rem optime posse constitui, distulit sententiam suam; deceptus scilicet ab homine qui Deum ac Dominum suum negabat, et qui fidem, quam antea profitebatur, violaverat. Nempe Vir sincerus, fraudis ac doli incapax refugiebat fidem ab episcopo datam habere suspectam. Quidam existimant, S. Firmilianum cœtui præsedisse, ut videtur ideo, quod primus ab Eusebio nominetur: inter quos maxime eminebant Firmilianus… Gregorius, Athenodorus, etc. Quæ quidem ratio minime frima: nam hoc loco Eusebius, recensens illustriores episcopos, nullo modo respexit ad ordinem quo sederunt. Certe Nicomas, Iconii antistes, nominatur ibidem ante Hymenæum Hierosolymitanum; hic autem, pro ecclesiæ suæ dignitate, subsellio præcessit illum aliosque plures. Tillemontius autumat [mémoires, tom. IV, pag. 664 et seq.] Helenum Tarsensem huic præfuisse, sicut et postremo præsedit, ut ex hujus Synodica, ubi primo loco nominatur constat. Theodoretus, (vide n. 89), alio ordine recenset illustriores episcopos illos: Inter eos autem, ait, qui convenerant, primas tenebant Gregorius Thaumaturgus et Athenodorus ejus frater, et Firmilianus Cæsaræ Cappadociæ episcopus, vir illustris, et qui scientia utraque pollebat, tum externa tum divina; et Helenus præterea Cilicum regens metropolim. Hi, cum multi essent qui convenerant, cæteris præsidebant, ut ex horum recensione colligi non posse videatur quis ex iis præfuerit conventui.
[92] [atque quo anno habitum.] Convenit satis inter eruditos de tempore quo concilium hoc celebratum est; anno scilicet 264 aut sequenti [Hesele, tom. I, pag. 132. Pagius ad annum suum 265, num. IV.] ut efficitur ex emortuali S. Dionysii Alexandrini, qui sub hoc concilio contigit; ad quod vocatus non venit quod ætate gravis et infirmus corpore esset. A plerisque mors sacnti hujus viri adscribitur X Septembris anni 264 [Tillemont mémoires, tom. IV, pag. 285 et 662. Dodwellus diss. sing, pag. 68 et seqq. Art de vérifier les dates, pag. 242.] . Sollerius noster in Patriarchis Alexandrinis præfert diem IX Martii anni sequentis [Tom. V Junii, pag. 29* et seqq.] . In hac opinione nihil obstal quominus cœptum dicamus concilium anno 264 labente vel exeunte, finitum sequenti non admodum provecto. Cæterum quæstio diligentius examinanda veniet ad diem XVII Novembris, quo S. Dionysius inscriptus martyrologio Romano est. Dissentit Labbeus, synodum innectens anno 266; non citius, quod interfuerit Hymenæus Ilierosolymorum episcopus; hic autem teste Eusebio in Chronico, anno 12 Gallieni sedem illam conscendit; non tardius, quod, auctore iterum Eusebio in Historia, Dionysius non vixerit ultra 12 præallegati imperatoris Gallieni annum [Concilia, tom. I, col. 843.] . Ad Hymenæum quod altinet, reponit Tillemontius [Ubi supra, pag. 295.] , Chronicum Eusebii vel potius S. Hieronymi emendandum vel explicandum ex illius Historia, ubi diserte traditur primæ synodo interfuisse Hymenæus, et insinuatur infulas Hierosolymitanas accepisse circa tempus quo Gallienus, captivo Valeriano, pacem ecclesiæ reddidit, adeoque circa annum 260 [Hist. eccl. lib. VII, cap. XIV. pag. 263.] . Papebrochius quidem etiam in Patriarchis Hierosolymitanis signat [Tom. IV Maji, pag. XIV.] Hymenæum sedisse ab anno 266; sed duorum decessorum, Alexandri et Marabanis, annum emortualem prætermittit; insuper nititur Chronico sive Eusebii sive Hieronymi; quod quam parvæ auctoritatis sit, ubi de annis accurate definiendis agitur, nemo non novit [Conf. Tillemont mémoires, tom. IV, pag. 666.] . Denique Chronicum, quod erudito decessori præmanibus erat ex Pontaci vel Scaligeri recensione, initium episcopatus Hymenæi ponit revera Gallieni XIII Christi 266 [Eusebius Sealigeri, pag. 176.] ; sed in emendatioribus ejusdem operis editionibus non eodem modo. Vallarsius [Opera S. Hieronymi. Migne, tom. XXVII, col. 651.] : Annon 12 Gallieni Hierosolymorum episcopatum tenet Hymenæus anno Christi 268; Angelus Maius [Scriptorum veterum nova collectio, tom. VIII, pag. 394.] : an. 13 Gallieni, Christi 269. Atque ex his satis apparet iterum, nihil certi ex Chronico in rem nostram elici posse, Omnibus itaque perpensis præplacet mihi sententia illorum, qui ex obitu S. Dionysii Alexandrini concilium I celebratum tenent anno 264 vel sequenti; si tamen Solleriu recte definivit diem et annum emortuales S. Dionysii, nempe IX Martii 265 (quod in Actis ad diem XVII Novembris videndum erit), potius dicendum foret coactum synodum sub finem an. 265, solutam sequenti. Pearsonius, qui unicam in hac causa celebratam vult et quidem anno 266, quo et depositum tenet Paulum Samosatenum, relictus fuit vel ab ipso discipulo et laudatore suo Dodwello. Vide num. 89. Confer Tillemontium [Ubi supra, pag. 666 et seq.] . Atque hæc de concilio primo.
[93] [De secundo concilio cui forte præsedit S. Firmilianus.] De secundo pauca dicenda habemus præter ea quæ num. 88 et 89 ex Eusebio et Theodoreto retulimus. Ad hoc pertinere censet Tillemontius [Ibid. pag. 665.] , quæ in Synodica leguntur de S. Firmiliano, nempe deceptum fuisse a Paulo, promittente mutaturum se sententiam. Ratio Tillemontii est, quod ex Eusebio Paulus in priori synodo simulatione utens dogmatis sui novitatem occultaverit, adeoque negaverit se perverse sentire, quare patres Dominum pro concordia laudantes discesserunt, oportet ergo ut in altera Synodo impii erroris convictus promiserit mutaturum se sententiam; hac itaque sponsione deceptus Firmilianus benignius cum homine agendum duxit, aliosque patres in suam traxit sentetiam; unde præcipuas partes habuisse in cœtu illo videtur (de aliis episcopis silet Synodica) imo et forte præsedit. Nihil utique est quod isti sententiæ plane repugnet; attamen cum Eusebius summatim et incomplete acta prioris concilii exhibeat; Synodicam autem postremi partim tantum recitet, nec major lux habeatur ex Theodoreto; conjicere quidem non asserere licet S. Firmilianum primum inter congregatos antistites obtinuisse subsellium. Tempus concilii hujus ignotum; certe inter annum 264 et annum 269 quo tertium coactum videbimus.
§ XIV. De anno, quo postrema synodus Antiochena celebrata. Ex obitu S. Dionysii tempus definitur, et hinc annus emortualis S. Firmiliani. Cultus. Scripta.
[Tertium quo anno coactum et absolutum, definiendum ex morte S. Dionysii papa;] Huic concilio cum S. Firmilianus (ad quod jam congregatum, cum properaret, in itinere diem obiit supremum) non interfuerit, id unum nobis quærendum, quo scilicet tempore habitum sit, ut exinde S. Præsulis emortualem definiamus. Alii aliis annis hanc synodum innectunt. Baronius an. 272, Pearsonius an 266 et ita porro. Melioris notæ critici conveniunt in annum 269. Res pendet a morte S. Dionysii papæ, ad quem Synodica directa est: incipit enim hæc: Dionysio (papæ) et Maximo (Alexandrino) et omnibus per universum orbem comministris…, Helenus et Hymenæus … carissimis fratribus in Domino salutem [Eus. lib. VII, cap. 30, pag. 279.] . Itaque coacta synodus, sedente Romæ S. Dionysio, qui cum e vivis excesserit supradicto anno 269, liquet eodem et episcopos Antiochiæ convenisse.
[95] [hæc autem contigit mense Decembri an. 269, ut efficitur ex veteribus catalogis,] Hunc autem illius emortualem esse, probant veteres Romanorum Pontificum Catalogi ab Henschenio prolati [Acta SS. April. tom. I, pag. I – XXXVII.] . Et primus quidem, cæteris longe præferendus [Ibid. pag. II.] , sic habet [Ibid. pag. XXVII.] : Dionysius annis octo, mensibus duobus, diebus quatuor. Fuit temporibus Gallieni ex die undecimo kalendarum Augusti, Æmiliano et Basso consulibus, usque in diem septimum kalendas Januarii, consulibus Claudio et Paterno. Alter catalogus ex mss. reginæ Sueciæ, licet priori inferior merito, tamen magni ab Henschenio æstimatus, hoc modo recenset [Ibid. pag. XXVIII.] : Dionysius … sedit annos quinque, menses duos, dies quatuor. Fuit temporibus Gallieni ex die undecimo kalendas Augusti, Æmiliano et Basso coss. usque in diem VI kalend. Januarii et consulatu Claudii et Paterni. Notat Henschenius: Consules accurate notati annos sedis indicant. Fuerunt relati hi, “Fulvius” quidem “Æmilianus et Pomponius Bassus” anno CCLIX, quando die XII Julii creatus est pontifex Dionysius; “imperator” vero “Claudius II et Ovinius Paternus” anno CCLXIX, quo mortuus est idem Dionysius XXVI Decembris… Sedit ergo annis decem, mensibus quinque, diebus quatuor; qui cum pluribus mendis a variis varie assignantur, sed a consulibus, passim apud omnes adjunctis, verum sedis tempus accipitur et stabilitur. Concordat plane Papebrochius in Conatu critico-historico [Propylæum Maji, pag. 38 et seq.] . Iisdem annis præfatos binos consulatus ponunt fasti consulares a recentioribus accurate editi [Art de vérifier les dates, pag. 331.] ; item Eckhel [Doctrina numorum, tom. VII, pag. 471.] , etc. In memoriam revocasse juverit, quæ sapienter monet Baronius in præfatione ad Annales, nempe designare singulorum pontificum tempora per consulatus, hanc regiam viam esse; et ad an. LXIX num. XXXVI: Tempora annumerata per consules libentioribus sunt accipienda auribus, cum ceteris illa frequentior, liberalior et verior esse noscatur chronographia, atque in usum frequentiorem accepta, quæ a fastis deducta est consularibus. Certe quidem cum vetera monumenta in antiquis scriptoribus interdum invenimus esse consulibus consignata, magno afficimur gaudio, perinde ac si in tenebris oberranti fax aliqua exoptata præfulgeat. Hæc ita Baronius, qui tamen pro primis pontificibus face illa uti non satis curavit. Ex his ergo contigit mors S. Dionysii papæ an. 269 et quidem XXVI Decembris. Ita etiam Pagius uterque [Breviarium, tom. I, pag. 45. Critica ad an. 271, Baronii 272, num. IX.] , Hefele [Tom. I, pag. 135.] , Bower [Unpartheische historie der Römischen Päpste, tom. I, pag. 124. Magdeburgi et Lipsiæ 1768.] , Tillemont [mémoires tom. IV, pag. 343 et seq. item, pag. 671, not. II.] , et, quod mireris, ipse Pearsonius, licet concilium (unicum admittit) adscribat anno 266, sed standum ait pro Dionysii emortuali Catalogis, nempe supra laudatis. Dissentiunt Baronius [Ad an. 272, num. XXI.] , Ciacconius et Oldoinus [Tom. I, pag. 179. Romæ 1677.] , Noveas [Vite etc., tom. I, pag. 89.] , etc.; hi defunctum tenent Dionysium 272. Baronius, ait Pagius [Critica ubi supra.] , Aureliano imperium adepto, Dionysium mortuum credidit; at sub Claudio contigit, et annus emortualis (269) Dionysii extra controversiam esse debet.
[96] [et confirmatur ex libello cleri Cpolitani;] Ex his legitima fluit conclusio Concilium tertium coactum anno 259, et forte absolutum, cum Synodica S. Dionysio sit inscripta. Confirmatur ex Libello contestationis cleri Constantinopolitani publice in ecclesia proposito: Quod Nestorius ejusdem sententiæ sit cum Paulo Samosateno, ante annos centum sexaginta condemnato. Libellum scriptum asserit Pagius [Ad annum suum 271, num. II.] anno 429; ab hoc numero si demantur præfati anni centum sexaginta, incidimus in annum 269. Paulo aliter Valesius in Annotationibus [In cap. XIX, pag. 155.] . Cæterum in hujusmodi scriptis numeri plerumque signantur non prorsus accurati, sed, ut aiunt, rotundi; nec omnes anni completi; ut mirum non sit alios aliud ex illis deducere. At firmum nostræ opinioni præbet argumentum obitus S. Dionysii, ex quo annus 269 demonstratur.
[97] [solvuntur difficultates.] Quod si objicias, concilium ex Eusebio celebratum temporibus Aureliani, qui imperare cœpit anno 270, mense Martio [Henschenius, tom. I April. pag. XXVIII] vel potius Aprili seu Maio [Art de vérifier les dates, pag. 346. Tillemont, Hist. des emper. tom. III, pag. 301.] (est enim non una difficultas in figendis accurate terminis imperii Aureliani [Eckhel, tom. VII, pag. 485 et seqq. Tillemont ubi supra.] , reponit Henschenius loc. cit., ab Eusebio nomen Aureliani non recte appositum, ignoscendo quidem errore, cum distantia vix trium (vel quatuor præter propter) mensium sit inter Dionysii obitum et Aureliani initium. Ita etiam Papebrochius, sed minus indulgenter: Putat, ait [Conatus critico-historicus, pag. *38. Propilæum Maji.] , Baronius, Aureliani imperio adscribendam mortem Dionysii propter epistolam Antiochenæ ecclesiæ datam ad illum, ut censet Eusebius… Sed ipsa epistola Aureliani non meminit; poterit ergo etiam hæc conjectura de tempore Aureliani, ceteris Eusebii circa res Romanas hallucinationibus absque scrupulo adscribi. Alii dicunt, concilium cœptum quidem sub Claudio, anno 269, sed continuatum atque absolutum sub Aureliano anno sequenti; ad Patres autem Antiochenos nondum perlatum de morte Dionysii nuntium, quando suam conscripsere Synodicam epistolam. Nec sane verisimilitudine caret ista sententia. Alii denique volunt cum Pagio [Critica ad annum suum 271, num. IV.] , Eusebium nihil aliud significare, quam Paulum jam in secundo (nobis tertio) concilio Antiocheno, Claudio regnante coacto, convictum et condemnatum, Aureliani temporibus, post Zenobiam videlicet debellatam (vel paulo citius, expugnata nempe urbe) ab ecclesia Antiochena exturbatum fuisse. Nam, ut habet Eusebius [Hist. lib. VII, cap. 30, pag. 282.] , cum Paulus a recta fide simul et episcopatu excidisset, Domnus, ut dictum est (in Synodica, cui Eusebius verba, quæ recitamus, subjecit) administrationem Antiochensis ecclesiæ suscepit. Sed cum Paulus e domo ecclesiæ nullatenus excedere vellet, interpellatus imperator Aurelianus rectissime hoc negotium dijudicavit, iis domum tradi præcipiens, quibus Italici christianæ religionis antistites et Romanus episcopus scriberent. Hoc modo vir supra memoratus cum summo dedecore per sæcularem potestatem ab ecclesia exturbatus est. Et hæc quoque sententia admitti potest. Triplex ergo responsio est ad difficultatem ex Eusebio ortam. Posteriores ambæ probabiles plane, atque solvendo nodo pares; præplacet mihi altera, utpote simplex magis. Cæterum quamcumque prætuleris, id extra controversiam, concilium coactum saltem et cœptum anno 269; quod nobis sufficit ad emortualem S. Firmiliani annum stabiliendum.
[98] [Defunctus Firmilianus anno 269.] Et re quidem vera testantur plane patres Antiocheni in sua Synodica apud Eusebium [Ibid. pag. 280.] , S. Firmilianum itineri se commisisse, ut Antiochiam, synodo interfuturus, veniret, sed in via defecisse. Nunc quoque, inquiunt, Antiochiam venturus erat Firmilianus et jam Tarsum (quod Ciliciæ oppidum est) usque pervenerat. Quippe improbitatem hominis antea fuerat expertus. Sed cum nos jam convenissemus; interea loci dum illum accersimus, dum ejus adventum exspectamus, abiit e vivis. Ex quibus manifestum est mortem sub initium concilii ponendam. Cum vero natalis S. Firmiliani dies in fastis (ut mox videbimus) ad XXVIII Octobris memoretur, recte existimavit Pagius synodum celebratam autumno præfati anni 269; qua in sententia nihil obest quominus soluta sit ante finem Decembris, et mors S. Dionysii congregatos episcopos latuerit, eique Synodicam inscripserint.
[99] [Sententia Molkenbuhrii exponitur] Marcellinus Molkenbuhr, de quo plura jam alibi, obitum S. Firmiliani contendit non ponendum ante annum Christi 272, adeoque singularem edidit dissertationem (quæ de sancto Præsule nostro secunda est) de S. Firmiliani anno emortuali, quo Paulus Samosatenus fuit depositus, ac synodus Antiochena III seu celeberrima contra Paulum celebrata. Sententiam suam concludit unica propositione, quam his statuit verbis: Celeberrima synodus Antiochena, in qua Paulus Samosatenus fuit depositus, celebrata non fuit ante annum 272. Quod ut probet: Eusebius, inquit, testis omni exceptione major diserte tradit, quod illa Synodus celebrata fuerit sub Aureliano imperatore. Additur locus ex libro VII Historiæ Eusebianæ, et subjungit P. Marcellinus: At vero Aurelianus sceptrum Romanorum adeptus non fuit ante annum 270, ut fatetur Pagius et cæteri omnes; imo Orientale imperium, in quo sita erat Antiochia, totum assecutus non fuit ante finem anni 272; siquidem Zenobia regina, quæ Paulum Samosatenum patrocinata fuerat, ab anno 267 partem imperii Orientalis per vim sibi in annum circiter quintum usurpaverat, Antiochiam tenuit; Aurelianus vero anno 272, ut vult Pagius, exercitum Zenobiæ profligavit, Antiochiam recepit, etc. Ex his infert, Synodum quam Eusebius sub Aureliano congregatam describit, non convenisse ante annum 272, quo catholicis liberum evadebat Paulum Antiochiæ accusare, damnare, deponere. Quidni etiam prius? Nemo enim umquam accusavit Zenobiam, quod rebus religionis se immisceret, vel catholicos episcopos impediret quominus officio suo pacifice fungerentur [Conf. Tillemont. Hist. des emper. tom. III, pag. 209, item pag. 210 et seqq. Eckhel, tom. VII, pag. 490.] . Id unum ei in causa Pauli objicitur, quod scilicet is, damnatus et exauctoratus, patrocinio fretus reginæ,e domo ecclesiæ excedere noluerit. Concludit autem P. Marcellinus: Cum vero Firmilianus die 28 octobris obiisse referatur in menologio Græcorum, et sententia depositionis contra Paulum prolata non fuerit, nisi postquam innotuerit mors Firmiliani, hinc necesse, ut Synodus usque ad finem illius saltem anni fuerit protracta. Itaque, ut paucis complectar sententiam istam, Eusebio teste Synodus habita est sub Aureliano; hic ante annum 272 Oriente non est potitus, ubi regnabat Zenobia, quæ, utpote favens Paulo, non permisisset, ut episcopi adversus eum convenirent; quod quidem postremum ut gratis ita etiam falso supponit P. Marcellinus; attamen ex his argumenta Pagii aliorumque prorsus elisa existimat, præter unum illud quod ducitur ex emortuali S. Dionysii.
[100] [et confutatur] Quæres, inquit, quomodo ergo solvitur sequens nodus chronologicus: Præfata Synodus acta concilii misit Romam ad Dionysium papam, ut docet Eusebius, qui acta vidit, legit, exscripsit? At vero Dionysius papa obiit ante annum 270, ut habent Pseudo-Damasus, liber Pontificalis, varii catalogi. Sed nihil in his quod vel minimum impediat, si scriptorem nostrum audias: Nodus ille, ait, facile secatur. Præfati authores anonymi, ut nulli erudito ignotum est, multis scatent erroribus chronologicis, quoad quatuor prima sæcula (esto, sed sunt ab eisdem plurima rectissime prolata, testibus Henschenio, Papebrochio, Pagio etc.); illis præferendus unus testis nominatus Eusebius, qui in Chronico æque ac in sua Historia l, VII c. XXX (ubi nempe recitatur Synodica) contestatur quod Dionysius papa post tempora Aureliani, qui occisus non fuit ante annum 275, supervixerit. At primum an ulli erudito ignotum Eusebium tum in Historia tum in Chronico multis scatere erroribus chronologicis præsertim quo spectat ad res romanas? Deinde nescio an vel levissime P. Marcellinus Chronicon inspexerit, secus non unam sed plures easque maxime patentes comperisset hoc loco sive hallucinationes sive contradictiones. Et re quidem vera mortem Dionysii signat Chronicon sub Probo imperatore, anno 279: Felix (Dionysii successor) XXV. Romanæ ecclesiæ episcopatum tenet annis 5 [Ex Vallarsii editione. Migne, tom. XXVII.] ; et ne suspiceres hujus pontificatum forte citius cœpisse, obstat ipse Eusebius, qui ad annum 267 sub Gallieno notaverat: Dionysius XXIV Romanæ ecclesiæ episcopus constituitur annis 12; et ante hunc, nempe ad annum 258: Xystus XXIII Romanæ ecclesiæ episcopatum tenet annis 8; huic autem in Historia tribuuntur anni undecim [Lib. VII, cap. 27.] ἔτεσιν ἔνδεκα ut vel ex hoc solo errore totus ruat computus Chronici. Cæterum Xystus nec annis octo, nec decem, sed ad summum uno præfuisse noscitur anno; nec etiam Dionysio in pontificatu dandi duodecim, sed decem et insuper menses aliquot. Itaque deserendus Eusebius ni universam Romanorum pontificum chronotaxin ab eruditis stabilitam pessumdemus. Latet partim fons hallucinationum in eo, quod Chronicon digestum per Olympiades, et annos ab Urbe condita sit, neglectis consulatibus, quæ, ut habet Baronius, fax est mediis in tenebris præfulgens. Nihilominus, si P. Marcellinum audias: Præferendus unus testis Eusebius. Egregia profecto methodus, facilis utique et secandis nodis apprime commoda! Favet Eusebius? Testis est omni exceptione major; dissentit? Interpolatus fuit, vel, ut Missorio præplacet, mentitus est, conf. § VII et VIII. Denique negat (nec in hoc admodum reprehendendus) P. Molkenbuhrius aliquid probari ex Libello contestationis, cujus numeri tam ad annum 272 imo et ad annum 275 referre possunt, quam ad annum 269. Totam disputationem concludit sequenti corollario: Cum igitur synodus Antiochena ultima, in qua Paulus fuit depositus, celebrata non fuerit ante annum 272; consequens est, ut S. Firmilianus usque ad hunc annum supervixerit. In hujus honorem hæc scripta sunto. Utinam vere.
[101] [Memoria in fastis sacris græcorum,] De cultu brevibus admodum esse licebit, cum præter memoriam in fastis utriusque ecclesiæ, latinæ et græcæ, vix est quod recenseamus. Menæa impressa [Venetiis 1845.] ad hunc diem 28 Octobris S. Firmiliani meminere his verbis: Eodem die memoria sancti patris nostri Firmiliani, episcopi Cæsareæ, et Melchionis sophistæ, presbyteri Antiocheni, qui deposuerunt (imo confuderunt καθεῖλον) Paulum Samosatenum. Ita ex versione Sirleti apud Canisium [Thesaurus, tom. III, part. II. pag. 482.] . Et adduntur pro more versiculi:
Εἰρηνικῶς
θνήσκουσιν
εἰρήνης
τέκνα
Φιρμιλιανός
καὶ
σὺν
αὐτῷ
Μελχίων.
Pacifice moriuntur pacis filii
Firmilianus et cum ipso Melchion.
De Melchione narrat Eusebius: Præcipue vero illum (Paulum) coarguit et latere cupientem confutavit δίηλεγξε Malchion Μαλχίων (sic apud Valesium) quidam, vir disertissimus, quippe qui sophisticæ apud Antiochiam scholæ præfuerat; et qui ob fidei christianæ sinceritatem in ejus loci ecclesia presbyterii honorem erat consecutus. Hic igitur adversus Paulum suscepta disputatione, excipientibus cuncta notariis (quæ quidem disputatio etiamnum extat) occultos hominis sensus fraudesque detegere solus omnium valuit. Hæc in postrema seu tertia synodo gesta sunt, proinde absente S. Firmiliano, qui Antiochiam properans, in itinere diem clausit. Ubi ergo menæa ambos conjungunt, atque ab iis depositum Paulum tradunt, lato sensu intelligenda sunt; scilicet quod uterque strenue contra hæresiarcham decertarint. De S. Malchione vide infra pagina sequenti. Mortuus jam erat S. Firmilianus cum sententia contra Paulum lata est. Similiter P. Martinovius in Anno græco-slavico, 28 Oct.: S. Firmiliani ep. Cæsareæ et Melchionis sophistæ presb. Antiocheni, ex Menæis græcis, mss. Mazarinæis, item mss. Sirmundi seu Claramontanis, et bibliothecæ Ambrosianæ Mediolani, præter Sirletum et Menæa impressa. Oriens Christianus [Lequien, tom. I, col. 369.] : Demum anno 269 labente Tarsi in Cilicia postremum diem clausit. Cujus memoriam Græci recolunt die 28 Augusti, utique mendose pro Octobris. Nomen S. Firmiliani desideratur in menologio Basilii, in kalendario marmoreo Neapolitano (apud Angel. Maï [Vett. Scriptt. nova coll. tom. V pag. 58. ad 64] ) in kalendario Constantinopolitano, in ephemeridibus Mosco-Græcis, tabulis Capponianis et generatim in aliis id genus monumentis, præter ea quæ supra recensuimus.
[102] [latinorum.] Idem obtinet in fastis latinis; pauci S. Firmilianum inscriptum habent; plurimi prætermittunt: Hieronymiana, Beda, Florus, Ado, Usuardus hujusque auctaria, Rabanus; item silent Galesinius, Maurolicus et denique Romanum; adde martyrologium ecclesiæ Africanæ, a Morcellio concinnatum [Africa Christiana, tom. II, ad calcem, pag. 359 – 376.] , etc. Miminere Ferrarius ad 28 Oct. in Catalogo generali, verba repetens Sirleti; item Castellanus hoc cum encomio: Firmilianus, episcopus Cæsareæ Cappadocum, eruditione celebris; qui Origenem hospitio excepit toto tempore quo Maximini duravit persecutio. Addi potest Dictionarium hagiologicum Mignianum. Quod si Baronius martyrologio S. Firmilianum non inscripserit (utique propter epistolam in S. Stephanum papam nimium injuriosam), nihilominus magnifice de eo loquitur in Annalibus: Qui, inquit [Ad an. 258, num. XLVII,] , et doctrina et sanctitudine morum nulli propemodum secundus. Quem … in ecclesiæ pace pie sancteque defunctum Græci colunt ac venerantur; cujus natalem diem, perinde ac aliorum sanctorum, in menologio consignatum anniversaria memoria celebrant. Quod utique testimonium nonnullis, haud satis æque de Firmiliano, quod fastis Romanis insertus non legatur, sentientibus opponi merito potest et debet.
[103] [De scriptis S. Firmiliani. ] Certum est S. Firmilianum, præter epistolam de baptismo, alia quoque scripsisse. Id enim plane docet S. Basilius Magnus in libro de Spiritu sancto [Migne, Patrol. græca, tom. XXXII, col. 207.] : Hanc fidem et Firmiliano nostro fuisse, testantur libri quos reliquit. Illos S. Hieronymum latuisse arguunt passim, quod in Catalogo scriptorum Episcopum nostrum prætermittat. An autem ex isto silentio ita inferre fas sit, viderint alii. Non equidem velim tantum affirmare. Ut ut sit, sola epistola ad Cyprianum superest; nisi forte quis illi tribuat perbrevem historiam S. Cyrilli pueri, martyrio coronati Cæsareæ Cappadocum, quæ, utpote bene scripta, inquit Tillemontius [Mémoires, tom. IV, pag. 313.] , sancto Præsule haud indigna est [Conf. Ceillier, Autheurs sacrés et ecclésiastiques, tom. III, pag. 306.] . Tillemontio prælusit Ruinartius his verbis [Acta sincera martyrum, pag. 345 et seq. Amstelædami 1713.] : Ceterum si conjecturis indulgere licet, istam beati Cyrilli passionem, quæ per modum epistolæ conscripta est, sancto Firmiliano, Cæsareæ Cappadociæ celebri episcopo tribuimus, tametsi ad id constanter affirmandum certiora expectamus argumenta. Quod autem epistolam bene scriptam asserat Tillemontius, nescio unde hoc hauserit; certe non ex Henschenio nostro, qui primus illam edidit in Actis SS. ad diem XXIX Maii [Tom. VII Maii, pag. 17.] . Monet autem eruditus atque optimus decessor: Acta quædam habemus per modum epistolæ, quam utinam alicubi invenissemus græca ac primigenia phrasi: nam et qui eam latine vertit, incultiori stylo est usus, et qui descripsere, videntur etiam eam multo barbariorem fecisse, dum quid describerent, non satis caperent. Ipsum tamen, qualem accepimus, latine contextum accipe, modice levigatum ex conjectura, ne prorsus stomachum tibi evertat tam hiulca barbaries. Ita Henschenius, qui utpote vir moderatissimæ indolis, stylum temperare solet, ut hæc ejus indignatio tanta mota sit oportet ex incredibiliter depravata lectione.
DE SANCTO MELCHIONE PRESBYTERO ANTIOCHENO
Post annum CCLXX.
COMMENTARIUS HISTORICUS.
Melchion, presbyter Antiochenus (S.)
AUCTORE R. D. B.
§ Unicus. S. Melchionis cultus. Ejus victoria de Paulo Samosateno in concilio Antiocheno.
S. Melchion [Ecclesiæ Græcæ martyrol. metricum, interprete Sibero, pag. 551; Menologium Sirleti apud Henricum Canisium in Thesauro Monum. tom. III, pag. 483; Synaxarium Margunii.] , quem alii Malchum [Ferrarius, Catalogus generalis SS. pag. 421.] , Malchionem [Eusebius, Hist. eccles. lib. VII, cap. 29; Theodoretus, Hæret. fabularum compendium, lib. II, Opp. omnia, tom. IV, col. 395; Nicephorus, Historia eccles. lib. VI, cap. 19, tom. I, pag. 422; Petrus Diaconus, Epistola ad Fulgentium et alios episcopos Africæ, cap. II, ap. Migne, Patrol tom. LXV, col. 442.] , Malachionem et Melchiorem [Ferrarii, Catalogus generalis, pag. 421.] dicunt et cujus nomen originem syriacam prodit, [S. Melchion, cujus memoria in fastis græcis hodie recolitur,] in albo Sanctorum simul cum S. Firmiliano, episcopo Cæsareæ Cappadocum, ad 28 octobris inscriptus est. In Siberi [Ecclesiæ Græcæ martyrologium, pag. 351.] quippe Martyrologio metrico, quod ex Menæis Græcorum collectum est, legitur ad præsentem diem:
Εἰρηνικῶς
θνήσκουσιν
εἰρήνης
τέκνα
Φιρμιλιανός
καὶ
σὺν
αὐτῷ
Μελχίων.
In pace pacis filii mortem oppetunt,
Firmilianus et sophista Melchion.
Item in Sirleti Menologio [Menologium Sirleti, pag. 351.] : Eodem die commemoratio sancti patris nostri Firmiliani episcopi Cæsareæ et Melchionis sophistæ presbyteri Antiocheni, qui deposuerunt Paulum Samosatenum. Quæ verba in latinum vertit Sirletus ex ignoto græco Synaxario; cujus exemplar quoddam præluxit etiam Margunio, quum vernacula Græcorum lingua Synaxarium suum scripsit. Sed hæc antiquitate superat Sirmundi Synaxarium, cujus excerpta, olim a Papebrochio facta, in bibliotheca regia Bruxellensi sub num. 11322 nunc servantur. Merito itaque non omissus est in Ferrarii Catalogo generali sanctorum qui in Martyrologio Romano non sunt, neque in Anno ecclesiastico græco-slavico nostri Martinovii.
[2] [Paulum Samosatenum] S. Melchionem fuisse virum disertissimum, quippe qui sophisticæ apud Antiochiam scholæ præfuerat, et qui ob fidei christianæ sinceritatem in ejus loci ecclesia presbyterii honorem erat consecutus, tradit Eusebius Cæsariensis [Hist. eccles. lib. VII, cap. 29.] : quem ad verbum fere exscripserunt Theodoretus [Opp. omn. tom. IV, col. 395.] et Nicephorus [Historia eccles. lib. VI, cap. 19, tom. I. pag. 422.] . Eadem præ oculis habuit S. Hieronymus, quum cap. LXXI libri de Viris illustribus hæc de eo scripsit: Malchion, disertissimus Antiochenæ ecclesiæ presbyter, quippe qui in eadem urbe rhetoricam florentissime docuerat, adversus Paulum Samosatenum, qui Antiochenæ ecclesiæ episcopus dogma Artemonis instaurarat, excipientibus notariis, disputavit; qui dialogus usque hodie exstat. Sed et alia grandis epistola, ex persona synodi ab eo scripta, ad Dionysium et Maximum, Romanæ et Alexandrinæ ecclesiæ episcopos, dirigitur. Floruit sub Claudio et Aureliano. In his vero præcipua S. Melchionis laus est quod sese acerrimum avitæ fidei propugnatorem stiterit adversus Paulum Samosatenum, Antiochenæ ecclesiæ episcopum, qui impium Artemonis dogma instaurarat [S. Hieronymus, de Viris illustribus, Opp. omn. tom. III, col. 682, edit. Migne.] ; vel, ut ait Eusebius [Hist. eccl. lib. VII, cap. 27.] , adversus ecclesiæ doctrinam nimis abjecte et humiliter de Christo sentire cœperat, quasi is nihil supra communem hominum naturam habuisset. Verumtamen S. Melchionem in primo Antiocheno concilio, quod Firmilianus Cæsariensis, Gregorius Thaumaturgus, ejusque frater Athenodorus aliique Orientis episcopi anno 264 vel 266 celebrarunt, adversum Paulum Samosatenum disputasse posteris non tradidere veteres: quin potius innuunt eum tunc ad propugnandam Christi causam non fuisse accersitum. Refert enim Eusebius [Ibid. lib. VII, cap. 28.] multos sub Gallieno imperatore Antiochiam ad nova Pauli diluenda dogmata sæpius convenisse episcopos; atque enumerans nonnullos præclaros viros, qui contra Paulum certaverint, de S. Melchione prorsus silet.
[3] [in altero concilio Antiocheno devicit,] Ast, quum Paulus, qui in conciliis sub Gallieno dogmatis sui novitatem occultare nisus erat, rursus suam pravam doctrinam spargere conaretur, denuo synodus innumerabilium fere episcoporum Antiochiæ congregata est [Eusebius, Hist. eccles lib. VII, cap. 28.] . Referunt eos fuisse septuaginta S. Athanasius [De Synodis, Opp. omnia, tom. II, col. 770, edit. Migne.] , octoginta S. Hilarius [Ibid col. 538.] et Facundus [De defensione trium capitul. lib. X, cap. VI, apud Migne, Patrologia, tom. LXVIII, col. 788.] , centum octoginta Basilius Diaconus [Basilii aliorumque supplicatio, ap. Labbe, Concilia, tom. III, col. 425.] ; quos inter Helenus Tarsensis, Hymenæus Hierosolymitanus, Theotecnus Cæsariensis in Palæstina, Maximus Bostrensis et Nicomas Iconiensis; quibus sese adjunxit S. Melchio cum aliis presbyteris et diaconis. (Erratur autem in Sirleti et Margunii Synaxariis, ubi traditur Firmilianus, Cæsariensis episcopus, deposuisse Paulum adeoque in posteriore Antiochena synodo sedisse; Patres enim ipsius concilii in sua epistola synodica scripserunt Firmilianum Antiochiam tendentem Tarsis e vita abiisse [Hist. eccles. lib. VII, cap. 30.] .)Præcipuas ibi habuit partes S. Melchio, qui Paulum Samosatenum præ reliquis coarguit et latere cupientem prorsus confutavit [Ibid. loc. cit.] . Et quidem notatione dignum videtur, non raro accidisse, ut conciliorum Patres, quum coram se haberent pravæ doctrinæ propagatores, quos ipsi propter eorum fallaces argutias et callidam facundiam non facile refellerent, solertia presbyterorum vel etiam diaconorum uterentur: quo pacto factum est ut Origenes in concilio Bostreno in Arabia [Labbe, Collectio conciliorum, tom. I, col. 650 et seq.; Eusebius, Hist. eccles. lib. VI, cap. 31.] contra contendentes animam humanam esse mortalem, et S. Athanasius in concilio Nicæno [Acta SS. tom. I Maii, pag. 190 et seq.] , petentibus episcopis, causam fidei catholicæ susceperint.
[4] [Hujus disputationis] Porro cum Patres in cœtu essent congregati, atque coram eis reus staret Paulus Samosatenus, proposita fuit, ut narrat Petrus Diaconus, ad S. Fulgentium aliosque Africæ episcopos scribens [Epistola ad Fulgentium, Biblioth. Lugd. Patrum, tom. VII, pag. 190.] , fides catholica: Deus, scilicet Verbum non nomine vacuo, non particula sui, sed natura Deus tantus, quantus et pater est, æqualis per omnia Patri, præter hoc tantummodo quod ille Pater est, iste Filius, naturæ se humanæ uniens factus est homo: hinc etiam a sanctis Patribus adunatione ex divinitate et humanitate Christus Dominus noster compositus prædicatur. Quod nolens Paulus Samosatenus confiteri, damnatus est ab Antiocheno concilio, Malchione, presbytero ejusdem Antiochenæ ecclesiæ, viro per omnia eruditissimo, et ab universis sacerdotibus, qui contra eumdem Paulum convenerant, tunc electo; qui summum disputationis certamen a concilio memorato suscipiens, ita eumdem hæreticum inter cetera redarguit, dicens: “Ex simplicibus fit certe compositum, sicut in Christo Jesu, qui ex Deo Verbo et humano corpore, quod est ex semine David, unus factus est, nequaquam ulterius divisione aliqua, sed unitate subsistens. Tu vero videris mihi secundum hoc nolle compositionem fateri, ut non substantia sit in eo Filius Dei, sed sapientia secundum participationem. Hoc enim dixisti, quod sapientia dispendiumpatiatur, et ideo composita non esse possit, nec cogitas quod divina sapientia sicut antequam se exinanisset, indiminuta permansit; ita et in hac exinanitione, quam gessit misericorditer, indiminuta atque indemutabilis extitit. Et hoc etiam dicis, quod sapientia habitaret in eo. Habitamus et nos in domibus, ut alter in altero, sed neque pars domorum nos sumus, nec nostra pars domus est.”
[5] [et epistolæ synodicæ supersunt fragmenta.] Præter hæc Petri Diaconi verba et aliqua fragmenta a Leontio Byzantino collecta nihil hujus disputationis superest, quamvis, ut ajunt Eusebius et S. Hieronymus, fuerit excepta notariis, eorumque tempore superstes, vel adeo fuerit egregia ut per eam in concilio occultos Pauli sensus fraudesque detegere solus omnium S. Melchio valuerit. Adde quod grandis epistola ex persona synodi a Melchione scripta ad Dionysium et Maximum Romanæ et Alexandrinæ ecclesiæ episcopos directa fuit; cujus hæc erat inscriptio: Dionysio et Maximo et omnibus per universum orbem comministris nostris; episcopis, presbyteris et diaconis; et universæ catholicæ ecclesiæ, quæ sub cælo est, Helenus et Hymenæus, Theophilus, Theotecnus, Maximus, Proculus, Nicomas, Ælianus, Paulus, Bolanus, Protogenes, Hierax, Eutychius, Theodorus, et Malchion, et Lucius; et reliqui omnes qui nobiscum sunt vicinarum urbium et provinciarum episcopi, presbyteri et diaconi, et ecclesiæ Dei: carissimis fratribus in Domino salutem. Ubi, qui apparet Malchion, episcopus non fuit, (ut sibi videre visus Hefelius [Conciliengeschichte, tom. I, pag. 136.] ,) sed presbyter, presbyterorum collegium repræsentans; ut Lucii, diaconorum quasi loco, nomen appositum est. Porro in hac epistola, quam in sua Historia ecclesiastica fere ex integro inseruit Eusebius, exponunt Patres Paulum Samosalenum ad incredibilem opulentiam pervenisse per scelera ac sacrilegia fratrumque concussiones; … neque aliud quam inanem gloriam captare et pompam affectare; … quin etiam psalmos, in honorem Domini Jesu Christi cani solitos, quasi novellos et a recentioribus hominibus compositos abolevisse; mulieres autem magno Paschæ die in media ecclesia psalmos quosdam canere ad sui ipsius laudem instituisse. Filium Dei e cœlo descendisse confiteri renuebat, sed Jesum Christum e terra ortum fuisse docebat. Viderant quoque Antiocheni subintroductas mulieres tam ipsius quam presbyterorum ejus ac diaconorum. Talis fuerat Pauli Samosateni ante synodum infamis agendi ratio. Neque videtur res ita S. Melchioni successisse ut Paulus ad meliora reversus fuerit: nam, cum a recta fide simul et episcopatu excidisset, ac proin Domnus administrationem Antiochenæ ecclesiæ suscepisset, e domo ecclesiæ nullatenus excedere voluit, usquedum imperator Aurelianus interpellatus rectissime hoc negotium dijudicarit, iis domum tradi præcipiens, quibus Italici christianæ religionis antistites et Romanus episcopus scriberent [Eusebius, Hist. eccles. lib. VII, cap. 30.] .
[6] [Concilium Antiochenum, cui Paulus sese non subjecit, celebratum fuit anno 270.] Multum de anno celebrationis Concilii Antiocheni inter eruditos disceptatum fuit. Etenim Henricus Valesius [Annotationes in Eusebium, pag. 155.] , Petavius [Rationarium temporum, lib. V, cap. XIII, pag. 203, edit. Lugd. Batav. 1710.] , Papebrochius [Acta SS. Propylæum Maji, pag. 38.] Henschenius [Acta SS. tom I Aprilis, pag. XXVIII.] , et Tillemontius [mémoires ecclésiastiques, tom. IV, pag. 297 – 665. edit. 1732.] annum 270; Baronius [Annales ecclesiastici, ad annum 272, num. 1.] annum 272, uterque Pagius [Antonius Pagi, Critice ad an. 272, num. 1; Pagi, Breviarium Romanorum Pontificum, tom. I, pag. 41 et seq.] et Remigius Ceillier [Histoire des Autheurs ecclésiastiques, tom. III, pag. 600.] autumnum anni 269 assignant. Et quidem in eo posita est difficultas quod Eusebius [Eusebius, Hist. eccles. lib. VII, cap. 30.] hinc affirmat congregatam fuisse synodum Antiochenam postremam sub Aurelio imperatore, qui mense martio anni 270 purpuram imperatoriam induit, illinc historiæ suæ ecclesiasticæ intexuit memoratam Antiochenorum epistolam ad Dionysium, Romanum pontificem, cujus obitum ad mensem decembrem anni 269 refertur. Sed præplacet Valesii, Henschenii aliorumque sententia: quin nos multum moveat rerum perturbatio, qua in præsentiarum Eusebii laborat narratio, quia, ut ait Henschenius noster [Acta SS. tom. I Apr. pag. XXVIII.] , videntur Antiocheni anno sequenti, (mense martio mari vix aperto [Ib. tom. X Oct. pag. 621.] ,) ignorasse Dionysii obitum, cum epistolam synodicam ei scriberent, quam Eusebius tempore Aureliani (qui a martio anni 270 regnavit) exaratam scribit. Quo anno et ubi obierit S. Melchion, memoriæ non fuit proditum ab antiquis scriptoribus.
DE S. TERENTIO ET NEONILLA EORUMQUE LIBERIS NITA, SARBILO HIERACE, THEODULO, PHOTIO, BELE ET EUNICE MARTYRIBUS
SYLLOGE.
Terentius, conjux, martyr (S.)
Neonilla, conjux, martyr (S.)
Sarbilus, eorum filius, martyr (S.)
Nitas, eorum filius, martyr (S.)
Hierax, eorum filius, martyr (S.)
Theodulus, eorum filius, marty (S.)
Photius, eorum filius, martyr (S.)
Bele eorum filia, martyr (S.)
Eunice, eorum filia, martyr (S.)
AUCTORE R. D. B.
§ Unicus. Cultus et passio SS. Terentii et Neonillæ, liberorum Nitæ, Sarbili, Hieracis, Theoduli, Photii, Belæ et Eunicæ.
[Quamvis cultus SS. Terentii et sociorum fuerit valde extensus, pauca de eis innotuerunt.] Memoria SS. Terentii, ejus uxoris Neonillæ et liberorum in pluribus græcis et slavicis kalendariis vel etiam menæis ad diem 28 octobris inscripta est. Etenim in menologiis sæculi IX Hierosolymitano et Caliopolitano, a Scholzio Bonnæ anno 1823 editis, et in menæis Crypto ferratensibus anni 1112 [Tasconi, Ad typtica Græcorum observationes, pag. 80.] , SS. Terentius, Neonilla et liberi, non secus ac in kalendariis Zographiensi [Annus ecclesiasticus Slavicus, pag. 344.] sæculi XII – XIII, et Bulgarorum Ternobienzi [Ibid. pag. 338.] anni 1272 recensentur. Dein leguntur in typicis S. Sabæ et Chilendariensi [Ibid. pag. 347.] anni 1331, vel etiam in kalendario Ostrogensi [Ibid. pag. 349.] anni 1581, in Menologio Sirleti [Apud Canisium, in Thesauro Monumentorum, tom. III, pag. 483, edit. Basnagii.] et in tabulis tum Papebrochianis [Acta SS. tom. I Maji, pag. XLIX.] anni 1628, tum Capponianis [Annus ecclesiasticus Slavicus, pag. 354.] anni circiter 1660. In Menæis vero Græcorum, annis 1592 et 843 editis, in Margunii Synaxario, uti et in Horologio Potschajovensi [Ibidem, pag. 262.] , ad Ruthenorum usum ineunte sæculo XIX excuso, laudantur Terentius et Neonilla cum suis liberis Nita, Sarbilo, Hierace, Theodulo, Photio *, Bele et Eunice: inter quos Bele et Eunice feminarum habent nomina. Præter hæc kalendaria enumerat Martinovius nonnulla alia, quæ de SS. Terentio et Neonilla et forsan de eorum liberis mentionem faciunt. Inter hæc veniunt kalendaria Slavica Parisiense [Ibidem, pag. 336.] sæculi XII – XIII, Mstislaviense [Ibid. pag. 353.] ante annum 1147 scriptum, simul ac kalendaria bibliothecæ Vindobonensis Constantinopolitanum sæculi vel XII vel XIV et Possevinianum [Apparatus sacer, tom. II, pag. 365.] usitatum apud Russos sæculo XVI, in quibus solus S. Terentius vel etiam socii renuntiantur. Neque hi martyres latuerunt omnino Latinos. Molanus enim in auctariis Usuardinis celebravit hodie Terentium et Neonillam cum eorum filiis; quod exemplum secutus est Ferrarius in Catalogo generali Sanctorum.
[2] [Non videntur origine fuisse Afri, sed Syri.] Cavendum autem ne quis existimet S. Terentium, S. Neonillæ conjugem, non esse diversum a S. Terentio, in Africa passo, qui hodie etiam in aliquot fastis legitur et de quo in prætermissis ad hunc diem 28 octobris breviter dictum fuit. Re quidem vera in Menæis excusis et in codice ms. græco Parisiensi, (Bibl. suppl. num.19,) dicitur ipse cum sociis passus esse in Africa, Decio imperatore et Fortunato præside, sed istius martyrologii auctor S. Terentium nostrum pro alio accepit Terentio, qui nempe cum SS. Maximo, Pompejo, Africano et aliis XXXIII aut XXXVI sociis, Decio imperatore et Fortunato præside, in Africa martyrii palmam adepti sunt. Horum quidem Acta nostri decessores ad diem 10 aprilis [Acta SS. tom. I Aprilis, pag. 860.] illustrarunt. Aliam insuper originem produnt ipsa turmæ hodiernæ nomina; quæ partim latina, partim græca, partim orientalia, ad Syriam, ubi variæ gentes mixtim vivebant, et sua sibi invicem communicabant vocabula, referenda videntur. De singulis disserere nolim; Bele et Sarbilus imprimis videntur esse nomina orientalia, quorum prius accedit ad appellationem Beli et posterius est appellatio cujusdam martyris Edesseni [Menologium Basilii ad 30 januarii.] . Nitas vero videtur esse syncope Nicetæ, uti Neonilla est diminutivum nominis Νεων. Accedit quod eorum nomina non leguntur in Menologio Basiliano; adeoque ad Byzantinos ex Syria venit eorum memoria, verisimillime per Typicum S. Sabæ. Certe quum Constantinopoli altum adhuc esset de eis silentium, SS. Terentii et Neonillæ nomina inscripta erant ad hanc diem in Menologio Hierosolymitano, atque etiam in Caliopolitano [Scholz, de Menologiis duorum codic. græc. biblioth. Parisiensis, pag. 4 et 8.] , cujus origo fere eadem est.
[3] [Multiplicia et acerbissima eorum tormenta.] Quæ vero tormenta S. Terentius, ejus uxor et filii perpessi sint declaratur in hunc modum in Menæis Græcis, verisimillime juxta documenta antiquiora syriaca: Eodem die (28 octobris) memoria sanctorum martyrum Terentii et Neonillæ et filiorum eorum Nitæ, Sarbili, Hieracis, Theoduli, Phocæ, Bele et Eunice. Sancti hi omnes, in una domo commorantes, Deum semper occulte colebant. Delati ad tribunal, constiterunt Christumque confessi sunt, et idola exploserunt. Itaque suspensi ferroque lacerati sunt; et acerrimum vulneribus acetum infusum infraque rogus accensus. Illi, inter se precati, se mutuo tacite consolabantur, quorum vota Deus non despexit. Angeli enim quamvis inaspectabiles illorum vincula solverunt, et eorum vulnera curarunt. Impios autem terror et pavor invasit. Sancti in vinculis detinebantur: rursusque producti fustibus contunduntur. Postea rotæ illigati, flagris cæduntur, sed quasi in speciem; nihil enim passi, præda feris objiciuntur. Sed ex omnibus suppliciis illæsi conservati, in ahenum, pice fervens, injiciuntur. Sed stridor ille ferventis picis in aquam versus est. Cum ergo impii viderent sanctos nulla re lædi posse, omnium capita gladio subjecere. Atque hæc ex Mathæi Raderi versione, cujus apographum, olim decessoribus nostris sibi comparatum, hodiedum in Bibliotheca regia Bruxellensi asservatur.
[Annotata]
* Phocas in Menæis anni 1843
DE SS. ANASTASIA VIRGINE ET CYRILLO MARTYRIBUS ROMÆ
PROBABILIUS SUB DIOCLETIANO ET ANTE AN. 303.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Anastasia, virgo, martyr, Romæ (S.)
Cyrillus, martyr, Romæ (S.)
AUCTORE B. B.
§ I. S. Anastasia virgo, cujus hac die in plerisque fastis sacris celebratur memoria, et acta conscripta a Symeone Metaphraste, videtur omnino distinguenda ab altera cognomine, nempe S. Anastasia vidua. Locus et tempus martyrii.
Quæstionem de una vel pluribus Anastasiabus, ut loquitur Sollerius [Martyrologium Usuardi XXXV Decemb. Observatio.] , prætermittimus. Tractanda veniet XXV Decembris, [Cur hodie de his SS. Martyribus agatur.] quo die longe celebrior occurrit memoria apud latinos; græci diem habent XXII ejusdem mensis. Rationes, quæ nos movent, ut hodie acta SS. Anastasiæ et Cyrilli (de hoc paucissima traduntur) illustremus, hæ præcipue sunt. Primum hac luce signantur in martyrologio Romano; item, sed die sequenti et omisso S. Cyrillo, in plurimis fastis græcis et slavicis; acta S. Anastasiæ, de qua dicimus, diversa ab actis alterius sanctæ martyris, mense Decembri cultæ, licet utraque, judice Allatio [Diatriba de Simeonum scriptis, pag. 124 et 125.] , sint Metaphrastica; tum alia prorsus sunt tormentorum in utrisque genera; denique non conveniunt de vitæ ratione: nostra virgo, altera vidua prædicatur; aut loco martyrii: prior Romæ passa scribitur tam in actis quam in martyrologio, posterior in Insula Palmaria vel, ut communius tenent, Sirmii. Ut mihi vix non certum, sit duas saltem agnoscendas sanctas martyres cognomines; an autem tres vel, ut insinuat Mazzochius [Commentarii in vetus marmoreum kalendarium, tom. II, pag. 430.] , etiam quatuor, alio, ut monui, examinandum loco erit. Quæ summatim proposita, ex ordine et per partes, ut aiunt, enucleabimus, incipientes a fastis sacris.
[2] [Memoria in fastis sacris latinis,] Primus, quem ordine temporis mentionem de S. Anastasia facere reperio, est Galesinius [Martyrologium S. Rom. ecclesiæ usui accomodatum. Venetiis 1578.] , qui ad hunc diem annuntiat: Romæ, sanctæ Anastasiæ virginis et martyris, quæ inauditis excruciata suppliciis, germanam veræ erga Deum pietatis religionem omni cruciamentorum genere testificata, demum abscissis cervicibus pro nobili certamine coronatur. Addit in Notationibus [Pag. 177 recto.] : Anastasiæ duæ extiterunt. Hæc porro diversa ab illa est, cujus dies natalis agitur octavo cal. Jan. (25 Dec.) ut cum ex ceteris, tum ex Metaphraste animadverti licet, qui hujus vitam copiose scripsit. Post Galesinium venit Baronius, qui anno 1584 edidit Romanum correctum, cui additæ litteræ apostolicæ, (vide Præliminaria [Pag. XX. Edit. Antverpiæ 1613.] . In hoc signatur S. Anastasia (sed præclariori encomio quam apud Galesinium) una cum S. Cyrillo martyre: Ibidem (scilicet Romæ) sanctæ Anastasiæ senioris virginis, et Cyrilli martyrum: illa in persecutione Valeriani (imo Diocletiani) sub Probo præfecto vinculis constricta, colaphis cæsa, igne et verberibus cruciata, cum in confessione Christi immobilis permaneret, abscissis mamillis, evulsis unguibus, dentibus comminutis, manibus pedibusque præcisis, truncata capite, tot passionum monilibus ornata migravit ad Sponsum: Cyrillus autem ei petenti aquam propinans, martyrium pro mercede accepit. Notat insuper eruditus cardinalis: Agunt de his græci in menologio die sequenti. Acta Anastasiæ a Metaphraste descripta recitat Lipom. tom. 6, et Sur. tom. 5. Hæc senior dicitur respectu alterius Anastasiæ, quæ passa est in persecutione Diocletiani, de qua inferius VIII kal. Januar. Baronianum elogium repetit Castellanus gallice versum in martyrologio universali, adscripta margini nota: Die sequenti, ut in menologio, unde hæc desumpta sunt, ubi tamen desideratur vox “senior,” qua hanc distinctam voluere ab altera, 25 Decembris memorata, quamvis eadem verisimiliter sit, cum Romani aliam numquam noverint. Id quidem posterius perperam, ut ex dicendis saltem probabilius efficietur. Recte ait Combefisius: Antiquæ tabulæ latinæ seu martyrologia nihil de hac Anastasia habent vel Rosveidi, vel Corbeienses Hieronymi; ut neque Ado nec pariter Usuardus nec ulla apud Sollerium illius auctaria. Prætermittitur quoque a Petro de Natalibus, a Maurolyco, qui biennio ante Galesinium edidit suum martyrologium, et, quod magis mireris, a Ferrario in Catalogo sanctorum Italiæ, qui post correctum Romanum in lucem prodiit; laudatur vero in Hagiologio italico, ubi ad hunc diem XXVIII Octobris ita exorditur auctor [Tom. II, pag. 260, Bassani 1773.] : Quoniam instituti mei laboris ratio fuit, omnes Italorum sanctorum vitas ex gravibus auctoribus seu ex ecclesiarum codicibus collectas afferre, ideo vitam quoque sanctæ Anastasiæ romanæ virginis et martyris a Metaphraste primum scriptam, mox a Lipomano et Surio fusiori calamo conscriptam (imo latine redditam) censui piis lectoribus exhibere etc.
[3] [græcis et slavicis.] Antiquior et copiosior memoria est apud Græcos, sed alio die. Et primum quidem reperitur in præclarissimo menologio Græcorum, ad finem sæculi X scripto jussu imperatoris Basilii porphyrogenetæ, XII Octobris: Certamen sanctæ martyris Anastasiæ virginis. Anastasia Christi martyr, Decio et Valeriano imperatoribus, ex urbe Roma fuit, monasticam vitam cum aliis virginibus in quodam monasterio agens. Quare ad præfectum delata, ejus jussu collari ferreo constricta ad ipsum adducitur; ad cujus conspectum cum stetisset, quod interrogata, Christi nomen confessa esset, colaphis cæditur; tum nudata, subjecto igne amburitur, liquata pice, oleo ac sulphure superinfusis. Mox in equuleum sublatæ ossa omnia converso hastili confringuntur. Post hæc ambæ mamillæ ei abscinduntur, utraque manus amputatur ac dentes evelluntur. Tandem post multos alios cruciatus, gladio finem accepit, atque ita spiritum suum Domino tradidit. Græci, præter Basilianum hoc die 29 Octobris agunt de sancta Anastasia. Sirletus habet [Menolog. græc. apud Canisium, tom. III, pag. 482.] : Natalis sanctæ magnæ martyris Anastasiæ Romanæ… Fuit autem Anastasia Decio et Valeriano imperatoribus genere Romana, juvenilem agens ætatem et in monasterio vitam ducens etc. Menæa excusa: Memoria sanctæ sacromartyris (ἁγίας ὁσιομάρτυρος) Anastasiæ Romanæ; in Synaxario (ut assolet) summarium passionis exhibetur, præmissis versiculis:
Κάρας
τομὴν
ἤνεγκε
ῥώμη
καρδίας
Βλαστημα
Ῥώμης,
μάρτυς
Ἀναστασία
Capitis abscissionem sustulit virtute cordis
Germen urbis Romæ, martyr Anastasia
vel ut Siberus vertit [Ecclesiæ græcæ martyrologium metricum, pag. 352. Lipsiæ 1727.] :
Collum secari mente firma pertulit
Romana martyr Anastasia.
et iterum:
Τλῆ δὲ Ἀναστασιη ἐνάτῃ ξίφος εἰκάδι ὀξύ.
Cædit Anastasiam vigesima nona securi [Ibid. pag. 471 in Ephemeribus.] .
Eadem die signant quoque menæa S. Cyrillum, qui in Basiliano prætermittitur sicut et in aliis plerisque: Memoria sancti martyris Cyrilli, additis solum versiculis:
Ὑποσέσιν
μέλλοντος
οὖσαν
μοι
στέφους
Κύριλλος
οἶδα
τὴν
ἀπειλὴν
τοῦ
ξίφους
Probe scio Cyrillus, ensis has minas
Laurum beatitudinis promittere.
Similiter in Horologio [ὡρολόγιον pag. 203.] : sanctæ martyris Anastasiæ Romanæ (τῆς Ῥωμαίας), hæc, ætate juvenis cum esset (νέα οὖσα τὴν ἡλικίαν) in quodam monasterio vixit (διατρίβουσα); capta ab impiis et Christum libere confessa, diversi generis perpessa tormenta, capite truncata fuit an. 256 sub Valeriano et Gallieno. Celebratur etiam S. Anastasia eadem 29 Octobris in ephemeribus græco-moscis Papebrochii; item in Capponianis: Anastasia, sanctus Abramius. Notat vero Assemanius [Kalendaria ecclesiæ universæ, tom. V, pag. 324.] : Ita et fasti græco-moschi. Possevinus, “S. martyris Anastasiæ” dumtaxat. Codices vaticani cum nostro slavico utrumque omittunt. De sancta Anastasia romana virgine et martyre, hac die græci in menologio; at Basilianum ad diem 12 hujus et martyrologium Romanum ad 28 Octobris, ubi senior dicitur ad distinctionem alterius Anastasiæ, quæ colitur ad 25 Decembris a latinis, a græcis vero ad XXII ejusdem, ut infra dicemus. Tabulas Capponianas perperam retulit Assemanius ad sæculum XIII, cum pictæ demonstrentur circiter anno 1660, ac proinde triginta fere annis post tabulas Papebrochianas, quæ ad annum pertinent 1638. Vide Annum ecclesiasticum P. Joannis Martinov [Acta SS. tom. XI Oct. pag. 10 et seq.] , ubi pariter fasti slavici haud parvo numero citantur, qui sanctæ Martyris nostræ 29 Octobris mentionem faciunt; inter alios kalendarium evangeliarii Mitislaviensis, ante annum 1117 scriptum: Passio sanctæ megalomartyris Anastasiæ; item kalendarium Ternobiensis ecclesiæ anni 1272: Martyris Anastasiæ romanæ; eodem modo kalendaria Sisatovacense anni 1324 et Ostrogense anni 1581. Atque in his omnibus fastis sive latinis sive græcis slavicisque ad diem 25 vel 22 Decembris memoria agitur alterius Anastasiæ; ut proinde a sæculo saltem decimo, quo compositum menologium Basilianum fuit, binæ eæque distinctæ hujus nominis martyres celebrentur; quod et ex actis clarius demonstrabitur.
[4] [S. Anastasia virgo ab altera cognomine vidua demonstratur diversa, ex Actis,] Acta utriusque S. Anastasiæ diversa sunt, licet ab eodem auctore, nempe Simeone Metaphraste, conscripta, medio proinde sæculo decimo [Dupin, tom. VIII, pag. 3, item, pag. 81.] . Nostra sic ordiuntur: Litteris mandatum est, duas fuisse Anastasias διττὰς ἡμῖν Ἀναστασίας, ambas quidem genere claras, longe autem clariores confessione fidei, et eis patriam fuisse Romam veterem. Quarum altera quidem viro pietate non bono brevi tempore conjuncta matrimonio … Altera autem vitam elegit monasticam et quietam, omnino expers nuptiarum et, qui ex iis oriuntur, tumultuum. Hæc clara utique sunt ac liquida, ut jam alteram ab altera probe ex scriptoris mente distinctam agnoscamus. Adde inter Nicetæ Paphlagonis Orationes encomiasticas, a Combefisio editas [Bibliothecæ patrum græcorum Auctarium novissimum. Part. I, pag. 327 – 477. Paris 1672.] , ultimam ad nostram spectare Anastasiam. Inscribitur: Εἰς τὴν ἁγίαν μεγαλομάρτυρα παρθένον Ἀναστασίαν Laudatio sanctæ magnæ martyris atque virginis Anastasiæ [Ibid. pag. 462.] . Rebus concordat Nicetas cum Metaphrasta; verbis, ut fert laudationis natura, longe uberior. Speciminis gratia sit locus, ubi ipse quoque monstrat suam hanc S. Martyrem nullatenus esse confundandam cum altera cognomine.
[5] [et oratione Nicetæ Paphlagonis;] Duas porro, ait [Ibid. pag. 462 et seqq.] , novimus Anastasias; ambas illustres, atque ad carnem quod attinet, illustri stemmate satas, confessione autem, quæ est in Christo, longe illustriores; ortasque ambas seniore Roma, ac quæ ambæ immortali sanctorum civitate hanc commutarint. Verum altera quidem ad breve tempus viro improbo incorrupte copulata, tumque mortis incursu ab ejus maligna mente liberata, castæ viduitatis studiis, omnique justitia et sanctitate instituta vita, perseveravit. Altera vero, a puero virginum cœtui addicta, animoque simul ac corpore Christo consecrata, impollutam in finem usque virginitatem illi consecravit. Ac quidem illa a majoribus acceptam omnem substantiam (quæ sane perampla erat) necessitatibus sanctorum communicans, impensaque martyribus, amoris vi illis quodammodo conglutinata, eorumque pretiosis linteis saniem extergens, vulneraque infundens ac exosculans; atque adhuc viventes verbis fortibus roborans et ad immarcessibiles coronas egregie animans, defunctisque sanctissime justa persolvens, sic seipsam præclarum illis munus sepulchrale postea præbuit, per ignem holocausto oblata ac in odorem suavitatis Deo computata. Virgo autem, parentum affiniumque, prædiorum ac pecuniarum ab ipso jam ætatis tertio anno relicta facultate atque copia, religiosæque cuidam domui ad vigesimum usque annum ex animo assidua; nec non sacræ Sophiæ (hoc enim illi nomen, sub cujus magisterio ac disciplina agebat) seu potius ipsius vere Dei Sapientiæ opera, Patri adoptata, per multa graviaque pro Christo tormenta et lanienas, abrupto qui in carne est incolatu, ad desideratissima Dei tabernacula commigravit. Observat autem Combefisius [Ubi supra, pag. 509.] : Anastasiam omnes seniorem vocant, eoque distinguunt ab Anastasia vidua.
[6] [non tamen recte dicitur senior.] Attamen falso asseritur omnes eam seniorem vocare, saltem si fastos spectamus: nam vox illa apud græcos non reperitur, ut jam animadvertit Castellanus (num. 2), nec adhibetur a Galesinio. Equidem, præter Baronium, vix alium novi, qui ita habeat; atque ideo probabiliter, quia eruditus cardinalis ejus martyrium sub Valeriano (quo fundamento infra videbimus); alterius sub Diocletiano coronam ponendam censuit. Notandum tamen apud Surium quoque legi ad hunc diem 28 Octobris et in capite actorum: Est autem hæc Anastasia senior, sic dicta respectu alterius Anastasiæ, de qua 25 Decembris. Ita in Suriani operis editione anni 1618, multis sanctorum vitis aucta et notis marginalibus instructa. An vero præfata verba in primis editionibus (quæ anno altera 1570, altera an. 1576, prodiit [Conf. Biographie universelle, voce: Surius.] atque adeo utraque Baronii martyrologio aliquot annis antiquior est) legantur, dicendo non sum, siquidem postrema, eaque optima anni 1618 editio solum ad manus mihi sit. Plerique solum Virginem appellant, qua voce satis discriminatur ab altera.
[7] [Quo tempore floruerit Nicetas.] Ut ad Nicetam revertamur, floruit is sæculo IX. Oudinus signat annum 860 [Tom. II.] ; Dupinius ponit circa annum 885 [Bibliotheca ecclesiastica, tom. VII, pag. 247. Paris 1696.] . Cum itaque post Nicetam scripserit Metaphrastes, oritur quæstio, unde sua ille deprompserit. Autumat Combefisius [Pag. 609.] , Acta primum ἀρχαἳκὼς scripta extitisse, quæ ipsa Nicetas stylo exornanda acceperit. Quidni idem fecerit quoque Metaphrastes, cum difficile sit Allatio contradicere, qui diserte acta, infra a nobis edita, illi adjudicat? Nec sane repugnat utrumque, Nicetam nempe et Metaphrastem, eodem ex fonte hausisse; nisi dicamus illum huic præluxisse, scilicet Nicetam a Metaphraste contractam; quod tamen haud facile a quopiam admissum iri putem. Utut est, tum ex scriptoris utriusque perspicuo testimonio, tum ex actorum diversitate, mihi omnino probata videtur personarum distinctio.
[8] [Distinctio probatur item ex passione.] Nec solum acta diversa numero habemus, sed tota etiam rerum gestarum seu passionum serie, ut ex utrorumque actorum collatione abunde declaratur, et sufficientur efficitur ex recitatis numero superiore Nicetæ verbis. Confirmatur autem ex menologio Basiliano, ubi ad diem XXII Decembris de altera Anastasia ita annuntiatur: Certamen sanctæ martyris Anastasiæ et sanctarum mulierum sociarum. Anastasia martyr, Diocletiano imperatore, Romæ claruit, divitibus ac nobilibus parentibus nata, atque a matre fidem Christi edocta; a Chrysogono vero christianorum doctore sacris literis instituta. Virum autem duxerat, Publium nomine, divitem quidem sed ethnicum. Quod igitur christianus non esset, eum Anastasia oderat nec ullam ei corporis sui potestatem faciebat: erat autem benigna et liberalis in pauperes, eosque qui in vinculis detinebantur, visitabat. Quamobrem in carcerem a viro suo detruditur. Sed mortuo eo dimissa, omnibus facultatibus in pauperes distributis, sedulam sanctis operam dabat, martyrio defunctos sepeliebat, multos ad perferendum martyrium impellebat. Quare a multis diverso tempore præfectis excruciata, deinde in mare, postea in ignem injecta, sed incolumis inde evadens, tandem una cum iis, quæ secum erant mulieribus decollatur. Hæc qui contulerit cum encomio, quod ex eodem menologio adscripsimus num. 3 de nostra sancta Martyre, utique persuasum habebit alteram cum altera Anastasia minime confundendam.
[9] [Martyrii locus,] Sunt et alia multa quibus hoc idem sin demonstratur, saltem confirmatur. Locus martyrii diversus. S. Anastasia virgo passa scribitur Romæ tum in actis tum in martyrologio; vidua vel in Insula Palmaria, ut ferunt acta, vel probabilius Sirmii ut diserte in pluribus martyrologiis. Id porro certum, Virginem Romæ constanter annuntiari; viduam alibi; solus contradicit Antonius Maria Bonuccius Soc. Jes., qui, ut habet Coletus [Illyricum sacrum, tom. VII, pag. 491.] in historia S. Anastasiæ hujusce (viduæ) acriter et erudite contendit, eamdem Sirmii quidem quæstioni et tormentis primum pro Christi fide fuisse subjectam, inde Romam deductam et in Palmaria, quæ in Tyrrheno mari sita mille passus septem ac triginta distat a vetere Anxure, nunc Terracina in Latio, igne combustam. Nititur Bonuccius vetusto codice Lateranensi, ubi habetur: Anastasia ad urbem rediens ab imperatore cuidam pontifici Capitolii traditur nomine Ulpiano. Ast reponit Coletus [Ibid. pag. 492.] , verba hæc, cur de Roma necesse est ut intelligantur? An non de Sirmio, unde ad imperatorem rursum abducta sit, qui principum more hac illac et per urbis vicinia consursabat? Paulo ante notaverat idem Coletus: Nec Capitolinus Ulpiani pontificatus quidquam juvat Bonuccii sententiam: celebriores imperii urbes (quas inter Sirmium profecto ponendum) Capitolia ad formam Romani sibi erigi studebant. Sane S. Apollinaris Ravennæ episcopus jussu Saturnini præfecti traditus dicitur pontificibus Capitolii Ravennatensis. Et infra [Ibidem, pag. 493.] : Quid si in Sirmii vicinio locus extiterit, cui “Palmario” cognomen, consitis ibidem palmis? Sane in antiquo lectionario Anastasiani martyrii ad nos Jadera misso ea dicuntur, quæ cum actis Metaphrastis congruunt … et Anastasia cum sociis ad fontem palmarium ducta perhibetur… “Maceratam menstrua inedia Anastasiam jussit Florus ad ignobilem situ fontem cognomine Palmarium pertrahi.” Ex his aliisque multis, quæ ibidem disputat, concludit Coletus: Itaque meo quidem judicio ex actis Bonuccii non probatur Anastasiæ ad Urbem reversio, nec in Insula Palmaria martyrium; laudati ab eo scriptores alter ex altero rem gestam excipiunt, neglecto penitiore examine; e contra numero plura sunt, quæ Sirmium præferunt; et Metaphrastis historia diligenter a Surio collata cum mss. codicibus melius veriusque de Sirmiensi martyrio debet intelligi, Romani vero martyrologii non officit auctoritas, quod Baronio ac Sollerio testibus auctnm ipsissima fere Bedæ aliorumque verba de Anastasia repetit et de Palmariensi martyrio. Atque hæc ita Coletus, qui, more suo, quæstionem cæteris diligentius accuratiusque examinavit. Locis diversis passas sanctas duas martyres cognomines diserte quoque tenet Combefisius [Auctarium novissimum, pag. 510.] ; alteram nempe in urbe Roma; alteram in Insula Palmaria, quam ait spectandam in mari Ligustico, non longe ab ostiis Tiberinis, de qua etiam Plinius, et hodie vocatur Palmaruola [Vide Plinium Harduini, tom. I, pag. 160, not. 8. Paris. 1641, in-fol.] . Atque de his satis; latius agendum erit ad diem 25 Decembris, quo S. Anastasiæ viduæ illustrabuntur acta. Certum itaque videtur Virginem Romæ passam; alteram Coletus Sirmii, Bonuccius in Palmaria coronatam opinatur; Combefisius [Ubi supra.] Sirmiensem hanc a Palmariensi mallet distinguere: Putem, inquit, tertiam aliam Anastasiam esse, quæ … Sirmii passa sit.
[10] [tempus; incertum] Ad martyrii tempus quod attinet, in diversa abeunt scriptores; alii id contigisse censentes sub Valeriano, alii sub Diocletiano. Priori sententiæ subscribit Baronius in martyrologio Romano (Vide num. 2), nixus græcorum fastis; posteriorem amplectitur Combefisius, standum ratus actis Metaphrastis, quibus consonat Nicetæ oratio panegyrica. In actis a Lipomano et Surio laudatis (verbis utor Combefisii) perinde ac in Niceta hic nostro, passa legitur sub Diocletiano; Menæa Sirleti et ipsa Magna (adde menologium Porphyrogenetæ) sub Valeriano (et Decio); exque illis recentiores Romanæ tabulæ: nam antiquæ nihil de hac Anastasia habent, vel Rosveidi vel Corbeienses Hieronymi; at neque Ado. Quod mihi indicio est, eos qui nuper Romanas tabulas auxerunt, Clemente VIII pontifice, non aliunde habuisse, quod ita asserte in eis posuerunt de Valeriani tempore, quam ex illis græcorum menæis; quæ videndum an præpolleant actis antiquis, sic (puta antiquis) Lipomano et Surio relatis, cum forte sint ipsa primum sic ἀρχαἳκῶς scripta, quæ ipsa Nicetas stylo exornanda acceperit, nec in eis inventam epocham immutandam sibi indulserit, sive illud menologium viderat, sive quod ex archetypo Basilius porphyrogeneta edendum curavit atque excripsit, cujus (Basilii) Nicetas ætate paulo superior. Basilii menologium, ut monui jam, prodiit ad finem sæculi X; Nicetas floruit post medium sæculi præcedentis, Metaphrastes eodem, quo Basilius sæculo, sed minus provecto (Dupinius annum signat 950 [Tom. VIII, pag. 81 in tabula chronologica.] . ) Igitur uterque (Nicetas et Metaphrastes) Basilio prior est; proinde monumenta antiquiora, puta Acta et Oratio panegyrica, Diocletiani præferunt persecutionem; recentiora, nempe fasti tam græci quam slavici sicut et latini, Valeriani. Cum tamen Porphyrogenetæ menologium ad ætatem Nicetæ et præsertim Metaphrastis annos haud procul accedat, cumque censendum sit, tam huic quam aliis fastis græco-slavicis conficiendis documenta superiorum ævorum prœluxisse, adeoque adhibenda atque procul dubio fuisse adhibita; hinc fit, ut certo statui non possit, an passio S. Anastasiæ virginis contigerit sub Diocletiano an sub Valeriano; mihi rectius adscribi videtur prioris imperio, quæ etiam Combefisii sententia est, qui tamen prudenter notat [Auctarium novissimum, pag. 510.] , parum caute facere, qui sic asserte illud unum alterum ponunt, ac si nihil eis obstaret, aut una menæorum fides certa omnino esset; cum certum sit plura in eis extare quæ laborent, magnoque judicio accipienda sint, cujus exemplum in altera et juniori Anastasia statim occurrit… Nam et illa fecit ὁμωνυμία, ut plures strophæ et moduli in ejus officium irrepserint, qui palam sunt Anastasiæ senioris et virginis. Recitantur ibidem in confirmationem loci ex menæis descripti.
[11] [an sub Valeriano] Si sub Valeriano ponamus gloriosum S. Anastasiæ agonem, passio contigit inter annum 250, quo cœpit Deciana persecutio et annum 260, quo Valerianus a Persis devictus atque in vincula conjectus fuit. Notum porro est, persecutionem a Decio inchoatam, sub hujus successoribus perstitisse, unde sæpe sæpius apud scriptores una eademque censetur. Sic diserte in menologio Basiliano: ἐπὶ τῆς βασιλείας Δεκίου καὶ Ὀυαλεριανοῦ Decio et Valeriano imperatoribus, qui tamen sceptrum simul nullo umquam tempore tenuerunt. Occiso Decio, exeunte Novembri an. 251, successerunt Gallus et Volusianus, a militibus interempti circa finem Maii an. 253; hos excepit Æmilianus, ipse etiam simili morte sublatus, tertio vel quarto post acceptam purpuram mense. Post hunc solium conscendit Valerianus, mense Augusto ejusdem anni 253, qui proinde annis præterpropter septem regnaverat, cum in Saporis incideret manus. In obviis historiis nostris solent decem numerari distincte persecutiones, quarum septima sub Decio, octava sub Gallo el Volusiano, nona sub Valeriano: his admissis, martyrium S. Anastasiæ nec ante annum 253 nec post an. 260 consummatum fuit; atque in hac sententia haud absurde senior dicitur, cum apud omnes in confesto sit alleram Anastasiam Diocletiano imperante coronatam.
[12] [an sub Diocletiano;] In sententia, quæ inhærens actis tenet S. Anastasiam, virginem scilicet, sub eodem augusto sanguinem suam fudisse, videndum est an et quis sit annus ex iis, quibus præfuit iste, cui commodius adscribi passio possit. Imperium Diocletiani cœpit 17 Septembris an. 284, desiit 305, quo ille kalendis Maii exuta purpura, Salonam se recepit atque ibedem dies privatus usque ad mensem Maium an. 313 protraxit. Est ergo in hac sententia spatium viginti et paulo amplius annorum, quibus mors gloriosa S. Anastasiæ contingere potuit: nec enim cogimur illam adscribere generali, motæ a dicto imperatore an. 303, persecutioni; cum constet fere toto turbatissimi ejus regiminis curriculo, plures vix non singulis annis signari martyres, idque sive vi priorum edictorum, sive latis specialibus localibusque decretis, sive flagrante cæsarum quorumdam et præsidum in christianum nomen odio. Conjectat Combefisius passam S. Anastasiam prioribus annis Diocletiani. Quamquam, ait [Ibidem.] , acta vetera causam martyrii significent dumtaxat Christi prædicationem et vitæ cœlibis professionem; fuisse tamen aliquid in ea (Anastasia) peculiare, cujus delata præsidi sit, ex eo videtur manifestum, quod una ipsa ex sancto illo sodalitio (plures namque cum ea deducebantur) ad Probi tribunal rapta, cum ille ejus nuptias non ambiret nec ejus ullus procus esset; fueritque libira facultas Sophiæ colligendi dissecta illius membra, truncoque adjungendi atque omnino ad locum Urbi vicinum funus curandi; quæ non male conveniant in Diocletiani priores annos, quando necdum funestum illud edictum in christianos promulgaverat, quo tanti ab eo omnis generis brevi tempore nece sublati; sed ex superiorum temporum ratione, vel ipse vel præsides, qui præcipue offendisse aliquid videbantur ac majestatis quidpiam habere, christianæ superstitionis reos excruciabant.
[13] [probabilius sub posteriore.] Quibus ex verbis, non nihil tortuosis et impeditis, innuitur genus passionis, in actis (quæ utinam fidiora essent) descriptum, non convenire posterioribus, sed potius prioribus annis Diocletiani, adeoque martyrium S. Anastasiæ ponendum saltem ante promulgatum an. 303 persecutionis edictum. Subdit Combefisius: Fueritque forsitan hæc causa ut senior dicta sit, quod prior, etsi eodem imperatore, martyrium fecerit, quamvis forte ætate Anastasia vidua junior; cujus, judice Tillemontio, mors sicut et S. Chrysogoni, ejus magistri, innecti potest anno 304 [Mémoires, tom. IV, pag. 810.] . Animadverti supra num. 6 perperam asserere Combefisium, S. Anastasiam hanc ab omnibus dici seniorem, cum ante Baronium, putem, invenias neminem, qui ita vocet. Certe nihil tale reperire est in fastis græcis et slavicis, sicut et nec in actis. Denique addit laudatus Combefisius: Si quis ad conjecturam melius habuerit, aut in certiora monumenta inciderit, gratiam faciet si produxerit. Itaque in mediis hisce tenebris, id solum plus minus probabiliter statuere licet; nempe S. Anastasiæ obitum sub Diocletiano potius quam sub Valeriano collocandum, esseque non nullam rationem ut rectius prioribus innectatur illius imperatoris annis quam posterioribus duobus.
§ II. Acta ex pluribus codicibus manuscriptis edita; justo severius a Tillemontio reprehensa demonstrantur. De S. Cyrillo pauca ad nos pervenerunt.
[Acta pluribus in codicibus mss. reperiuntur,] Atque hæc ex actis; quæ ipsa quanti sint meriti remanet elucidandum. Et primum quidem juverit notasse Parisiis in bibliotheca imperatoria codices esse haud parvo numero in quibus acta S. Anastasiæ virginis reperiuntur. Alter eorum signatur 1480; atque hic est ex quo martyrium infra edimus. Porro codex ille membranaceus, censetur XI sæc. scriptus. Vide Annotata. Alii tres codices laudantur a Bernardo Montfaucon, in Bibliotheca Coisliniana: scilicet [Pag. 210.] , codex CXLV olim LXI, membranaceus X vel XI sæculi. Constat foliis 279. Vitæ SS. mensis Octobris. Ubi [Pag. 211.] fol. 245 verso: Vita et Martyrium S. Anastasiæ Romanæ. Init Διττὰς ἡμὶν ὁ λόγος Ἀναστασίας οἶδε. 28 mensis (octobris). Itaque codex iste (si fides Montfauconio) synchronus foret Metaphrastæ: hic enim, teste Petro Lambecio [Comm. de bibliotheca Vindobonensi, tom. VIII, col. 1195. Kollarius.] , decimo post Christum sæculo floruit, sub Leone (VI) Sapiente (Philosopho), Constantino Porphyrogenito, Romano Lecapeno et Romano II sive juniore. Porro horum primus solium conscendit anno 886; postremus obiit 963 [Art de vérifier les dates. pag. 273 et seq.] . Alter Coislinianæ codex est XI circiter sæculi [Montfaucon ubi sup. pag. 185 et 187.] , in quo fol. 187 et 27 Octobris in S. mart. Anastasiam. lnit. Δεδοξαμένα ἐλαληθη περὶ σοῦ ἡ πόλις. Atque hæc est laudatio Nicetæ Paphlagonis, de quo pluries mentionem fecimus, a Combefisio in lucem producta. Tertius denique codex apud Montfauconum est sæc. XIV [Ibid. pag. 213.] . Init. Ἀναστασία γυναικῶν ἡ καλλιστή, quæ tamen, ut docet Fabricius et recte quidem [Bibliotheca Græca, tom. X, pag. 193.] , est Anastasiæ Romanæ viduæ, latine apud Surium 25 Decembris et apud Lipomanum tom. V. Errat autem Fabricius dum ibidem laudationem Nicetæ spectare ait ad eamdem Anastasiam viduam; pertinet vero ad Virginem quæ nostra est. Similiter tres enumerat Lambecius codices. Primum [Bibl. Vindobon. tom. VIII, col. 493.] decimus sextus codex manuscriptus historicus græcus, est chartaceus, antiquus et bonæ notæ in-fol… Continentur in eo magni menologii græcorum menses duo, September et October; et fol. 374 ad 380 Vita et Martyrium sanctæ Anastasiæ Romanæ conscriptum a Symeone Metaphraste (testem adhibet Lambecius Allatium) Μηνὶ τῷ αὐτῷ κη᾽ (id est 28). Recitatur initium, estque plane idem quod apud nos Διττὰς μεν etc. Deinde codex XVII [Ibid. col. 548.] membranaceus, pervetustus, elegans et optimæ notæ in-fol … continetur in eo magni menologii græcorum mensis October. Reperitur fol. 226 – 233 Symeonis Metaphrastæ martyrium S. Anastasiæ Romanæ senioris … 28 Octob. incipiens … Διττας μεν etc. Denique [Ibid. col. 555 et seq..] codex XVIII pervetustus et optimæ notæ continet præfati menologii eumdem mensem … die XVIII ejusdem Symeonis martyrium S. Anastasiæ Romanæ senioris.
[15] [quorum nonnulli ad sæc. XI pertinent,] Itaque ætatem codicum non stricte definit Lambecius: Antiquus unus ei est; pervetusti alii duo; quibus ex vocibus haud absurdum videtur, codices illos sæculo XI haud multum posteriores esse reputandos. Cum in Urbe versarer inclinante Maio et sequente junio an. 1865, occasione beatificationis ven. servi Dei Joannis Berchmans S. J., reperi in bibliotheca Vallicellana codicem signatum D. 51, qui diserte ad sæculum XI refertur, et continet Metaphrastæ totum mensem Octobrem, ubi a fol. 253 verso ad fol. 262 versum, vita S. Anastasiæ eadem plane est ac nostra. Duo quoque apud nos exstant eorumdem actorum apographa; alterum (Colbertino nostro omni ex parte concordans) ex ms. Mediceo R. Franciæ; alterum rebus quidem, ut plurimum, conveniens, verbis autem seu stylo valde diversum, atque dimidio fere brevius, ex ms. Vatic. 866; insuper notavit manus sua Papebrochius: Invenimus etiam in Ms. Alexandri VII. Initium est: Κατὰ τοὺς καιροὺς Διοκλητιανοῦ τοῦ Βασιλέως; et signatur a decessoribus dies 12 Oct. Illorum meminit etiam Fabricius [Ubi supra.] aitque esse auctoris incerti; videntur recentioris ætatis. Confer Annotata. Nec sane dubitandum quin in bibliothecis aliarum regionum et urbium similiter reperiantur codices plures eadem continentes acta. Cæterum ex omnium codicum istorum collatione confirmatur, prout diximus num. 4 et 10, acta reipsa a Metaphraste fuisse conscripta ac proinde sæculo X haud recentiora. Latinam versionem damus a Lipomano concinnatam, cui, paucis tantum exceptis verbis, consonat Surius.
[16] [in multis a Tillemontio reprehensa; nempe quod Anastasia virgo Romæ non colatur;] Dubitat Tillemontius [mémoires, tom. V, pag. 715.] an opus sit duas distinctas assumere Anastasias, licet binæ, eæque diversæ circumferantur historiæ, et altera virgo prædicetur discipula S. Sophiæ atque Romæ coronata, altera vidua, discipula S. Chrysogoni; et longe probabilius alibi quam Romæ passa. Porro aliam dubitandi rationem præfatas scriptor non affert, nisi quod utriusque sanctæ martyris acta exigui existimat meriti, nec altera alteris meliora videantur. Quidni intulerit exinde utramque Anastasiam supposititiam! Sed singulas Tillemontii objectiones contra acta expendamus. Primum miratur Romanos, cum haberent egregiam martyrem indigenam, puta Virginem nostram, coluisse tamen extraneam, scilicet viduam, neglecta omnino propria. Existimo ego etiam S. Anastasiam esse viduam, cujus in Urbe antiquissimus exstat titulus, cujusque mentio fit in canone missæ, ac proinde discipulam S. Chrysogoni, cujus nomen in eodem canone legitur. Ast an fas est inde inferre, non esse a nostra diversam? Stantibus præsertim rationibus, a nobis supra expensis, quæ contrarium suadent? Sæpe sæpius usu venit, ut potiori cultu gaudeant martyres alibi quam in patria vel loco certaminis; idque ex multiplici causa atque nonnumquam levi potest dici et intelligi ortum, v. g., ut alia omittam, ex insigniori passione, templo ædificato, reliquiis peregre allatis, privata viri potentioris propensione etc. Cæterum, licet S. Anastasia vidua, longe probabilius, passa Sirmii sit; certum tamen hoc non est, ut vidimus supra. Insuper quocumque demum loco martyrium contigerit, neminem novi qui dubitet Anastasiam hanc non secus ac Virginem Romæ in lucem editam; perperam itaque hoc ex capite extraneam habet Tillemontius.
[17] [quod non signetur in fastis latinis;] Mirum insuper putat (quæ altera ejus objectio est) nullam in fastis latinis antiquioribus virginis Anastasiæ fieri mentionem, quam, inquit, a solis græcis accepit Baronius; illos autem valde parum fide dignos habet Tillemontius. Ast haud adeo infrequens, apud latinos signari sanctos martyres vel confessores, qui ex vetustioribus græcorum fastis desumpti primum fuerunt. Nec sane supposititius quisquis judicandus ideo, quod in menæis aliisque græcorum menologiis celebretur. Nemo unus est, qui non magni faciat Basilii menologium, ubi utriusque Anastasiæ distincta disertaque legitur memoria.
[18] [quod sint Metaphrastica, proin fabulosa;] Tertia ratio Tillemontii est, quod acta sint Metaphrastica. Notum porro omnibus est, scriptorem illum justo severiorem se exhibere in dijudicandis Metaphrastæ elucubrationibus. Nec enim æquum est, ut falsa existimetur narratio ob hoc solum quod auctor illius sit Metaphrastes. Præterea diximus historiam seu Acta S. Anastasiæ virginis ἀρχαἳκῶς probabilius exstitisse, ex quibus Paphlago primum, dein etiam Metaphrastes haud improbabiliter hauserint. Cæterum non est necesse ut omnia et singula, quæ ab utrisque hisce auctoribus tradita sunt, probemus; secus utriusque Anastasiæ, imo et innumerabilium aliorum sanctorum sive vita sive martyrium puris putisque fabulis forent annumeranda. Esto de singulis passionum adjunctis vel nullatenus vel non satis constare, quin et sinceris immixta aut superaddita sæpe spuria; non ideo tamen universa statim narratio erit repudianda, nec ipsum certamen et nomen sacrorum fastorum albo expungendum. Quin potius studeamus vera a falsis, quantum licuerit, secernere et expurgare. Convenit quondam per epistolam (hæc enim non erubescit) Cicero Lucceium ut historiam consulatus sui conscriberet, etiam atque etiam rogans ut et ornaret ea (quæ contigerant) vehementius etiam quam fortasse sentiret et in eo historiæ leges negligeret … amorique nostro, ait, plusculum etiam quam concedit veritas largiare [Vide Panckoucke, Œuvres de Ciceron, tom. XIX, pag. 92 et 426. Ciceronis Epistt. ad famil. lib. V, epist. 12.] . Pone Lucceium istiusmodi votis obsecutum (ut quidem videtur, sed opus ad nos non pervenit); cuinam in mentem venerit idcirco totam scriptionem falsi arguere; adeoque nec Ciceronem consulem fuisse; nec Catilinæ fortiter restitisse, nec de patria optime meritum?
[19] [præsertim vero quod S. Anastasia in monasterio dicatur vixisse.] Displicet plurimum Tillemontio [Mémoires, tom. V, pag. 716.] quod feratur sancta Virgo relictis parentibus et necessariis, et iis omnibus quæ ad hæreditatem pertinent in quodam monasterio, vicesimo anno ætatis seipsam collocasse. Equidem non video quid in his absonum dixeris. Certe in sequentia verba S. Cypriani ex libro de Habitu virginum [Pag 174.] : Nunc nobis ad virgines sermo est etc. notat Thomassinus [De vet. et nov. Eccl. disciplina, part. I, lib. 3, cap. 42. num. 3, pag. 779.] : Quibus verbis declaratur, has Agni immortalis sponsas jam tum (ante annum 258, quo S. Cyprianus martyrio est coronatus) in unum eximium cœtum coaluisse, a vulgo fidelium segregatum. Cœtus vero tales dudum ante Cyprianum in pluribus ecclesiis extitisse, idem Thomassinus pro explorato habet [Ibid. pag. 778 et seq.] : Professio ipsa et consecratio virginum una cum evangelica semente statim ab exordio nominis christiani per orbem propagari cœpit. Præter castitatis votum continebat quoque, ut e SS. Cypriani et Hieronymi monitis liquet, obligationem ducendæ vitæ (sin minus in communitate saltem privatas intra ædes) a virorum consortio sejunctæ, vacandique omnimodæ pietati, nec non facultates terrenas, si quas haberent, non aliter quam in bona opera impendendi. In actis S. Bonifacii, coronati exeunte sæculo tertio, legimus de S. Aglaë [Acta SS. tom. III Maii, pag. 283.] : Abrenuntiavit mundo … universa quæ habebat distribuens egenis … et cum paucis puellis cum ea abrenuntiantibus famulata est Christo. Conf. Examen historicum et canonicum libri R. D. Mariani Verhoeven [Pag. 45 et seqq.] . An autem vita hactenus descripta proprie religiosa fuerit, habens etiam vota paupertatis et obedientiæ (quod quidem plerique affirmant, negat Thomassinus) nihil refert ad propositum nostrum. Id autem clarum, fidem actorum haud infringi ex eo quod S. Anastasia tradatur sub finem sæculi III et initium sequentis in puellari cœnobio vixisse.
[20] [Quo in pretio sint habenda acta.] Igitur mea opinione utraque acta, scilicet S. Anastasiæ virginis, quæ nostra est, et alterius cognominis viduæ, ejusdem sunt meriti, quatenus a Symeone Metaphraste, proinde saltem circa medium sæculum X, conscripta; quem non putem historias pro libitu cudisse, sed hic sicut et alibi memoriæ commendasse, quæ ex traditione ecclesiarum prioribusque auctoribus hauserat. Nec tamen negaverim res gestas castigatius proferre potuisse, certas a dubiis vel commentitiis discriminando, parcius prodigiis et portentis indulgendo. Ast cum Tillemontio universa a Metaphraste prolata fabulis annumerare, quod is tempore vixerit nimium ab eventu remoto: hoc enim vero nec admitto nec admittendum a quopiam cordato existimem. Suadet prudens ratio ut putetur. Metaphrastes ad manum habuisse plura documenta, quæ post ipsum interciderunt. Quis porro pronuntiarit illa vel nullius vel exigui tantum fuisse meriti, adeoque talia ut certo a nobis rejicerentur, si superessent? Unde Allatius [De Symeonum scriptis, pag. 44.] : Ea quoque tempestate plures manuscripti codices habebantur, quam hac nostra ætate; quum et barbarorum incursionibus universa Græcia afflicta est, et similes codices nequissimorum hominum scelere variis modis deperditi… Quis itaque jure negaverit, quæ Metaphrastes concinnavit, in aliis codicibus iisque fide dignis non perlegisse? Saltem fateamur oportet, rem ita se habere potuisse; adeoque sicut nec omnia indiscrete probanda sic nec temere damnanda, quæ tanta mole a Symeone sive collecta, sive conscripta sive adornata habemus. Quo autem spectat ad vitam S. Anastasiæ virginis, probe etiam considerandum, Metaphrastem vix non ad amussim consentire Nicetæ Paphlagoni, qui ætate illum paulisper præcedit. Quapropter haud absurde existimat Combefisius acta ἀρχαἳκῶς id est antiqua simplicitate vel pingui quadam Minerva composita extitisse, quæ uterque (Nicetas et Symeon) proprio stylo exornarunt, ille encomiastica oratione, hic historica narratione. Certe quoniam concordant, iisdem hauserunt ex fontibus, vel extinctis vel hactenus nos latentibus. Conf. supra num. 7, item Annotata in Caput II.
[21] [De S. Cyrillo.] Diximus paucissima de S. Cyrillo ad nos pervenisse. Hic breviter colligam quæ in variis actorum apographis leguntur. Et primum quidem Symeon Metaphrastes, postquam narravit S. Anastasiæ præcisa fuisse ubera, exsectam linguam et excussos dentes, adeoque sanguine profluente perfusam sanctam Virginem, prosequitur in hunc modum: Quo tempore dicitur, cum parum defecisset, aquam petiisse et accepisse. Qui autem præbuit, fuit vir quidam, Cyrillus nomine, cujus adeo non erat pietas manifesta, ut talis quidem putaretur ab impiis; alioqui autem, quod ad animæ attinet affectionem, fidelissimus et in primis pius. Atque ille quidem magnam accepit mercedem pro proculo aquæ frigidæ, et re adeo vili emit coronam martyrii. Nam cum accepisset Probus, quod is non esset solum fractus naturæ misericordia, et quod misereretur membrorum illorum amputationis, sed potius propter fidei societatem, et quod non sustineret videre sic aqua indigentem communis Domini ancillam maxime germanam, Martyri potum præbuisset, dominicum hoc implens mandatum, mortis ei affert supplicium. Deinde vero fert etiam ultimam in Martyrem sententiam, et eam condemnat ut vitam gladio finiat. Vide Annotata. Itaque S. Cyrillus paulo ante S. Anastasiam coronatus fuit, quin explicetur quo supplicii genere; probabiliter capitis etiam abscissione. Sic pariter, sed brevioribus Nicetas Paphlago in Oratione encomiastica apud Combefisium [pag. 473.] Cruoris igitur copia elanguescens (S. Anastasia), modicam aquam petiit, qua os elueret. Porrexit vir quidam, christianus quidem religione, sed qui hactenus gentilium sectæ existimaretur; Cyrillo athletæ nomen erat. Quo Probus conspecto, nec naturæ solum miseratione sed et ejusdem fidei commercio in Pugilem propense affectum intelligens, eam (viam), quæ ad mortem est, duci præcepit. Codex Vaticanus differt ab aliis, quod bis petitam et propinatam narret aquam. Primum post præcisas mamillas: Et sancta Martyr Christi petiit aquam, qua ablueretur. Et quidam ministrorum, Cyrillus nomine, habens in abscondito fidem Christi, propinavit illi aquam. Et iterum post exsectam linguam et excussos dentes: S. Anastasia deficiens aquam petiit; sanguis enim vehementer fluebat ex ore. Cyrillus autem ei iterum dedit aquam. Quod intelligens præses, jussit Cyrillum expelli civitate, et gladio interfici. Conf. Annott. Vide etiam Comm. præv. num. 2 et 3, ubi de memoria in fastis sacris.
VITA ET MARTYRIUM
Sanctæ Martyris Anastasiæ
ROMÆ
Ex cod. Colbertino ms. bibl. imp. Paris. N° 1480, fol. 238 – 246.
Anastasia, virgo, martyr, Romæ (S.)
Cyrillus, martyr, Romæ (S.)
a b
EX MSS.
CAPUT PRIMUM
Binæ innotuere martyres nomine Anastasia; altera vidua, virgo
altera. Hæc in monasterio pie a B. Sophia instituta atque ad Probum
delata quod christiana esset, nec blanditiis cedit, nec minis
deterretur. In faciem cœsa insanum provocat præsidem.
Διττὰς ἡμῖν ὁ λόγος Ἀναστασίας οἶδε γνωρίζειν, ἐπιφανεῖς μὲν ἄμφω τὸ κατὰ σάρκα γένος, ἐπιφανεστέρας δὲ πολλῷ τὴν ὁμολογίαν τῆς πίστεως, καὶ πατρίδα σαφῶς αὐταῖς Ῥώμην ἐπιγράφει τὴν πρεσβυτέραν· ὧν ἡ μὲν ἀνδρὶ πρότερον οὐκ ἀγαθῷ περὶ τὴν εὐσέβειαν ἐπὶ βραχὺ συζυγεῖσα, οὔπω δὲ οὔτε κοίτης οὔτε μίξεως αὐτῷ κοινωνήσασα, ἀλλὰ τὸ καλὸν ἄνθος ἔτι διατηροῦσα τῆς παρθενίας, τὸν ἄνδρα τε μεταξὺ θανάτῳ ἀποβαλοῦσα ἐν χηρείᾳ σώφρονι τοῦ λοιποῦ καὶ ἀρετῶν ἀσκήσει διέζη, ὅλαις χερσὶ τὸν πατρῷον πλοῦτον εἰς ἐνδεεῖς ἐκκενοῦσα πρός τε τοὺς δία Χριστὸν πάσχοντας ἡδέως φοιτῶσα, τά τε δεσμωτήρια δἰ αὐτοὺς φιλοπόνως ἀνερευνῶσα, καὶ πάντα τρόπον αὐτῶν ἐπιμελομένη καὶ τοὺς ἰχῶρας ἐκμάσσουσα, καὶ ῥᾷον τὰς ὀδύνας φέρειν ποιοῦσα, καὶ ζῶντας μὲν ἔτι, διδασκαλίαις, συμβολαῖς, ὑποθήκαις ἐπιῤῥωννύουσα· οἰχομένων δὲ τὰ σώματα λαμπρῶς περιστέλλουσα καὶ τάφοις παραδιδοῦσα, ἕως καὶ ἑαυτὴν καλὸν ἐκείνοις παρέσχεν ἐντάφιον, διὰ πυρὸς ὁλοκαυτωθεῖσα, καὶ εἰς ὀσμὴν εὐωδίας ἀνενεχθεῖσα Θεῷ.
[2] Ἡ δὲ τὸν μοναδικόν τε καὶ ἡσύχιον εἴλετο βίον, μήτε γάμου τὴν ἀρχὴν ὅλως, μήτε τῶν ἐκ τοῦ γάμου πειραθεῖσα θορύβων· ἀλλὰ τὸν ὑπελθοῦσα τοῦ Κυρίου ζυγὸν, καὶ τὸ ἐλαφρὸν αὐτοῦ φορτίον βαστάσασα, ἔπειτα δὲ καὶ πρὸς τοὺς ὑπὲρ εὐσεβείας ἀγῶνας μετὰ γενναίου σφόδρα τοῦ φρονήματος ἀπεδύσατο, καὶ διπλῷ κατεκοσμήθη στεφάνῳ, τῷ τε τῆς παρθενίας, φημὶ, καὶ τῷ τῆς ἀθλήσεως. Ἧς τὴν ἐκ παίδων ἀγωγήν τε καὶ ἄσκησιν καὶ τοὺς μεγίστους διὰ Χριστὸν ἄθλους ἐκείνους διεξελθεῖν ὁ λόγος ἄνωθεν βούλεται.
[3] Αὕτη τοίνυν πατέρας μὲν καὶ προςήκοντας, καὶ ὅσαπερ εἰς κλῆρον ἐπέβαλλε, πάντα καταλιποῦσα, ἔν τινι σεμνείῳ ἔτους εἰκοστοῦ τῆς ἡλικίας ἑαυτὴν καταλέγει, ἐν ᾧ καὶ ὑπὸ τῆς ἱερᾶς παιδαγωγουμένη τε ἅμα καὶ ρυθμιζομένη Σοφίας (τοῦτο γὰρ ὠνόμαστο ἡ διδάσκαλος), ἔμελλε ταχὺ καὶ καρποὺς ἀξίους προενεγκεῖν, τοιούτοις σπέρμασι καὶ τοιαύτῃ διδασκαλίᾳ προσήκοντας. Οὐκ ἔμελλε δὲ ἄρα ταῦτα καὶ βασκανίας χωρὶς οἴσειν ὁ πονηρὸς· ἀλλὰ πρῶτα μὲν οἴκοθεν τῇ γενναίᾳ προσβάλλει, καὶ τὸν ἐκ τῆς σαρκὸς αὐτῇ πόλεμον ἐπεγείρει, τὸ σφοδρὸν ἐκεῖνο καὶ σύντονον ἐκλῦσαι φιλονεικῶν τῆς ἀσκήσεως· ἐπεὶ δὲ ἀσφαλῶς ἐκείνη τῷ ἐχθρῷ τὰς μηχανὰς ἀπετείχισε, καί ἀνάλωτος ἐντεῦθεν αὐτῷ λοιπὸν καὶ ἀχείρωτος ἦν, πρὸς ἑτέραν ἐχώρει πάλιν ἐπιβουλὴν· καὶ προσαγγέλλει μὲν αὐτὴν τοῖς ἑαυτοῦ τε καὶ τῆς ἀσεβείας ὑπηρέταις καὶ διακόνοις, οἷς καὶ λίαν ἐπιμελὲς ἦν ἀνερευνᾷν τοὺς τὰ χριστιανῶν μετιόντας.
[4] Οἱ δὲ πρὸς τὸν ἡγεμόνα δραμόντες εὐθὺς (Πρόβος ἦν οὗτος Διοκλητιανοῦ τηνικαῦτα τὴν βασιλείαν διέποντος), μηνύουσιν αὐτῷ περὶ ταύτης ὡς ἄρα οὔτε θεοὺς οὔτε βασιλεῖς σέβοιτο τοὺς ἐκείνων, ἀλλὰ Χριστόν τινα κηρύττει θεὸν ἀληθινὸν, καὶ τὸν ἐρημικὸν καὶ ἄζυγα βίον τοῦ κοινωνικοῦ μᾶλλον καὶ μιγάδος ἀσπάζοιτο, ἀήθη τινά πολιτείας ὁδὸν ταῖς παρθένοις ὑποδεικνύουσα.
[5] Θέατρον οὖν ὁ Πρόβος αὐτίκα συναγαγὼν πολυάνθρωπον, ἀχθῆναι κελεύει τὴν μακαρίαν. καὶ καταλαβόντες τὸ ἱερὸν ἐκεῖνο σεμνεῖον οἱ περὶ ταῦτα διακονούεἴνοι, αὐτοῖς τε μοχλοῖς καὶ κλεισὶ τὰς θύρας ἀράξαντες, καὶ ὡς εἶχον ὁρμῆς εἴσω γενόμενοι ὀνομαστὶ τὴν Ἀναστασίαν ἐζήτουν. Ἡ γοῦν διδάσκαλος αὐτῆς Σοφία τὴν ἀθρόαν ἔφοδον ἐκείνην θεασαμένη, καὶ τὴν αἰτίαν οὐκ ἀγνοήσασα, ἀλλ᾽ εὐθέως συμβαλοῦσα τὸ πρᾶγμα χάριν ᾔτησε τοὺς στρατιώτας, ὥστε μικρὸν ἀναμεῖναι χρόνον.
[6] Καὶ λαβομένη τῆς Ἀναστασίας μετὰ δακρύων, στᾶσα τε κατέναντι τοῦ θυσιαστηρίου ἐν ἀποκρύφῳ, καὶ Θεὸν μάρτυρα τῶν πρὸς αὐτὴν λόγων ποιησαμένη· Ἐγὼ μέν σε, ποθεινοτάτη μοι θύγατερ, ἔφη, παῖδα παραλαβοῦσα, οὐδὲν τῶν εἰς ἐμὴν δύναμιν ἐπί σοι τῆς κατὰ Θεὸν παιδείας ἐκ πρώτης ἡμέρας καὶ εἰς τὸ παρὸν ἐνέλιπον· σὺ δὲ εἰς ἡλικίαν ἤδη τοῦ πληρώματος καταντήσασα τοῦ Χριστοῦ, ἄπιθι πρὸς αὐτὸν ἀγαλλιωμένη· αὐτῷ γάρ σε νυμφεύομαι σήμερον, καὶ αὐτῷ προσάγω, καὶ αὐτῷ παρατίθημι. Ἰδοὺ καὶ ὁ νυμφὼν εὐτρεπὴς καὶ ὁ καλῶν ἀψευδὴς· καὶ οἱ τῆς χαρᾶς ἄγγελοι πάρεισιν, ὡς Χριστοῦ σε δεξιώσασθαι νύμφην, καὶ πρὸς τοὺς * θαλάμους τῷ βασιλεῖ συνεισαγαγεῖν. Βάδιζε τοίνυν τὴν στενὴν ταύτην καὶ τεθλιμμένην, ἕως διὰ τῆς ὑπὲρ αὐτοῦ μαρτυρίας ἐν εὐρυχώρῳ στήσῃ τοὺς πόδας σου. Ἐπεὶ καὶ δίκαιον, ὦ τέκνον, οὐ παθεῖν ὑπὲρ Χριστοῦ μόνον, ἀλλὰ καὶ πολλάκις, εἴπερ οἷόν τε καὶ τοῦτο, δι᾽ ἐκεῖνον ἀποθανεῖν. Εἰ γὰρ δεσπότης ὢν ἐκεῖνος ἀπέθανε δι᾽ ἡμᾶς, πῶς οὐ χρὴ δούλους ὄντας ἡμᾶς τὸν ἐκείνου προθύμως μιμήσασθαι θάνατον; ἄλλως τε δὲ οὐδὲ θάνατος, ὦ μέλος ἐμὸν, ἡ διὰ Χριστὸν τελευτὴ, ἀλλ᾽ εὐφροσύνη, χαρὰ, ἡδονὴ, λαμπρότης, ὡραιότης, φῶς, πολὺ τοῦ φωτὸς τούτου γλυκύτερόν τε καὶ ὡραιότερον. Πάντα ἄφθαρτα, πάντα βέβαια, πάντα μόνιμα, διηνεκῆ πάντα, καὶ οὐδέποτε λήγοντα· μὴ δὴ, ὦ σπλάγχνον ἐμὸν, πρὸς τὸ αὐστηρὸν ἀποβλέψῃς τῶν τυράννων, καὶ τὸ δριμὺ τῶν κολάσεων· αὐτὸς γάρ σοι Χριστὸς ὁ νυμφίος ὁ σὸς παραστήσεται, τὰς ὀδύνας ἐπικουφίζων καὶ τῶν ἀναγκῶν ἐξαιρούμενος, εἰ δὲ καὶ μικρόν σε συγχωρήσει κακοπαθῆσαι, ὥστε σου τὸ δοκίμιον τῆς πίστεως ὑπομονὴν κατεργάσασθαι· ἀλλ᾽ οὐκ εἰς τέλος ἐγκαταλείψει καὶ περιόψεται· ἀλλ᾽ ἔτι σου καμνούσης, σβεσθήσεται μὲν ἡ δριμύτης τῶν ἀλγεινῶν, ἀναστελεῖ δέ σοι παράκλησις, καὶ φῶς καὶ ζωή σε περιστελεῖ, καὶ ἡ δόξα Κυρίου κυκλώσει σε.
[7] Πρὸς ταῦτα ἡ παρθένος· Εὐχῆς ἔργον, ὦ μῆτερ, ἔφη, καὶ τῆς ἄνωθεν ῥοπῆς τε καὶ συμμαχίας τὸ μὴ πρὸς τοσαύτην ὠμότητα τυράννων καὶ μανίαν ἀπαγορεῦσαι· τὸ μὲν γὰρ πνεῦμα πρόθυμον, ἡ δὲ σὰρξ ἀσθενὴς, ἀλλὰ δεήθητι τοῦ κοινοῦ Δεσπότου, καὶ ἱκέτευσον αὐτὸν ὅπως ἐξαποστείλῃ μοι δύναμιν ἐξ ὕψους, δι᾽ ἧς ἀντικαταστῆναι δυνήσομαι πρὸς οὕτω κακῶν βαρυτάτην ἐπαγωγὴν· καὶ σπουδάσω, μῆτερ ἐμὴ, τῇ ἐκείνου δυναστείᾳ κραταιουμένη, διὰ τέλους σοι τηρῆσαι τὰς ὑποθήκας, καὶ οὐδεμιᾶς τούτων ὀλιγωρήσω ἢ ἐπιλήσομαι.
[8] Ταῦτα τῆς παρθένου διεξιούσης, καὶ οὕτω γλυκείας τῇ διδασκάλῳ ποιουμένης καὶ ποθεινὰς τὰς ἐπαγγελίας, ἐπιπεσόντες ὰθρόον οἱ στρατιῶται, καὶ καθάπερ ἀρνίον τῆς μητρὸς αὐτὴν ἀποσπάσαντες, κλοίον τε σιδηροῦν περιβάλλουσι, καὶ χαίρουσαν ἄγουσι πρὸς τὸν ἡγεμόνα. Ἡ δὲ κατὰ πρόσωπον ἐκείνου στᾶσα, καὶ αὐτῷ παρεστάναι δοκοῦσα, πολὺ μᾶλλον τῇ διανοίᾳ Χριστῷ τῷ ἑαυτῆς νυμφίῳ παρίστατο, καὶ ὅλῳ τῷ τῆς ψυχῆς βλέμματι πρός αὐτὸν ἑώρα, καὶ τῷ κάλλει τούτου καὶ τῇ ὡραιότητι νοερῶς ἦν ἀτενίζουσα. Πάντας μὲν οὖν ἔκπληξις εἶχε τοὺς παρόντας ἐπἰ τε τῇ τοῦ σώματος αὐτῆς ὥρᾳ, καὶ τῷ εὐκόσμῳ τοῦ παραστήματος.
[9] Ὁ δὲ Πρόβος· Τί σοι ὄνομα; πρῶτον αὐτὴν ἤρετο. Καὶ ἡ μάρτυς· Ἀναστασία καλοῦμαι, φησί. Καὶ γὰρ ἀνέστησέ με ὁ Κύριος, ὤστε καί σε τήμερον, καὶ πατέρα τὸν σὸν, ὅς ἐστιν ὁ πονηρὸς καταισχῦναι. Ὁ γοῦν Πρόβος, οὕτω τραχείας ἰδὼν παρὰ τὴν ἀρχὴν δεδωκυῖαν τὴν παρθένον τάς ἀποκρίσεις, ἔγνω θωπείαις αὐτὴν ὑπελθεῖν, καὶ ταύτῃ τὸ πικρὸν ἐκεῖνο καταμαλάξαι καὶ αὐστηρὸν καὶ ἀπότομον, οὐκ εἰδῶς οἵαν ὑποχαυνῶσαι ψυχὴν, οἵου παράψασθαι περὶ τὴν πιστὴν * ἀδάμαντος ᾤετο. Ἀμέλει, καὶ πείσθητί μοι, συμβουλεύω σοι, θύγατερ, ἔλεγε, τὰ λυστελῆ σαυτῇ προελέσθαι, θεοῖς τε τοῖς μεγάλοις συνθέσθαι, καὶ κοινωνὸς ἡμῖν τῆς αὐτῶν καταστῆναι θυσίας. Οὕτω γὰρ ἀνδρὶ μὲν ἑνὶ συναρμοσθήσῃ τῶν ἀξιώματος παρὰ τῇ πόλει τοῦ μεγίστου ἠξιωμένων· προστεθήσεται δέ σοι καὶ χρήματα, χρυσὸς, ἄργυρος, ἐσθῆτες, ἀνδραπόδων πληθὺς, καὶ λαμπρὰ γενήσῃ ταχὺ καὶ περίδοξος. Σκέψαι τοιγαροῦν παρὰ σαυτῇ, κατάλληλα τῇ τε τῆς ὄψεως ὥρᾳ καὶ τῇ τῆς ψυχῆς εὐγενείᾳ βουλευσαμένη· μηδὲ θελήσῃς ἐλθεῖν εἰς πεῖραν ἡμετέρας ἀγανακτήσεως, μηδὲ οἷον κακὸν μαθεῖν ἡ ἀσέβεια. Ἐγὼ γάρ σου τοῦ κάλλους, ὡς αἵματος, ἴστωσαν οἱ θεοὶ, κοινωνὸς, καὶ πατὴρ κατὰ σάρκα κηδόμενος ὑποτίθημι τὰ συνοίσοντα. Εἰ δὲ μὴ καὶ σὺ πρὸς ταῦτα παρασχῇς ἑαυτὴν πειθομένην μηδὲ ταῖς ἐμαῖς ἡπίως εἴκουσαν παραινέσεσιν, ἀνάγκη λοιπὸν τοσαύτης μου πειραθῆναι τῆς ἀπηνείας καὶ ἀγριότητος, ὅσης νῦν ἀπολαύεις εὐμενείας καὶ ἡμερότητος, ὅταν καὶ μεταμελομένη τάχα μηδὲν ᾖ σοι τῆς μεταμελείας ἀπόνασθαι.
[10] Τούτων ἡ μάρτυς ἀκούσασα τῶν ῥημάτων, εἰς ἀνάμνησιν εὐθὺς τῶν μητρικῶν ἐκείνων τῆς σοφῆς διδασκάλου Σοφίας παραινέσεων ἤρχετο· καὶ ἠρέμα ὑπολαβοῦσα· Ἐμοὶ, φησὶ, δικαστὰ, καὶ νυμφίος καὶ πλοῦτος καὶ ζωὴ ὁ Χριστὸς· ὁ δὲ δι᾽ αὐτὸν θάνατος πολλῷ μοι καὶ τῆς ζωῆς τιμιώτερος· δι᾽ ὃν οὐ χρυσίον, οὐκ ἀργύριον, οὐκ ἄλλο τι τῶν ἐπὶ γῆς ἡδέων ἡδύ μοι νενόμισται, πλὴν ἐκείνου μόνου, καὶ τῆς ἐκείνου συνουσίας καὶ ἀπολαύσεως. Πῦρ δὲ καὶ ξίφος, καὶ σίδηρος, καὶ μελῶν ἐκτομαὶ, καὶ πληγαὶ, καὶ μάστιγες, καὶ εἴ τι ἄλλο παρ᾽ ὑμῶν εἰς τιμωρίαν ἐπινενόηται, ἡδοναί μοι μᾶλλον, οὐ βάσανοι, πρὸς ἐκεῖνον ἀτενὲς ἐνορώσῃ· καὶ μὴ τοιαῦτα μόνον ὑπὸρ ἐπείνου παθεῖν, ἀλλ᾽ εἴπερ οἷόν τε, καὶ μυριάκις ἀποθανεῖν γλιχομένη. Μὴ τοίνυν τὴν ἐν ἐμοὶ τοῦ σώματος ὥραν ἐλεεῖν ὑποκρίνου ἴσα καὶ ἄγρου ἄνθεσι μαραινομένην· ἀλλα ποίει τὸ τῇ ἐξουσίᾳ σου μᾶλλον ἤ τῇ τῶν τρόπων ὠμότητι παριστάμενον· ὡς ἔγωγε ξυλίνοις ἤ λιθίνοις θεοῖς σέβας οὐκ ἄν προσενέγκοιμι.
[11] Τούτοις εἰς ὀργὴν ἡ μάρτυς ἀνάπτει τὸν ἡγεμόνα· καὶ πρῶτα μὲν αὐτῇ πληγὰς κατὰ τῶν παρειῶν ἐπιτρίβει· ἔπειτα καὶ τὸν χιτῶνα διαῤῥηγνύει καὶ γυμνὸν ὅλον τὸ καὶ ἀγγέλοις αἰδέσιμον ἐκεῖνο κάλλος παραστησάμενος χωρίς τινος παραπετάσματος ἤ περιβλήματος, ἵνα καὶ πλέον αἰσχύνῃ παρθένον, οὕτω θορύβων ἀήθη καὶ ἀνδρῶν ὄψεως, τοῦ θαλάμου πλέον καὶ τῆς ἡσυχίας εἰδυῖαν οὐδὲν. Οὕτω σοι, φησὶ, προσῆκον ὑπὸ τοσούτοις ἀσχημονεῖν ἀνδρῶν ὄμμασιν. Ἀλλά τῆς κατεχούσης σε ταύτης ἀπονοίας ἀνενεγκοῦσα, πρόσελθε τῇ τῶν θεῶν εὐμενείᾳ· καὶ μὴ κάλλος τοσοῦτον ἰδεῖν ἐθελήσειας * ἀπανθοῦν ἀθλίως πρὸ τῆς ὥρας καὶ μαραινόμενον. Οὐδεὶς γὰρ ἀπειθοῦσαν τῶν ἐμῶν σε δύναιτ᾽ ἄν ἐξελέσθαι χειρῶν· ἀλλ᾽ εἰς λεπτά σε κατατεμὼν, εὖ ἴσθι, βρῶμα θηρσὶν ἀγρίοις προθήσομαι.
[12] Καὶ ἡ μάρτυς: Ἐμοὶ, φησὶν, ὦ ἡγεμὼν, οὐκ ἀσχημοσύνη τῶν ἱματίων τούτων ἐστὶν ἡ γύμνωσις· ἀλλὰ καλλωπισμὸς λαμπρότατός τε καὶ εὐπρεπέστατος. Τὸν γὰρ παλαίον ἄνθρωπον ἀποδυσαμένη, τὸν καινὸν ἐν δικαιοσύνῃ καὶ ἀληθείᾳ ἐνδύσομαι. Οὐκ ἐμὲ τοίνυν ἐν τούτοις, ἀλλά σε μᾶλλον ἐγκαλύπτεσθαι χρὴ, ὅτι ὡς ἱμάτιον τὴν ἀσέβειαν ἐνεδύσω, καὶ εἰσῆλθεν ὡσεὶ ὕδωρ εἰς τὰ ἔγκατά σου, καὶ ὡσεὶ ἔλαιον ἐν τοῖς ὀστέοις σου. Μεταξὺ δὲ καὶ θερμοτέρῳ ληφθεῖσα τῷ τῆς ἀθλήσεως ἔρωτι, καὶ δεδοικυῖα μήποτε, καταμαλακισθεὶς ὁ ἡγεμὼν, ἀποκλείσῃ περὶ μέσους ἤδη τοὺς ἀγῶνας αὐτῇ τοῦ μαρτυρίου τὸ στάδιον, προσετίθει καὶ τὰ τοιαῦτα· Ὠμότατε δικαστῶν, θάνατον ἐπαγαγεῖν ἀπειλεῖς · πρὸς τοῦτό σοι παρεσκεύασμαι · τοῦτο γάρ μοι τὸ ἀτεχνῶς εὐκταιότατόν τε καὶ ποθεινότατον. Εἰ δὲ καὶ εἰς μέλη με κατατέμοις, καὶ γλῶτταν ἐκκόψεις, καὶ ὀδόντας καὶ χεῖρας καὶ ὄνυχας, τότε με τὰ μείζω μᾶλλον εὐεργετήσεις. Ὀφείλω γὰρ ὅλην ἐμαυτὴν τῷ Δημιουργῷ καὶ τοῦτό μοι ἔφεσις ἀεὶ, ὅπως ἄν εὐ πᾶσι δοξασθῇ τοῖς ἐμοῖς μέλεσι, καὶ παραστήσω τῷ αὐτοῦ βήματι πάντα μου τὰ μέλη τῷ κόσμῳ τῆς ὁμολογίας καλλωπιζόμενα.
[Duæmemorantur Anastasiæ; alterius vita summatim adumbratur.] Litteris mandatum est, duas c fuisse Anastasias, ambas quidem genere claras, longe autem clariores confessione fidei, et eis patriam fuisse Romam veterem. Quarum altera quidem viro non bono brevi tempore conjuncta matrimonio, cum nullam d cum eo tori habuisset consuetudinem, sed adhuc conservaret pulchrum virginitatis florem, marito interea morte amisso, vixit deinceps in casta viduitate et virtutum exercitatione, totis manibus paternas opes effundens in egenos, et lubenter ventitans ad eos, qui propter Christum patiebantur, et carceres propter eos diligenter perscrutans, et omnibus modis eorum curam gerens et saniem abstergens et facile faciens ferre dolores, et adhuc quidem viventes doctrinis, consiliis, monitis confirmans, mortuorum autem corpora splendide componens, et mandans sepulturæ pulcherrimum et funebrem ornatum illis præbuit, donec seipsam quoque eis præbuit, ut quæ per ignem fuerit oblata in holocaustum, et sursum ad Deum lata sit in odorem suavitatis.
[2] [Altera, quæ nostra est,] Altera autem vitam elegit monasticam et quietam, omnino expers nuptiarum, et qui ex iis oriuntur tumultuum; sed cum pulchrum jugum Domini subiisset et leve ejus onus portasset, deinde etiam forti et excelso animo certamen pro pietate suscepit, et duplici ornata fuit corona, virginitatis, inquam, et decertationis. Cujus ab ineunte ætate educationem et exercitationem, et maxima illa propter Christum certamina vult ab initio persequi oratio e.
[3] [in monasterio pie instituta a S. Sophia] Ipsa ergo relictis parentibus et necessariis, et iis omnibus, quæ pertinent ad hæreditatem, in quodam monasterio f vicesimo anno ætatis g seipsam collocat; in quo docta et instituta a sacrosancta Sophia (sic enim vocabatur magistra) dignos etiam fructus, talibusque seminibus ac tali doctrinæ convenientes et producebat et erat productura. Invidus autem et malignus hæc sine invidia ferre non poterat. Sed primum quidem ipsius domesticis eam aggreditur copiis, et ex carne ejus in eam hostem excitat, contendens vehementem illam et intensam solvere exercitationem. Cum autem illa inimici machinas facile repulisset, nec ea ratione ab eo capi et expugnari posset, is se rursus ad alias contulit insidias; et ipsam quidem defert ad suos et impietatis ministros, quibus valde erat curæ perscrutari eos, qui Christi sectabantur religionem.
[4] [defertur ad præsidem Probum.] Illi vero statim currentes ad præsidem (is autem erat Probus, h Diocletiano i tunc administrante imperium); ipsi indicant eam neque deos neque imperatorem colere, sed quemdam Christum prædicare Deum verum, vitamque solitariam et conjugii expertem, quæ versatur in societate et conjunctione k, præferre, insolitam quamdam vivendi formam ostendentem virginibus.
[5] [Ex monasterio violenter abrepta,] Cum ergo statim Probus theatrum coëgisset frequentissimum, jubet beatam adduci Anastasiam. Cumque venissent ministri ad sacrum illud monasterium l, cum ipsis vectibus et clavibus * fractis januis, maximo impetu ingressi nominatim quærebant Anastasiam m. Ejus autem magistra Sophia cum repentinam illam aspexisset irruptionem, et causam non ignorasset, sed rem statim ut erat conjecisset, a militibus postulavit hanc gratiam, ut parum expectarent.
[6] [Sophiæ magistræ exhorta tionibus] Quæ cum lachrymans accepisset Anastasiam et eam statuisset ex adverso aræ, secreto et Deum testem adhibens eorum quæ dicebat: Ego quidem, inquit, o jucundissima filia, cum te puellam accepissem, nihil a primo die ad hoc usque tempus prætermisi pro viribus, quod pertineret ad te instituendam in iis, quæ ad Deum pertinent. Tu autem cum jam perveneris ad ætatem plenitudinis Christi, vade ad ipsum exultans. Te enim ei hodie despondeo et offero et trado. Ecce jam est paratus thalamus, et qui te vocat est verax; et adsunt nuncii gaudii, ut te accipiant Christi sponsam et deducant ad regem in superna tabernacula. Vade ergo per hanc arctam et angustam viam, donec per martyrium pro ipso susceptum in latitudine statuat pedes tuos. Nam justum est, o filia, non solum pro Christo pati, sed etiam sæpe, si hoc fieri posset, mori propter illum. Si enim cum esset Dominus, mortuus est propter nos, quomodo non oportet nos, cum simus servi, prompto et alacri animo imitari illius mortem? Verum nec mors quidem est, o filia, propter Christum decessus, sed lætitia, gaudium, voluptas, splendor, pulchritudo, lux longe hac luce dulcior et pulchrior. Omnia hic ab interitu libera; omnia firma ac stabilia; omnia perpetua et numquam desinentia. Ne aspexeris, o filia mea, ad acerbitatem tyrannorum et gravitatem suppliciorum. Ipse enim Christus sponsus tuus tibi aderit, dolores allevans et eripiens a necessitatibus. Quod si etiam concesserit, ut tu malorum aliquid perpetiaris, quo tuam tollerantiam efficiat tuæ fidei probationem; at non in finem deseret et despiciet; sed te adhuc laborante, extinguetur quidem dolorum acerbitas, exorietur autem tibi consolatio et lux, et vita te amiciet et gloria (Domini) circumdabit.
[7] [præparatur ad certamen.] Ad hæc Virgo: Optandum quidem est, inquit, o mater, et orandum, ut quod a divino proficiscatur auxilio, ne ad tantam tyrannorum crudelitatem et insaniam deficiam. Nam spiritus quidem est promptus, caro autem infirma; [Matth. 26.] sed roga communem Dominum et ei supplica, ut mittat ad me virtutem ex alto, per quam potero resistere tam gravibus quæ infliguntur malis; et studebo, mater mea, illius confirmata virtute, tua monita perpetuo conservare; neque ullum eorum negligam aut ejus obliviscar.
[8] [Sistitur coram præside;] Cum hæc Virgo diceret et magistræ tam dulcia, tam jucunda faceret promissa, irruerunt repente milites, et eam tamquam agnam a matre avellentes, imponunt ei ferreum collare et lætam adducunt ad præsidem. Illa autem ei stans ex adverso, mente multo magis Christo adstabat sponso suo, et toto animi intuitu ad eum aspiciebat, et in ejus speciem et pulchritudinem defigebat oculos intelligentiæ. Atque stupebant quidem quotquot aderant et corporis ejus pulchritudinem, ejusque moderationem et vultus dignitatem.
[9] [interrogatur, eique blanditur Probus;] Probus autem eam primum rogavit quod esset ei nomen. Martyr autem: Vocor, inquit, Anastasia. Deus enim me fecit surgere n, ut te et patrem tuum * hodie pudore afficiam. Probus vero videns Virginem in principio tam aspere respondisse, statuit eam aggredi blanditiis et sic mollire asperitatem illius et duritiem, nesciens qualem frangere animum et qualem circa fidem adamantem putaret se posse conterere. Dicebat itaque: Tibi consulo, * o filia, ut ea eligas, quæ sunt tibi utilia, et magnis diis te adjungas et eis una nobiscum sacrifices. Sic enim viro quidem jungeris matrimonio, cujus erit in civitate maxima auctoritas; addentur autem tibi quoque pecuniæ, aurum, argentum, vestes, multitudo mancipiorum; erisque splendida et insignis. Apud te ergo considera, id consilii capiens, quod et tuæ conveniat pulchritudini et animi nobilitati; neque velis iræ nostræ facere periculum, nec discere quantum sit malum impietas. Ego enim tuæ pulchritudinis, tamquam eodem ortus sanguine et tuus pater secundum carnem (deos testor), curam gerens, suggero quæ sunt profutura. Quod si tu his non parueris neque meis cesseris suasionibus, necesse erit ut meam deinceps tantam experiaris sævitiam, quanta nunc benignitate frueris et mansuetudine; quo tempore et si ducaris pœnitentia, nihil fortasse tibi proderit. o
[10] [sed frustra.] His verbis auditis Martyr, statim est recordata maternarum sapientis suæ magistræ admonitionum. Et statim respondens: Mihi quidem, inquit, o Judex, et sponsus et divitiæ et vita est Christus. Mors autem propter ipsum subeunda, est mihi vita longe pretiosior, propter quem non aurum, non argentum, non aliquid aliud ex iis, quæ sunt in terra jucunda, mihi jucundum fuit existimatum: illum enim solum illiusque consuetudinem magnifacio, qua sum fruita. Ignis autem et ensis et ferrum et membrorum abscissiones, et plagæ et flagella, et si quid aliud a vobis excogitatum fuit ad cruciatum, ea sunt mihi voluptates potius quam tormenta, in illum solum defigenti oculos, et non ea solum pati pro illo cupienti, sed etiam, si fieri posset, mori millies. Ne simules ergo te misereri speciei mei corporis, quæ flaccessit non minus quam flores agri; sed fac potius id, quod est in tua potestate, aut situm est in morum tuorum crudelitate. Nam ego quidem ligneos aut lapideos deos numquam coluerim.
[11] [Cæsa in faciem atque nudari jussa,] His ad iram Martyr incitat præsidem. Et primum quidem plagas ejus genis infligit. Deinde etiam disrumpit tunicam, illam pulchritudinem, quæ vel ipsis erat angelis reverenda, totam nudam ostensurus, absque ullo velo aut operculo, ut vel majori pudore afficeret Virginem, quæ turbæ et hominum oculis non erat assueta, ut quæ præter thalamum et quietem nihil noverat. Sic, inquit, oportet te tanta affici turpitudine et dedecore ante omnium oculos. Sed resipiscens ab ea quæ te tenet amentia, ad deorum accede benignitatem; nec velis videre tantam pulchritudinem misere ante tempus efflorescentem et marcescentem. Nemo enim te, si non pareas, potuerit a meis manibus eripere; sed te minutatim dissectam feris agrestibus apponam exedendam. Hoc velim tibi sit persuasum.
[12] [insanum increpat et provocat præsidem,] Martyr autem: Mihi, inquit, o præses, non est turpitudo aut dedecus esse nudatam vestibus; sed maximus potius ornatus et elegantissimus. Nam veteri homine exuta, novum induam in justitia et veritate. Non me ergo sed te potius oportet propter hæc crubescere, quod tamquam vestem indueris impietatem, et ingressa sit tanquam aqua tua viscera et sit tanquam oleum in ossibus tuis. Interea autem capta vehementiori amore decertationis, et timens ne præses emollitus jam in medio certamine eam excluderet a stadio, hæc quoque adjecit: Crudelissime judicum, minaris te mortem mihi allaturum: ad hoc sum tibi præsto: hoc enim est mihi plane optandum *. Quod si etiam me in membra dissecueris, et linguam amputaveris et dentes, manus et ungues, tunc me afficies majori beneficio. Me enim totam, quantacumque sum, debeo Creatori, et hoc mihi semper est in votis, ut ipse glorificetur in omnibus meis membris, et sistam ante ejus tribunal omnia mea membra, nitentia ornatu confessionis p.
ANNOTATA.
a Græce titulus est: Βίος καὶ πολιτεία καὶ μαρτύρίον τῆς ἁγίας ὁσιομάρτυρος Ἀναστασίας τῆς Ῥωμαίας Vita, conversatio et martyrium sacrosanctæ martyris Anastasiæ Romanæ. Additur epiphonema: “Κύριος εὐλὁγητος” Dominus benedictus.
b Vide Comm. præv. num. 14 et 15 ubi diximus de codicibus, in quibus acta S. Anastasiæ reperiuntur. Codex Colbertinus, quem edimus, egregius, omnium sententia, est, et adjunctam habet notam, manu Cangii scriptam: Vita, conversatio et martyrium S. Anastasiæ Romanæ, et altera manu: Cod. membr. II sæc. scriptus. Dixi acta apud nos ex ms. vaticano, quorum initium κατὰ τοὺς καιροὺς recentioris esse ætatis. Eadem acta reperi Parisiis in codice Colbertino 770, addita nota hac ms.: Codex memb. manu Georgii cujusdam sacerdotis anno Christi 1315 scriptus, et altera manu: Æræ CPnæ στωκγ᾽ 6823 indictione 13. Complectitur Vita S. Anastasiæ folia præter propter quinque. Ubi in sequentibus de codice isto incidet mentio, adscribam cod. vat. min. seu noster codex vaticanus minor; alterum, qui Colbertino, paucissimis exceptis, consonat, indicabo siglis v. m., vaticanus major.
c Comm. præv. num. 5, eadem stylo diverso dicta reperies ex Niceta, a Combefisio excusa. Præmittitur insuper commentatio in Psalmistæ verba: Gloriosa dicta sunt de te, civitas Dei [Combefis. Auctarium noviss. pag. 462.] .Deinde sequitur: Διττὰς δὲ ἡμῖν Ἀναστασίας οἶδεν ὁ λόγος κ. τ. λ.
d Οὔπω δὲ — κοινῶνήσασα. Hæc pericope deest in codice nostro Colbertino; putem incuria amanuensis, cum in aliis Parisinis ejusdem classis inveniatur, sicut etiam in v. m. et in Coisliniano.
e Nihil horum habet cod. vat. min. Inscribitur: Μαρτυρίον τῆς ἁγίας Ἀναστασίας τῆς παρθένου. Martyrium sanctæ Anastasiæ virginis. Incipit: Κατὰ τοὺς καιροὺς Διοκλητιανοῦ καὶ τοῦ αὐτοῦ συνκαθέδρου Βαλεριανοῦ ἡγεμονεύοντος δὲ Πρόβου, ἦν διωγμὸς μέγας τῶν χριστιατῶν κατὰ τὴν Ῥώμην, καὶ ἰδού τινες των κατασκόπων ἐλθόντες εἶπον τῷ ἡγεμόνι Πρόβῳ κ. τ. λ. Temporibus Diocletiani: et Valeriani ejus in imperio consortis, præside Probo, fuit magna persecutio christianorum in urbe Roma. Et ecce quidam ex exploratoribus venientes, dixerunt præsidi Probo, etc. Exordium continet manifestum errorem. Diocletia nus et Valerianus diverso tempore rerum potiti sunt: hic occisus a Sapore circiter annum 263; ille solium conscendit primum 17 Septembris anno 284 [Art de vérifier les dates, pag. 344 et 348.] . Forte legendum pro Valeriano Maximianus.
f Vide Comm. præv. num. 19. Juverit alterum hic adscribere locum ex cod. vat. min. Ἔστιν μοναστήριον εἰς τὴν κατέναντι πόλιν χριστιανῶν γυναικῶν, ὅ καλοῦσιν τῆς ὁσιωτάτης Σοφίας, καὶ ἔισιν ἐν αὐτῷ πέντε παρθένοι, Σοφία ἡ πρώτη, Ἀθανασία, Θεοκτίστη, Θεοδότη καὶ Ἀναστασία. Αὕτη οὖν ἡ Ἀναστασία καὶ ἰατρείας πολλάς ποιεῖ καὶ φανερῶς ὑβρίζει τὰ δόγματα ἡμῶν καὶ τοὺς θεοὺς λοιδωρεῖ ἐφ᾽ἐκάστης λέγουσα κ. τ. λ. Est juxta urbem monasterium christianarum mulierum, quod vocant sanctissimæ Sophiæ, in qua sunt quinque virgines; nempe Sophia prima, Athanasia, Theoctista, Theodota et Anastasia. Hæc autem Anastasia multas operatur sanationes et publice vituperat dogmata nostra et diis maledicit, quotidie repetens, etc. Nemo facile crediderit illa tempestate exstitisse monasterium a S. Sophia dictum publiceque notum. Deinde quo ex fonte hauserit scriptor nomina quinque illarum virginum, a nullo alio, quod sciam, conjunctim memorata?
g Nicetas illam tertio ætatis anno monasterio addictam scribit. Virgo (Anastasia) autem … ab ipso jam ætatis tertio anno, relicta facultate atque copia, religiosæque cuidam domui ad vigesimum usque annum ex animo assidua [Combefis. pag. 463.] . In nostro paulo inferius Sophia alloquens S. Anastasiam, ait: Cum te puellam accepissem … tu autem cum jam perveneris ad ætatem plenitudinis Christi vade etc. Forte ambo scriptores (Metaphrastes et Nicetas) conciliari inter se possent. Ast operæ pretium non est his immorari. Nec enim singula, quæ in passione traduntur, satis probata habemus vel probanda suscipimus. Multum abest. Conf. Comm. præv. num. 20. Cod. vat. min. tradit S. Anastasiam a tertio ætatis anno in monasterium educatam, ἣν καὶ ἀνεθρεψάμην, τρεῖς ἔτους οὔσης μέχρις οὗ ἐστιν σήμερον χρόνων κ quam et educavi cum solum tres annos haberet usque ad hunc diem, quo vigesimum attigit. Verba sunt S. Sophiæ ad irruentes in monasterium satellites a Probo missos. Vid. lit. m.
h πρὸς τὸν ἡγεμόνα. An Probus præfectus Urbis intelligendus? Certe magistratus ille voce ἠγεμὼν nonnumquam designatur, ut videre est apud Corsinium in Præfatione [De præfectis Urbis. pag. XXVII. Pisis 1766.] . Nec tamen ullus nomine Probus hac dignitate auctus reperitur ante annum Christi 372, quo venit Sextus Petronius Probus [Ibid. pag. 252.] . Alter occurrit anno 391, nempe Faltonius Probus Alypius [Ibid. pag. 290.] . Præter hos duos nullus alius ejusdem nominis signatur in tota serie Corsiniana, quæ incipit ab anno Urbis conditæ quarto (ante Christum 750), desinit circa annum U. C. 1353 (post Christum 600) [Ibid. pag. 393 et 404. Item 582.] . Utique multum abest ut omnia Præfectorum nomina Corsinius assequi potuerit, licet plurima habeat ab aliis prætermissa. Nicetas habet: Πρόβος … τῶν ὅλων πραγμάτων ἡγεμὼν και δικαστὴς Probus … universarum rerum præses et judex. Et Combefisius margini adscribit: Probus urbis præfectus.
i Diximus Comm. præv. num. 13 sanctam Anastasiam probabilius sub hoc imperatore martyrium subiisse.
k Ad litteram es græco: Vitamque solitariam et cælibem amplecti potius quam communem et promiscuam.
l Vide, hic confutatum quorumdam apertum mendacium, ante tempora Hieronymi non fuisse monasteria Virginum. Nota Lipomani in hunc locum. Conf. Comm. præv. num. 19.
m Cod. vat. min. hæc multo latius explicat. Probus mittens ad monasterium prospatharium, suum et alios quosdam ex ministris: Pergentes, ait, ad monasterium adducite eam (Anastasiam) huc. Qui pergentes concusserunt portas monasterii… Virgines autem videntes quod fiebat, aperuerunt posticam portam monasterii, et tres ex illis aufugerunt, Athanasia, Theodota et Theoctista. At Magna (Sophia) non permisit exire Anastasiam, dicens: Non sino exire Anastasiam donec perspiciam quid hic agatur. Effractis denique portis irrumpunt satellites, dicentes… Vetula γραῦς, trade nobis adolescentulam, quam hic retines, nomine Anastasiam. Rogat Sophia ut duarum horarum spatium sibi concedatur; et voti compos, apprehendens … Anastasiam duxit eam in oratorium et statuit juxta sacram mensam, hortaturque dicens: Filia mea Anastasia, nosti quod te tres annos natam susceperim in hoc monasterio οἶδας ὅτι τριῶν χρόνων σε ὑπεδεξάμην ἐν τῷ μοναστηρίῳ, nunc vero Deo volente vigesimum attigisti etc.
n Ludit in nomine suo Anastasia, quod latine sonat surrectio, resurrectio. Apud Nicetam legitur: Quod tibi nomen? … Ἀναστασία μὲν, ἔφη, παρὰ τοῖς ἀνθρώποις ὀνομάζομαι Anastasia apud homines vocor: χριστιανὴ δέ μοι τὸ ἀληθινὸν ὄνομα καί κύριον verum autem mihi et proprium nomen Christiana. Rursus præses: τοῦ χαριν Ἀναστασίαν σε καλοῦσιν; cur te Anastasiam nominant? ὄτι … ἀνίστησί με Κύριος κατὰ πρόσωπον ὑμέτερον ἵνα καί σε σὴμερον καὶ τὸν πατέρα σοῦ καταισχύνω Σατανᾶν. Totum locum sic latine vertit Combefisius [Combefis pag. 467.] : Quod tibi nomen, ait Probus prima statim ad eam quæstione. Cui illa: Anastasia quidem apud homines eorumque usu vocor; Christiana vero, mihi verum atque proprium nomen est. Cui præses, rursus subjungens: Quid causa est cur Anastasiam vocent? Quia nimirum, inquit Puella, suscitat me Dominus coram vobis, ut et te hodie patremque tuum satanam plane confundam. Quæ quidem nominis impositi ratio, prorsus alia eaque multo verior, redditur apud Metaphrastem.
o Quod attinet ad hujusmodi dialogos, qui deinceps in actis S. Anastasiæ recurrent, sicut, etiam ad tormentorum seriem et mirabilia, in iisdem sive descripta sive narrata; haud abs re fuerit censuram Bellarmini ob oculos posuisse. Ait itaque vir doctus [De scriptoribus.] : Illud autem observandum, a Metaphraste scriptas fuisse historias de Vitis sanctorum, multis additis ex proprio ingenio, non ut res gestæ fuerant, sed ut geri potuerant: addit enim Metaphrastes multa colloquia sive dialogos martyrum cum persecutoribus, aliquas etiam conversiones adstantium paganorum in tanto numero, ut incredibiles videantur. Denique miracula plurima et maxima in eversione templorum et idolorum, quorum nulla est mentio apud veteres historicos. Quæ licet a Bellarmino sapienter atque prudenter dicta plerisque videbuntur, nihilominus stomachum Leoni Allatio movent [De Symconum scriptis, pag. 43 et seqq.] . Multa addidisse de suo Metaphrastem! exclamat; hoc vero probandum est. Sed quis ille lynceus fuerit, quis in obscurissimis antiquitatis tenebris videns, addita a veris secernet? Etiam si ipsa acta martyrum autographa … haberemus, difficili tum etiam examine id possemus consequi: neque enim omnia in illis recensita sunt, nihilque neglectum, ita ut ab alio addi non potuerit. Narrat præterea res gesta “non ut res gestæ fuerunt, sed ut geri potuerunt.” Unde id habet Bellarminus? Habuitne ipse rectum actorum ordinem, et ut res gesta ab alio conscriptam et publicatam, unde immutationis hujusmodi Metaphrastem arguerit? Prodat in lucem. Alias illi ex ingenio et suspicione quadam sua asserenti non credemus…“Addit colloquia et dialogos martyrum cum persecutoribus.” Quid si illa habuit ipse ex aliis manuscriptis et libris authenticis, qui modo … obsoleverint?… Et potest tandem quilibet, dummodo rerum substantiam non immutarit, alio et alio modo rem efferre… Amplificaverit etiam, ut legentium animis satisfaceret, quod in aliis historicis laudatur, expetiturque ab omnibus, jure in Metaphraste non reprehendimus. Benignum sane hoc Allatii judicium; nec facile ab eruditis probandum. Mea opinione medium fere tenet Bellarminus inter Tillemontium, Metaphrastica cum supercilio fastidioque rejicientem, et Allatium vix non omnia probantem, saltem hoc loco. Conf. Comm. præv. num. 18.
p Eadem, sed paulo aliter dicta, habentur apud Nicetam; qui deinde alia similia addit haud pauca, præfatus in hunc modum [Combefis, pag. 469.] : Adhuc vero, martyrii amore succensa, ac velut divino quodam furore castissima Virgo afflata, etiam hæc adjecit. Ultima verba sunt: festina igitur, o tyranne, ut et mihi ad pulcherrimi optimique desiderii consecutionem viam facias, tibique ipse tenebras ac jugem caliginem thesauro reponas, σαυτῷ δὲ σκότος καὶ κόλασιν θησαυρίζων διηνεκῆ.
* additur in Vat. ἄνω
* forte clavis. Sur.
* qui est diabolus additur in græco.
* et crede mihi
* lege πίστο
* ἐθελήσῃς Cod. Vat.
* et expetendum
CAPUT SECUNDUM
Ignem S. Anastasia sustinet et ungulas ferreas. Amputatis mamillis,
evulsis unguibus, exsecta lingua, excussis dentibus horrendum torquetur.
Aquam petenti propinat S. Cyrillus et accipit palmam. Denique S. Virgo
gladio percussa a beata Sophia magistra sepelitur.
Τούτοις Ἀναστασία καταπλήττει τὸν δικαστὴν καὶ τὸ θέατρον. Καὶ τὰς παραινέσεις ἐκεῖνος ἀφεὶς, ἐπὶ τὰς κολάσεις ἐχώρει. Καὶ πρῶτα μὲν πρηνῆ ταύτην ἐκ τεσσάρων διαταθεῖσαν, καί τισι προσδεθεῖσαν πάλοις κατὰ γῆς πεπηγμένοις, κελεύει μετεωρίζεσθαι, καὶ κάτωθεν μὲν πῦρ ὲλαίῳ καὶ πίσσῃ, καὶ θείῳ, καὶ κληματίσι σφοδρῶς ἀναπτόμενον, τοῖς σπλάγχνοις αὐτῆς ὑποστρώννυσθαι· τριχῆ δὲ πάλιν ἄνωθεν ἐκ μιᾶς ῥάβδων καταφορᾶς τὸν νῶτον αἰκίζεσθαι. Εἶχε μὲν οὕτω ταῦτα, καὶ εἰς ἔργον ἐξέβαινε τῷ ἡγεμόνι τὸ πρόσταγμα. Πασχούσης δὲ αὐτῆς τοῦτον ἐπὶ πολὺ τὸν τρόπον καὶ τοῦ μὲν νώτου ταῖς μάστιξιν ἄνωθεν διαξαινομένου, τῶν δὲ σπλάγχνων κάτωθεν ὑποκαιομένων, καὶ τῶν φλεβῶν εἰς τέφραν λεπτυνομένων, καὶ πηγνυμένου καὶ ἀναλισκομένου τοῦ αἴματος, κολάσεως ὀξείας ὀδύνας οὕτω καὶ ἀκοαῖς ἐμποιούσης, ἡ μάρτυς (ὤ ψυχῆς γενναίας ὄντως διὰ Χριστὸν, καὶ ἀναγκῶν ὑψηλοτέρας τῆς φύσεως!) εὐχῇ μόνῃ καὶ Θεῷ προσανεῖχε, καὶ τῶν ἐξ αἰῶνος αὐτὸν ὑπομιμνήσκουσα θαυμασίων (ἤσκητο γὰρ ἀκριβῶς καὶ τὴν τῶν θείων γραφῶν σύνεσιν) οἷά τινι δρόσῳ τῇ προσευχῇ τὸ πῦρ ἐκεῖνο τῶν ἀλγηδόνων ἐσβέννυεν. Ἐφ᾽ οἷς ὁ θὴρ ἐκεῖνος, ἀπαγορεύσας, αὖθις αὐτὴν ἐπὶ τροχοῦ ταθῆναι διακελεύεται. Καὶ ἡ μὲν πρόσταξις εὐθὺς ἔργον ἦν· καὶ ὁ τροχὸς τὴν γενναίαν ἐδέχετο, ἑτέρα τιμωρίας ὑπερβολὴ καὶ διαδοχὴ κακῶν ἀποκρύψαι τὰ πρότερα τοῖς δευτέροις φιλονεικοῦσα. Εἶτα διά τινος ἐκείνου μηχανῆς στρεφομένου, ὀστᾶ μὲν τῃ μάρτυρι συνεθλῶντο, νεῦρα δὲ καὶ μῦες ἐτείνοντο καὶ πᾶσα, φεῦ! ἡ τοῦ σώματος πλάσις τῆς φυσικῆς έξίστατο ἁρμονίας. Ἡ δὲ τὸν εἰσακούοντα προσευχῆς αὐτῆς, καὶ ὑπερασπίσαι αὐτῆς ἐν καιρῷ θλίψεως καὶ ἐκ χειρὸς ἐχθρῶν έξελἐσθαι δυνάμενον, πάλιν ἐπεκαλεῖτο· Θεὲ θεῶν, λέγουσα, ὁ Θεὸς δυνάμεων, ὁ Θεὸς τῆς σωτηρίας μου, παρ᾽ οὗ ἡ ὑπομονή μου, ἐφ᾽ ὃν πέποιθεν ἡ ψυχή μου, ὁ πύργος τῆς ἰσχύος μου καὶ ἡ καταφυγή μου, αὐτὸς δὸς καὶ νῦν βοήθειαν ἐκ θλίψεως, ὁ Θεὸς ὁ περιζωννύων με δύναμιν, ὁ Θεὸς, ὁ Θεός μου. Καὶ μὴ μακρύνῃ ς ἀπ᾽ ἐμοῦ, ὅτι ἐξέλιπεν ἐν ὀδύνῃ ἡ ζωή μου. Ὅτι ἐκολλήθη εἰς γῆν ἡ γαστήρ μου, καὶ τὰ ὀστᾶ μοῦ ὡσεὶ φρύγιον συνεφρύγησαν.
[14] Ταῦτα προσευξαμένη (ὢ ταχείας ἐπισκοπῆς! ὢ ὀξυτάτης ἐκβάσεως!) ἀνίεται μὲν εὐθὺς ἐκείνου τοῦ χαλεποῦ μηχανήματος, μηδὲ πληγῆς ἴχνος τῷ σώματι μηδὲ πυρὸς ἐπιφαίνουσα. Ὅπερ δέον καταπλαγῆναι τὸν δικαστὴν, καὶ τὸ κάτεχον αὐτὸν τῆς ἀσεβείας ἀποσείσασθαι νέφος, ὁ δὲ οὐ διαβλέψαι μικρὸν πρὸς τὴν θαυματουργοῦσαν τὰ τοιαῦτα δύναμιν ἴσχυσεν, οὐδὲ ἐπιστρέψαι καρδίαν ἐπ᾽ αὐτὴν· ἀλλ᾽ ἔτι παχὺς ἦν καὶ ἠλίθιος, ἔτι τὴν μέθην ἐκείνην τῆς ἀπιστίας, καὶ τὴν μανίαν καὶ τὴν ἀχλὺν περικείμενος. Καὶ πάλιν αὐτὴν ἐπὶ ξύλου μετεωρίσας, σιδηροῖς ὄνυξιν ὠμότατα καταξαίνει. Ἡ δὲ πρὸς ἐκεῖνον αἴρει καὶ πάλιν τοὺς ὀφθαλμοὺς τὸν ἐκ θανάτου καὶ ἐν πολέμῳ, καὶ ἐκ χειρὸς σιδήρου ῥυόμενον (Ἡσαΐας ὁ μέγας φησὶ), καὶ παραχρῆμα τοσαύτης ἐκεῖθεν ἀπέλαυσε τῆς ῥοπῆς τε καὶ βοηθείας, ὥστε καὶ τῶν δημίων ὑπὸ τῆς τῶν βασάνων συνεχείας ἀτονησάντων, αὐτὴ καθάπερ οὐδὲν ὀδυνωμένη διέκειτο. Ἐφ᾽ οἷς, ὁ ἡγεμὼν ἀπορούμενος, καὶ μὴ ἔχων ὅτι καὶ δράσειεν, ἐξεφέρετό τε τοῦ σχήματος, καὶ ἀνέθορε συνεχῶς ἐκ τοῦ θρόνου καὶ οὐκ ἔτι καθεκτὸς ἦν αὐτος ἑαυτοῦ, οὐδ᾽ ἐν τάξει καὶ θεσμῷ τῷ προσήκοντι μένειν ἠδύνατο.
[15] Οὕτω δὲ αὐτῷ παρακεκινημένως ἐξ ἀπορίας καὶ μανικῶς ἔχοντι ὑποβάλλει τι καὶ τοιοῦτον συλλαλῶν αὐτῷ κατὰ μόνας διάβολος, καὶ ξυρῷ τῇ μάρτυρι τοὺς μαστοὺς ἐκκοπῆναι διακελεύεται· χαλεπὸν δὲ ἄρα μαστῶν ἀποκοπὴ, καὶ δριμυτάτας ἄγαν ὀδύνας ἐπιτρίβειν δυνάμενον, κατὰ τοῦτο μάλιστα τὸ μέρος τῆς καρδίας καθιδρυμένης. Ἀλλ᾽ ἡ μάρτυς, σφοδροτέρῳ πάθει κατεχομένη τοῦ εἰς Χριστὸν ἔρωτος, τοῦ ἐλάττονος κατεφρόνει. Ὁ τύραννος δὲ πάλιν ὑπερβολὴν καρτερίας ὑπερβολῇ νικῆσαι φιλονεικῶν τῶν κολάσεων, καὶ τοὺς αὐτῆς ἐκσπᾷ ὄνυχας. Ἡ δὲ ὥσπερ οὐδεμίαν δεχομένη τῶν ἀλγεινῶν αἴσθησιν, θερμότερον ἔτι μᾶλλον ηὐχαρίστει Χριστῷ, ὅτι καὶ σύμμορφος αὐτῷ γενέσθαι, καὶ κοινωνὸς τῶν παθημάτων ἠξίωτο. Ἐνύβριζε δὲ καὶ εἰς τοὺς τυράννου θεοὺς, σκότος αὐτοὺς καὶ πλάνην, καὶ δαίμονας, καὶ εἴ τι ἄλλο πρὸς ἀπώλειαν φέρει ψυχῆς ὀνομάζουσα.
[16] Ὧν ἐκεῖνος ἀκούειν οὐκ ἀνεχόμενος, ἐπεὶ καὶ τὸ γλυκὺ πᾶσι φῶς ὀφθαλμῷ νοσοῦντι πολέμιον, ἀποτμηθῆναι μέσην αὐτῇ κελεύει τὴν γλῶτταν ἑλκυσθεῖσαν τοῦ φάρυγγος, ἐκκρουσθῆναι δὲ σὺν αὐτῇ καὶ τοὺς ὀδόντας· καὶ τοιαύτας ἀμοιβὰς ὁ ἀνόητος στόματος ἀποδίδωσιν ἐλευθέρου. Ἀλλὰ τῶν μὲν ὀδόντων αὐτὴν ἀποστερεῖ καὶ τῆς γλώττης, τῆς παῤῥησίας δὲ ἤ τῆς ἐλευθερίας οὐκ ἔτι. Ἀλλὰ μηδὲν ἐνδόσιμον, μηδὲ μαλακὸν ὑποστᾶσα τοσούτῳ τὴν τομὴν ἀνεβάλετο, ὅσῳ τελευταίαν τῷ Θεῷ μετὰ τοῦ τῆς φωνῆς ὀργάνου καὶ τὴν προσευχὴν ἀποδοῦναι, ᾕδει γὰρ ὄτι καὶ σιωπώντων οἶδεν ἀκούειν ἐκεῖνος. Εὐχαριστήσασα οὖν ἀξίως αὐτῷ, εἶτα καὶ δεξιῷ τέλει δεηθεῖσα καταλῦσαι τὴν μαρτυρίαν, ἑξῆς δὲ καὶ περὶ τῶν ἀῤῥωστούντων καὶ αὐτῇ προσιέναι μελλόντων ἐντεύξεις ποιησαμένη, φωνῆς τε οὐρανόθεν τῶν αἰτουμένων τὴν δόσιν ἐπιμαρτυρούσης ἀκούσασα· Δεῦρο, τῷ δημίῳ, ποίει, φησὶ, τὰ προστεταγμένα· καὶ προτείνει γλῶσσαν ἡ μάρτυς, τὴν ἀεὶ τὰ θεῖα μελετῶσαν καὶ φθεγγομένην καὶ σίδηρος αὐτὴν οἴμοι! μέσην εὐθὺς ἀποτέμνει. Ἔπειτα δὲ καὶ τοὺς ὀδόντας ἐκκρούεται καὶ πηγὴ αἵματος αὐτῇ τὸ στόμα γίνεται, ὅλην τῇ τοῦ χριστιανοῦ * νύμφῃ τὴν ἐσθῆτα διαφοινίξασα καὶ πορφύρας τιμίας ἁπάσης, καὶ βασιλικῆς ἁλουργίδος τιμιωτέραν ἐργασαμένη.
[17] Ὅπου καὶ μικρὸν ἐκλελοιπυῖαν, ὕδωρ αἰτῆσαι λέγεται καὶ λαβεῖν. Ὁ δὲ παρασχὼν ἦν τις ἀνὴρ ὄνομα Κύριλλος, τοσοῦτον οὐ φανερὸς τὴν εὐσέβειαν, ὅσῳ μὴ τοιοῦτος τοῖς ἀσεβέσι νομίζεσθαι· τὰ δ᾽ἄλλα τὴν τῆς ψυχῆς ἕξιν, φημὶ, καὶ διάθεσιν, πιστότατός τε καὶ εὐσεβέστατος. Ὄστις καὶ μεγάλους μισθοὺς ψυχροῦ ποτηρίου ἀπολαμβάνει, καὶ πράγματος οὕτως ἐντελοῦς τὸν τοῦ μαρτυρίου ὠνεῖται στέφανον. Μαθὼν γὰρ ὁ Πρόβος τὰ καθ᾽ αὐτὸν, καὶ ὅτι οὐ φύσεως ἁπλῶς ἐπικλασθεὶς συμπαθείᾳ, καὶ τῷ λαβεῖν τινα τούτων μελῶν ἐκείνων ἐκκοπῆς ἔλεον, ἀλλὰ κοινωνίᾳ πίστεως μᾶλλον, καὶ τῷ μὴ ἀνέχεσθαι οὕτως ὁρᾷν ἐνδεῆ ὕδατος κοινοῦ Δεσπότου δούλην γνησιωτάτην, τῇ μάρτυρι τὸ ποτὸν ὀρέξειε, δεσποτικὴν κἀν τούτῳ πληρῶν ἐντολὴν, ταῦτα περὶ τοῦ ἀνδρὸς πυθόμενος θάνατον αὐτῷ τὴν τιμωρίαν ἐπάγει.
[18] Ἑξῆς δὲ τὴν τελευταίαν καὶ κατὰ τῆς μάρτυρος δίδωσι ψῆφον, καὶ τὴν διὰ ξίφους αὐτῇ τελευτὴν κατακρίνει. Οὗ δὴ γενομένου καὶ πρὸ τοῦ ἄστεως τῆς ἱερᾶς κεφαλῆς ἐκείνης άποτμηθείσης, τὸ σῶμα μὲν ἄχρι τινὸς ἀμελούμενον ἔῤῥιπτο, ἄψαυστον δὲ ὅμως καὶ πετεινοῖς οὐρανοῦ, καὶ γῆς θηρίοις τηρούμενον, καθάπερ, οἶμαι, τὰ ὑπὲρ τοῦ Δημιουργοῦ τούτων στίγματα καὶ τὰς ὕβρεις εὐλαβουμένοις, ἔπειτα δὲ τῇ καὶ παιδευσαμένῃ καὶ θρεψαμένῃ Σοφίᾳ Θεοῦ νεύμασι ἀποδίδοται παραδόξως, εὐχῆς ἔκβασις ὄντως καὶ σπλάγχων μητρικῶν ἀνάπαυσις.
[19] Ἐπεὶ γὰρ ἡ παρθένος συλληφθεῖσα πρὸς τὸ μαρτύριον ἤγετο, ἠγωνία μὲν ὑπὲρ αὐτῆς ἡ διδάσκαλος Σοφία, καὶ ἐδεδοίκει, καὶ ἔτρεμε, καθάπερ οὐκ ἐκ ἐκείνῃ λοιπὸν, ἀλλ᾽ ἐν τοῖς ἑαυτῆς μέλεσι τὴν μαρτυρίαν ὑφίστασθαι μέλλουσα μή ποτε, καταμαλακισθεῖσα, τὴν ἐλεεινὴκ ἐκείνην ὑποστῇ τῶν στεφάνων ζημίαν, καὶ πρηνὴς ἐπὶ τοῦ ἐδάφους κειμένη, ἐν πυρὶ προσευχῆς καὶ θερμαῖς δακρύων ἐπιῤῥοαῖς ἐδεῖτο τοῦ Θεοῦ, ἱκέτευεν, ἠντιβόλει, μὴ ἀπειλαῖς χειρωθῆναι, μὴ κολακείαις ἐνδοῦναι, μὴ τιμωριῶν ἡττηθῆναι τὴν μάρτυρα.
[20] Ὡς δὲ τὸ κάλλιστον ἐπέθηκεν ἤδη τέλος ἡ Ἀναστασία τῷ μαρτυρίῳ καὶ πρὸς τοὺς ἄνω διέβη θαλάμους, καὶ τὰς ἀκινήτους ἐκείνας παστάδας καὶ τὰ ποθούμενα ἀγαθὰ, τότε καὶ ἄγγελος παρεμβαλὼν, ἀπολύει τὴν διδάσκαλον Σοφὶαν τοῦ φόβου καὶ τῶν φροντίδων, καὶ τὸ ποθεινὸν αὐτῇ καὶ ἥδιστον ἄκουσμα καὶ ἄφατον ὄντως γλυκύτητα τοῖς σπλάγχνοις ἐναποστάζον, εὐκταίως εὐαγγελίζεται, τῆς παρθένου φημὶ τὴν τελείωσιν. Ἔτι δὲ καὶ ὁδηγὸς αὐτῇ πρὸς τὸ λείψανον γίνεται, καὶ οὗ τυχεῖν ἐπόθει, καὶ ὥσπερ ἰδεῖν ηὔχετο, οὕτως αὐτῇ καὶ τὸ ποθούμενον ἀποδίδωσι, τοιούτῳ τῆς ὁμολογίας κόσμῳ, τοιαύτῃ τοῦ μαρτυρίου στολῇ σεμνυνόμενον. Ἐκείνη οὐν ὡς εἶχεν εὐθύς τῷ λειψάνῳ περιχυθεῖσα, καὶ ὅλη ὅλῳ προσφῦσα, καὶ σφοδρῶς ἕκαστον μέλος καταφιλοῦσα καὶ χαρὰς ἐπ᾽ αὐτοῖς καὶ πόθου δάκρυα θερμὰ χέουσα· Τέκνον, ἔλεγε, ποθεινὸν, τέκνον ἐμὸν ἐμὸν πολυέραστον, τέκνον, ὅπερ ἐγὼ καλῶς ἀσκήσει καὶ ἡσυχίᾳ καὶ πόνοις ἀνεθρεψάμην· εὐχαριστῶ σοι, ὅτι μητρικὰς ἐντολὰς οὐ παρεῖδες, οὐκ ὴθέτησας τὰς ἐπαγγελίας, οὐκ ἐψεύσω τὰς ὑποσχέσεις, οὐκ ἐπελάθου τῶν παραινέσεων· ἀλλὰ παρέστης Χριστῷ τῷ νυμφίῳ σου, ἐν ἱματισμῷ τῆς παρθενίας περιβεβλημένη, τοῖς στίγμασι τοῦ μαρτυρίου πεποικιλμένη, στέφανον ἐκ λίθων τιμίων περικειμένη· καὶ νῦν οἰκεῖς ἐν τόπῳ σκηνῆς θαυμαστῆς, ἐν οἴκῳ δόξης Κυρίου, ἔνθα εὐφραινομένων ἡ κατοικία. Διὰ τοῦτό σου δέομαι, θύγατερ φίλη καὶ πνευματικὴ μῆτερ (οὕτω γὰρ ἀνακαλεῖσθαί μοι μᾶλλον ἁρμοδιώτερον), γενοῦ μοι καὶ τῆς ἐπικαίρου ταύτης ζωῆς ἀγαθὴ γηροτρόφος, καὶ πρὸς τὴν ἀΐδιον μεταφοιτώσῃ μεσίτης ἅμα καὶ πρέσβις τὸν κοινὸν ἐμοὶ Δεσπότην ἱλεουμένη. Ταῦτα ἡ φιλόπαις ἐκείνη γραῦς καὶ παιδαγωγεῖν εἰδυῖα τῇ μάρτυρι εἰποῦσα, καὶ χερσὶ πρεσβυτικαῖς τε καὶ γηραλέαις αὐτὴν ἀγκαλισαμένη καὶ περιστείλασα, ἐπεὶ χειρὸς ὴπόρει τῇ μετακομιδῇ τοῦ λειψάνου διακονούσης, γηραιὰ, καθάπερ ἔφημεν, οὖσα, καὶ χειρὸς αὐτῇ μᾶλλον δεομένη καὶ βακτηρίας, ἐπεὶ τοίνυν οὕτως εἶχε περὶ τὴν μετακομιδὴν ἀμηχάνως, καὶ παρὰ τούτο εἰστήκει δυσχεραίνουσα καθ᾽ ἑαυτὴν, καὶ ἀνιωμένη, ἄφνω δύο τινὲς ἐπιστάντες ἄνδρες καὶ τὸ εἶδος καὶ τὸν τρόπον αἰδέσιμοι, χεῖράς τε τῷ λειψάνῳ ὑποσχόντες ὁσίας καὶ τοῦτο ἀνελόμενοι σὺν αὐτῇ, ἐχόμενα τῆς πόλεως Ῥώμης λαμπρῶς τε καὶ φιλοτίμως κατέθεντο. Εἰς δόξαν Θεοῦ Πατρὸς καὶ Κυρὶου Ἰησοῦ Χριστοῦ, μεθ᾽ οὗ τιμὴ, κράτος σὺν ἁγίῳ Πνεύματι εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων. Ἀμὴν.
[Ubi horrendum in modum torquetur, Dominum deprecatur S. Virgo;] His Anastasia obstupefacit toto cum theatro judicem, qui missis adhortationibus processit ad supplicia. Et primum quidem eam pronam a quatuor viris extensam et quibusdam palis humi alligatam, * jubet tolli sublimem; et inferne quidem ignem oleo et pice et sulfure et sarmentis vehementer accensum ejus substerni visceribus; a tribus autem rursus desuper hominibus simul uno impetu ejus dorsum virgis cœdi. Hæc quidem sic se habebant, et executioni mandatum fuit quod jussit præses. Cum ea ergo diu sic pateretur, et dorsum quidem flagellis desuper laceraretur, viscera autem inferne conflagrarent et venæ minuerentur in cinerem et consumeretur sanguis supplicio vel ipsis auribus gravem afferente dolorem, martyr (o vere generosum propter Christum animum et superiorem naturæ necessitatibus) solis precibus et Deo erat intenta; et quæ sunt a sæculo admirabilia in memoriam et os redigens (erat enim valde exercitata etiam in intelligentia divinarum Scripturarum) oratione, veluti quodam rore, extinguebat illum ignem dolorum a. Quamobrem defessa illa bellua in hoc genere supplicii, eam jubet extendi super rotam. Et fuit quidem jussus statim mandatus executioni, et rota accipit Virginem, insignis cruciatus et malorum successio, quæ secundis contendebat obscurare priora. Deinde cum illa per quamdum verteretur machinam, ossa quidem confringebantur, nervi autem et musculi extendebantur. Et tota (proh dolor) forma corporis excedebat a compage naturali. Illa autem eum rursus invocabat, qui ejus exaudiebat orationem, et poterat eam defendere in tempore afflictionis et eripere a manu inimicorum, dicens: Deus Deorum, Deus virtutum, Deus salutis meæ, a quo est patientia mea *, turris fortitudinis meæ et refugium meum, ipse da nunc quoque auxilium ex afflictione. Deus qui accingis me virtute. Deus, Deus meus ne elongeris a me, quoniam defecit in dolore vita mea. Quoniam terræ adhæsit venter meus, et ossa mea tamquam cremium aruerunt.
[14] [a quo adjuta, fortiter sustinet ungulas ferreas,] Hæc præcata (o celerem visitationem, o velocissimum eventum) statim quidem relaxatur a gravi illa machina, ne plagæ quidem nec ignis vestigium ostendens in corpore. Quod quidem cum deberet obstupefacere judicem et discutere nubem impietatis, quæ cum detinebat; ille ne minimum quidem potuit intueri ad eam, quæ illa fecerat miracula, virtutem, neque cor ad eam convertere; sed erat adhuc crassus et stultus, et adhuc implicatus illa ebrietate incredulitatis et insania ac calligine. Cum eam igitur rursus in lignum sustulisset, ferreis ipsam ungulis laniat crudelissime. Illa autem rursus ad Deum b tollit oculos; et statim fuit tantum adepta auxilium, ut cum defessi essent satellites a continuo labore, ea affecta fuerit perinde ac quæ nullum dolorem sentiret penitus. Propter quæ præses in summam adductus dubitationem cum nesciret quid ageret, et gestum et habitum subinde mutabat; e sede frequenter exiliebat, nec ipse se poterat amplius continere, nec manere in eo, quo par erat, ordine et moderatione c.
[15] [mamillarum amputationem et unguium evulsionem,] Cum autem propter dubitationem a se adeo defecisset et fureret, ei etiam tale quid suggerit, qui cum eo seorsum loquebatur diabolus, et jubet Martyri ubera amputari novacula. Res est autem gravissima mamillarum amputatio et quæ potest afferre acerbissimos dolores, maxime cum cor sit situm in ea parte. Sed Martyr, quæ vehementiori affectione amoris in Christum tenebatur, id quod est minus contemnebat d. Tyrannus autem rursus insignem fortitudinem contendens superare immodicis suppliciis, ei evellit ipsos ungues e. Sed illa, tanquam nullum doloris habens sensum, adhuc vehementius Deo agebat gratias, quod digna esset habita, quæ fieret ei conformis et socia perpessionum. Porro autem deos quoque tyranni afficiebat contumelia, eos tenebras, errorem et dæmones, et si quid aliud fert ad animæ interitum, nominans f.
[16] [linguæ exscisionem et dentium excussionem.] Quæ quidem ille audire non sustinens (quæ enim omnibus jucunda lux, est inimica oculo ægrotanti) jubet mediam ei linguam excindi extractam a gutture, cum ea autem una quoque dentes excuti; et pro ore libero tales stultus reddit remunerationes g. Ipsa vero nihil de sua remittens constantia, neque se molliter aut delicate gerens, tandiu distulit amputationem, quandiu cum vocis instrumento posset ultimas Deo preces fundere. Cum ei ergo ut par erat egisset gratias et deinde rogasset ut bono fine terminaret martyrium; deinceps autem pro iis quoque, qui ægrotantibus * ad eam accessuris intercessisset, et vocem e cœlo audivisset, quæ confirmabat data fuisse quæ petebat: Agedum, inquit carnifici, fac quæ sunt imperata; et linguam porrigit Martyr, quæ divina semper meditabatur et loquebatur; et ferrum eam (proh dolor) mediam excindit protinus. Deinde autem dentes h quoque excutit; fitque ei os fons sanguinis, qui Sponsæ Christi totam vestem i efficit purpuream, atque adeo quavis purpura pretiosiorem.
[17] [Cyrillus sanctæ Virgini aquam propinat, et ipse martyrio coronatur.] Quo tempore dicitur, cum parum defecisset k, aquam petiisse et accepisse. Qui autem præbuit, fuit vir quidam, Cyrillus nomine, cujus adeo non erat pietas manifesta, ut satis quidem putaretur ab impiis, alioqui autem, quod ad animæ attinet affectionem, fidelissimus et in primis pius. Atque ille quidem magnam accipit mercedem pro poculo aquæ frigidæ, et re adeo vili emit coronam martyrii. Nam cum accepisset Probus, quod is non esset solum fractus naturæ misericordia et quod misereretur membrorum illorum amputationis; sed potius propter fidei societatem et quod non sustineret videre sic aqua indigentem communis Domini ancillam maxime germanam, Martyri potum præbuisset, dominicum in hoc implens mandatum, * mortis ei affert supplicium l.
[18] [Capite plectitur S. Anastasia.] Deinde vero fert etiam ultimam in Martyrem sententiam, et eam condemnat ut vitam gladio finiat m. Quod quidem cum factum esset, et ante civitatem n sacrum illius caput fuisset amputatum, corpus quidem aliquamdiu jacuit humi neglectum, intactum tamen, atque adeo a * cœli et terræ avibus ac bestiis custoditum, ut quæ quodammodo revererentur quæ pro illorum creatore acceperat stigmata et injurias. Deinde Sophiæ, quæ eam erudierat et educarat, Dei nutu admirabiliter redditur ejus plane effectus orationis et requies maternorum viscerum.
[19] [Sophia ejus sacrum corpus suscipit,] Cum enim Virgo comprehensa duceretur ad martyrium, pro ea quidem animo angebatur ejus magistra Sophia, timebatque et contremiscebat, tamquam non illa deinceps sed ipsa in suis membris esset subitura martyrium, ne forte emollita acciperat miserabile illud damnum coronarum. Ideoque o prona humi jacens, in igne orationis et calidis lachrymarum fluxionibus Deum rogabat, supplicabat, obsecrabat * ne superaretur Martyr a suppliciis.
[20] [veneratur et componit prope Urbem.] Postquam autem Anastasia jam pulcherrimum finem imposuit martyrio et transiit ad supernos thalamos, et ad firma illa ac stabilia quæ desiderantur bona, tunc accedens angelus p Domini magistram Sophiam a metu liberat et a curis; et, quod maxime optabat et erat ei auditu longe jucundissimum, ejus auribus instillans * renunciat, nempe Virginis consummationem. Præterea autem eam quoque deducit ad reliquias; et quod desiderabat consequi, et quemadmodum optabat videre, ei tradit reliquias tali ornamento confessionis et tali amictu ornatas martyrii. Atque illa quidem statim circumfusa reliquiis easque totas complectens et unumquodque membrum valde exosculans, et præ gaudio ac desiderio calidas in eas effundens lachrymas, dicebat: Filia jucundissima, filia mihi charissima, filia, quam ego in exercitatione, in silentio et in laboribus pulchre educavi, ago tibi gratias, quod materna præcepta non contempsisti, quod quæ pollicita fueras observasti et stetisti promissis nec es oblita monitorum; sed astitisti Christo sponso tuo vestimento virginitatis induta, variata stigmatibus martyrii, circumdata corona ex lapidibus pretiosis, et nunc habitas in loco tabernaculi admirabilis, in domo gloriæ Domini, ubi est habitatio lætantium. Propterea rogo te, chara filia et mater spiritalis (sic enim te invocare est mihi convenientus), esto mihi in hac brevi et caduca vita bona nutrix senectutis et pro me ad æternam vitam transmigrante intercedas, communem mihi placans Dominum. Hæc illa filiorum amans, piaque et religiosa anus, quæ sciebat, ita ut oportet, filias parere et educare, cum dixisset Martyri, et eam senilibus amplexa esset et composuisset manibus; egeret autem manu, quæ ei serviret in transferendis reliquiis, ut quæ esset, sicut diximus, vetula, et ipsi potius esset opus manu et baculo, nullaque ipsi earum transportandarum suppeteret ratio, et ideo staret apud se ægreferens et animo anxia, repente q duo quidam viri advenientes, forma et moribus reverendi r sanctis manibus subjectis reliquiis, eisque cum ipsa sublatis, prope urbem Romam splendide et honorifice deposuerunt s. Ad gloriam Dei Patris et domini nostri Jesu Christi, cum quo et cum sancto Spiritu illi sit honor et potentia in secula seculorum. Amen.
ANNOTATA.
a Cod. vat. min. addit: Dicunt proceres præsidi: Da puellæ aliquam requiem. Dixit autem ei præses: An forte nunc diis sacrificare parata es? Beata autem Virgo clamans dixit: Anathema tibi cum diis tuis et omnibus, qui illos adorant. Nihil tale nec in encomio Nicetæ nec in aliis actis nostris.
b In græco: ad eum tollit oculos qui salvat a morte et in bello et ex manu ferrea, ait Magnus Isaias. Non putem verba hæc apud prophetam reperiunda; atque probabiliter ideo omissa aLipomano, qui totam periphrasim reddit voce: Deum.
c Ursos aiunt in lustris latitantes φωλάδας τῶν ἄρκτων ubi semel a venatoribus in corde vulnus acceperint, importabilis iræ fieri, ac quidquid inciderit repente enecare. Talis tunc erat Probus; sic nimirum iræ impotens evaserat gravique bile excesserat, ut parum abesset quin e throno disliens crudas Virginis carnes dentibus laceraret. Nicetas [Combefis, pag. 471.] .
d Dicitur in cod. vat. min. sancta Virgo post mamillarum excisionem petiisse aquam qua ablueretur ἤτησεν ὕδωρ ἐφ᾽ ᾧ διακλύσασθαι; hanc autem ei porrectam a S. Cyrillo: Καὶ τις τῶν ὑπηρετῶν, Κύριλλος ὀνόματι, ἔχων ἔν κρυπτῷ τὴν πίστιν τοῦ Χριστοῦ, ἐπεδίδου αὐτῇ ὕδωρ et unus ex ministris, nomine Cyrillus, qui occulte fidem Christi sequebatur, dedit illi aquam. Alii hoc loco nec de petita nec de ministrata aqua loquuntur. Addit insuper idem cod. vat. min.: Extractas mamillas sanctæ Puellæ ejus impositas a carnefice fuisse humeris: ὁ δὲ δήμιος λαβῶν τὴν λαβίδα εἵλκυσεν τοὺς μαστοὺς τῆς ἁγίας Κόρης· ἦσαν γὰρ σεμνοὶ, καὶ κόψας ἐπέθηκεν ἐπὶ τοὺς ὤμους αὐτῆς·
e Cod. vat. min. ἐξ ἀμφοτέρων τῶν χεὶρῶν καὶ τῶν ποδῶν ex utrisque manibus et pedibus.
f Addunt Nicetas et cod. vat. min. amputatas quoque manus et pedes: Porro unguibus manus pariter pedesque amputandos cruentissimus adjecit. Nic. Et prolixius cod. vat. min. ἐκέλευσεν τὰς δύο χεῖρας αὐτῆς ἐκκοπῆναι. Καὶ τούτου λεγομένου καὶ τοῦ δήμου κράζοντος καὶ λέγοντος Ἀπάλλαξον τὴν νεονίδα, οὐδέποτε γὰρ ἐν τοῖς ἀνδράσιν τοιαῦτα ἐνεδείξω κακά. Πλείω ἐμμανεὶς διὰ τοὺς κράζοντας ἐκέλευσεν ἐκκοπῆναι καὶ τοὺς πόδας αὐτῆς τοὺς δύο. Jussit ambas præcindi manus ejus. Quo facto et populo murmurante et dicente: Dimitte adolescentulam: nec enim in viris tanta exhibuisti mala. Magis furens ob populi murmura jussit et ambos illius amputari pedes. Apud alios nihil de murmure, quod secunda jam vice memoratur in eodem codice.
g Sequitur in textu græco: Ἀλλὰ τῶν μὲν ὀδόντων — ἐλευθερίας οὐκ ἔτι.. Sed illam quidem dentibus et lingua mutilavit, ast non ita loquendi facultate et libertate. Tota pericope prætermittitur a Lipomano; quod forte non facile perspiciatur quomodo hæc cum sequentibus cohæreant.
h Dentium excussionem sic describit cod. vat. min. Λάβε σίδηρον ἰατρικὸν καὶ ἐκρίζωσον τοὺς ὀδόντας τῆς ἁγίας κόρης, sume instrumentum medicum et evelle dentes sanctæ puellæ. Enimvero non est verisimile præsidem duabus postremis usum vocibus, nisi forte per modum ironiæ.
i Ad litteram: Cruentavit effecitque omni purpura et regio ornatu insigniorem.
k Μικρὸν ἐκλελοιπυῖαν verbum εκλείπω neut. deficio, desum, tam ad corporis quam ad animi deliquium potest referri; communius tamen sumi videtur de priori. Vide Thesaurum græcæ linguæ, nuper Parisiis octo densis voluminibus excusum ab Ambrosio Didot. Nicetas utitur voce ὀλιγωρῆσαι, quæ in præfato Thesauro latine redditur animo defici. Notat autem Combefisuis [Combefis. pag. 513.] : Virginem quasi tenorem tantisper remisisse, et quod mitius reddidi “elanguisse”; ut idem hic ea vox significet, quod sequens ἐκλυομένη. (Vide Annot. sequens). Lipomani interpretatur“ cum parum defecisset”. Sic passim in Sanctis Deus humana miscet divinis, ne quis in se glorietur, sed in Deo, ex quo tota est.Non plane video video quid velit Combefisius: an scilicet sancta Virgo animo paulisper defecerit, an corpore tantum? Cod. vat. min. adhibet vocem ὀλιγοψυχήσασα; porro ὀλιγοψυχέω significat pusillo sum animo.
l Hæc multo brevius in cod. vat. min.: ὀλιγοψυχήσασα ᾐτήσατο ὕδωρ· τὸ γὰρ αὗμα τῆς Μάρτυρος σφοδρῶς κατέῤῥεεν ἐκ τοῦ στόματος αὐτῆς. Ὁ δὲ, Κύριλλος πάλιν ἐπέδωκεν αὐτῇ τὸ ὕδωρ. Καὶ τοῦτο γνοὺς ὁ ἡγεμὼν ἐκέλευσεν τὸν Κύριλλον ἐκβληθῆναι ἔξω τῆς πόλεως καὶ ὑπὸ τοῦ ξίφους τελειωθῆναι. Paululum deficiens petiit aquam: sanguis enim vehementer fluebat ex ore Martyris. Cyrillus vero iterum præbuit aquam. Quo cognito jussit præses Cyrillum civitate ejici et gladio necari. Nicetas [Ibid. pag. 473.] : Fluebat igitur undique pretiosus Virginis cruor exque manibus et pedibus et ore et uberibus; corpusque affatim ac sature velut regia purpura tingebatur. Hic ferunt immaculatissimam Virginem tantisper elanguisse. Quemadmodum enim quæ naturam superant propter eum qui natura superior est in ea perstiterant, sic et ejus gratia visa ea quæ essent ex natura. Cruoris igitur copia elanguescens, modicam aquam petiit qua os elueret. Porrexit vir quidam christianus quidem religione, sed qui hactenus gentilium sectæ existimaretur. Cyrillo athletæ nomen erat. Cætera vide Comm. præv. numero ultimo.
m Cod. vat. min. scribit præsidem antequam capitalis sententia ferretur voluisse aliud adhibere tormenti genus, impeditum vero fuisse ab adstantibus quominus id executioni mandaretur. Nempe post linguæ excisionem volebant præcipui quidam ex adstantibus S. Martyrem dimitti; novumque oriebatur murmur, ὁ δὲ ἡγεμὼν ὴθέλησεν αὐτὴν ἐν φούρνῳ ζώκαυστον ποιῆσαι· οἱ δὲ μεγιστᾶνες οὐ συνεχώρησαν τοῦτο γενέσθαι. Præses autem volebat eam in furno vivam cremari; proceres non permiserunt ut hoc fieret. In præfato Thesauro græcæ linguæ vox φοῦρνος non reperitur, sed ad verbum φουρνοπλάστης. figulus notatur: Omittimus alia nominis latini φοῦρνος composita et derivata quæ Ducangius collegit. Dictionarium græco-gallicum Car. D. Byzantii, Athenis excusum anno 1856 cura Andreæ Coromelas, habet: φοῦρνος four (surnus) boulangerie (pistrina).
n Vide Comm. præv. num. 9 ubi de loco martyrii. Cæterum omnia acta id Romæ seu potius haud procul inde affirmant contigisse. Nicetas: Ejecta urbe, capite plecti condemnata est [Ibidem.] . Et cod. vat. min.: Τότε κελεύει τῷ δημίῳ ἀπενεγκεῖν αὐτὴν ἔξω τῆς πόλεως, καὶ τῷ ξίφει τελειωθῆναι αὐτὴν καὶ τὸ σῶμα αὐτῆς τοῖς ποσὶν ῥιφῆναι. Tum jussit (præses) apparitori illam ejicere extra civitatem, et gladio trucidare, atque corpus arreptis pedibus projicere.
o Notat hic Lipomanus: Ecce oratio cum prostratione et lachrymis.
p Concordat Nicetas. Addit nonnulla utique de suo et pro mode cod. vat. min.: nempe beatæ Sophiæ in somnis κατ᾽ ὄναρ apparet angelus dicens: Surge et collige corpus filiæ tuæ Anastasiæ: consummavit enim martyrium. Surgit continuo, induitur, atque exit anxia ex monasterio: nesciebat enim quo sibi esset pergendum ἐξῆλθεν θλιβομένη ἐκ τοῦ μοναστηρίου· οὐ γὰρ ἤδεὶτο ποῦ ἀπελθεῖν. Tunc iterum ei apparet angelus viamque indicat.
q Vide miraculum in translatione sanctarum reliquiarum, nec non Sanctæ splendidam et honorificam sepulturam. Lipomani nota.
r ἄνδρες καὶ τὸ εἶδος καί τὸν τρὸπον αἰδέσιμοι ita Metaphrastes. Apud Nicetam vero [Ibid. pag. 476.] : Δύο τινὲς ἐξαίφνης ἱεροπρεπεῖς τὸ εἶδος ἀσκητικοὶ τὸν βίον duo quidam repente venerabili religiosaque specie, vitæ asceticæ cultores. cod. vat. min.: κατ᾽ οἰκονομίαν δὲ Θεοῦ ἰδοὺ δύο μονάζοντες φεύγοντες τὸν τύραννον ηὑρέθησαν ἐπὶ τὸν τόπον Deo providente ecce duo monachi, fugientes tyrannum, ibidem inventi sunt.
s Nicetas: Ac vicino admodum ἔγγιστα δὲ … Ῥώμης magnæ Romæ venerabili loco admoventes, cum luminibus et canticis justa peragentes, deposuerunt. Cod. vat. min.: καὶ βαστάσαντες τῆς ἀθληφόρου τὸ σῶμα ἤνεγκαν ἐν τῷ τόπῳ τῶ καλουμένῳ Ψόρῳ ἔγγιστα τῆς μεγαλοπόλεως Ῥώμης ἐπιτελέσαντες τὴν πρέπουσαν ψαλμοδίαν κατέθηκαν τὸ ἅγιον αὐτῆς λείψανον μετὰ τῶν λοιπῶν ἁγίων· πολλοὺς γὰρ μάρτυρας ἀνεῖλεν Πρόβος ὁ ἡγεμὼν ἄνδρας τε καὶ γυναῖκας et levanes Victricis corpus tulerunt ad locum, vocatum ψόρος prope magnam urbem Romam, et cum peregissent convenientem psalmodiam sepelierunt sancta illius pignora una cum corporibus reliquorum sanctorum: multos enim Probus præses necavit et viros et mulieres, In Thesauro græcæ linguæ habetur: ψόρος nomen piscis. Denique addit idem codex: ἐτελειώθη… Ἀναστασία μηνὶ Ὀκτοβρίῳ δωδεκάτῃ consummata est … Anastasia mense Octobri, die duodecimo. Conf. Comm. præv. num. 2 et 3.
* humo fixis
* in quem confidit anima mea
* lege Χριστοῦ
* qui ægrotant, Sur.
* hæc de viro illo percipiens,
* ab avibus cæli et bestiis terræ
* ne minis flecteretur, ne blanditiis cederet.
* et visceribus ineffabilem instillans dulcedinem
DE S. FERRUTIO MARTYRE MOGUNTIÆ
CIRCA ANNUM CCC.
COMMENTARIUS PRÆVIUS
Ferrutius, miles et martyr, Moguntiæ in Germania (S.)
AUCTORE V. D. B.
§ I. Memoria infastis sacris; quomodo admissa in Martyrologium Romanum. Carmina ejus sepulcro inscripta et aucta a Riculfo. Alia B. Rabani. Passio conscripta a Meginhardo Fuldensi. Antiqua lectio Moguntina.
S. Ferrutii nomen, quod olim extra diœcesim Moguntinam vix notum erat, [S. Ferrutii, martyris Moguntini, nomen, paucis olim auctariis Martyrologiorum Adonis et Usuardi insertum,] nunc per Martyrologium Romanum Baronii in omnibus ecclesiis inclaruit. Nullis enim antiquis inscriptum est martyrologiis, ne Rabani quidem, qui bina epigrammata in ejus honorem conscripsit. Credidit Baronius ab Adone illatam fuisse hujus martyris memoriam in suum Martyrologium; sed perperam. Verba enim, quæ in Mosandri leguntur editione: Eodem die, sancti Ferrutii martyris, additamentum esse adventitium ope antiquiorum codicum intellexit Rosweydus [Vet. Rom. Mart. et Adonis Martyrologium, pag. 212.] . Ut autem paucis aliquot recentioribus Adonis codicibus accessit S. Ferrutii memoria sic quoque Usuardi; scilicet codici Alberghensi, seu canoniæ S. Antonii in Alberghen, diœcesi Ultrajectina, scripto ad usum FF. Minorum; dein codici Danico, sæculo XIV itidem ad usum FF. Minorum exarato; editioni Lubeco-Coloniensi anni 1475; ambabus Greveni ineuntis sæculi XVI; et demum, errore unius diei, ad 29 octobris codici Hagenoyensi, descripto anno 1412. Omitto Ferrarium, qui in Catalogo generali sanctorum ad diem 1 januarii annuntiavit Moguntiæ in Germania sancti Ferrutii martyris natalem aut translationem, quasi tabulas ecclesiasticas Moguntinas, id est kalendarium liturgicum, secutus; sed errasse Ferrarium jam ostendit Bollandus [Acta SS. tom. I Januarii, pag. 2.] . Et quidem in kalendario Breviarii Moguntini anni 1570 præteritur plane ad illam diem S. Ferrutius, nec quidquam in ejus honorem agebant illa die Moguntini. Verumtamen, si in Moguntinis libris hoc non invenit Ferrarius, fieri potest ut invenerit in Blidenstadiensibus: Blidenstadium enim, ut suo loco videbimus, sæculo VIII ejus reliquiæ a S. Lullo translatæ sunt. Ado auctus, sub nomine Bedæ anno 1564 a Plantino excusus, atque inde Galesinius, Walasser, Molanus in priori editione et Ferrarius memorant ad diem 4 januarii S. Ferrutium martyrem [Ibid. pag. 162.] , quem Galesinius et Ferrarius, quod post S. Dafrosam martyrem Romanam annuntiatur, martyrium Romæ fecisse dixerunt. Sed loco Ferrutii Ferreolus legendus est, scilicet Uzeticenzis [Cfr Sollerius, Martyrologium Usuardi, pag. 11.] .
[2] [a Baronio in Martyrologium Romanum et ab aliis in alios recentiores libros hagiographicos admissum fuit.] Quum in illis itaque Adonis et Usuardi auctariis nudum S. Ferrutii martyris nomen contineatur, omissa palæstræ designatione, illud priori suæ Usuardi editioni inferre ausus non est Molanus; sed postquam Surius in quinto Historiarum sanctorum tomo tractatum Meginhardi de S. Ferrutio edidisset, in posteriore sua editione his verbis beatissimi martyris natalem annuntiavit: Eodem die, commemoratio S. Ferrutii martyris, quem Lullus, archiepiscopus Moguntinus, motus celeberrimis miraculis, in Lætantium cœnobium, quod Bleidenstad vocant, magno cum honore transtulit. Unde Baronius, Adonem Mosandri, Usuardum Molani et sanctorum Historias Surii secutus, in Martyrologio Romano brevem hanc memoriam inseruit: Moguntiæ S. Ferrutii martyris; quam omisit cardinalis de Noaliis in Martyrologio suo Parisiensi, licet Moguntina ecclesia ad Gallias pertinere censeatur. Contra Petrus de Rochechouart in Ebroïcensi Martyrologio, quod anno 1752 excudendum curavit, eamdem in hunc modum ampliavit: Moguntiæ sancti Ferrutii, qui, relicta militia ut liberius Christo serviret, a duce suo comprehensus et in carcerem missus, fame, siti aliisque ærumnis confectus, occubuit. Legitur ejus vitæ breviarium inter Vitas sanctorum Hadriani Baillet, in Memoriis ecclesiasticis Tillemontii, in editionibus Germanica, Gallicis et Belgicis Vitarum sanctorum Butleri, in lexicis hagiographicis aut ecclesiasticis V. V. Petin, Joannis Stadler, Cajetani Moroni aliorumque.
[3] [Ejus martyrium cognoscitur in primis ex carminibus, inscriptis ejus tumulo atque auctis a Riculfo archiepiscopo;] Omnia autem, quæ de beato martyre novimus, ex tribus fontibus hausta sunt: videlicet ex titulo, ejus sepulcro inscripto et ineunte sæculo IX a Riculfo archiepiscopo aucto; ex duobus B. Rabani Mauri epigrammatibus, quæ jam supra memoravi, et ex tractatu Meginhardi, quem indicavi similiter. Verumtamen terni hi fontes ad unum reduci possunt, quum duo posteriores nonnisi primi rivuli sint. Meminit hujus tituli bis Meginhardus; scilicet num. 13 ita loquitur: Hujus ergo viri beatissimi corpus presbyter, nomine Eugenius, adnitente Berengario, summa cum diligentia collectum, Castello tumulavit, titulumque causam summatim perstringentem composuit, sperans in resurrectione se cum eo partem habiturum, quem humanitatis obsequiis prosecutus est vel defunctum; et cap. XII: Ex literis itaque mausolæi, quo sacratissima medelæque scia reconduntur ossa, vir iste beatus cognoscitur Moguntiæ demoratus, amoreque divino cingulum militare solvisse, altaribusque sacris, Christo deinceps victurus, arma devovisse. Quæ verba loco commentarii sint sex priorum versuum sequentis epigrammatis [Serarius, Rerum Moguntinarum tom. I, pag. 146, edit. Joannis.] : (quatuor posteriores Riculfi esse patet.)
EGREGIVS MERITIS PAVSAT FERRVTIVS ISTIC. CINGVLA MILITIÆ CHRISTI QVI VERTIT AD ARAM. IDCIRCO EST PŒNIS MARTYR MACERATVS ACERBIS, PER MENSES BIS TER VINCLIS ET CARCERE CLAVSVS, SPIRITVS ÆTHEREAM DONEC SVSCENDIT * IN AVLAM. EVGENIVS, BARGER * CONDERVNT OSSA SEPVLCRO.
POST LEVITA HVMILIS RICHOLFVS CONDIDIT ISTA, QVAM CERNIS, LECTOR, SIGNAS ET * CARMINE TVMBAM. PRO QVO QVISQVE LEGIS VERSVS, DIC SVPPLICE VOTO: CHRISTE, TVI FAMVLI SEMPER MISERERE, PRECAMVR.
[4] [illud idem celebratur a B. Rabano Mauro duobus epigrammatibus;] Quum hæc carmina apposuit Riculfus, jam pridem e vicinia Moguntina ad Blidenstadiense monasterium translatæ fuerant S. Ferrutii reliquiæ; quas certatim archiepiscopi Moguntini honorare visi sunt. Commemorat hæc B. Rabanus Maurus, et ipse Moguntinus archiepiscopus et S. Ferrutii cliens, in sequenti epigrammate, novæ arcæ inscripto [Rabani Mauri Carmina, sect. I, num. CVI, ap. Migne, Patrologia latina, tom. CXII, col. 1639.] .
MARTYRIS ERGO SACRI DVDVM HVC TRANSTVLIT OSSA
FERRVTII LVLLVS, PRÆSVL ET VRBIS HONOR.
RICVLPHVS POST HÆC, HAISTVLPHVS PRÆSVL ET IPSE,
AMPLIFICANT AVLAM, ÆDIFICANT TVMVLVM.
QVORVM SVCCESSOR, VILIS RABANVS, AD INSTAR
MAIORVM HANC ARCAM CONDIDIT ET TITVLVM.
Condidit B. Rabanus et hoc aliud epigramma, quo S. Ferrutii laudes continentur [Ibid. num. CVII.] :
Grandis honor Christi cultoribus exstat ubique,
Maxime qui pro ipso jam posuere animam.
Horum nam unus erat Ferrutius almus et aptus
Martyr, cum Albano testificans socio;
Præmia quis Christus tribuit pro sanguine fuso
Æternam vitam et regna superna poli.
Edidit hos versus Rabanus, coactus amore
Sanctorum: omnipotens, cui miserere, Deus.
[5] [fuse enarratur a Meginhardo, monacho Fuldensi,] Aliquando post abbas Blidenstadiensis Adalgerus, dolens quod monasterii sui patroni Passionem non haberet, convenit ea de re sæpius Meginhardum, in codice Bodecensi abbatem dictum, sed quem nunc omnes consentire videntur monachum fuisse Fuldensem [Mabillonius, Annales Bened. lib. XXV, num. 75, tom. II, pag. 267; Tillemont, Mémoires ecclésiastiques, tom. V, pag. 233, edit. Brux.; D. Rivet, Hist. litt. de France, tom. V, pag. 272; Wattenbach, Deutschlands Geschichtsquellen, pag. 161, edit. 1866.] , discipulum Rudolfi unius ex scriptoribus Annalium Fuldensium, qui post magistri sui mortem, die 8 martii anni 865 consignatam, historiam translationis S. Alexandri, a Rudolfo incohatam, absolvit [Pertz, Monumenta Germaniæ, tom. II, pag. 673 et seqq.] . Verisimiliter ejusdem fere temporis est Sermo, quem victus Adalgeri efflagitationibus conscripsit Meginhardus. Verum hic, quum nulla antiqua exstarent Acta, quam difficile esset illam ornare spartam experimento intellexit. Nihil itaque habens præ oculis nisi veterem titulum, supra num. 3 a nobis propositum, sermonem seu tractatum scripsit de laude martyrii tum inter medias persecutiones, tum pace ecclesiæ; dein transiens ad S. Ferrutium, ejus martyrium juxta memoratum titulum explicat et demum narrat quantos ei honores ob miraculorum frequentiam adhibuerint S. Lullus, Riculfus, Haistulfus et B. Rabanus, Moguntini archiepiscopi. Scriptionis itaque indoles moralis potius est quam historica et plus verborum continet quam rerum; in quibus tamen, judicibus Tillemontio et Riveto, summam peritiam et ingenium ostendit auctor, ita ut pauca hujus ævi scripta Sermoni illi comparari queant, si pietas spectetur et spiritualis quædam unctio. Neque abest veterum librorum cognitio; adeo ut, si nihil præter hunc tractatum de Meginhardi scriptis superesset, insignis ei locus concedendus foret inter Fuldenses illorum temporum doctiores monachos. Plura omittimus, quum hanc scriptionem inferius edituri simus. Hanc in suis S. Ferrutii Vitis secuti sunt Adrianus Baillet et editores Germani et Belgæ Vitarum SS. Butleri, nisi quod Tillemontii commentariis tenacius adhæserint; Bailletus tamen plus cæteris.
[6] [breviter autem in Breviario Moguntino anni 1590.] Placet demum subjicere lectionem, quæ olim in ecclesia cathedrali Moguntina et in universa diœcesi in usu erat: propter festum enim Apostolorum Simonis et Judæ non licuit S. Ferrutii natalem nisi ritu simplici celebrare. Sed accipe hanc lectionem, ex Breviario anni 1590 depromptam: Eodem die, quo scilicet agitur natalis apostolorum Simonis et Judæ, celebratur commemoratio S. Ferrutii martyris; quem, relicto cingulo militari, Moguntiæ vixisse, indeque Castello trans Rhenum carceri inclusum fuisse proditum est a majoribus. Ubi ad septimum mensem omni humano destitutus solatio, inedia, pedore et squalore confectus, in Domino quievit, ab Eugenio sacerdote tumulatus. Longo dein post tempore beatus Lullus, Moguntinensis archiepiscopus, motus creberrimis miraculis, in Lætantium cœnobium (quod Bleidenstad vocant) magno cum honore transtulit: locumque tam ipse quam insequentes archiepiscopi maxima liberalitate sunt prosecuti. In Breviariis Herbipolensibus, editis anno 1507 et 1575, indicitur festum S. Ferrutii ad diem 29 octobris cum tribus lectionibus de uno martyre. Sed, postquam ritus Romanus inductus est, Officiis propriis ecclesiæ Herbipolensis (exemplar habemus anni 1625) inserta est nona lectio de S. Ferrutio, desumpta ex Meginhardi scriptione, non jam ad diem 29, sed ad 28 octobris.
[Annotata]
* surrexit (Ioannis.)
* Barnger?
* signatam.
§ II. An militia priscis christianis esset illicita; quomodo factum sit ut S. Ferrutius martyr habitus fuerit; quo tempore cingulum abjecerit et mortuus sit.
[Valde obscurum est quo tempore S. Ferrutius passus] De passione S. Ferrutii duo quæsita fieri posse videntur: alterum, quare, militiæ abjecto cingulo, carceris pœnas adiverit; alterum quando hæc facta sint. [sit; definienda hæc quæstio per occasionem martyrii seu cinguli militaris depositionem.] Extra controversiam positum est beatum virum carceris damnatum fuisse,
Cingula militiæ Christi quod vertit ad aram; quæ pluribus explicat Meginhardus. Sed hic addit incertum esse utrum urbis præfectus, iniquissimus judex, christianus an ethnicus fuerit; et B. Rabanus S. Ferrutium socium facere videtur S. Albani martyris, qui sub Theodosio I Moguntiam venisse videtur sæculo V ineunte aut adulto ibidem cruentas manus expertus esse [Acta SS. tom. I Junii, pag. 88 et seqq.] . In recitatis enim carminibus, post laudatos universim martyres, sic pergit:
Horum nam unus erat Ferrutius almus et aptus
Martyr, cum Albano testificans socio.
His accedit quod nomen viri, qui Eugenio presbytero inter tumulandum sancti martyris corpus suppetias tutit, Berengarius fuisse dicitur a Meginhardo; quod nomen, germanicæ originis, Romanis nonnisi tarde usitatum fuit. Sentit itaque Tillemontius [Mémoires ecclésiastiques, Saint Cassien, art. VI, tom. V, pag. 233, edit. Brux.] facile fieri posse ut sub Valentiniano I, quo imperante alii cæsi sint martyres, passus fuerit S. Ferrutius. Qualitercumque hæc inter se cohærere videantur, quum certa temporis notæ desint atque per indicia et signa eis suppleri debeat, manifestum est causam et tempus martyrii separari non posse, sed in ambo simul inquirendum esse.
[8] [E barbaro Berengarii nomine nil definiri potest, quum sæculo III jam multi Germani Christiani essent atque etiam presbyteri; nihil item ex B. Rabani carminibus.] Verum pauca antea de Berengarii nomine et B. Rabani carminibus observanda sunt. Imprimis nomen illud in tumuli inscriptione sæculo IX aut certe ante bellum tricenarium lectum est Barger; et in hoc versu:
Eugenius, Barger, conderunt ossa sepulcro
non potuit nonnisi in duabus syllabis consistere. Verum Barger videtur forma corrupta esse aut error lapicidæ. Scriptum proculdubio fuit Barnger seu Barger: quo Berengarium communi forma repræsentari recte dixerit Meginhardus. Sed Moguntiæ, uti et in omnibus ad Rhenum oppidis, Germani immixti erant Romanis, ut ex ipsis superstitibus titulis patet [Cfr Steiner, Codex inscriptionum Romanarum Rheni, tom. II, pag. 237 et 238.] . Brevissimum titulum Moguntinum referre placet [Ibid. tom. I, pag. 268.] :
ATTILIO SVO
FOLKMARVS
Fidem autem christianam jam sæculo II a Germanis compluribus admissam fuisse negari nequit, nisi S. Irenæo et Tertulliano, testibus notissimis, fides abrogetur [Cfr Acta Sanctorum, tom. VIII Octobris, pag. 26 et seqq.] . Neque barbari excludebantur sacerdotio, ut Vereca presbyter et Bathuses, minister ecclesiæ catholicæ, qui sub Vinguricho seu Athanaricho et Fridigerno, principibus Gothis, sæculo Christi IV pro fide catholica cæsi sunt et kalendario gothico [Mai, Scriptt. Vett. tom. V, part. I, pag. 66.] ad diem 29 junii, et in aliis fastis ad 26 martii aut alios dies [Cfr Acta SS. tom. III Martii, pag. 619; tom. II Aprilis, pag. 86 et seqq.] inscripti sunt. Sed ne quidem dicitur Barnger de clero fuisse. Neque B. Rabani carmina magni sunt momenti ad persuadendum S. Ferrutium simul cum S. Albano vitam pro Christo dedisse. Hoc unum enim significare voluit B. Rabanus SS. Ferrutium et Albanum, Moguntinos patronos, de numero fuisse sanctorum martyrum. Minime autem accurationem verborum persequi studuit Moguntinus antistes. Non enim pro Christo animam posuit S. Ferrutius, multoque minus sanguinem fudit; sed cum pietate mortem in carcere obivit. Nec quisquam veterum aut recentiorum, quemadmodum jam pridem animadvertit Colvenerius [In aunot. ad carm. CVII sect. I, Opp. tom. VI, col. 1640, edit. Migne.] , in S. Albani palmæ societatem adscripsit S. Ferrutium.
[9] [Neque cinguli solutio S. Martini aut S. Victricii argumentum est S. Ferrutium obiisse Valentiniani I temporibus, uti insinuat Tillemontius.] His itaque amotis, nil superest quo definiatur beati martyris ætas, nisi martyrii causa et modus. Sed hæc non parum difficilia. Tillemontius, Meginhardi insistens dubio christianus an ethnicus fuerit urbis præfectus et iniquissimus judex: Atque id ipsum, inquit [Art. cit. pag. 233.] , scire vellemus: momento enim non careret non unum S. Martinum, etiam imperantibus christianis, mortem prætulisse militiæ periculis; eo usque sævitiæ ivisse duces ut ad hanc extremitatem virum adegerint; neque hanc crudelitatem a Valentiniano I, aliorum martyriorum auctore, alienam esse; et a Deo sanctam hanc pertinaciam fuisse coronatam. Sed S. Martinus biennium post susceptum baptismum militavit, tribuni sui precibus evictus; neque missionem petiit, nisi quum donativi erogatio opportuna occasio visa fuit. Atque tum cæsari non dixit se militare non posse propter animæ pericula, sed quia Christi Dei miles erat [Sulpicius Severus, de Vita S. Martini, cap. IV, Opp. tom. I, pag. 9 et 10, edit. de Prato.] . Et quum postridie pugna ineunda esset, singulari Dei providentia ex illis ambagibus liberatus est, quin militaret aut contumaciter cingulum abjiceret. Huc itaque nequaquam attinet S. Martini facinus; ita ut verisimile mihi videatur scriptorem tam accuratum cogitasse potius S. Victricii, archiepiscopi Rothomagensis et Morinorum apostoli, exemplum. Quod profecto magis quadraret, si manifesto constaret beatum virum non renuntiasse militiæ Juliani Apostatæ temporibus, quum continuo militum christianorum religioni struerentur insidiæ. Sed communiter censetur S. Victricius sub Juliani principatu arma posuisse; certe tribunus, qui eum carceri mancipavit et acerbissimis affecit tormentis, sacrilegus erat et christianæ fidei vehementer adversabatur, ut ex S. Paulini literis, ex quibus unis S. Victricii fata novimus, compertum est [Cfr Acta SS. Belgii, tom. I, pag. 382 et seqq.] . Verumtamen ab illo ipso S. Paulino laudatur maxime S. Victricius quod a sanguinis effusione abborruit: Ante pedes, inquit [Ibid. loc. cit.] , sacrilegi tribuni militiæ sacramenta permutans, arma sanguinis abjecisti, ut arma pacis indueres, contemnens armari ferro, quia armabaris Christo. Quod vero Tillemontius martyria, temporibus Valentiniani I facta, adducit, hoc profecto assertum imprudenti excidit calamo. Re quidem vera severissimæ erat indolis imperator ille, neque impunia abire sinebat militum peccata [Cfr Tillemontius, Mémoires des Empereurs, Valentinien I, art. 7 et 8, tom. V, pag. 7, edit. Brux.] ; sed nullius martyris cædis accusatur ab ipso Tillemontio, ubi sigillatim ejus explica gesta; nisi fors martyrium dixeris occisionem presbyteri Epirotæ, qui Octavianum, olim proconsulem et a Valentiniano inquisitum [Cfr Tillemontius, Mémoires des Empereurs, Valentinien I, art. 26, pag. 26 et 27.] , absconderat. Hæc itaque omnia valde levia sunt.
[10] [Nequaquam dubium est pristinis christianis militiam fuisse licitam et desertionem culpabilem, ut liquet ex sacramento et ex dictis conciliorum, martyrum] Sed ad SS. Martinum, Victricium et Paulinum redeundum est. Esto itaque, trinis illis beatissimis viris persuasum fuerit licitum non esse sanguinem humanum fundere etiam in justo bello, imperantibus christianis principibus; hæc profecto res caret omni auctoritate. Quum enim hanc sententiam aut actu, aut stylo secuti sunt, terni adhuc erant laici, in doctrina christiana parum eruditi. Aliæ profecto erant episcoporum et conciliorum institutiones. Re quidem vera non putem in scriptis Patrum, ecclesiæ pace antiquioribus, ullum repertum iri locum, ubi aperte dicantur christiani militare posse; neque facile teterrimis illis temporibus cuiquam militia consulenda erat. Sed sæpius laudantur christiani milites aut quod præclarum aliquod facinus fecerant, aut quod idololatria se maculare noluerant, aut quod testimonium erant amatæ a christianis patriæ [Cfr Mamachi, Origines Christianæ, tom. I, pag. 370 et seqq. tom. III, pag. 303 et seqq.] . Quum itaque presbyteri et episcopi abstinerent adhortari fideles ad capessenda arma, atque aliqui, doctrinam de mansuetudine christiana, aut de sæculi renuntiatione pervertentes, palam dicerent non licere christiano bellicas artes tractare, hinc factum aliquando est, ut aliquot milites christiani summa simplicitate (quemadmodum mox demonstrabimus) solverint cingulum et militare detrectarint. Sed, quum pax ecclesiæ reddita fuit et meliora illuxerunt tempora, concilio Arelatensi primo, quod anno 314 Constantini interventu ab universi Occidentis episcopis celebratum est, de his qui arma projiciunt in pace (ecclesiæ), placuit abstinere eos a communione [Cfr Albaspinæus, De vett. eccl. ritibus observationes, pag. 585, edit. 1672.] . Neque his contraria definivit concilium Nicænum canone XII; quo canone, ut luculente ostendit Petavius [Dissertat. eccles. lib. II, cap. 2, num. 5.] , damnati sunt ii dumtaxat, qui nuper, in Licinii persecutione, honesta et gloriosa confessione functi, (adeo ut propter nomen Christi militaribus zonis discincti et militia privati fuissent,) postea ad vomitum redierant, id est ad infamem illam militiam et cum Christi negatione conjunctam: cum, ut eam recuperarent, imperatoris mandato paruissent. His itaque confessoribus apostatis, si ad frugem redirent, imposita est pœnitentia trium annorum inter audientes et decem inter prostratos. Neutiquam ergo hic canon spectat ad milites christiane militantes, sed ad singulare apostatarum genus. Jure autem merito Arelatense concilium graves constituit pœnas adversus desertores; quum arma projici non possent, non tantum absque justissimarum legum violatione et summo reipublicæ periculo et detrimento, verum etiam nonnisi fracto sacramento, quo solemniter juraverant conventuros se jussu consulis aut imperatoris, nec injussu abituros [Livius III, 30, et XXII, 38. Cfr Becker et Marquardt, Handbuch der römischer Alterthümer, tom. III, part. II, pag. 291 et 292.] . Recte itaque ad Maximianum imperatorem dixit S. Mauritius nomine legionis Thebanæ [Ruinart, Acta sincera martyrum, pag. 276 et 277, edit. 1713.] : Milites sumus, imperator, tui: sed tamen servi, quod libere confitemur, Dei; tibi militiam debemus, illi innocentiam… Juravimus primum in sacramenta divina; juravimus deinde in sacramenta regia: nihil nobis de secundis credas necesse est, si prima perrumpimus.
[11] [et imprimis S. Augustini, gentiles, Manichæos aliosque redarguentis.] Atque multis locis, quæ diligenter collegit Christianus Lupus [Diss. de antiq. discip. christ. militiæ, cap. IV, in Opp. omn. tom. XI, pag. 106 et 107.] , docet S. Augustinus plane illicitum esse imperatorum injussu militiam relinquere. Hunc unum excitabimus, ubi adversus paganos vindicat religionem christianam, quasi perniciosa esset Imperio Romano ejusque interitum arcesseret. Scribit itaque ad Marcellinum comitem [Epist. CXXXVIII, cap. 2, Opp. tom. II, col. 531.] : Si christiana disciplina omnia bella culparet, hoc potius militibus, consilium salutis petentibus, in Evangelio diceretur, ut abjicerent arma; seque omnino militiæ subtraherent. Dictum est autem eis: “Neminem concusseritis, nemini calumniam feceritis, sufficiat vobis stipendium vestrum.” Quibus proprium stipendium sufficere debere præcepit, militare utique non prohibuit. Proinde qui doctrinam Christi adversam dicunt esse reipublicæ, dent exercitum talem, quales doctrina Christi esse milites jussit; dent tales provinciales, tales maritos, tales conjuges, tales parentes, tales filios, tales dominos, tales servos, tales reges, tales judices, tales denique debitorum redditores et exactores ipsius fisci, quales esse præcepit doctrina christiana, et audeant cam dicere adversam esse reipublicæ, imo vero dubitent eam confiteri magnam, si obtemperetur, salutem esse reipublicæ. Atque hæc certissima christiana doctrina est, jubens reddi Cæsari quæ sunt Cæsaris, et quæ Dei Deo. Neque discrimen faciendum est sitne princeps christianus annon, quoniam, ut in Commentario Psalmorum explicat ille idem Augustinus, per baptismum non solvitur prima etiam sub principe ethnico servitus: Quod dixi, ait [In Ps. CXXIV, num. 7, Opp. tom. IV, col. 1654.] , de domino et servo, hoc intelligite de potestatibus et regibus, et de omnibus culminibus hujus sæculi. Aliquando enim potestates bonæ sunt et timent Deum, aliquando non timent Deum. Julianus exstitit infidelis imperator. Nonne exstitit apostata, iniquus, idololatra? Milites christiani servierunt imperatori infideli. Ubi veniebatur ad causam Christi, non agnoscebant nisi illum qui in cælo erat. Quando volebat ut idola colerent, ut thurificarent, præponebant illi Deum. Quando autem dicebat: “Producite aciem, ite contra illam gentem,” statim obtemperabant. Distinguebant dominum æternum a domino temporali. Tamen propter dominum æternum erant subditi etiam domino temporali.
[12] [Ante ecclesiæ pacem pauci aliquot doctores, præeunte Tertulliano, visi sunt docuisse militiam christianis esse illicitam;] Sed antequam christiana religio thronum Imperii Romani occupasset, non erant omnino unanimes milites fideles, neque etiam doctores christiani. Origenes in VIII libro, num. 74, contra Celsum [Opp. omnia, tom. IV, col. 1027.] aperte docet militiam cum christiana professione non convenire et christianos non posse nisi precibus decertare pro Imperatore; sed non satis ipse secum ubique convenire videtur [Cfr Mamachi, Origines Christianæ, tom. III, pag. 304; Hugo Grotius, de Jure belli et pacis, lib. I, cap. 2, sect. 9.] . S. Cyprianus, ad Donatum scribens, irridet eos qui bellum licitum esse volunt: Et homicidium, inquit [Epist. II.] , quum admittunt singuli, crimen est; virtus vocatur, quum publice geritur! Similiter Lactantius in sexto libro Divinarum institutionum [Epitome institut. divin. cap. 4.] contendit in præcepto Dei (Non occides) nullam prorsus exceptionem fieri oportere; quem tamen ab errore purgare conatus est Petavius [Dissert. eccl. lib. II, cap. II, num. 8 et seqq.] . Sed Titum Bostrensem concedit idem Petavius [Biblioth. Patrum, tom. IV, col. 908 et 909.] in hoc capite a veritate aberrasse; contra negat Mamachius [Diss. eccl. lib. II, cap. II, num. 7.] , affirmans Titum de bello injusto loqui; sed in hoc apologiarum genere plus sæpe subtilitatis inest quam nudæ simplicisque veritatis studii. Verum illis omnibus præivit Tertullianus; qui, quum in libro Apologetico [Origines christianæ, tom. III, pag. 309 et 310.] recte scripsisset: Navigamus et nos vobiscum, et vobiscum militamus, et rusticamur et mercamur, postea quum ad severiora placita deflexisset et omnes fere usus gentilium, quos qualitercumque in pravum sensum detorquere poterat, christianis illicitos esse statueret, militiam quoque in libris de Idololatria et de Corona militis damnavit. In hoc ita disserit [Cap. XI, Opp. omnia, tom. II, col. 91 et 92, edit. Migne.] : Conquirendum est an in totum christianis militia conveniat. Credimusne humanum sacramentum divino superduci licere et in alium dominum respondere post Christum? Et ejerare patrem ac matrem, et omnem proximum, quos et lex honorari, et post Deum diligi præcipit, quos et Evangelium, solo Christo pluris non faciens, sic quoque honoravit? Licebit in gladio conversari, Domino pronuntiante, gladio periturum, qui gladio fuerit usus? Et prælio operabitur filius pacis, cui nec litigare conveniat? Et vincula, et carceres, et tormenta, et supplicia administrabit, nec suarum ultor injuriarum? Jam stationes aut aliis magis faciet quam Christo? Aut et in dominico die, quando nec Christo? Et excubabit pro templis, quibus renuntiavit? Et cœnabit illic, ubi Apostolo non placet? Et quos interdiu exorcismis fugavit, noctibus defensabit, incumbens et requiescens super pilum, quo perfossum est latus Christi? Vexillum quoque portabit æmulum Christi? Et signum postulabita principe, qui a Deo jam accepit? Mortuus etiam tuba inquietabitur eneatatoris, qui excitari a tuba angeli expectat? Et cremabitur ex disciplina castrensi christianus, cui cremare non licuit, cui Christus merita ignis indulsit? Quanta alia in delictis circumspici possunt castrensium munium, transgressioni interpretanda? Ipsum de castris lucis in castra tenebrarum nomen deferre transgressio est. Sedecim has rationes explicuit Lupus [Diss. cit. tom. cit. pag. 101 et 102.] ; ad quarum finem his sermonem concludit verbis: Harum rationum quædam sunt firmæ; quædam parum aut nihil ponderis habent; nulli certe hæc vis inest ut illicitum sit sub principibus gentilibus, multo minus sub principibus christianis stipendia merere.
[13] [concessit tamen Tertullianus milites, ante baptismum militiam professos, posse in ea perseverare.] Sensit hoc Tertullianus ipsemet, victus tamen potius communi christianorum disciplina, quam placitis principiisque suis fideliter inhærens. Concessit itaque omnino necesse non esse ut miles, quum christianus fit, conditioni statuique suo renuntiet, sed satis esse, si, jussus res illicitas facere, cavilletur seu caveat ne quid adversus Deum committat, adeoque novissime perpetiatur pro Deo. Plane, inquit [Cap. XI, col. sup. cit.] , siquos militia præventos fides posterior invenit, alia conditio est, ut illorum quos Joannes admittebat ad lavacrum; ut centurionum fidelissimorum, quem Christus probat et quem Petrus catechizat: dum tamen, suscepta fide atque signata, aut deserendum statim sit (ut a multis actum), aut omnibus modis cavillandum, nequid adversus Deum committatur, quæ nec ex militia permittuntur, aut novissime perpetiendum pro Deo, quod æque fides pagana seu non militaris condixit. Nec enim delictorum impunitatem aut martyriorum immunitatem militia promittit. Nusquam christianus aliud est. Unum Evangelium et unus Jesus: negaturus omnem negatorem, et confessurus omnem confessorem Dei, et salvam facturus animam pro nomine ejus amissam, perditurus autem de contrario adversus nomen ejus lucri habitam. Apud hunc tam miles est paganus * fidelis, quam paganus est miles infidelis; quod est, rusticus seu civis urbanus fidelis est Dei miles, sicut miles imperatorius, Deo infidelis, divinæ militiæ adscriptus non censetur.
[14] [Milites, qui ad nomina respondere noluerunt seu militiæ adscribi,] Complures itaque milites christiani, severiorem hanc doctrinam et plane secum pugnantem secuti, deseruerunt militiam; sed ex eorumdem historia apparet hos semper minimo fuisse numero. Et quidem quum miles ille, cujus occasione Tertullianus librum de Corona militis scripsit, libero capite, coronamento in manu otioso, ad donativum accipiendum accessisset, improbarunt vehementer ejus facinus Romanus pontifex cæterique catholici, certi militiam non esse vetitam, neque in coronis quemquam ritum gentilem adhærescere, nisi omnibus rebus indifferentibus significatio idololatrica adscribatur; adeoque universo illo libro redarguitur clerus Romanus et catholici, qui prophetias Spiritus Sancti Montanistici respuerant. Aliquot nomina ex eis, quorum natalis libris liturgicis inscriptus est, collegit Christianus Lupus [Op. cit. cap. 3, pag. 100 et seqq.] ; qui omnes passi sunt sub Galerio, Licinio, Diocletiano et Juliano Apostata, vi aut insidiis milites christianos ad participandas res idololatricas pellicere conatis, videlicet S. Hesychium sub Galerio; SS. Ursacium, Argæum, Narcissum, Marcellinum, Gordium et Theogenem sub Licinio; SS. Eudoxium, Zenonem et Macarium cum 1004 sociis sub Diocletiano et S. Victricium sub Juliano Apostata: sed alios complures omitto, hoc unum quærens an multi (si cum reliquis comparentur) abjecerint baltheum et quare militiam detrectaverint nonnulli. Ex eis unus est valde præclarus, S. Maximilianus, qui anno 295 Theveste in Numidia, quum veterani filius esset et idcirco militiæ obnoxius, eo quod indevoto animo sacramentum militiæ recusavisset, gladio animadversus est [Ruinart, Acta SS. MM. pag. 301.] . Priusquam hanc sententiam tulit, dixerat ei proconsul Dion: “In sacro comitatu dominorum nostrorum Diocletiani, Maximiani, Constantii et Maximi milites christiani sunt et militant.” Maximilianus responderat: “Ipsi sciunt quod ipsis expediat. Ego tamen christianus sum, et non possum male facere.” Quum autem signaculum plumbeum oblatum fuerat, responderat: “Non accipio signaculum. Jam habeo signum Christi Dei mei.” Interrogatus quæ mala milites facerent, responderat: “Tu enim scis quæ faciunt.” Adeoque Tertulliani scripta legisse videtur. Pater autem ejus, qui et christianus erat, aliter plane sentiebat, quippe qui filio vestem ad militiam præparaverat. Sed Cyzici in Hellesponto S. Theogenes, natione Phryx, ad militiam compulsus, militare noluit Licinio [Acta SS. tom. I Januarii, pag. 134 et 135.] , quem non nosset; se christianum esse, cui non convenire huic sæculo militare, cui abrenuntiasset; se non posse negare regem esse æternum cui militaret. Ad quæ quum tribunus dixisset: “Ecce et isti omnes, qui adstant milites christiani sunt et tamen militant!” respondit: “Unusquisque scit quomodo militet; ego etiam novi cui militem regi.”
[15] [et qui militiæ cingulum abjecerunt, parvo fuerunt numero, comparati cum militibus christianis, sacramentum fideliter observantibus.] Illi nondum militaverant. Sed S. Marcellus centurio, qui anno circiter 298 Tingi in Africa passus est et cujus Acta ad diem 30 octobris dabimus, jam dudum stipendia meruerat; sed solvit cingulum et vitem armaque sua projecit, quod natali imperatoris nollet participare epulum profanum, dicens [Ruinart, Acta sincera martyrum, pag. 303.] : “Si talis est conditio militantium ut diis et imperatoribus sacra facere compellantur: ecce projicio vitem et cingulum; renuntio signis et militare recuso.” Sed postea Tertulliani placita professus est, se christianum esse et sacramento huic (militari) militare non posse, nisi Jesu Christo, Filio Dei Patris omnipotentis; se projecisse arma; non enim decere christianum hominem molestiis sæcularibus militare, qui Christo Domino militet. Hactenus itaque vitem, centurionum insigne, servaverat, licet Baccho sacra censeretur [Cfr Petiscus, Lexicum antiquit. v° Vitis.] . Neque eam detrectabat S. Marinus, cujus martyrium narravit Eusebius [Hist. eccles. lib. VII, cap. 15.] ; quippe qui propter contentionem de vite, quam admittere paratus erat, religionis christianæ ab invido milite accusatus est. S. Tarachus quoque aliquandiu militiam professus fuerat [Acta SS. tom. V Octobris, pag. 567.] ; sed propterea quod christianus esset, renuntiaverat militiæ. Interrogatus itaque quomodo recessisset a militia, dixit: “Precatus sum Publionem principem et dimisit me.” Quæ probabilis omnino erat ratio.
[16] [Communibus temporibus milites Romani nihil jubebantur facere contra veram pietatem;] Ex his itaque locis, ubi exspectasses nullos aut paucos christianos militiam adiisse aut in ea perseverasse, apparet contra multos eos fuisse numero, neque temere dixisse Tertullianum in Apologetico [Cap. 37, Opp. tom. I, col. 462, edit. Migne.] : Hesterni sumus et vestra omnia implevimus,… castella,… castra ipsa. Quin Edmundus Le Blant [Inscriptions chrétiennes des Gaules, tom. I, pag. 84 et seqq.] , qui in 10,050 titulis gentilium 545 militum seu plus vigesimam partem deprehendit, et in 4,734 titulis christianorum 27 dumtaxat militum seu vix ducentesimam partem, fatetur hinc nihil colligi posse, quum qui non amabant sepulcris inscribere servum Dei serviisse hominibus, non minus fugiebant marmori incidere militem Christi cæsari militasse, hanc unam laudem magni facientes quæ esset æterna. Nec quisquam [Cfr Lami, De eruditione apostolorum, pag. 295 et seqq.] dubitat militum christianorum numerum fuisse maximum. Et quidem, licet militia numquam ab animæ periculis vacua fuerit, non unus S. Martinus ita in ea vivebat, ut jam illo tempore non miles, sed monachus putaretur [Sulpicius Sev. Vita B. Martini, cap. 2.] . Multi itaque sanctissimis florebant moribus, parati semper potius sanguinem profundere quam ritus idololatricos participare. Inter eos complures ardebant maxime christianam fidem propagare; adeo ut per legiones Romanas divinum semen per universum Imperium satum et plantatum fuerit. Neque ordinariis temporibus ulla eis inferebatur vis ad quidpiam adversus unius Dei honorem patrandum; quum absque summa religionis libertate legiones Romanæ consistere non possent, quippe quæ multos caperent a diis indigetibus aversos, quin etiam Judæos. Nam usque ad persecutionem, a Galerio excitatam, imperatores, inquit Eusebius [Eusebius, Hist. eccl. lib. VIII, cap. 1.] , nostris regendas etiam provincias committebant, omni sacrificandi metu eos liberantes ob singularem qua in religionem nostram affecti erant benevolentiam… Domesticis suis eorumque uxoribus, liberis ac servis, ea quæ religionis suæ erant, tam verbis quam factis libere exsequendi coram semetipsis potestatem dederunt.
[17] [neque in sacramento militari quidquam erat non probabile;] Deinde in communi militari juramento nihil potuit esse superstitionis, quum nullus neque scriptor, neque martyr hoc improbet, nisi quatenus se quis, Christo jam obligatus, homini mortali se obligare velit: sed hæc paucorum fuit persuasio. Necesse itaque fuit ut in sacramenti militaris formula neque simulacra [Cfr Acta MM. Lugdunensium, cap. 14, ap. Ruinart, pag. 79.] , neque signa [Cfr Hier. de Prato, Sulpicii Severi opera, tom. I, pag. 327.] , neque genii publici aut imperatorum [Cfr Tertullianus, Apologeticus, cap. 32.] , neque eorumdem fortuna [Cfr Acta S. Polycarpi, ap. Ruinart, pag. 34.] invocarentur; quum hæc juramenta merito superstitiosa viderentur christianis et judæis. Sed juramentum per salutem imperatorum probat Tertullianus [Apologeticus, cap. 32.] et usurpavit S. Marcianus martyr [Acta SS. Marciani et Nicandri, ap. Ruinart, pag. 552.] ; per caput imperatoris juravit S. Potamiæna, virgo Alexandrina [Acta SS. Potamiænæ, ap. Ruinart, pag. 123.] ; per majestatem imperatoris jurabant milites christiani sub Valentiniano II [Vegetius, De re militari, lib. II, cap. 5.] et demum in concilio Ephesino per pietatem et victoriam imperatorum abjuravit Zenon chorepiscopus hæresim quartodecimanorum [Cfr Ruinart, pag. 47.] . Quæ ex his formulis in usu esset sub imperatoribus ethnicis nemo facile definiverit.
[18] [neque duces quidquam irreligiosi facere jussi sunt usque ad Galerii, Diocletiani et Licinii tempora.] Quod vero milites signa, plena superstitionis, sequebantur, ne Tertullianus quidem vitio vertit. Ducibus seu militiæ, quæ inter dignitatem et potestatem est, necessitatem immolationum fuisse affirmat ille idem [De idololatria, cap. 19.] ; sed, ut ex adducto superius Eusebii loco patet, perpetua non fuit hæc adversus christianos severitas, adeoque inter martyres Agaunenses S. Mauritius erat primicerius, S. Exsuperius campiductor et S. Candidus senator militum [Ap. Ruinart, pag. 276.] ; qui vero a Græcis μεγαλομάρτυρες appellantur, ii omnes perhibentur insignem in legione locum occupasse. Utique a decretis persecutionis universalibus non semper immunes fuere milites; et quidem inter martyres magnus censetur numerus. Verum nihil quidquam singulare umquam adversus milites christianos statutum aut actum fuisse videtur ante annum Christi 298, quo Galerius christianos, qui in exercitu militabant,… per vim abducere a religione sua conatus est [Eusebius, Hist. eccl. lib. VIII, cap. suppl. pag. 317.] ; qua atrocitate Diocletianus [Lactantius, de Morte persecutorum, cap. 10.] quoque et Licinius [Eusebius, Hist. eccl. lib. X, cap. 81, pag. 396.] christianum nomen delere voluerunt.
[19] [Milites, qui cingulum militare abjecerunt proter causas, quas Tertulliani paradoxa vocant, et simplici animo ex conscientia passi sunt, ure martyribus accensentur;] Ex his itaque apparet tantum abesse ut primorum temporum christiani plerique censerent militiam Christi fidelibus esse illicitam, ut contra hæc paucorum fuerit persuasio; deinde rationes, ob quas aliqui dixerunt fas sibi non esse signaculum militare accipere aut illud retinere, has ipsas esse quas proposuerat Tertullianus et quibus se impeditum non sensit Petavius [Dissert. eccles. lib. II, cap. II, num. 7.] quin aperte diceret illam doctrinam inter paradoxa Tertulliani referri debere, cujusmodi illo in auctore sint multa. Verum, si non solus Tertullianus hæc proposuerit, si Origenes, S. Cyprianus, Lactantius, Titus Bostrensis aliique ita locuti fuerint ut aliis visi sint eadem plane docuisse quæ Tertullianus, aliis indigere subtili interpretatione, quid mirum, si milites, viri utique agrestes et non eruditi, male intellexerint hæc verba: Non occides; et hæc alia: Nemo potest duobus dominis servire, crediderintque sibi licitum non esse arma adversus hostes ferre aut alii domino ac Christo se mancipare? Quod si hoc firmiter crediderint, quum, secundum Apostolum, qui cum conscientia usque nunc idoli quasi idolothytum manducant, conscientia ipsorum, cum sit infirma, polluatur, sic quoque milites christiani, quibus persuasum esset se sine piaculo militare non posse, graviter peccassent, nisi abjecissent arma. Conscientia enim, sive recta, sive erronea, proxima rerum agendarum lex est. Quapropter merito inter martyres recensentur ii omnes, qui bona fide crediderunt illicitam sibi esse militiæ adscribi, aut cingulum militare servare, eamque ob causam necesse esse mori potius quam conscientiam suam infirmam polluere.
[20] [sed nullus eis accenseri potuit post concilium Arelatense anni 314. Ante itaque passus est S. Ferrutius; qui quum benignissime habitus fuerit,] Verum credibile omnino non est fuisse episcopos et presbyteros, qui, postquam concilium Arelatense statuisset cingulum militare sine peccato abjici non posse, inter martyres retulerint eos qui hanc violassent legem; et propterea admitti non posse videtur S. Ferrutium militarem vestem posuisse et in carcere fuisse extinctum post concilium Arelatense. Neque etiam persecutionis tempore arma abjecisse censendus est, ut suadet pœnæ (si tamen pœna fuerit) genus et modus. Passim quidem traditum video martyres delectos, qui sacramentum militare recusarent, et milites, qui cingulum abjicerent, communibus pœnis castigatos fuisse. Verum adversus eos qui citati ad nomina non respondebant, diu nulla certa statuta fuit pœna; sed magistratus arbitrio plectebantur multa pecuniaria aut bonorum confiscatione, virgis cædebantur aut includebantur carceri, vendebantur aut in servitutem redigebantur [Cfr Becker, Handbuch der Röm. Alterthümer, tom. III, part. II, pag. 288.] . Quæ pœnæ deinceps mitigatæ sunt: nam, ut loquitur Arrius Menander [Dig. lib. XLIX, tit. XVI de re militari, leg. IV, Qui cum uno, § Gravius.] , qui sub Alexandro Severo inter jurisconsultos floruit [Tortorelli, Degli antichi giureconsulti romani, pag. 228.] , et qui ad delectum olim non respondebant, ut proditores libertatis in servitutem redigebantur: sed, mutato statu militiæ, recessum a capitis pœna est, quia plerumque voluntario milite [numeri] supplentur. Exinde itaque requisitus juvenis vel a patre postea exhibitus in deteriorem militiam dandus erat. Atque ille idem Arrius respondebat [Leg. V, Non omnes.] : Non omnes desertores similiter puniendi sunt… Qui in pace deseruit, eques gradu pellendus est: pedes militiam mutat. In bello idem admissum capite puniendum est. Sed, quum minus bello arma deponerent milites christiani, quam pace, hinc ratio reddi nequit quare mortis damnati fuerint. Adducit itaque Baronius [Cfr Baronius, ad an. 298, num. 4.] hæc sequentia Arrii verba [Leg. cit. § Qui desertioni.] : Qui desertioni aliud crimen adjungit, gravius puniendus est; gravius autem eorum crimen fuisse religionem christianam. Hoc aliquando contingere potuit. Verum Maximilianus eo tantum nomine gladio animadverti jussus est, quod indevoto animo militiæ sacramentum recusaverat [Ruinartius, Acta MM. pag. 301.] ; et Marcellus, quod, abjecto publice sacramento, polluisse se dixerat, et insuper apud Acta præsidialia alia verba furore plena deposuerat [Ibid. pag. 304.] . Nitebantur itaque hæ sententiæ alia lege, scilicet quod contumacia omnis adversus ducem vel præsidem militis capite punienda erat [Dig. lib. XLIX, tit. XVI, lex VI, Omne delictum. § Contumacia.] ; atque ab antiquissimis temporibus, ut Dionysius Halicarnassæus [Antiq. Roman. lib. XI, cap. 43.] auctor est, per legem ducibus permissum erat inobedientes ἀπειθοῦντας occidere ἀποκτείνειν.
[21] [videtur diem obiisse sub principatu Gallicano Constantii Chlori.] Hæc itaque pœna manebat quoque S. Ferructum; sed benigne cum eo actum est, siquidem carcere clausus fuit, neque in judicium vocatus, quo resipiscendi tempus ei suppeteret. Qua benignitate numquam esset habitus, si feralia tum proposita fuissent edicta: sed, duplicis criminis reus, et abjectæ militiæ, et vetitæ religionis, ad provinciæ præsidem fuisset ductus aut missus. Atque hæc lenitas adversus milites eosque christianos videtur mihi pertinere ad Constantii Chlori tempora, qui dum Diocletianus et Maximianus in Oriente, Illyrico, Italia et Africa adversus christianos furerent, placidum ac tranquillum principatum suum subditis exhibens, paterna quadam cura ac sollicitudine eos fovit, et, profundissimæ pacis intra imperii sui fines auctor ac signifer, subditis suis permisit ut absque ulla molestia divino cultui inservirent [Eusebius, Vita Constantini, lib. I, cap. 13.] . Quapropter censeo S. Ferrutii mortem nullo opportuniori tempore constitui posse, quam inter annum 292 et 306; quo temporis spatio Constantius Chlorus, jam Cæsaris, jam imperatoris titulo Galliis præfuit.
[Annotata]
* militiæ non adscriptus
§ III. Translatio corporis S. Ferrutii ad monasterium Blidenstadiense: hujus monasterii et reliquiarum S. Ferrutii fata.
[S. Ferrutii corpus, prius sepultum prope Castellum, vulgo Cassel, in ripa Rheni orientali,] Beatissimi viri corpus, summa diligentia collectum, a presbytero Eugenio, alteriusque viri auxilio, Castelli tumulatum fuisse auctor est Meginhardus. Quod Castellum, absolute aut antonomastice scriptum, præsens oppidulum Cassel esse a nullo scriptore Moguntino videtur in dubium revocari [Cfr Serarius, Moguntinarum rerum lib. I, cap. 16, tom I, pag. 42, edit. Joannis; Werner, der Dom von Mainz, tom. I, pag. 426; Fuchs, Alte Geschichte von Mainz, tom. I, pag. 385; Räss und Weiss, Leben der Väter und Martyrer, tom. XIV, pag. 550; Vogel, Historische Topographie des Herz. Nassau, pag. 28.] . Est autem verisimiliter id ipsum castellum, quod Drusus, teste Dione Cassio [Roman. histor, lib. XIV. Cfr Cellarius; Fuchs, Alte Geschichte von Mainz, tom. I, pag. 384, et Wagner, Beschreibung des Gr. Hessen, tom. II, pag. 48.] , in Cattis ad ipsum Rhenum extruxit. Ante erat illic vicus novus Meloniorum; qui, quum mœnibus cinctus est, civitatis Mattiacorum nomen accepit [Steiner, Inscriptiones Rheni, tom. I, pag. 195.] . Castellum postmodum commune nomen. Si credatur Fuchsio [Alte Geschichte etc. tom. I, pag. 312.] , jam pridem ejus ambitus, Rheni alveo mutato, plus media parte aquis detritus est. Sed ita non esse demonstrarunt complures [Cfr Werner, Der Dom von Mainz, pag. tom. I, pag. 21.] : ita ut ex ordinariis mappulis topographicis pristini Castelli situs, (quippe qui idem pene sit ac præsentis oppidi,) facile intelligatur. Non conditum sancti martyris corpus in ipso castello, (intra mœnia enim cadavera sepelire fas non erat;) sed ad partem meridionalem, ubi sæculo superiori S. Georgii adhuc erat cœmeterium et ubi olim multi spectatæ militiæ viri aliique nobiles e Romanis, uti ex titulis apparuit, sepulti fuerunt [Fuchs, Alte Geschichte etc. pag. 318, num. 87.] .
[23] [inde transfertur a S. Lullo ad monasterium Blidenstadiense, cujus præcipuum decus sit. Labores Riculfi, Haistulfi et B. Rabani Mauri.] Relictumne ibi fuerit S. Ferrutii sepulcrum sub dio, an reconditum in basilica seu ædicula cœmeteriali, quum meliora illuxerunt tempora, nullo testimonio, sed dumtaxat divinando et conjecturis definiri potest. Hoc Meginhardi testimonio constat, membra sacratissima, beneficiis divinitus comitata, a civibus frequentata fuisse, eaque ibidem usque ad Lulli venerabilis pacifice quievisse pontificatus tempora; quibus temporibus ad Blidenstadiense monasterium translata sunt. Distat hic locus viginti a Moguntia chiliometris, spectans ad occasum æstivum, in ripa sinistra Ardæ rivi. De hujus asceterii originibus inter historicos non omnino convenit. Alii dixerunt hoc conditum fuisse a S. Bonifacio, archiepiscopo Moguntino, alii a S. Sturmio, abbate Fuldensi, alii a Carolo Magno, aliique demum a S. Lullo, in sede Moguntina S. Bonifacii successore [Hirsching, Stifts-und Kloster-Lexicon, tom. I, pag. 441.] . Sed ex his, quæ Meginhardus num. 14 tradit, manifesto constat S. Lullum hujus cœnobii exstitisse auctorem. Verumtamen, ut loquitur V. V. Vogel [Historische Topographie des Herz. Nassau, pag. 28.] , fundatorem agnoscebat Carolum Magnum et dotatorem S. Lullum. Antiquissimum quod supersit diploma anno 778 scriptum est, non multo post monasterii exordia. Transtulit illuc S. Lullus S. Ferrutii ossa, Castelli miraculis coruscantia, tum ut hæc jacerent loco magis honorifico, tum ut novæ basilicæ ingens accederet decus. Tumbam renovavit Riculfus, S. Lulli successor, eique inscribenda curavit vetera Eugenii presbyteri carmina, cum quatuor novis, quibus se illius tumuli conditorem professus est. Sed hæc vide supra, num. 3. Die 6 junii anni 812 templum Deo solemniter consecravit idem ille Riculfus; in quo templo sepulti fuerunt comites de Kunigeshundrete, domus Nassavicæ atavi. Haistulfus et B. Rabanus Maurus aulam amplificaverunt; quemadmodum carminibus, supra num. 4 recitatis, explicuit posterior. Florebat itaque illic S. Ferrutii cultus; unde Blidenstadiense cœnobium nonnumquam dictum est monasterium, abbatia et ecclesia S. Ferrutii [Cfr Mabillonius passim in Annalibus; Necrologium Bleidenstadiense, ap. Böhmer, Fontes rerum German. tom. III, pag. 152; Bulla Alexandri VI, ap. Gudenum, Cod. diplom. Mogunt. tom. IV, pag. 508 etc.] .
[24] [Sæculo XI monasterium reformatur et XV mutatur in canoniam.] Minus floruit disciplina monastica; quamobrem anno 1085 colonia duodecim monachorum cum abbate ex Hirsaugiensi abbatia educta est et in S. Ferrutii ædes introducta [Ibid. pag. cit.] . Sed per miseriam temporum et continuam rerum omnium humanarum prolapsionem factum est ut ad finem sæculi XV, quum nonnisi nobilibus pateret cœnobium, denuo pessumivisset disciplina [Cfr Bulla Alexandri VI, ap. Gudenum, Cod. dipl. Mog. tom. IV, pag. 508 et seqq.] . Anno itaque 1495 [Cfr Bulla cit. et Joannis, Rer. Mog. Serarii, pag. 807.] , non autem 1498, Ekkardus abbas et monachi S. Ferrucii in Blidenstatt, — verba sunt Trithemii [Chronicum Hirsaugiense, tom. II, pag. 570.] , — ordinis nostri, Moguntinæ diœcesis, dispensatione Romani pontificis Alexandri falsis narrationibus impetrata, a sancta religione monastica recesserunt, votum Deo factum simul et ordinem cum habitu abjicientes, nullam translationis suæ causam habentes aliam quam omnino sceleribus depravatam voluntatem et odium pertinax disciplinæ regularis, facti ex monachis dissolutis clerici, quales ex similibus fieri solent, semetipsis turpiores. Si Æthiops lavando fit albus, et apostata monachus erit canonicus bonus. Ex quibus Trithemii verbis manifestum est quanta ira alii Benedictini hanc pessimi exempli mutationem intellexerint. Neque hic steterunt. Guilielmus, abbas B. M. V. Lucemburgensis, ordinis Benedictini, visitator, corrector et judex, obtestatione interposita, novis canonicis ut ad ordinem redirent mandavit; sed Joannes Jacobus Leist, decretorum doctor, protonotarius apostolicus et Moguntinæ ædis B. M. V. decanus, auctoritate, qua tum fungebatur, literisque datis die 14 martii anni 1496, prohibuit ne eos amplius interturbaret [Joannis, pag. 807. Cfr Gudenus, tom. IV, pag. 512.] . Tota itaque via errant qui perhibent hanc conversionem contra Blidenstadiensium voluntatem fuisse factam [Hirsching, Lexicon, tom. I, pag. 441.] . Neque verum est monachos in diversa distributos fuisse monasteria; sed abbas factus est præpositus, prior decanus et alia aliis monachis concredita officia; adeoque loco abbatis, prioris, quatuor monachorum et duorum acolythorum instituti sunt canonici octo et decem vicarii [Joannis, pag. 807.] . Sed præposituram anno 1538 suppressit Paulus papa III.
[25] [Perstant ibidem canonici inter medios protestantes, donec bello tricenario milites Sueci templum demoliuntur. Moguntiam translati, supprimuntur ad an. 1801.] Quo tempore circumcirca res ecclesiasticæ convertebantur et principum auxilio prævalebat Lutherana hæresis; quæ anno 1530 parochiali S. Petri templo potita est, neque deinceps expelli potuit. Blidenstadienses itaque canonici integrum sæculum perseverarunt medios inter protestantes. Sed anno 1632 bello tricenario occuparunt hoc oppidum Sueci et diruerunt templum monasticum [Vogel, Topographie des H. Nassau, pag. 28.] ; qua calamitate tumulus S. Ferrutii periit [Joannis, pag. 186.] et pleræque reliquiæ. Atque anno 1637 incendio deletæ sunt quatuordecim oppiduli superstites domus et omnes ædes regulares. A Suecorum adventu cessavit illic aliquandiu cultus catholicus; sed postea in aula decanali singulis diebus dominicis celebratum est Missæ sacrificium; quo officio ab anno 1670 functus est Minorita ex Langen-Schwalbach. Sed anno 1685 inceptum novum templum, pristino longe minus magnificum; quod adhuc exstat et a presbytero sæculari procuratur. Verumtamen ab anno 1632 numquam amplius collegium suum Blidenstadii restituerunt S. Ferrutii canonici; sed adhæserunt Moguntiæ S. Albani canonicis, qui usque ad annum 1419 etiam S. Benedicti regulam secuti erant et dein post multos casus, amisso per tumultus bellaque suo templo, demigrarant prius in FF. Prædicatorum ædem, atque inde in templum S. Stephani: ubi se eis adjunxerunt S. Ferrutii canonici. Sed quum anno 1666 ob depulsam luem S. Sebastiani ædes erecta est, S. Albani et S. Ferrutii diversi et conjuncti chori eo introducti sunt [Ibidem, pag. 72 et 90.] anno 1682 [Schaab, Geschichte der Stadt Mainz, tom. II, pag. 172.] , ibique ecclesiastica officia fecerunt usque ad 1798, quo libertatis et rationis cultores illic altare novis deabus erexerunt. Sed novos advenas inde expulit Napoleon consul. Verumtamen non diu restituti utrique canonici; anno enim 1801 aut 1802 per concordatum suppressi fuerunt. Ipsa vero ditissima ædes anno 1809 diruta fuit [Schaab, pag. cit. et seq.] . Verumtamen ad finem res temporalis adeo detrita erat, ut capitulum constaret ex decano dumtaxat, sex canonicis et quatuor vicariis [Werner, Der Dom von Mainz, tom. I, pag. 427.] .
[26] [Reliquiarum S. Ferrutii fata.] Nuspiam memoria fit eos quidpiam servasse de patroni sui ossibus. Feliciores se arbitrabantur Societatis Jesu Patres Moguntini; in quorum templo custodiebatur reliquiarum S. Ferrutii magna pars; cum tamen, sic pergit Serarius [Ap. Joannis, pag. 46.] , is Bleidenstadii fuerit a B. Lullo conditus; et cum ejus caput neglectius in Bingawiæ vici cujusdam loco vili et abjecto, veluti contemptum, prostaret, illinc in Societatis Jesu templum a quodam allatum est; bonaque reverendi et nobilis domini Joannis Schütz ab Holtzhausen, qui Rmi et Imi Wolfgangi vicarius tunc erat, venia et annutu retentum cultumque diligentius. Collegium et pulcherrimum templum S. Ignatii, quæ studiorum universitati attributa fuerunt die 6 septembris anni 1773, nocte dierum 28 et 29 junii intermedia anni 1793, incendio ab obsidentibus hostibus excitato cum omnibus fere pignoribus deleta fuerunt [Schaab, tom. II, pag. 165.] .
PASSIO S. FERRUTII MARTYRIS MOGUNTINI
auctore Meginhardo abbate, ex editione Surii, collata cum codice ms. Bodecensi
Ferrutius, miles et martyr, Moguntiæ in Germania (S.)
BHL Number: 2914
a
Auctore Meginhardo
PROLOGUS
Meginhardi abbatis in Vitam S. Ferrutii.
[Scriptoris humilitas; Moguntinorum laus.] Domino Adalgero cum grege sibi concredito Meginhardus exiguus omne datum optimum, descendens a patre luminum [Jac. 1, 17.]. Juxta laudem sapientiæ veridicam, qui propriam novit occultare stultitiam, suam præstat abscondenti scientiam [Eccli XLI, 18.]. Unde, sæpe rogati in laudem S. Ferrutii aliquid dicere, maluimus silendo latere quam palam subsannationi nugas promendo parere. Neque enim minimum nos illa Tulliana declamatio terruit, quæ tepidos sic carpens scriptores intonuit: Mandare quemquam literis cogitationes suas, qui eas nec disponere, nec illustrare possit, nec delectatione aliqua allicere lectorem, hominis est intemperanter abutentis et otio et litteris b. Diutina siquidem deliberatione fluctuantes vacaremusne * an scriberemus, effectiva tandem illa charitas vicit, quæ nonnisi operando ardoris sui flammas exerere * novit. Qui vero nos tantilli, qui per subarescentis stillam rivuli quicquam nos præstare putemus fluctibus Rheni, qui * quidquid natura pretiosum, quidquid moralitate decorum, quidquid ratione splendidum mundus quadrangulariter teres usquam mortalibus offert *, tumidus totum Moguntiæ confert? Ambrosios enim gremio confovet, qui divinum * vertice melliflui nectaris odorem aspirent; Augustinos, qui divinitatem inter cherubim speculando miris armaria tractatibus adaugeant; Gregorios, qui, verbi divini pabula vigilantissime ruminantes, in promptuariis ex hoc in illud eructantibus, opportune promendo recondant. Ibi fons philosophicus prata virentia rivis septenis inundat gratisque potantes dulcedine æterni * saporis inebriat. Unde suppliciter imploramus culminis celsitudinem vestri, quatenus inter aurea gemmeaque, quibus abundatis, poculorum genera crateræ vilis vel gustum non dedignemini fraternæque mentis munusculum humilitatis saltem gratia non aspernemini. Sed ecce dum supra vires conamur, sub onere labimur et ad gressum liberum non valentes erigi, per terram trahimur depressi; ut in nobis impleatur quod beatus Gregorius humiliter de se profitetur *, quia vires, quas imperitia denegat, charitas ministrat. Ipsius ergo meritis intervenientibus, cujus in laudem ex informi materia sermo cudetur, oculus noster interior Spiritu Sancto mundante purgetur, aridumque cordis nostri desertum fonte in vitam æternam saliente rigetur: quatenus quicquid dicetur, Deo gratum, egregio Ferrutio dignum, prudentiæque vestræ placabile reperiatur.
ANNOTATA.
a De auctore hujus sermonis dictum est in Commentario prævio, num. 5. Hactenus solus eum edidit Surius ad diem 28 octobris; Serarius et Joannis partem historicam inseruerunt libris rerum Moguntinarum. In codice Bodecensi potissima pars oratoria resecta est. Inde tamen restituere potuimus aliquot loca, in editione Suriana omissa.
b Locus hic, a vocabulo mandare ad literis, desumptus ex Tusculanarum quæstionum libro I, num. 3, etiam in optimis editionibus legitur, quemadmodum a Surio editus: in codice Bodecensi verba sunt nonnihil trajectaatque etiam depravata sensu tamen non mutato.
* ne om. B.
* exercere B.
* quia B.
* effert B.
* divini B.
* terni S.
* d. s. h. fatetur B.
Incipit Legenda.
[Honor sanctis habitus redundat in Christum.] Cum per organum Spiritus Sancti familiare, mirabilem et gloriosum Dominum in sanctis suis admoneamur laudare, non solum quotidianis obsequiis, sed et excellentiori quadam devotione par est eos honorare. Summis enim studiis devotionis obsequium videtur exequendum, quod, sanctis delatum, recurrit in Christum. Verum non homo solus divinæ debitor provocatur laudis, sed creatura potius omnis, rationalis videlicet, irrationalis et insensibilis. Per se quippe Deum laudat creatura rationalis et intelligibilis: per hominem vero irrationalis et insensibilis, dum eam homo considerans vota conditori solvit jubilationis. Laudant autem Dominum et ipsa, quoniam laudationem Domini eorum parturit causa. Quæ autem dicuntur insensibiles creaturæ, si vel ipsum conditorem valeant sentire, paucis libet considerare. Si sensus a sentiendo dicitur, omnis creatura Deum sentire probatur. Secundum se namque creatorem sentit creatura, ubi etiam se non sentit vita. Est autem sensus a sentiendo, quo creatura Deum sentiens, ejus obtemperanter obedit imperio. Nam, imperante fide si transferantur montes [I Cor. XIII, 2.], insensibiles utique Deum sentiunt rupes. Omnis ergo creatura sensum habet in Deum.
[2] [Martyrum memoriam celebrare quid conferat.] Martyrum autem Christi memoriam, omnium fidelium devotione recolendam, festivis gaudiis laudibusve debitis venerari, quid ferat emolumenti, juxta vires ingenioli nostri, in initio dicendi operæ precium duximus perscrutari. Nam, si desit emolumentum, e supervacuo causæ tractatur negotium. Omnis itaque profectus de causa parturiente progreditur. Sed omnis causa efficiens esse probatur. Omne autem efficiens, majus est eo, quod efficitur. Unde recte quærenda videtur causa gaudiorum, quo lucidius pateat emolumentum. Neque enim parvulorum more nos decet effluere: qui genuino mox ab utero in incolatus hujus ærumnam profusi, sicut gratis vagitibus, nesciisque ploratibus ora rigantur, sic et in varios gratulationum gestus sine causa laxantur. Nos vero, qui jam quæ parvulorum sunt, evacuavimus, qui robur virile, solido cibo spiritualium pasti deliciarum, induimus, qui per speculum et in ænigmate videmus, quod facie revelata sumus visuri [I Cor. XIII, 11, 12.], gaudia nostra gaudiorumque proventus ratione conducit contemplari. Quid autem rectius causam dixerim gaudiorum vel profectus nostri, quam bonitatem Dei? Ipse namque bonitatis origo, profectusque totius perfectissima consummatio, justus rerum dispensator atque moderator, humanæque salutis amator, electis suis agonizantibus gratiam largitur pro gratia [Johan I, 16.], dum pro laboribus momentaneis præmia tribuit sempiterna, peccatores atque sceleratos, largus in misericordia, bonitate salvat gratuita.
[3] [Patrocinium angelorum et hominum beatorum; martyrium in pace ecclesiæ.] Prospiciens enim fragilitati delinquentium, spirituum cælestium et hominum, vitæ puritate actionisque sinceritate sibi placentium, nobis providit patrocinium: quatenus, erratis nostris innumerabilibus offensus, ipsis placaretur intervenientibus. Et hoc merito gaudiis religiosis, officiosaque recolimus veneratione, sanctos videlicet gratia laboreque meruisse, ut apud judicem districtum nobis valeant prodesse. Quod autem gratius emolumentum, quam ipsorum interventu nexibus exui delictorum, diversis mundi casibus eripi, post mortemque cum ipsis, si tamen fideliter eos imitemur, gaudiis sempiternis perfrui? Quid autem prodest eos magnopere venerari, quos, in quantum carnalis conversationis fragilitas admittit, non satagamus imitari? Ipsi quippe sumpta cruce Christum sunt imitando secuti: nos vero tardi atque desidiosi, si Christum non possumus sequi, forma sint nobis vel homines puri. Habet etenim moderna pax ecclesiæ martyrium suum, certamen habet proprium, quo, contra multiformes versutissimi hostis insidias legitime confligentes, sanctorum quoquomodo per gratiam Christi mereamur esse consortes. Si enim, ut ait Apostolus, passionum socii fuerimus, simul et consolationis erimus [II Cor. I, 7.]: et si mortis Christi similitudini complantati facti fuerimus, simul et resurrectionis erimus [Rom. VI, 5.].
[4] [Via ad vitam unde arcta; homo ut a Deo conditus, a diabolo eversus.] Est ergo facile solemni celebratione martyres venerari: sed arduum atque difficile martyres imitari. Abjiciat autem christianus quodlibet: vincat animo, quod terret, et imitationem plenariam exerceat. Arctum enim iter duæ res nobis faciunt et angustum, contemptus voluptatum atque tolerantia passionum. In his ergo si vicerimus, veri erimus Christi martyrumque laudatores, veri erimus et imitatores. Jam vero certaminis athletarum Christi mater jam subtilius intueamur, quatenus insignium contemplatione meritorum, laudibus eos venerabilius prosequamur. Universitatis ergo conditor Deus, inter omnia quæ bona creavit, et hominem bonum plasmavit, sed non summe: illius autem essentialis summique boni participatione, cujus immutabilis boni omne quod est mutabile (inquantum est) bonum est participatione. Neque enim summum poterit esse, quod est mutabile. Hunc denique, quem ad imaginem et similitudinem divinam manus sacra confinxit, immortalitate decoravit, prudentia, ratione, consilio præmunivit, arbitrii libertate donavit: ut pro dignitate conditionis imperaret mundo, soli serviret Deo, pro famulatu spontaneo digne remunerandus, vel pro contemptu voluntario merito puniendus. Hunc igitur angelus apostata beatitudinis locum, quem superbiendo perdiderat ipse, invidiose dolens subiturum, dolis circum ventum dejecit incautum: sicque cum omni prole posthuma possedit eum, quasi jure sibi subjectum. Jure quippe quodammodo possedit, quem sibi consensisse vi nulla coëgit, sed suggestione sola consentaneum subegit.
[5] [Mali semper infestant bonos.] Cumque generalem totius humanæ propaginis massam prævaricationis hujus complecteretur reatus, Deoque contempto, mundus hosti maligno serviret universus, creator omnium Deus, natura bonus, voluntate potens, opere misericors, propter nimiam charitatem suam hominis lapsi misertus, per ætates seculi cunctas, electionis quædam sibi vasa servavit, per quæ pietate paterna cæteros ad originalem beatitudinem quandoque respirare monuit et instruxit. Verum hoc seductor ille fraudulentus non æquanimiter tulit: sed vasa misericordiæ per vasa perditionis et iræ impugnare non destitit. Nam in Genesi qui vocantur filii Dei [Gen. VI, 2.], nisi justi et timorati? nec immerito dum pro divini cultus obsequio filiationis illis proveniret adoptio. Et horum memoria benedicta. Sic ex thymiamatis Davidici emanat fragantia: Hæc est generatio quærentium Dominum, quærentium faciem Dei Jacob [Psal. XXIII, 6.], etc. Generatio rectorum benedicetur [Psal. CXI, 2.]; et id genus plurima, quibus passim redundat divina pagina. Qui vero per filios hominum [Gen. VI, 2.], nisi peccatores exprimuntur, qui carnis pro fragilitate in omnem lasciviam dissoluti, detestandorum operum executione reprobantur? De his in thymiamate supradicto sic exhalatur, ubi juxta propictates aromatum, cum dulcibus amara miscentur: Corrupti sunt, et abominabiles facti sunt in studiis suis [Psal. XIII, 2, 3.]. Et infra: Contritio et infelicitas in viis eorum. Sapientiæ quoque sacrarium, licet in fine pertusum, Christique vas electionis eximium a, iisdem pene verbis, sed eodem sensu, erroris eorum inter cætera sic describunt devia: Qui commutaverunt incorruptibilis Dei gloriam in imaginis corruptibilis hominis figuram, et volucrum, et quadrupedum, et serpentium. Et quia non in notitia Deum probaverunt habere, tradidit illos in passiones ignominiæ [Sap. XIII, Rom. I, 25.].
[6] Sic ab initio duæ civitates, per multas constructæ sunt diversitates: [Duæ civitates.] una Dei, altera diaboli: hac de virtute in virtutem proficiente, illa sacrilegiis omnique vitiorum immanitate semper decidente. Civitas quippe Dei Hierusalem est illa cælestis, veræ visio pacis, quæ partim adhuc in membris Christi peregrinatur in terris, partim cum Domino regnat in cælis. Civitas vero diaboli Babylon est illa confusionis plena, quæ seducendo fornicari facit omnes gentes in prostitutione sua [Apoc. XVII et XIX.]. Studiorum ergo varietate, dum suo quæque cresceret molimine, princeps hujus mundi persequebatur in membris suis civitatem Dei. Æmulationis enim diversitas virtutibus perpetem cum vitiis parit conflictum: quoniam in universali furore vitiorum generalis non capit * constantia virtutum. Hæc igitur æmulatio, hæc innocentiæ conditio sanctum sanguinem a rerum manet initio. Denique protomartyr justus Abel per Cain malignum necatur [Gen. IV.]: Hebræi deicolæ in tribulationis camino per Chaldæos examinantur: filii Israël per Ægyptios affliguntur [Exo. I etc.]: per apostatantem populum Domini prophetæ sancti mortificantur: cruentissimo genere mortis per Antiochum Machabæi trucidantur [II. Mach. VII.]. Et hi quidem vocabulo tali merito videntur insigniri, qui certamine forti cum antiquo serpente congressi, gloriosissimi reportaverunt insignia triumphi. In his, ut ita dixerim, primum animus enituit militiæ triumphalis: quia licet ante eos omnibus pene justis, pro rectitudinis zelo persecutionem passis, Deum tamen negare, et idolis manufactis inservire cogebatur nullus, exceptis pueris tribus, fornacis per Nabuchodonosor probatis ignibus [Dan. III.]. His ergo tunc novum, et retro seculis inauditum, digne concessum est hoc victoriæ genus, quasi jam instaret tempus, quo testium Christi victoriosissimus horum trita vestigia sequeretur exercitus. Hinc inter cunctos veteris testamenti martyres, horum tantum cum evangelicæ fidei triumphatoribus infra sacrosanctæ actionis mysteria venerantur memoria: ut quorum par extitit agonis materia, parque victoria, pari triumphi decorentur et gloria.
[7] [Christi caritas erga humanum genus. Crux Christi, nostra victoria: mors vita et salus nostra.] Inter hæc, dilectissimi, dominator ille truculentissimus in omne mortalium genus adhuc potestatis suæ vires exercuit, nec ullo modo jugum captivitatis excutere valuit, qui libero pollens arbitrio, hosti se sponte per consensum subdidit. Hoc, inquam, jugum ratione nulla poterat solvi, donec a facie computresceret olei. [Esa. X, 27.] Ineffabilis igitur dispensatione pietatis, et inenarrabilis gratia dilectionis, ad humani redemptionem generis Deus Pater ex cælestis militiæ virtutibus nullum, sed Filium suum misit unigentium, ut ex carne virginea carnem indueret, et eadem forma eademque materia, quam vicerat, hostem debellaret, hominemque libertati pristinæ restitueret. Hic æquitatis magno jure et incomprehensibilis opus erat arte sapientiæ: quia quod malignus ille sub juris sui jamdiu possederat ditione, non potuit perdere, nisi eadem, quam vicerat, natura revincente. Hominis itaque factor homo factus, in terris virginea suxit ubera, regens sidera, panis vivus esuriit, fons vitæ sitivit, lux dormivit: ab itinere via fatigata, falso veritas est accusata: judex vivorum et mortuorum a mortali judicatur, ab injustis justitia damnatur, spinis botrus coronatur, fundamentum suspenditur, virtus infirmatur, salus vulneratur, vita moritur. Propter hoc quippe, qui erat sine initio, ex materno ortum habere dignatus est utero: ut illius humilitas nostra fieret sublimitas. Crux ejus nostra victoria, mors illius nostra salus et vita. In hoc denique apparuit Filius Dei, ut solveret opera diaboli. Congressus ergo cum leviathan, carne, quam induerat, hamum divinitatis latentem inescavit, sicque moriens, hostem, dum se vicisse crederet, prostravit, tartaroque spoliato, victor resurrexit: cœlosque conscendens, aditum nobis vitæ, quem ignea clausit atque versatilis romphæa, reseravit. Hinc prædicationis Apostolicæ sub Christo vero sole per orbem rutilante fulgore, zelo ductus princeps seculi hujus, vasa doluit suæ captivitatis auferri, spoliaque distribui.
[8] [Diabolus incitat tyrannos in Christianos: martyrum omnium studium.] Efferatus itaque persecutiones commovit, prælia concitavit. Unde potestas terrena conspirans contra Christi nomen armatur, persecutionis turbo grassatur, fidelis quisque pro fidei veræ confessione mactatur. Imperiale per totum orbem nimis urgebat edictum, nomen funditus extirpari Christianum. Lege promulgatur publica, sanciri delatoribus præmia: Christianos vero sacrificantes muneribus et honoribus amplissimis cumulari; vel in Christo perseverantes, pro majestatis regiæ contemptu variis et exquisitis cruciatibus mortificari. Tum vero corpora sancta passim rapiuntur, cæduntur, igne cremantur, membratim discerpuntur, modis omnibus crudeliter afficiuntur. Neque vero artubus examinatis parcebatur: laniabantur, incendebantur, spargebantur, nec saltem sepeliri sinebantur, et quibus per Christum cæli aperiebantur, ab infidelibus communis omnium viventium mater terra negabatur. Inter hæc millena discrimina tyrones Christi malunt occidi quam vinci, quorum virilis constantia infatigata semper triumphat perseverentia. Hoc est sanctorum martyrum commune consilium, commune commercium, contemnere fugientia, comparare permanentia: vivere moriendo, ne moriantur vivendo: et semel moriendo semper vivere, quam paululum vivendo perpetualiter interire. Hoc est, inquam, sanctorum commune prudensque consilium, hoc commune felixque commercium. Horum sufferentiam miram cum principibus suis mundus inhorruit, in quorum cordibus jam vilescens aruit: qui nec blandimentis molliebantur, nec tormentis acerrimis frangebantur.
[9] [Corona gloriosior, ubi sexus est infirmior. Intercessio sanctorum quid præstet.] Neque vero in hoc procinctu dominico soli coronabantur viri: fœminæ quoque, licet sexu fragili, animo tamen agonizabant virili: sed et virgines tenellæ, dum lascivum gestiunt corporis sexum domare, cruento corpore seculum, Christo auxiliante, domuere. Est itaque corona gloriosior, ubi sexus infirmior, quia virilis animus in fœminis majus aliquid facit, quando sub pondere passionis fragilitas fœminea non deficit. Gemit autem nunc cum suis satellitibus horum pedibus prostratus inimicus, quos, ut videbatur, ignominiose morientes, est se vicisse gavisus: dolet eorum interventu molimina cuncta malignitatis suæ cassari: dolet eorum suffragiis corporis et animæ impedimenta sublevari. Hæc ergo, fratres, agonis materia sanctorum, hæc est nostrorum causa gaudiorum, hoc nostri profectus emolumentum, hoc in sanctos non minimum pietatis devotionisque documentum b.
[10] [S. Ferrutii virtus et crebra miracula.] In hoc * exercitu candidato triumphantium militum Christi, qui cum patientia proni cucurrerunt in hujus stadio seculi, velut preciosissimam dominici serti margaritam, specialis noster patronus *, gloriosissimus videlicet Ferrutius *, virtutum gloria clarus, meritorum prærogativa præfulget venerandus. Hic itaque, dum in his moribundis degeret membris, contempsit mortem quandoque * venturam, ut vitam acquireret sine fine mansuram, fideli prudentique consideratione perdens, quod et retentum periret, ut quod perire non posset, moriens inveniret. Huic quippe præsagio quodam Ferrutii nomen est inditum: quia sicut ferro * non solum lapides et ligna, sed et cætera vincuntur metalla: ipsum vero non nisi solo vincitur igne: sic ille solo divini amoris victus ardore, machinamenta cuncta mundanæ spiritualisque devicit malitiæ *. Verum quia vitæ vel passionis ejus tempora seu gesta non reperiuntur, laudis ipsius præconia non silebuntur, dum meritorum insignia frequenti miraculorum attestatione panduntur. Licet enim signa secundum Apostolum, * non fidelibus, sed infidelibus data sint [I Cor. XIV, 22.] necessario tamen aliquando conferuntur et fidelibus: quatenus * quorundam sanctorum actus cum occulto Dei judicio lateant, signorum experimento merita pateant *. Non autem in laudibus divinis Ferrutius solus absque gestorum rememoratione celebratur, cum in utriusque testamenti serie viri præcipui sine genealogiis commemorentur. Sic quippe Melchisedech ille, qui in veri sacerdotii typo panem et vinum obtulit [Gen. XIV.] sic Elias, qui populum * Israël in gladio et igne judicavit [Reg. XVIII.] sic prophetarum plurimi repente videntur induci: sic in novo * Thomas, Bartholomæus et Matthias apostoli: sic perplures martyrum Christi, quorum merita placeat non eo minus venerari quo constat ortus eorum vel actus sine periculo nesciri.
[11] [Moguntiæ encomium. Galliarum vastationes] Quod autem sancti Ferrutii latent actus, sive scriptorum penuria contigisse conjicimus, quos priscis temporibus in Germanorum partibus non adeo floruisse cognovimus: seu certe, si quibuscumque studiis exarati fuerant, bellorum deperisse turbinibus. Sic quippe Hierosolymis lex divina flammis legitur Chaldaicis incensa [I Mach. I.]: sic urbium plurimarum et nobilissimarum credibile indicatur perisse monimenta. Neque enim facile persuaderi potest Moguntiam, excellentissimis Galliarum civitatibus conferendam, literalis immunem studii tunc temporis torpuisse; gentiumque cunctarum mercibus uberrime refertam, liberalibus disciplinis, quibus præstantissimus omnium divitiarum honor debetur, caruisse. Sed ex innumerabilibus forte bellorum cladibus, quæ Galliam Germaniamque vastaverunt, cum * Moguntiæ, tum plurimarum urbium, quæ non exstant, monimenta perierunt. In Chronicis itaque, curiosius requisitis, invenimus Archadii et Honorii et Theodosii Junioris temporibus, sub Pharamundo, Clodio *, Meroveoque Francorum regibus, Romanis adhuc imperantibus, Gallias a diversis attritas gentibus, urbes solotenus dirutas, incolis captivatis, villas exustas: ubi, cum supellectili reliqua, liberalis etiam, si qua fuerat, poterat aboleri disciplina. Unde ne pro certis incerta probasse videamur, quod habemus in promptu, sequamur, magnaliumque Dei laudatores potius, quam judiciorum ejus incomprehensibilium scrutatores, inveniamur. Proposuimus autem hoc sermone ad gaudium spirituale mentes audientium provocare, quo plus per charitatem ædificantem ad sanctorum societatem proficiamus, quam per scientiam inflantem ab interni gaudii delectatione in gehenna ædificaremus [I Cor. VIII, 1.]. * Sed humani tarditas ingenii quia vix ad intellectualium perceptionem potest adduci, nisi cordis interna prius cognitione pascantur exteriora, juxta quod Apostolus ait: Non prius quod spirituale, sed quod animale, deinde quod spirituale [I Cor. XV, 44.]: dicemus secundum quod percepimus, non quidem narratione plena martyris hujus sanctissimi certamina, sed summatim pertringentes novissima.
[12] [Historia brevis S. Ferrutii. Diu tenetur in custodia, longa cruciatus inedia.] Ex literis itaque mausolei, quo sacratissima medelæque scia * reconduntur ossa, vir iste beatus cognoscitur Moguntiæ demoratus, amoreque divino cingulum militare solvisse, altaribusque sacris, Christo deinceps victurus, arma devovisse. Hinc urbis præfectus ira commotus, incertum christianus an ethnicus, [iniquissimus judex maluit hunc in pœnis deferri, sperans ejus constantiam fame flecti posse, qui non expavesceret, sed optaret pro Christo capite plecti, ultraque] c Rhenum Castello sanctum transmigravit, exilioque ferroque vinctum carceri mancipavit tenebroso. Diutina vero * maceratus inedia, per sex menses beneficia non experiebatur humana: sed carnali destitutus juvamine, spirituali divinitus fulciebatur solamine.
[13] [Decedit in carcere.] Hinc itaque poculum passionis amarum non exhorruit: securus autem calicem mortis exhausit, quem prius pro exemplo summus bibit medicus, ne lethalem eum, sed medicinalem, crederet ægrotus. Securus, inquam, mortis exhauserat calicem, quia per hanc amaritudinem ad inæstimabilem se perventurum speravit dulcedinem. Pœnas igitur fortiter currens, calicem Domini lætus bibit, sicque mense septimo felix in Domino quievit. Pulchre vero qui, posthabitis actualis vitæ laboribus, Deo vacare disponebat in contemplationibus, impedimentis absolvitur popularibus, loco munitiori atque secretiori destinatur, vinculis amoris Christi constringitur, tenebris mundanæ noctis addicitur, ut lumine veri solis indeficienti potiatur; materialis fame panis afficitur, ut verbi divini pabulo satietur. Et hic quidem senis mensibus, quasi sex seculi hujus ætatibus, variis tribulationum pressuris examinatus, mense septimo, velut ætate septima cum electis omnibus requietionis sabbatum celebrat festivus, exspectans feliciter octavam, solemnitatem scilicet resurrectionis celeberrimam, cum corruptio mutabitur incorruptione, mortaleque vestietur immortalitate [Apoc. XIV, 4.]: cum Hierusalem cælestis civis effectus, agnum quocumque ierit, comitabitur: cum spiritibus angelicis sociatus, contemplatione divina satiabitur.
[14] [Martyrium non sola facit sanguinis fusio. Eugenius et Berengarius sacrum S. Ferrutii corpus sepeliunt.] Sed forte quæritur ab aliquo, cur sanctus hic inter martyres solemni glorificetur officio, cum sanguinem non fuderit pro Domino? Huic autem facilis objicitur a sano sapiente responsio, quia martyrium sola sanguinis non facit effusio, non etiam sola carnis afflictio, sed et mundi cordis contritio, salutarisque spiritus humiliatio. Neque enim minoris apud Deum meriti, squaloris carcerarii, tenebrarum, vinculorum, solitudinis, longæque famis morosa credenda est excruciatio, quam momentanea capitis obstruncatio. Nec dubitandum reor athletam Christi constantissimum, qui in his tormentis spiritum gessit invictissimum, cervices sponte carnifici præbiturum, si sic iniquitatis dictaretur judicium. Iniquissimus autem judex maluit hunc in pœnis differri, sperans ejus vel fame constantiam flecti; qui non expavesceret, fortassis autem optaret, pro Christo gladio plecti. Martyr ergo digne prædicatur, inter martyres merito colitur, quem etsi sanguinis purpura non venustat, virtutum tamen tormentorumque venustissime ornat varietas d. Hujus ergo * viri beatissimi corpus presbyter * Eugenius, adnitente * Berengario, summa cum diligentia collectum, Castello tumulavit, titulumque causam summatim perstringentem composuit e, sperans in resurrectione se cum eo partem habiturum, quem humanitatis obsequiis prosecutus est vel defunctum.
[14] [S. Lullus, episcopus Moguntinensis, transfert reliquias S. Ferrurtii in monasterium Blidenstatdiense.] Ibi denique membra sacratissima, beneficiis divinitus comitata, a civibus frequentata, usque ad Lulli venerabilis pacifice quieverunt pontificatus tempora, qui post sanctissimum martyrem atque pontificem Bonifacium sedis Moguntiacensis strenue rexit populum. Hic itaque, prædecessoris atque magistri sui sequax egregius, cum per sedis suæ diœcesim ecclesias construeret, monasteria fundaret, regnumque Francorum Christianæ religionis cultu longe lateque nobilitaret, reliquias sancti Ferrutii in Lætantium locum f transtulit, Deoque * sub cœnobialis normæ disciplina militantes adunare curavit, spiritu ferventes, spe gaudentes, idipsum invicem sentientes, animas suas castificantes in obedientia charitatis, in amore fraternitatis. Boni vero pastoris usus providentia, fratribus ipsis, ne deficerent in mandatorum Domini via, victus atque * vestitus sufficientes redditus contradidit, ipsumque * locum, donec in corpore vixit, summa devotione pro sancti reverentia coluit. Postquam autem domus ejus terrestris habitationis hujus * luteæ soluta est, ut non manufactam, sed æternam in cælis inhabitaret *, pontificatus illius pariter et religionis successores, Richolfus, Haistolphus et Rabanus, eadem devotione locum sanctum coluerunt, ecclesiam amplificaverunt, tumbam sanctarum exuviarum decenter composuerunt, pauperes Christi sacris ossibus excubantes humanitatis summæ consolatione foverunt g. [2 Cor. V, 1.]
[16] [S. Ferrutius patronus Blidenstadiensis.] O inclyte martyr, o felicissima anima et gloriosa victoria, qui in flagellis, carceribus et multis tribulationibus confessus es Christum h! Et nos, fratres charissimi, Deum, ex quo, per quem, et in quo sunt cuncta, quæ sunt bona, laudemus, et pro modulo nostro secundum multitudinem miserationum ejus glorificemus, qui nobis talem dignatus est conferre patronum, cujus excellentia meritorum, solamen laborum, et fructum nobis æternorum obtineat præmiorum. Præsentem vero nostrum specialemque patronum imploremus omnes et singuli sedulitate votorum, quatenus fragilitatis nostræ percipiat gemitus, humanos nostros excessus apud supernos excuset auditus, pie patrocinando nos foveat, pastorem nostrum protegat, familiam defendat, locum custodiat, a spirituum malignorum nos tueatur insidisi, ab innumeris hujus mundi eruat periculis: ut, ipsius et omnium sanctorum intervenientibus meritis, ad illa pertingere mereamur gaudia beatitudinis, quæ non vidit oculus, nec audivit auditus, nec humanus capere valuit intellectus, quæ Deus ante tempora secularia * suis præparavit dilectoribus: cujus honor, laus et imperium sine fine permanet in secula seculorum. Amen.
ANNOTATA.
a Sapientiæ sacrarium, in fine pertusum, est Salomon rex, qui ad finem vitæ declinavit a via recta; Christi vas electionis eximium est S. Paulus.
b Novem primi numeri, uncinis inclusi, absunt a codice Bodecensi; ubi continuo post Prologum hoc est exordium: In exercitu candidato, etc.
c Quæ his uncinis clausa sunt, absunt ab editione Surii; ubi post ethnicus legitur ultra Rhenum, etc.
d Universus hic locus, uncinis inclusus, abest a codice Bodecensi; in quo hæc pauca dumtaxat post fulciebatur solamine leguntur verba: Vigesima octava die feliciter in Domino quievit. Quæ in editione Suriana explicantur de martyrio comparanda sunt cum his quæ in Commentario prævio, § II, de militia veterum christianorum et de pœnis contumacium disputavimus. Neque ad præfectum urbis Moguntiæ seu ad quemquam decurionum pertinebat S. Ferrutii, utpote militis, causa; sed ad legatum proprætore qui provinciæ Germaniæ Superioris præerat, ad præfectum prætorio ejusve vices agentem aut ad ipsum Constantium Chlorum. Imperatorum principatu, auctore Dione Cassio (LII, 22), pœna capitis et infamia a legato consulari infligebatur. Sed non una erat ratio. S. Maximilianus Theveste mortis damnatus est a Dione proconsule, et S. Marcellus centurio in civitate Tingitana a Fortunato præside legionis procurante, negotio relato imperatoribus et Cæsari, missus est ad Aurelium Agricolanum, agentem vicem præfectorum prætorio, qui capitalem adversus eum sententiam protulit. A præside itaque legionis in carcerem detrusus fuerit S. Ferrutius; sed, quod in eum acerbius sævire nollent, ad tribunal vocatus non fuit a legato, præfecto prætorio, Constantio Chloro eorumve vices agentibus. Legionem XXII, cujus veterani Patræ in Achajacoloniam constituebant et cujus idcirco tirones ibidem etiam legebantur, ab anno Christi 81 usque ad Constantini Magni tempora Moguntiæ consedisse ex nummis, titulis et veterum scriptorum testimoniis tradit Fuchsius. Sed plurium aliarum legionum milites Moguntiæ consederunt, quemadmodum ex similibus monumentis constat; adeo ut nihil certi de legione, cui adscriptus fuerit S. Ferrutius, inde erui possit.
e De his omnibus videatur Commentarius prævius, numm. 3 et 22.
f Lætantium locus est ad literam Bleidenstadt, quod vocabulum nonnulli per lætitiæ locum vertunt. Bleide, lætus, obsoleta nunc vox est; sed perstat apud Saxones seu Theotiscos.
g De his dictum in Commentario prævio, numm. 3, 4, 23 et seqq.
h Hic locus, uncinis clausus, legitur in codice Bodecensi, non autem in Surii editione.
* cadit?
* hoc om. B.
* s. n. p. om. B.
* g. martyr F. B.
* q. om B.
* quod f. B.
* nequitiæ B.
* s. A. om. B.
* quamtumvis
* expateant B.
* Dei ad. B.
* Testamento ad. B.
* tum B.
* Clodovæo B.
* Loco i. g. æ. deficiamus B.
* scientia B.
* diuturna siquidem B.
* igitur B.
* nomine B.
* annuente B.
* ideoque B.
* et B.
* imprimisque B.
* ejus B.
* suæ ad. B
* a. sæcula B
DE SANCTO GENESIO NEOPHYTO MARTYRE TIGERNI IN ARVERNIA
INCERTO TEMPORE.
SYLLOGE CRITICA ET HISTORICA
Genesius Neophytus, martyr, Tigerni in Arvernia (S.)
AUCTORE V. D. B.
§ I Tigerni laudes sacræ. Reliquiarum S. Genesii bina retectio. Capituli S. Genesii origo et fata. S. Genesii cultus.
Ex Claromonte, celeberrima apud scriptores ecclesiasticos Arverniæ Inferioris civitate, longissime ad Orientem prospectari potest, [Tigerni, antiquissimo Arverniæ Inferioris oppido, olim S. Symphoriani abbatia et prioratu Grandimontensi illustri,] atque inde, intervallo novem leucarum, cerni Tigernum oppidum, olim Thiern, nunc Thiers, in montis clivo ad Durollam fluvium constitutum [Hugo, France pittoresque, tom. III, pag. 6.] Cujus loci plus semel mentionem fecit S. Gregorius Turonensis, res patrias singulari cura prosecutus [Vide supra, pag. 254.] ; quoniam antiquissimis temporibus castrum illic erat et ædes sacræ, sanctorum reliquiis insignes. Libro I de Gloria martyrum, cap. 52 [Opp. S. Gregorii Turonensis, col. 754, edit. Migne.] , narrat tres lapillos, tinctos sanguine S. Symphoriani, martyris Augustodunensis, et in capsa argentea reconditos, a religioso viro in altari sancto ecclesiæ, ligneis extructæ tabulis, apud Tigernum castrum urbis Arverniæ locatos fuisse. Tempore autem, id est anno 525 [D. Bouquet, Historiens de France, tom. II, pag. 465.] , quo Theodoricus, Clodovei filius, rex Francorum Mettensis, regionem illam evertit, hoc castrum ab hostibus incendio concrematur, omnibus domibus exustis, sed reliquiis martyris prodigio servatis. Anno 580 restitutum traditur [Dictionnaire universel de la France, tom. V, pag. 213.] , haud scio quo auctore; nisi quod S. Gregorius in libris de Gloria martyrum, quos sub hoc tempus conscripsit [Ruinart, Præf. ad. opp. S. Gregorii Turonensis, num. 83, col. 90, ap. Migne.] , de Tigerno castello loquatur quasi jam ex interitione redivivo [De Gloria martyrum, lib. I, cap. 67, col. 765.] . Restaurata etiam S. Symphoriani basilica; cui adjectum monasterium, sæculo VIII utique exsistens, siquidem Joseph, regis Pippini apocrisiarius, legatur in translatione secunda S. Austremonii [Ap. D. Bouquet, tom. V, pag. 433.] post ejus (scilicet Pippini) discessum seu annum 765 abba exstitisse Tiernensis cœnobii. Initio sæculi XI subditum fuit hoc asceterium Cluniacensibus [Baluze, Hist. généal. de la maison d'Auvergne, Preuves, pag. 29. Cfr Duchesne, Bibliotheca Cluniacensis, col. 1736.] ; sed ita paulatim decrevit, ut jam pridem nonnisi a duobus aut tribus incoleretur monachis, quum extremo superiori sæculo suppressum est [Cfr Gallia christiana nova, tom. II, col. 364.] . Erat illic et prioratus Grandimontensis, in honorem S. Stephani, Tigerno oriundi, conditus; in quem anno 1642 induxit Carolus Fremont severissimam disciplinam [Beaunier, Recueil des archevêchés etc. tom. I, pag. 278.] .
[2] [exstabat etiam S. Genesii basilica, post hujus martyris revelationem a S. Avito constructa,] Cum posteriori hoc loco numquam confusa fuit S. Genesii basilica, ubi omnium maxime vigebat S. Genesii cultus; sed Ruinartius [In annotatis ad lib. I, cap. 67, de Gloria martyrum S. Greg. Tur. col. 766.] , vir tot nominibus præclarus, credidit S. Genesii basilicam factam esse S. Symphoriani abbatiam: quamquam certo certius sit ab antiquissimis temporibus ædes fuisse omnino diversas. Ut S. Symphoriani sic quoque S. Genesii templi origines persecutus est S. Gregorius Turonensis, initia simul cultus ecclesiastici hujus sancti martyris explicans. Nuperrimo autem tempore — scribebat hæc (ut monui) S. Gregorius [Lib. I, cap. 67, de Gloria martyrum S. Greg. Tur. col. 766, edit. Migne.] sub annum 580 — in hujus urbis Arvernæ * territorio, quod adjacet Tigernensi castello, Genesius ejusdem loci sanctus se hoc modo revelavit. Pauper quidam boves, quos ad exercendam culturam habebat, casu ab oculis dilapsos perdidit, eosdemque sollicita indagine quæsitos, reperire non potuit. Consequenti vero nocte apparuit ei vir quidam per visum, dicens: “Vade per viam, quæ ad silvam ducit, et invenies boves, quos sollicite requiris, juxta lapidem marmoris herbarum copiam decerpentes: junctisque ad plaustrum, marmor exhibe, et super sepulturam, quæ viæ est propinqua, compone. Ego enim sum, qui tibi hæc loquor, Genesius, cujus est tumulus ille, qui in albis positus per martyrium ab hoc mundo migravi.” Consurgens autem homo ille diluculo, reperit boves juxta lapidem fecitque sicut ei præceptum fuerat per visum. Sed nec in hoc defuit miraculum; cum immensus lapis, quem multa boum paria vix movere poterant, a duobus tantum delatus est bobus. Ex hoc enim multi infirmi ibidem venientes, votorum promissa solventes, sanitatem recipiunt. Audiens hæc Avitus, episcopus urbis illius, basilicam super tumulum sancti magnam ædificavit, dedicataque, festivitatem in ea excoli præcepit, in qua nunc multa frequentia populorum, cum votis (ut diximus) veniens, cum sanitate regreditur. Hanc etiam basilicam sancti Genesii Arelatensis reliquiis illustravit.
[3] [ad quam initio sæculi XI Guido II, vicecomes Tigernensis, capitulum adjecit; ut constat ex Notitia pientissima] Exstabat adhuc hæc basilica ineunte sæculo XI, quum Guido II, vicecomes Tigernensis, totus in reddendo ecclesiæ catholicæ jura et bona ecclesiastica, quæ jam pridem ejus domus tenebat, S. Genesii quoque ædem, quam de suo amplificaverat, suo dominio liberare statuit et, multis opibus auctam, canonicorum collegio permittere. Universum hoc negotium particulatim narratur in Notitia de fundatione et restauratione ecclesiæ S. Genesii Thiernensis; quam Notitiam ediderunt Baluzius [Histoire généal. de la maison d'Auvergne, Preuves, pag. 30 et seq.] et magis integram Dionysius Sammarthanus [Gallia Christ. nova, tom. II, col. 75 et seqq.] . Quum vero, post S. Gregorii Turonensis verba, nullo documento melius stabiliatur S. Genesii cultus, videtur illa charta denuo hoc loco edenda. Decet omnes homines, qui catholicam inviolabili ritu observant fidem, ad memoriam sanctorum reducere vitam; et idoneum est ingenti relatu pronuntiare qualiter omnipotens Dominus in eorum gloria per diversa terrarum spatia elegerit loca. Ut enim conditor rerum non propter loca homines, sed propter homines eligere voluit loca; nam in quibus locis sanctorum martyrum membra recondita sunt, in illis totius bonitatis Dominus ad laudem illorum et gloriam sui hæc divina operatur opera, et beneficia præstat fidelibus populis, qui ad eorum confugiunt præsidium, et ex propriis delictis indulgentiam petunt: sicque eorum nomina glorificat, dum non solum eos in cælis perpetua felicitate coronat, sed etiam in terris virtutibus diversis honorat. Quapropter omnis, qui templum in eorum memoria ædificat terrenum, cæleste sibi acquirit meritum, et pro temporali beneficio, quod quisque in honore eorum largitur, munus indeficiens in cælesti regno a perenni Deo percipere creditur. Qui vero templa eorum violaverit, aut prædium, aut aliquid ex propriis abstulerit, non solum perpetuo carebit bono, sed etiam supplicio subjacebit æterno.
[4] [de constitutione capituli,] Igitur locum, in quo templum constructum est in honore perpetuæ virginis Mariæ atque sanctissimi Genesii martyris, qui nunc Thiernense castrum nuncupatur, amplificavit Guydo, ditissimus atque famosissimus dominus supradicti castri, cum filiis suis, scilicet Theotbaldo atque Stephano episcopo, necnon et Guillelmo, anno ab Incarnatione Domini nostri Jesu Christi millesimo sexto decimo, indictione XIII, VIII idus januarii, luna quarta, in Francia regnante piissimo rege Roberto, Aquitaniam vero gubernante Willelmo Pictaviensi comite, et in Arvernia Roberto honorabili principe, constituens ibi clericos quam plurimos, qui omnipotenti Domino in nomine Genesii martyris beatissimi laudes quotidie canerent; inter quos Addradus fuit, præpositus, et Gerardus prudentissimus decanus; qui multum ibi laborantes et beneficia eorum multiplicaverunt, et clericorum numerum auxerunt.
[5] [de ejus jurisdictione et inviolabili dominio,] Guydo vero, jam prædictus miles, cum filiis suis hoc pacto canonicam illam constituit, ut nullus postremum venturus senior de prædiis sive de aliquo beneficio eorum auderet aliquid demere; sed hæc si aliquis ex subditis canonicorum contra eum vel contra suos commisisset aliquid inconveniens, ne vindictam inde sumeret præcepit, sed proclamationem præposito vel decano faceret; quod si ipsi etiam statim sibi rectum non facerent, expectaret usque ad spatium dierum quadraginta; et si tunc facere vellent, gratanti animo susciperet; sin autem, ipse recto judicio tractaret, cum injuriam irrogasset, et ne ultra modum vindictam ex eo sumeret; consuetudinem vero canonicorum ne frangeret, neque malum usum illis atque in terris eorum imponeret, omnino interdixit; et ut eos in honorem haberet humiliter monuit; ministris quoque suis, sive eorum qui post eum venturi fuerant interdixit, ut nec in propriis beatissimi Genesii martyris vi aliquid caperent, atque ejusdem subditis damnum vel injuriam inferrent; ab episcopo illius provinciæ atque a multis aliis sub anathemate maranatha ponere fecit, ut segregatus a consortio fidelium particeps Judæ traditoris, et cum Datham et Abiron, atque cum ceteris maleficis pari pœna in infernali supplicio condemnaretur.
[6] [confirmante rege Roberto et Benedicto papa VIII.] Itaque hæc omnia scribere præcepit, atque a religioso rege Francorum Roberto confirmare fecit; qui rex nobilissimus etiam principibus sibi subditis, ut ipse confirmaverat, manibus propriis confirmare præcepit. Postea vero idem venerabilis Guydo, Romam veniens, chartulam, in qua hoc præceptum scriptum continebatur, super altare beatissimi Petri, apostolorum, principis, pro testimonio confirmationis, imposuit, atque Benedictum, virum apostolicum, rogavit ex præcepto suo, quod fuerat a supradictis statutum, confirmaret. Benedictus itaque papa non solum, rogatione illius, illud quod ceteri statuerant confirmavit, verum etiam propria maledictione eos excommunicavit, qui donum illius atque præceptum in aliquo violarent. Post obitum illius gloriosi militis atque Roberti, regis Francorum invictissimi, Gerardus, ejusdem loci decanus, Franciam pergens, Henricum regem piissimum, supradicti Roberti filium, rogavit ut hoc præceptum, quod pater suus confirmaverat, sua auctoritate simili modo confirmare dignaretur; quod rex gloriosissimus simul cum filio suo Philippo, statuens atque affirmans, precatu prædicti decani, insuper aliud statuit ut, quidquid postea pro eleemosyna vel pro aliqua reverentia ab aliquibus ibi largitum fuerit, eodem modo ut de ceteris, si aliquis inde minuerit vel defraudaverit, simili pœna atque excommunicatione sortiretur.
[7] [Recensentur dona a Guidone facta et ab ejus filiis, et nomina eorum, qui in his rebus partem habuerunt.] Dona vero, quæ supradictus Guydo ecclesiæ beatissimi Genesii in proprium ex præcepto dedit, hæc sunt: scilicet ecclesia S. Joannis cum villa, in qua sita est quæ Quaccurs * vocatur; dedit etiam sylvas, quæ in circuitu villæ habentur, et omnia pertinentia ad eamdem villam; dedit quoque omnes incisiones ipsius silvæ, quæ ad præsens tunc factæ erant, et quæ deinceps faciendæ essent causa seminandi ab omnibus, qui operari ibi voluissent: insuper dedit aliam ecclesiam Sanctæ Mariæ, cum villa quæ Aqua-Sparta * dicitur, atque omnia quæ pertinent ad ipsam villam; ita ut nullus ex suis ausus inde fuisset aliquid postea accipere. Dedit quoque et campum unum, in quo seminari possunt sextaria octo. Theotbaldus vero filius ejus in morte sua dedit sylvam Bornatam: Guillelmus quoque frater ejus in vita sua dedit duos mansos, et post mortem suam sylvam maximam, quæ Born dicitur, dans pro testimonio in vita clericis omnia necessaria in igne et in ædificandis domibus: luminaria quoque in ecclesia S. Genesii per totum annum inde simili modo pro testimonio dedit: pascuaria etiam porcis eorum dominicis simili modo in eadem sylva concessit. — S. Benedicti, papæ. — S. Roberti, regis Francorum. — S. Henrici regis, filii Roberti. — S. Philippi regis, filii Henrici regis. — S. Guilelmi, comitis Arvernensis. — S. Stephani, episcopi Arvernensis. — S. Roberti, comitis. — S. Guidonis militis, instauratoris ecclesiæ sansti Genesii. — S. Ridlendis * uxoris ejus. — S. Theobaldi, filii ejus. — S. Guillelmi, filii ejus. — S. Stephani, episcopi, filii ejus.
[8] [Servabantur illic reliquiæ S. Genesii,] Nomina ad finem adjecta non subscribentium sunt, ut recte animadvertit Baluzius, sed brevis recensio eorum, quibus in illa fundatione pars aliqua fuit. Alter Stephanus episcopus, qui ibidem legitur, Stephanus IV est, episcopus Claromontanus; alter vero, Guidonis filius, episcopus Podiensis [Hist. gén. de la M. d'Auvergne, tom. I, pag. 30.] . Communicata quoque fuit Dionysio Sammarthano altera charta ipsius Guidonis, illa Notitia aliquot annis antiquior, cujus hoc est initium: Totius conditionis humanæ rector, et in qua hæc leguntur [Gallia Christ. nova, tom. II, col. 77.] : Idcirco hunc locum, ubi corpus S. Genesii quiescit, cum consilio uxoris meæ, Richlendis nomine, filiorumque meorum, Stephani episcopi, Theotardi * atque Guillelmi, … statuimus in canonicali ordine hunc locum instructum atque ordinatum tali modo, ut sint duo prælati, scilicet præpositus et decanus, et in numero XII apostolorum XII canonici sint electi et serviant Domino die ac nocte… Et ego Stephanus, Arvernensis episcopus, roboravi multo precatu Domni Guillelmi, filius hujus Guidonis. Melior fuit hujus capituli fortuna quam S. Symphoriani monasterii; adeo ut sæculo XIV canonici essent numero viginti; et initio sæculi superioris quatuordecim cum quatuor semi-præbendatis [Ibid. loc. cit.] . Passum tamen est plurimum anno 1578 a Calvinianis hoc institutum et S. Genesii templum. Sed præcipuæ vices conclusæ duabus inscriptionibus in fornicibus presbyterii et chori [Ibid. tom. cit. col. 243.] : Templum hoc anno conditum 575. Interiore parte vetustate eversum, restauratum anno 1107. Calvinistarum flammis deturpatum anno 1578. Templum hoc, a B. Avito conditum, capitulo opibusque auxit Guido a Thierno anno 1016.
[9] [quæ anno 1643 sub pavimento ante altare denuo retectæ fuerunt: S. Genesii cultus.] Ignotas ab causas, verisimiliter metu Calvinianorum, absconditæ fuerunt S. Genesii reliquiæ sub pavimento ante altare præcipuum; sed memoria non periit. Quum itaque die 27 septembris anni 1643 episcopus Bethlehemensis, Andreas de Sauzay, Tigernum accessisset, sacramentum confirmationis impertiturus, rogatus fuit a clericis et populo ut terram effodi juberet. Quibus precibus annuit. Egesta igitur humus; et, scrobibus in profundum actis, repertum tandem est ingens saxum concavum seu sepulcrum, continens cineres, ossa aliquot et dentes S. Genesii martyris. Quæ, linteo inclusa, plumbeæ lipsanothecæ imposita fuerunt, quo deinceps honorificentius conservarentur. Miracula vero, addit Branchius [La Vie des saincts et des sainctes d'Auvergne, pag. 617.] , a quo hæc mutuamur, crebro fiunt ante ejus altare, maxime in sanandis paralyticis aut male oculatis. Festivitas a S. Avili temporibus solemniter Tigerni agebatur die 28 octobris; verumtamen diu latius extensa non est. Quo factum est ut a martyrologiis absit et non recenseatur inter Festa colibitia diœcesis Claromontanæ, anno 1537 a Guilielmo de Prato statutis synodalibus inserta. Sed sæculo post, fieri cœpit S. Genesii commemoratio in universa diœcesi Claromontana, ut constat ex kalendariis et breviariis, quin etiam, teste Branchio [Ibid. pag. 616.] , in ecclesia collegiata S. Juliani Brivatensi, diœcesi S. Flori. Quocirca recte celebravit S. Genesium neophytum et martyrem ad præsentem diem in suo Martyrologio Universali Castellanus. Postmodum vero, ut reperio in kalendariis liturgicis Claromontanis annorum 1847 et 1848, commemoratio S. Genesii mutata est in officium ritus semiduplicis, propter festum sanctorum apostolorum Simonis et Judæ in diem 29 octobris translatum.
[Annotata]
* Clermont.
* S. Jean du Passet.
* Aigue Perce.
* Al. Richlendis
* Theobaldi?
§ II. S. Genesii baptismus paulo ante mortem. Cognomen Pueri seu Infantis. Epitome Vitæ seu Passionis fabulosæ. Complures SS. Genesii Arverni aliique Galli.
[S. Genesii gesta nota ex S. Gregorio Turonensi et verisimiliter ex lapide sepulcrali. Mortuus est in albis,] Quæ certiora de S. Genesio innotuerunt, tradita fuerunt a S. Gregorio Turonensi. Hæc quidem nonnisi visu seu somno viri pauperis niti videntur; sed quum in vindicandis recognoscendisque sanctis summa passim uterentur episcopi diligentia [Cfr Benedictus XIV de Canonisatione SS. lib. I, cap. IV num. 1 et seq.] et S. Avitus, qui nonnisi post institutum examen basilicam super ejus reliquias excitari fecit, inter præstantissimos Galliarum illius ævi episcopos fuerit [Cfr. S. Gregorius Turonensis, Hist. eccl. Francorum, lib. IV, cap. 35, Opp. col. 298.] , non dubitandum est quin omnia prudenter acta sint. Miraculorum copiam, quæ visionis testimonium essent et confirmatio, commemorat S. Gregorius; sed et sepulcro inscriptum fuisse nomen Genesium, quem in albis positum per martyrium ab hoc mundo migrasse, plane est verosimile. Non enim insolitus hic sepulcralis titulus; de cujus forma dixerunt olim complures, præsertim Mazochius [In causa Hilari fide constituti actorum recensio. Neapoli, 1745.] : atque ipse quoque aliquid tentavi [Explication de deux épigraphes chrétiennes trouvées en Algérie, Précis historiques, semptembre 1854, pag. 478 et seqq.] ; sed longe copiosius Edmundus Le Blant, præclarus archæologus Gallus [Inscriptions chretiennes des Gaules, tom. I, pag. 15 et seqq. et 476 et seqq.] . Quemadmodum scilicet inquilinorum patria inscribi non solebat sepulcris, sed tantum peregrinorum; sic quoque tumulis veterum christianoram (quos omnes noverant jam pridem esse baptizatos) incidere non consueverant superstites illos non sine signaculo fidei recessisse, sed recentium christianorum, quo constaret hos non absque sacramento tam necessario vitam reliquisse. Pluribus autem modis dicebantur non multo post perceptum baptismum extincti; frequentissime alludebatur ad sabanum seu vestes albas, quibus in baptisterio induti fuerant, dummodo intra octiduum post Pascha aut Pentecosten, e vita migrassent. Sic Valentinianus puer in lapide Coloniensi dicitur IN ALBIS CUM PACE RECESSISSE, anonymus ALBAS SUAS OCTABAS PASCÆ AD SEPULCRUM DEPOSUISSE, alius ALBATUM VEXISSE IN ARCE POLI, quartus LOTUS FONTE SACRO PRIUS RECESSISSE IN ALBIS [Ibid. pag. 476 et 478.] . Quas dictiones passim quoque usurpat S. Gregorius [Ibid. pag. 478. Cfr index Opp. S. Greg. Turon. Ruinartii, V° Albæ vestes.] ; sed exempla sanctorum dumtaxat excitabimus. In libro de Gloria confessorum [Cap. LIV, Opp. col. 868.] commemorat Turonensis antistes in vico Ratiatensi Lupianum quemdam in albis transeuntem requiescere, miraculis illustrem; de quo S. Lupiano in opere nostro dictum est ad 1 julii: similiter [Cap. XCII, Opp. col. 896.] in Dolensi Biturigi termini vico beatum Lusorem, Leucadii quondam senatoris filium, requiescere, qui fertur in albis migrasse e sæculo; de eo dicemus ad diem 4 novembris.
[11] [et propterea Infans seu Puer cognomi natus.] Quoniam itaque in albis positus migravit ab hoc mundo S. Genesius, propterea proculdubio adhæsit ei Infantis seu Pueri cognomen; adeo ut vulgo dicatur Saint Genez l'Enfant [Ruinart, in annot. ad cap. 67, lib. I de Gloria MM. S. Gregorii Turon. Opp. col. 766.] : quamquam octodecim annos natus martyrium fecisse perhibeatur. Re quidem vera ostensum est a Benedicto XIV [Bullarium. tom. IV, Constit. XLIII, num. 14.] et multo melius a Cancelliero [Dissert. sopra due iscrizioni, pag. 59.] , (de qua re et ipse quoque aliquid disputavi [De phialis rubricatis, quibus martyrum Romanorum sepulcra dignosci dicuntur, observationes, pag. 67 et seqq.] ,) vocabula infantulos, infantes, lactentes, parvulos, puerulos, pueros et alia ejusmodi multo latius olim patuisse quam nunc vulgo cogitetur, v. g. Pontium puerum, qui cum S. Blondina Lugduni pro Christo certavit, annos natum fuisse quindecim et Maximum infantulum, martyrio affectum a Vandalis, jam fuisse monachum. Sed quavis ætate recentes christianos dictos fuisse infantes, propter novam in baptismo acceptam nativitatem, ex S. Zenone Veronensi aliisque demonstravit Cangius [Glossarium latinum, V° Infans.] . Sed et eisdem pueri vocabulum impositum fuisse censent Antonius Maria Lupi noster [Epitaphium Severæ, pag. 19.] et Edmundus Le Blant [Inscript. chrét. des Gaules, tom. I, pag. 476. Cfr pag. 118 et seqq.] , nixi titulis, quibus viri, annos plus triginta quinque aut sex nati, pueri dicuntur, nullo adjecto indicio eos servos fuisse. Et sane, quum christiani omnes Christi milites sint, stigmata ejus in corpore suo portantes, pronum erat ut recentes christiani, non secus ac tirones [Martyrologia fere omnia ad 3 jan. in S. Marcellino tirone seu puero. Cfr Acta SS. tom. I Januarii, pag. 82 et 83.] , pueri dicerentur. Adeoque S. Genesius gallice vocari potuit l'Enfant, sive hoc cognomen vocabulum latinum infans, sive vocabulum puer repræsentet. Qua occasione aut quo pacto egregius adolescens neci datus fuerit, non tradit S. Gregorius. Quum autem raro in minoribus oppidis martyria fierent judicum sententia, nonne verisimilius est eum a plebe gentili, tumultuante adversus christianos et maxime neophytum, occisum fuisse? Hoc siquis admiserit, me adversarium non experietur.
[12] [Sed olim in legenda fabulosa Tigernensi dicebatur Mycenis Arelatem venisse ad S. Trophimum, apud quem multos annos cum matre vixerit;] Verumtamen recitabatur olim in Tigernensi capitulo legenda, multo mirabilior; de qua hanc brevem censuram fecit Ruinartius [Opp. S. Gregorii Turonensis, col. 765, not. d.] : Hujus sancti Acta habentur, sed quæ parvam merentur fidem. Eadem gallice vertit Branchius. Equidem operæ pretium non judicavi ea describenda curare, quum satis superque fuerit eorum summarium hoc loco exhibere. Natus itaque dicitur S. Genesius Mycenis in Græcia, domo illustri, principatu Claudii Drusi, circa annum Christi 50. Mater femina religiosissima, timens ne filius, quamquam baptismo nondum tinctus, cogeretur a ferocissimo Achajæ præside aut fidei christianæ renuntiare aut mortem oppetere, monitu angeli statuit patriam relinquere. Ambo itaque perrexerunt Constantinopolim (immo Byzantium) persecutionis finem præstolantes. Frustra. Quamobrem, trajicientes mare Mediterraneum, iverunt in Cataloniam atque inde Arelatem, ubi a S. Trophimo, apostolorum discipulo et primo illius civitatis episcopo, tanto majori caritate excepti fuerunt, quod cælitus eorum adventum doctus erat. Monuit mater sanctum præsulem quod filius nondum baptismo lotus erat; quod sacramentum ei contulit beatus vir Genesii que nomen imposuit, in domo ejus commune. Noluit autem eis aliquid deesse, qui omnia pro Christo reliquissent. Ipsi vero se totos pietati dederunt, Dei laudes continuo canentes. Filius venerabatur matrem, mater diligebat filium, ambo se invicem de voluntario exsilio consolabantur, figuram hujus mundi transire meditantes.
[13] [inde divino monituivisse ad S. Serenatum, prope Tigernum metu persecutorum latitantem;] Deum sæpe rogabant ut suam sibi manifestaret voluntatem; quæ oratio tandem exaudita est. Quum enim jam multos annos hanc gratiam a Deo postulassent, accidit aliquando noctu ut Genesia, somno oppressa, angelum audiverit sibi a Deo dicentem, pergeret cum filio ad S. Serenatum, S. Austremonii, Arvernensis episcopi, discipulum, sub rupibus et speluncis prope Tigernum castellum durissimam viventem vitam, quo complures christiani confugerant, persecutionem immanium tyrannorum declinantes; prolem crederet sanctissimo viro, ex cujus ore divinam voluntatem cognosceret. Se hoc cælesti commercio indignam arbitrata, pia mulier triduum substitit, orationem non intermittens et filium permittens Deo. Sed noctu vidit lumen, ex quo vox profecta est, jam severa, jam suavis, qua jubebatur non tergiversari; voluntatem Dei manifestam esse: filium dandum Deo; iter carpendum quod ipse filius monstraret. Aperuit hæc sancta femina B. Trophimo, qui ut Deo obediret facile ei suasit. Non sine lacrimis osculum pacis et benedictionem dedit beatus episcopus S. Genesio; qui cum matre per Alpes Arverniæ profectus est venitque ad imum montem, quem incolebat S. Serenatus. Hospitio eos accepit christiana quædam vidua et beati eremitæ indicavit occultam sedem. Postridie religiosi advenæ adiverunt locum, ubi Dei famulus noctem orando transigere solebat. Ut eum ad se accedentem viderunt, projecerunt se ad vices; quas sine imbre lacrimarum sanctissimus senex audire non potuit. Eos excoluit beatus vir aliquandiu in jejunio, oratione et rerum cælestium contemplatione, interea corporis necessitatibus non minus providens quam animæ.
[14] [mirabiliter pedem impressisse saxo, lumine circumdatus; sed tandem a paganis captus et occisus] Non potuit non mirari S. Genesii sanctimoniam; sed obstupuit sequenti miraculo. Rupem conscenderat adolescens durissimam, a posteris Cavernam dictam; in qua pedum impressit vestigia, quasi in cera molli. Eodem tempore descendit ex cælo globus igneus, quo cæsaries circumdata est, sed minime ambusta. Unde intellexit S. Serenatus eum aliquando fore martyrem; [ætate XVIII annorum.] quo nuntio vehementer lætata mater filium credidit egregio seni, et, ambobus vale dicto, Arelatem ad S. Trophimum rediit. Quum igitur S. Genesius omnino permissus esset S. Serenato, multo etiam studiosius ejus virtutes imitari instituit, adeo ut Tigerni et circumcirca sanctimoniæ præclarus haberetur. Vigilabat autem diligentissime ne carissimus magister in manus hostium fidei veniret; quæ ipsius necis causa fuit. Quum enim aliquando in ripa Durollæ, nunc Doræ, inter dumeta eorum exploraret insidias, captus est, verberibus affectus, humi prostratus, pede jugulum pressus, aliisque tortus modis, ut christianam religionem repudiaret et S. Serenati latebras proderet. Neutrum fecit. Quare decollaverunt eum die 28 octobris, ætate annorum octodecim, principatu Othonis aut Galbæ, Valente præfecto prætorio Galliarum. Reliquias collegit magister et honorifice sepelivit. — Atque hæc confutatione non indigent, quippe quæ pugnent omnino cum S. Gregorii Turonensis testimonio S. Genesium in albis migrasse ex hoc mundo; ex quo etiam patet eum occisum non fuisse die 28 octobris, sed feriis Paschalibus aut Pentecostalibus; natalem vero a S. Avito constitutum non fuisse hac die propter mortem, sed propter basilicæ dedicationem et reliquiarum translationem. Quo autem tempore martyrium fecerit S. Genesius, indicium superest nullum. De S. Serenato dicemus ad diem 1 novembris.
[15] [Distinguendus a pluribus Genesiis Arvernis, Gallis et aliis.] In fine hoc unum monendum videtur distinguendum esse S. Genesium Puerum ab aliis homonymis compluribus. Imprimis Claromontani colunt alios duos Genesios, alterum episcopum Arvernensem die 3 junii, alterum S. Genesium comitem Arvernensem die 5 junii; ad quas dies de eis in opere nostro dictum est. De S. Genesio comite hoc animadvertemus: Branchium [Vies des saincts etc. d'Auvergne, pag. 348.] ad eum transtulisse cognomen Infantis seu Pueri; sed nihil in ejus Vita occurrit, propter quod hac appellatione designetur: adeo ut confidendum potius sit Ruinartio affirmanti hoc vocabulo S. Genesium Tigernensem distingui ab aliis. Celebrat S. Gregorius Turonensis alios duos Genesios, alterum martyrem et notarium Arelatensem, cujus reliquiis S. Avitus ditavit basilicam S. Genesii Tigernensis et cujus Acta illustrata sunt in opere nostro ad diem 25 augusti; et alterum martyrem Bigorritanum, cujus natalis periit. Venit insuper ad diem 1 novembris S. Genesius, Lugdunensis archiepiscopus; et pauci aliquot extra Gallias; ita tamen ut hoc nomen longe frequentius in Galliis usitatum fuerit. Quo etiam conficitur S. Genesium Tigernensem natione Gallum fuisse, nequaquam domo Mycenis. De hodierno cultu nihil addere possumus, quippe qui ad literas, Tigernum datas, responsum nullum accepimus.
DE SANCTO FIDELI MARTYRE COMI IN GALLIA CISALPINA SEU INSUBRIA
SUB MAXIMIANO, PROBABILIUS AN. CCLXXXV.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Fidelis, martyr, Comi in Italia (S.)
BHL Number: 2926
AUCTORE B. B.
§ I. S. Fidelis memoria desideratur in antiquis martyrologiis. Ast sæculo VI laudatur a S. Ennodio Ticinensi; item sæc. IX in diplomate Lotharii. Extant etiam sermo et hymnus B. Petri Damiani de S. Fideli, cujus insuper festum signatur in vetusto kalendario Mediolanensi. Acta sæculo X, vel forte prius conscripta.
Annuntiat hac die martyrologium Novocomense [Sanctuarium seu martyrologium sanctæ Novocomensis ecclesiæ, auctore Primo Aloysio de Tattis. Novocomi 1675.] : Novocomi in propria ecclesia natalis S. Fidelis martyris, [Memoria in martyrologiis recentioribus.] qui Maximiano imperatori ob generis claritatem et bellicam fortitudinem valde charus, Mediolani ad Christum conversus atque a S. Materno episcopo salutaribus undis expiatus, christianos, qui in vinculis erant, aliquandiu invisit et victui necessaria suppeditavit. Hos cum postea in libertatem vindicasset, una cum illis etiam fugam arripuit et Novocomum se recepit. Sed captis interim a Maximiani satellitibus Cassio, Licinio, Severino, Secundo et Alexandro, ipse sociis valedicens, conscensa navicula, Sumolacum pervenit; ubi comprehensus a fidei persecutoribus, cum nullis seu blanditiis seu minis suaderi posset, ut idolis immolans Christum negaret, fustibus debilitatus aliisque cruciatibus affectus, demum securi percussus martyrii cursum felicissime implevit. S. Martyris hujus memoria pariter recensetur sed verbis brevissimis in Romano; sicut et a Maurolyco atque Castellano; item, sed uberius et ad normam Novocomensis, a Galesinio et Ferrario [Catalogus SS. Italiæ, XXVIII Oct.] . Ejusdem quoque mentio fit apud Dominicum Georgium [Martyrol. Adonis recognitum et illustratum, pag. 715 et 719. Romæ 1745.] in kalendario Mediolanensi I, ex breviario Ambrosiano, scripto initio anni 1465, ubi legitur: v. kal. (Nov.) sanctorum Simoniset Judæ apostolorum et Fidelis mar. Nec Beda, nec Flori auctarium sancti Martyris nostri meminere. Perperam itaque Baronius in Notis tradit mentionem S. Fidelis fieri in venerabilis viri martyrologio. Nihil pariter in vetustiori Florentinii; item in Epternacensi et Corbeiensi. Desideratur quoque in Adone, Usuardo puro, imo et in auctariis, si unicum excipias. Silent etiam Rabanus et Notkerus.
[2] [Testimonium B. Ennodii de S. Fideli, sæc VI,] At si recentior est S. Fidelis memoria apud martyrologos, aliis ex fontibus suppetunt testimonia antiquiora eaque minime spernenda. S. Ennodius, Ticinensis episcopus, in Vita B. Antonii, monachi Lirinensis, initio sæculi sexti scribit: Elegit Antonius secessum haud procul a beati martyris Fidelis sepulcro, ubi Larius Ionii marmoris minas deponit, quando ne vagetur longius objectis ripis resistunt frena telluris. Illic inserto nubibus vertice mons coruscat, qui sublimitate sua vincit aspectum; sed quam superbus est magnitudine, tam difficilis ascensu. Ita apud Tattum [Degli annali sacri della città de Como, tom. I, pag. 934 in Registro. Comi 1663] , qui tamen in margine loco Fidelis adscribit Felicis. Ast observat lectionem hanc repudiandam, cum, ipso judice, certo agatur de S. Fideli; tum quod nullus martyr, nomine Felicis, colatur ab ecclesia Comensi; tum quod locus, qualis a S. Ennodio describitur alius esse haud possit quam capella seu oratorium, ubi corpus S. Fidelis per tria et amplius sæculo quievit, ut infra latius explicabimus. Cæterum Tatti sententia confirmatur ex collatis variis operum S. Ennodii editionibus.
[3] [prout in editis illius operibus] Omnium prima habetur in Monumentis Orthodoxographis, Basileæ excusis studio Grynæi anno 1569. Sed hæc multis modis manca et imperfecta est. Sub initium sæculi XVII, eodem fere anno prodiit gemina eorumdem operum ἐκδωσις; altera Tornaci an. 1610 et 1611, curante Andrea Schotto nostro, qui in epistola dedicatoria testatur Ennodium a se editum integre, ex optimis membranis in Morinis Belgarum ultimis pridem repertis; nec tamen integer prorsus prodivit tunc sanctus scriptor; cum paulo post, ni malueris dicere eodem tempore, anno nempe 1611, auctior emendatiorque, ut notat Fabricius, in lucem venerit, opera Jacobi Sirmondi S. J., ad duo spectatæ fidei exemplaria, Vaticanum et Nicolai Fabri, exactus. Et re quidem vera sunt apud Sirmondum nonnulla sive metro sive libera oratione conscripta, quæ in Schottiana recensione desiderantur; quod autem spectat ad emendationem, in iis quæ utrique editori communia sunt, præter variantes lectiones haud magni momenti, vix non ad amussim inter se conveniunt. Quinimo (id probe notandum) in tribus memoratis recensionibus Vitam Antonii, quæ nostra solum hic interest, eamdem fere occurrere. Integra ubique est; paulo correctior in duabus posterioribus quam in prima, licet ipse etiam Grynæus præcipuas lectiones in margine adnotatas habeat. Sirmondum secuti sunt quotquot post eum edendo Ennodio operam dederunt; unde monet Fabricius: Recusa (opera) etiam sunt in Bibliothecis Patrum Parisiensibus recentioribus, Coloniensi et Lugdunensi ex Sirmondi recensione, sed omissis notis; sic quoque Gallandus præclaram Sirmondi editionem prælo committendam censuit, non omissis notis, imo adjectis nonnullis quæ apud antesignanum non reperiuntur. Denique nostris diebus recusus fuit in Migniana patrologia Ennodius idem prorsus qui apud Gallandum. Atque hæc de editionibus operum Ennodianorum, quarum tres præcipue a nobis considerandæ veniunt, scilicet Grynæana, Schottiana, Sirmondiana. In duabus prioribus diserte habetur: Beati martyris Fidelis, et addit Schottus in margine: Fidelis Cumensis mart. in Usuardo (Conf. supra num.1) 28 Octobris et mart. Romanum. Ast in posteriori, id est Sirmondi, ponitur Beati martyris Felicis, neque hic, ut falso insinuat Tattus, ulla signatur varia lectio. Stando itaque Grynæo et Schotto agit beatus Ennodius de sancto martyre nostro Fideli; sin fides Sirmondo, de sancto itidem martyre Felice.
[4] [longe probabilius legitur.] Omnino præferenda videtur priorum duorum lectio, tum quod et ipsi codices mss. haud infimæ notæ præ manibus habuisse probentur (saltem quo ad vitam spectat S. Antonii), tum quod, ut superius jam monuimus, nullus martyr nomire Felicis in ecclesia Comensi colatur; tum denique quod locus ab Ennodio descriptus (sicut asserit Tallus, et favet Paulus Jovius in celebri Descriptione Larii lacus) apprime conveniat sepulcro S. Fidelis, non vero ullius alterius martyris, cujus ad nos pervenerit notitia. Confer Annotata ubi de Summolaco. Firmatur sententia ex Chronologia Lirinensi, in lucem data a Barralio sub idem tempus quo Schottus et Sirmondus suum prælo subjecerunt Ennodium; testaturque auctor se vitam S. Antonii edidisse ex codice Vaticano: Contigit autem superioribus annis, scilicet millesimo quingentesimo nonagesimo primo nos pro causa non minima abbatiæ dicti monasterii Lirinensis, Urbem contendere, et præ cæteris summæ fuit curæ vitam præfatam beatissimi nostri Antonii (jam ejus notitiam in bibliotheca Vaticana didiceram) a sancto Ennodio Ticinensi episcopo sincere descriptam, e sacræ bibliothecæ Vaticanæ manuscripto codice fideliter transcribi facere, nobiscumque Lerinnam pro magno munere inferre. Hæc Barrabius [Chronologia sanctorum et aliorum virorum illustrium ac abbatum monasterii sacræ Insulæ Lerinensis. Part. II, pag. 148 et 149. Lugduni 1613.] . Porro laudatus codex sic habet: Elegit secessum haud procul a beati martyris Fidelis sepulcro [Ibidem pag. 145.] . An codex iste idem sit qui etiam Sirmondo præluxit, non ausim diserte affirmare. Nec tamen facile admiserim duos diversos extare codices Vaticanos, quorum alter Barralio alter Sirmondo usu venerit. Id forte probabilius videbitur, codicem Fabri (qui cum Vaticano edendis Ennodii operibus Sirmondo inserviit) ab erudito viro præcipue fuisse adhibitum, huncque tulisse Felicis, nec inspexisse editorem an lectio codicis Vaticani concordaret hoc loco nec ne. Nec prætermittendum quod habet Zaccaria noster in opusculo italice scripto de SS. Martyribus Fideli, Carpophoro etc.: In prima, inquit [De' santi martiri Fedele, Carpoforo. Gratiniano e Felino, pag. 2. In Milano 1750.] , editione Sirmondi, quam habemus Mediolani in bibliotheca S. Fidelis (id est domus professæ Soc. Jes.), pag. 69 in annotatione eruditi illius jesuitæ ad locum S. Ennodii invenio “S. Fidelis Comensis.” Et ubi pag. 470 impressum erat “Felicis” vox fuit antiqua manu ultramontana (forte ipsius Sirmondi) cancellata, ejusque loco ponitur “Fidelis.” Itaque ex hactenus relatis liquet, quatuor esse viros eruditos, qui ex manuscriptis Vitam S. Antonii Lirinensis ediderunt; atque horum tres legisse Beati martyris Fidelis. Cum autem aliter scripsisset Sirmondus, et hic auctius emendatiusque censeretur protulisse Ennodium (atque ita sane est loquendo de operibus, non autem si sola spectetur Vita S. Antonii, quæ, ut diximus, eadem fere reperitur apud omnes); hinc factum est, ut passim scriptores, in Galliis præsertim, tradiderint S. Antonium aliquo temporis spatio latuisse haud procul a sepulcro S. Felicis: sic habet D. Ceillier [Histoire générale des auteurs sacrés et ecclésiastiques, tom XV pag. 428.] , sic Benedictini in Francia litteraria [Histoire litteraire de la France tom. III pag. 103 et 104.] ; Itali vero, qui de rebus Comensibus tractant, unanimes signant sepulcrum S. Fidelis. Ita Tattus, item Ravellius; hic tamen monens aliquot codices ab hac lectione discedere. Nihil itaque obstat, quominus asseramus, si non prorsus certo, sallem longe probabilius S. Ennodium sæculo sexto ineunte præclarum de S. Fideli scripsisse testimonium; imo in hanc sententiam, ipsum concessisse Sirmondum ex paulo superius posita Zaccariæ notatione, sallem probabile est.
[5] [Aliud testimonium sæc. IX;] Aliud testimonium habemus in Diplomate Lotharii, dalo apud Compendium anno 824 atque Leoni episcopo Comensi inscriptum. Excerpo verba ad propositum nostrum facienta: Ipsæ vero res (de quibus agebatur) erant ecclesiæ baptismales, una in Amatia et altera in Burmis, tertia in Postelave et Monasteriolum sancti fidelis pertinens ad episcopatum Cumensem [Tatti, tom. I, pag. 450. Cointius ad an. 824, tom. VII, pag. 686. Ughelli in Leone eppo Comen si, Italia sac. tom. V, col. 267.] . Diploma recitatur ab Ughello, Cointio, Tatto; et quamvis nævis non careat, genuinum existimatur a Muratorio [Annali di Italia sacra, tom. IV, pag. 529 et seq. Conf. Ravelli, tom. II, pag. 53.] aliisque communiter. Porro nullum Tatto superest dubium, quin monasteriolum S. Fidelis ad nostrum sit referendum beatum Martyrem. Attamen, eodem teste scriptore, prorsus ignoramus quando, quomodo, a quo et ubi loci fuerit erectum, licet probabilius sit, stetisse in Valle Tellina [Tatti, tom. I, pag. 829 et seq.] .
[6] [tertium sæculo XI,] Denique præclarissimum, (nec de hoc ulla controversia) de S. Fideli reddit testimonium B. Petrus Damianus in sermone ad populum habito Mediolani, probabilius anno 1059, atque ipsa hac die 28 Octobris: Ecce B. martyr Fidelis cujus hodie festivitatem colimus etc. [Migne. tom. 144, col. 807 et 811.] . Sermonem integrum reperies ad calcem hujus Commentarii. Hoc loco subjicimus alterum ejusdem sancti doctoris testimonium, scilicet carmen seu hymnum in honorem inclyti Pugilis nostri compositum; est autem hujusmodi [Migne, tom. 145, col. 956 et seq.] :
Magna Fidelis merita
Sancta promit ecclesia,
Qui morte mortem perdidit
Et victor astra petiit.
Abjecto carnis onere
Stola vestitur gloriæ,
Tersis ab ore lacrymis,
Veris potitur gaudiis.
Ut ense cæsus moritur,
Sæva tempestas oritur;
Sic intentatur impiis
Vindicta justi Judicis.
Quemdam ex carnificibus
Malus invadit spiritus;
Mox * sacræ glebæ jungitur
Dira pestis excluditur.
Cordis orisque precibus
Te, Martyr, alme petimus,
Nos tua per vestigia
Ad vitæ ducas præmia.
Sit Patri laus ingenito,
Sit decus Unigenito,
Sit utriusque parili
Majestas summa Flamini. Amen.
[7] [item aliud ejusdem fere ætatis.] Aliud habemus quoque testimonium atque ejusdem fere ætatis in kalendario, quod edidisse se monet Muratorius [Scriptores rerum Italicarum, tom. II, part. II. pag. 1023.] ex codice Camilli Sitoni Mediolanensis. In hoc autem notatur ad diem V kal. Nov. seu 28 Octobris: SS. Simonis et Judæ et passio S. Fidelis in eadem ecclesia, id est sanctæ Mariæ in Solario, quæ in præcedenti annuntiatione memoratur et postea a sancto nostro Martyre nuncupata fuit, ut alibi fusius dicetur, ubi de cultu sermonem instituemus. Ad ætatem codicis quod attinet, ait Muratorius: Scriptum, si bene memini, ante septingentos annos, proinde medio sæculo circiter XI, cum natus Muratorius noscatur 1672, mortuus vero an. 1750 [Biographie Universelle.] . Attamen aliunde primo intuitu videretur codex non ante initium sæculi XII imo nec ante medium sæculi sequentis scriptus. Nempe adjectæ quoque sunt, ut ipse monet Muratorius [Ubi supra.] , in Sitoniano notæ quædam historicæ, quæ diem et annum certum signare solent alicujus præteriti humani eventus. Porro ad præfatum diem 28 Octobris legitur: Anno Domini MCIII, cecidit ecclesia S. Laurentii; et ad diem 28 Januarii: MCCCLIII die martis apparuit quoddam monstrum in ecclesia S. Vincentii. Clarum ex his esset codicem anno isto non esse antiquiorem, nisi notas istas codici fuisse superadditas constaret ex annorum ad quos referuntur collatione. Unica namque est quæ spectat ad sæculum XI, nempe ad annum 1071; quindecim ad sæculum XII pertinent; harum tempore priores annos signant 1103, 1104 etc., posteriores annos 1171 et 1176. Unica rursus sæculum respicit XIII, annum scilicet 1253. Itaque ni dicamus kalendarii Sitoniani codicem scriptum non ante annos septingentos, ut existimavit Muratorius, sed ante quingentos tantum (quæ incredibilis hallucinatio esset in tali viro), fateamur oportet notas altera manu additas, et quidem omnes una vice post annum 1253, vel diverso tempore et per intervalla, prout res ferebant.
[8] [Acta,] Cujus autem ætatis sint acta, an post S. Damianum an potius ante ejus tempora fuerint conscripta, ac proinde antiquioribus, de quibus diximus, accensenda testimoniis, hactenus a nemine recte definitum comperio. Notat Ravellius [Tom. I, pag. 268.] non posse quidem in dubium vocari ipsum S. Fidelis martyrium; an autem contigerit tali loco atque istis aut illis in adjunctis, quæ referuntur in ejus actis; id enimvero, inquit, certioribus deberet niti documentis; acta autem prout edita sunt a Mombritio, antiquiora non videri sæculo XII; recentiora proinde sermone S. Petri Damiani. Ad Mombritium porro quod spectat, constat illum vitas Sanctorum tempore Sixti IV, qui sedit ab anno 1471 ad annum 1484, typis mandasse [Vide Macri Hierolexicon, verbo Birrus.] et quidem, judice Eberto [Algemeines Bibliographices Lexicon.] , circiter anno 1479. (Confer Annotata.) Nec tamen ex his quid certi statuere licet de ætate actorum, cum alia apud Mombritium sint aliis antiquiora; imo et nonnulla haud ita pridem conscripta censeantur. Quo tamen fundamento autumet Ravellius (vir sane doctus , eruditus et prudens [Conf. Cantu, Storia della cità e della diocesi di Como. Tom. I, pag. 14 et seq. Comi 1829.] ,) acta S. Fidelis sæculum XII non superare, nec explicat ipse, nec ego conjectura assequi valeo. Quinimo falsum demonstratur ex illorum collatione cum sermone S. Petri Damiani, qui, ut diximus, habitus fuit medio fere sæculo undecimo.
[9] [utpote quæ S. Petrum Damianum non latuerunt,] Mihi namque certum videtur sancto doctori non incognita fuisse acta nostra. Argumento sit locus sequens ex sermone: Et, sicut ipse (sanctus Fidelis) propriis videtur verbis asserere, dum in sæculari militia versaretur, magis divino parebat imperio quam terreno, adeo ut nonnullos a profana idolatriæ cultura compesceret et ad veri Dei notitiam salutiferis admonitionibus advocaret. In actis vero respondet sanctus Martyr tortoribus, cum minas ei intentarent; se nihil pertimescere, quia, inquit, ab infantia mea Christo Domino devota mente servivi: nam in militia sæculari degens, non terreno imperio militavi; sed cœlesti Regi obedivi. Et hoc disposui, ut gentiles idolis servientes de errore ad viam veritatis revocarem. Fere eadem sunt utrobique verba. Et iterum in sermone: Quantæ gloriæ est, quod beatus… Martyr mox ut capite cæsus est, turbida tempestas et nimia coruscatio dicitur emersisse? In actis: Cumque decollatus fuisset, facta est turbatio et coruscatio magna. Idem rursus efficitur ex narratione de tortore illo, quia dæmonio liberatur mox ut tetigit cadaver Martyris. De qua liberatione mentio fit in rythmo supra recitato: Quemdam ex carnificibus etc. Videsis ad calcem acta et sermonem.
[10] [saltem sæc. X conscripta;] Non videtur itaque dubitandum acta S. Damiano priora esse; ac proinde medio sæculo undecimo jam innotuisse. Imo probabile mihi valde est, gestorum historiam, de qua loquitur sanctus doctor, aliud non esse nisi acta nostra; unde et concludere licet scripta fuisse saltem sæculo X; nec enim facile quis asseruerit, in manus S. Petri venisse eodem quo prodierint tempore. Cæterum ipsa, ut ita dicam, scriptionis indoles haud impediret quominus majorem actis daremus antiquitatem: nihil sane in illis occurrit, sive res sive stylum spectes, quod admodum recedat a more Passionum, quæ prioribus sæculis conscriptæ censentur. Ut tamen nihil prætermittam eorum, quæ eruditum lectorem juvare queant in quæstione hac dijudicanda, moneo Zaccariam a nobis dissentire. Recitatis enim S. Damiani verbis: Sicut gestorum ejus testatur historia; subdit [De' santi martiri Fedele etc. pag. 4.] : Quæ si eadem sit quam editam habemus a Bonino Mombritio, quis nobis dicet; cum Mombritius nihil nos moneat quo ex codice acta S. Fidelis transumpserit, et cujus ille esset ætatis? Dixi numero præcedenti quid censerem post diligentem sermonis et actorum collationem; nec silentium Mombritii a Zaccaria objectum impedit, quominus perstem in sententia. Ast ei assentior dum addit: Sive historiam, sive acta Mombritiana non illas sinceritatis præferre notas, quas nostræ ætatis eruditi requirunt, ut iis tuto fidere liceat. Conf. Annott. in Sermonem.
[11] [quibus accedunt aliorum SS. Acta, nec tamen satis fidelia.] Nonnulla de S. Fideli et Carpophoro occurrunt in Actis sancti Alexandri ex legione Thebæa, editis, ut monet Zaccaria, l. c. a P. Petro Graziolo, in appendice II ad dissert. de præclaris Mediolan. ædificiis, et etiam a decessore nostro Stiltingo [Tom. V Augusti ad diem 26, pag. 806.] . Ast inter utrumque eruditum non convenit de ætate scriptionis; ille judicat acta Adone antiquiora esse; hic longe recentiora, licet forte deprompta ex vetustioribus, sed corrupta seu amplificata sine veterum testimonio, cum scripta sint seculo XII [Ibid. pag. 789.] , circa annum 1125. Multo melioris notæ et altioris ætatis Stiltingus habet alia ejusdem S. Alexandri acta, sibi a Martino Antonio Guerrino submissa; sed in his nihil de S. Fideli. Similiter in unica lectione de S. Materno episcopo Mediolanensi, ex breviario an. 1635 (quod sæculo seq. an 1750, teste Zaccaria, adhuc usui erat) legitur: Qua (pietate) incensus (Maternus), beatos martyres Carpophorum et Fidelem ad urbem Novocomum misit, ubi pro gloria Dei dimicarent. Vide Cuperum nostrum in actis S. Materni ad diem 18 Julii [Acta SS. tom. IV Julii, pag. 362.] , ubi recitat ex altero breviario vetustiori, scilicet excuso an. 1529, alias tres lectiones de eodem sancto præsule, subdens se non videre quomodo hæ lectiones satis inter se cohæreant. Cæterum in his rursus nihil de S. Fideli. Et generatim adnotat idem Cuperus in priore lectione quædam narrari, quæ in tribus lectionibus antiquioribus et prolixioribus S. Materni actis non exprimuntur [Ibidem.] , quod obtinet de S. Fideli, cujus nec in his nec in illis mentio.
[Annotata]
* supple: ut
§ II. De anno martyrii S. Fidelis et de prima sepultura. Translatio ex Summolaco Comum; item aliæ binæ translationes in eadem urbe.
[Passus videtur paulo post mactatam legionem Thebæam] Passim traditur S. Fidelis martyrium contigisse sub tempus quo mactata prope Agaunum est legio Thebæa. Quo posito, Zaccaria [Pag. 8 – 10.] ex actis S. Alexandri, Bergomi palmam adepti (de quo apud nos die 26 Augusti Stiltingus [Tom. V Augusti, pag. 798.] )), actis SS. Carpophori, Exanthi, Cassii, Severini, Secundi et Licinii (de his Sollerius sed pro more suo brevissime ad diem 7 Augusti [Tom. II Aug. pag. 187.] ), actis S. Materni episcopi Mediolanensis, cujus memoria agitur 18 Julii et illustratur a Cupero [Tom. II Julii, pag. 362.] , et denique ex Passione S. Fidelis nostri inter se collatis, censet haud improbabile esse hujus martyrium contigisse anno 285. Quam opinionem sic sive probat sive explicat. Discimus ex actis S. Alexandri beatum Fidelem Mediolani versatum, quando ibidem infulas tenebat S. Maternus; hic autem, judicio Papebrochii et Cuperi, sedit ab anno 252 ad exeuntem annum 302; docent insuper eadem acta tunc temporis Maximianum illa in urbe aliquamdiu substitisse, scilicet sub expeditione, quam in Gallias susceperat: Suorum exercitus militum ad Gallorum remeare provinciam jussit in prælium; quo autem spectat ad vocem remeare, idem hanc eo loci significare omnino Zaccaria asserit, quod proficisci, ire. Ex his efficitur, perperam S. Fidelis martyrium a Graziolo innecti anno 404, cum functus jam vita S. Maternus esset, quo vivente et Maximiano Mediolani agente, visitatus in carcere fuit S. Alexander a SS. Fideli et Carpophoro. Expeditio autem contra Bagaudas, sub cujus initio Thebæi necati, suscepta a Maximiano Cæsare fuit anno 285. Quam Zaccariæ sententiam ego quoque veluti probabiliorem habui in actis SS. Crispini et Crispiniani, ubi fuse de hac dictum controversia [Tom. XI Octob. § I.] . Ast quæritur num ante stragem Agaunensem S. Alexander aliique passi sint, an vero post eam? Baronio teste [Adan. 297, num. 16.] Thebæos ad martyrium præcessisse visi sunt, antequam Alpes superasset Romanus exercitus, duo insignes ejusdem legionis milites, nimirum Secundus et Alexander, utique cum sociis aliquot. Alii (verba sunt Stiltingi [Tom. V Aug. pag. 799.] ) post Thebæam legionem Alexandrum coronatum volunt, atque ex cæde commilitonum fuga elapsum, post reditum Maximiani in Italiam, dilatam martyrii coronam adeptum esse. Verum Baronii sententia probabilior videtur, quia fugæ Alexandri ex Gallia nulla in actis fit mentio, nulla Thebææ legionis antea occisæ. Putamus itaque S. Alexandrum legioni Thebææ ad palmam martyrii præivisse. Cum itaque inhærendo actis nostris, S. Fidelis haud diu post S. Alexandrum ejusque socios in cœlum migraverit, illius corona præfato anno 285 innectenda est.
[13] [probabiliter, judice Zaccaria, die 28 Octob. an. 285;] Rem totam sic commode ordinari posse existimat sæpius dictus Zaccaria [Pag. 9 et 10.] . Paucis diebus antequam Maximianus Roma discederet, legio Thebæa versus Galliam movit; cum autem innotuisset S. Alexandrum sanctosque Cassium, Severinum, Secundum et Licinium Christi sequaces esse, hi omnes in carcerem Mediolani missi sunt usque dum cæsar adveniret, scilicet post dies ferme quindecim, ut habent emendatiora S. Alexandri acta [Tom. V Augusti, pag. 804, 3.] . Hoc temporis intervallo licuit S. Fideli visitare captivos, quorum post cæsaris adventum, tentata fuit multis modis constantia, idque sub finem Julii præfati anni 285. Paulo post fuga elapsus Alexander cum quatuor supra nominatis sociis et SS. Fideli, Carpophoro atque Exantho, cum simul Comum pervenissent, solus Alexander Bergamum perrexit, ubi comprehensus et capite plexus martyrium subiit die 26 Augusti. Sub hæc Maximianus in Gallias profectus est ejusque jussu prope Agaunum Thebæa legio mactata die 22 Septembris. Satellites autem cæsaris post jugulatum Bergami Alexandrum, hujus socios insecuti, et pluribus huc illuc, ut credere fas est, discurrendo consumptis diebus, inventos gladio percusserunt; primum quidem Carpophorum et Exanthum, dein S. Fidelem. Sic, inquit Zaccaria, cohærent sibi sanctorum illorum martyrum acta et insuper singulorum servatur dies natalis in martyrologiis signatus. Forte etiam SS. Cassius, Severinus, Secundus et Licinius, postquam a S. Fideli discessissent, ante S. Alexandrum ad palmam pervenerunt, VII Augusti, quo die eorum mentio recurrit in martyrologio Romano. Quæ si ita vere sint, mirum jam non erit, nihil de quatuor illis, post fugam Alexandri, memoriæ proditum, et tam pauca in actis S. Fidelis de iisdem haberi. Fateor in martyrologio Romano eosdem quatuor pugiles, socios passionis scribi SS. Carpophori et Exanthi; nec tamen ego facile admiserim, illos tanto tempore (tribus fere mensibus) ante S. Fidelem passos, quum ex hujus actis potius demonstretur, id paucis ante diebus contigisse. Sic igitur, quantum per adeo densas tenebras licet, ætas S. Fidelis et tempus martyrii definitur. Obiit nempe die 28 Octobris anni 285; et cum ex tota actorum serie appareat in florenti eum tunc ætate fuisse, fas est existimare natum circiter annum sæculi III quinquagesimum. Itaque, ut paucis placita Zaccariæ contrahamus, anno 285 mense Julio SS. Fidelis, Carpophorus et Exanthus visitarunt beatos quatuor Thebæos milites, Cassium, Severinum, Secundum et Licinium, carcere Mediolani detentos, vivente adhuc S. Materno illius ecclesiæ pontifice. Sub finem ejusdem mensis omnes supranominati, solo excepto S. Materno, Mediolano fuga elapsi sunt; primum comprehensi atque gladio percussi fuere quatuor Thebæi Cassius, Severinus, Secundus et Licinius, die VII Augusti; dein S. Alexander XXVI ejusdem mensis, proinde quinque isti palmam consecuti sunt ante stragem Agaunensem XXII Septembris 285; post hanc, scilicet mense Octobri inclinante, similiter coronati Carpophorus et Exanthus, atque paulo post, nimirum dicti mensis die 28, S. Fidelis.
[14] [quamvis desint documenta,] Hæc autem ideo explicatius reddidimus, quod Sollerius ad VII Augusti, brevissime, ut monui supra, dixerit de quatuor Thebæis militibus, sociosque martyrii eis addiderit, ut in martyrologio Romano, Carpophorum et Exanthum. Cæterum eruditus decessor existimat, quæ de SS. martyribus illis congessit Tattus, etiamsi scriptores quinquaginta citet, … non iis fulciri documentis, quæ rem satis solide explicent, nedum comprobent aut stabiliant, ut eadem demum supersint, quæ Ferrarius adduxit, nempe dictarum ecclesiarum monumenta, ex quibus id demum constet, a multis sæculis illustres istos martyres iis locis solemni cultu celebratos fuisse [Tom. II Augusti, pag. 187.] . Adeoque putavit Sollerius præter cultum nihil admodum esse quod memoratu dignum videretur. Hoc tamen ejus judicium non obstitit, quominus postea Stiltingus in opere nostro, ad diem scilicet 26 ejusdem mensis Augusti, multo uberius dixerit de S. Alexandro Bergamensi, duplicia recensens acta, et quidem altera, quæ primo loco ad calcem commentarii veniunt, edita ex tribus apographis, magni fecit, ut ex hisce ejus liquet verbis [Tom. V Augusti, pag. 798.] : Auctor anonymus, antiquus utcumque, non tamen coævus aut suppar, cum omnia referat ut dudum præterita; altera longiora, sed momenti multo levioris.
[15] [quibus tuto sidere liceat,] Sane si sincera essent præfata, lubens subscriberem stabilitæ a Zaccaria chronotaxi (quam nec ipse ut omnino certam habet), cum vero talia non sint (licet alia aliis meliora) fatendum est ejus placita, vel si mavis conjecturas, non satis solidis innixa esse fundaminibus. Manet nostra opinione ergo incertum, quo anno palmam adeptus S. Fidelis sit. Probabilior mihi sententia est, id contigisse anno 285, si ante Agaunensem internecionem Thebæorum, anno vero sequenti, si post illam occisus fuerit. Quod autem sub illam passi sint SS. Fidelis aliique, de quibus supra, acta luculenter tradunt, atque hæc communiter apud scriptores invaluit sententia. Dubitarunt tamen Sollerius et Stiltingus; siquidem uterque ab initio et in margine notavit: Sub Maximiano, nullum certum adscribens martyrii annum. Denique Ravellius, diligens rerum Comensium indagator et scriptor sub finem sæculi præterlapsi, existimat nihil certi ad nos de S. Fideli pervenisse, nisi quod glorioso certamine sanguinisque effusione fidem Christo datam confirmaverit. Conf. num. 8.
[16] [atque alii aliter statuant.] Cum illi etiam, qui tenent præfatorum martyrum necem connexam cum strage Agaunensi, alii alios signent annos, pro sententia quam de morte Thebæorum amplectuntur; haud supervacaneum ducimus nonnulla ex Tatto adscribere, ubi tum sua tum variorum placita brevibus contraxit. Omnes, inquit [Martyrol. 28 Oct.] , sub Maximiano Fidelem fuisse coronatum asserunt, et sane hoc acta manifeste docent. Abrahamus Bzovius certum agonis annum assignat, aitque contigisse anno 300. Baronius meminit anno 303. Ballarinus denique contendit hoc tribuendum esse anno 306. Nemo tamen eorum, si ad lydium lapidem rem deducamus, attigit veritatem (sicut nec ipse Tattus, nostra quidem opinione). Nam si Thebææ legionis cædes, ut supra diximus septimo idus Augusti cum Baronio et aliis melioris notæ scriptoribus facta est anno Domini 297, et anno subsequenti 298 martyrium subierunt Carpophorus, Exanthus et alii quatuor S. Fidelis comites, eodem etiam anno S. Fidelem occubuisse fatendum est; quia non nisi post aliquot hebdomadas ab illorum passione comprehensus et renuens idolis sacrificare secutus est eos ad lauream. Itaque Fidelis hoc ipso anno 298, quo socii illius vere necatus est; non anno 300 ut Bzovius perhibebat; neque anno 303, ut Baronius, … neque anno 306, ut Ballarinus; quia tribus ante annis Maximianus imperator esse desierat, abdicata Mediolani purpura et sceptro, ut Eusebius testatur in Chronico ad annum Domini 304; et tamen sub Maximiano, Diocletiani collega, martyrii palmam obtinuisse Fidelem, omnes uno ore confirmant. Tillemontius sub anno Christi 305 meminit abdicationis nec solum Maximiani, sed simul etiam Diocletiani. Uterque enim purpuram deposuere kalendis Maii præfati anni; ille Mediolani, hic Nicomediæ [Histoire des empereurs, tom. IV, pag. 302. Bruxelles 1732.] . Cætera minus accurate a Tatto prolata vel asserta facile erit corrigere ex his quæ numeris superioribus in diversas partes disputavimus.
[17] [Sepultura et 1a Translatio corporis S. Fidelis,] In actis traditur sancti Martyris corpus ab uno ex persecutoribus terræ mandatum utique ipso loco passionis vel saltem haud procul inde. Postea ædificatum ibidem fuit sacellum, quod sæculo sexto ineunte a barbaris eversum legimus; unde et sepulcrum S. Fidelis ruderibus obrutum aliquot sæculis latuit, donec tandem anno probabilius 964 repertum non sine numine est atque in urbem Comi translatum. Audiamus Benedictum Jovium in Historia Novocomensi, lib. II [Thesaurus antiquitatum Italiæ, tom. IV, part. II, col. 117.] : Per tempora Diocletiani et Maximiani imperatorum … Fidelis apud vicum Summolacum, in summo Lario situm, martyrium consummavit; ejus corpus in sacello conditum fuit, ipsius nomini constructo. Dilituit autem usque ad annum Domini nongentesimum sexagesimum (vide infra), quo tempore Ubaldo Comensis erat episcopus; cui mulier quædam nomine Dominica, per somnum comonita, renuntiavit, uti divi Fidelis reliquias in urbem referendas curaret. Ille probæ mulieri fide præstita, Summolacum cum illa navigavit, quæ Martyris ignotum locum statim ostendit. Ejus inde sublatæ reliquiæ in urbem ad ipsum divæ Euphemiæ templum translatæ sunt, quod ideo postmodum Fideli ipsi dedicatum fuit. Hactenus Ben. Jovius qui et ipse decus fuit Comensis urbis, in qua lucem aspexit. Memoria hujus translationis agitur Comi die 13 junii, atque his verbis annuntiatur in martyrologio ejusdem urbis ecclesiæ: Novocomi translatio prima S. Fidelis martyris ex vico Summolaco, in quo sexcentis sexaginta sex annis jacuerat, ad ecclesiam collegiatam S. Euphemiæ virginis in urbe. Hujus inventionem divinitus revelatam Ubaldo episcopus Novocomensis, effusa ad sacrum pignus excipiendum ingenti populorum multitudine, summa lætitiæ significatione ac maxima solemnitate celebravit, et in præfata basilica ante aram majorem reposuit, quæ mox antiquato priori titulo, novi hospitis causa S. Fidelis denominari cœpit. Quæ hic succincte Tattus (est enim auctor martyrologii Novicomensis) latissime more suo evolvit in suis Annalibus, additque nonnulla haud facile fidem obtentura. Exempli causa, refert æs campanum in urbe Comensi, sponte sua motum, simul atque episcopus corpus S. Fidelis detectum in Summo laco aspexit, nec quievisse donec illud repositum esset in divæ Euphemiæ [Annali sacri di Como, tom. II, pag. 79.] . Haud prætermittendus hoc loco error, in quem incidit Ferrarius hac die 28 Octobris in catalogo Sanctorum Italiæ, scribens, Corpus … Comum translatum et in propria ecclesia magnificentissime ei extructa conditum. Extabat ecclesia S. Euphemiæ cum in eam introductæ sunt exuviæ beati Martyris. Nisi forte intelligat Ferrarius templum illud postea renovatum fuisse. Denique monemus festum Inventionis hujus et Translationis in novo breviario Comensi reperiri ad diem XV ejusdem mensis Junii [Cantu, tom. II, pag. 221.] . Ordo tamen pro anno 1847, quem præ manibus habeo tum hoc tum altero die silet prorsus de S. Fideli. Confer. § IV.
[18] [probabilius circa annum 964;] De anno Translationis non convenit inter scriptores. Alii volunt eam contigisse anno 936; sed perperam, reponit Tattus [Martyrol. Novocom. ad diem 13 Junii.] : nam ad hunc annum Ubaldo tyaram Novocomensem nondum adeptus fuerat. Certe Sigonius videtur omnino initium episcopatus Ubaldonis (quem ipse Valdonem appellat) innectere anno 947, sub quo refert [De regno Italiæ, lib. VI. Opera tom. II, col. 411. Mediolani 1732 in fol.] : Ceterum Berengarius, cum ecclesias distribueret Josepho Brixiæ substituit Antonium, Comi vero non Adelardum, ut promiserat, sed Valdonem quemdam instituit. Eumdem annum margini adscribit Ughellus [Italia sacra, tom. V, col. 476.] . Alii, ut supra Benedictus Jovius, Translationem ponunt anno 960: Sed, inquit Tattus [Ubi supra.] , hoc anno Novocomensi ecclesiæ abstulit Ubaldonem legatio ejusdem in Germaniam … ad Othonem magnum postea imperatorem; eo nimirum tempore, quo is Novocomi supponitur hanc Translationem peregisse. Legationis istius meminere quoque Sigonius [Ibid. pag. 421.] et Georgius Giulinus [Memorie spettanti alla storia etc. di Milano, tom. II, pag. 292.] ad hunc annum; nec tamen clare ex horum utriusque verbis efficitur Ubaldonem toto anno absentem fuisse. Addit deinde Tattus in martyrologio: Veriorem ergo supputationem Quintilii Lucini Passaliquæ existimamus qui priscis monumentis ab eo visis inhærens, S. Fidelis translationem asserit ab Ubaldone factam anno 964. Nihil statuit hac de re Ughellus; margini solum adscribit: Circa an. 964, ut conjicit Tattus [Italia sacra, ubi sup.] . Hæsitat pariter Giulinus: Inter bellicos tumultus, sacras functiones non neglexit pontifex ille (Ubaldo), si revera hoc anno, ut opinatur P. Tattus, facta sit ab eo translatio reliquiarum S. Fidelis. Ita quoque Ravellius. Ubaldo, inquit [Storia di Como, tom. II, pag. 67.] , expugnavit insulam Comacinam anno 964, quo etiam Tattus nixus antiquo breviario Comensi ponit Translationem S. Fidelis. Omnibus itaque consentientibus sub Ubaldonis præsulatu ex Summolaco Comum delatæ sunt reliquiæ S. Martyris; quo autem anno certant, plerique signant annum 964, sicut nuperrime Cæsar Cantu [Storia della cità e diocesi di Como, tom. II, pag. 222. Comi 1829.] .
[19] [altera an. 1365;] Altera celebratur S. Fidelis Translatio die 4 Junii. Ejus mentio fit in dyptica episcoporum Comensium a Lazaro Carifino edita (vide num. seq.). De hac habet martyrologium Tatti: Novocomi Translatio secunda S. Fidelis martyris, in ipsius collegiata, cum e medio ecclesiæ odeo super aram maximam honorificentius conditum est sacrum hujus athletæ corpus a Stephano Gotto, episcopi Novocomensi. Et paulo enucleatius Ughellus: Stephanus, inquit [Italia sacra, tom. V, col. 509.] , corpus S. Fidelis transtulit propeque majus altare cathedralis (imo collegiatæ) … in arca candidissimi marmoris, duabus suffulta columnis. Recte monet Tattus, hallucinari Ughellum, dum ait S. Fidelis corpus asservari in ecclesia cathedrali, cum lucemeridiana clarius pateat ipsum in propria illius collegiata semper omni veneratione cultum fuisse a prima illius translatione, de qua diximus supra. Cæterum recitatur tum apud Ughellum, tum apud Tattum inscriptio, totius rei testis, quæ tunc marmori insculpta fuit, estque his concepta verbis:
ANNO DOMINI MCCCLXV
INTRANTE MENSE JUNII, DIE QUARTO
TRANSLATUM FUIT CORPUS
BEATISSIMI ATHLETÆ MARTYRIS FIDELIS
CELEBRITER A MEDIO CHORI HUJUS ECCLESIÆ
PRÆSENTIS AD HANC
MARMOREAM ARCAM, IN IPSAMQUE *
REVERENTER RECONDITUM,
PRÆSENTE REVERENDO PATRE D. STEPHANO
DEI GRATIA
EPISCOPO CUMANO, AC ETIAM
IBIDEM ADSTANTIBUS PRÆSENTIALITER
TOTO CLERO OMNIQUE POPULO
DEVOTE CUMANIS.
[20] [item tertia anno 1638.] Denique signatur die 19 Aprilis in eodem martyrologio: Translatio tertia ejusdem sancti Martyris, quando venerandum illius corpus reseratum est a Lazaro Carafino episcopo Comensi et ex ara majori, super quam eminebat, subter eamdem aram maximo populi concursu et gaudio collocatum. De hoc præsule pauca habet Ughellus, cum illo in vivis adhuc agente, typis mandata fuit Italia sacra. Porro Comensem cathedram conscendit anno 1626; synodum habuit ediditque una cum tabula diptyca episcoporum Comensium… Præest prodestque nobili ecclesiæ nobilis præsul, etc. [Ibidem col. 322.] . Ut autem ad Translationem redeamns, sequentia notat Tattus ad præfatum diem 19 Aprilis: De hac Translatione extant tabulæ jussu Lazari Carafini episcopi nostri Comensis, scriptæ per P. Petrum Casatum, cancellariæ episcopalis notarium, et S. Xysti præpositum, cujus exemplar repositum est una cum ossibus S. Fidelis in priori ejus tumulo cum subsequenti documento, in quo ambæ priores translationes luculenter commemorantur:
Ossa gloriosi martyris fidelis sub Diocletiano imperatore passi ab Ubaldone XXXVIIII e pago Summolacano coelesti monitu perquisita et ad hanc ecclesiam delata; a Stephano LXIII ex episcopis Comensibus post altare collocata; Lazarus Carafinus episcopus Comensis LXXXVI, exornato templo et complanato presbyterio sub eodem altari 19 aprili 1638 solemni celebritate summo populi concursu in hoc marmoreo tumulo conclusit: aram consecravit, indulgentiam unius anni ipsa die consecrationis ac 40 dierum in anniversaria visitantibus concessit. Atque hæc de reliquiis translationibusque Comensibus.
[Annotata]
* Tattus: ipsaque
§ III. Exponitur et examinatur contentio de reliquiis S. Fidelis Comenses inter et Mediolanenses. Illi asserunt corpus B. Martyris perpetuo Comi servatum; isti volunt illud circiter sæculum XIII Como translatum fuisse Aronam, atque hinc, opera S. Caroli Borromei, Mediolanum, et quidem primum ad vetus B. Fidelis templum et non ita diu post ad novum.
[Contentio de reliquiis Comenses inter et Aronenses;] Audiamus Zaccariam qui speciali libro de S. Fideli aliisque nonnullis martyribus scripsit. Ripamontius, inquit [De' santi martyri Fedele, Carpoforo, Gratiniano e Felino, pag. 20. Mediolani 1750.] , in Historia ecclesiæ Mediolanensis, Paulus Morigia in Sanctuario, Baldesani in Historia Legionis Thebææ, scriptores Vitæ S. Caroli Borromei, Anonymus in Vita S. Fidelis edita idiomate italico Mediolani anno 1610 aliique, sicut et post Zaccariam comes Georgius Guilinius [Memorie spettanti alla citta di Milano, tom. VIII, pag. 175 – 77.] , volunt corpora SS. Fidelis et Carpophori translata Como Aronam circa annum 1350 (imo citius) ab abbate monasterii SS. Gratiniani et Felini; addit Bascapeus abbatem istum Como oriundum, sanctasque reliquias depositas in parvo altari, quod in majori quiscerent ossa sanctorum martyrum, a quibus monasterio nomen est. Et iterum: Contrarium vero tenent scriptores Comenses, tum quod in breviario hujus diœceseos VII Augusti diserte legatur de S. Carpophoro: “Ubi (in ejus ecclesia) nunc requiescit cum sociis”; tum quod anno 1365, proinde decimo quinto post prætensam translationem Aronensem, recognitum fuerit corpus S. Fidelis atque decentiori in loco repositum a Stephano episcopo Comensi, ut supra etiam nos retulimus; tum denique quod aliæ binæ susceptæ probentur seu recognitiones seu translationes; altera S. Carpophori anno 1611; altera S. Fidelis anno 1638 (conf. num. 20). Atque hæc summatim ex Zaccaria de statu quæstionis. Totius rei cardo, ut liquet, vertitur in priori translatione, scilicet Como Aronam, hæc si vera sit, nullum supererit dubium, quin genuinæ habeantur reliquiæ Mediolanensium, cum de translatione a S. Carolo peracta certis omnino constet documentis. Quid itaque censendum de veteris abbatiæ Aronensis thesauro?
[22] Si Tattum audias, frustra prorsus sibi arrogarunt S. Corporis Aronenses possessionem. [asserta Comensium explicantur;] Quod vero, inquit [Martyrologium Novocomense 28 Octobris.] , S. Fidelis hujus nostri corpus Novocomi adhuc in ecclesia collegiata illius nomini dicata servetur, non vero Mediolani (huc scilicet Arona translatum) … certo certius est ex postrema Lazari Carafini episcopi Novocomensis inspectione (anno 1638, conf. num. 20), qui illud in antiquo ejus sarcophago invenit pene integrum, si modicas et minus principales, ut aiunt, corporis partes excipiamus. Sed de hac veritate etiam ipsi patres societatis Jesu, qui Mediolani se Martyris ossa venerari putabant, testes occulati agnoverunt quid jure sentiendum sit, adeo ut rursus in controversiam hoc vocare vanitatem existimemus. Quid hæc postrema sibi velint, seu quid Patres nostri declararint, non facile dixerim. Id certum Zaccariam, ejusdem Societatis sacerdotem, anno 1750, quo typis prodiit opusculum de SS. Fideli, Carpophoro, etc., aliud prorsus sentire; ejus enim opinione, ut infra explicatius dicetur, corpus S. Fidelis Mediolani quiescit; nec uspiam vel uno verbo insinuat decessoribus aliam fuisse mentem. Unde Tatti assertum mihi videtur fidei saltem valde suspectæ. Alio loco idem Tattus [Ibid. 19 Aprilis.] asserit rursus integrum corpus Comi asservari, atque proinde falso dici partim Mediolani, partim alibi quærendum. Consentit Zaccaria [Zaccaria pag. 24.] asserens corpora certo non utrobique servari; scilicet, ut sæpius usu venit, sumendo per synecdochen partem pro toto corpore. Repugnant utrimque factæ recognitiones, ex quibus constat tum Comenses tum Mediolanenses integra sibi vindicare corpora. Propterea existimat Tattus, dicendum omnino, alium esse S. Fidelem, qui in ultima Larii ripa passus sit et Novocomum delatum summam invenit apud nos venerationem; alium esse qui Mediolani creditur requiescere una cum S. Carpophoro, licet ex nominis identitate et locorum propinquitate unus et idem, sed perperam, censeatur. Hactenus Tattus in martyrologio. Reponit Zaccaria nec id componi posse cum prædictis recognitionibus, ex quibus luculenter constat agi de eorumdem sanctorum martyrum pignoribus; additque, nomina Carpophori et Fidelis, quamvis non omnino desiderentur in sacris fastis, rarius tamen inveniri quam nomina plurium aliorum v. g. Victoris etc. Itaque certum videtur alterutros in errore versari. Vidimus quibus certent Comenses rationibus; nunc examinemus quas afferant alii.
[23] [fulcitur translatio Aronensis documentis sæc. XIII et seqq.] Et primum quidem adducunt ex veteri tabulario monasterii SS. Gratiniani et Felini constitutionem abbatis Conradi Bossii, datam confirmatamque in capitulo anno 1259 (integro proinde sæculo prius quam habet anonymus de quo num. 21), in qua diserte legitur [Ibidem pag. 150.] : Convocato capitulo … hæc sunt ordinamenta facta … per dominum Curradum Boxium, Dei gratia suprascripti monasterii de Arona abbatem, de consensu et voluntate infrascriptorum monachorum… Ad honorem Dei Patris omnipotentis et beatorum sanctorum Gratiniani, Felini, Carpophori et Fidelis jacentium in dicto monasterio. Vide, si lubet, totam constitutionem apud Zaccariam. Ad præfatum annum aliud testimonium refert comes Georgius Giulinius [Ad an. 1259. Memorie spettanti alla storia etc. della citta di Milano ne'secoli bassi, tom. VIII, pag. 176.] ex Gottefredo a Bussero, scriptore sæculi XIII, quippe qui natus anno 1220. Hic autem agens de S. Mauritio ejusque sociis martyribus illos singulariter nominat, quos Comi et in vicinia mortem obiisse tradunt, sunt autem SS. Fidelis, Carpophorus, Cassius, Exanthus, Licinius, Severus et Secundus; et subdit: Sed horum duo corpora ad monasterium de Arona data sunt. Quæ utique verba non video quomodo ad alios spectarent nisi ad SS. Fidelem et Carpophorum. Redeamus ad Zaccariam, qui alteram invocat chartam ex eodem tabulario Aronensi, anni scilicet 1321. Incipit hæc [Zaccaria ubi supra.] : In nomine Domini et beatissimæ virginis Mariæ et sanctorum martyrum Gratiniani, Filini, Carpophori et Fidelis et omnium sanctorum; non quidem additur corpora ibidem requiescere; sed utique subintelligitur: nec enim aliam rationem cur simul quatuor illi, sicut in constitutione anni 1259 nominentur facile inveneris. Rursus sæculo XV invenimus instrumentum de possessione abbatiæ, inita anno 1488 nomine Hieronymi Callagrani, per Jacobum Volterranum et Joannem Boscum, cujus hoc initium [Ibidem.] : Omnipotentis Dei Salvatoris ec. divorumque ec. gloriosorum Gratiniani et Filini hujus venerabilis monasterii de Arona ordinis S. Benedicti patronorum, ac Carpofori et Fidelis omnium sanctorum Martyrum, quorum omnium corpora in ecclesia dicti monasterii condita sunt … suffragio misericorditer implorato. Quæ clariora fient ex mox dicendis.
[24] [præsertim instrumento repositionis an. 1489.] Anno sequenti habemus Instrumentum repositionis corporum sanctorum Carpofori et Enfidelis, quod integrum hic adscribere juvat ex laudato Zaccariæ libro [Pag. 55 et seqq.] . In nomine Domini anno a nativitate ejusdem millesimo quadringentesimo octuagesimo nono, indictione septima, die martis, secundo mensis Junii, paulo ante horam vesperorum, in presentia mei notarii et testium infrascriptorum, ad hec specialiter vocatorum et rogatorum multarumque aliarum personarum ibi astantium. Reverendus in Christo pater dominus Jacobus de Vulterris archidiaconus Volaterranus sancte sedis apostolice secretarius et prothonotarius sanctissimi in Christo patris et domini nostri Innocentii divina providentia pape octavi, ejusdemque sancte sedis apud illustrissimum et excellentissimum principem dominum Johannem Galeaz Mediolani ducem [Conf. Art de vérifier les dates, pag. 839.] nuntius et orator, curamque monasterii sanctorum Gratiniani et Filini de Arona Mediolanensis diœcesis (quod reverendus pater dominus Jeronymus Callagranus prefate sedis prothonotarius, et subdiaconus et familiaris prefati domini nostri pape continuus commensalis, secretusque cubicularius dispensatione apostolica obtinet in commendam) gerens; qui hodie fabricari fecit in capella majori ecclesie nove sanctorum Gratiniani et Filini predicti monasterii Arone altare unum lapidibus et cemento a latere dextro, intrando dictam capellam, muro capelle affixum, in quo recondenda sunt corpora sanctorum Carpofori et Enfidelis martyris a loco ubi reposita prius fuerant, propter demolitionem ecclesie antique supradictorum sanctorum Gratiniani et Filini, ad ipsam novam ecclesiam de mandato suo hodie translata ad honorem Dei beatissimeque ejus matris virginis Marie, eorumdemque sanctorum Carpofori et Enfidelis in altari predicto hodie fabricato in capsula una marmorea bene clausa et obturata recondidit et reposuit, astantibus predictis infrascriptis testibus et multis aliis personis ibi congregatis ad laudem Dei et totius celestis curie triumfantis, rogans prefatus dominus Jacobus me Jacobinum Ponzonum notarium infrascriptum, ut de predictis omnibus et singulis publicum confitiam instrumentum ac tum ut supra interfuerunt ibi testes, venerabiles domini presbyteri Petrus de Carchano de Mediolano canonicus ecclesie sancti Fidelis Cumarum, et Bartholomeus de Buziis rector ecclesie sancte Valerie Mediolani, ambo Decretorum doctores, et dominus presbyter Laurentius de Cenis de Contubernia ecclesie sancte Marie de Burgoticini, dominus presbyter Bernardinus de Castano rector ecclesie sancte Marie de Dromeleto, ambo diocesis Novariensis, dominus presbyter Thomasinus de Senis filius Jacomoli Thomasini, Antonius de… Filius domini Jacobi, ambo habitatores burgi Arone diocesis Mediolanensis, magister Polliacetus de Luonibus de Mediolano sculptor lapidum filius … habitator Mediolani et Jacobinus de Rubeis dictus Caldirolus filius Johannis habitator Mercuragi, omnes ad predicta vocati idonei et rogati — Ego Jacobinus de Ponzonibus de Gallorate, filius domini Jacobi, habitator Arone, publicus imperiali auctoritate notarius, rogatus tradidi, scripsi et subscripsi. In margine legitur manu ejusdem notarii: Nota, quod ultra me Jacobinum Ponzonum notarium, etiam infrascripti notarii mecum existentes, et quilibet nostrum in solidum fuimus rogati de hac repositione; videlicet dominus Ponzelinus de Bexutio, Johannes de Pizio de Lesia, Quintinus Ponzonus in Arona, Johannes Job de Anono in Arona, et Johannes Philippus Catia in Arona, omnes notarii publici. Extat in libro ms. cui titulus: Instrumenta apprensionis bonorum abbatiæ nomine commendatarii Hieronymi Calagrani, pag. 12. Ita Zaccaria [Pag. 55.]
[25] [quod sane magni momenti est;] Nec putem quemquam moveri, quod scribatur Enfidelis loco Fidelis. Talia in chartis optimæ cæteroquin notæ frequenter occurrunt. Maximi sane momenti est hoc documentum ex quo discimus repositionem factam præsente, nec ullo modo contradicente, Petro de Carchano canonico collegiatæ S. Fidelis Cumarum.
[26] [et binis recognitionibus sub S. Carolo Borr.,] Huc quoque spectat duplex earumdem reliquiarum recognitio facta a S. Carolo Borromeo; altera cum Arona Mediolanum deportatæ sunt; altera cum ut Aronenses consolaretur, aperta rursus theca, bina ossa extraxit. Excepta, inquit Oltrocchius in Notis ad Vitam S. Antistitis auctore Glussiano [Pag. 440.] , sacra corpora primum sunt in collegio Braidensi (societatis Jesu Mediolani) ubi recognita fuere a S. Cardinali, et publicæ etiam de iis recognitis tabulæ confectæ. Deinde statim exportata in sacram ædem S. Simpliciani in urbe, ibidem die postero latuerunt. Ultimo ad diem ejusdem mensis (Februarii anno 1576),postquam coram iis superiorem noctem Carolus continenti prece evigilasset … in vetus S. Fidelis templum exportavit… Sed vixdum frui civitas nostra hoc beneficio cœperat, obruere Cardinalis aures piæ Aronensium voces reclamitantium, fraudatam sacro pignore communem (natus Aronæ erat S. præsul) patriam, illudque enixe reposcentium. His ut indulgeret Carolus os brachii ab utroque sancto martyre (Fideli et Carpophoro) dissectum Aronensibus habendum attribuit. De his alibi latius.
[27] [et, judice Zaccaria, probatur.] Atque hæc sunt quibus fulcitur sententia Comensibus adversa. Duo scilicet testimonia ad sæculum XIII pertinentia; alterum a Zaccaria in lucem datum; alterum ipsi ignotum, sed postea a Georgio Giulinio detectum; item alia tria, quorum prius sæculi XIV, posteriora ambo sæculi XV; quæ denique confirmantur ex actis a S. Carolo Borromeo inclinato sæculo XVI [Conf. Zaccaria, pag. 23.] . His (uno excepto) nixus Zaccaria [Ibid. pag. 24 et seq.] sic ratiocinatur: 1° Nil mirum Comenses, penes quos multis sæculis sacra pignora fuere, in hac perstare sententia, nempe corpora apud se ad nostra usque tempora permansisse; ast unde nata Aronensibus opinio, hunc se possidere thesaurum, quem aliunde oportuit ad eos deferri? Sane quia quondam hujusmodi translatio vere facta est. 2° Igitur aut Comenses sive abbati Aronensi aut cuivis alteri commodarunt bina corpora, fingentes exuvias esse SS. Fidelis et Carpophori, aut abbas iste vel quivis alter clanculum illa sustulit, ut haud raris exemplis probatur hisce sæculis usu venisse. Si primum, qui fit ut omnis hujusmodi seu traditionis seu fictionis interciderit memoria? Qui fit ut canonicus collegiatæ S. Fidelis Comensis, cum interesset repositioni factæ exeunte sæculo XV, nihil reclamarit. Sin clanculum surrepta, quis non videt facilius decipi potuisse Comenses quam Aronenses, fraudatos quam fraudatores? 3° Constat ex certo documento, scilicet constitutione anni 1259, cunctis monachis abbatiæ SS. Gratiniani et Felini persuasum tunc fuisse corpora duorum sanctorum martyrum in sua ecclesia asservari; incumbit itaque Comensibus probationem hanc non conjecturis sed certiori elidere testimonio. Insuper probe notandum præfatam constitutionem rogatam integro sæculo antequam Stephanus episcopus Comensis susciperet recognitionem toties a Tatto objectam. Nec sequentibus recognitionibus utique major ad probandum vis inest. 4° Denique recognitionibus istis opponuntur aliæ tum Aronæ tum præsertim binæ Mediolani factæ a S. cardinali Carolo Borromeo. 5° Quo vero spectat ad breviarium seu proprium Comense, cujus mentio supra incidit num. 21; recte notat nihil certi exinde concludendum, cum sæpe sæpius eruditi recedant ab ipso breviario Romano, ubi de reliquiis asservatis quæstio est; quidni licitum quoque sit recedere a proprio particularis ecclesiæ, præsertim in re plurimum controversa? Ex quibus satis superque apparet Zaccariam favere Mediolanensibus.
[28] [Ejusdem Zaccariæ conjectura de modo translationis,] Suspicatur autem idem Zaccaria rem sic contigisse. Abbas quidam Aronensis, sive ille Como oriundus, sive a monasterio S. Carpophori hujus urbis ad S. Gratiniani translatus (utrumque benedictinorum erat), sciens ubi jacerent corpora sanctorum martyrum, potuit in animum sibi inducere ecclesiam suam tam pretiosis ditare reliquiis. Itaque vel clanculum, vel pecunia corruptis custodibus, sustulit pignora S. Fidelis, quibus (idque facilius ipsi fuit) junxit alia S. Carpophori. In hanc opinionem venit vir eruditus tum quod ætate illa fere in more positum esset hujusmodi pia committere furta; tum quod si, non clanculum, sed aperte, vel vi aut consentientibus canonicis et monachis fuisset factum, id sane aliqua ratione memoriæ proditum haberemus; ast ne vel levissimum uspiam reperitur vestigium. Addit Zaccaria probabile sibi esse, auctorem furti altera duo corpora prioribus substituisse, sive Romanis illa ex cœmeteriis allata sive Comi reperta; quod et alibi usu venisse certis demonstratur testimoniis. Nec est quod objicias, ipsos Comenses æque facile alia illa corpora comparare potuisse, quæ Aronensibus delusis ut SS. Fidelis et Carpophori exuvias tradidissent. Reponit laudatus scriptor: ita quidem egissent forte, si aliqua ratione præmoniti fuissent de consilio spoliatoris; aliud autem est si clanculum, ut quidem supponit aut conjicit Zaccaria, res peracta fuit. Atque ex his ejus opinione solvitur nodus alioquin inextricabilis; scilicet qui fiat ut sive Comi sive Aronæ seu Mediolani integra corpora pluries fuerint et reperta et recognita.
[29] [et tempore quo contigit.] Desunt monumenta ex quibus definire liceat quo anno SS. martyrum veneranda ossa attigerint Aronam. Haud absurdum tamen, judice sæpius memorato Zaccaria, foret, si quis diceret contigisse inter annum 1127 et annum 1259. Certum namque est ex recitatis laudatæ supra constitutionis verbis, posteriori anno corpora in S. Gratiniani ecclesia quievisse: Jacentium in dicto monasterio; qua ex formula inferri posse videtur jam ab aliquo tempore ibidem reperiunda [Zaccaria, pag. 27 et seq.] . Novimus autem anno 1127 (alii volunt anno sequenti [Vide Saxium in Landulphi jun. historiam Mediolanens. Rerum Ital. scriptores, tom. V, pag. 509.] ) Comum a Mediolanensibus expugnatam destructamque, ut narrat synchronus poeta anonymus præfata urbe oriundus, et a Muratorio primum in lucem datus, cum egregiis castigationibus et notis D. Josephi Mariæ Stampæ e Somaschensi congregatione. Præfatur hæc inter alia celeberrimus editor [Ibid. pag. 401.] : Post diuturnum bellum inter populum illum (Comensem) ac Mediolanenses ingenti animorum contentione ac fortitudine agitatum, cujus exordium fuit annus christianæ æræ MCXVIII, finis annus MCXXVII, Comensis civitas potentiori cedere coacta, non libertate tantum sed etiam turrium ac mœnium honore spoliata est. Eodem autem tempore inventus est poeta, qui patriæ suæ ærumnis interfuit… Hinc natum poema, quod nunc primum lucis usura frui incipit. Et paulo infra: Ineptissimum … poetam se ubique prodit, in stilum non inelegantem solum ac humi repentem ruens … Verum bene cessit quod carmen hoc singulari solertiæ ac ingenio supralaudati P. Stampæ commendatum est … ut nihil fere sit relictum, quod adhuc medicum poscat. Speciminis ergo addimus versiculos, quibus extremum urbis excidium describitur:
Illico per signum mandant prosternere murum;
Prosternunt turres altas atque insimul ædes *
Devastant urbem, succedunt acriter hostes.
Mœnia disrumpunt et fundamenta revelant.
Interea longi prosternunt mœnia vici,
Dejiciunt turres, constringunt acriter ædes;
Tectaque, dum flagrant intus, per culmina fumant.
Sane fieri potuit, vel sub ipso excidio vel dum ultima impenderet calamitas, ut monachus S. Carpophori (verbis utor Zaccariæ [Pag. 28.] ) susceperit corpora sanctorum martyrum Aronam deducere, sive ea mente ut illis abbatiam ornaret, sive ut impediret quominus in manus venirent hostium a quibus profanarentur. Quæ utique mera conjectura est. Imo obest quod in pluribus instrumentis datis ab anno 1127 atque ab eodem Zaccaria collectis vel recensitis [Pag. 126 – 149.] , duo tantum nomina reperiantur nempe Gratiniani et Felini; et primum compareant SS. Fidelis et Carpophorus in solemniori illa Constitutione anni 1259, cæteris longe prolixiori, atque in ipso capitulo firmata [Pag. 150 – 154.] . Nonne exinde fas est inferre, corpora vel hoc anno vel saltem sub id tempus Aronam pervenisse? Atque hæc sententia est Georgii Giulinii, cujus supra meminimus: ille namque ad hunc ipsum annum, sequentibus Gottefredi a Bussero verbis: Sed horum duo corpora ad monasterium de Arona data sunt, subjungit: non igitur ut suspicabatur Zaccaria, furto sublata [Memorie della cita di Milano, tom. VIII, pag. 176.] , sed data ob rationem nobis ignotam nec assequendam nisi nova superveniant lumina. Si præfatum Gottefredi novisset testimonium, forte Zaccaria a suis discessisset conjecturis.
[30] [In quam partem dirimenda quæstio?] Quid igitur? Ex argumentis utrimque allatis, anceps hæret mihi sententia. Hinc enim habentur testimonia ex sinceris hausta documentis, sacras exuvias saltem a medio fere sæculo XIII Aronæ jacere, quin tamen constet quo anno et minus adhuc quo modo facta Como translatio sit; illinc habetur perpetua apud Comenses persuasio (ut ex recognitionibus luculenter efficitur) corpora sanctorum martyrum in sua urbe permansisse. Insuper ex iisdem argumentis et assertis liquet locum non esse ut dicamus (quod fuse exponit, nec tamen asserit Bosca in notis ad martyrologium Mediolanense die 28 Octobris) eorumdem pignorum utrobique servari partes, quæ, ut non raro obtinet, per synedochen corpora vocentur; nec denique ulla graviori vel satis solida ratione demonstratur, reliquias ad diversos ejusdem nominis sanctos spectare viros. Posthæc juverit audire Oltrocchium in notis ad Glussianum [Vita S. Caroli Borr. col. 441.] : Irrident, inquit, universam narrationem hanc nostram Novocomenses cives, qui sibi diuturnam SS. Fidelis et Carpophori possessionem vindicant, et geminos etiam opponunt clarissimos scriptores PP. DD. Aloysium Tattum et Joseph Mariam Stampam, qui contentiosum diu funem ducentes, Mediolanensium quodammodo religioni insultant. Verum Cl. P. Franciscus Antonius Zaccaria in eruditissimo libro, quem anno superiore (id est an. 1750) in lucem edidit de hisce SS. Martyribus, nobili nixus conjectura in Novocomenses ipsos erroris regerit suspicionem, quos ab hac possessione dejectos jamdiu ante annum MCCLIX probat (id non satis accurate dictum ab Oltrocchio, conf. num. 29) ex authenticis collegii Aronensis documentis, et quidquid rationum congerunt, ingeniose diluit. Nobis satis erit hoc loco Caroli (Borromei) sententiam ac prudentissimum judicium venerari et colere, qui tamquam certum hoc jus Mediolanensi civitati asseruit. “Quare” (ut ejusdem Cl. scriptoris verbis utar) “si vinci se a Mediolanensibus et hoc jure privari vident Novocomenses, id curent, quod reliquum est; ut scilicet civium nostrorum religionem ac pietatem æmulentur aut etiam vincant; et sic illis sane gloriosius erit SS. memoriam colere quam corpora retinere; imo etiam multo utilius, quam incerta in nos argumenta sive dicteria jactare. Quod si suam tenere mordicus sententiam velint, teneant superis bene juvantibus; atque hoc saltem concedant, ut liberum nobis sit illud, quod probare possumus, etiam sentire [Conf. Zaccariam, pag. 27 et seq.] .” Hactenus Oltrocchius. Postremus Comensium historiographus Cl. Cæsar Cantu obiter tangens controversiam, rem in medio videtur relinquere, aiens solum: Discimus ex Tatto, omnes alios sanctos cognomines, qui alibi coluntur, diversos esse a beato martyre nostro, nempe Fideli [Storia di Como, tom. I, pag. 222.] . Ravellius, cujus præclara historia non est producta ultra medium sæculum XIV, silet de translatione Aronensi, quantum ex frequenti operis (cui, quod sane dolendum, desunt indices rerum et verborum) inspectione mihi constat. Sibi forte proposuerat vir eruditus hanc tractare quæstionem, ubi agendum foret de Stephano episcopo, qui legitur anno 1365 reliquias S. Fidelis recognovisse, ut vidimus num. 19. Dubium itaque, ut initio hujus numeri dixi, manet quo loco hodiedum serventur S. Fidelis pignora. Unde jam haud insulse Bosca in martyrologio Mediolanensi, edito typis archiepiscopalibus anno 1695 ut habet Philippus Argelatius: Certe Mediolanenses Fidelem suum, cujus hodie meminit martyrologium Romanum, in sua urbe tumulatum censent; Comenses vero in sua. Ego ut hunc nodum solvam, Davus sum, non Œdippus.
[Annotata]
* simulet æde
§ IV. Qua ratione et quo tempore facta sit Arona Mediolanum translatio corporis S. Fidelis, primum quidem ad vetus ejusdem beati Martyris templum, deinde ad novum; utraque sub S. Carolo Borromeo.
[Patres societatis Jesu, Aronam a S. Carolo vocati, reliquias B. Martyris recognoscunt;] Reliquum est ut dicamus de tempore et modo quibus facta Arona Mediolanum translatio est. Sequemur Zaccariam, addentes nonnulla ex Oltrocchio et historia societatis Jesu, atque magno dictionario geographico-historico regni Sardiniæ. Arona oppidum est Borromeæ gentis ad lacum Verbanum (Magiori). Inibi sita abbatia Gratiani (communiter Gratiniani) et Felini martyrum, quæ apud Borromeos jam diu hærebat, eumque sanctus Carolus primum habuerat sacræ militiæ honorem. Hanc Braidensi academiæ (confer infra) ita addixit, ut, quoniam Aronensibus quoque suis (natus in illa urbe erat) consultum volebat, ibi pariter collegium (soc. Jes.) aut domus probationis fieret. Ad hæc omnia Gregorii pontificis (XIII) auctoritas accessit [Historia soc. Jesu, part. III, lib. VIII, pag. 187.] . Ordinis S. Benedicti abbatia erat, fundata anno 979, diruta sæc. XIV; a Martino V sæcularisata an. 1427. Ecclesiam refecit anno 1489 Callagranus abbas sæcularis et S. Carolus societati Jesu resignavit anno 1573 [Dizionario geografico-storico-statico-commerciali degli stati del re di Sardegna. Voce Arona, tom. I, pag. 30 et seqq.] , ubi hujus ordinis constitueretur domus probationis. Aronam itaque se contulerunt quinque socii anno sequenti [Zaccaria, pag. 30 et seqq.] , ut res novitiatus disponerent. Qui, optantes civibus gratos se reddere, reliquias SS. Fidelis et Carpophori diligenter perquirere cœperunt, quas noverant in ecclesia abbatiæ quiescere; repereruntque, non in altari majori, ut perperam scripsit Glussianus, sed in laterali et quidem in eadem capsa marmorea, in quam transpositæ fuerant anno 1489 a nuntio apostolico. Conf. supra num. 24. Hoc vero patres haud mediocriter angebat, quod locus deesset illis collocandis satis conveniens, nec aliunde novæ ædificandæ capellæ suppeterent sumptus, ut diserte testatum comperit Zaccaria in archivo domus nostræ professæ ad S. Fidelem Mediolani. Contigit autem ut illo tempore per Aronam iter haberet Hieronymus Ragazzonius episcopus et visitator apostolicus. Hic omnibus rite perspectis, optimum fore judicavit, ut quandoquidem Mediolani novum idque magnificum ædificaretur templum S. Fideli dedicandum, eo sacra ejus pignora destinarentur. Non displicuit patribus consilium, si tamen S. Carolo probaretur.
[32] [quas ille Mediolanum decernit et curat transferendas,] Mediolanum redux Raggazonius egit hoc de negotio cum S. præsule. Ipse vero aliquot petiit dierum inducias; quibus elapsis assensum dedit, quod ad majorem id cognovisset cessurum utriusque sancti martyris honorem et venerationem; rogavit itaque visitatorem ut, edito decreto, translationem præscriberet faciendam. Decreti, cujus archetypon Zaccaria vidit in præfato archivo, tenorem adscribere juvat. In ecclesia sanctorum Gratiani et Felini de Arona societatis Jesu, corpora sanctorum Fidelis et Carpophori transferantur Mediolanum in ecclesiam, quæ ab eadem societate modo ædificatur sub invocatione S. Fidelis, relictis in supradicta ecclesia sanctorum Gratiani et Felini, sanctorum ipsorum corporibus, sub quorum auspicio ecclesia ipsa constructa est. Mediolani die XXV Januarii 1576. Erat signatum: Hieronymus episcopus Famaugustanus, visitator apostolicus. Sequenti die scripsit S. Carolus Prospero Columnæ, Berutii præposito suoque, ut aiunt, vicario foraneo, ut Aronam se conferret atque præsens assisteret translationi, patresque omni ope hisce in adjunctis juvaret. Litteras italice datas vide, si lubet, apud Zaccariam.
[33] [primum quidem anno 1576 ad veterem S. Fidelis ecclesiam,] Itaque die jovis, IX Februarii ejusdem anni 1576 res peracta a P. Tullio Racellio est, quam fieri potuit maxime secreto. Excepta primum corpora sunt in collegio Bra idensi, atque ibidem a sancto cardinali sedulo recognita, ut efficitur ex publicis tabulis, confectis a Joanne Baptista Oldone, notario archiepiscopatus; atque statim delata ad S. Simplicii in urbe, quo in templo latuerunt postero die. Sabbato sequenti, id est XI dicti mensis, postquam Carolus coram reliquiis noctem orans evigilasset, venerabundus cum Ragazzonio humeris sublatas in vetus S. Fidelis templum extulit, patribus societatis Jesu, clero et urbis magistratibus perhonorifice deducentibus [Conf. Oltrocchium, Vita S. Caroli, col. 440.] . Quo cum pervenissent, decantalis litaniis solemniter, sanctas exuvias in manus tradidit P. Francisci Adurni provincialis, P. Joannis Baptistæ Perusci præpositi aliorumque ejusdem societatis patrum, qui præsentes erant; atque rursus confectæ tabulæ ab Oldone præfato et Joanne Ambrosio Spanzola notariis. Ast ut satisfieret populo catervatim atque undequaque confluenti exposita manserunt sequenti dominica usque ad horam tertiam vespertinam (sino alle tre ore de notte, ait Zaccaria). Tum P. Peruscus, ad hoc ab archiepiscopo et Provinciali commissus, adstantibus multis sociis (inter quos notus sacrarum Litterarum interpres Emmanuel Sa) aliisque testibus, ut ex altero instrumento iterum liquet, thecam observavit et reposuit sub altari majori, erecto, quo oculis illa subduceretur, muro lateritio (muro di cotto.)
[34] [ubi denuo recognoscuntur, et bina extrahuntur ossa Aronam reducenda;] Ecce autem, paucis post diebus adsunt ab Aronensibus (clanculum, ut diximus, ex eorum urbe pignora fuerant deducta) legati, amare querentes de ablato thesauro. Carolus benigne illos suscepit, probe perspectum habens, quo ex fonte manarent querelæ, sincero scilicet in sanctos martyres affectu, beneque sperare jubet. Paulo post accersit medicum suum et cum eo chirurgum valde expertum (huic nomen Gabrius de Cuneo); istis comitantibus adit ecclesiam S. Fidelis; jubet, muro lateritio dejecto, producere et aperire thecam; altera vice reliquias visitat recognoscitque. Mandat dein chirurgo ut os ab utroque brachio disjungat; bina hæc ossa panno serico rubei coloris involvit, additisque cineribus deponit in arcula, quam simili panno obductam claudit, obsignat atque tradit P. Rectori collegii Braidensis Aronam deferendam. Tum vero novum oritur dissidium. Volebant Aronenses ut sacer thesaurus, non in abbatiæ ecclesia, modo tirocinii Jesu, sed in primario urbis templo reponerentur. Re ad cardinalem delata, maluit Borromeus illum Patribus, quos impense diligebat, adjudicare; ubi, reliquiæ, inquit Zaccaria, ad hunc usque diem permanserunt, et dies XIII Martii, quo Aronam reportatæ sunt, singulis annis pia supplicatione aliisque sanctis cæremoniis cum gaudio a civibus celebratur.
[35] [et deinde anno 1579 ad novum ejusdem S. Martyris templum.] Tandem ad culmen perductum Mediolani erat templum a triennio inchoatum, atque divinis peragendis officiis satis paratum. Quare die 24 Junii anno 1579, eo se contulit S. Carolus comitante capitulo, stipante innumerabili multitudine, ut corpora SS. Fidelis et Carpophori ab altari veteris ecclesiæ, ubi tres ante annos deposita fuerant, transferret ad novam sub altari itidem majori. Hac occasione sermonem ad populum de duobus sanctis martyribus habuit, et facta supplicatione, sacris operatus est, quod tunc primum in dicto altari contigit; divinam distribuit eucharistiam densissimo populo, qui ad venerationem SS. reliquiarum indesinenter accurrebant. Denique mensæ Patrum hac die assidere dignatus optimus sanctissimusque præsul est. Liceat addere Patres de tot tantisque gratos beneficiis, effigiem tam insignis benefactoris sui marmoream in introitu domus professæ seu ad S. Fidelem posuisse, sub qua sequens muro infixa legebatur quondam inscriptio:
S. CAROLO
Cardinali S. R. E. atque Archiep. Mediolani, qui Societatem Jesu Romæ a se diligi cœptam, perpetuo patrocinio defensam, ex Urbe Mediolanum anno MDLXIII præmissam, in tribus suæ diœcesis ecclesiis collocatam, sociorum * industria laboribusque quoad vixit ad juventutis educationem, beneficiis maximis auxit, templi hujus fundamenta rite jecit, corpora SS. Fidelis et Carpophori martyr. Arona devecta hic sacra pompa transtulit; Domus professorum, eodem auctore constituta, grata, memor, devota, Patrono meritissimo, Parenti amantissimo ob insignem ejus in Ordinem universam benevolentiam et amplissima merita.
Æter. Monum. P. anno MDCXV [Latuada descrizione di Milano, tom. V, pag. 434 et seq.] .
[Annotata]
* usns?
§ V. De cultu S. Fidelis tum Comi tum Mediolani et Aronæ. Lectiones ex duobus breviariis Comensibus et ex proprio hodierno, in quibus nonnulla de genere, patria, etc. non satis probata. Festum et translationum memoriæ.
[Cultus in multis ecclesiis,] Cultus post inventum translatumque sub Ubaldone episcopo corpus S. Fidelis maximum cœpit incrementum, nec solum in urbe Comi, sed etiam in tota diœcesi imo et in universa Langobardorum terra. Plurium Tattus locorum enumerat ecclesias, in quibus tunc temporis sive nata sive aucta in S. Martyrem veneratio [Tattus, tom. II, pag. 80.] ; simul monens inter illas esse quæ (perperam tamen ejus judicio) gloriantur se vel ipsum asservare sacrum corpus vel saltem ejus partes haud exiguas [Ibid. pag. 81 et seq.] . Hujusmodi tres omnino Mediolani sunt, quarum una S. Fidelis (de qua sicut et de monasterio Aronensi supra jam dictum est), altera S. Victoris PP. Olivetanorum, tertia S. Petri de Monteforti, congregationis Somascæ; in hac certum est reliquias pertinere ad alterum sanctum cognominem, utpote quæ, ait Tattus, nostræ congregationi datæ fuere ab eminentissimo cardinali Burghesio, et paucis ante annis romanis ex cæmeteriis egestæ. Placentini quoque vindicant sibi S. corpus in ecclesia S. Mariæ de Pace; quod cum, ut ipsi fatentur, allatum fuerit ex insula Sardiniæ anno 1646, liquet diversum a S. Martyre Comensi esse. Denique Veronæ ossula aliquot exhibentur, quæ an ad hunc vel ad alium S. Fidelem pertineant, incertum. Atque hæc summatim ex laudato annalium sacrorum Comensis ecclesiæ scriptore; ea mente a nobis relata, ut ostendamus cultum S. Fidelis longe lateque diffusum. Unum addo, scilicet in nupero manuali Geographico … diocesano provinciæ Comensis signari tractum seu districtum cui sicut et oppido præcipuo est a S. Fideli nomen [Pag. 60 et 233.] . Quod autem ad variarum reliquiarum, ut dici solet, authentiam attinet, vide supra § II et III.
[37] [præcipue Comi in proprio templo;] Cultus S. Martyri exhibiti duo extant præclarissima monumenta, ad hunc usque diem servata; bina scilicet templa ejus nomini dicata; alterum Comi, Mediolani alterum. De utroque licet mentio sæpius jam incidit, haud tamen abs re fuerit hoc loco paulo fusius dicere. Vidimus num. 17, S. Fidelem ex primævo sepulcro fuisse delatum ad ecclesiam S. Euphemiæ, quæ mox, mutato titulo, a S. Fideli nuncupata est. De antiquitate hujus ædis sacræ constat ex testamento Walperti episcopi condito 27 Maii an. 914, quo ecclesiæ S. Euphemiæ Comensi plurima prædia delargitur. Instrumentum videsis apud Tattum [Tom. II, pag. 709 et seqq.] . Falso proin scripsit Ferrarius erectam in ipsa translatione prima (conf. num. 17). Quod vero, ut notat sæpius dictus Tattus [Martyrol. 13 Jun.] , sub S. Euphemiæ titulo extaret hæc basilica, docent non solum tabulæ Walperti … sed etiam antiquissima civitatis traditio, qua plurim ante sæcula et probabiliter dum ei S. Abundius præsideret, suam traxisse originem semper credidit. Infulas Comenses tenuit post S. Felicem tertius B. Abundius, ab anno 450 ad an. 469, (Henschenio potius 468 [Acta SS. tom. I Aprilis. die II.] ), ut habet Ughellus [Italia sacra tom. V, col. 259 et seq.] contra Tattum.
[38] [antiquitus S. Euphemiæ dicato,] An ad sæculum quintum ætas illius ecclesiæ ascendat, nolim affirmare; ast altam utique antiquitatem adstruit Benedictus Jovius, scriptor sæculi XVI, quippe qui vita functus noscitur anno 1544, septuagenario major, cujus diligentiam, eruditionemque haud parum commendat Tiraboschius [Storia della litteratura Italiana, tom. VII, part. II, pag. 242 et pag. 303. Conf. Biographie univers. voce: Giovio Ben.] . Ait itaque ille in historia Novocomensi, lib. II: Divi Fidelis templum primo quidem S. Euphemiæ dicatum fuit. Id ab architectis, ut antiquæ structuræ laudatur, et sunt qui putent a gentilibus conditum; verum christianorum opus est, ut sculptura quædam Danielis in lacu leonum et Abacuch ab angelo per capillos deportati pernotat. Habuit propylæum e marmoreis columnis longe pulcherrimum, quod “atrium” appellatum fuit. Ita enim christiani ecclesiarum anteriores porticus vocitarunt, sine quibus antiquitus nullam construebant, etc. [Grævius thesaurus antiquitatum et historiarum Italiæ tom. IV, part. II, col. 117.] .
[39] [deinceps collegiata;] Et, ut ad præsentem hujus templi statum propius accedamus, ita habet Orlendius [Orbis sacer et profanus, part. II, lib. II, cap. IX, num. V.] : In urbe (Como) prætera extant duodecim parœciæ, in quibus eminet insignis collegiata sancti Fidelis. Similiter Ughellus [Italia sacra, tom. V, col. 257.] : In civitate vero sunt 12 parochiales ecclesiæ, in quibus eminet collegiata ecclesia S. Fidelis, quæ dignitate præposituræ præfulget, cum septem canonicalibus præbendis ecclesiaque S. Georgii archipresbyterali Præposituraque S. Domnini. Denique in Manuali geographico … diœcesano provinciæ Comensis, dedicato hujus sedis præsuli Carolo Romano, typisque dato an. 1846, inter civitatis parochias numeratur [Pag. 231.] :S. Fidelis ecclesiæ præposituralis, liberæ collationis, cum duabus subsidiariis, altera SS. Nominis Jesu, S. Sixti altera. Parochia incolas habet 2500. Quid autem in posterum de hac ecclesia futurum sit in tanta rerum omnium tam sacrarum quam profanarum perturbatione, Deus solus novit. Ex dictis autem liquet ab antiquis ad nostra usque tempora perstitisse spectandum hoc de cultu S. Martyris monumentum.
[40] [et Mediolani item in propria ecclesia,] Quod Comi ecclesiæ S. Euphemiæ, ut nempe antiquato vel mutato titulo a S. Fideli diceretur, contigit similiter Mediolani ecclesiæ S. Petri in Solariolo seu Solario, quæ item a S. Martyre nostro nuncupationem accepit. Quo anno hæc facta tituli mutatio Mediolani sit, definiri non potest. Constat sic jam obtinuisse anno 1120, ex documento publico et archetypo, ut ait Puricellus [Ambrosianæ Mediolani basilicæ ac monasterii monumenta num. 280. Apud Grævium tom. IV, part. I, col. 213 et seq. Conf. Latuada Descrizione di Milano, tom. V, pag. 430.] , abbatiæ apud nos San-Dionysianæ, quodque asserit idem scriptor, prope urbanam sancti Fidelis ecclesiam, confectum anno ab Incarnatione Domini millesimo centesimo vigesimo, die jovis undecimo mensis Martii, Indictione decima tertia. Et subjungit: Ea porro sancti Fidelis ecclesia illic erat ubi nunc, retento ejusdem sancti nomine, domus est professa patrum societatis Jesu. Itemque annis Christi supra millesimum vigesimo sexto et quadragesimo quinto vocabatur “sancta Maria in Solariolo”. Sic enim nos e publicis ejusdem abbatiæ documentis deprehendimus. Hactenus Puricellus. In Kalendario Sitoniano (quod scriptum dicit Latuada [Latuada Descrizione di Milano, tom. V, pag. 430.] post medium sæculum XI) notatur ad diem 24 Octobris: IX kalend. (Nov.) Dedicatio Sanctæ Mariæ in Solario. Conf. num. 7. Ex laudatis a Puricello documentis efficitur immutationem tituli contigisse post annum 1045 et ante annum 1120, proinde vel adulto sæculo XI vel ineunte sæculo XII. Cum autem S. Damianus de B. Fideli sermonem habuerit anno 1059 et quidem S. Martyris die festo, pronum utique est existimare, id in æde, qua de agimus, factum, hancque jam illa tempestate novum suum sortitam nomen. Attamen in toto sermone ne vel unum reperio verbum, ex quo concludere aliquo modo liceat qua in ecclesia concio sit habita. Ignoramus itaque quo anno sicut et qua occasione ædes hæc sacra a S. Fideli titulum acceperit. Anno dein 1567 tradita fuit a S. Carolo Borromæo patribus societatis Jesu, ea mente ut inibi collegium inchoaretur [Hist. societatis Jesu, part. III, lib. III, num. 108.] ; sed anno 1572, quo sanctus cardinalis academiam Braidensem instituit, collegio ad eam translato, professorum domus ad S. Fidelis statuta est [Ibid. num. 110.] .
[41] [quæ sub S. Carolo renovata a fundamentis fuit.] Ast jam ante triennium novam cœperat idem sanctissimus præsul ædificare ecclesiam veteri substituendam, ut probatur sequenti ex inscriptioni insculpta lapidi [Latuada ubi supra, pag. 433.] : D. O. M. Carolus Borromæus S. R. E. presbyter cardinalis, archiepiscopus Mediolanensis, in hac divi Fidelis martyris æde restituenda lapidem hunc a se ritu ecclesiæ benedictum primo posuit. III nonas Julii MDLXIX. Ad culmen perducta fuit fabrica decennii spatio, templumque solemni pompa ab ipso S. Carolo dedicatum 24 Junii an. 1579; vetus dein solo æquatum [Ibid. Item. hist. soc. Jesu, part. IV, lib. VII, num. 54.] . Diximus supra corpora SS. Fidelis et Carpophori, quæ Arona translata ante triennium in priori ecclesia deposita fuerant, quando novum apertum templum est, in hoc deinceps sedem suam habuisse. Vide. num. 35. Hodie ecclesia in libello, qui singulis annis editur sub titulo Milano sacro, sic designatur: Sancta Maria ad Scalam in S. Fideli (alla Scala in S. Fedele) estque insignis præpositura parochialis animas numerans 5941 [Milano sacro, an. 1855, pag. 77.] .
[42] [Lectiones ex veteri breviario Comensi,.] Antiquas lectiones diu sed frustra tum Comi tum Mediolani quæsitas, tandem reperi in Musæo nostro, inter alias nonnullas ad sanctos ejusdem ecclesiæ spectantes, olim cuidam ex decessoribus a socio Comensi submissas, ut ex hisce ad calcem fasciculi adscriptis verbis elucet: Reliqua quæ a tua R. desiderantur post magnam adhibitam diligentiam reperiri non potuerunt. Vale, mi Pater, et ora pro sene, qui tumulo proximus est, cujusque manus et digiti in scribendo vacillant, oculi vero caligant. Quis fuerit bonus ille senex non licuit assequi, sicut nec quis ille ad quem fasciculus directus, forte Bollandus. Primum habentur Lectiones S. Fidelis in breviario vetere contentæ in ipsius festo 28 Octobris, ex quo discimus festum, quod postea sicut et nunc die 29 Octobris, tunc pridie fuisse celebratum. Lectiones autem sunt hujusmodi: Lectio 1. Natalis fratres carissimi sancti Fidelis martyris est hodie, qui miles christianissimus, residente Maximiano imperatore Mediolani et in christianos furente, fuga lapsus pervenit in civitatem Comensem, Ibique inventa navicula lacum transnavigavit. — Lect. 2. Quod audiens Maximianus sacrilegus imperator, jussit fidelissimos post eum sequi. — Lect. 3. Tunc persecutores jussu principis cum omni festinatione currentes post sanctum Fidelem, locuti sunt ad illum dicentes: Aut sacrifica et revertere ad imperatorem una nobiscum, aut diversis pœnis interficieris. — Lect. 4. Sanctus vero Fidelis dixit: Si credideritis in Dnum Jesum Christum, non solum pœnas, quas in me proponitis non exercebitis, sed magis una mecum ad æternam gloriam pervenietis. — Lect. 5. Et cum hoc dixisset, graves pœnæ a persecutoribus illi sunt illatæ. S. vero Fidelis constanter dicebat: Pœnæ, quas facitis, non mihi dolorem infigunt, sed potius refrigerium præstant. — Lect. 6. Tunc carnifices deduxerunt S. Fidelem vinctum ad locum, ubi Turricula vocabatur, ubi arbor pini profecerat subtus vicum nautarum, et ibidem caput ejus amputaverunt. Quæ quidem actis Mombritianis consonare nemo non statim agnoscet.
[43] [item ex altero et ex Proprio anni 1846.] In altero breviario, quod novum dicit optimus ille senex, festum celebrandum indicitur die 29 Octobris, sicut in Proprio Comensi hodierno, atque trinæ lectiones utrobique prorsus eædem, nisi quod in posteriori addita sint, quæ post mortem S. Fidelis contigerunt. Sufficerit itaque illas ex Proprio recitasse [Proprium sanctorum pro sancta Novocomensi ecclesia. Pars autumnalis, pag. 67*. Novi Comi 1846, in-8°.] . Lectio IV. Cum Diocletianus imperator odio, quod habebat in Christum Dominum, perdere et penitus abolere nomen christianorum decrevisset, communicata imperii administratione Maximiano, qui eadem insania tenebatur, Nicomediam se contulit; ibique omnium superiorum principum crudelitatem in christianorum persecutione longe superavit. Quem animi furorem æmulatus Maximianus, ipse Mediolani christianis se hostem infensissimum exhibuit. Hac enim temporum calamitate Fidelis, Maximiano ob generis claritatem et corporis robur, atque animi virtutem inter viros militares valde charus, a beato Materno Mediolanensi episcopo baptizatus est. Lectio V. Fidelis itaque et sua sponte et sancti Materni suasionibus incitatus, christianos qui in vinculis erant frequens invisebat, sumptum suppeditabat, et omnia pietatis christianæ officia eis exhibebat; nihilque magis exoptabat, quam ut eos in libertatem assereret. Communicato itaque cum sanctis Carpophoro ex Exantho consilio, sanctos Christi martyres Cassium et socios, qui in vinculis tenebantur, e carceribus eduxit. Et ut illius tyranni persecutionum tempestates, quæ in dies vehementius excitabantur, declinaret, Comum se cum illis contulit; ubi aliquamdiu orationibus et jejuniis vacantes, vitam extra hominum frequentiam simul duxerunt. Lectio VI. Audiens postea Fidelis Maximianum, cognita eorum fuga, vehementius exacerbatum, satellites ad eos insequendos et interficiendos misisse, vale dicens sociis, conscensa navicula Summolacum, vicum in extrema Larii ad septemtrionem ora, contendit. Quo in loco a persecutoribus comprehensus tentatur, ut deos veneratus ad imperatorem rediret, propositis ei honoribus et gratia, quam inde maximam esset consecuturus; quod si renueret facere, se habere in mandatis, ut eum quovis tormentorum genere discruciatum necarent. Verum Fidelis in fidei constantia roboratus, cum nec promissis nec minis aut terroribus commoveretur, nec ulla ratione ei persuaderi posset, ut idolorum sacra suscipiens Christum negaret, primo fustibus debilitatur, tum acriter multis aliis torquetur tormentis, et demum in Christi confessione persistens, datis libenter cervicibus securi percutitur. (Hucusque ad verbum consentiunt lectiones breviarii supra laudati; quæ sequuntur nova sunt). Ejus sacrum corpus, quod ibi sepultum in obscuro et ignobili loco jacebat, post multa temporum curricula, cuidam sanctæ mulieri divinitus admonitæ manifestum, Ubaldus episcopus Comensis plurimo inde comitatu Comum detulit ad ecclesiam sanctæ Euphemiæ, ibique, summa lætitiæ significatione plena civitate, in marmoreo tumulo maxima celebritate reposuit ad majus altare templi, quod ex immutato honoris sancti causa titulo, sancti Fidelis nomine nuncupatur. Hæc probabilius ideo omissa in altero breviario, quod in eodem signetur 13 Junii celebranda Translatio S. Fidelis. Vide infra.
[44] [Elucidantur quæ in lectionibus habentur de natalibus, patria, baptismo, professione S. Martyris.] Quæ in hisce lectionibus traduntur de genere, baptismo vitaque sancti Martyris ante passionem acta, juverit non nihil elucidasse: nec enim omnia æque probata sunt. Beatum Fidelem nobili et opulento genere ortum diserte docet S. Petrus Damianus in sermone: Cum claris, ait, natalium titulis fulciretur, et arridente rerum copia etc. Et in actis S. Alexandri, sed minus fidis (conf. num. 11) legimus [Zaccaria, pag, 35. Acta SS. tom. V Augusti, pag. 806.] : Prætestati cujusdam illustris viri Fidelis nomine filius. Judice Zaccaria [Ubi supra, pag. 6.] , vox Prætextatus (nullo modo adjective, ut aiunt, hic sumenda) nomen est familiæ vel gentis, et quidem haud inferioris subsellii, idque probatum existimat vir eruditus ex nonnullis, quas recitat, inscriptionibus. Acta nostra de genere silent, addit idem scriptor [Ibidem pag. 8.] nos latere quo in loco natus S. Fidelis sit, an Mediolani, ut habet Bosca [Martyrologium Mediolanen. 28 oct.] testem adhibens Ripamontium, an potius alibi, ut autumat vel conjicit Zaccaria sed levioribus ex indiciis. Id certum nullo in antiquo documento, quod equidem noverim, locum nativitatis signari. Nec etiam clare constat de baptismo a sancto præsule Mediolanensi collato. Ita quidem legitur in iisdem actis prolixioribus S. Alexandri, sicut et in proprio Comensi; sed hujusmodi nihil reperitur sive in S. Alexandri actis brevioribus iisque, ut monuimus ex Stiltingo, longe emendatioribus, sive in vita S. Materni a Cupero nostro ad diem X Julii edita, in qua ne vel semel nominatur S. Fidelis; sive in duobus breviariis ecclesiæ Mediolanensis ab eodem Cupero recitatis, sive denique in sermone S. Petri Damiani. Quinimo repugnant acta nostra, ubi sanctus Martyr testatur se ab infantia sua Christo domino devota mente servivisse. In altero ex mox dictis breviariis traditur solum S. Maternus beatos martyres Carpophorum et Fidelem ad urbem Novocomum misisse, ubi pro gloria Christi dimicarent [Tom. IV Julii, pag. 362.] ; quæ tamen desiderantur in breviario antiquiori meliorique; ita ut in hoc nihil prorsus de S. Fideli legatur. Aliud est de professione: in omnibus enim monumentis, quæ de ipso agunt, militem fuisse vel conceptis verbis declaratur vel aperte supponitur. Conf. sermonem S. Pet. Damiani num. 5 et seq. Quæ ad passionem pertinent sive supra elucidavimus, sive in Annotatis, ubi opus fuerit, enucleatius exponemus.
[45] [Festum et translationum memoria] Cum dies emortualis incidat ex actis aliisque monumentis in XXVIII Octobris, qui SS. Simoni et Judæ sacer est, festum S. Fidelis in ecclesia et Proprio Comensibus remittitur ad diem sequentem, quo sic legitur in Ordine pro anno 1847, quem ad manum habeo: 29 Octobris, fer. 6. S. Fidelis mart dup. Lect. 1 Noct. “Igitur Eleazarus” (ex lib. II, Machabæorum) de dom. 5 Octobris. Reliqua in libro SS. Comen. Missa “In virtute” cum Ev. “Si quis vult” ex Miss. “Sacerdotes Dei.” Oratio propria est: Adjuvet nos, quæsumus Domine, sancti Fidelis martyris tui apud te pro nobis supplex oratio; quo tua beneficia deposcentes, ejus precibus capiamus, quod nostris meritis non valemus. Per Dominum. Præterea in Sanctuario seu Martyrologio sanctæ Novocomensis ecclesiæ, auctore Primo Aloysio de Tattis, triplex celebratur S. Fidelis Translatio, de quibus nos § II fuse diximus. Prima signatur XIII Junii; secunda IV ejusdem mensis; tertia XIX Aprilis. Hisce prima annuntiatur verbis: Idibus Junii. Novocomi Translatio prima S. Fidelis martyris ex vico Summolacano, in quo sexcentis sexaginta sex annis jacuerat ad ecclesiam collegiatam S. Euphemiæ virginis in urbe Como, Reliqua vide num. 17. Et pridie Nonas (id est die IV) ejusdem mensis Junii: Novocomi Translatio secunda S. Fidelis martyris in ipsius collegiata, cum e medio ecclesiæ odeo super aram maximam honorificentius conditum est sacrum hujus Athletæ corpus a Stephano Gatto episcopo Novocomensi. Denique ad diem XIX Aprilis: Novocomi in ecclesia collegiata S. Fidelis, Translatio tertia ejusdem sancti Martyris, quando venerandum illius corpus reseratum est a Lazaro Carafino episcopo Comensi, et ex ara majori, super quam eminebat, subter eamdem aram maximo populi concursu et gaudio collocatum. Nulla harum trium Translationum fit memoria in Proprio et Ordine præfatis. In fasciculo, de quo supra num. 42, notatum reperio: Translatio S. Fidelis celebratur 13 Junii in breviario novo, ubi nullæ ponuntur lectiones. Sed omnia, inquit, dicuntur de communi unius martyris præter orationem. In veteri vero breviario nulla habetur mentio prædictæ translationis. Addo ex Boscæ martyrologio Mediolanensi, hac die 28 Octobris: Apud Comum sancti Fidelis, civis Mediolanensis, qui sub Maximiano imperatore, sui generis claritatem martyrii laurea coronavit. Et in notis: S. Fidelis (meminere) officia propria Comensis ecclesiæ, in qua sequenti die celebratur officium … ritu duplici; breviarium et missale Ambrosianum, in quibus hodie fit commemoratio ejus Martyris; cum tamen die sequenti sacerdotes, qui more Romano psallunt, officium peragant de S. Fidele ritu semi duplici. Denique discimus ex Zaccaria [Pag. 34.] Aronæ celebrari diem 13 Martii quo, jussu S. Caroli Borromei, ad hanc urbem Mediolano relata fuere bina ossa; alterum S. Fidelis, S. Carpophori alterum.
PASSIO BEATISSIMORUM FIDELIS EXANTI ET CARPOFORI MARTYRUM
Ex Bonino Mombritio tom. I folio verso 288 et seq. collato cum codice ms. monasterii S. Ambrosii Mediolanensis.
S. Fidelis una cum quibusdam commilitonibus Mediolano Comum se
confert, lacumque transmittit, relictis sociis. Hos immissi satellites
primum morte afficiunt; deinde repertum S. Fidelem minis tentant et
fustibus. Ipse vero immotus Christum confitetur et prædicat. Capite
plectitur. Satelles a dæmonio liberatur.
Fidelis, martyr, Comi in Italia (S.)
EX MOMBRITIO ET MSS.
[S. Fidelis, una cum duobus sociis haud procul a Como secedit.] Cum * Maximianus d sacrilegus imperator in urbe Mediolano * resideret, jussit exercitum militum suorum a Gallorum prælio remeare e in provinciam. Tunc sanctus Fidelis una cum commilitonibus f suis Exanto et Carpophoro, qui ab ineunte ætate sub terrena militia constituti cœlesti palatio refulgebant, uno consilio se tulerunt et in Comensem * g civitatem pervenerunt; dumque * venissent in locum ubi Sylvula h vocabatur non longe ab urbe Como, plus minus milliario uno, ibidem * Carpophorus et Exantus demorati sunt, abscondentes se in ipsa Sylvvula. Sanctus vero Fidelis usque ad lacum qui vocatur Collerii i perrexit. Et inveniens ibi naviculam, ingressus est in eam, navigavitque per lacum *.
[2] Audiens hoc Maximianus * Carpophorum et Fidelem atque Exantum esse christianos fugaque lapsos (elapsos) fuisse k, [Conquisiti jussu Maximiani repertique socii occiduntur.] jussit fidelissimos suos post eos sequi; quibus in mandatis dedit, ut ubi eos invenire potuissent, diversis pœnis interficerent. Tunc persecutores cum omni festinatione * currentes pervenerunt ad Sylvulam, ubi sanctus Carpophorus et Exantus latitabant, quia ibidem eos Christus dominus suos habebat martyres consecrare; et dum inventi ibidem fuissent, capitali eos sententia peremerunt.
[3] [Comprehensus S. Fidelis libere Christum confitetur;] Tunc ipsi persecutores pervenerunt ad civitatem l Comensem, et ingredientes naviculam perrexerunt m post sanctum Fidelem; pervenientesque * ad vicum Summolacunum n invenerunt sanctum Fidelem, locutique sunt * ad illum dicentes: Aut sacrifica diis et revertere nobiscum ad imperatorem, aut diversis pœnis interficieris. Quibus * sanctus Fidelis respondit *: Hic est locus, ubi me jussit Christus requiescere: nam pœnas, quas in me conamini exercere, nihil * pertimesco, quia ab infantia mea o Christo domino devota mente servivi. Nam in militia sæculari degens, non terreno imperio militavi, sed cœlesti Regi obedivi. Et hoc disposui, ut gentiles idolis servientes de errore ad viam veritatis revocarem.
[4] [nec fustibus nec minis cedit;] Tunc frementes persecutores fustibus eum cæciderunt, et dicebant: Nisi hodie sacrificaveris diis et renuntiaveris superstitioni *, quam colis, diversis pœnis interficieris. Sanctus vero Fidelis locutus est illis dicens: Si credideritis in dominum meum Jesum Christum, non solum pœnas quas in me proponitis non exercebitis; sed magis una mecum ad gloriam æternam perveniens (sic) *.
[5] [nec a proposito divertitur sincera quidem sed præposter a commilitonis exhortatione.] Tunc unus de persecutoribus tremens dicebat ad alios suos collegas: Quid facimus? Si dimiseremus commilitonem nostrum, commune damnamur * (sic) ab imperatore patiemur; et si occidimus, sumus rei sanguinis fratris nostri. Et post hæc tulit se secretius ipse *, qui allocucutus est, et fecit sepulturam, ubi corpus sancti Fidelis deberet recondi. Et veniens iterum ad sanctum Fidelem condolens, dicebat illi: Frater Fidelis cogita de anima tua et sacrifica diis, ut non inveniamur rei sanguinis tui *. Sanctus vero Fidelis respondit: Si mihi velles consentire et vera esset dilectio tua; crederes * in dominum meum Jesum Christum, et eligeres * pro Christi nomine mori; quia est pars hæc, quæ ad vitam perducit æternam: nam mihi non persuades, ut ego recedam ab illo, cui semper devota mente survivi.
[6] [Capite plectitur et oritur tempestas;] Et dum hoc dixisset, graves pœnæ a persecutoribus illi sunt illatæ. Sanctus vero Fidelis constanter dicebat: Pœnæ quas facitis non mihi dolorem infligunt sed refrigerium præstant. Tunc carnifices deduxerunt sanctum Fidelem vinctum ad locum, qui Turriculus * vocabatur, ubi arbor pinnus profecerat subtus vicum nautarum p et ibidem caput ei amputaverunt. Cumque decollatus fuisset, facta est turbatio et corruscatio magna, ut et jam cognoscerent ipsi persecutores, quia vere Christus Deus animam Martyris susceperat.
[7] [unus ex persecutoribus a dæmonecorreptus et liberatus;] Post hæc, ut plenius divinitatis potentia ostenderetur, arreptus unus ex persecutoribus ab spiritu immundo clamare cœpit: Sancte Fidelis, libera me et dum liberatus fuero, corpus tuum cum magna reverentia trado sepulchro, Et dum hoc * clamaret ille ad corpus beatissimi Martyris; statim ut corpus ejus tetigit, a dæmonio liberatus est.
[8] [jubet Maximianus ne vulgetur prodigium.] Et dum hoc persecutores vidissent, timentes et trementes ad naviculam fugerunt. Et ingressi navem cum omni festinatione ad Maximianum q suum principem regressi sunt. Et renunciantibus * quod viderant factum, præcepit * Maximianus sacrilegus imperator, ne cui umquam dicerent mirabilia, quæ Deus per fidelissimum suum Martyrem ostenderat.
[9] [Tempus martyrii.] Decollatus est autem sanctus Fidelis sub Maximiano imperatore, quinto calendarum Novembrium r, regnante Domino nostro Jesu Christo, cui est honor et gloria in sæcula sæculorum. Amen.
ANNOTATA.
a In hac passione paucis agitur de SS. Carpophoro et Exantho, et solum quatenus horum martyrium connectitur cum morte S. Fidelis. De his duobus actum est a Sollerio ad diem VII Augusti [Acta SS. tom II Augusti pag. 187 et seq.] , quo eorum et sociorum Cassii,Severini, Secundi et Licinii celebratur festum in martyrologiis Romano, Comensi, etc.
b
De hoc scriptore pluries jam a decessoribus facta mentio est; puta a Bollando in præfatione generali [Ibid. tom. I Januar. pag. XX.] ; monens ab eo edita duo ingentia volumina, quibus acta Sanctorum complexus est, ut ea in mss. codicibus reperit; ab Henschenio in actis S. Abundii, die 11 Aprilis [Ibid. tom. I Aprilis, pag. 90.] . Ejus verba adscribimus, quod ea non recte a Ravellio intellecta comperiamus. Ait Henschenius: Acta ejus (S. Abundii) nobiscum Romæ communicarat Joannes Baptista Marus … sed ea incendium Amstælodamense consumpsit. Jacturam resarcimus ex operibus Bonini Mombritii qui primo loco (ab hac orditur hujus collectio) edidit vitam S. Abundii episcopi Comensis, recusam a Surio, cum qua ante contuleramus acta mss. Ex his concludit Ravellius [Tom. I, pag. 289(a).] , decessores nostros transumptum sibi procurasse omnium actorum mss. a Mombritio typis mandatorum. Utique latius patet eruditi viri conclusio; acta S. Abundii solum respicit Henschenius. Rursum Cuperus in sancta Marcellina, Julii XVII [Acta SS. tom. IV Julii, pag. 234.] : Quis vero sit concionis (vitæ S. Marcellinæ apud Mombritium) auctor vel quo sæculo vixerit, plene ignoramus. Tantummodo scimus Mombritium tempore Sixti IV, romani pontificis, acta sanctorum edidisse ex antiquo Passionario in pergameno ms., quod in archivio Lateranensi conservabatur, ut nos docet Macrus. Hic autem habet in suo Hierolexico, voce Birrus: FR. Mombritius tamen, qui ex antiquo Passionario … in archivio Lateranensi conservato acta sanctorum descripserat et tempore Sixti IV typis mandaverat, etc. Ex quibus sequi videtur, omnia quæ in binis voluminibus Mombritianis continentur, non aliunde quam ex laudato Passionario ms. petita. Nec tamen ita est. Summo labore, inquit Argelati [Bibliotheca scriptorum Mediolanensium, tom. I, pag. CXLVIII. Mediolani 1745.] , ac studio vitas sanctorum alphabetico ordine digestas ac depromptas ex antiquissimis manuscriptis concinnavit, quæ duobus magnis voluminibus comprehensæ agiographis omnibus ad ecclesiasticam illustrandam historiam subsidio non modico fuere, atque etiam præsenti ætate insignium bibliothecarum rarius pretium faciunt. Quibus verbis utique probatur Mombritius non ex uno Passionario ms. Lateranensi sua consarcinasse volumina. Idem diserte confirmat Tiraboschius [Storia della litteratura Italiana, tom. VI, part. I, pag. 239.] , asserens eum magno cum labore in bibliothecis investigasse vetera martyrum acta. Addit non omnia genuina esse, sed sinceris plura admixta supposititia, quod, ait, vitio temporis tribuendum, quo artis, ut dici solet, criticæ initia solum apparebant et monumentorum in publicum productorum laborabatur penuria. Cæterum opus Mombritii typis vulgatum est, sine anno, typographo et loco [Argelati ubi supra, pag. DCX.] . Ast ex epigrammate in fronte primi voluminis excuso ad Chicum (Franciscum) Simonettam editi operis tempus habemus. Incipit carmen:
Ciche salus regum, Latiæ moderator habenæ
Quique mei tutor sis sine labe ducis, etc.
Ex hisce carminibus, ait Argelatius [Ibid. (m).] , tempus eruitur quo peracta est Mediolani, omnium ore celebrata hæc editio; nempe illud quod intercessit tutelam Joannis Galeatii a Cicho susceptam et annum 1480, quo miserrime Cichus obiit manu carnificis, scilicet, ut alibi declaratur, invidiæ præpotentis libidine [Pag. CLXVI.] . Haud multum itaque abest a vero Ebertus editionem laudati libri adscribens circiter anno 1479. Confer Comment. præv. num. 8.
c Id quidem ex Zaccaria [Pag. 43 et seqq.] , qui varias lectiones diligenter notavit; quas et ego hic recudendas judicavi. Cæterum codex, a Zaccaria adhibitus, membranaceus est eleganter exaratus exeunte sæc. XIV vel ineunte sequenti [Ibid. pag. 46.] .
d Secundum nostram chronotaxim, Maximianus cæsar in Gallias movens contra Bagaudas, substitit juxta Agaunum, ibique mactata ejus jussu est Thebæa legio anno Christi 285; dein adversus barbaros processit, quos levibus præliis brevi devicit. Posthæc rediens in Italiam Alpes transcendit, Nicomediam petiturus ubi a Diocletiano factus augustus est kalendis Aprilis anno sequenti. Adeoque non videtur ante finem præfati anni 285 Mediolanum rediise. Quapropter nobismartyrium S. Fidelis visum est probabilius (si quid tamen tantis in tenebris statui vel probabiliter possit) innectendum 28 Octobris ejusdem anni, scilicet aliquot septimanis post Agaunensem carnificinam, dum adhuc in Galliis cæsar morabatur. Unde monet Zaccaria [Ibidem.] locum hunc adjectitium esse (puro impastricciamento); nec enim cæsar vix Italia egressus, redux illico Mediolanum fuisse putandus facile est.
e Confer. Comm. præv. num. 12.
f Commilitonibus. Vide Comm. præv. n. 13.
g In codice ambrosiano scribitur Cumensis. Quam in rem haud supercaneum fuerit notasse sequentia: “Cumanus” pro Comensi, “Cumæ” pro Como a Luitprandi Longobardorum regis ætate scribi cœptum atque ad hæc usque tempora apud Comenses notarios usurpari solitum, illius regis et principum cæterorum, qui successere, diplomata ostendunt, ut videre est apud P. D. Primum Aloysium de Tattis … Gothorum ævo erat adhuc antiquum urbi nomen intactum, ut ex diplomate Theodorici regis atque ex epistolis Cassiadori et Ennodii passim constat. Imo et Gregorii Magni ævo, ut ex ejus epistola … ad Constantinum Mediol. episcopum satis patet, intemeratum supererat Comi nomen. Quare nonnisi a Luitprandi ævo corruptum existimamus. Fuere quidem, qui postea suum urbi vetustum nomen reddiderunt, ut Carolus Magnus in diplomate ad Petrum I Comensem episcopum dato; at in eodem diplomate utitur paulo post vocabulo “Cumanis” pro Comensibus. “Cumanæ ecclesiæ”, vice Comensis, Ludovicus Pius vocabulo usus est in suo diplomate ad canonicos et clerum S. Abundii Comensis episcopi. At Lotharius I Comensem episcopum, non Cumanum vocat in suo diplomate ad Leonem Comensem episcopum, atque ita promiscue alii ejus ævi scriptores, ita tamen ut antiqui Gallicæ historiæ auctores plerique incorruptum nomen Comensi urbi servaverint; Itali vero et Germani corruptum dare consueverint; atque hinc natus error Antonii Pagii, Blondelli et Mabillonii, qui Cumas, Campaniæ urbem pro Como, Galliæ Cisalpinæ urbe, sumpserint, ut egregie et suo more Clariss. Muratorius notat [Stampa, apud Muratorium Rer. Itat. scriptt. tom. V, pag. 407 (b).] . Unde etiam Ben. Jovius [Grævius, tom. IV, part. II, col. 2.] : Sed et “Cumum” et “Cumensem” in veteribus membranis non semel annotavi, eo tempore exaratis, quo vulgus o et u indifferenter utebatur: unde tantus error paulatim processit, ut potius “Cumanum” quam “Cumensem” et inde “Cumas” dicere placuerit. Sed jam Romanæ curiæ tabelliones, quæ huic loquendi modo auctoritate sua fidem attulit, quantum video, resipiscere incipiunt. Vide Sigonium, operum tom. II, col. 421, not. 51, ubi lapsum signat Pagii. De civitate dicam infra annot l.
h Sylvvula. Notat Bollandus in præfatione generali [Acta SS. tom. I Januarii, pag. XX.] , Mombritium acta Sanctorum complexum esse, ut ea in mss. codicibus reperit, ita fideliter, ut ne menda quidem scriptionis correxerit. Putem istiusmodi fidelitati tribuendam vocem Sylvvula pro Sylvula. Monet autem Zaccaria [Pag. 47.] , eo loci ædificatam ecclesiam seu basilicam S. Carpophori, quæ adhucsubsistit et ab urbe distat uno miliari. Vide etiam Tattum [Annali sacri di Como, tom. I, pag. 147.] . Est, inquit Benedictus Jovius, [Historia Novocom. col. 120.] et alia vetustior ecclesia extra urbem ad mille passus… Ibi divus Felix, primus Comensium episcopus in inferiore crypta sepultus est… Ei loco, ante templum extructum, nomen erat Silvula, ubi Carpophorus et socii … sese abdiderunt.
i Collerii corrupte pro Larii seu Lacus Larius, qui sæculis barbaris etiam Lacus Comacinus dicitur [Zaccaria, pag. 47.] , nunc Italis Lago di Como. Alicubi scribitur Coleris, teste Tatto [Tom. I, pag. 150.] , qui pariter existimat corruptionem esse, nisi denominatio sumpta censeatur a terra Coleci, qui vicus forte spectandus magis erat olim quam nunc. Conjectura hæc Tatti est, necprorsus improbabilis. Colecum (Italis Colico) jacet versus partem lacus Larii superiorem ad occidentem, haud procul in meridiem ab ostio Abdux (Adda); ad latus vero sinistrum, paulo superius in boream, e regione Coleci reperitur Summolacus, de quo infra lit. n. Sub Lineone (vulgo Legnone, qui montium altissimus perhibetur) sunt, ut habet Paulus Jovius [In Descriptione lacus Larii. Opera tom. I, part. II, pag. 106. Basileæ 1578.] , uberes campi … tria omnino promontoria ab his campis in Larium efferuntur… In primo castellum cum turre conspicitur, et introrsus sinu in medio situm [Conf. Amoretti, Viaggio da Milano ai tre laghi Maggiore, di Lugano e di Como. Edit. Mediolani 1814. Pag. 194 et 201. Item tabula topographica.] . Paulo ante Coderiæ meminit idem Jovius [Ubi supra, pag. 105.] : Non longe ab hostio Meræ amnis, (est) Metiola vicus et Novatum, materiæ copia et disectoriis machinis notum. Coderiæ enim montis juga, quibus Volturena et Clavennatium valles dirimuntur et laricee t proceris abietibus sunt referta. An forte littus illud a Coderia nomen sortitum, per corruptionem mutato d in l, et lacus ipse a Laricibus? Altera sane datur communiter nominis, ab Etruscis inditi, origo. Celebrem suam descriptionem orditur Jovius [Ibid. pag. 97.] : Comensem lacum … ab Etruscis Larium, uti omnium Italiæ principem, antiquitus appellatum fuisse, Cato in Originibus tradit. Ad quod Virgilius Maro, antiquitatum eruditissimus, quum in Georgicis [Lib. II. vers. 159.] : Te, Lari maxime, diceret, allusisse videtur. Et revera tradit Cato [Historia antiqua, pag. 5.] Laronem … hetrusci et Larunem et Arunem vocant nobilem principem. Inde in Transpadana Larium lacum etc. Concordat Benedictus Jovius, Paulo fratri suo natu minori [Historia Novocomensis, col. 2.] : Thusci lacum ipsum e thusco vocabulo “Larium” nominarunt, quod “principem” significat. In Manuali Estoris Lanzanii, edito an. 1846 hæc reperio [Pag. 99 et seqq.] : Longitudo laci est milliarium italicorum triginta trium; latitudo ubi maxima, duorum; perimetrum seu ambitus totius laci complectitur metra linearia centum septuaginta octo millia (178,000), seu fere nonaginta sex milliaria. Formatur lacus ab Abdua fluvio, cui in decursu superadduntur aquæ aliorum fluminum viginti septem, et torrentium triginta septem. Truncus superior dividitur prope Bilacium (Bellagio) in duos ramos; quorum sinister Comum usque pertingit, habetque in longitudine milliaria, paulo minus, quindecim; alter Leucum (Lecco)usque, ubi Abdua egreditur, post emensa a Bilacio milliaria decem cum dimidio. Cœterum Provinciæ Comensis numerantur et describuntur in præfato Manuali [Ibid. pag. 99 – 113.] laci alii majores alii minores, omnino decem et octo. Maximus, spectato perimetro, Larius est, deinde Verbanus (Lago maggiore).
k Lapsos fuisse. Codex Ambrosianus habet: Quod Carpoforus et S. Fidelis atque Exantus christiani essent et fuga lapsi fuissent.
l
De civitatis hujusce antiquitate et origine multa multi fabulantur. Vide si lubet Orlendium [Orbis sacer et profanus, part. II, vol. I, pag. 248.] . Cato in fragmentis Originum hactenus notis, scribit [Apud Judam Bonutium in libello, Historia antiqua, hoc est Myrsili Lesbii liber de origine Italiæ, M. Porcii Catonis fragmenta … Archilochi etc. etc. pag. 4. Edit. 1599.] : Alpes omnes Italiæ colonias fuisse Thuscorum incolæ asserunt et ab ipsis vel ducibus vel capitibus originum nomina gentibus et locis indita; ut Rhetii a Rheto rege Lydorum… Comenses a Coma. Et iterum [Apud Judam Bonuntium ubi supra. pag. 5.] : Omnia sub Alpibus transpadana loca prisci convenæ Thusci missis coloniis tenuere, ab hisque multa loca nomina retinent. Plura deleverunt Galli, qui primi Arunte Clusino duce Alpes transcenderunt, et sensim ab omni Gallia Cisalpina Hetruriam pepulere. Denique paulo infra ait [Ibid.] Novariam ante dictam fuisse Olanum ab Thuscorum duce, qui cum Oropiis colonis ibi primus insedit, quorum origo incerta, uti Comi, Bergomi et Lycinophori et aliquot circa populorum. Hæc quidem non adeo clara. Certe ex his docet Plinius senior [Hist. Nat. lib. III, tom. I. pag. 372. Paris 1685. Hardouin in-4°.] : Orobiorum stirpis esse Comum … auctor est Cato; sed originem gentis ignorare se fatetur. Quo autem spectat ad Comum, ex Catone quidem discimus Comenses a Coma, Thuscorum duce ut apparet, nuncupatos, sed urbem ipsam originis incertæ. Nihilominus Justinus (Epitomen ex Trogo Pompeio composuisse, passim censetur sub Antoninis) diserte tradit Comum a Gallis conditum [Historiarum lib. XX, tom. II, pag. 42. Paris 1833, Panckouke.] . Nam cum dixisset legatos Gallorum, qui ante menses Romam incenderant … adivisse Dionysium seniorem, Syracusarum tyrannum, subdit: Cum in Italiam venissent (Galli), sedibus Thuscos (qui Orobiis successerant) expulerunt, et Mediolanum, Comum … condiderunt, addit Jovius [Hist. Novocomensis, lib. Grævius tom. IV, part. II; Pag. 2.] : Id est mænibus cinxerunt, cum ibi homines antea vicatim habitarent, quod cum dictis a Catone componi utique potest. Christophoro Cellario [Notitia orbis antiqui, pag. 544 et seq. Lipsiæ 1773 (Schwartz).] : Antiqua urbs Comum et potens olim … non obscurum deinde municipium, cui novos colonos Julius Cæsar addidit, ex quo “Novocomum” plerumque vocitatum. Unde Catullus, patria Comensis:
Veronam veniat, Novi relinquens
Mœnia Comi, Lariumque littus.
Observat autem Cellarius: Sed tempore obsolevit novitatis cognomen et Plinius (Junior Comi etiam natus) simpliciter Comun vocavit… Nec in Itinerariis aliter quam Comum. In tabula Peutingeri “Como” sexto casu, et in Anton. Itineribus, a Brigantia Mediolanum et Comun ipsum pergitur:
Summum lacum, Comum, Mediolanum.
Nihilominus supra laudatus Benedictus Jovius historiam suam Novocomensem inscripsit. Cæterum, ut notat Orlendius [Orbis sacer et prof. Ubi supra, pag. 249 et seq.] , civitas fortunam Romani imperii secuta, ejus majestate exoleta, et ipsa variam aleam adiit, nunc Gothorum, nunc Longobardorum jugo oppressa. Iis autem exactis, aliquando reipublicæ imaginem quamdam assumpsit; non nunquam factionibus Italiæ implicita in varios dominatus transiit, donec ad Azzonem Vicecomitem, Mediolani ducem, ultro libensque transferretur; tum deinceps Sfortianos, Gallos Hispanosque admitteret; nunc tandem Caroli VI (coronatus anno 1711 obiit an. 1740) imperatoris augusti et Austriacæ domus fasces veneratur. Sub finem sæculi præterlapsi a Gallis occupata, in eorum permansit potestate usque ad annum circiter 1814; tum iterum Austriacis concessa donec paucis ante annis, scilicet parta apud Sulfarinum victoria, Napoleo III Langobardiam jure belli acquisitam, Victori Emmanueli, Sardiniæ regi tradidit, qui annexis sibi plurium aliorum principum provinciis, Italiæ rex salutatus a suis est. Comi sedes antiqua episcopalis, adhuc permansit, estque hodie Mediolanensi metropoli suffraganea [Lanzani, Manuale geographico, statico, commerciale e diocesano di Como pag. 230. Edit. 1846.] . Præter cathedralem septem numerantur ecclesiæ parochiales [Ibid. pag. 26.] . Incolæ 17400 [Ibid. pag. 27.] .
m Ex his patet sancti Martyris mortem non multum removendam a palma sociorum, scilicet Carpophori, etc. Comment. præv. §. II,
n Vicus diverso modo scribitur. Summus lacus a Cellario ex Itineribus [Notitia orbis antiqui, pag. 427.] ; Samolicum in mappis Sprünneri (Italia, num. 1) et in Tabula Græco-Lombardico-Francica apud Muratorium [Rerum Ital. tom. X. In initio.] ; Summolacum in utroque Jovio passim. Vicum antiquitus fuisse haud ignobilem constat ex Itinerario Antonini [Cellarius, pag. 545.] ubi signatur iter a Brigantia Summum lacum, Comum… Unde in dissertatione de tabula chorographica Italiæ medii ævi a Muratorio edita auctore anonymo [Rerum Ital. ubi supra.] , sed quem ex Zaccaria [Pag. 47.] novimus esse doctum P. Berittam, legitur [Col. CXXXI.] : In Larii capite Summolicum, qui Summus lacus politioribus. Mentio habetur hujus loci in actis SS. Fidelis … apud Mombritium… Meminit et Tschudus “in prisca Rhætia” ad quam etiam hodie pertinet. Locum describit Paulus Jovius: Ab ostio ejus (Abduæ) excurrit Larius ad boream, alio veluti alveo, per octo millia passuum inter altissimos montes, usque ad eum vicum, qui e re nomen habet, Summolacum. Conf. Comm. præv. num. 4, ubi diximus sepulchrum quale a S. Ennodio exhibetur, non ad S. Felicem, ut habet Sirmondi editio, bene vero ad S. Fidelem, ut alii, et recte quidem, legunt. Confirmatur nostra sententia ex recitatis Jovii verbis. Philippo Ferrario millia passuum a Como ad Summolacum 48 numerantur; Baudrando tantum … 30 milliaria [Novum Lexicon geographicum. Isenaci 1677.] . Conf. litt. i. Vide, si placet, Amorrettium, Lanzanium, quorum supra meminimus.
o Ab infantia mea. Conf. Comm. præv. num. 44.
p
Turriculus … subtus vicum nautarum. Ad hunc locum, elucidationis ergo, recitat Zaccaria antiquam inscriptionem, quæ jam publici juris facta erat a Donio et Muratorio, sed magis mutila: nec enim nunc etiam omnino integra videtur. Est autem hujusmodi apud præfatum Zaccariam [Pag. 47.] :
D. M.
EPTYNCHAN
MM. SER.
CISALPIM ET
TRANSALPIM
PATR. COLL. NAVT. COMENS.
HERED. FAC. CVR.
Suspicatur itaque vir eruditus ex siglis MM. SER. lapidem fractum. Ratio est, quod non facile sit devinare quid significent; cum tamen apud antiquos in more positum esset, ut quæ per abreviationem reddebantur, haud difficulter ab omnibus compleri vel suppleri possent. Exemplo sint duo posteriores versiculi, qui utique sic legendi: Patrono Collegii nautarum Comensium, Heredes faciendum curarunt. An forte Vicus nautarum, de quo in actis, nomen sortitum ab istiusmodi collegio, vel ibidem eorum perfugium exstitit?
q Diximus Comm. præv. §. II Maximianum sub passione S. Fidelis in Galliis moratum. Quæ itaque de ejus præsentia hoc loco traduntur, vel falsa sunt, vel lato sensu intelligenda.
r I. e. 28 Octobris, anno 285, ut habet sententia, quæ nobis probabilior visa est, Comm. præv. §. II.
* In diebus illis dum c. a.
* in Mediolanensi urbe.
* Cumensem
* Et dum
* ibi
* ingressus in eam per lacum navigavit.
* sacrilegus imperator
* jussu principis
* et pervenientes
* locuti sunt autem
* illis
* tunc
* in nullo
* superstitionem.
* lege pervenictis.
* lege damnum vel communiter damnabimur.
* ille
* sanguine tuo
* ut crederes
* utique eligeres.
* Turricula
* factum fuisset, ut
* renuntiantes
* illis
B. PETRI DAMIANI SERMO HISTORICUS IN FESTIVITATE S. FIDELIS MARTYRIS (EX ZACCARIA, SURIO, PATROLOGIA)
Fidelis, martyr, Comi in Italia (S.)
BHL Number: 2924
a
EX ZACCARIA ETC.
[Sanctorum exempla nos incendunt ad fortiter fideliterque Deo serviendum;] Nostis, fratres b charissimi, quia iccirco ad audiendas martyrum Christi victorias frequenter ex institutione ecclesiastica convenimus, ut dum eorum gestis instruimur, ad amorem cœlestis patriæ, quam viriliter decertantes adepti sunt, ferventius accendamur: dumque illos audivimus edicta regum, minas principum, tribunalia judicum contemnentes, tot suppliciorum genera percurrisse, pudeat ingenuos fidelium animos saltem carnis suæ vitiis non obsistere. Pudendum namque est sic bellatorum Christi spectare victorias, ut dum alios triumphalibus titulis insignitos, spolia ex hostibus reportare conspicimus, ipsi in pace domestica surrepentibus vitiis, velut insidiantibus adversariis, enerviter succumbamus. Porro autem beati martyres, et antequam in certamine sanguinem funderent, diversis floruere virtutibus. Nobis autem, quia pro defensione fidei mori non possumus, consummata victoria est, si in sanctarum conversatione virtutum vivere studeamus, ut inde nos protinus transferamur ad regnum, unde illi meruere martyrium; ex vitæ quippe meritis, quibus illi obtinere meruerunt sui certaminis palmam, inde nos absque ullo persecutionis obstaculo perducimur ad coronam.
[2] [quid in illis admirari, quid imitari debeamus.] Aliud igitur in sanctis martyribus solummodo venerari, et admirari debemus; aliud etiam imitari. Admiremur scilicet constanter et ingenue morientes; imitemur honesta morum conversatione viventes. Veneremur in illis, quod corpus suum pro fide diversis tradidere suppliciis; imitemur autem, quod carnem suam ante crucifixerant cum vitiis et concupiscentiis. Admiremur illos viriliter morientes, ne vitam ipsi negarent; sed et imitemur per charitatis zelum sanctis exhortationibus insistentes, ut ad vitam et alios traherent. Et, ut breviori, quod gestio, sermone concludam, tunc memoria martyrum digne recolitur, si dum mors eorum ingerit audita miraculum, præcedens etiam vita ducitur inexemplum.
[3] [S. Fidelis rerum caducarum contemptor,] Ecce B. martyr iste Fidelis, cujus hodie festivitatem c colimus, sicut gestorum ejus testatur historia, d et antequam martyrii occasio præberetur, vitam martyrio dignam duxisse cognoscitur. Nam cum claris natalium titulis fulciretur e, et arridente rerum copia, viam mundi posset non ingloriosus arripere, spreto magnatum quorum libet patrocinio, religioso devotus episcopo f maluit adhærere, ut se patenter ostenderet, non ad gratiam vel divitias anhelare potentis, sed benedictionem potius eligere sacerdotis. Cum quo videlicet non ad litigiorum forensium jurgia, non ad præstigiosa figmenta scenarum, non ad theatralia dignum duxit commeare spectacula, sed martyrum potius carceres visitabat.
[4] [martyribus de votus,] Et quia devotus martyribus fuit, quandoque martyr fieri et ipse promeruit. Sic et olim dispensator ille domus regiæ Abdias, prophetas centum in specubus absconditos pavit, prophetalem gratiam et ipse postmodum digne remuneratus accepit. [III Reg. c.18.] Et qui tunc pane, simul et aqua prophetarum aluit sedulitatis ministerio turbam, nunc prophetiæ suæ oraculis, cœlestibus videlicet alimentis, universam recreat et pascit ecclesiam. Sic Josuë, [Jos, c.I.] qui Moysi, ductori videlicet israeliticæ plebis, obsequium famulatus impendit, eidem postmodum plebi et laudabiliter præfuit et de ejus adversariis cum magna gloria triumphavit. Quid Elisæum [IV. Reg. c.2.] referam, qui dum ab Elia separari nec ad momentum patitur, ejus subinde spiritum duplicem promeretur? Ac si jam tunc Dominus illud Evangelicum intonaret: Qui recipit prophetam in nomine prophetæ! mercedem prophetæ accipiet. [Matth. c.10.]
[5] [et sub terrenæ militiæ chlamyde pro castris cœlestibus stans,] Enim vero nec solum sanctis martyribus beatus iste Fidelis officium piæ humilitatis exhibuit, sed diligentiam suam ad lucrandos eos, qui idolorum erroribus tenebantur, extendit, et sicut ipse propriis videtur verbis asserere, dum in sæculari militia g versaretur, magis divino parebat imperio, quam terreno, adeo ut nonnullos a profana idololatriæ cultura compesceret, ad veri Dei notitiam salutiferis admonitionibus advocaret. Militaribus quidem castris intererat, sed cœlestis militiæ signa gerebat. Armatorum denique videbatur cuneis admisceri, sed pro cœlestibus castris sociare sibi alienæ professionis milites satagebat. Quibus nimirum non terrenæ militiæ balteum, non temporalis stipendii donativum, sed cœlestis promittebat curiæ municipium. Sub terrenæ itaque militiæ chlamyde pro castris cœlestibus stabat, ut de terrena transfugas faceret, quibus numerum, cœlestis militiæ augeret.
[6] [Davidi haud absimilis,] Huic et David simile quid fecisse cognovimus, videlicet cum apud Achis regem Geth, Saülem fugiens, moraretur, opulenta nimirum spolia de his sæpe regionibus auferebat, quibus prædictus Achis imperabat; et juxta quæ Scriptura testatur, ut ejusdem verbis loquar, “percutiebat David omnem terram, nec relinquebat viventem virum et mulierem, tollensque oves et boves, et asinos et camelos et vestes, revertebatur et veniebat ad Achis; quem cum interrogaret Achis: In quem irruisti hodie?” Fatebatur ille, se contra meridiem Juda vel contra regiones Israel “insiluisse” [I Reg. c.17.]. David itaque alienigenæ regi, quasi devotum se, urgente necessitate, præbuerat, sed ex profano ejus populo strages plurimas coacervabat. Beatus vero Fidelis sub sæcularis professione militiæ in procinctu castrorum cœlestium desudabat. Propterea mundo, immo principi hujus mundi, cui specietenus servire videbatur, illudens, sequaces quasque * satagebat abstrahere, potiorisque militiæ cœtibus aggregare.
[7] [plurimos ethnieos convertit,] Ille igitur ferro nationes barbaricas obtruncabat; iste gladio spiritus, [Ephes. c.6.] quod est verbum Dei, a carnali vita, inconditi et revera barbarici ritus homines occidebat; ille diversorum turmas animalium rapuit; hic brutos homines ad ecclesiæ stabulum, et capessendæ rationis pabulum vitale perduxit. Ille consultus, Dei se populo testabatur extitisse contrarium; iste etiam parti fidelium quodammodo se perhibebat obsistere, dum sæcularem militiam videretur cum infidelibus bajulare. Militari namque professione superficietenus videbatur asserere, quod hæreditatem Dei, cujus ipse pars erat, diversis moribus velut quibusdam gladiis oppugnaret. Sic nimirum, sic sancta fraus liberius procedebat, dum is, cui suspicio deerat, acquirendis Christo fidelibus insistebat.
[8] [atque ita bonis operibus ad martyrium se paravit.] Videbimus igitur, quia B. Fidelis ad coronam martyrii, merito præcedente pertinxit, * qui lucrandis animabus veræ charitatis studio, et ante martyrium desudavit. Quasi enim bona terra et ferax prius germen sancti operisprotulit, et sic deinde triumphalis gloriæ lumen excepit. Hinc est enim, quod in hujus mundi primordio prius terra germinare præcipitur, [Gen. c.1.] sequenti vero die luminaria in cœlo fiunt; quia necesse est, nos primo sanctæ operationis vitales fructus afferre, ut ad contemplandum summæ Veritatis lumen valeamus postmodum pervenire. Domum nempe suam supra firmam petram in pace fundaverat, [Matth. c.7.] unde postmodum dum venti minarum furerent, dum diversi suppliciorum fluctus impingerent, immobilis permanebat, et tamquam radix egregii trunci robur prius in occulto conceperat, quo fulta postmodum adulta seges auris impellentibus non cadebat. In pace igitur ex bona operatione promeruit, quod invictus in persecutionis stadio et imperterritus stetit. Elaboravit in otio, quod superavit in bello; intra pacis mænia conquisivit, quod in campo victor obtinuit.
[9] [Sub morte ejus orta tempestas,] Inter cetera autem meritorum ejus insignia, illud quantæ gloriæ est, quod beatus hic et invictissimus Martyr, mox ut capite cæsus est, turbida tempestas h et nimia coruscatio dicitur emersisse? Hoc siquidem divinæ fuit æquitatis judicium, ut per hoc manifeste claresceret, quod qui Martyrem suum recipiebat in gloria, tortores ejus digne terrebat in ira. Ad terrificandum itaque reprobos coruscatio et tempestas erupit, quibus videlicet comitantibus, supernus Arbiter ad judicium venit, sicut per prophetam dicitur: Ignis ante eum præibit, et in circuitu ejus tempestas valida. [Psal. 19, Matth. c.27.] Porro in morte Domini elementa turbata leguntur. Quantæ ergo dignitatis est, quamque nobilis insigne triumphi, ad instar Dominicæ mortis etiam in decollatione Martyris elementa fuisse commota, ut ex aliqua parte mortis ejus moriendo teneret formam, cujus imitatus est vivendo doctrinam.
[10] [et dæmoniacus ad ejus corpus curatus.] Illud etiam parvi persecutoribus non est, quod quidam ex persecutoribus a dæmonio perhibetur arreptus; qui nimirum cum promitteret sepulturæ se corpus Martyris cum magna reverentia traditurum, si eo interveniente mereretur a dæmonio liberari, mox ut cadaver martyris tetigit, dæmon abscessit. i In hoc etiam ejusdem nostri Redemptoris perspicue videtur exemplum, siquidem ex ipsis persecutoribus Domini quicumque mysterium sacrosancti corporis ejus attingere menuerunt, a dæmonum jugo soluti sunt, ipso redempti sanguine, quem fuderunt. Atque ut in martyrio suo Servus passionem Domini sui videatur quasi pedissequus imitari, dum carnifices principi suo k miracula, quæ per B. Martyrem ostensa fuerant, nunciarent; cuiquam talia referre omnino prohibuit, perpetuoque celari territus imperavit. Quis enim hoc audiens, non illud protinus ad memoriam revocet, quod principes sacerdotum dixere custodibus: Dicite, inquiunt, quia discipuli ejus nocte venerunt, et furati sunt eum, vobis dormientibus; et si auditum fuerit a præside, nos suadebimus ei, et securos vos faciemus. [Matth. 28.] Isti siquidem docuere custodes ut mendacium fingerent; ille præcepit officialibus, ut veritatem silentio supprimerent. Utrique nimirum veritatis sunt inimici, dum aut commenta fallaciæ nequiter fabricant, aut veritatem silentio malignitatis occultant.
[11] [Exhortatio, ut exemplo S. Fidelis pugnemu contra hostes,] Nos autem, fratres charissimi, qui tam egregii constantiam Præliatoris audivimus, qui tantæ virtutis insignia tamquam posita sub oculis intuemur, et ipsi virtutes habere cum Dei omnipotentis auxilio studeamus. Pudeat sub ignaviæ torpore languescere, qui alios cernimus cum tanta ad cœlum gloria penetrare. Incalescat mens nostra ad agonem certaminis; et si non timet audacter cum hoste confligere, non dubitet duce Christo, facilem sibi victoriam provenire. Et quidem nobis minor est labor, cum tamen commune sit præmium. Quis enim nesciat, incomparabiliter esse difficilius, gladio cervicem subdere, quam gulæ illecebras cohibere? Quis non malit æstuare laboribus, vel nuditate frigescere, quam flammarum furentium incendia substinere? quis non levius censeat esurire et sitire, quam radi ungulis vel bestiarum morsibus tradi? An non periculosius est, in publico micantia frementium regum mandata contemnere, quam latenter in mente pravis cogitationibus contraire; semet ipsum morti ultroneum tradere, quam voluntates proprias et carnis desideria refrænare? Cum itaque minus laborando ad eamdem beatitudinem tendimus, cur decertantes in stadio imitari negligimus, ut consortes in patria victoribus existere valeamus?
[12] [carnis præsertim illecebras.] Pugnemus igitur, fratres mei, et infestantium nos vitiorum illecebras amputare curemus: non enim juxta Pauli vocem possumus hic gaudere de sæculo, et illic regnare cum Christo. Et quidem beatos martyres cum membris diaboli dimicasse cognoscimus; nos autem cum ipso iniquorum capite infœderabilis pugnæ luctamen habemus. Illi vicerunt eum per membra sua immaniter sævientem, nos superare præcipimur sub insidiarum fraudibus latitantem. Utroque modo triumphum de illo gloriosus martyr Fidelis obtinuit, qui et in pace per ædificationis gratiam ab ejus vinculo nonnullos eripuit, et oblato persecutionis articulo, blandientem nihilominus et terrentem per sua membra contempsit. Victus vicit, dejectus ascendit, proprium caput gladio subdidit, et cervicem diaboli perpetuæ victoriæ pede calcavit. Nunc procul dubio inter ignitos supernæ Hierusalem lapides emicat, et cum purpuratis commilitonibus Imperatori suo cœlestis armoniæ carmen alternat. Felici nimirum commercio fragilem corporis exuit tunicam, et candidam immortalitatis adeptus est stolam. Caput decollatus amisit, et pretioso nunc lapide coronatus incedit. Ille quippe eum remunerat in æterna jam quiete victorem qui et inter bella dudum protexerat decertantem, Jesus Christus Dominus noster, qui cum Patre et Spiritu sancto vivit, et regnat in sæcula sæculorum. Amen.
ANNOTATA.
a Ita habet Surius. In Migniana Patrologia [Tom. CXLIV, col. 807.] : De sancto Fidele martyre (XXVIII Octobris). Zaccaria [Pag. 48.] : De laudibus S. Fidelis martyris sermo S. Petri Damiani.
b Vide Comm. præv. § 1, num. 6. Ubi diximus concionem hanc a S. Petro Damiano habitam probabilius anno 1059, et quidem die XXVIII Octobris, licet certo testimonio careamus, quo id plane probetur.
c Ex his, ut observat Zaccaria [Pag. 54.] , efficitur festum sancti Fidelis celebratum Mediolani, ad minus jam inde ab anno 1069. Nec tamenejus corpus tunc in hac urbe erat, quo primum allatum fuit a S. Carolo Borromeo an. 1576. Vide Comm. præv. § IV, num. 33 et seqq.
d Notat in hunc locum Zaccaria [Ibidem.] : Dixi, inquit, certo constare, acta S. Fidelis jam ab antiquo scripta, fuisse visa S. Petro Damiano, cum ipse dicat: “Sicut gestorum ejus testatur historia.” An autem illa sint eadem, quæ in perrara collectione Bonini Mombritii leguntur, ubi mentio quoque fit de S. Carpophoro, quis poterit affirmare? Sed penitius inspiciendo præfata S. Petri Damiani verba, sicut et alia quæ in narratione sequuntur, liquet omnino, actis Mombritianis prolixiora fuisse altera acta, quæ sancto doctori præ manibus erant: forte in his præmittebantur, quæ ex passione S. Alexandri Bergomensis transcripsi, ubi narrantur quæ habet S. Damianus. Cæterum manifestum est, reliqua concordare cum Mombritio, etc. Vide Comm. præv. § I, num. 8 et seqq. Nostra opinione acta, a Mombritio postea in lucem data, non latuerunt S. Petrum Damianum, licet hic forte, ut autumat Zaccaria, etiamviderit acta prolixiora S. Alexandri Bergomensis, ex quibus nonnulla decerpserit. Vide num. 11, item § II ubi de anno martyrii.
e Acta supra edita de genere S. Fidelis silent.Sed in actis S. Alexandri, minus tamen fidis, legitur: Prætestati cujusdam illustris viri Fidelis nomine filius. Confer Comm. præv. num. 44, ubi insuper animadvertimus S. Fidelem Mediolano oriundum a nonnullis scribi, quin tamen ullam afferant sui asserti rationem satis idoneam. Certe nuspiam in antiquis documentis signatum reperi locum S. Martyris natalem.
f S. Materno episcopo Mediolanensi, a quo, si fides actis S. Alexandri prolixioribus, S. Fidelis baptismo donatus fuit. Idem reperitur in Proprio Comensi, cujus Lectiones adscripsimus Comm. præv. num. 43. Nihilominus dubium valde est, an S. Martyr, adulta jam ætate adjunctus ecclesiæ fuerit, cum ipse in actis profiteatur se ab infantia sua Christo domino devota mente servivisse. De baptismo silent, præter S. Damianum, etiam acta S. Alexandri breviora, quæ longe melioris notæ sunt quam prolixiora. Conf. Comm. præv. num. 44.
g Quod stipendia meruerit S. Fidelis, omnia, quæ de illo habemus, testantur diserte monumenta; nemo tamen de hac militari professione prolixius dixit quam B. Petrus.
h
Allusit ad hanc tempestatem sanctus Damianus in hymno, quem in honorem S. Fidelis composuit, et nos recitavimus Comm. præv. num. 6.
Ut ense cæsus moritur,
Sæva tempestas oritur;
Sic intentatur impiis
Vindicta justi Judicis.
Ex hoc præterea loco apparet acta nostra non latuisse S. Petrum. Comm. præv. num. 9.
i
De his iterum in hymno:
Quemdam ex carnificibus
Malus invadit spiritus;
Mox sacræ glebæ jungitur,
Dira pestis excluditur.
Forte supplenda in tertio versiculo vox ut; scilicet: mox (ut) sacræ glebæ (id est terræ) jungitur (mandatur), dira pestis (malus dæmon) excluditor (a corpore illius carnificis). De actorum fide diximus Comm. præv. num. 10.
k Vide Annotata ad acta litt. q; item Comm. præv. § II, ubi dictum de martyrii tempore.
* quosque Surius, quousque
* pertinuit Mign.
DE SS. DECENTIO EPISCOPO ET GERMANO DIACONO MARTYRIBUS PISAURIENSIBUS IN ITALIA
COMMENTARIUS PRÆVIUS
Decentius, episcopus, martyr, Pisauri in Italia (S.)
Germanus, diaconus, martyr, Pisauri in Italia (S.)
AUCTORE R. D. B.
§ I. Tempus Passionis SS. Decentii et Germani. Eorum sepultura.
[Ad Pisaurum passi sunt SS. Decentius et Germanus,] Pisaurum, antiqua Flaminiæ urbs, Ariminum inter et Anconam, ad Isauri ostia consurgit. Ejus initia repetuntur a colonia, a Romanis circa annum 570 [Livii Histor. lib. XXXIX, num. 44.] Urbis conditæ deducta. Hanc coloniam et secundo a Julio Cæsare fuisse deductam contendit Oliverius [Marmora Pisauriensia, num. 42, pag. 126; Della fundazione di Pesaro dissertazione, pag. 5.] atque hac de causa appellatam Juliam Felicem, quamvis id neget Joannes Vita [Antiquitates Beneventanæ, tom. I, diss. I, pag. 33.] . Pisauri alii quoque viri origines persecuti sunt, verbi gratia Ughellius [Italia sacra, tom. II, pag. 857, edit. Venet. 1717.] , paucis verbis, et integro fere volumine Josephus Colucci [Delle Antichità Picene, tom. VI, pag. 67 et seqq.] . Neque operæ pepercerunt Oliverius [Ibid. tom. VIII, pag. CLXXXVIII et seqq.] et Passerius [Biographie universelle, V° Passeri.] , ut patriæ gloriam extollerent. — Ejus primus episcopus Florentius dicitur in tabulis Pisauriensibus, teste Ughellio [Italia sacra, tom. II, pag. 857.] , floruisse medio sæculo tertio, nec videtur nactus esse successorem ante S. Decentium, quem aliquando Vincentium [Mittarelli, Annales Camaldulensium, tom. III, append. pag. 214.] vel etiam Diuncentium [Olivieri, Della Zecca di Pesaro e delle monete Pesarese dei secoli bassi, pag. LX.] appellarunt. Hoc Decentii nomen in antiquissimis monumentis immutatum occurrit; neque infrequens erat primis christianis temporibus. Sed, quod mireris, in Innocentii III [Mittarelli, Annal. tom. III, append. pag. 214.] bulla et in aliis nonnullis instrumentis publicis Vincentius dicitur. Quid ergo? Sine controversia servandus est S. Decentius; Vincentius autem ex vulgari forma ortus fuisse videtur. Monasterium scilicet, ubi ejus quiescebant exuviæ, Sanctus Decentius dicebatur, et populari loquela Santo Decenzo seu potius, vocabulis agglutinatis [Acta SS. tom. XI Octobris, pag. 631.] Santodecenzo; unde nata est proxima forma Sandiuncenzo, quæ in numismate sub finem sæculi XV cuso legitur, nisi quod latine dicitur S. Diuncentius. Quum itaque homines communi idiomate convenirent notarios et Sandiuncenzo loquerentur, pronum utique erat ut hi celeberrimum inde conficerent martyrem S. Vincentium: atque hanc aut aliam similem illius erroris aut mutationis causam esse omnino persuasum habemus.
[2] [dicti episcopus et diaconus Pisaurienses,] Jam vero in edenda Passione SS. Decentii et Germani de eorum domo, ætate, parentibus, virtutibus et prædicatione ne verbum quidem occurrit: ex qua nec erui potest S. Decentium Pisauriensium fuisse episcopum, vel ei adstitisse diaconum S. Germanum: sed in ea, præter quædam de utriusque martyris sepultura, tantum legimus SS. Decentium et Germanum sub imperatore Galerio Maximiano et Melchiade papa cæsos fuisse virgis ferreis et lapidum percussionibus, quousque deficerent. Innotuit tamen Ughellio [Italia sacra, tom. II, pag. 857.] , perscrutato ecclesiæ Pisauriensis monumenta historica, S. Decentium fuisse Britannum: in quibus quoque legit Ferrarius [Catalogus sanctorum Italiæ, ad diem 28 octobris.] S. Germanum fratris sui uterini S. Decentii fuisse diaconum: quæ et in ecclesiæ Pisauriensis Kalendarium transierunt. Quod si nonnulli S. Germanum quoque Pisauriensium fuisse episcopum autumant [Cfr. Ughelli, Italia sacra, tom. II, pag. 857.] , id minus admittendum est, quum in ipsa Passione referantur ambo martyres eodem anno, eodemque die ob Christi fidem sanguinem fudisse: quæ adjuncta satis indicant nullatenus S. Germanum post S. Decentium exstitisse Pisauriensium episcopum. Haud me latet Ughellium [Ibid. loc. cit.] in episcoporum Pisauriensium serie quemdam recensuisse Germanum: sed ille vixit anno 499 [Ibid. loc. cit.] , quando Christiani religionis causa minime vexabantur.
[3] [verosimiliter anno 311] Sed si quis a nobis quærit quo anno SS. Decentius et Germanus gloriosum suum sustinuerint agonem, responsio non adeo facilis est; nam secundum Pisauriensis ecclesiæ tabulas Ughellius eos anno 303 pro Christo esse passos affirmat; cum contra in Passione id ad annum 313, Melchiade papa et Galerio Maximiano imperatore, referri videatur. Sed si aliqua fides Passioni adhibetur, dicendum videtur utrumque martyrem anno 311 mortem pro Christo oppetiisse: siquidem hocce anno Melchiades suum pontificatum inchoavit et Galerius e vivis sublatus est. Dies vero martyrii assignatur V kalendas novembres in eadem Passione: quacum convenit perpetua (siqua sit) ecclesiæ Pisauriensis traditio. Neque hæc nostra sententia infirmatur, ex eo quod persecutio, quam adversus christianos Diocletianus, instigante Galerio Maximiano, per totum imperium anno 303 excitarat, in Italia post creatos anno 305 Augustos vix ferbuit [Lactantius, De morte Persecutorum, § XIII, col. 214, edit. Migne; Euseb. Hist. eccl. lib. VIII, cap. 14.] : nam constat, imperante Maxentio, anno 311, in Umbria, quæ Flaminiæ erat pars, plures exstitisse martyres, quos inter S. Venustianus cum sua familia, et S. Savinus, episcopus [Acta SS. tom. II Aprilis, pag. 542.] .
[4] [et sepulti non procul a civitate.] Legitur quoque in Actis SS. Decentii et Germani eos a christianis fuisse sepultos in arca marmorea non procul a civitate juxta stratam majorem; qui locus non videtur esse alius quam area, ubi postea ecclesia et monasterium SS. Decentii et Germani fuere extructa. Arcam vero sepulcralem ad recens tempus fuisse servatam existimari fas est: Mittarelli enim, anno 1758 referens qua ratione anno 1623 SS. Decentii et Germani lipsana essent reperta, addit: Custodiuntur in magno sarcophago mollioris marmoris. Urna est vetusta, cruce et Christi monogrammate adornata, quæ sculpta sunt inter coronam ad instar disci, et ad latera duo pavones conspiciuntur [Annales Camaldulensium, tom. III, pag. 336.] : quæ inscriptio satis indicat sarcophagum esse sæculi IV: nam Christi monogramma ante Constantini Magni tempora in Italia usurpatum fuisse non reperitur, neque post sæculum IV multo fuisse in usu. Quæ Francisci Zacchariæ [Dissert. latin. III, cap. III, num. 1, tom. I, pag. 110.] et complurium recentium eruditorum [V. D. B. De Phialis rubricatis, pag. 146 et seqq. Home and foreign Review, 1863, apr. pag. 601 et 602; De Rossi, Epistola de monumentis christianis piscem exhibentibus, in Spicilegio Solesmensi, tom. III, pag. 552; Inscriptiones christianæ, tom. I, pag. 28 et seq. Cfr pag. 592, et proleg. pag. 20; Diction. des antiq. chretiennes, V° Monogramme.] sententia est. Reliqua vero symbola indicant (quantum huic signorum generi confidere licet) SS. Decentium et Germanum in die judicii de terra gloriose resurrecturos esse ob victoriam, quam de Christi hostibus retulerunt. Christi enim monogramma, intra coronam sculptum, imago est triumphi, de suis hostibus a Christo vel ejus discipulis parti [Martigny, op. cit. pag. 415.] : quemadmodum et pavo, cum ejus cauda annuis vicibus amissa cum foliis arborum, ut ait Plinius [Historia Natural. lib. X, § 22, tom. IV, pag. 241, edit. Parisiens. Harduini.] , renascatur iterum cum flore, futuræ gloriosæ electorum resurrectionis signum esse videtur [Arringhius, Roma Subterranea, lib. IV, cap. 37, pag. 326; Perret, Catacombes de Rome, vol. VI, description des planches, pag. 76; Martigny, Diction. au mot Paon, pag. 500.] . Super tumulum vero SS. Decentii et Germani constructa fuit ecclesia, eique annexum monasterium, quod autumant Mittarelli [Tom. III, pag. 335; Opera S. Gregorii M. lib. VI, epist. 36, tom. III., col. 832, edit. Migne.] aliique fuisse erectum a quodam Joanne Pelagii pontificatu; cujus monasterii privilegia et exemptionem S. Gregorius, Pelagii successor, adversum Felicem, Pisauriensium episcopum, magna alacritate propugnavit. Postea tamen de eo longum silentium; quod primus rupit B. Eugenius III [Annales Camaldulenses, tom. III, append. col. 464.] in bulla anni 1153, ubi illud inter monasteria regulam S. Romualdi sectantia recenset. At anno 1185 unitum fuit Ravennatensi ejusdem ordinis monasterio S. Apollinaris. Reliqua vero hujus monasterii fata enarrant Mittarelli [Annales Camald. etc. passim.] , Oliverius [Ricerche de S. Terenzio M. protettore principale di Pesaro, nota II, pag. 181.] et Bertuccioli [Patronato del comune di Pesaro sulla sacra immagine di Maria SSma delle Grazie, pag. 95.] .
§ II. Ad augendum cultum SS. Decentii et Germani indulgentiæ concessæ ab Alexandro IV. Eorum reliquiæ et Acta.
[Quamquam bulla Alexandri IV, qua indulgentias copiosas concedit auxiliatrices manus porrigentibus templo SS. Decentii et Germani,] Pisaurienses SS. Decentium et Germanum ut sanctos a remotissimis temporibus coluisse colligimus non tantum ex traditione istius tractus, sed præsertim ex ecclesia, super eorum tumulum sæculo sexto extructa (nisi rumori vulgari fides adhibeatur eam antea fuisse templum Diis sacrum). Quamvis itaque incolæ quo loco sacri eorum cineres reconditi essent ignorarent, nulli tamen erat dubium eos in eorum ecclesia quiescere. Quod testatur Alexander IV, anno 1256 ecclesiæ SS. Decentii et Germani plures concedens indulgentias, considerando, ut ait, bonorum operum merita præclara sanctorum martyrum Decentii et Germani ac multorum sanctorum corporum, quæ in monasterio juxta civitatem Pisaurum requiescere noverat. Quod Alexandri IV rescriptum, utpote pene ignotum et præ reliquis hujusmodi valde antiquum, ex decessorum nostrorum schedulis juris publici faciendum esse arbitramur. Lectores tamen monitos volo me nonnihil vexari quod in his litteris clausula: Datum Laterani, V kalend. januarii, pontificatus nostri anno secundo et Domini 1256, diversa est ab ea quam Alexander IV in aliis suis litteris usurpavit, uti videre est in iis quas ad monachos Vallisumbrosæ [Ap. Lamium, Deliciæ Eruditorum, tom. II, Part. I, pag. 279 et seqq.] , ad Fratres tum Minores [Waddingus, Annales Minorum, tom. I, pag. 429 et seqq.] , tum Prædicatores [Bullarium Fratrum Prædicatorum, tom. I, pag. 266.] dedit; ubi est hæc vel alia hujusmodi clausula: Datum Laterani id. decembris pontificatus nostri anno primo. Dein cum Alexander IV die 25 decembris anni 1254 cathedræ Romanæ primo insederit, non intelligitur quomodo V. kal. januarii anni 1256 inciderit in annum secundum pontificatus ejusdem, quin potius in annum tertium; sed scriba aliquis postea: et Domini 1256 de suo addiderit. Me quoque vexat quod Alexander IV uni eidemque ecclesiæ, una eademque die, tot indulgentias centum annorum concesserit, cum id tunc temporis minus frequenter obtinebat; atque id adeo verum est ut Eusebius Amort, qui præ reliquis seriem indulgentiarum medio ævo concessarum texuerit, non nisi unam 100 annorum [De origine etc. etc. Indulgentiarum, part. I, sectio VII.] et alleram 365 annorum ab Alexandro IV datam indicarit [Ibidem.] . Verumtamen hoc argumentorum genus omnino fallax est. Nam S. Petrus Cælestinus annuam indulgentiam plenariam in favorem sui cœnobii concessit [Acta SS. tom. IV Maji, pag. 493 et 519.] , et multæ aliæ (ut illis temporibus) præclaræ collectæ fuerunt in tomo VII Actorum SS. Octobris [Ibid. tom. VII Octobris, pag. 1162 et seqq.] , omissæ ab Amortio. Cauti itaque simus oportet in repudiandis extraordinariis indulgentiis; non enim minus vitium est in reprobandis rebus veris, quam in approbandis falsis. Accipe itaque lector Alexandro papæ IV adscriptas litteras.
[6] [extraordinaria videri possit, propterea repudianda non est atque hoc loco recitatur.] Alexander episcopus, servus servorum Dei, universis Christi fidelibus atque orthodoxis catholicæ fidei cultoribus ad quos præsentes pervenerint salutem et apostolicam benedictionem in perpetuum. Splendor paternæ gloriæ, qui sicut mundus * illuminat ineffabili claritate, juxta Apostolum dicentem: Erat lux vera, quæ illuminat omnem hominem venientem in hunc mundum. Qui sursum corda fidelium sublevat Trinitate sancta, ut unum Deum verum Patrem, Filium et Spiritum Sanctum in trinitate et unitate veneremur, firmiter ad credendum suam nobis spem fiduciamque tenendo donavit; ut cum erimus ante tribunal veri judicis suam retributionem recipiat unusquisque juxta id quod dicit Apostolus: Omnes stabimus ante tribunal Christi, recepturi prout in corpore gessimus, sive bonum, sive malum fuerit attentatum. Oportet diem nos messionis æternæ memoriæ operibus prævenire; et terrenorum intuitu mentes nostras ad cælestia sublevare, et fructus bonos seminare in terris, quos reddente Domino cum multiplicato fœtu recolligere debeamus in cœlis; firmamque spem, fiduciam tenentes sperando et spem in Domino firmiter obtinendo: quam qui parce seminat, parce et metet: et qui seminat in benedictionibus, emetet vitam æternam. Igitur volentes ut monasterium sanctorum martyrum Decentii et Germani congruis honoribus frequentetur, et a Christi fidelibus jugiter veneretur, omnibus et singulis vere pœnitenbus et confessis, et considerando bonorum operum merita præclara sanctorum martyrum Decentii et Germani, ac multorum sanctorum corpora, quæ in monasterio juxta civitatem Pisauri [requiescere] novimus, ob devotionem ac religionem sanctorum ipsorum martyrum pia devotione ad expetitionem (?) omnium fidelium confluentium ad monasterium supradictum, dispensatione Apostolica providere, ac ipsum honoribus confovere præclaris. In primis ad honorem et reverentiam omnipotentis Dei, et beatorum martyrum Decentii et Germani, et aliorum plurium sanctorum confessorum et virginum, quorum corpora et reliquias eorumdem in monasterio supradicto per * multos religiosos ac viros alios, tam clericos quam sæculares, dignos fidei, novimus ob religionem veræ fidei inibi esse recondita: qui in universali ecclesia populum civitatis Pisauri ad baptismum sanctæ ecclesiæ fidei converterunt, pia ac devota mente temporibus Maximiani imperatoris martyrium receperunt. Quorum solemnia in dicto monasterio ad honorem et reverentiam omnipotentis Dei devotissime celebrantur. Ad quorum solemnia, ac per octavas eorum centum annos de fratrum nostrorum consilio conferimus. Item concedimus ipsi monasterio quadragesima peculiari omni die quindecim annos ob reverentiam sanctorum martyrum. Item III feria post festum dominicæ resurrectionis, in quo festum dedicationis noscitur celebrari, centum annos. Item concedimus atque damus per omnes dominicas dies mensis maji, Ascensionis et Pentecostem centum annos. Item in festivitatibus S. Laurentii et S. Margheritæ, ac etiam per octavas eorumdem quindecim annos. Item singulis diebus totius anni feriatis, et non feriatis septem annos, et septem quarantenas. Item in festo SS. Apostolorum Petri et Pauli centum annos: et beatorum Apostolorum Simonis et Judæ et omnium sanctorum, de beatorum Apostolorum Petri et Pauli et omnium sanctorum ac nostra auctoritate confisi vere pœnitentibus et confessis de injuncta eis pœnitentia dictas indulgentias in Domino relaxamus. Universitatem vestram monemus et hortamur in Domino, atque in remissionem omnium vobis injungimus peccatorum, quatenus, a Deo vobis collatis [tantis beneficiis], pia et grata nobis caritatis subsidia erogetis, ut per subventiones vestras dicto monasterio per merita ipsorum martyrum consulatis. Datum Laterani V kalend. januarii, pontificatus nostri anno secundo (et Domini 1256).
[7] [Coluntur iidem diebus 28 et 29 octobris.] Præterea ab antiquissimo tempore die 28 octobris, natali SS. Decentii et Germani, in ecclesia prope Pisaurum, cujus sunt patroni titulares, eorum agitur festum; sed per totam diœcesim id die sequenti obtinet, propter concurrentem solemnitatem ritus duplicis secundæ classis SS. Simonis et Judæ. Verumtamen in Officiis propriis diœceseos Pisauriensis ad diem 29 octobris legitur hæc dumtaxat oratio propria: Annue, quæsumus, omnipotens Deus, ut sanctorum martyrum tuorum Decentii et Germani nos lætificet festiva solemnitas: ut quorum suffragiis nitimur, eorum natalitiis gloriemur. Per Dominum, etc. Reliqua desumenda sunt e Communi. Sed post orationes et antiphonas in litaniis, vel majoribus vel minoribus, occurrunt de sanctis patronis Pisauriensibus sequentia: Ant. “O sancti Dei electi Decenti, Germane, Heracliane, Nicolae, Sancti, Petre, Jacobe, Marce et Ciche, Michelina, Seraphina, olim cives nostri in terris, nunc patroni in cœlis, una cum Felice, Mustiola et Emygdio, intercedite pro nobis.” v. Mirabilis Deus in sanctis suis. R. Et sanctus in omnibus operibus suis. Oremus: Deus, qui sanctis tuis Decentio et Germano, Emygdio, Heracliano, Nicolao, Sancto, Petro, Jacobo, Marco et Cicho, Michelinæ, Seraphinæ, Felici et Mustiolæ ad hanc gloriam veniendi copiosum munus gratiæ contulisti, da nobis famulis tuis nostrorum veniam peccatorum, ut sanctorum tuorum intercedentibus meritis, ab omnibus adversitatibus [mereamur] liberari. Per Christum Dominum nostrum. Amen.
[8] [Eorum reliquiæ fuere inventæ sæculo XVI et amissæ sæculo XIX.] Verum anno 1625 Thaddæus III, abbas Camaldulensium Pisauriensium ac postea totius Ordinis abbas generalis, corpora sanctorum in ecclesia SS. Decentii et Germani recondita exaltare cupiens, ad ea eruenda gnavam dedit operam, invenitque in sepulcro marmoreo corpora SS. Decentii et Germani, et in alio sepulcro minore lipsana SS. Vitalis, Fabiani et Sebastiani MM. necnon SS. Stephani et Bonifacii confessorum: quæ sacra pignora, die 29 octobris, primum fidelium venerationi exposita, dein recondita fuere. Hæc ex nostrorum decessorum superstitibus schedulis: quibus consonat Mittarelli, ajens: Thaddæus III, nobilis Pisauriensis, abbas sanctæ Mariæ Angelorum de Pisauro, obliteratam dolens memoriam sanctorum Germani et Decentii patronorum urbis Pisauri, quorum corpora quiescebant in suburbana ecclesia monasterii eorum nomini dicati, quod olim Classensi abbatiæ, nunc suo Pisauriensi monasterio fuerat adnexum, inter primas sui regiminis sollicitudines, non contemnendam putavit inquisitionem eorum corporum, quæ feliciter etiam post multam adhibitam diligentiam invenit condita in quadam capsula lignea. Colloquio habito cum episcopo Pisauriensi, familiariter ostendit illi capsulam membranaceamque paginam adjunctam, quæ fidem faciebat ipsas esse reliquias præfatorum sanctorum martyrum. Verum, quia paginæ characteres ob temporis diuturnitatem vix percipi poterant, eum Romam misit ad antiquitatis sacræ studiosos, qui certum id esse monumentum existentiæ eorum sacrorum corporum pronuntiarunt. Quare ad diem præstitutam solemni apparatu eædem reliquiæ devotioni populorum fuere expositæ. Restauratum ea occasione templum ab abbate, qui confessionis locum, luminibus continuo adhibitis, præcepit exinde honorari. Ipsa vero die decantata est pontificalis Missa, et publica facta supplicatio in eorum honorem; tota civitate confluente [Mittarelli, Annal. Camald. tom. VIII, pag. 274, et 326.] . Alibi idem Mittarelli narrat Thaddæum abbatem corpora SS. Decentii et Germani, quæ asservabantur in confessione ad planum ecclesiæ transtulisse super planum presbyterii, ad quod ascenditur duabus utrimque scalis [Eodem op. tom. III, pag. 336.] . Urnam vero, effigie animalium ornatam, nonnisi per foramen videri posse scribebat anno 1742 testis oculatus Antonius Franciscus Zaccharia [Excursus litterarius, pag. 10.] . Sed cum anno 1808 tractus Pisauriensis regno Italiæ annexus esset, atque abbas Camaldulensium Pisauriensium, Donatus de Cremona, animadverteret a novo gubernio in ecclesias manus impias injici, operam suam, adjuvante fratre laico Terentio Giandoni, ad sanctorum martyrum reliquias in tuto collocandas alacriter posuit. Verum minus feliciter successit hoc tentamen Donato: nam cum lipsana SS. Decentii et Germani, in duabus thecis posita, trans Padum flumen Cremonam ferret, navicula et ipsæ sacræ reliquiæ, aquis inexpectato crescentibus, submersæ sunt [Bertuccioli, loc. cit.] .
[9] [Acta eorum non sunt sincera.] Restat ut SS. Decentii et Germani Passionem non parum esse mendosam ostendamus. Traduntur enim in ea SS. Decentius et Germanus anno Christo 313 tempore Galerii Maximiani imperatoris et Melchiadis papæ anno 5 sanguinem pro Christo fudisse. Convenit cum anno Christi 313 tempus Melchiadis, qui sexto nonas julias anni 311, ecclesiam Romanam regere cœperit, atque anno 314 ad cælestem vitam migrarit [Papebrochius, Conatus ad Catalogum Rom. Pontificum, pag. 46*] ; sed repugnat Galerii Maximiani tempus, qui circa initia mensis maji anni 311 e vivis excessit [Art de vérifier les dates, pag. 348, edit. 1770.] . Delendus itaque annus 313; cui non male substitues annum 311, qui in antiquis Romanorum pontificum catalogis quasi VIII consulatu Galerii Maximiani et Melchiadis pontificatu exornatur. Neque defendi potest annus 313 dicendo Galerii Maximiani nepotem, Galerium Maximinum (alias sed ex errore Maximianum [Lactantius. De morte persecutorum, cap. 18, col. 224 et seqq. edit. Migne.] ,) imperatoria dignitate ad annum 313 usque fuisse ornatum: hic enim, utpote imperator in Oriente, Pisaurienses numquam sibi subditos habuit, atque ante V kalendas novembris anni 313 vitam clausit. Adde quod tunc temporis per Constantini Magni edictum omnibus fas erat christiana dogmata palam profiteri [Euseb. Cæsar., de Vita Constantini. lib. II, cap. 24 et seqq; Baronius, Annales, ad annum 312, num. 64.] , ac proin minus verosimile est Tarsum, cui munus judicis incumbebat, adversus SS. Decentium et Germanum, religionis peregrinæ accusatos, capitalem sententiam pronuntiasse. Præterea in Passione narrantur christiani Pisaurienses, cum de cæde utriusque sancti certiores essent facti, insurrexisse contra Tarsum proconsulem, et interfecisse eum cum triginta militibus suis, et domum ejus castri superius et exterius, muros magnæ altitudinis a fundamentis destruxisse: quod neutiquam cum animi remissione christianorum, qualis ineunte sæculo IV adhuc erat, concordat. Cæterum adjunctum illud ex Passione S. Apollinaris, Ravennatensium episcopi, desumptum est; unde quoque in Acta S. Verani transierat. Scribitur enim in S. Apollinaris Actis: Videntes christiani tantam impietatem (necem S. Apollinaris) commoti sunt, et irruentes super paganos, tanta allisio fuit, ut subito amplius quam ducentos homines impiissimos christiani interfecerint [Acta SS. tom. V Julii, pag. 347.] . Quemadmodum et in Actis S. Verani, S. Apollinaris socii, qui fertur occisus a Ricco et Astulfo, christiani … undique circumfluentes manus in Riccum et Astulfum injecerunt et eos cum omni domo sua et familia et progenie pariter exusserunt præter illos qui fidem jam acceperant [Ibid. tom. XII Octobris, pag. 788.] . Atque hæc adjuncta præsertim me movent ut SS. Decentii et Germani Passionem fœtum vel sæculi XIII vel sequentis judicem. Etenim, cum tunc Camaldulensium monasterio Ravennatensi S. Apollinaris de Classe monasterium Pisauriense esset unitum, ac proin S. Apollinaris Passio in utroque cœnobio absque dubio prælegeretur, et isto ævo vix unus in Italia injuriam sibi suisque illatam inultus ferret, facile intelligitur quomodo sibi honori duxerint Pisaurienses in sumenda vindicta de cæde suorum sanctorum Ravennatenses imitari.
[Annotata]
* lege sol mundum.
* male et.
PASSIO SS. DECENTII ET GERMANI
Ex tom. III Annalium Camaldulensium ad annum 1145, pag. 335.
Decentius, episcopus, martyr, Pisauri in Italia (S.)
Germanus, diaconus, martyr, Pisauri in Italia (S.)
BHL Number: 2115
EX. IMPR.
[SS. Decentius et Germanus ad Pisaurum martyrio coronantur et sepeliuntur.] Tunc Tarsus proconsul a jussit militibus, ut sanctos Decentium et Germanum extra civitatem ducerent, nescientibus christianis, in tantum eos cæderent ferreis virgis et lapidum percussionibus, quousque mortui deficerent, et corpora eorum in mare præcipitarent. Milites vero media nocte ligaverunt sanctos martyres et duxerunt extra civitatem, et ut jussum fuerat, fecerunt. Mare vero sanctorum corpora ejecit in litore inter rivum, qui vocatur Gelica, et montes. Mane autem facto, divulgata sunt omnia, quæ gesta fuerunt erga sanctos martyres. Tunc insurrexerunt b christiani contra Tarsum proconsulem, et interfecerunt eum cum triginta militibus suis, et domum ejus castri superius et exterius, muros magnæ altitudinis a fundamentis destruxerunt. Christiani vero susceperunt corpora sanctorum martyrum Decentii et Germani, et condierunt ea cum aromatibus, et sepelierunt in arca marmorea non longe procul a civitate juxta stratam majorem. Martyrizati autem sunt sancti martyres Decentius et Germanus V kalendas novembris in civitate Pisauria, regnante domino Jhesu Christo, cui est honor etc. Mortui autem sunt Decentius et Germanus anno Christi CCCXIII c, tempore Galerii d Maximiani imperatoris, et Melchiadis papæ anno V e, die XXVIII octobris in civitate Pisauri, et in loco, ubi nunc ædificata est ecclesia sanctorum Decentii et Germani; quæ ecclesia tertia feria post festum Dominicæ Resurrectionis fuit Deo et sanctis consecrata, et dictis sanctis martyribus dicata.
ANNOTATA.
a Proconsul. Cum neque Flaminia, in qua jacebat Pisaurum, neque alia Italiæ pars unquamprovincia fuerit Romana, perperam dicitur huic regioni præfuisse proconsul Tarsus. Hic potius consularis nuncupandus, nam Flaminia consulari commissa erat [Pancirolli, Commentarius in notitiam Imperii. ultra Arcadii et Honorii tempora; ap. Grævium in Thesauro Antiq. Rom. tom. VIII, col 1593, 1793 et 1906.] .
b Tunc insurrexerunt. Ostendimus in Commentario prævio auctorem Passionis cædem Tarsi ejusque militum ex Actis S. Apollinaris Ravennatensis descripsisse.
c Anno Christi CCCXIII. Verosimilius est SS. Decentium et Germanum aliquanto ante martyres occubuisse. Cfr Commentarius prævius, num. 9.
d Tempore Galerii Maximiani. Cfr de hoc loco Commentarius prævius, num. 9.
e Anno V. Melchiades non ultra tres annos et aliquot menses sedit in cathedra Romana. Ita meliores Romanorum Pontificum catalogi [Origines de l'eglise Romaine, tom. I, Pieces justificat. pag. III et seqq.] .
DE SANCTIS MM. ANTIOCHENIS SMARAGDO, MARIANO SEU MARIANA ET ARCHELAIDA
INCERTO TEMPORE.
Sylloge critica
MEMORIA EX MARTYROLOGIIS HIERONYMIANIS
Smaragdus, martyr Antiochiæ (S.)
Marianus seu Mariana, martyr Antiochiæ (S.)
Archelaidas, martyr Antiochiæ (S.)
V. D. B.
In opere nostro sæpius jam monui Martyrologium, quod Hieronymianum dicitur, esse confectum ex multis calendariis seu synaxariis singularum ecclesiarum; [In laterculis Hieronymianis annuntiantur hodie, depravatis nominum formis,] ita ut collector ad singulos dies laterculis suis adscripserit nomina, quæ in illis calendariis ad eosdem dies reperiret, non curans illa nomina ad alios dies jam adscripta esse, ita ut diversis diebus iidem sancti pluries recurrant. Quin etiam, si collector ille in calendaria inciderit, in quibus nominum forma aut ordo aliquantum turbata essent, plures inde creavit turmas; ita ut etiam uno die sanctorum nomina duplicaverit. Sed ad hunc scopulum ne offendamus, periculum hodie nullum est, quoniam brevissimi sunt Hieronymiani fasti. Quæ res eo opportunior est quod Wrightii Martyrologium Syriacum, cujus quanta sit utilitas ad diem præcedentem in S. Thrasea et sociis videre fuit, nulla hodie profert nomina adeoque inutile nobis est ad extricandos laterculos Hieronymianos. In his itaque imprimis legitur juxta codices Florentinii Lucences: In Antiochia Syriæ Marandi, Mauriani, Arcelladi; juxta Corbejensem Dacherii: In Antiochia Syriæ Marandi, Marianæ, Arcelludi; juxta Epternacensem S. Willebrordi seu Antverpiensem: In Antiochia natalis Zmaragdi; et post interposita aliquot nomina: Marianæ, Artheladi; juxta Richenoviensem Sollerii: In Antiochia Smaragdi, Mariani; Augustanum item Sollerii non nisi Arceladi nomen habet; Labbeanum ejusdem, omisso Smaragdo, Arcelladum et Marianam cum aliis nominibus miscet; Corbejense brevius similiter Sollerii his conceptum est verbis: [SS. Smaragdus Marianus seu Mariana et Archelaidas, passi Antiochiæ incerto tempor] In Antiochia Syriæ, Mirandi; et demum alterum Corbejense Martenii: In Antiochia Syriæ, Nicandri.
[2] Principem porro hujus turmæ Smaragdum dictum fuisse manifestum est; Marandus vero, Mirandus et Nicander librariorum corruptelæ sunt. Marianus an Mariana dein legenda sit, perquam obscurum; Maurianus profecto depravata forma est. Arcelladus seu Arceladus, Arcelludus, Artheladus videntur totidem esse menda, et verum nomen Archelaidas seu Archilaidas; quæ formæ in veteribus titulis reperiuntur [Cfr Thesaurus græcus Stephani, edit. Didot, V° Ἀρχελαἳδας et Ἀρχιλαἳδας.] . Etenim passim aspirationes in nominibus peregrinis absunt a laterculis Hieronymianis; ita ut verbi gratia fere semper scriptus sit Euticius loco Eutychii. Dein finalitatem as in eodem nominum genere ibidem passim mutari in us docuimus ad præcedentem diem in S. Thrasea. De Antiochia Syriæ, quæ et ad Orontem dicitur, nihil est quod addamus: nulla enim in Oriente post Jerusalem et Alexandriam fuit celebrior civitas. Quum et multi et diversis temporibus ibidem passi fuerint martyres, nullum apparet indicium quo statuatur sub quo imperatore SS. Smaragdus, Marianus seu Mariana et Archelaïdas sanguinem pro Christo fuderint. Neque videntur hi martyres multum celebres fuisse, quum a Wrightii Martyrologio Syriaco, Antiochenorum martyrum copioso; absint ad omnes anni dies eorum nomina. Neque in aliis fastis apparent hæc nomina alio quam præsenti die; ita ut timor non sit ne jam semel aut bis recensiti fuerint.
DE S. DIOMEDE MARTYRE LEUCOPOLI IN CARIA
INCERTO TEMPORE.
SYLLOGE.
Diomedes, martyr, Leucopoli in Caria (S.)
AUCTORE H. M.
Quod in antiquioribus martyribus, quorum gesta scripta non sunt, [S. Diomedis cultus Constantinopoli,] accidere non raro deprehendimus, eorum nimirum memoriam, novis sanctis superadditis, ex ecclesiasticorum fastorum tabulis prorsus evanescere, illud hodie in S. Diomedis martyris Leucopolitani causa factum esse intelligimus. Qui enim in vetustioribus annuntiatur kalendariis, adeo a recentioribus exulat ut post sæculum XIII nullum ejus vestigium reperiamus. Monumenta sane Constantinopolitana, sive synaxaria ea sint sive menæa, quæ sancti martyris nomen præferunt, illa ætate juniora judicare non licet, tum ob sanctorum omnium qui nominantur antiquitatem, tum ob ordinem festorum a Sirleti Menologio et Menæis excusis maxime abhorrentem. Sunt autem in primis Synaxarium Sirmundianum, sæculi XI, quod, ut me monuit doctissimus vir J. H. Nolte a Claromontano Collegio S. J. ad Meermannianam bibliothecam, atque hinc ad litterarium thesaurum equitis Angli, Thomæ Philipps, in Middlehill transiit [Hänell, Catalogi Codd. Mss. pag. 844, cod. 372 Meerm.] ; deinde veniunt ordine temporis, ut ex annuntiationibus conjicio, Menæa quædam incertæ originis, alia Mazarinæa ac demum duo Mediolanensia, quorum omnium fastos descripserunt decessores nostri.
[2] [et apud Græcos Italiæ.] Atqui sancti martyris cultum Constantinopoli pervetustum fuisse demonstrat kalendarium Neapolitanum, quod sæculo IX marmori insculptum, ex libris certe Constantinopolitanis maxima parte desumptum est [Mai, Scriptt. vett. tom. V, pag. 64.] . In hoc monumento legitur: P. S. DIOMIDII, quam annuntiationem, quum ad diem 16 augusti nomen S. Diomedis Niceni martyris celeberrimi ab illis fastis absit, ad S. Diomedem Leucopolitanum non pertinere forte quisquam autumaret, nisi obstaret, quod in nonnullis kalendariis ad diem 28 octobris aperta fit mentio Leucopoleos. Præterea alterum ab Italiæ Græcis testimonium nobis afferunt fasti Eclogadii Cryptoferratensis, sæculo XI ineunte scripti, quibus ut mihi videtur cultus S. Diomedis in Italia signatur ultimum indicium. Namque in Menæis quæ, integro sæculo nondum elapso, ad usum suorum descripsit Nilus II, abbas Cryptæferratæ [Toscani, ad typica Græcorum animadversiones; pag. 12, 40 et 80.] , abest hujus sancti nomen. Diutius Constantinopoli permansit memoria S. Diomedis, procul dubio, quoniam in aliquam ex numerosissimis hujus urbis ecclesiis [Cangius, Cpolis christ. lib. III, pag. 1 et seqq.] , ejus reliquiæ aliquando asportatæ fuerunt; nam in omnibus ecclesiis actum fuisse ejus festum verisimile non est, propter silentium Kalendarii Cpolitani a Morcellio editi, quo festa toti urbi communia potissimum exhiberi videntur.
[3] [Leucopoli in Caria,] Nomen igitur et cultus S. Diomedis extra omnem controversiam posita sunt, ut et ipse martyris titulus, quem omnia kalendaria ipsi tribuunt: at, his exceptis, pauca tantum, eaque valde dubia de ipso asseri possunt. Locum quidem martyrii Leucopolim, græce Λευκόπολιν aut Λευκούπολιν, aperte designant kalendaria omnia, Italis exceptis; verum in quanam provincia sita fuerit hæc urbs, minime indicant. Quod sane nos incertos omnino facit, quum apud unum tantum auctorem, Plinium seniorem [Hist. Nat. lib. V, num. 29. Ed. Hard. Cfr. P. Mela, lib. I, cap. 16.] , tale nomen inveniamus, ac profecto iis in adjunctis quæ dubitationem nedum tollant, multum augent. Postquam enim Doridem seu Doriorum in Caria colonias Caria circumfundi, ad mare utroque latere ambienti, et a Cnido incipere dixit, ita prosequitur: Doridis in sinu, Leucopolis, Hamaxitos, Elæus, Euthene. Dein Cariæ oppida, Pitaium, Eutane, Halicarnassus … Inde Myndos, et ubi fuit Palæmyndus, Nariandus, Neapolis, Caryanda, Termera libera, Bargyla, et a quo sinus Jasius, oppidum Jasus. Leucopolim ergo in sinu Doridis, seu in sinu Ceramico, qui nunc sinus est Cous *, ponit Plinius: at præterquam quod quædam non accurate ab hoc auctore indicari jure suspicamur, nemo hucusque post itinera illustrium virorum, Pococke, Chandler, Choiseul-Gouffier, Leake, Hamilton, Texier, quorum opera ob oculos habeo, earum urbium quæ sinui Doridis circumjacebant, situm certo determinavit. Inter Cnidum ergo et Halicarnassum, quod est littus sequentibus spatium circiter 200 chiliometrorum, Leucopolis quærenda est. Sed hic ancipites hæremus propter verba quædam Pomponii Melæ, cujus operibus Plinius usus est. Ait enim: Trans Halicarnasson illa sunt, littus Leuca, urbes Myndos, Caryanda, Neapolis sinus Jasius et Bargylicus. Quum autem inter Leuca littus et Leucopolim aliquam appellationis cognationem inveniamus, pronum esset conjicere vicina fuisse hæc loca; quod tamen cum Plinii et Melæ verbis vix consistere videtur. Nam juxta antiquiorem ex his auctoribus, Leuca littus situm fuisset inter Halicarnassum et sinum Jasium, seu in parte septentrionali pæninsulæ ad cujus meridiem, si Plinio fides habetur, exstitit Leucopolis. At conciliabuntur non difficili negotio dicta veterum, si Leuca vocatus fuit, non solum regionis tractus qui mari adjacebat, sed et partes etiam magis interiores, unde Leucopolim in parte septentrionali sinus Ceramici jacuisse dicemus, et quidem non procul a littore, in loco a Mylassis, ut infra videbimus, non nimis remoto. Situm autem accuratius designare, tacentibus veteribus geographis omnibus, præter Plinium et Pomponium Melam, nec facem præferentibus recentioribus horum locorum exploratoribus, non absque temeritate conaremur.
[4] [non longe a Mylassis incerto tempore passus est.] At cur a Mylassis non longe distantem fuisse Leucopolim credamus, jam explicandum est. Scilicet legimus in Actis S. Eusebiæ quæ sæculo V Mylassis pie vixit et mortua est, celebratam fuisse memoriam S. Ephrem, olim Mylassorum episcopi [Acta SS. tom. II Januarii, pag. 600 et 601; Migne, Patr. Gr. tom. CXIV, col. 991.] , in Leuce vico ἐν Λευκῇ κώμῃ in quo corpus conditum fuerat. En igitur tria habemus testimonia, quæ in eodem fere regionis tractu istud nomen Leucopolim aliquatenus referant. Concludamus igitur oportet Leucopoli, Cariæ ignobili loco (nam vocabuli πόλις non una notio est, ut apud Suicerum videre est), Mylassis celeberrimæ urbi proximo, passum fuisse S. Diomedem. Et quoniam conjecturis totum nostrum negotium hic agendum est, aliam quamdam opinionem, quam nobis Actorum ille locus suggerit, etiam addemus. Ad hoc utique inclinamur ut credamus in vico prope urbem primis temporibus stetisse christianos, et quidem non procul a portu, quo liberior esset ad cæteras ecclesias in Asiæ littore positas aditus. Accedit quod Mylassæ, ut cæteræ urbes Cariæ, idolorum cultui omnino fuere deditæ et templis adeo abundaverunt ut, referente Athenæo [Lib. VIII, cap. XIX, pag. 348. Ed. Lugd. 1612.] , Stratonicus citharædus ibidem cum appulisset et homines paucos, multa vero templa intuitus esset, hæc non illos versibus allocutus sit: Ἀκούετε νάοι, audite templa. In suburbiis igitur manserunt pauperes et omnibus exosi christiani, hic passus est S. Diomedes exemplum forsan secutus illius Ephrem, cujus nomen tantum servavit historia. Tandem sub Diocletiano potius aut sub Licinio illum martyrii corona donatum fuisse arbitrarer, quoniam in interiore Caria ante hæc tempora vix aliquot christianos fuisse crederem. Nullius enim episcopi hujus provinciæ nomen in fastis ecclesiasticis legitur ante concilium Nicænum. Martyres etiam paucissimos in illa regione passos martyrologia exhibent: invenimus tantum S. Thyrsum sub Decio [Acta SS. tom. II Januarii, pag. 808 et seqq.] , et S. Acatium sub Licinio [Ibid. tom. VI Jul. pag. 547.] , et S. Acatium sub Licinio [Ibid. tom. VI Jul. pag. 547.] , utrumque Mileti, quæ urbs in ipsis Cariæ limitibus sita ad Ioniam sæpius refertur, ac dein SS. Diodorum et Rodopianum [Ibid. tom. I Maii, pag. 382.] , sub Diocletiano, Aphrodisiade, in Cariæ metropoli, a suis civibus propter Christi fidem necatos.
[Annotata]
* Golfe de Stanco.
DE S. SOPHRONIANO MARTYRE CARTHAGINENSI ET DE SS. MM. AMARANTO SEU AMARANTA, QUINTO ET LUCIO
INEUNTE FORTE SÆCULO IV.
SYLLOGE CRITICA
Memoria ex martyrologiis Hieronymianis.
Sophronianus, martyr Carthaginensis (S.)
Amarantus seu Amaranta, martyr (S.)
Quintus, martyr (S.)
Lucius, martyr (S.)
Auctore V. D. B.
Jam ad diem proxime præcedentem obvius fuit in Usuardo Greveni apud Carthaginem natalis S. Suffrasiani; [S. Sophronianus, martyr Carthaginensis,] quem in prætermissis monuimus errore unius diei acceptum fuisse ex hodiernis Hieronymianis laterculis, in quibus eadem nominis corruptela passim occurrit. Scilicet in codicibus Lucensibus Florentinii legitur: Et in Carthagine sancti Suffronisiani; in Corbejensi majori Dacherii: In Carthagine sancti Suffonisæni; in Epternacensi S. Willibrordi seu Antverpiensi: In Carthagine Fofroni; in Richenoviensi Sollerii: Et in Carthagine Sofronii; et demum in auctario Barberiniano Martyrologii Bedæ: In Carthagine S. Suffratiani. Inde in Martyrologium ecclesiæ Africanæ, quod undequaque collegit Morcellius [Africa Christiana, tom. II, pag. 373.] , intulit hic ad præsentem diem hanc commemorationem: Carthagine S. M. Suffroni. Sed Suffronius nullam nominis latini aut græci formam habet, licet in testamento S. Remigii, archiepiscopi Remensis [Acta SS. tom. 1 Octobris, pag. 167.] , legatur Suffronia colona, et inter episcopos Moguntinos veteres recenseatur Suffronius [Werner, der Mainzer Dom, tom. I, pag. 368.] ; hæc quippe variationes sunt nominis Sophroniæ seu Sophronii, per dialectum gallicanam introductæ. Multo magis a vera forma detorta nomina Suffrasianus, Suffratianus, Suffronisianus, Suffronisænus et Fofronius. Sofronius seu Sophronius bona forma est; sed quum in plerisque codicibus usitatissima finalitas anus adsit, hæc negligi non posse videtur: et idcirco non dubitavimus in fronte S. Sophronianum scribere. De hujus sancti gestis nihil omnino nobis compertum. Licet Carthagine passus fuerit et cultus, Abest ejus nomen a kalendario Carthaginensi, edito a Mabillonio [Analecta, pag. 163 et seqq. edit. in fol.] . Servum aut libertum fuisse indicat peregrinum vocabulum.
[2] [et SS. MM. Amarantus et] Interposito sanctorum Simonis et Judæ natali, hæc deinde adduntur in Lucensibus Hieronymianis fastis: [Lucius, non innotuerunt nisi ex laterculis Hieronymianis.] Amaranti, Quinti et Luci; ubi Corbejensis major Lucio anteponit Justum. Antverpiensis seu Epternacensis ita prosequitur: Kartaginis Amarantæ, Quinti et Lucii; Augustanus Sollerii, omisso Sophroniano, in hunc modum: Amanti, Marinæ, Quinti, Lucii; proxime ad hæc Labbeanus: Amaranti, Marianæ, Quinti, Luci. In his manifestum est Marinam seu Marianam esse de turma Antiochena, de qua supra dixi. Amantius propter singularitatem negligi posse videtur. Eamdem ob causam curanda non est Carthaginensis palæstra, signata in codice Antverpiensi et perperam a S. Sophroniano ad hanc turmam deducta. Supersunt Amarantus seu Amaranta, Quintus et Lucius; de quibus quæri potest num iidem sint qui die 29 octobris recenseantur, scilicet SS. Hyacinthus, Quintus, Lucius seu Lucinius et Felicianus. Hyacinthi utique nomen pessime habitum fuit a librariis, quippe qui id mutaverint in Sanecintum, Sacinthum, Sancinctum, in Sacum et Notum et demum Sacinatum. Verum quantumcumque hæ formæ corruptæ sint, eos ab Hyacintho profectas esse apparet. Amarantus autem aliud omnino nomen est, non vulgare quidem, verumtamen non rarum, et nihil cum Hyacintho commune habens. Adde Felicianum, qui pars est Hyacinthianæ turmæ, numquam intrudi inter S. Amaranti socios: quod profecto factum fuisset, si eadem turma duobus prodiisset diebus.
DE S. HONORATO, CONF. PONT. VERCELLIS IN ITALIA
ANNO CCCCXV.
COMMENTARIUS HISTORICUS
Honoratus, conf. pont. Vercellis in Italia (S.)
AUCTORE V. D. B.
§ I. Retectio corporum SS. Eusebii, Limenii et Honorati sub pavimento diruti chori ecclesiæ cathedralis Vercellensis. Titulus S. Honorati. Vita ejus et elogium per Petrum Galesinium. Ejus nominis inscriptio in Martyrologio Romano.
Arbitrabantur sæculo XVI FF. Prædicatores Mediolanenses se in suo S. Eustorgii templo reliquias possidere S. Honorati, [Quum templum cathedrale Vercellense, cujus novam ædificationem tentarat Guido Ferrerius,] episcopi Vercellensis, quem et natione Mediolanensem dicebant; quum Vercellis casu retectum est beatissimi viri corpus [Cfr Aurelius Corbellinius, Vite de' Vescovi di Vercelli, pag. 13; Marcus Aur. Cusanus, Discorsi historiali concernenti la vita de' Vescovi di Vercelli, pag. 59.] . Templum cathedrale, quæ prius Vestæ ædes fuerat, a S. Eusebio martyre divino cultui sub patrocinio S. Theonesti sæculo IV consecrata, sed a S. Albino sæculo V restituta et in honorem S. Eusebii dedicata, ruinam trahebat. Quocirca, quum anno 1562 cardinalis Guido Ferrerius cathedram Vercellensem occupasset, constituit eam a fundamentis reædificare. Arte operaque architectonis Pellegrinii usus, omnia comparata habebat, quum lis inter ipsum et capitulum, omnibus ejus consiliis adversum, orta est, episcopo volente a choro incohare, capitulo a novo templo, ut pristinum chorum, privilegiis aliquot ornatum, conservaret. Sperandum non erat capitulum a sua sententia recessurum. Quam ob causam episcopus, nemine monito, chorum nocte quadam anni 1571 penitus demolitus est. Sed postridie 5,000 scuta aurea in novam fabricam obtulit; quam tamen summam capitulum non admisit nisi quadriennio post, quum Ferrerio successisset Joannes Franciscus Bonomius, summa auctoritate vicarii apostolici ornatus; qui et ipse 2,500 scuta aurea promisit, et capitulum totidem in novi chori constructionem; de quibus rebus anno 1577, die 29 martii, publicum instrumentum confectum est.
[2] [opera Bonomii episcopi et vicarii apostolici reficeretur, inventa sunt anno 1575 sub pavimento chori sepulcra SS. Eusebii, Limenii et Honorati,] Interea dum hæc controversia adhuc ferveret, diruta sunt vetera fundamenta chori et novum opus incohatum et lente properatum. Sed ecce sub pavimento musivo apparent tres successivi sepulcretorum ordines. Quorum duo inferiores videntur fuisse gentilium; tertius manifesto christianus erat. Exstructus enim fuerat farturis albis cum crucibus rubris in quatuor partibus; tumulique aliquot ex marmore aliove lapide secto erant, cooperculis crucium incisione et epigrammatum scriptura ornatis. In hoc tertio sepulcreto seu sepulcrorum ordine retecti tumuli SS. Eusebii, Limenii et Honorati. Quæ inventio facta non est anno 1565, ut sphalmate typographico tradit Cusanus [Discorsi, pag. 58.] , et secundum eum Petrus Hyacinthus Gallizia di Giaveno [Atti de' sancti de' dominj della reale casa di Savoja, tom. II, pag. 338.] , — tunc enim nondum choro mutando manus admotæ erant, — sed certe post annum 1573, quo laborem incohatum fuisse perhibet Gaufredus Casalis [Dizionario geografico degli stati del re di Sardegna, tom. XXIV, pag. 64.] , et quidem anno 1575, quum reficeretur pavimentum, ut alio loco, non ciferis seu notis, sed integris verbis nell' anno mille cinquecento settanta cinque scripsit ille idem Cusanus [Discorsi, pag. 302.] . Concludebantur sancta corpora tribus arcis præcipuis; in quarum media jacebat corpus S. Eusebii. Secunda a dexteris continebat corpus S. Limenii, qui Vercellis sedit inter sanctos Eusebium et Honoratum; et tertia, a sinistris S. Eusebii, corpus S. Honorati.
[3] [cum inscriptione, ex qua præcipue S. Honorati laudes innotuerunt.] Hujus tumulo hæc inscripta erant carmina, ex quibus potissimæ ejus Vitæ partes cognovimus:
PONTIFICIS SANCTI CINERES TENET HONORATI
ARCA HOMINIS VILIS QVÆ MANET INGENIO.
HVNC SANCTVM DOCVIT, NVTRIVIT PASTOR ALVMNVS,
EGREGIVS MARTYR, PRÆSVL ET EVSEBIVS.
EXILII POENAS ET CARCERIS ISTE SVBIVIT:
DISCIPVLVS CHARVS ET SOCIVS PARITER.
AMBO FIDE DIGNI, MERITIS ET NOMINE FRATRES,
CVM CHRISTO IVNCTI PRÆMIA SVMMA TENENT.
TERTIVS HANC VRBIS SEDEM TENVIT HONORATVS
ANTISTES, CVIVS SPIRITVS ASTRA TENET;
EVSEBIVS PRÆSVL PRIMVS, QVI MARTYR ALVMNVS,
CÆLORVM POSTQVAM REGNA BEATA PETIT.
HIC PATER ECCLESIAM DOCVIT HANC DOGMATE RECTO,
SERMONES COMPLENS ACTIBVS IPSE SVOS.
TERRIS AC CÆLO CONIVNCTVS VBIQVE MAGISTRO,
EVSEBIO CONSORS HIC HONORATVS ADEST.
(Antepenultimo versu in editionibus Franc. Aug. ab Ecclesia [Cardinalium, archiepiscoporum, episcoporum et abbatum Pedemontanæ regionis historia, pag. 135.] , Ughellii [Italia sacra, tom. IV, col. 761.] et Cusani [Discorsi, pag. 59.] legitur sermonibus, et apud Cusanum insuper suis loco suos; mihi scribendum visum sermones. Æstimat Tillemontius [Mémoires ecclésiastiques, note 54 sur saint Ambroise, tom. X, pag. 328, edit. Brux.] tres titulos contineri illis carminibus, quorum secundus incipit a versu IX seu vocabulo Tertius, et tertius a Terris ac cælo; sed parum probabile hoc judicium.)
[4] [Scripsit tum itaque Galesinius, Bonomii amicus, Vitam S. Honorati, quæ numquam videtur fuisse edita;] Quum itaque tria illa sepulcra retecta fuissent, non potuerunt non vehementer excitari animi, Bonomii imprimis, præsulis sanctissimi, pietatis catholicæ propugnatoris prudentissimi et cultus sanctorum fortissimi assertoris, qui et templum cathedrale Vercellense, quamvis sanctorum pignorum dives [Cusano, Discorsi, pag. 349 et seqq.] , multis reliquiis ex Germania et aliunde allatis auxerat [Ibid. pag. 309 et 310.] . Ut condiscipulus olim fuerat S. Caroli Borromæi, sic ad finem vitæ ejus amicus fuit, sæpe cum eo conversans et consilia sua communicans. Ejusdem sanctissimi viri amicitia fruebatur, operam suam ei tribuens, Petrus Galesinius, domo Ancona, sacræ antiquitatis scrutator diligens [Argelati, Bibliotheca scriptt. Mediol. col. 2113; Tiraboschi, Storia della litteratura italiana, tom. VII, part. I, pag. 329.] . Latere itaque non potuit tanti thesauri inventio Galesinium; qui quam totus esset in colligendis sanctorum memoriis, facile adductus est ad conscribenda S. Honorati gesta, a nemine hactenus collecta. In annotatis itaque ad Martyrologium, quod anno 1578, triennio post inventa corpora, Venetiis edidit, hæc de S. Honorato loquens scripsit [Martyrologium S. Romanæ ecclesiæ, notationes, pag. 177.] : Cujus Vitam ex variis ecclesiæ Vercellensis monimentis contexuimus. Sed hæc Vita numquam videtur in lucem fuisse edita. Baronius in annotatis ad Martyrologium Romanum profitetur se eam non vidisse; neque eam adhibuerunt Franc. Aug. ab Ecclesia, Corbellinius, Ughellius vel Cusanus, inter texendam seriem episcoporum Vercellensium; neque ea usus est Ferrarius, scribens Catalogum sanctorum Italiæ; neque venit umquam in decessorum nostrorum musæum; neque eam novit Argelatius, qui immensam copiam librorum Galesinii in Bibliotheca Mediolanensi recensuit; neque eam alibi uspiam indicatam video.
[5] [inseruit idem perperam ad diem 28 octobris in suo Martyrologio ejus nomen, quod in Calendario Eusebiano legebatur ad diem 29: inde acceptum est in Martyrologium Baronii.] Verum, si hanc suam scriptionem typis edi non fecit Galesinius, omitti tamen noluit S. Honorati memoriam in Martyrologio, quod paulo supra indicavi. Ad diem itaque 28 octobris sequens elogium inseruit: Vercellis, sancti Honorati, episcopi et confessoris. Hic sanctissimi martyris Eusebii ab ineunte ætate discipulus, virtutum imitator, ac laborum socius, fidei vinculo cum eodem conjunctissimus, in Ariana persecutione non minas, non carcerem, non exilium extimuit: quæ omnia pertulit admiranda religiosi animi virtute. Et quidem jure merito locum ei dedit inter cælites, quum ante hominum memoriam ejus natalem celebret ecclesia Vercellensis. Quemadmodum scilicet ecclesia Mediolanensis ritum proprium habet Ambrosianum, sic Vercellensis ritu utebatur Eusebiano; sed Bonomius, ratus melius fore si ecclesia sua magis cum Romana conveniret, procuravit anno 1575 ut ritui Eusebiano substitueretur Romanus [Cusano, Discorsi, pag. 311.] . Atqui in calendario vetustissimi illius ritus ad diem 29 octobris legitur [Ibid. pag. 316.] : S. Honorati, episcopi ecclesiæ Vercellensis. Adde ejus nomen venire in antiquis Vercellensibus litaniis ante S. Duscelium seu Cælium, ejus successorem, ejusque effigiem suo ordine in templi parietibus pictam esse inter sanctos episcopos Vercellenses [Ughelli, Italia sacra, tom. IV, col. 761; Cusano, pag. 57.] . Quamobrem is multum erraret, qui, quoniam in nullo antiquo martyrologio S. Honorati memoria occurrit, crederet S. Honorati cultum ante ejus corporis inventionem non fuisse in usu. Lapsus tamen est Galesinius, quum (nescio qua mentis avocatione) signavit S. Honorati festum non die 29 octobris, sed uno die ante. Quem errorem admisit quoque Baronius in Martyrologio Romano; adeo ut qui tradunt Vercellenses S. Honorati festum nunc agere die 29 octobris, propter impeditum diem 28 per natalem apostolorum Simonis et Judæ [Cfr Ferrarius, Catalogus SS. Italiæ ad 29 oct.; Gallizia, aliique.] , manifesto a veritate aberrent. Verumtamen, pro more Martyrologium Romanum ducem secuti, de eo hodie dicimus. Jam itaque progredimur ad ejus gesta.
§ II. S. Honorati institutio in æde S. Eusebii: hujus scholæ forma monastica et clericalis. S. Eusebii exsilium Scythopolitanum; S. Honorati hujus exsilii participatio.
[S. Honoratus, a S. Eusebio Vercellensi enutritus, in æde ejus cum reliquis clericis vitam clericalem et monasticam professus est,] Natus sit oportet S. Honoratus circa annum Christi 330, ut suadet ejus vitæ series. Mediolanenses nonnulli eum intra sua mœnia natum dixisse jam docuimus; eumdem proceribus civitatis Vercellarum ortum esse tradidit Carolus a Basilica Petri in sua S. Gaudentii Novariensis Vita [Cfr Cusano, Discorsi, pag. 57.] : neutri absque antiquo testimonio. Institutum fuisse a S. Eusebio Vercellensi constat ex his epitaphii verbis:
Hunc sanctum docuit, nutrivit pastor alumnus,
Egregius martyr, præsul et Eusebius.
Quibus curis ita respondit ut et discipulus charus in illo titulo dici meruerit. Nulla tum in universo mundo schola præclarior; de qua alumnus aliquis in sermone de natali S. Eusebii, qui inter sermones S. Ambrosio adscriptos legitur, hæc coram plebe Vercellensi proloqui non dubitavit [Sermo LVI, num, 3 et 4, Opp. S. Ambrosii, tom. IV, col. 720, edit. Migne.] : Ex hoc autem, scilicet S. Eusebio, quasi quodam virtutum fonte lucidissimo, rivulorum hæc puritas emanavit. Nam quia castitatis vigore pollebat, propositum virginitatis instituit; quia abstinentiæ gloriabatur angustiis, monachorum introduxit forte servitium; quia blandimentis præditus erat lenitatis, cunctorum civium in Deum provocavit affectum; quia pontificii administratione fulgebat, plures e discipulis suis elegit hæredes. Quamvis igitur nonnulli liberis suis relinquant auri argentique thesauros, nemo tamen sancto Eusebio ditiores reliquit; siquidem omnes exstiterunt sacerdotes aut martyres. Nam, ut cætera taceam, illud quam admirabile est, quod in hac sancta ecclesia eosdem monachos esse instituit quos clericos; atque iisdem penetralibus sacerdotalia officia contineri, quibus et singularis castimonia conservatur; ut esset in ipsis viris contemptus rerum et accuratio levitarum: ut si videres monasterii lectulos, instar orientalis propositi judicares: si devotionem clerici perspiceres, angelici ordinis observatione gauderes. Quæ omnia plana sunt et manifesta præter monasterii lectulos; sed quum hos in Gallias transtulerit S. Martinus Turonensis, atque alii alio, ex institutis gallicanis [S. Gregorius Turonensis, Hist. eccles. Francorum, lib. VI, cap. 26, col. 404, edit. Migne.] aliisque intelligitur eos in hoc fuisse positos ut circum lectum episcopi essent in uno cubiculo, tamquam in singulari omnium castimoniæ præsidio, multi lectuli clericorum; qui clerici concellaneos appellat synodus Romana in causa Symmachi, Græci syncellos. In hac itaque perfectionis schola socios habuit S. Honoratus S. Limenium, qui eum in cathedra Vercellensi præcessit, S. Gaudentium, episcopum Novariensem, Exsuperantium, qui cum eo beatissimum magistrum in exsilium Scythopolitanum secutus est et dein episcopus factus est Dertonensis, atque etiam (ut videtur) S. Dionysium Mediolanensem [Cfr Tillemont, Mémoires ecclésiastiques, S. Eusèbe de Verceil, art. 16, tom. VII, pag. 255.] . Aliorum interiit memoria, nisi placeat eos omnes admittere quos dabit Gaufredus Casalis [Dizionario geografico degli stati del re di Sardegna, tom. XXIV, pag. 244.] .
[7] [donec extremo anno 355 S. Eusebium cum aliis clericis secutus est in exilium Scythopolitanum, ubi multa perpessus et a S. Eusebio separatus.] Clericalem simul et monasticam vitam in tam religiosa societate professus est S. Honoratus usque ad finem anni 355; quo anno S. Eusebius, post dissolutas omnes Arianorum in concilio Mediolanensi adversus S. Athanasium et symbolum Nicænum technas, a Constantio imperatore Scythopolim in Palæstina relegatus est. Secuti sunt eum aliquot presbyteri et diaconi, atque alii forsan fratres aliquot, ut apparet ex S. Eusebii epistola ad suos [Baronius, Annales eccles. ad an. 356, num. 93.] . Ex his cogniti S. Tegrinus presbyter [Epist. S. Eusebii ad suos ap. Baronium, etc. num. 98.] , Exsuperantius [Sermo de natali S. Eusebii, inter Ambrosianos LVI, Opp. tom. IV, col. 719.] , jam laudatus, et S. Honoratus: nam S. Gaudentius nonnisi visitationis causa S. Eusebium aliquando adiisse videtur [Acta SS. tom. II Januarii, pag. 417.] . Versati sunt aliquandiu in hospitio sanctissimi viri Josephi comitis, qui ex pertinacissimo Judæo christianorum in illis partibus columen factus est et quem idcirco Baronius ad diem 22 julii sanctorum albo adscripsit [Ibid. tom. V. Julii, pag. 238 et seqq.] . Sed paulo mox eripuit eis mors hunc defensorem: adeoque Patrophilus, episcopus oppidi, totus Ariomanita (ut loqui amabat S. Eusebius), liberius in eos furere cœpit. Quod ne in communi quidem cibo potuque cum eo ejusque sequacibus communicare voluerant S. Eusebius et socii, in carcere seu potius in brevissima cavea eos fame extenuaverat; sed ne eorum mors sibi crimini verteretur, quarto die reduxerat eos in pristinum hospitium. Sed continuam populi erga beatos confessores reverentiam vix fere viginti et quinque tolerare potuerunt Ariani dies. Erumpunt itaque denuo, inquit S. Eusebius [Ap. Baronium, ad. an. 356, num. 98.] , et cum perdita multorum manu ad nostrum hospitium veniunt armati fustibus: per aliena claustra parietem rumpunt, et ad nos violenti perveniunt. Iterum [me] rapiunt et artiori custodia cum solo carissimo Tegrino presbytero recludunt. Nostros quoque fratres, id est presbyteros et diaconos omnes, rapiunt et includunt. Post triduum potestate sua per loca diversa in exilium mittunt.
[8] [An S. Honoratus secutus S. Eusebium in Cappadociam, Thebaïdem, Alexandriam, per Orientem et Illyricum? Exsilii finis.] Quo tum missus fuerit S. Honoratus incompertum est; neque omnino constat, quamquam summopere verisimile est, eum S. Eusebium secutum esse in Cappadociam et in Thebaidem superiorem: ter enim mutarunt Ariani S. Eusebii exsilii locum, non sine divino consilio, ut omnes Orientis partes tam strenuum fidei defensorem oculis suis cernerent [Cfr Tillemont, Mémoires ecclésiastiques, saint Eusèbe, art. 14, tom. VII, pag. 253.] . Huic relegationi finis demum impositus extremo anno 361, quum Julianus Apostata, Constantio succedens, omnes episcopos et clericos, religionis causa exsules, ad ecclesias suas redire permisit. Priusquam Vercellas repetiit S. Eusebius, Alexandriam, Antiochiam, Cappadociam, Orientem universum, Illyricum et Italiam peragravit, orthodoxos in fide confirmans, hæreticos ad veram pietatem reducens aut redarguens. Quo in itinere an S. Honoratum comitem habuerit, neque hoc certo cognovimus: verumtamen id non tantum conjectura, sed et epitaphii testimonio probabile est, ubi quippe discipulus UBIQUE magistro conjunctus perhibetur ejusque exilii pœnas et carceris participasse. Carmina illa in memoriam revocare liceat:
Exilii pœnas et carceris iste * subivit:
Discipulus charus et socius pariter…
Terris ac cælo conjunctus ubique magistro
Eusebio consors hic Honoratus adest.
[Annotata]
* Eusebius.
§ III. Dissidia in ecclesia Vercellensi post S. Limenii episcopi obitum. Literæ et iter S. Ambrosii ad Vercellenses. Electio S. Honorati. Felix ejus administratio. Laudes conjectura aut errore ei tributæ. Scripta de eo.
[Post mortem S. Limenii, S. Eusebii successoris, turbatur ecclesia Vercellensis a duobus monachis hæreticis et ab ambitiosis aliquot cathedram prensantibus, ut electio fieri non posset;] Ecclesiam suam deinde pacifice rexit S. Eubius, usque dum anno 370, die 1 augusti, hujus vitæ ærumnas et sollicitudines æterna requie et felicitate commutavit. Successit S. Limenius, natione Græcus, sed et S. Eusebii discipulus; qui quot annos cathedram Vercellensem tenuerit non omnino constat. Eum mortuum esse anno circiter 388 perhibet Cusanus; contra Tillemontius [Mémoires ecclésiastiques, saint Ambroise, art. 77, tom. X, pag. 110.] et post eum Maurini [Opp. S. Ambrosii, tom. I, col. 111; tom. IV, col. 1188.] cum Joanne Villa [Fasti della Metropoli etc. pag. 42.] anno circiter 396; sed neutri nituntur antiquis apertisque testimoniis aliisve temporum indiciis. Verumtamen favet his S. Gaudentii Novariensis Vita, ut paulo mox videbimus. Hoc certum S. Limenium anno 381 cum S. Ambrosio concilio Aquilejensi interfuisse. Quum itaque vacaret Vercellensis sedes, gravissimæ turbæ animorumque divisiones ortæ sunt. Harum quidem jam pridem exstabant semina. Etenim, ut in S. Gaudenti Novariensis Vita [Acta SS. tom. II Januarii. pag. 419.] legitur, postquam S. Eusebii pastoris absentia Vercellensem plebem destitutam antiquus hostis perspexerat, malignis quibusdam suasionibus atque interno bello memoratam Dei ecclesiam omnemque plebem visus est impugnare. Sed triennali S. Gaudentii opera malo remedium aliquod allatum est. Quæ tamen curatio perpetua non fuit, novis supervenientibus irritamentis. Sarmatio et Barbatianus, ambo monachi Mediolanenses, disciplinæ severioris pertæsi, monasterium suum jam pridem deseruerant et frustra a S. Ambrosio redeundi licentiam rogaverant. Quam repulsam ægre ferentes, adversus continentiam, jejunia aliasque institutionum monasticarum partes debacchari cœperunt [S. Ambrosii epist. LXIII, num. 9, Opp. tom. III, col. edit. Migne.] , facti (ut loquitur S. Ambrosius [In Ps. XXXVI, num. 49, Opp. tom. I, col. 991.] ) luxuriæ magistri, disseminatores incontinentiæ, incentores petulantiæ, obtrectatores pudoris. Venerunt quoque ad Vercellenses iidem vaniloqui homines, qui dicerent nullum esse abstinentiæ meritum, nullam frugalitatis, nullam virginitatis gratiam, pari omnes æstimari pretio, delirare eos qui jejuniis castigent carnem suam, ut menti subditam faciant [S. Ambrosii epist. cit. num. 7.] . Neque hæc sola dissidiorum erat causa. Fervebant etiam inter incolas simultates, mutuis injuriis exacerbatæ; et divites nonnulli flagrabant cupiditate conscendendæ S. Eusebii cathedræ et populum in partes distrahebant. Certe vir quidam opulentus digamus homines prensasse videtur. Atque his aliisque causis fiebat ut locus non esset quietæ electioni, et ut idcirco differret S. Ambrosius, Mediolanensis antistes, Vercellas se conferre, ut novum crearet episcopum. Interea querebantur complures tam diu vacare episcopalem sedem. Cujus vacationis crimen in sanctissimum metropolitam conjectum est, instigatione verisimiliter Sarmationis et Barbatiani.
[10] [scribit ad eos S. Ambrosius ut dilatæ electionis crimen a se avertat] Nolim autem hoc loco agere auctoritate Mediolanensis præsulis. Joannes Villa in egregio suo libro de metropoli et metropolita Mediolanensibus [Fasti della metropoli e del metropolitano di Milano, Milano 1830.] luculente post alios ostendit sæculo IV adulto Mediolanensem antistitem metropoliticam auctoritatem exercuisse in ecclesias Liguriæ, Æmiliæ, Flaminiæ et Venetiarum; quæ tum non civitatis nomen erat, sed regionis: et imprimis Vercellas ei fuisse obnoxias; quod vel maxime ex S. Ambrosii epistola, mox alleganda, constat. Quum itaque tristia illa nuntia ad beatissimi viri aures pervenissent, scripsit ad Vercellenses literas vere pastorales; quibus hanc insolitam præmisit salutem [Epist. LXIII, Opp. tom. III, col. 1189 et seqq.] : Ambrosius, servus Christi, vocatus episcopus, Vercellensi ecclesiæ et iis qui invocant nomen Domini Jesu Christi. Gratia vobis a Deo Patre et Unigenito Filio ejus adimpleatur in Spiritu Sancto. Dein ita exorditur: Conficior dolore, quia ecclesia Domini, quæ est in vobis, sacerdotem adhuc non habet, ac sola nunc ex omnibus Liguriæ, atque Æmiliæ, Venetiarum vel cæteris finitimis Italiæ partibus hujusmodi eget officio, quod ex ea, scilicet ecclesia Vercellensi, aliæ sibi ecclesiæ petere solebant, inde episcopos accipere lætæ; et quod verecundius est, mihi adscribitur vestra intentio seu pervicacia, quæ affert impedimentum. Nam quum sint in vobis dissensiones, quomodo possumus aut nos aliquid decernere, aut vos eligere, aut quisquam acquiescere ut inter dissidentes suscipiat hoc munus, quod inter convenientes vix sustinetur?
[11] [et ut eos hortetur ad consentiendum in episcopum, cathedra monastica S. Eusebii dignum.] Deinde eos ad concordiam, quæ in electione S. Eusebii, viri Sardi, olim apparuit, hortatur, proponens eis Christum debere esse in medio eorum. Post invehitur in Sarmationem et Barbatianum, Epicuro deteriores. Quorum doctrina confutata, progreditur ad declarandum quæ dotes in episcopo requirendæ sint et quantum periculum exsistat, si indignus eligatur aut digno non obediatur: divinam itaque esse debere electionem, nequaquam vero divitiis aut factionibus comparatam; neque, ut contra canones et S. Pauli legem eligatur digamus, suam ipsius electionem, adversus canones factam, in exemplum proponi posse, in qua quippe prævaluerit populi impressio, judicio episcoporum Occidentalium et imitatione Orientalium comprobata. Quodsi, ait deinde, in aliis ecclesiis tanta suppetit ordinandi sacerdotis consideratio, quanta cura expetitur in Vercellensi ecclesia, ubi duo pariter exigi videntur ab episcopo, monasterii continentia et disciplina ecclesiæ! Hæc enim primus in Occidentis partibus diversa inter se Eusebius sanctæ memoriæ conjunxit; ut et in civitate positus instituta monachorum teneret, et ecclesiam regeret jejunii sobrietate. Multum enim adjumenti accedit ad sacerdotis gratiam, si ad studium abstinentiæ, et ad normam integritatis juventutem astringat, et versantes intra urbem abdicet usu urbis et conversatione. Quanti vero viri episcopi sint oporteat, exemplis S. Eusebii Vercellensis et S. Dionysii Mediolanensis docet; et demum necesse esse ut ipsa christiana plebs omnigenarum virtutum splendore præclara sit copiose prosequitur.
[12] [Vercellas dein pergit S. Ambrosius, ubi populi consensu clerique electione episcopum creat S. Honoratum, anno circiter 396.] Viam per hæc sibi paravit S. Ambrosius ad Vercellenses; quos, ut ex S. Gaudentii Novariensis Vita cognovimus, adivit. Illic enim hæc legimus [Acta SS. tom. II Januarii, pag. 419.] : Non multo post miraculum incendii signo crucis restincti, cum vir beatissimus, decus ecclesiarum, Ambrosius, sanctæ Mediolanensis ecclesiæ pontifex, pro quadam plebium dissensione ad Vercellensem urbem properasset, et, instar solis radiis orbem totum illustrans, inibi perennem pacis concordiam reliquisset, festinat ad sedem propriam remeare. Transivit itaque Novariam: qua occasione prædixit S. Gaudentio eum episcopum futurum, et eidem S. Gaudentius eum non multo post moriturum. Et quidem, ut pergit biographus [Ibid. pag. 420.] , non longum post tempus secundum B. Gaudentii vaticinium glorioso excessu migravit ad Dominum S. Ambrosius. Quum autem S. Ambrosius initio aprilis anni 397 vita functus sit, propterea supra diximus S. Gaudentii Vitam favere iis, qui dissidia Vercellensia, S. Limenii mortem et S. Honorati electionem ad annum Christi 396 referant. Parum enim verisimile videtur complures annos vacasse Vercellensem cathedram; tunc enim longum temporis spatium habebatur, siqua sedes menses aliquot sine episcopo esset. Visus itaque est S. Honoratus omnium dignissimus, qui SS. Eusebio et Limenio succederet; aut a populo postulatus et a S. Ambrosio aliisque comprovincialibus episcopis et clero Vercellensi electus, aut ab his electus seu propositus et populi clamore atque assensu comprobatus. Recte itaque S. Maximus Taurinensis, qui ante medium sæculum V floruit, partim describens verba sermonis, S. Ambrosio adscripti atque supra num. 6 jam adducti, dixit in altero sermone seu tractatu de S. Eusebio [Homilia LXXIX, ap. Migne, Patrologia, tom. LVII, col. 419.] : Plures discipulos reliquit sui sacerdotii successores, nempe SS. Limenium et Honoratum. Spem de se conceptam plane non fefellit S. Honoratus; quippe qui in titulo sepulcrali magistro S. Eusebio æquiparetur, atque hoc quoque decoretur encomio:
Hic pater ecclesiam docuit hanc dogmate recto,
Sermones complens actibus ipse suos.
[13] [S. Ambrosio morienti adest S. Honoratus eique viaticum administrat.] Exinde singularem cum S. Ambrosio amicitiam coluisse videtur S. Honoratus. Certe adfuit sanctissimo metropolitæ, quum hic circa initia mensis aprilis anni 397 in gravem morbum incidit, quo mox extinctus est. Ad sanctum præsulem, in porticu jacentem, non accurrerant solum ejus diaconi Castus, Polemius, Venerius (qui post S. Simplicianum S. Ambrosio successit) et Felix, qui deinde Bononiensi ecclesiæ præpositus est, atque ejus notarius Paulinus, qui beatissimi viri Vitam hortatu S. Augustini scripsit, sed advenit etiam S. Bassianus, Laudensis episcopus, et similiter S. Honoratus, a Deo designatus, qui viatico ad supremum iter muniret mirabilem virum. Quæ res testimonio Paulini notarii constat: Honoratus etiam, ait ille [Ante Opp. S. Ambrosii, tom. I, col. 43.] , sacerdos ecclesiæ Vercellensis, cum in superioribus domus se ad quiescendum composuisset, tertio vocem vocantis se audivit, dicentisque sibi: “Surge, festina, quia modo est recessurus.” Qui descendens, obtulit sancto Domini corpus: quo accepto, ubi glutivit, emisit spiritum, bonum viaticum secum ferens; ut in virtute escæ anima refectior, angelorum nunc consortio, quorum vita vixit in terris, et Eliæ societate lætetur. Facta sunt hæc nocturno tempore inter feriam sextam in parasceve et sabbatum sanctum anni 397, natali sancti viri martyrologiis inscripto ad diem 4 aprilis. Vixit deinde S. Honoratus usque ad annum 415; quo anno, ut in veteri ecclesiæ S. Eusebii pictura scriptum est, successit ei S. Cælius seu Ducælius [Ughelli, Italia sacra, tom. IV, col. 761.] . Die autem 29 octobris eum e vivis recessisse et depositum fuisse in basilica S. Theonesti, deinde dicta S. Eusebii, docuimus supra.
[14] [Plura minus certa traduntur de S. Honorato.] Referunt ad S. Honorati laudem Vercellenses [Cfr Cusano, Discorsi, pag. 58; Gallizia di Giaveno, Atti de' santi de' domini della R. casa di Savoja, tom. II, pag. 336.] quod ejus episcopatu S. Julius presbyter et S. Julianus diaconus verbum Dei prædicarunt in diœcesi Vercellensi. Sed in horum Vita, quæ in his Actis nostris edita est ad diem 31 januarii [Acta SS. tom. II Januarii, pag. 1100 et seqq.] , nihil reperitur de hac Vercellensi prædicatione, hac tantum de causa inventa ut ratio redderetur quare jam pridem illic agatur S. Julii festum die 19 januarii et S. Juliani die 31 [Cfr Calendarium Eusebianum, ap. Cusanum, Discorsi, pag. 312.] . Affirmant insuper S. Honorati labores et sollicitudines plurimum fuisse aucta, quod Arbogastæ et Theodosii bellis Vercellæ vastatæ fuerunt: sed hæc vastatio non videtur niti nisi conjecturis [Cfr Casalis. Dizionario geografico etc. pag. 250 et seqq.] . Amicus quoque dicitur fuisse S. Honoratus S. Paulini Nolani; sed non aliam ob causam nisi quod Paulinus, S. Ambrosii notarius et biographus, qui ejus (ut vidimus) meminit, idem aliquandiu creditus est ac Nolanus episcopus [Cfr Maurini editores Opp. S. Ambrosii, tom. I, col. 45 et 46.] . Quoniam autem in epitaphio dicitur S. Honoratus sermones complevisse actibus atque ei imprimis pugnandum fuit adversus Sarmationem et Barbatianum, virginitatis, jejunii vitæque severæ hostes, idcirco in lectionibus liturgicis laudatur quod omnium virtutum splendore effulsit, non cessans ab oratione, abstinentia et jejunio, spiritu fervens, animi purissimi et altissimæ humilitatis [Gallizia di Giaveno, tom. II, pag. 336. Cfr Ferrarius, Catalogus SS. Italiæ, ad 29 octobris.] : quibus laudibus adde reliquas omnes, sive quibus nemo sanctus sit. Cusanus etiam perhibet S. Honorati auctoritatem multum valuisse ut S. Simplicianus, ab ipso S. Ambrosio designatus, huic sanctissimo episcopo in cathedra Mediolanensi succederet; idque constare ex pluribus memoriis manu exaratis. Sed quidni producuntur hæ memoriæ? Verisimiliter nonnisi conjecturis nituntur.
[15] [Qui de eo præcipue scripserint.] Breves Vitæ S. Honorati exsistunt in Vitis episcoporum Vercellensium Joannis Baptistæ Modenæ; in Vitis episcoporum Vercellensium, Eusebii scilicet et successorum ejus Joannis Stephani Ferrerii; in Catalogo sanctorum Italiæ Ferrarii atque in Hagiologio Italiæ, quæ est altera fere ejusdem libri editio; in Ecclesia Vercellensi Alexandri Mellæ Arborii; in Cardinalium, archiepiscoporum, episcoporum et abbatum Pedemontanæ regionis historia Francisci Augustini ab Ecclesia; in Vitis episcoporum Vercellensium Aurelii Corbellinii; in Sanctorum ecclesiæ Vercellensis episcoporum elogiis et carminibus Caroli Sarterii; in Italia sacra Ughellii; in Sermonibus historicis de episcopis Vercellensibus Marci Aurelii Cusani, in Actis Sanctorum ditionis Sabaudicæ domus Petri Hyancinthi Gallizia di Giaveno; in tomo XXIV Lexici geographici ditionis regum Sardiniæ Gaufredi Casalis et in pluribus collectionibus et lexicis hagiographicis aut ecclesiasticis italicis, gallicis, germanicis. De eo quoque scripsit Tillemontius, omnium longe diligentissime, sed sparsim, in suis Memoriis. Verum hæc pleraque jam adduximus. Quod passim in hac sylloge usi sumus epistola S. Ambrosii ad Vercellenses, quam aliqui volunt genuinam non esse, et Vita S. Gaudentii Novariensis, quæ non ante sæculum VII conscripta sit, non imprudenter fecimus. Tillemontius enim in Memoriis ecclesiasticis, Maurini in editione Operum S. Ambrosii et Hermant in Vita S. Ambrosii ab illa epistola omnes tenebras ita dispulerunt, ut ejus sinceritas omnino nunc splendeat. Sed revera S. Gaudentii Vita recentior est, non tamen carens auctoritate, utpote quæ secundum bona documenta scripta est; nec quidquam inde desumpsimus quod aliis monumentis non fulciatur.
DE SANCTO GAUDIOSO EPISCOPO AFRICANO CONFESSORE NEAPOLI IN CAMPANIA
ANNO 453 AUT 468
SYLLOGE HISTORICA
Gaudiosus, episcopus Africanus, Neapoli (S.)
AUCTORE J. V. H.
§ Unicus. Sanctus ab homonymo Salernitano distinctus; ex Africa exsul, Neapoli monasterium construit, ubi sanguinem portentosum S. Stephani condit; ejus obitus; Reliquiæ hactenus conservantur.
Martyrologium Romanum hodiernum hisce verbis prædicat Sanctum: Neapoli sancti Gaudiosi, [S. Gaudiosus Afer, in variis Martyrologiis laudatus,] episcopi Africani, qui ob persecutionen Wandalorum in Campaniam veniens, in monasterio apud eamdem urbem sancto fine quievit. Ex Actis S. Agnelli abbatis, dicit Card. Baronius in Notis ad Martyrologium Romanum, cognominatum illum fuisse Septimum Cœlium. In Kalendario Marmoreo Neapolitano, quod secundum eruditos sæculo christiano IX tribuitur, cujusque sex priores menses docte commentatus est Alexius Mazochius [Vetus Kalend. marmor. Neapolit. tom. I, pag. XVIII et seqq. Angel. Mat.. Scriptt. Vett. Nova collect. tom. M, pag. 58.] , habemus ad XXVII octobris: Dep. gaudiosi epi, id est: depositio Gaudiosi episcopi. Jam ad diem XXVI octobris dum ageremus de S. Gaudioso, Salernitano episcopo, diximus, incertum nobis esse, quem Gaudiosum, Salernitanum an Afrum indigitet kalendarium marmoreum [Acta SS. tom. XI Oct. pag. 901.] , præsertim quum Salernitani etiam Reliquiæ Neapoli quiescant [Ibid. pag. 902 et 903.] . Nullus dubitarem Africanum antistitem indicari, si in diem sequentum memoria ejus indicaretur; sed Gaudiosus iste episcopus, medius stat inter diem XXVI octobris, quo Salernitanus et XXVIII ejusdem mensis, quo Afer celebratur. Uter vero apud Neapolitanes celebrior fuerit, ut nomen in kalendario appingeretur, nobis ignotum est: certe hodie in Directoriis liturgicis Neapolitanis, quæ coram habeo, neuter aliquo ritu colitur.
[2] [a S. Gaudioso Salernitano distinctus,] Quæ autem de S. Gaudioso Afro reliqua fecit nobis antiquitas ex S. Victoris Vitensis Historia Persecutionis Vandalicæ et traditionibus Neapolitanis desumenda sunt. Probe imprimis distinguendus est, ait Card. Baronius in Notis ad Martyrologium Romanum die XXVI octobris, Gaudiosus episcopus Africanus ab ejus homonymo Salernitano: neque solum quia Salernitani Reliquiæ olim Salerni quieverunt; sæpe enim ejusdem Sancti ossa duobus in locis, imo pluribus reperiuntur. Sed præcipue quia Gaudiosus Salernitanus in sede sua diem suum clausit, dum Africanus in constructo a se monasterio vitam suam finivit. Dein, quod peremptorium est, Salernitanus circa medium sæculum septimum floruit [Ibid. tom. XI Octobris, pag. 901.] ; ast Gaudiosus noster Africanus medium sæculum quintum vix super gressus est; nempe furente Genserici persecutione, exsul Neapolim Campaniæ appulit, ac ibidem reliquum vitæ exegit. Quo autem definite anno Neapolim incolere cœpit anno S. Gaudiosus accurate indicari non potest, quum præcipuus ac fere unicus hujus persecutionis testis, Victor Vitensis, de Sancto nostro nihil expresse dicat.
[3] [tempore persecutionis Vandalicæ Abitinæ episcopus fuit;] Scimus ex Chronico S. Prosperi Aquitani [Migne, Patrol. tom. LI, col. 598.] sub consulatu Theodosii XVII et Festi, id est anno 439 Gensericum XIV kal. novembris (XIX octobris) Carthaginem dolo pacis invasisse, omnesque opes ejus, excruciatis diverso tormentorum genere civibus, in jus suum vertisse. Nec ab ecclesiarum despoliatione abstinens, quas et sacris vasis exinanitas, et sacerdotum administratione privatas, non jam divini cultus loca, sed suorum jussit esse habitacula: in universum captivi populi ordinem sævus, sed præcipue nobilitati et religioni infensus, ut non discerneretur, hominibus magis, an Deo bellum intulisset. Inter hos, quos religionis causa persecutus est Gensericus, suum etiam locum habet noster sanctus Gaudiosus, quem Ughelli dixit, fuisse episcopum Bithyniæ [Ital. Sacra, tom. VI, col. 43.] . Sed nulla est in Africa sedes Bithyniensis episcopi: sed e contrario est in Africa Proconsulari sedes Abitinensis, quam occupasse credimus S. Gaudiosum; ita enim sentiunt Theod. Ruinart De Persecut. Vandal. [Migne, Patrol. tom. LVIII, col. 406.] . et Steph. Morcelli [Afric. christ. tom. I, pag. 64.] : neque sine fundamento. Etenim, inquit Ruinart, Abitina urbs erat ex Proconsulari, et quidem satis celebris, ut liquet ex ejusdem provinciæ antistitum epistola synodica ad Paulum Patriarcham Constantinopolitanum, quæ in concilio Lateranensi sub S. Martino actione II lecta fuit. Ipsi quippe inter aliis subscripsit “Augustalis gratia Dei episcopus sanctæ Ecclesiæ Abitinensis.” Abitinensium Martyrum, qui antea mendose Alutinenses Martyres appellabantur, Acta protulimus inter alia sincera ad annum 304; ex quibus etiam patet, hanc urbem ad Proconsularem pertinuisse. Antiquam esse episcopi sedem ex concilio Carthaginensi sub S. Cypriano colligitur, cui inter alios rebaptizantes interfuit “Saturninus ab Avitinis.” Refert Morcellius Abitinam urbem non longe a Membressa sitam fuisse. Membressa autem secundum Itineraria antiqua Carthagine distat 51 millia passuum seu leucis gallicis 17 [Æthici Cosmographia, pag. 90. Edit. Basil. 1575.] .
[4] [circa an. 440 in exsilium actus,] Eodem verisimiliter tempore, quo S. Quodvultdeus, Carthaginensis episcopus, de quo actum fuit ad diem XXVI octobris [Acta SS. tom. XI Octob. pag. 845.] , exsulavit etiam sanctus noster Gaudiosus. Non videtur tamen eidem, ac S. Quodtvultdeus, navi impositus. Nam apud Victorem Vitensem legimus, Quodvultdeum et maximam turbam clericorum navibus fractis impositos, nudos et exspoliatos expulsos fuisse [Migne, Patrol. tom. LVIII, col. 187.] , quin alius episcopi mentio fiat. Quapropter solus Carthaginensis navi fractæ impositus fuit, quum alios episcopos, ut ait Alexius Mazochi [Vetus marmoreum kalendarium, tom. I, pag. 39.] , in turbam clericorum non conjecissent. Habemus ex Actis S. Castrensis ad diem XI februarii aliud navigium, similiter confractum et ad oras Campaniæ appulsum, in quo exsularunt cum S. Castrensi, cujus Acta ad diem XI februarii edita sunt [Acta SS. tom. II Febr. pag. 527.] alii undecim episcopi, videlicet SS. Rossius, cujus Acta exstant sub die XVI maji [Ibid. tom. III Maji, pag. 577.] , Secundinus, Heraclius, Benignus, Priscus, Elpidius, Marcus, Augustus seu Augustinus, Canion, Vindonius et Tammarus, de quibus, si Benignum, quem in nullo Catalogo sanctorum recensitum reperi, excipias, agitur ad diem I septembris [Ibid. tom. I Septemb. pag. 200.] . In hac episcoporum turma Gaudiosus noster non nominatur. Quia tamen constans est et antiquissima Neapolitanorum traditio, illum et Afrum fuisse et a Vandalis expulsum et appulsum in oras Campaniæ, non potest esse dubium, quin eodem, ac cæteri, modo in exsilium actus, particeps fuerit ejus orationis, quam S. Castrensis effudit, ut quos ab uno solo pro nominis sui gloria transferre dignatur, infra unius patriæ terminos sua pietate concedat, ut nostra corpora sepeliantur.
[5] [secum Neapopolim detulit sanguinem S. Stephani Protomartyris,] Refertur S. Gaudiosus, dum ex Africa exsul proficisceretur, secum transtulisse Neapolim ampullam vitream concreti sanguinis S. Stephani Protomartyris. Hæc ampulla, inquit Baronius in Notis ad Martyrologium Romanum sub die III augusti, hactenus ibidem in ecclesia S. Gaudiosi religiose asservatur: ubi adhuc miraculum perseverat, ut super altari ampulla posita, dum sacra Missarum solemnia peraguntur, liquescere, velut recens effusus sanguis, aliquando conspiciatur; idque hac ipsa die, qua S. Stephani corporis inventio celebratur. Sed illud plane admiratione dignissimum, quod quum olim annis singulis tertio augusti id fieri consueverit; ipso etiam anno, quo auctoritate sanctiss. mem. Gregorii Papa XIII restitutum est Romanum Kalendarium, ad formam reductionis anni, non ut olim decem post dies, sed eadem ipsa festa die, sanguis visus est ebulisse, sicque annis sequentibus, idemque accidit de sanguine S. Joannis Baptistæ. Est ejus rei fidissimus ac sincerissimus testis inter alios illustriss. ac reverendiss. D. Franciscus Maria Taurusius S. R. E. nunc cardinalis, qui nostræ congregationis Oratorii, Neapoli exsistentis, olim præfectus, quum in altari, ubiam pullasanguinis erat, sacras Missas ageret, concretus instar lapidis visus est liquescere totus in guttas.
[6] [qui, ut videtu Uzala translatus, certis diebus] Censet porro laudatus Baronius hanc ipsam ampullam, ex Africa Neapolim translatam, esse eamdem, quæ Uzalæ publicæ venerationi olim exposita fuerat, aut saltem illi admodum similem. Uzalæ enim (quæ est civitas Uticæ vicina, adeoque in provincia Proconsulari) asservabatur ampulla, concreto sanguine S. Stephani plena, ut satis liquet ex libris duobus, de Miraculis S. Stephani [Migne, Patrol. tom. XLI. col. 834,] , ubi dicitur lib. I, cap. I [Ibid. loc. cit.] : Sacræ Dei famulæ, seu sanctimoniali ampulla quædam demonstratur intra se habens sanguinis quamdam aspersionem et aristarum quasi ossium significationem… Ampullam, sicut oculis suis viderat ancilla Dei in somnii revelatione, sic inter manus suas accepit postea sacerdos. Sanguinis S. Stephani etiam ad alia loca deportati testimonium fert Marc. Anton. Boldetti in suo opere de Cœmeteriis Martyrum [Osservaz. sopra cemat. Dei SS. Mart.] Cæterum ampulla Neapolitana, ut narrat Franc. de Magistris in libro de Statu Ecclesiæ Neapolitani [Pag. 330.] , denuo inventa fuit anno 1561, die 1 septembris. Notamus obiter Card. Baronium Martyrologium cum notis edidisse primum anno 1586: adeoque annis XXV post inventionem ampullæ [Biographie univ. v° Baronius.] . Quum demolito altari Cappellæ SS. Conceptionis in æde sacra S. Gaudiosi, fuerunt, ait auctor, inventæ duæ ollæ, una vitrea et cretacea altera, et in illa vitrea erat dicta ampulla vitrea cum dicto sanguine, et in illa cretacea, quædam parvæ capsulæ ligneæ fuerunt inventæ cum multis Reliquiis, quæ solenniter in sacrario fuerunt repositæ. Ubi licet dicti præsules et canonici magnam adhibuissent diligentiam ad videndum, quænam materia erat contenta in dicta ampulla vitrea, dum inspiciebatur quædam materia nigra, crassa, dura et congelata, ac proinde post multa concluserunt eam reponere in eodem loco. Nihilominus Canonicus Lucianus, vir sanctæ existimationis et bonæ vitæ, quum dictam ampullam magna fide et spe replenus recepisset in suis manibus, tactus in corde a sancto Protomartyre, cœpit ejus nomen invocare cum antiphona “Ecce video cœlos apertos”.
[7] [portentose ebullit.] Quibus verbis prolatis per canonicum, dictus sanguis cœpit ebullire et liquefieri, et quanto magis effundebantur preces in ejus Sancti honorem, eo fortius sanguis ebulliens crescebat, ex quo necesse fuit, eum in duabus aliis phialis reponere. Unde magno gaudio dictum magnum thesaurum fuit servatum (sic), quod in omnibus anni solemnibus festivitatibus venerandum in eadem ecclesia publicatur, et dum est in publico semper ebullit et liquefit, et dum reponitur indurare videtur: sicut practicatur in sanguine S. Joannis Baptistæ, S. Januarii et S. Patritiæ. Præsules ac canonici qui dictæ inventioni testes fuerunt, et qui in supra dicto textu allegantur, sunt Julius Pavesius, archiepiscopus Surrentinus, tunc vicarius generalis Neapolitanus ac canonici Lucianus Rappulo, Felix de Dominico, Fabricius Grasso et Fabius Polverino. Nos præterire non debet, frequentissimas esse in regione Neapolitana SS. Martyrum sanguinis liquefactiones. De S. Patricia, patrona Neapolitanorum fuse egerunt nostri ad diem XXV augusti [Acta SS. tom. V Augusti, pag. 199.] .
[8] [Dum Afri episcopi variis locis ecclesiis inserviunt,] Episcopi, ex Africa in oris Campaniæ exsules, suis etiam hospitibus proficui fuerunt. Quod quidam Angelus Domini sanctis confessionibus prædixerat, ut legimus ad diem XI februarii in Actis S. Castrensis num. 5 [Ibid. tom. II Febr. pag. 526.] : Omnes, ait, sciatis, quia Rex æternus unicuique vestrum præparatum habet locum, in quo et vos ipsi in Christo quiescatis, et multitudinem in illis partibus commorantium populorum ab omni errore absolvatis. Enimvero apud Campanos traditio est, varios episcopos Afros Ecclesiis præfuisse, saltem, ut hodie dicimus, tamquam commendatarios: sic S. Castrensis Suessæ, S. Priscus Capuæ, S. Tammarus Beneventi, S. Adjutor apud Cavam, S. Elpidius Atellis operam suam præstitisse traduntur [Monachus Santuar. Capnan.] . Ast nihil simile legimus de nostro Gaudioso, sive quia jam grandævus labori apostolico in externa provincia vacare non valebat, sive mortem vicinam pertimescens pro more multorum sanctorum virorum, reliquum vitæ Deo sibique impendere cogitabat. Quemadmodum igitur fidem, quam ex Italia seu Roma acceperant, episcopi Afri in oris Campaniæ ab omni errore absolvebant; sic quoque monasticum institutum, Mediolano in Africam per S. Augustinum traductum [Cfr Acta SS. tom. tom. VI, Octob. pag. 829 et seqq. Vita S. Augustini a Maurinis lib. III, cap. V, num. 4. Migne, Patrol. tom. XXXII, col. 174.] , S. Gaudiosus novo monasterio, novisque sanctitatis exemplis instauravit.
[10] [noster episcopus monasterium construit;] Etenim jam ab initio incolatus Neapolitani monasterium molitus est S. Gaudiosus, et quidem circa medium sæculum quintum. Elegit sibi locum ab hominum commercio sejunctum, extra mœnia civitatis Neapolitanæ, ubi sub clausura cum sociis permansit. Hoc autem monasterium fundavit Sanctus statim ac exsilii locum attigit, seu circa annum Christi 440. Nam S. Nostrianus, cujus Acta dederunt nostri ad diem XVI augusti [Acta SS. tom. III Aug. pag. 294.] , circa annum 444, ut ex ejus successoribus, Timasio et Felice verisimillime liquet [Parascandalo. Memorie della Chisa di Napoli, tom. I, pag. 70 et seq.] , defunctus, dicitur apud Joannem diaconum S. Januarii [Muratori. Scripttor. Rer. Italic. tom. I, part. II, pag. 295.] : sepultus in ecclesia B. Gaudiosi, Christi confessoris foris urbem euntibus ad S. Januarium martyrem, in porticu sita. Neque mihi dubium est, quin S. Gaudiosus disciplinam monasticam, qualis vigebat in Africa, in monasterium traduxerit: adeoque Regulam S. Basilii monachorum ibidem minime observatam fuisse. Cæterum dictum monasterium sub S. Agnello abbate; qui exeunte sæculo sexto floruit [Mazochi. Vetus marmor. kalendar. tom. I, pag. 8.] , cujusque Acta ad diem XIV decembris illustrabuntur, dedit mulieri cuidam et quatuor filiabus libidinosis, quæ spreto mundo et concupiscentiis frenatis, ad vitam religiose agendam omnino se devoverunt: quas S. Agnellus monasticis vestibus induit et in monasterium induxit. Hæc fere Francisc. de Magistris, qui anno 1676 scripsit de Statu Ecclesiæ Neapolitanæ et addit [De statu Eccl. Neap. pag. 329.] , in eo monasterio multas alias ipsam matronam secutas fuisse et ad præsens octoginta hoc in loco adesse sanctimoniales sub Regula S. Benedicti et pro cultu divino octo adesse sacerdotes, unum confessarium et duos clericos.
[11] [in quo sancte obit et sepelitur:] In monasterio a se constructo obiit S.
Gaudiosus ac in hypogeo ecclesiæ sepulturam
nactus est. Corpus ejus in arcosolio compositum
fuit. Est autem arcosolium monumentum
arcuatum, in pariete excisum [Martigny. Dictionn. des Antiquités chrét. v° Arcosolium.] . Istud arcosolium
situm est in crypta S. Mariæ Sanitatis;
nam tale postea nomen sortitum est monasterium
S. Gaudiosi [Parascandalo, Memorie, tom. I. pag. 852.] . In fronte est inscriptio,
infeliciter mutila, quam presbyter Neapolitanus,
D. Aloysius Parascandalo exhibet [Ibid. pag. 68. Cfr Acta SS. tom. XI Octob. pag. 852.] :
HIC REQUIESCIT IN PACE S. GAUDIOSUS
EPISC. QUI VIXIT ANNIS LXV … US DIE
VI KALE. NOVEMBRES CO … DIC VI.
Ex hisce verbis aliquousque divinare licet
annum emortualem sancti nostri; quoniam
obiisse dicitur indictione VI, quæ ab anno 440,
quo in Campaniam appulsus est, incidit in
annum Christi 453 et 468: alteruter itaque
annus S. Gaudioso emortualis fuit: si nomen
consulis, musivo opere indicati, non excidisset.
Sed quum incertus sit; adeoque et annus
emortualis, in alterutra indictione ponendus
obitus. Nam ante annum 439 exsul non
fuit S. Gaudiosus, nec post annum 468 poni
potest annus obitus; quoniam sequens indictio
sexta usque ad annum 483 pertingit: quo
casu sanctus anno ætatis suæ decimo octavo
Neapolim attigisset, quo certe episcopus non
fuisset. Itaque annus sancti emortualis fuit
aut 453 aut 468. Quapropter in capite hujus
sylloges scripsi S. Gaudiosum obiisse anno
Christi 453 aut 468. Fateor tamen ipsam
imaginem monumenti lithographice expressam,
quam exhibet laudatus presbyter
Parascandalo, scrupulum mihi movere: etenim
post verba vixit annis pro numero LXV
clare legitur littera M et post intervallum
unius litteræ VS, ita ut prius elementum quinque,
secundum sepultus significare possit.
[12] [a Stephano II episcopo Neapolitano,] Jam dictum fuit in Actis S. Quodvultdei ad diem XXVI octobris [Acta SS. tom. XI Octobris, pag. 852.] , Sanctum requievisse in ecclesia S. Gaudiosi intra urbem et translationem illam celebratam fuisse a Stephano II, episcopo Neapolitano, qui sæculo octavo floruit. Sed in chronotaxi istius episcopi nonnulla mihi incerta occurrunt. Joannes, diaconus Neapolitanus in Chronico episcoporum, docet Stephanum II sedisse annos XXXIII, menses V, dies XXVII [Muratori Scriptt. tom. I, part. II, pag. 309.] . Idem tempus pontificatui Stephani assignat Catalogus Blanchinianus, a presbytero Parascandalo citatus [Memoirie, tom. II, pag. 78.] . Ex alia vero parte habemus, Domnum Stephanum summum Apostolicum (is est, Stephanus Pp. III) electum Neapolitanum regulari promotione episcopum consecrasse. Ast Stephanus Papa ordinatus primum fuit die VII augusti anni 768: adeoque post suam ordinationem primum regulari promotione Stephanum Neapolitanum consecrare potuit. Unde etiamsi Stephanus papa Neapolitanum statim post suam ordinationem consecrasset, addendo anno vulgari 768 annos XXXIII menses V et dies XXVII, obitus episcopi Neapolitani in annum 802 et mensem incidimus februarium. Nihilominus idem Joannes diaconus dicit Stephanum Neapoli sedisse episcopum temporibus Stephani et Hadriani Apostolicorum … sepultum in monasterio S. Januarii currente … indictione octaba [Muratori, tom. I, pag. 311.] . Quæ duo cum annis episcopatus Stephani minime concurrunt. Nam exeunte decembri anni 795, Hadriano Papa jam successerat Leo III: ac proin addendum esset, Stephanum episcopum fuisse etiam temporibus Leonis: dein indictio octava currebat a mense septembri 799: isto igitur anno aut sequenti obitus Stephani episcopi consignandus est.
[13] [anno 799 defuncto,] Ex dictis manifestum est, Joannem diaconum sibi non constare: adeoque a tempore episcopatus Stephani demetendos esse tres annos, aut addendum esse tempus Leonis Pp. III aut tandem corrigendam esse indictionem. Ad quam emendationem, quum nullum habeamus elementum idoneum, relinquere in medio coacti sumus. Sed non obstantibus istis tricis chronologicis, certum ex eodem Joanne diacono, quod Stephanus episcopus intra eamdem urbem (Neapolitanam) tria fecit monasteria, quæ ad nomen Sancti Festi, et Sancti Pantaleonis martyrum, Sanctique Gaudiosi confessoris prætitulavit. In quibus regulares virgines, pluribus rebus oblatis, sub abbatissæ disciplina statuit. Addidit etiam in sancti Gaudiosi monasterio basilicam Sanctæ Fortunatæ, in qua corpus ejusdem martyris allatum a Patriensi ecclesia; ubi ipsa prius voluit sepeliri, magno cum honore condidit [Ibid. pag. 310.] . Duplex igitur fuit Neapoli monasterium S. Gaudiosi, extramuranum ab ipso sancto Confessore, et intramuranum a Stephano II, Neapolitano episcopo fundatum. Presbyter Parascandalo addit, corpus S. Gaudiosi a Stephano episcopo translatum fuisse ab extramurano ad intramuranum monasterium, una cum lipsanis S. Quodvultdei et sanguine prodigioso S. Stephani Protomartyris [Memorie, tom. II, pag. 68.] . Quod quidem forsan non sat accurate dictum fuit. Nam præter Franciscum de Magistris, supra num. 10 citatum, Aloysius d'Afflitto, abbas Olivetanus in suo Itinerario Neapolitano dicit [Guida di Napoli, tom. II, pag. 139.] , semel quotannus archiepiscopum cum clero suo ad ecclesiam S. Gaudiosi accessisse, ibique solemni ritu missam celebrasse, sed quum desiissent christiani pro sepultura sua uti cœmeteriis subterraneis, ecclesia S. Gaudiosi paulatim neglecta fuit, utpote quæ ad ingressum hypogei sita, ac dein lapsu temporis alluvione oppleta et dumetis obsita fuit. Sed anno 1569 nova irruptione aquarum solo utcumque purgato, hypogeum denuo magna ex parte apparuit, unde patuit, locum fuisse olim sacrum.
[14] [translatus, et sæc. XVI inventus,] Quapropter Marius Carafa, archiepiscopus, misit aliquot canonicos, qui locum recognoscerent. Hi vero præter antiquissimam imaginem B. Mariæ Virginis, invenerunt sepulcrum S. Gaudiosi et cathedram episcopalem lapideam una cum Reliquiis SS. Quodvultdei et Nostriani. Anno dein 1577 B. Paulus Aretius cardinalis et archiepiscopus Neapolitanus, quem anno 1772 Clemens Pp. XIV numero beatorum adscripsit, locum concessit Ordini S. Dominici. Rei seriem accurate exponit Josephus Silos in suis Historiis Clericorum Regularium: Perantiqua, ait, olim ædicula divo Gaudioso sacra fuit, in suburbana ea regione, quam a Virginibus appellant; sed illam vetustas ac situs ita corruperant, ut profanus jam locus videri poterat. Adfuit multis post annis viri pietas, qui illam repurgatam restituere suæ dignitati ac religioni contendit: effecitque ut Marius Carafa, tunc Neapolitanus antistes, de illa sacræ cuidam familiæ addicenda cogitaverit. Quod postea consilium, quia intercepit fatum, Aretius, qui successit, bono cum Deo fecit. Enim vero hac ille de re certior factus, ac præsertim monitus in principe hujus templi parte Magnæ Matris effigiem, pulchre efformatam, cerni, invisere ecclesiam, et quæ ejus erat in Virginem observantia, sacram illam potissimum imaginem venerari non semel voluit; ibique diutius immorari ac preces fundere consueverat. Interea temporis nobilitare Virgo locum ac sibi veluti asserere, patratis ad eam effigiem plerisque miraculis, visa est.
[15] [in eadem ecclesia,] In quæ Aretius inquiri summa fide ac studio jussit: [a B. Paulo Aretio] iisque comprobatis, ut populorum fidem adaugeret, decreta solemni ritu publica supplicatione, cœpta, flagrantibus votis ac incredibili accursu populorum celebrari sacra ea ædes, cui mox fuit a Deipara nomen. Accessitque ipsi Deiparæ appellatio: nam ubi antistes a Joanne Bernardino Longo, medico celeberrimo, inaudivit, saluberrimam esse incolis regionem, atque ob aeris cœlique temperiem vallem a Sanitate olim nuncupatam, placuit illico nomenclatio, transferendamque fauste in Virginem duxit, jussitque D. Mariam a Sanitate appellari. Id quod exceptum est ingenti plausu a populis, quibus princeps cura est, ut incolumes salvi serventur. Et Deiparæ quidem consentaneum aptumquesuæ benignitati nomen invenisse, subinde ostendit, ut non ab aëris clementia, sed ab salubriore ejus ope ac tutela plerique mortalium cœperint convalescere. Jam ut loci pietati consuleretur, quærenda religiosorum familia fuit, quæ addicta ædi sacræ, recentem illam erga Virginem Neapolitanorum observantiam exquisito Dei cultu ac tractatione sacrorum aleret. Quare accerciti a cardinali Aretio a Prædicatorum Ordine patres fuere, qui oblatam ultro ecclesiam et quidquid soli ac ædificii ad illam spectaret, volentes lætique iniere. Declaravitque statim Deipara frequentia miraculorum, percarum sibi fuisse eorum adventum ac pias curas. Et ipsi quidem excitata inibi præclara quadam vivendi ratione ac strictiore legum observantia, nimium quantum Marianis iis auspiciis, disciplina, moribus, famaque virtutum floruere.
[16] [PP. Dominicanis donatas conservatus fuit.] Templum ad novam quamdam substructionis formam amplificarunt, cui cœnobium adjunxere plane admirandum. Domito namque abrupti loci situ, ac montis rupe intercisa, peramplum ac ingens ædificium inter eas ipsas difficultates, quibus excludi domus videbatur, suspenderunt. Porro exstare publice atque ad ævi memoriam hoc Aretii cardinalis benevolentiæ argumentum Dominicani patres voluere, inscripto in hæc verba marmore:
TEMPLUM SANCTUM HOC FOEDIS PURGATUM,
DIVINOQUE CULTUI REDDITUM,
UBI SOLLICITUDINEM BEATISSIMÆ MATRIS DEI
DE SALUTE NOSTRA PALPABILEM HABES.
ILLms ET Rms PAULUS DE ARETIO
S. R. E. PRESBYTER CARDINALIS
ET NEAPOLITANUS ANTISTES
ALMÆ DOMINICANORUM FAMILIÆ CONCESSIT
AN D. M. D. LXXVIII.
Addit laudatus presbyter Parascandalo, monasterium istud evasisse magnificentissimum: sed in fine sæculi proxime elapsi horribili incendio vastatum fuit. Quapropter magna pars Reliquiarum ad ecclesiam metropolitanam deportata fuit: sanguis vero prodigiosus S. Stephani protomartyris in monasterio Sapientiæ [Memorie, tom. II, pag. 68.] fuit depositus. Atque hæc sunt, quæ de S. Gaudioso, episcopo Abitinæ, tractanda invenimus.
DE S. SALVIO, EREMITA IN NORMANNIA
SÆCULO, UT VIDETUR, VI.
SYLLOGE.
Monasterii S. Salvii in Brago fata. Cultus S. Salvii et eremitica vita.
Salvius, eremita in diœcesi Rothomagensi (S.)
AUCTORE V. D. B.
Qua parte Normannia, Picardia et Bellovaces se contingunt, jacet regiuncula aquosa et limosa [Du Plessis, Description de la Haute-Normandie, tom. I, pag. 53.] ,[In Normannia septentrionali exstabat ante adventum Normannorum monasterium S. Salvii in Brago;] atque inde Bragum vocabulo celtico, quo fons seu rivus [O'Reilly, Irish Dictionary, v° Braga.] et lutum [Miracula S. Bernardi, ap. Valesium, Notitia Galliarum, pag. 94, et ap. Cangium, Glossarium, v° Braium. Cfr Adelung, Wörterbuch, v° Bruch(das).] significatur, dicta. In Normannica hujus paludosæ telluris plaga, quinque chiliometris a Novo Castro *, meridiem versus, posita est parœcia, initio hujus sæculi 800 incolas capiens, S. Salvii in Brago, vulgo St-Saireen-Brai, nuncupata. Sæculo IX exstabat illic monasterium, cui nomen S. Salvius in Braga, quemadmodum ex Chronico Fontanellensi colligitur; in quo [Ap. Dacherium, Spicilegium, tom. II, pag. 282, edit. 1723.] S. Ansegisus, Fontanellensis abbas, præter innumera dona, aliis locis sanctis collata, legitur anno 831 dedisse ad S. Salvium in Brago solidos decem. Valesius [Notitia Galliarum, pag. 343.] , nescius in Normannia locum esse nomine S. Salvii in Brago, credidit indicari Monasteriolum * Ambianorum, quod aliquando S. Salvii, scilicet Ambianensis episcopi, qui id fundasse dicitur, vocatum fuit; atque in eumdem errorem traxit Mabillonium [Annales Benedictini, lib. XXX, num. 60, § 31.] . Sed Monasteriolum in Picardia numquam dictum fuit positum in Brago, sed in littore maris. Adeoque jam pridem convenit [Cfr Du Plessis, Descr. de la Haute-Normandie, tom. I, pag. 114 et seqq. Gallia Christ. nova, tom. XI, col. 122.] in diœcesi Rothomagensi ante Normannorum adventum exstitisse monasterium S. Salvii in Brago, idque verisimiliter periisse feritate advenarum barbarorum. Suspicatur Plessæus [Ibid. pag. 115. Cfr Farin, Hist. de la ville de Rouen, part. I, pag. 23.] profugos monachos aliquandiu substitisse Rothomagi; atque inde ortum nomen plateæ, quæ inter templum cathedrale et abbatiam S. Amandi jacebat, vero nomine dicta rue de saint Saire, populari rue des Cinq Cerfs. Quod vero de monasterii facultatibus superfuit, videtur ad templum cathedrale translatum fuisse, inde erecta præbenda S. Salvii [Du Plessis et Gallia christ. locc. citt.] .
[2] [cui initium fecisse traditur S. Salvius eremita sæculo VI, hodie et die 14 maji cultus.] Plessæus et secundum eum Maurini Galliæ Christianæ scriptores autumant hunc S. Salvium episcopum Albiensem fuisse, nulla probabilitate; quum S. Salvius Bragensis coleretur diebus 14 maji et 28 octobris, quibus S. Salvii Albiensis festivitas numquam acta fuit. Promptius esset suspicari eumdem eum esse ac S. Salvium, episcopum Ambianensem, cujus natalis (ut in prætermissis monuimus) celebrabatur olim hac die. Sed si hæc dies convenit, non convenit dies 14 maji. Deinde Castellanus, qui in indice Martyrologii Universalis [Martyrologe universel, pag. 1166.] primus de S. Salvio Bragensi meminit, singularia documenta consecutus, monet eum in diœcesi Rothomagensi solitarium fuisse, quo a reliquis SS. Salviis facile secernitur. Paulo plura tradit V. V. Petin: S. Salvius, inquit [Dictionnaire hagiologique, tom. II, col. 957.] , quem aliqui hagiographi cum S. Salvio Albiensi confundunt, sæculo VI eremiticam vitam duxit in Braga Normannica. Super demortui eremitorium constructum est sacellum, quo frequentes accurrerunt peregrini et ubi multa facta sunt miracula. In fenestra hujus oratorii pictus erat eremitæ habitu, genibus flexis manibusque extensis. Circumcirca exsurrexit vicus, ab ejus nomine S. Salvii dictus, fundus capituli cathedralis Rothomagensis. Verumtamen initio sæculi XIII patronatus jura in S. Salvii ædem erant penes Robertum Porcum et Eremburgem, ejus uxorem, qui ea anno 1221 contulerunt abbatiæ Cisterciensi Bellibecci * [Du Plessis, Descript. etc. tom. I, pag. 682.] : sed iis postea potitus est loci dominus [Pouille de l'archev. de Rouen, 1648, pag. 34.] , possessor tamen non securus; nam anno 1661 Ludovicus de Roucherolles, abbatis Bellibecci et vicarii generalis Rothomagensis munia gerens, pristinam ecclesiæ suæ facultatem aggressus est [Du Plessis, Descript. etc. loc. cit.] . Quocirca, si reapse capitulum Rothomagense latifundium illic habuit, jura tamen non obtinuit spiritualia. Quod vero S. Salvius sæculo VI vixisse illic traditur, rejiciendum non videtur. Convenit nomen Romanum, postea in illis partibus rarioris usus, quamquam sæculo VII et VIII nondum obsoletum. Hinc et apparet eum gente gallo-romanum fuisse. Boni ominis dicebant hoc nomen (uti et Valerium et Statorium) veteres Romani [Cfr Pauli Diaconi excerpta, lib. X. ad fin. v° Lacus Lucrinus, edit. Lindemanni, pag. 90. Cfr Pitiscus, Lexicum antiquit. v° Delectus; Becker, Handbuch der Röm. Alterthümer, tom. III, part. II, pag. 287.] ; sed, superstitione neglecta aut contempta, nomen ipsum ut bonum et jucundum usurpabant christiani; quod a gente Salvia ad libertos et clientes in Galliis traductum fuerit. — Quum autem hæc mihi tradenda sunt typographo, doleo quod ad literas meas, in illas partes datas, responsum accepi nullum. Est enim S. Salvius ex hoc cælicolarum numero, quorum memoria (quoniam cum aliis confusi fuerunt) omnium facillime perire possit. Gallia hujuscemodi sanctos habet plures. In Sylloge de S. Genesio Neophyto indicavi S. Genesium Bigorritanum, temporibus S Gregorii Turonensis celebrem, nunc omnino ignotum; ad proximum diem producemus S. Majorianum Arvernum, centum quinquaginta abhinc annis adhuc in memoria hominum versantem, nunc omnino oblivioni datum in ipsa parœcia, ubi olim colebatur. Quidni ii, quorum omnium maxime interest, nos juvant ad vindicandos ab injuria temporum potentissimos apud Deum patronos? Quidni invitationi, toties renovatæ, melius respondetur?
[Annotata]
* Neufchatel
* Montreuil
* Beaubec.
DE S. JOANNE CHUZIBITA, CONF. PONT. CÆSAREÆ IN PALESTINA
INEUNTE SÆCULO VI.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Joannes, abbas Chuzebita, et episcopus Cæsariensis in Palæstina (S.)
AUCTORE R. D. B.
§ I. S. Joannis Chuzibitæ cultus, natales et in Thebaide monachatus.
[S. Joannes Chuzibita, ut monachus laudatus in fastis sacris Græcorum ad diem 28 octobris] Inter sacros fastos, in quibus B. Joannis Chuzibitæ celebratur memoria, nullus mihi obvius factus est qui sit antiquior quam Menologium Basilii, ad finem sæculi X scriptum. In eo autem ad præsentem diem legitur: Hic (Joannes Chuzibita) locupletibus parentibus Thebis Ægypti natus, cum ad maturam ætatem venisset, nullam sibi cum ecclesia catholica communionem esse volebat propter synodum, quæ Chalcedone habita fuit. At cum aliquando eum sancta loca visendi cupido incessisset, visus est sibi per quitem multum laborare, omnemque operam adhibere, ut ingrederetur, pretiosamque crucem adoraret; nec tamen portam invenire posse: cumque idcirco angeretur, vocem audire sibi dicentem: crucem contemptui habere eos quibus nulla esset cum ecclesia catholica communio. Experrectus igitur, juncta cum catholicis communione, confestim se in proximam eremum recepit, atque in Chozeba monte ad mortem usque consedit: ubi et se ipsum omni virtutum genere exercuit, et miracula patravit. Denique cum multos, sanctis institutis et religiosis exercitationibus probe excultos, ad eamdem vitæ rationem ineundam allexisset, decessit, atque in eodem eremi monte sepultus fuit. Quæ narratio et occurrit ad eumdem diem iisdemque fere verbis in Menæis Græcis anno 1592 editis, et in Synaxario græco vernaculo Maximi Margunii. Atque cum his fere conveniunt Sirmundi Synaxarium, Menæa Mazarinea, Fratrum Prædicatorum Florentiæ, et Ambrosiana. Neque dissentit Sirletus, in Menologio suo dicens: Commemoratio sancti patris nostri Joannis Chozebitæ. Hic in eremi loco dicto Chozeba eximiam virtutis exercitationem assecutus, multa effecit miracula, monachorum plurimorum dux existens, sicque in eodem eremo beatus ex hac vita migravit. Castellanus quoque in Martyrologio universali ad diem 28 octobris memoriam S. Joannis Chuzebitæ recolit. Sed præterea ad eumdem diem in gentis Slavicæ Prologo, et in Kalendario Mosquensi celebratur S. Joannis Chuzibitæ natalis.
[2] [et ut episcopus Cæsariensis ad diem 3 octobris, unus est sanctus vir.] Verum ad diem 3 octobris in Menæis Græcis, typis excusis annis 1592 et 1843, uti et in Margunii Synaxario altera fit S. Joannis Chuzibitæ commemoratio, additurque sat longa Vita, quam infra lectoris oculis subjiciemus: item in Sirleti Menologio legitur: Commemoratio sancti patris Joannis Chozebitæ, episcopi Cæsariensis. Sirleto consonant Prologus et Kalendarium Mosquense, in quibus item nuntiatur festum S. Joannis Chuzebitæ, episcopi Cæsareæ. Sed hæc commemoratio videtur priore recentior. Armeni quoque ejus festum agunt, sed die 26 octobris [Aucher, Vitæ SS. Kalendar. Armeni. tom. XII, pag. 284.] . Quum vero Raderus, quemadmodum ex mss. observationibus ejus in Menæa Græca colligimus, animadvertisset ad diem 3 octobris celebrari memoriam S. Joannis Chuzibitæ, qui primo fuerat in Chuziba monachus, postea episcopus Cæsariensis in Palæstina, et tandem, abdicato episcopatu, ad pristinam eremum reversus ibi obierat: dein in iisdem Menæis ad diem 28 octobris annuntiari festum Joannis Chuzibitæ, qui perpetuo monachus vixisse videbatur, existimavit fuisse duos sanctos nomine Joannes Chuzibitas. Non recte, cum Cyrillus Scythopolitanus, Moschus et Evagrius, quorum primus S. Joanni Chuzibitæ coævus fuit, et duo alii brevi post floruerunt, narrent eum primo fuisse monachum in laura Chuziba, et postea episcopum Cæsariensem in Palæstina, addatque Cyrillus eum fuisse Ægyptiacum. Hæc omnia non viderat Raderus. Quod si in Basilii Menologio tantum S. Joannis conversio ab hæresi et monasticæ virtutes, quin de ejus episcopatu verbum fiat, laudantur, ratio videtur esse quod fere totam vitam, exceptis paucis episcopatus sui annis, in eremo transegit. Verum num umquam S. Joannis Chuzibitæ scripta fuerit Vita, compertum non habeo; suspicor tamen eum biographo non caruisse, tum quia scriptores alii alia ejus gesta retulerunt, tum quia in Græcorum Menæis longe lateque de eo disseritur. Et quidem lugendum est ejus Acta ad nos non pervenisse, tum quoniam ex S. Sabæ Vita, a Cyrillo Scythopolitano [Apud Cotelerium, Ecclesiæ Græcæ monumenta, tom. III. pag. pag. 327 et seqq.] conscripta, manifestum est eum ante et post obitum eximiæ sanctitatis fama in Palæstina claruisse: tum quia Menæorum Græcorum narrationi, sæpe insulsæ, non semper omnis fides adhibenda est.
[3] [S. Joannes, natus post annum 450, puer offertur monasterio Thebaidos secundum morem S. Pachomii;] De S. Joannis primis annis pauca posteris fuere tradita. Quoniam ecclesiæ Cæsariensis habenas anno 518 moderabatur, aliquanto post medium sæculum V natus videtur. In lucem editus est Thebis in Ægypto; quæ celeberrima urbs tunc temporis splendorem suum magna ex parte amiserat [Description de l'Egypte, tom. III, pag. 270 et seq; pag. 275 et seq. edit. Panckoucke.] ; et, ut addunt Menæa Græcorum,angelica seu religiosa veste ab avo fuit indutus et cuidam seniori commissus; verisimillime in Thebaide, sua patria, ubi Tabennensem seu S. Pachomii regulam proculdubio amplexus est. Etenim monasteria Thebaidos fere omnia, ni dicam omnia, ad normam Tabennensis instituti regebantur. Refert scilicet auctor libri Verborum seniorum num. 34 Pachomium fuisse patrem infinitæ multitudinis monasteriorum in partibus Thebaidos [Rosweiden, Vitæ Seniorum, lib. III, num. 34, pag. 4.] ; neque dissentit Cassianus, in libro IV Renuntiantium ajens [Opera Omnia, tom. I, col. 151, edit. Migne.] : Quædam de Tabennesiotarum regulis admiscens, quorum in Thebaide est cœnobium quanto numero populosius cunctis, tanto conversationis rigore districtius. Alicui itaque Thebaidos monasterio puerulus oblatus fuit S. Joannes, quandoquidem in Græcorum Menæis dicitur ab avo suo angelicam vestem fuisse indutus; nil mirum, quia S. Pachomius, quemadmodum in ejus Vita legitur, inter suos discipulos recepit pueros tanta simplicitate viventes ut nec dexteram valerent scire neque sinistram [Rosweiden. Vitæ Seniorum, lib. I, pag. 126, edit. Antv. pag. 1615.] . Verumtamen non videtur ibi in usu fuisse eadem disciplina ac in Occidente; si tamen illic in hac re orientales mores usurpati fuerint. Apud Latinos enim, uti constat tum ex oblationum formulis [Mabillonius, Vetera Analecta, pag. 155 et seqq.] tum ex Romanorum Pontificum et conciliorum Germaniæ, Hispaniæ et Italiæ decretis [Cangius, Glossarium latinitatis, v° Oblati.] , pueri divino famulatui in perpetuum mancipabantur: contra S. Basilius [Opera, tom. III, col. 955, edit. Migne] in regulis fusius tractatis num. 15, postquam ostendit etiam pueros in monasteriis esse cooptandos, addit: Tunc autem admittenda est virginitatis professio, tamquam quæ firma sit, et quæ ab ipsorum sententia ac judicio proficiscatur, jam perfecta et absoluta ratione: post quod tempus et præmia et pœnæ peccantibus aut recte facientibus ab æquo judice pro eorum merito decernuntur… Sed qui in virginitate vitam agere non vult, is tamquam qui res Domini curare non valeat, coram testibus dimittatur. Atque hæc eadem disciplina pro infantibus, ad diaconatum promotis, etiam nunc apud Cophtos viget, eamque probat Benedictus papa XIV in instructione 26 junii 1724 super dubiis ad ritus ecclesiæ et nationis Cophtorum pertinentibus [Bullarium Benedicti XIV, tom. III, pag. 139, edit. Mechlin.] .
[4] [veste angelica seu monastica assumpta.] Jam vero quæri potest qua veste angelica S. Joannes fuerit indutus: num fuerit illa, quam S. Theodorus Studites [Testamentum, Opp. Omn. col. 1815. edit. Migne.] , scriptor sæculi VIII, magnam vocat et a parva discernit, quamque Goarius [Rituale Græcorum, Officium magni et angelici habitus, pag. 571.] et Helyot [Histoire des Ordres religieux, tom. I, ch. 19, pag. 187 et seqq. edit. Paris, 1792.] ex Græcorum ritibus ostendunt non nisi a magis perfectis fuisse assumptam: parva minus perfectis reservata. Sed sæculo V nondum videtur exstitisse hæc distinctio; et sæculo IV et V vestis angelica et vestis monastica eadem fuisse res [Rosweiden, Vitæ, Patrum lib. II, pag. 457.] . Legimus enim Hor, monachum Nitriotam, non secus ac juniorem monachum Scithiotham, de quo Moschus in Prato spirituali [Ibid. lib. X. pag. 918.] , veste angelica fuisse indutos; cum tamen Nitriotæ non nisi tunicam et sagum [Bivarius, De veteri monachatu, part. I, pag. 228.] et Sithiothæ pelliceas tunicas [Rosweiden, Vitæ Patrum, lib. V, pag. 618.] pro veste haberent. Item S. Pachomio ejusque discipulis ab Angelo præscriptum fuerat ut induerentur noctibus lebitones lineos, (vestes vix ad cubitorum ima pertingentes [Ibid. pag 141.] ,) præcincti lumbos: haberentque singuli melotem, id est, caprinam pellem confectam albam, sine qua neque comederent, neque dormirent [Ibid. pag. 120; Bivarius, De veteri monachatu, part. I, pag. 266.]
§ II. Eutychianismi renuntiatio. Monachatus in Palæstina.
[Renuntians Eutychetis hæresi transit Chuzibam,] Quo tempore S. Joannes in Thebaide vitam monasticam agebat, tam vehementer impiis Eutychetis dogmatibus adhæsit, ut, cum ad maturam ætatem venisset, dicitur in Menologio Basilii nullam sibi cum ecclesia catholica communionem esse voluisse propter synodum, quæ Chalcedone habita fuit. Neque mirum est: nam monophysitarum hæresis nuspiam tot tamque fervidos quam in Ægypto nacta erat asseclas: ubi eam omnes, modo unum alterumve excipias, Alexandrini patriarchæ, qui Thebis totique Ægypto episcopos dabant [Schelstraete, Antiquitas ecclesiæ, tom. II, diss. 5, cap. 3, art. 3, pag. 362 et seq.] , per fas et nefas propugnarant [Acta SS. tom. V Junii, Patriarcharum Alexandrinorum historia chronologica, pag. 33 * et seqq.; Renaudot, Historia patriarcharum Alexandrinorum Jacobitarum, pag. 114 et seqq.] . At cum per insigne Dei beneficium Hierosolymæ Joannes junxisset cum catholicis communionem, confestim in proximam eremum in Chozeba χουζεβα * monte sese recepit. Et hæc est ratio cur S. Joannes vocetur Cuzebita vel Chozebita, græce χουζιβίτης, χουζεβίτης.
[6] [Palæstinæ laura; cujus situs et conditio posterioribus temporibus describitur.] Cuziba vero laura, ait Evagrius [Hist. eccles. lib. IV, cap. 7.] , cui consentit Nicephorus [Hist. eccles. tom. II, lib. XVII, cap. 4, pag. 737.] , sita erat in extremitate vallis, quæ ab Hierosolyma ducit Hierichuntem. Totum hoc spatium inter Hierosolymam et Hierichuntem desertum fuisse et saxosum testatur Josephus [Antiquitates Judaicæ, lib. X, cap. 4.] . Verum quænam fuerint post S. Joannem hujus monasterii fata non reperi: puto tamen illud a Saracenis qui per sæculum igne ferroque Palæstinam depopulati sunt, non secus ac alia hujus provinciæ monasteria ad internecionem fuisse redactam [Bivarius, De monachatu veteri, part. I, pag. 117 et 204.] . Non tamen omnino periit, nisi quod forte paulo altius in rupe exstructum est; atque eatenus consentiendum videtur Ludovico Bulteau [Histoire de l'ordre monastique d'Orient, lib. IV, pag. 705.] , censenti S. Joannis monasterium non esse diversum ab eo, quod Phocas anno 1187 vidit et in suo per Terram sanctam itinere descripsit hisce verbis: Post hoc monasterium (S. Euthymii) duodecim millium passuum intervallum excurrit; tumque obvia fit ingens vorago, quam torrens mediam secat. Illius in adversa parte monasterium Chozibæ jacet: res equidem, quæ dum narratur, non creditur, et speculatione etiam ipsa in admiratione est. Namque speluncarum ipsa foramina monachorum sunt cellæ, et templum ipsum et cœmeterium in petræ scissura excavantur, adeo solis calore deusta, ut ex saxis illis ad modum pyramidum ignis lingulæ exsilire conspiciantur; aquaque monachorum potui congesta talis sit, qualem e stagno hauries, cum sol æstate media lacubus insistens, eos ignitis radiis æstuque ferventissimo incendit. In hoc monasterio diversos sanctitate conspicuos viros invisimus: inter eos unum signiferum, coram cum Deo colloquentem, cui Lucæ Seni nomen est. Sed enim in monasterium non sine discrimine, tum ob prærupta rupis loca, tum ob vehemementissimum solis ardorem et descendimus et ascendimus [Acta SS. tom. II Maji, pag. VI; Leonis Allatii Συμμικτα, pag. 11 Edit. Venet. 1733.] . Verum sæculo VI monasterium Chuzebitanum non videtur loco tam difficili et alto situm fuisse. Nam, ut mittam Evagrium, audiendus est imprimis Joannes Moschus de quodam monacho Chuzibitano ætate provecto; qui, ut ipse ait, ibat per viam, quæ ducit a Jordane ad sanctam civitatem, ferens panes et aquam. Et si quando videret aliquem lassescentem, portabat onus ejus, et ascendebat usque ad sanctum montem Oliveti, rursusque per eamdem cum cæteris redibat viam, ferens illorum onera usque Jericho, etc. [Vitæ Patrum, lib. X, pag. 861.] : et similiter Nicephorus, dicens: Novum præterea Joannem Chozibitem peregisse vitæ genus ferunt: ita ut cuniculatim meatum quemdam tortuosum sub terra effoderit: ibique turbam frequentem aversans, quietem consectatus sit [Historia ecclesiastica, lib. XVII, cap. 4, tom. II, pag. 737, edit. Paris. 1630.] . Contra monasterium sæculi XII in alta rupe excavatum erat. Quamobrem videntur monachi Chuzebitani S. Joannis tempore in valle et in adjacente rupe suas habuisse cellulas, sed post Palæstinam a Mahumetanis occupatam monasterium suum in altam rupem transtulisse: quod monasteriorum genus, quæ meteora appellant, pluribus sæculis, atque etiam nunc, utpote arces inexpugnabiles, adversus Arabum incursiones in Syria, Ægypto, Nitria et Thessalia frequentissime usurpatur [Mislin, les Lieux saints, tom. III, ch. 35, pag. 132, edit. Paris, 1858.] . Sed Chuzebitanum jam pridem derelictum est, quamquam ejus situm et conditionem ad extremum montem Quarantanæ Jerichuntem versus prope Elisæi fontem non ita pridem descripsere DD. Joanne et Isambert [Itinéraire de l'Orient, pag. 838, Paris, 1861.] , non secus ac si præ oculis habuissent Phocæ Itinerarium.
[7] [Sub S. Sabæ disciplina ibidem vivit] In monte vero Chozeba vixit S. Joannes sub disciplina S. Sabæ, monasteriorum tractus Hierosolymitani præfecti, atque ibi virtutibus inter monachos claruit, quemadmodum ex Cyrillo Scythopolitano aliisque constat. In Vita enim S. Sabæ, a coævo Cyrillo scripta, legimus monachum quemdam ex beati Theodosii monasterio nomine Aphrodisium, cum aliquando in itinere ira concitatus mulum occidisset, ac propterea a B. Theodosio ex laura fuisset expulsus, descendisse in Jordanum, lapsumque suum sancto Joanni Ægyptio, qui tunc temporis in Chuziba virtutibus resplendebat, exposuisse. Cumque ab illo audisset: “Si vis salutem consequi, abi ad abbatem nostrum Sabam, et quod dicet tibi, facito;” festinanter ad ipsum venit, peccatum confitetur, obsecrat ut ab eo sermonem salutis accipiat. Addit Cyrillus a S. Saba Aphrodisium fuisse benigne susceptum, atque post triginta in omnimoda pietate transactos annos vitam terrenam cum æterna commutasse [Vita S. Sabæ, apud Cotelerium, tom. III, pag. 288.] . Concinit Evagrius. Ille non tantum S. Joannis virtutes extollit, sed et refert eum cum abbate Zozima, (diverso ab eo, ait Nicephorus [Nicephori Callisti ecclesiastica historia, lib. XVII, cap. 4, tom. II, pag. 737.] , quem novimus S. Mariam Ægyptiacam obviam habuisse,) arcta fuisse amicitia conjunctum.
[8] [et virtutibus et miraculis clarescit;] Accipe Evagrii verba: Iisdem temporibus, quibus Zozimas floruit, vir quidam, Joannes nomine, paribus cum Zozima virtutum ornamentis insignis: qui in Chuziba laura, quæ sita est in extremitate vallis ad septentrionalem partem viæ publicæ, quæ ab Hierosolymis ducit Hierichuntem, vitam monasticam et ab omni materia secretam exercuerat, et qui supra memoratæ urbis Cæsareæ episcopatum obtinuit. Hic igitur Joannes Chuzibita, cum Arcesilai, (viri nobilis et honoribus quos gesserat conspicui), uxorem radio textorio alterum sibi oculum effodisse didicisset, cursu ad ejus domum contendit, vulneris inspiciendi causa. Ubi vero animadvertit pupillam excidisse, et oculum penitus diffluxisse, medico cuidam qui illuc advenerat, præcepit ut spongiam adferret, et oculum dilapsum, quoad fieri posset, in sedem suam reponeret: spongiam denique circumpositam fasciis alligaret. Aberat tunc forte Arcesilaus. Versabatur enim eo tempore cum Zozima in ejus monasterio, quod situm erat in vico Syndenorum, qui ab urbe Cæsarea quingentis circiter stadiis distat. Statim igitur contentissimo cursu properant qui hæc Arcesilao nuntiarent. Sedebat is juxta Zozimam, sermonem cum eo conferens. Qui simul ac casum uxoris suæ didicit, graviter ejulare cœpit, et capillos vellens ac discerpens, in aerem projecit. Interroganti autem Zozimæ causam tanti luctus, Arcesilaus id quod acciderat exposuit, lamentis ac fletibus sermonem crebro interrumpens. Mox igitur Zozimas, relicto illic Arcesilao, ad cubiculum quoddam contendit, in quo solus, uti mos est hujusmodi viris, Deum alloqui consueverat. Aliquanto post digressus, hilari vultu ac modeste subridens, manum Arcesilai palpans: Abi, inquit, abi lætus. Gratia data est Cuzibitæ. Sanata est uxor tua. Utrumque oculum habet incolumem, nullum ex casu illo detrimentum passa, quando ita placuit Cuzibitæ. Idque ita evenit, ambobus illis justis simul miraculum perpetrantibus [Evagrii Scholastici Historia, lib. IV, cap. 8.] .
[9] [postea creatur abbas et presbyter, videtque intra Missam spiritum sanctum descendentem.] Quin et monasterii Chuzibæ S. Joannem fuisse abbatem et presbyterum nos docet in Prato spirituali Joannes Moschus: Frater quidam, ait, erat in cœnobio Chuziba, ut nobis abbas Gregorius ex Scholaribus retulit, qui sanctæ oblationis verba ritumque didicerat. Die ergo quadam missus ut benedictiones (id est eulogiæ, de quibus Cabasutius [Noticia ecclesiastica, diss. XI, pag. 41.] aliique) ferret, cum jam rediret ad monasterium, verba sanctæ oblationis, quasi versus aliquos caneret, dixit. Easdem vero benedictiones imposuerunt diaconi sancto altari. Quas cum abbas Joannes presbyter offerret, qui postea Cæsareæ episcopus fuit, non vidit, ut solitus erat, Sancti Spiritus adventum. Contristatusque valde et cogitans, ne quid forte peccasset in mente, atque ideo se Spiritus Sanctus avertisset, ingressus est sacrarium, plorans, corruitque in faciem suam. Apparuit autem ei angelus Domini, dicens: Quoniam frater ille qui oblationes attulit, verba sanctæ oblationis in via dixit, sanctificatæ jam ac perfectæ sunt. Ex tunc igitur statuit senior ut nullus deinceps addisceret sanctæ oblationis verba, nisi qui ordinatus ad hoc esset, neque passim ea quispiam diceret, quocunque tempore absque loco consecrato [Vitæ Patrum, lib. X, Pratum spirit. cap. 25, col. 130.] .
[Annotata]
* χουζιβα ap. Cyrillum aliosque.
§ III. S. Joannis episcopatus Cæsareæ. Ejus abdicatio et mors.
[Fuit et episcopus Cæsareæ in Palæstina anno 518;] Ex hactenus disputatis apertum est S. Joannem, uti quoque narrant Evagrius, Menæa Græcorum et præsertim auctor coævus Cyrillus Scythopolitanus, ad episcopatum Cæsariensem in Palæstina fuisse promotum. Ast nullus ex his scriptoribus, quo tempore cathedram Cæsariensem ascenderit, memorat. Est tamen notum ex Vita S. Sabæ S. Joannem anno 518 jam Cæsariensis ecclesiæ fuisse episcopum. Refert enim Cyrillus Scythopolitanus [Vita S. Sabæ, pag. 326.] Justinum, defuncto 10 julii anni 518 Anastasio imperatore, statim ac imperium assumpsit, leges tulisse quibus jubebat ut omnibus catholicis, ob rejectam Eutychetis proterviam in exilium pulsis, copia domum revertendi daretur, vel etiam synodus Chalcedonensis sacris diptychis insereretur. Quæ Justini jussa cum pervulgata essent, numerosissimi monachi, laici et episcopi die sexta augusti Hierosolymam convenerunt, atque doctrinam catholicam et quatuor concilia ab omnibus admittenda esse pronuntiarunt. Tunc archiepiscopus Hierosolymorum Joannes suasit sancto patri Sabæ transire usque in Cæsaream et Scythopolim, una cum aliis quibusdam eremi hegumenis, ad patefaciendas imperatoris literas et quatuor concilia per urbes sacris diptychis inserenda. Cum autem Cæsaream pervenissent, occurrit iis sanctus Joannes Chuzibita, qui illius urbis pontificatum eo tempore obtinebat; expletisque illic quæ mandata fuerant, etiam Scythopolim advenerunt [Ibid. pag. 288.] . Quæ manifeste indicant S. Joannem jam anno 518 ecclesiæ Cæsariensi fuisse præpositum.
[11] [quo tempore in concilio Hierosolymitano] Eodem circiter tempore concilio Hierosolymitano, ad quod ex trinis Palæstinis triginta confluxere episcopi, interfuit S. Joannes Cuzibita, ut ex eorum ad Joannem Constantinopolitanum literis colligimus. Binius [Labbe, Collectio Conciliorum, tom. IV, col. 1587.] vero, Labbeus [Ibid. loc. cit.] , Le Quien [Oriens Christianus, tom. II, col. 571.] , Mansi [Collectionis novæ Conciliorum supplementum, tom. I, pag. 399.] aliique existimarunt hanc synodum non esse aliam ac synodum, die 6 augusti in eadem urbe celebratam: sed non recte. Si enim S. Joannes Chuzibita inter patres consilii diei 6 augusti sedisset, non ad eum, suadente Joanne Hierosolymitano, imperatoria decreta promulgandi causa octo genarius S. Sabas iter instituisset. Idem probatur ex tempore, quo epistolam ad Joannem Constantinopolitanum dederunt patres Hierosolymitani. Etenim cum de anathemate, adversus Nestorium, Eutychetem, Manem et Severum Antiochenum in synodo Constantinopolitana diebus julii vigesimo et sequentibus dicto, certiorem fecisset episcopus Constantinopolitanus episcopum Hierosolymitanum [Labbe, Collectio Conciliorum, tom. V, col. 178 et seqq.; col. 190.] , hic literas laude plenas, quas S. Joannes Cuzibita aliique episcopi Hierosolymæ congregati subscripserunt, ad præsulem Constantinopolitanum misit [Ibid. col. 185.] . Jam vero, etiamsi Joannes Constantinopolitanus suas literas ipso die 20 julii dedisset, (sed illud inspicienti acta concilii minus verisimile habebitur,) intra quindecim tamen dies ante sextum scilicet augusti diem non potuissent Hierosolymam deferri, licet itinera, quemadmodum probant Bergierius [De publicis et imperialibus imperii Romani viis, lib. IV, apud Grævium in Thesauro Antiquitatum Romanarum, tom. X, col. 411.] et Hinnius [Ibid. col. 739.] , per vias imperiales magna cum celeritate peragerentur; ac multo minus intra tam breve tempus triginta trinarum Palæstinarum episcopos congregare. Quapropter opinor istud concilium post diem sextam augusti fuisse celebratum; neque accipiendum esse pro synodo, ubi imperatoris literæ de quatuor conciliis diptychis inserendis patefactæ fuere. Verum quo die, quo mense patres convenerint, affirmare non auderem: id tamen certum est concilium non fuisse coactum post diem 23 februarii anni 520, quo mortuus est Joannes Constantinopolitanus [Acta SS. tom. I Augusti, Historia Patriarcharum Constant. pag. 57*.] , ad quem literæ synodicæ patrum Hierosolymitanorum fuerunt missæ.
[12] [primus subscribit epistolæ ad Joannem CP. Quæ tum essent sedis Cæsariensis jura.] Synodicæ epistolæ, de qua modo dicebamus, subscripsit omnium primus S. Joannes Chuzibita hocce modo: Joannes, Dei miseratione episcopus Cæsareensis, me bene valere, et domino bene placere, orate, domini sancti, ac Dei amantissimi patres [Labbe, Collectio Conciliorum, tom. V, 190 et seq.] . Primus autem apposuit nomen, quoniam ecclesia Cæsariensis, a quo tempore Hierosolymam Vespasianus exciderat, totius Palæstinæ metropolis facta erat. Profecto me non latet Hierosolymam sub nomine Æliæ ab Hadriano imperatore rursum fuisse ædificatam, ejusque episcopum petiisse a Patribus concilii Nicæni ut ob sanctitatem loci præ cæteris Palæstinæ ecclesiis aliquo honore ornaretur, atque his votis partim annuisse Patres canone VII, dicentes: Quia consuetudo obtinuit et antiqua traditio, ut Æliæ episcopus honoretur, habeat honoris consequentiam salva metropoli propria dignitate [Ibid. tom. II, col. 42 et 73.] . Sed per hoc decretum nequaquam metropolitana jura episcopis Hierosolymitanis fuere reddita. Non tamen ea penes S. Joannem Chuzibitam fuisse putem: nam, postquam Cyrillus Hierosolymitanus anno circiter 357 de jure metropolitano adversus Acacium, episcopum Cæsareæ, controversiam movisset, tamquam apostolicam sedem obtines [Sozomenus, Historia ecclesiastica, lib. IV, cap. 25.] , ejus successor Joannes fere eamdem iniit viam, adeo ut non tantum metropolitano Cæsariensi, sed et patriarchæ Antiocheno subesse abnueret [Epistola ad Pammachium, Opp. omn. tom. III, col. 389, edit. Migne.] . Longius processit Juvenalis, alius Hierosolymitanus episcopus, omnem lapidem frustra movens anno 431 in concilio Ephesino, ut in tribus Palæstinis, Arabia et duobus Phæniciis principatum obtineret [Labbe, Coll. concil. tom. III, col. 642.] . Sed res ei melius successit, anno 451 in concilio Chalcedonensi, Actione VII, ubi suum repetens tentamen, probantibus Patribus, pactum cum Maximo patriarcha Antiocheno iniit, ita ut Antiochensium ecclesia duas Phœnicias et Arabiam haberet; Hierosolymorum vero tres Palæstinas haberet [Ibid. tom. IV, col. 617.] . Verum, neque per hoc Chalcedonensium Patrum judicium episcopis Cæsariensibus ac proin S. Joanni Chuzibitæ sua metropolitana jura fuere ablata: nam S. Leo I pactum Chalcedonense irritum declaravit, jubens ut Antiochenæ ecclesiæ jura sua integra servarentur. Suis tamen juribus non videtur usus S. Joannes Chuzibita: nam in concilio Hierosolymitano Joannes hujus urbis episcopus non tantum tenuit primas, quod nec per canonem Nicænum videtur ei fuisse licitum, sed Palæstinæ episcopos, quos inter S. Joannem Chuzibitam, huc congregavit, et legavit, ut vidimus, S. Sabam qui per totam provinciam etiam Cæsareæ imperatoris literas patefaceret, et quatuor concilia diptychis insereret: quin et epistolæ synodicæ concilii Hierosolymitani hanc inscriptionem præfixit: Domino meo, Dei amantissimo et sanctissimo comministro, Joanni, et sanctæ synodo in Constantinopoli congregatæ, Joannes Dei miseratione episcopus Hierosolymorum, et sancta synodus trium Palæstinarum, existens sub sanctis locis Christi Dei omnium, in Domino salutem. Quæ sane probant Joannem Hierosolymitanum, cum pace S. Joannis Chuzibitæ, egisse metropolitanum. Sed nec prætereundum est synodicam epistolam, de qua modo agebamus, antiquissimum esse monumentum historicum præstantiæ sedis Hierosolymitanæ præ Cæsariensi. Postea nomen patriarchæ sibi assumpsere episcopi Hierosolymitani [Ibid. tom. V, col. 74 et 279.] ; quod ecclesia Romana non videtur eis agnovisse ante annum 1215, quando Patres concilii Lateranensis IV sequentem ediderunt canonem V: Sancimus ut post Romanam ecclesiam… Constantinopolitana primum, Alexandria secundum, Antiochena tertium et Hierosolymitana quartum locum obtineant [Ibid. tom. XI, part. I, col. 153.] . At illud decretum nonnisi ad patriarchas de ritu latino spectabat, cum omnes patriarchæ de ritu græco tunc temporis ad schisma transiissent.
[13] [Impugnat Severum Antiochenum; deserit suam sedem et moritur.] S. Joannem opus aliquod adversus Severum Antiochenum, Eutychianorum ducem, scripsisse suspicatus est Michaël Lequien [Oriens Christianus, tom. III, col. 572.] , quia in synodo Lateranensi sub Martino I anno 649 habita, (ubi de hæreticorum scriptis rejiciendis), decreto V, legitur: Item ejusdem Severi (Antiocheni) adversus sanctæ memoriæ Joannem, episcopum Cæsareæ Palæstinæ; cujus proinde aliquis liber a Severo fuerat impugnatus. Num præterea S. Joannes quid præclari in episcopatu gesserit, silent historici. Sed prætereundum non est, eum, cum sibi nullam, ut ajunt Menæa Græcorum, religiosæ vitæ partem concedi videret, deserto episcopatu, rediisse in eremum. Idque accidisse ante annum 536 completum certum est: nam Helias, ejus successor, sententiæ depositionis, in synodo Hierosolymitana latæ adversus Anthimium Trapezuntinum, die 29 septembris anni 536, hisce verbis subscripsit [Labbe, tom. V, col. 283 et 286.] : Helias, episcopus Cæsareæ, definivi et subscripsi. Neque supponendum est S. Joannem sine venia episcoporum suæ provinciæ ecclesiam Cæsariensem deseruisse: nam secus adversus sacros canones deliquisset: nisi forsan dicatur cum Thomassino [Discipline de l'Église liv. II, ch. 5, tom. II, col. 1034 et seqq. Edit. Paris, 1725.] disciplinam ecclesiasticam de episcopatu resignando nondum fuisse illo ævo ad admussim constitutam. Quam animadversionem non parvi faciendam esse existimo, siquidem plures sancti viri v. g. S. Joannes Silentiarius [Acta SS. tom. III Maji, pag. 232.] , S. Justus Lugdunensis [Ibid. tom. I Sept. pag. 573.] , S. Ambrosius Cadurcensis [Ibid. tom. VII Octobr. pag. 1042 et 1048.] , eodem circiter tempore, nulla licentia obtenta, curæ episcopali otium eremiticum præposuere. Tandem bona provectus ætate, ut ajunt Menæa Græcorum, in pace exhalavit animam.
VITA S. JOANNIS CHUZIBITÆ EPISCOPI CÆSARIENSIS.
Ex Menæis Græcis, interprete Matthæo Radero S. J..
S. Joannis natales, monachatus episcopatus et mors.
Joannes, abbas Chuzebita, et episcopus Cæsariensis in Palæstina (S.)
a
[S. Joannes, Thebanus monachus, episcopatu Cæsariensi in Palæstina abdicato,] Joannes hic noster sanctus Pater, Thebis in Ægypto natus, cum angelicam monachorum vestem ab avo indutus, se cuidam seniori commisisset, Hierosolymam adiit b, sancta veneraturus loca, reversusque ad avum, seni adhæsit. Dein egressus cœnobium, reperto in ardua et inclementi rupe antro, ibi sedem fixit, glandibusque vitam toleravit. Hujus cum Deus virtutem mortalibus vellet spectandam proponere, ita declaravit. Ananias quidam, asceta eximius, passimque celebratus, in illo tractu degebat: ad quem virum præclarum cum prædivitis cujusdam filius a malo dæmone et impuro spiritu insessus c, adductus esset, ab hoc non est receptus, sed ex animi demissione illius hortatu ad interiorem solitudinem, ubi Joannes hic Ægyptius agebat, dimissus, ut Joannem investigaret: quem ubi, qui missi fuerant, invenissent, negotium sibi concreditum illi exposuerunt, qui primum nullis precibus adduci potuit, uti precando spiritum impurum pelleret: tandem fatigatus ab illis, cœpit precari, versusque ad dæmonem: Impure dæmon, inquit, in nomine Jesu, non ego, sed Ananias ille Dei servus imperat tibi, ut a puero hoc exeas. Hoc cum impurus spiritus a sancto viro audisset, exiit, puerque sanus est redditus. Quod ubi fama longe lateque distulit, quamvis recusans, coactus est Cæsareæ pontificatum suscipere. Enimvero cum sibi nullam quietem et religiosæ vitæ partem concedi videret, deserto episcopatu, rediit in eremum.
[2] [se aliosque a dæmonis insidiis liberat,] Verum thesaurus non latuit agricolam quemdam, qui cum haberet puellum deterrimo spiritu occupatum et vexatum, eum sportulæ imposuit, herbisque tectum ad viri sancti fenestram suspendit ac se subduxit. Ejulatu pueri excitus vir sanctus, vidit intellexitque puerum ab impuro spiritu vexari, quem mox pulso dæmone curavit: sed pulsus in exilium dæmon haud quievit. Hominis enim ementitus formam, ad viri sancti, quem in præruptis repererat, pedes quasi sanctam ab illo precationem petiturus sese projecit; quo spectaculo Dei famulus repente perculsus, pedibus a dæmone convolutis, inverso corpore in extremam et altissimam rupis vallem et hiatum in caput devolvitur. Sed nihil inde pretii tulit nefarius parricida; innoxium enim cælestis gratia virum sanctum præstitit. Deinde (idem hostis mortalium) latronem in eum immisit, a quo nunc pulsabatur, nunc vestibus spoliabatur, nunc ejus casa exurebatur. Cum inter hæc omnia vir sanctus hoc unum diceret: “Si tibi, Domine, hæc ita visa, laudo gratiasque ago.” Audivit e cælo Dominus. Comprehenso enim per magistratum latrone, diraque morte anima a corpore divulsa, servus Dei non est mediocriter relevatus. Sed neque sic quievit perditus veterator, cuniculos contra illum agendo (et fossam in quam caderet fodiendo.) Etenim cum vir sanctus domicilia et cœnobia revisendi causa obiret, muliercula in transitu viro sancto occurrens, illiusque vestigia secuta, obnixe rogavit, uti ne dedignaretur ad se divertere, quo ædes suæ ab ejus ingressu aliquid sanctimoniæ traherent. Cessit precibus vir sanctus, atque domum feminæ est ingressus, quæ statim occlusis januis totum corpus nudavit, eaque impudentissima et impurissima fecit, quæ pudor vetat proloqui, conata intemeratum virum inquinare. Sed ferreus ille cacodæmonis ignitabulum stravit, repudiavit, innoxiusque evasit.
[3] [et ope divina cum S. Marciano colloquitur.] Hic idem beatus Joannes, cum accepisset de quodam Marciano d, asceta passim apud omnes fama celebrato, ejus videndi desiderio miro flagrabat. Sed quia pedes ita strinxerat e, uti e spelæo egredi non posset, etiamsi ultima cogeret necessitas, cum seipsum pedicis induisset, exuere eos aut rumpere haud potuit. Hic, o qualis providentia numinis, omnia contemplantis, præter opinionem succurrit: angelus enim Marcianum e sua cella raptum, sublimemque in Joannis specum, sine sonitu delatum posuit. Cum igitur essent congressi ambo, mutuumque complexi, et cælesti inter se colloquio ad satietatem pasti essent, Joannes Deo jam ad extremum gratias agere instituens atque in hunc modum loquens: “Laus Deo sancto, qui me aspectu desideratissimi mihi Marciani est dignatus,” repente Marcianus per angelum ex oculis beati Joannis subtractus est. Hinc Joannes miris agitari modis curarum cœpit, anticipiti cogitatione distractus, atque diu cum animo suo luctatus, tandem ruptis divinitus vinculis exivit specu et viam ad S. Marcianum arripuit. Et cum miraculi magnitudine esset perculsus, existimabat rem totam nil nisi phantasma fuisse. Ut ergo egressus est, audit nominatim se a S. Marciano vocari; a quo cum beatus Joannes didicisset modum, (quo ab angelo deductus esset ad eum,) elatus lætitia S. Joannes toto pectore gestiebat gaudio. Rursum ergo cum inter se consalutassent, Deoque gratias persolvissent, Joannes in antrum suum reversus est. Sed quid multis opus? hic Joannes et dæmones ex non paucis multos ejecit, morbosque immedicabiles curavit, aquas multis in locis precibus elicuit, imbres e cœlo sæpe votis impetravit, aliaque id genus multa miracula per hunc Deus perpetravit, bona provectus ætate in pace exhalavit animam.
ANNOTATA.
a Hanc interpretationem a nobis nonnihil immutatam dedit Matthæus Raderus S. J. in Viridario Sanctorum, pag. 27, edit. Augustæ Vindel. 1607.
b Quomodo S. Joannes Cuzibita Hierosolymam venerit, declaratum fuit in Commentario prævio, num. 5.
c
Quas S. Joannes de dæmone retulit victorias hisce celebravit versibus auctor metrici Martyrologii Græci:
Πειθείς
ἀπείρων
πειρατηρίων
βίου,
Ιωάννης
ἄπειρα
λείψεται
γέρα.
Tentatus mille vitæ tentaminibus,
Joannes mille consequetur præmia.
d Colloquii S. Marciani cum S. Joanne non fit mentio in Vita S. Marciani, a Theodoreto Cyrensi scripta [Theodoreti Cyrensis Opera omnia, tom. III, col. 1323, edit. Migne.] .
e Plures sancti monachi sese catenis cellulis suis devinxerunt. De his vide Alteserram [Alteserræ Asceticon, Opera Omnia, tom. II, pag. 196, edit. Neapol. 1777.] et Bivarium [De veteri, monachatu part. II, pag. 199, 200 et 307.]
DE S. FARONE, EPISCOPO MELDENSI ET CONFESSORE
ANNO VERISIMILITER DCLXXII.
COMMENTARIUS PRÆVIUS
Faro, conf. pont. Meldis in Galliis (S.)
AUCTORE J. V. H.
§ I. Pagi Brigensis situs et fines; Sancti elogium in Fastis sacris; Vitæ auctores varii.
Briegius pagus (La Brie), quem Jonas monachus sæculi VII scriptor, in vita S. Eustasii ad diem XXIX martii [Acta SS. tom. III Mart. pag. 787.] appellat saltum pagumque Briegium, [Briegii pagi situs et fines;] situs est versus orientem civitatis Parisiorum. Quamvis idem nomen pago usque ad exitum sæculi proxime elapsi perstiterit, variis temporibus varii videntur fuisse ejusdem fines. Dividebatur olim in Briegium Francicum et Briegium Campanicum (La Brie Francaise et La Brie Champenoise). Plerumque civitas Meldarum (Meaux) dicitur caput pagi Brigensis: attamen sunt, qui dicunt pagum Meldensem a Brigensi esse distinguendum. Sic Cl. Guerard sub civitate Meldensi ordinat pagos minores, Meldensem sive Melcianum, Aliodrensem, Briegium et Covedensem [Essai sur le système des divisions territoriales de la Gaule, pag. 147. Cfr Valesii Notitia Gall. pag. 96. Cfr Guérard. Le polyptique de l'abbé Irminon, tom. I, pag. 97.] . Sunt tamen alii, qui utrumque pagum in unum conflant; adeo ut Briegius pagus etiam Meldensis dicatur. Hujus sententiæ est Joan. Lebeuf, qui docet, promiscue sumi pagum Meldensem et Briegium [Dissertat. sur l'hist. de France, tom. I, pag. 94 et 98.] . Similiter Albanus Butler in suo Hagiologio [Vies des saints, S. Faron. XXVIII Octob.] , quin tamen ullam probationem afferat, asserit, civitatem Meldensem ad Brigensem pagum pertinere. Ex dictis manifestum fit, ancipitem manere limitem pagi Brigensis.
[2] [in eo plerisque est civitas Meldarum;] Cæterum Meldensis civitas, hodie in partitione Sequanæ et Maternæ (depart. de Seine-et-Marne) Ptolomæo Jatinum et secundum Tabulam Theodosianum Fixtuinum vocabatur [D'Anville. Notice de l'anc. Gaule, pag. 375.] . Ad regnum Austrasiæ sæculo sexto pertinebat, ut testatur Gregorius Turonensis lib. IX Hist. cap. 20 [Migne, Patrol. lat. tom. LXXI, col. 498.] : anno scilicet tertio decimo regni Childeberti, regis Metensis seu Austrasiæ, id est Christi 587, divisa fuit Gallia in duas partes inter Childebertum et Guntramnum, regem Aurelianensem seu Burgundiæ: in ea autem pactione legitur: Pari conditione civitates Meldis et duas portiones de Silvanectis, Turonis, Pictavis, Abrincatas … domnus Childebertus rex cum terminis a præsenti die suæ vindicet potestati. Fallitur igitur Adrianus Baillet dum ad diem XXVIII octobris dicit pagum Brigensem ad Burgundiam pertinuisse, utpote quæ complectebatur provinciam Senonensem. Sed citata pactio aperte monstrat, Senonensem provinciam inter duos reges bipertitam fuisse, nam tertiam portionem de Parisiensi civitate Guntramno, duas portiones de Silvanectis Childeberto assignat. Manifestum igitur est, Senonensem provinciam integram neutri rege tributam fuisse. Cæterum hæc etiam confirmantur ex eo quod pater Sancti Agnericus et filius Faro in aula Theodoberti, Austrasiæ regis, versati fuerint.
[3] [ex qua oriunda est familia S. Faronis;] Ex hoc pago, sive Meldis sive ex ejus territorio, oriunda est familia, non minus generis nobilitate quam morum sanctitate insignis Burgundo faronum. Familiæ caput fuit Agnericus seu Chagnericus aut Hagnericus, qui, teste Jona, S. Columbani biographo coævo [Acta SS. Ord. S. Bened. sæc, II, pag. 25.] , Theodoberti conviva, vir sapiens et consiliis regis gratus, et nobilitate ac sapientia vallatus. Is hospitio excepit SS. Columbanum et Eustasium et vicissim ab eis benedictionem in filiis accepit. Nam ex conjuge sua Leudegunde quaternam prolem, binam masculam, fœmineam binam suscipit. Filii fuerunt Chagnoaldus, monachus Luxoviensis, dein episcopus Laudunensis, de quo egerunt nostri majores ad diem VI septembris [Ibid. tom. II Sept. pag. 688.] , et Faro seu Burgundofaro, de quo nobis hodie sermo est. Filiæ vero S. Fara seu Burgundo fara, cujus Acta dabuntur, qua die colitur, VII decembris, et Agnetrudis, de cujus cultu non constat. Quamvis autem hæc familia apud Austrasios, ut diximus, mansionem haberet suam, nihilominus e Burgundionibus suam traxisse originem monstrat ipsum nomen: nam apud Burgundos optimates farones appellantur. Warnacharium, inquit Fredegarius cap. 44 [Migne, Patrol. lat. tom. LXXI, col. 634] , majorem domus cum universis pontificibus, sed et Burgundæfarones Bonegilo villa ad se venire præcepit. In lege Longabardorum Fara generationem seu familiam significat: lib. III rit. 14 libero homini permittitur migratio cum fara sua. Burgundo faro igitur idem ac optimas regni Burgundici: atque hoc est nomen, quo sanctus noster Faro indicatur.
[4] [cujus laudes enarrant tum Martyrologia,] Inter antiquos martyrologos Usuardus de S. Farone mentionem facit, dicens: Civitate Meldis, sancti Faronis episcopi et confessoris; quæ Romanum, omisso tantum verbo civitate, repetit. Hisce accinit Wandelbertus in Martyrologio metrico: Hic etiam Natronæ colitur per littora Pharo. Sancti elogium amplificat Martyrologium Parisiense, jussu cardinalis de Noailles anno 1727 editum: Meldis, scribit, sancti Faronis episcopi, fratris sanctæ Faræ Virginis, qui uxorem suam velum religionis induere persuaserat, ut in clerum ipse cooptaretur, ac sedit in Concilio Senonensi secundo cum sanctis Audoeno, Eligio, Amando et pluribus aliis Galliarum episcopis. Jam ante Grevenus in sua editione Usuardi amplioribus verbis S. Faronem celebraverat. Beatus Pharo, ait, per sanctam Pharam sororem suam ad contemptum sæculi adductus, uxore sua Blidechilde sacro velamine consecrata, ipse ex comite palatino fratri suo Walberto (monstrabimus infra errorem hic subesse) in pontificatu Meldensis Ecclesiæ successit. Quum autem tempore quodam ante carcerem transiens, vinctorum clamores audisset, Exite, inquit, liberi, eo quod pœniteamini, statimque vincula eorum soluta sunt. Tandem quum LXVI annis in multa sanctitate præfatam Ecclesiam rexisset, quievit in pace. Videbimus infra sanctum antistitem tanto tempore Meldensi ecclesiæ non præfuisse.
[5] [tum liturgia Meldensis.] Breviarium Meldense, anno 1640 jussu Dominici Seguier episcopi editum, consulto omisit quidquid circa res gestas Sancti controversiis ansam præbere potest. Lectiones itaque secundi Nocturni prelo subjicimus, utpote quæ sat accuratam imaginem S. Faronis exhibent. Lectio IV. Nobilis Faro, ex comite Agnerico et Leodegunda genitus, carus primum fuit Theodeberto, Austrasiæ regi. Postquam autem Clotarius, devictis Theodeberto et Theodorico, solus obtinuit principatum, Faro gratiam illius tantum iniit, ut primus exstiterit inter regis dilectos. Quo fretus favore et regem ad salutis iter hortari et fideles ad pietatem inflammare, et infideles non raro ad Christi fidem perducere solebat. Lectio V. Inita cum Blidechilde matrimonii fœdera, suadente sorore Fara, ex consensu conjugis dissolvit, et sanctitatem piæ sororis æmulatus, vale dixit mundo, totumque se Dei mancipavit obsequiis. Quapropter, defuncto Meldensi episcopo, ipso poscente populo, eligente clero, rege annuente et volente, in illius locum subrogatus est, ut virtutes, quæ antea quasi in occulto scintillabant, supra candelabrum Ecclesiæ positæ, cunctos fideles grato lumine collustrarent. Lectio VI. Hujus luminis splendor multos ex nationibus dissitis Meldas traxit; præcipue vero Fiacrium, Scotiæ regis filium, qui a Farone benigne susceptus fuit, in proposito confirmatus et agello donatus, in quo solitarie viveret. Multos alios Christi servos, quibus potuit, officiis prosecutus est. Contraxit etiam amicitias cum sanctis sui ævi episcopis, Eligio Noviomensi, Audoeno Rothomagensi et multis aliis. Postquam vero per annos plurimos in omni sanctitate Meldensem rexisset ecclesiam, meritis et miraculis insignis, plenus dierum quievit in Domino. Corpus ejus Meldis, in ecclesia sub ejus invocatione, servatur.
[6] [Tres præcipue sunt Vitæ scriptores:] Sollerius noster in suis observationibus ad diem XXVIII octobris Usuardi dicit, Acta sub Hildegarii nomine a Mabillonio edita Fuisse, sæc. II Benedictino; brevius a Surio. Exstant apud nos plura et diffusiora et contractiora, quæ tamen cum editis non omnino conveniunt. Omnium inter se collatio materia disquisitionum, in Actis nostris secuturarum. Vitam a Fulcuino, ut ajunt, carmine scriptam necdum vidi. Mabillonius quidem in Actis Sanctorum Ordinis S. Benedicti tres numerat Vitas antiquas [Sæc. II, pag. 607.] . Qui primus, judice Mabillonio, Vitam S. Faronis litteris tradidit est Hildegarius, ex monacho S. Dionysii prope Parisios episcopus Meldensis, de quo infra. Secundus Fulcoius Bellovacensis ortu, gradu subdiaconus Meldensis, qui rogatu Gaufridi, abbatis monasterii S. Crucis seu S. Faronis, ejusdem Sancti facta heroicis versibus cecinit. Tertius est scriptor anonymus, qui Hildegarii fœtum in compendium redegit, et locis aliquot auxit: quem anonymum aut forsan alium quempiam Surius παραφραστικως reddit. Hæc fere Mabillonius. In schedis vero, quæ olim ad musæum Bollandianum pertinebant, et hodie in bibliotheca nostra regia sub num. 8924 asservantur, duplex mihi est Vita, altera quidemcontractior ex codice Ultrajectino S. Salvatoris quæ sive ordinem sive locutionem spectas, apprime convenit cum Suriana editione, de qua Mabillonius. Altera autem diffusior, ex monasterio forsan Aquicinctino, communicata majoribus nostris a Chiffletio nostro. Iis subnexus est codex Miraculorum ex chartis, ut dicitur, Fulliensibus. Restat igitur seligenda Vita, quam pro more, post Commentarium edimus.
[7] [inter quos Hildegarius, Meldensis episcopus,] Mabillonius publici juris fecit Vitam, ab Hildegario conscriptam, quia dicit, eamdem instar omnium, ut pote antiquiorem, habendam esse [Sæc. II, pag. 607.] . Hildegarius, ut diximus, ex monacho Sandionysiano episcopus Meldensis, sedem occupavit saltem ab anno 855 ad 873 [Gall. Christ. tom. VIII, col. 1604.] . Et certe Vitam, a Mabillonio editam, Hildegarii tempore imo ab ipso conscriptam fuisse, satis manifestant verba num. 64 [Mabill. Act. sæc. II, pag. 616.] ; habetur enim: A vicesimo quippe ordine B. Faronis usque ad præsentem Hildegarii humilis episcopi ex collegio monachorum clarissimi Martyris Dionysii cœnobio degentium per electionem adsumpti, ac munere divino una cum præstantissima liberalitate inclyti regis Caroli ad tanti regiminis culmen evecti, est multiplicatus ordo præsulum priorum ad usque hunc, quem sexto decimo numero rota annorum torquet volvendo. Recte animadvertit Mabillonius [Ibid. pag. 607.] , quod honorificentius alius quivis auctor Hildegarii meminisset, quam ut humilem episcopum appellasset. Ætatem etiam suam prodit scriptor dum narrat cap. 118 [Ibid. pag. 622.] ex ore Lupi Ferrariensis se accepisse miraculum S. Faronis, et num. 123 [Ibid. pag. 624.] tunc temporis vastationes Normannorum contigisse.
[8] [præcipuus et antiquissimus; non tamen] Vita hæc, judice Mabillonio, omnium antiquissima, conscripta tamen medio sæculo nono, ut supra monuimus, suis non caret erroribus, quos Carolus Le Cointe in suis Annalibus ecclesiasticis sub anno 672 enumerat [Tom. III, pag. 647.] . Imprimis dicitur in Vita num. 31 [Mabillon, Acta SS. Ord. S. Bened. sæc. II, pag. 612.] (quem errorem repetit etiam Vita a nobis edenda num. 14), S. Faro de fonte baptismatis filium Chilperici Clotarium, qui deinceps universæ Galliæ imperavit, suscepisse. Quod certo falsum est, tum quia illum suscepit, ut dicit Gregorius Turonensi lib. X Hist. cap. 28 [Migne, Patrol. tom. LXXI, col. 559.] , Guntramnus rex Burgundiæ, tum quia nascente Clotario Faro aut in lucem editus non erat, aut certe in annis infantilibus erat positus: nam Clotarius natus est anno Christi 584. Forsan (nam conjecturæ locus esse potest) isti biographi confuderint Clotarium II cum ejus ab nepote Clotario III, anno 652 nato, illo nempe tempore, quo S. Faro, jam sanctitate celeber, annum vigesimum sextum in episcopatu agebat. Non magis rectum, dicit Cointius, quod refertur num. 26, de nece Chilperici, quasi occisus fuisset insidiis reginæ suæ Fredegundæ propter adulterium Landrici, principis palatii sui. De hac machinatione Fredegundis aut de ejus cum Landrico adulterio non agit Gregorius mox citatus, quamvis lib. VI cap. 46 describat necem Chilperici, quem vocat Neronem nostri temporis et Herodem [Ibid. col. 412.] . Ex silentio Gregorii concludit Cointius sub anno 597 num. 1 [Tom. II, Ann. pag. 448.] , calumniose hæc in Fredegundem impacta fuisse, et a neotericis quibusdam propagata. Verum non omnino silet Gregorius: etenim lib. VI cap. 7 et 14 [Migne, Patrol. tom. LXXI. col. 420 et 424.] legati Childeberti, regis Austrasiæ ad Guntramnum, regem Burgundiæ, aperte Fredegundem accusant necis tum patris, Sigeberti I tum patrui Chilperici. Adeoque si calumnia fuit, certe coæva est. Dein Fredegundis necem Chilperici rejicit in Ebrulfum cubicularium, quia, ait, Gregorius lib. VII cap. 21 [Ibid. col. 427.] , rogatus a Fredegunde, ut post mortem regis cum ipsa resideret, obtinere non potuit: atque hinc vindicta in atrocissimam accusationem excrevit. Tandem Fredegundis extra suspicionem adulterii posita non erat, ipso Gregorio teste lib. VI cap.50 [Ibid. col. 367.] : quum apud Brennacum villam consultatio episcoporum coram rege habita fuerit de accusatione adulterii. Ex his omnibus satis liquet, biographum Mabillonianum certi erroris insimulandum non esse. Cæterum in Vita a nobis edenda nihil simile occurrit [Cfr Aimoinii Hist. franc. lib. III, cap. 37, apud Migne, Patrol. tom. CXXXIX, col. 730.] .
[9] [sine variis nævis, qui notantur,] Tertium errorem in Vita, a Mabillonio edita, detegit Cointius in eo, quod numm. 60 et 102 dicitur, Waldebertus seu Walbertus fuisse episcopus Meldensis, prædecessor S. Faronis et quidem decimus nonus a S. Dionysio, dum Faro fuerit vicesimus. Verum auctores Galliæ Christianæ [Cfr Gall. Christ. tom. VIII, col. 1599.] e catalogo episcoporum Meldensium jure eliminant Walbertum. 1° Walbertus Gundoaldo Meldensi non successit, sed S. Eustasio in regimine monasterii Luxoviensis: Monasterium, ait Jonas in Vita S. Eustasii num. 2 [Acta SS. Ord. S. Bened. sæc. II, pag. 117.] , quoque Virginum Christi supra paternum solum inter fluvios Mugram et Albam ædificat, fratresque qui ædificandi curam habeant, deputat: germanum puellæ Chagnoaldum et Walbertum, qui ei postea successit, ut Regulam doceant, decernit. 2° Catalogi episcoporam Meldensium omnes consentiunt in dando Hildeverto successore S. Faroni, qui et ipse successit Gundualdo. Atque tali ratione nullus Walberto relictus est inter Meldenses pontifices sedendi locus. Nec immerito: nam S. Eustasio, abbati Luxoviensi successit Walbertus, qui regimen per unnos XL, ut ejus habet biographus Adso [Acta SS. tom. I Maji, pag. 279.] , tenuit: quapropter anno 625 factus abbas ad annum usque 665 monasterio præfuit. Certe ex episcopo factus non est abbas, neque ex abbate episcopus, utpote tunc septuagenario major. Atque hinc est, quod in ecclesia Meldensi nullum de eo monumentum exsistat, non tumulus, non Reliquiæ, non denique memoria in fastis sacris illius ecclesiæ inscribitur. Hanc interpolationem omnino vitavit auctor Vitæ a nobis edendæ; nam num. 3 S. Faro signatur post Gundoaldum nonus decimus a S. Dionysio, primo antistite Meldensium, quin ullo verbo Walbertum attingat. Verum quidem est, auctorem paulo infra hæc verba attexere: O admirabilis æterna sapientia! quæ tres germanos, uno fusos utero, præordinavit sub sacrato Trinitatis numero pontificale dignitate insigniri. Sed hisce verbis nullatenus datur intelligi, tres fratres Faronem, Chanoaldum et Walbertum Meldensem sedem occupasse: imo paulo supra, num. 2 jam dixerat, Chanoaldum ex monacho Luxoviensi factum fuisse præsulem Lugduni Clavati, seu Laudunensem (Laon).
[10] [et secundum documenta historica] Ad diem II maji dederunt nostri Acta S. Walberti [Acta SS. tom. I Maji, pag. 274.] et rati fratrem S. Faronis Walbertum fuisse episcopum Meldensem, neque hanc dignitatem conciliari posse cum regimine monasterii Luxoviensis, per annos quadraginta gesto, distinxerunt duos Walbertos, quorum unus Meldensi ecclesiæ, alter Luxoviensi monasterio præfuit [Ibid. loc. cit.] . Verum ut duplicem statuamus Walbertum, nullum nobis est testimonium idoneum Imo vel aliquem fuisse hujus nominis fratrem S. Faronis, incertum facit testamentum S. Faræ, quæ solum nominat fratres suos Faronem, Chagnoaldum et Agnetrudem sororem [Duplessis. Hist. de l'Eglise de Meaux, tom. II, pag. 2.] . Porro hæc duplicatio fundamentum habet in prætenso pontificatu Meldensi, quem supra satis explosimus. Nihilominus in Vita S. Agili, quam supparem nostri ad diem XXX augusti [Acta SS. tom. VI Augusti, pag. 574.] , sub æqualem Mabillonius in Actis SS. Ord. S. Benedicti [Sæc. II, pag. 315.] vocant, legitur, num. 5, S. Agilus vitæ suæ monasticæ sub S. Eustasio socium habuisse Agnoaldum (Chanoaldum) et Waldebertum, Hagnerici patrui sui filios quorum alter Lugduno Clavato, alter Meldensis urbis est ordinatus episcopus. Certe si scriptor Vitæ S. Agili suppar aut subæqualis fuerit, vix dubitari posset de episcopatu S. Walberti; etenim ignorare non potuit, qui fuerint ista ætate Meldenses episcopi, in quorum diœcesi silum erat Resbacum, cujus S. Agilus fuit primus abbas. Hanc Vitam, auctore subæquali scriptam habent tum Historiæ litterariæ franciæ [Hist. tom. III, pag. 635.] , tum nostri ad diem XXX augusti [Acta SS. tom. VI Aug. pag. 571.] : Mabillonius vero eamdem sæculo VII recentiorem habet [Acta SS. Ord. S. Bened. sæc. II, pag. 315.] .
[11] [exploduntur.] Prolixior excurreret sermo, si opinionem utrinque prolatam ad trutinam revocaremus. Omnes certe in eo consentiunt, quod nævis sat magnis inspersa sit Vita S. Agili, et non raro scriptorem quædam protulisse ex incerto rumore derivata: sic quando S. Salabergam, bis nuptam et matrem quinæ prolis, virginem facit. Dein nostri, dum proprius ipsum textum inspiciunt, fatentur, additiones et interpolationes illum passum fuisse et quidem variis in locis. Dato igitur, Vitam sæc. VII conscriptam fuisse, incertæ sunt multæ assertiones, inter quas merito mihi recensenda videtur opinio de episcopatu S. Walberti, qui nuspiam inter Meldenses præsules, ut supra diximus, recensetur. Atque hæc fere sunt, quæ circa Vitam S. Faronis, a Mabillonio edita, ejusque occasione dicenda habuimus: quæ sunt aliæ Vitæ, ab anonymis in lucem datæ, eosdem fere habent nævos. Quapropter Vitam profero hactenus, quantum scio, ineditam: tum quia minores habere videtur defectus, tum quia hactenus inedita conferri poterit cum lucubratione Mabilloniana. Utra vero antiquior sit, non ausim dicere: certe in ea nihil occurrit, quod recentiorem manum indicet. Imo Mabilloniana plures habet locos communes, a Mabillonio suppressos, qui a nostro codice absunt. Quoniam vero sæpe utrumque exemplar iisdem utatur verbis, exemplar nostrum, quibusdam vocibus, uncinis inclusis, complebimus.
§ II. Sancti parentes, vita aulica; militia tum sæcularis tum clericalis; gravissima peccata ope uxoris suæ diluit.
[S. Faronis parentes,] S. Faronis parentes fuerunt, ut dicitur num. 3, Agnericus, Hagnericus seu Chagenericus et Leodegunda. Agnericus ex gente Burgundionum duxit prosapiam. Hanc occasionem nactus biographus Mabillonianus, seu ille qui Vitam S. Faronis, a Mabillonio editam, scripsit, dicit, num. 8, Burgundiones in gentem coaluisse magnam et ex locis nomen sumpsisse, quia pro limitibus crebra habitacula constituta Burgos vulgo vocant: unde sunt Burgundiones vulgo dicti, facto nomine a nomine Burgi. Scriptor Mauro-Benedictinus Historiæ Burgundiæ, Urbanus Plancher, hanc etymologiam, sicut et alias, ibidem relatas, explodit, ac fatetur, se frustra indagasse nominis originem [Hist. de Bourgogne, tom. I, pag. 1 et seqq.] . Sufficiat itaque hic repetiisse, quod supra num. 2, diximus, Faronem et Burgundofaronem (utroque enim nomine vocatur Sanctus noster) indicare optimatem Burgundiæ. Sancti nostri cum S. Audoeno propinquitatem, ut meram conjecturam habet Bailletus, dum dicit, prætendi istiusmodi propinquitatem. Verum hanc inter utrumque Sanctum necessitudinem clare indicat biographus Mabillonianus num. 14: Progressus, ait [Sæc. II Acta SS. Bened. pag. 612.] , inde (ex domo Agnerici) B. Columbanum fecit habere transitum per villam, quæ ad notitiam vulgarem dicitur Wilciacus, prædictus Agnericus ob amorem sui propinqui, illustrissimi viri, qui clarus erat justis actibus et notus nomine Autharius, cujus enim conjux Aia dicebatur. Hisce conjugibus duo porro erant filii, Ado et Dado, quos benedictioni sancti viri obtulerunt. Dado autem alius non est quam S. Audoenus, Rotomagensis episcopus.
[13] [in S. Columbanum benefici,] Atque hæc aliquousque confirmantur ex Vita S. Columbani, a Jona coævo conscripta, in qua num. 50 [Ibid. loc. cit.] dicitur Columbanus susceptus ab Agnerico, inde, at Jonas, venit ad villam quamdam Wltiacum, quæ supra amnem Maternam sita est. Ibi receptus est a quodam viro, Authario nomine, cujus conjux Aiga dicebatur: Sequitur benedictio duobus filiis Autharii impertita. Necessitudinem fuisse inter SS. Faronem et Agilum, primum abbatem refert hujus biographus jam supra citatus num. 4, quum dicit S. Agilo fuisse Agnericum patruum. [Ibid pag. 318.] Quod etiam confirmatur ex Vita infra edenda, in qua num. 3, Agnoaldus, pater S. Agili, frater Agnerici: quamvis forsan melius Agnericus diceretur avunculus, quoniam mater S. Agili, Deuteria, erat, ut habet num. 2 [Acta SS. tom. VI Aug. pag. 575.] , ex præclara Burgundionum orta prosapia, atque ita Agnericum, pariter Burgundionem attingebat. Pater vero S. Agili, Agnoaldus, Portensi territorio nobilissimis natalibus oriundus erat. Non satis constat, quo loco situm sit istud territorium: Mabillonius cum Chiffletio illud volunt in comitatu Burgundiæ, nostri autem magis inclinant, ut in Campania Gallica constituatur, et Pertensis pagus etiam appelletur, rationes utrinque prolatas afferunt nostri in Annotato b, capitis I, Vitæ S. Agili [Ibid. loc. cit.] . Ex hisce satis liquet, S. Faronem ex familia oriundum fuisse non solum præcipua nobilitate, sed etiam summa sanctimonia insignem.
[14] [in aulam Theodeberti regis filium,] Agnericus, ait biographus noster num. 8, filium dilectum Faronem tyrocinii tempore in aula Theodeberti exercendum alebat. Eadem fere habet Vita Mabilloniana num. 11: Ut ergo tanta ac talis lucerna Christi paulatim pullulare potuisset, a primævo flore teneræ juventutis intra aulam regis Theodoberti nobiliter cum doctrina christiana nutriendo lactavit. Hæc aliquousque monstrant tempus, quo sanctus natus sit, nempe circa annum 585. Theodebertus enim, rex decennis, sceptrum Austrasiæ tenere cœpit anno 596, occisus dein a Brunechilde regina anno 612. In illud igitur temporis spatium tyrocinium seu flos teneræ juventutis S Faronis constituendum est qui, ut habet noster num. 8, juvenis, toga militari vestitus, inter proceres palatii familiaritatis plurimum apud Theodebertum retinuit locum. Ex quibus verbis recte deduci potest, S. Faronem Theodeberto regi fuisse ætate fere æqualem. Inter juvenes autem facile nascitur amicitia et familiaritas; quæ, ut constans permaneat, plerumque exigit ætatem aliquantulo adultiorem in subdito quam in rege. Atque hinc conjicio, Sanctum nostrum natum annos duodecim, quando regnum Austrasiæ capessivit Theodebertus. Idem conscribitur in Vita Mabilloniana num. 21, nisi quod controversiam germanam seu inter duos fratres Theodobertum et Theodoricum referat, quo tempore clarus, ait, in aula regis Theodoberti miles habebatur adhuc tyro B. Faro, juvenili pollens ætate. Exarsere autem ista bella fraterna, seu ista controversia germana anno Christi 608, quo adhuc tyro, aptus tamen militiæ erat Sanctus noster, itaque tunc viginti fere annorum erat, adeoque circa annum 585 natus videtur.
[15] [circa annum 585 natum,] Cæterum iste annus natalis optime quadrat cum reliqua chronotaxi gestorum S. Faronis. Satis constat, Sanctum annos quadraginta sex in episcopatu fecisse. Nam qui passim apud antiquos tribuuntur anni sexaginta sex cum reliqua narratione consistere non possunt. Dicitur enim in Vita, num. 21, illum a Clotario rege usque ad tempore Childerici, pronepotis ipsius Clotarii sedem episcopalem rexisse. Jam vero ab anno 613 quo Clotarius regnare incipit usque ad interfectionem Chilperici anno 673, anni sunt omnino LX: si igitur pontificatus S. Faronis annos LXVI complectatur, necesse est, ut ante Clotarium inceperit aut post Childericum desierit; quod nequaquam convenit cum textu Vitæ num. 21 supra allato. Quod si anni episcopatus numerentur XLVI, jam omnia recte fluunt: nam minime necessarium est extendere ætatem sancti antistitis usque ad decrepitam senectutem, usque ad annum ætatis nonagesimum sextum aut septimum: si enim annis LXVI episcopatus addatur ætas annorum XXX, quæ requiritur, ut aliquis illa tempestate ad hunc gradum promoveatur, senium habemus, de quo nullus biographus vel minimum verbum dicit.
[16] [induxerunt, qui primum militiam secutus] Dein lapsu calami facile numerus X numero L postponi potuit, ut pro XLVI habeamus LXVI annos. Pro isto etiam minori numero pugnat textus noster num. 8, quo dicitur, quum Clotarius trium regnorum monarchiam obtinuisset (quod anno Christi 613 contigit) beatum Faronum inter reliquos regni proceres amicitiæ ejus familiaritate sublimiter nobilitatum fuisse; additur dein illum in consilius regis primatum obtinuisse: unde consequens fit, ut per plures annos in aula Clotarii versatus fuerit. Quæ omnia denuo confirmant pontificatum S. Faronis intra annos quadraginta sex definiendum esse. Childericus vero, laudati Clotarii pronepos, interfectus fuit anno 673, mense septembri: igitur anno saltem præcedenti, S. Faro, mense octobri defunctus est. Quod si ab isto anno 672 per spatium annorum regredimur, annum ejusdem sæculi septimi XXVI attingimus, quo, defuncto Gondoaldo successit S. Faro. Atque hinc confirmatur, quod diximus de tempore nativitatis, nempe circa annum 585. Quandoquidem jam aptus militiæ sub Theodeberto anno 612, adhuc per annos quatuordecim in Clotarii obsequio fuit; adeo ut aliquot annis ætatem, episcopatui aptam, excedere debuit. Hos autem terminos altius producere non licet, quia tunc jam non habemus sub Theodeberto tyronem, in flore teneræ juventutis constitutum. Ut igitur hanc chronotaxim summatim complectamur, censemus S. Faronem natum circa annum 585, episcopum factum anno 626, mortuum octogenarium anno 672.
[17] [et regis familiaritatem adeptus] S. Faro, ut vidimus supra, aliquandiu in aula regia apud Theodebertum et Clotarium versatus fuit: et apud priorem juvenem, probabilius, juvenis placuit: ast apud posteriorem inter consiliarios regios præcipuum obtinuit subsellium; imo regis Dagoberti referendarium fuisse aut ante S. Audoenum aut simul cum eodem, (nam plures aliquando fuisse referendarios, dicit Mabillonius [Annal. Ord. S. Bened. tom. I, pag. 314.] ) et monstrat diploma, notis chronologicis mutilum, quod Burgundofaro obtulit [Bouquet, Rec. tom. IV, pag. 631.] ; quia, inquit biographus num. 8, regali fiducia fretus, sæpe ipsum regem monebat, vanos hujus vitæ favores supernis desideriis calcare, omnibus se amabilem præbere, omnes actus et mores compositos habere. Consilia quoque regalia, publica et privata, amoris Dei magnificentia prudentissime disponebat; in tantum ut in descriptionibus Vitæ beati Chilleni, ex Scotica natione progeniti, scriptum de eo reperiatur, quia ante sui consilii (arte) astute curabat providere, ne res publica regni a statu suæ magnificentiæ ac potentiæ aliqua violatione juris vacillaret. Eadem ad verbum fere habet Vita Mabilloniana num. 70. Adducuntur dein varia exempla, quibus monstratur, utile et sanctum fuisse tum regi tum populo ministerium. Nihilominus licet S. Faronis actus undecumque laudabiles fuerint, hortante S. Fara, sorore sua, sanctiorem vitam sectari cœpit. Nam, inquit biographus noster, num. 12, in tantum Deo inspirante, familiare ejus (Faræ) colloquium B. Faronis permovit mentem, ut gloriam palatini principatus atque regalis amicitiæ contemneret, licitaque conjugia in juventutis flore positus refrenaret, seque ecclesiastico ordini sociaret; et conjugem suam, vocabulo Bliderhidem, non dissimilem viri desideriis, sacro velamine Deo consecraret.
[18] [clericus factus est,] Vidimus paulo supra num. 16 S. Faronem cathedram Meldensem conscendisse anno circiter 626: ante tamen per annos aliquot in clericali militia exercitatus fuit, nec subito ab aula regia ad regimen pastorali fuit traductus. Atque quidem ad disciplinam ecclesiasticam pertinebat, ut nemo ad summum sacerdotii gradum perveniret, nisi in inferioribus probatus. Nam quum Burgundio a S. Gregorio Turonensi peteret episcopum ordinari loco avunculi sui, Felicis Namnetensis episcopi, tunc ægrotantis; respondit ei Gregorius lib. VI Hist. cap. 15 [Migne, Patrol. tom. LXXI, col. 387.] : Habemus scriptum in canonibus, fili, non posse quemquam ad episcopatum accedere, nisi prius ecclesiasticos gradus regulariter sortiatur. Hortatur proin Burgundionem, ut tonsuram accipiat ab eo, qui illum elegit, et quum presbyterii honorem acceperit, ad ecclesiam assiduus sit; et quum avunculum suum Deus migrare voluerit, tunc facile, inquit, episcopalem gradum ascendes. Similiter cum S. Farone actitatum fuisse, ipsa vigens disciplina nobis persuadet. Censemus itaque Sanctum, quindecim fere annis ante finem sæculi sexti natum, anno quinto ætatis post trigesimum severiorem clericorum disciplinam amplexum fuisse; quapropter biographus noster mox citatus recte dicere potuit, illum licita conjugia in juventutis flore positum refrenasse, utpote qui fere tricenarius fuerit.
[19] [consentiente uxore sua Blidechilde,] Porro ad statum clericalem sequendum, S. Faro consensum habere debuit conjugis suæ Blidechildis, quam biographus noster num. 12 vocat Bliderhidis, et num. 17 Blidehidis. Vita Mabilloniana num. 91 docet illum conjugem suam, nomine Blidehildem, non imparem hujus sanctæ voluptatis, sacro velamine Deo conjunxisse: et paulo infra, num. 106 docetur, sancta mulier curis studiosissimis, Deo militasse in villa residendo, quæ vulgo Pinnewindo dicitur, ex jure suæ proprietatis. Eadem iisdem fere verbis habet Vita nostra numm. 12 et 17. Ast hæc aliqua explicatione indigent. Blidechildis verisimilius, si ejus ætatem cum annis sui mariti conferamus, vix annos triginta attingebat, quando dicitur sacrum velamen accepisse: quod quidem videtur contrarium sacris canonibus, prohibentibus virginum velationem ante annos quadraginta. Concilium Agathense anni 506, can. 19, habet [Labbe, tom. IV, Conc. col. 1386.] : Sanctimoniales, quamlibet vita earum et mores probati sint, ante annum ætatis suæ quadragesimum non velentur. Plura de ætate illa habet Hugo Menardus in Notis ad Sacramentarium Gregorii Magni not. 612 [Migne, Patrol. tom. LXXVIII, col. 429.] . Varia tamen est ætas variis temporibus et locis, ut constat ex Decreto Gratiani, causa XX quæst. 1; et S. Gertrudis Nivellensis infra annos juventutis a S. Amando velum sacrum accepisse, docet nos ejus Vita a coævo conscripta [Acta SS. tom. II Mart. pag. 594.] . Proin ex hoc capite negare nolim Blidechildis velationem, præsertim quum S. Amandus S. Faroni coævus fuerit.
[20] [quæ et ipsa, absque tamen veste monastica, castitatem professa est:] Gravius autem dubium in me excitatur ex eo quod velatio proprie ad virgines spectat, nequaquam ad viduas, quarum instar habenda erat Blidechildis. Forma vovendi pro viduis indicatur in concilio Arausicano I anni 441, can. 27 [Labbe, tom. Ht Conc. col. 1451.] , qui statuit Viduitatis servandam professionem, coram episcopo in secretario habitam, imposita ab episcopo veste viduali indicandam: Vehementer dubito, an Blidechildis aut vestem vidualem induerit aut etiam fuerit attonsa: certum namque est, monachas illa tempestate in Gallia tonsuram accepisse ut liquet exemplo S. Gertrudis, cujus mater illam totondit ad instar coronæ [Acta SS. tom. II Mart. pag. 394.] . Etenim Blidechildis, voto castitatis jam obstricta, se totondit, ut insidias viri effugeret. Dicitur num. 17 Blidechildis ornatum abjecisse vestium et totondisse cæsariem capitis, ac cilicium induisse. Idem fere dicit textus Mabillonianus num. 106, scilicet se totondit cæsariem capitis, in qua consistebat ornamentum pulchrius corporis et induta est pro ornamento cilicio. Ex hisce deduco, Blidechildem voto quidem numquam violando, instar velatarum, castitatem suam obstrinxisse Deo, ita tamen ut in statu sæculari cæterum perseveraret: et reipsa monasterium aliquod non videtur incoluisse, sed in villa ex jure suæ propietatis Pinnewindo resedit in libera scilicet solitudine.
[21] [S. Faro, dein tentatus,] Operæ pretium fuerit brevi commentario explicare, quomodo S. Faro ad peccatum carnale tentatus fuerit, et quo consilio ejus conjux Blidechildis tentationem devicerit. Historiam ex textu Mabilloniano, num. 106 quocum noster num. 17 conferri potest, proferimus: ec silentio est omittendum quanta virtutis ejus digna conjux Blidechildis, sacro velamine mancipata claruerit; secundum quod ex relatione publica antiquissimorum virorum, qui canitie lactea compositi erant, comperimus. Hæc quum curis studiosissimis Deo militaret in villa residendo, quæ vulgo Pinnevindo dicitur, ex jure suæ proprietatis, præsul Dei Faro mandato eam suæ præsentiæ adesse optavit. Quæ quum prima auditione renuisset, non distulit antistes Dei mandatum iterum ingeminare. At illa huic secundo primam negligentiam conjunxit. Quumque his duobus mandatis tertio adjecto eam inquietasset, violenter perpendens non posse suam deliberationem animi obsistere, videlicet ut visione B. Faronis jam non laberetur in aliqua titillationis delectatione, callidissimo consilio reperto intra se, totondit totam cæsariem capitis, in quo consistebat ornamentum pulchrius corporis, indutaque pro ornamento cilicio, tandem tali modo devicta, adstitit ejus præsentiæ incompta. Qui dum super specie ei diu desiderabili putasset animo videndo satisfacere, illico ut attulit fenestras oculorum in eam, amarissimo tædio exhorruit, ac vestigium ejus prioris amoris atque alicujus sequentis illiciti per illius intuitum fastidio deliberationis animi funditus evomuit. Valde quidem admirabilis in hoc facto hæc castissima Deique sacra fœmina, quæ se atque antistitem suum, cujus aliquando conjux, consilio sagacissimo ab illicita offensione Dei curavit providere, juxta illud evangelicum: “Si oculus tuus scandalizat te, erue eum et projice abs te. [Matth. XVIII, 9.]”
[22] [industria uxoris peccandi periculum evadit,] Certum est S. Faronem trinis mandatis tria peccata gravissima commisisse. Dubium nullum est, quin Blidechildis noverit, quo animo advocaretur. In Vita Sancti, a Surio edita ad XXVIII octobris, id aperte ostenditur, nempe non simplicem voluisse Faronem collocutionem, et a sola Blidechilde suspicionem criminis provenisse, sed vere flagitiose præsentiam conjugis exegisse Faronem. Dicit enim, Blidechildem beatissimi viri tentationem, ab insido et maligno dæmone illi injectam exstinxisse. Narrat dein, qua arte, insidias eluserit, quum B. Faroni memoria redierit amoris et pulchritudinis ejus: et sic pie deceptus vir, doluit, se tentationi eatenus cessisse. Itaque turpissimæ tentationi consensisse S. Faronem, habent omnes: nec dubium quin sincera pœnitentia maculam eluerit. Cujus pœnitentiæ et alii Sancti exemplum dedere, ita ut lapsus ipse stimulos deinceps addiderit ad persequendum majorem sanctitatem. Sic S. Petrus, Apostolorum princeps, cui jam promissæ erant claves regni cœlorum, trina negatione magistrum Christum ejurarat, multis postea lacrymis peccatum delevit. Sic Maria, neptis S. Abrahami, quæ post annos viginti, summa innocentia in eremo transactos, meretricium exercuit, a patruo suo ad pristinam vitam traducta, gratia etiam curationum a Deo donata fuit, ut habent ejus Acta, a S. Ephrem Syro conscripta, quæ nostri majores ad diem XVI martii dederunt [Acta SS. tom. II Mart. pag. 442 et seq.] . Enimvero S. Augustinus commentatus in verba S. Pauli ad Rom. VII, 14: Scimus enim quia lex spiritualis est: ego autem carnalis sum, venumdatus sub peccato, dicit lib. I, cap. 23 Retract. [Migne, Patrol. tom. XXXII, col. 620.] , Sanctum quemque dicere posse se esse carnalem, id est motibus concupiscentiæ expositum. Sancti plerumque resistunt, sed tamen aliqui aliquando tentatione vicuntur.
§ III. Episcopus creatus Ecclesiam ditat; variis diplomatibus subscribit; monasterium S. Crucis Meldis fundat et concurrit fundationi monasterii Resbacensis.
[Episcopus Meldensis factus, Ecclesiam ditat;] S. Faro, ut diximus supra num. 16, in cathedra Meldensi constitutus fuit anno 627. Exinde magis florere incœpit Ecclesia: nam inquit biographus Mabillonianus num. 93, paupertate marcescentem ecclesiam civitatis Meldensis, quæ compta suffragiis Protomartyris B. Stephani ac ejus roseo sanguine decenter fulget ædificata, ditissimis villarum opibus munerans, magnificentiorem ac nobiliorem omnium reddidit oculis. Hisce ornamentis et suam addit symbolam, episcopi soror, S. Fara. Unde tanta fuit rerum temporalium abundantia, ut S. Faro non solum potuerit construere episcopium et monasterium, seu canonicorum habitationem, sed insuper titulos ecclesiarum Christi, parochias interpretor, erexerit, et advenas etiam liberaliter exceperit et magnificentissime foverit, ut infra monstrabimus. Idem habet, sed paucioribus verbis, Vita infra edenda num. 13. Hanc tamen donationum largitatem occœpisse ante episcopatum facile mihi persuadeo, si vera sunt, quæ refert Vita Mabilloniana num. 92 nempe S. Faronem, clericum factum, pauperem egisse vitam. Ad obtinendum, ait, magis Christi gratiam et ad fastigium perfectionis et divinæ contemplationis culmen promerendum, latebrosa prioris vitæ evanescens per gratiam euangelicæ prædicationis, quæ est [Matth. XIX, 21.]: Vade, vende omnia, quæ habes et da pauperibus, et veni, sequere me et caliginem propriæ voluntatis denegans, multimodas opulentasque possessiones terræ ecclesiastica adminicula pro centenis meritorum accipiendis fructibus amplissime ditavit. Donationes itaque largissimas Ecclesiæ attributas fuisse a S. Farone, hactenus clerico, ex hisce verbis manifestum est.
[24] S. Faro adstitit etiam translationi SS. martyrum Crispini et Crispiniani, quam celebravit S. Ansaricus, Suessionensis episcopus, IV id. (X die) junii anni 649. De hac translatione late egit noster ad diem XXV octobris in Actis SS. Martyrum [Acta SS. tom. XI Octob. pag. 509.] , quapropter eadem repetere non juvat; similiter idem factum jam attigerunt nostri majores ad diem V septembris in Vita S. Ansarici [Ibid. tom. II Sept. pag. 546.] . Sufficiat igitur hic retulisse verba in Vita S. Ansarici conscripta: Ecce magnus ille remunerator, qui ministrantes sibi honorificare promisit, hanc ei (Ansarico) confert gratiam, ut cum sanctis Eligio Noviomensi, Audoeno Rothomagensi, Farone Meldensi, cæterisque laude dignis episcopis beatorum fratrum martyrum Crispini et Crispiniani, Suessionicorum apostolorum sacratissima corpora transferre mereretur. Idem scriptor testatur, præcipuum rei gestæ actorem fuisse S. Eligium, qui vas aureum et argenteum servandis corporibus confecit. Acta autem est translatio quartis idibus junii, qui dies anno 649 in feriam II incidit, notato littera dominicali D.
[25] [Emmonis Senonensis privilegio subscribit:] Subscripsit S. Faro privilegio, quod Emmo, Senonensis episcopus dedit monasterio suo S. Petri. Subscriptum dicit Clarius in Chronico S. Petri a comprovincialibus episcopus synodaliter [D'Achery, Spicil. tom. II, pag. 464.] , quamvis etiam ex aliis provinciis adfuerint episcopi, ut S. Andoenus Rothomagensis. Datum autem fuit instrumentum Mansolaco curte dominica, anno tertio regni domini nostri Clotarii [Mansi. Suppl. Conc. Labbe, tom. I, col. 507.] . Petrus Delalande in supplemento Conciliorum antiquorum Galliæ [Pag. 70.] tertium Clotarii annum illigat anno Christi 662, secutus videlicet Chronologiam Jacobi Sirmondi, statuentis, obitum Dagoberti I in annum 644, dum potius ad annum 638 revocari deberet. Clotarius III, ejus nepos, regnare cœpit post patrem Clodovæum II anno 656: tertius itaque regni annus ad annum Christi 658 pertinet, neque ullo pacto ad annum usque 662 prorogari potest, quia S. Eligius, qui Senonensi synodo præsens aderat, ut ex subscriptionibus liquet, jam anno 659 vita functus erat. Simile privilegium idem Emmo dedit monasterio Senonensi S. Columbæ, datum, ut legitur [Mansi, Suppl. Conc. Labbe, tom. I, col. 505.] , sub die septimo kalendas septembres, anno tertio regnante domino Chlothario glorioso rege. Utrumque privilegium manu sua cum cæteris episcopis firmavit S. Faro dicens: Burgundofarus in Christi nomine, ac si peccator, episcopus hoc privilegium subscripsi.
[26] [chartæ Landerici Parisiensis] Jam anno XV regni Clodovæi II id est Christi 652, kal. julii, S. Landericus, Parisiensis episcopus, cujus Acta edita fuere ad diem X junii [Acta SS. tom. II Junii, pag. 292.] , ad petitionem Clodovæi regis, quæ, ait, quasi jussio nobis est, cui difficillimum est resisti, concedit monachis S. Dionysii immunitatem ab episcopali juridictione. Privilegio cum viginti quatuor aliis episcopis subscribit Burgundofarus episcopus: idque datum censet Philippus Labbe anno 658, quia videlicet initium regni Clodovæi II anno Christi 644 illigat, dum sanior chronologia obitum Dagoberti 1, adeoque initium regni ejus filii Clodovæi ad annum 638 revocat. Sed gravior olim fuit controversia circa sinceritatem istius diplomatis, quod, ut animadvertit Philippus Labbe [Tom. VI Conc. col 489] , multi impugnarunt. Litem componere declinat laudatus Labbe, cæterum sat pronus ad privilegium accipiendum. Enimvero unum præcipue obstat, quominus authenticum habeatur: nempe vox Circadæ, quæ vix ante sæculum IX in usu fuit, pro solutione census debiti episcopo vel archidiacono, ecclesiam visitantibus [Migne, Patrol. tom. LXXXVII, col. 300, not. d.] . Plerique tamen censent, aliquod privilegium Sandionysianis monachis a Landerico Parisiensi concessum fuisse, quamvis quod hactenus extat, interpolatum habeant. Et certum mihi id esset, si Marculfus, Formularum compilator, circa medium sæculum septimum floruisset. Habet enim formulam istiusmodi privilegii in capite libri primi. Verum sunt alii, qui opinantur Marculfum vixisse circa finem ejusdem sæculi, si quidem opus suum dedicet Landerico, filio SS. Vincentii et Waldetrudis, et chorepiscopo Meldensi aut Mellensi. Hæc satis sunto.
[27] [Berthefridi pro monasterio Corbejensi,] Tussanus Duplessis in Historia ecclesia Meldensis dicit [Hist. de l'Eglise de Meaux, tom. I, pag. 52.] , S. Faronem subscripsisse privilegio concesso monasterio Corbejensi. Extat hujus diplomatis exemplar in Conciliis Philippi Labbe [Tom. II Conc. col. 527.] , simul cum nominibus eorum episcoporum, qui scripturam probarunt, sed inter sexdecim episcopos, nomen antistitis nostri non occurrit, quamvis Berthefridus, episcopus Ambianensis litteras suas ad eumdem dirigat. Dicit enim: Dominis sanctis et summi culminis apice pontificalis cathedræ specula præsidentibus in Christo fratribus, Nivoni, Genesio, Ethoaldo, Emmoni, Audoni, Audomaro, Audoino, Audeberto, Burgundo Faroni, item Audeberto, Drauscioni, Berthefridus, munere superni largitoris Ambianensis Ecclesiæ episcopus… Factum hoc privilegium scribitur sub die octavo idus septembris, anno VII regnante Clotario regis Captonaco [Cfr Mabillon, De Re diplomat. lib. IV, § 29, pag. 257.] in palatio publico. Clotarius III regnare cœpit anno Christi 656, die V septembris, adeoque septimus ejus annus, ab eadem die septembris de currere incipiens, in annum Christi 662 incidit. Operæ pretium etiam fuerit, animadvertere, non eosdem subscriptores esse privilegii ac hi quibus inscriptum est. A suscriptoribus absunt, ut jam notavimus, S. Faro et S. Audomarus; dum e contrario inter subscriptores recensentur novem episcopi, de quibus nulla mentio fit in inscriptione Berthefridi. Drauscio, episcopus Suessionensis, quem vidimus supra participem privilegii Corbejensis, anno X Clotarii regis, id est, Christi 665, VI kal. julii dedit et ipse privilegium monasterio puellari S. Mariæ Suessionensi, ejusque litteras dirigit ad comprovinciales episcopos, tunc, ut videtur, absentes, nam Drauscio supplex in Domino mittit salutem. Atque hinc fit, ut, quemadmodum et in privilegio Corbejensi, alii sint quibus privilegium mittitur, alii qui eidem subscribunt. Proin qui duodecimo signatur loco est Burgundo episcopus, seu S. Faro, cujus episcopatus Meldensis ad Senonensem provinciam pertinebat, dum episcopatus Suessionensis ad Remensem spectaret. Privilegium istud omnium accuratissime edidit Michael Germain Mauro-Bededictinus in Historia monasterii S. Mariæ Suessionensis [Hist. de l'abba. royale de N. D. de Soissons, pag. 421.] , statuit, collatis manuscriptis, illud datum fuisse non anno IV aut XI aut XIV Clotarii, sed anno ejusdem regni X.
[28] [et forsan S. Faræ pro Eboria censi.] Simile fere privilegium concessisse dicitur ipse S. Faro monasterio Eboriacensi, quod postmodum Faræ Monasterium appellatum fuit. Omittendum ducimus, quia tot scatet vitiis, ut merito inter scripta relegetur apocrypha [Migne, Patrol. tom. LXXXVII, col. 1133.] . Imprimis tempore, quo charta confecta fuit, S. Fara, quamvis subscripta legatur, vita functa ex ipso contextu videtur. Nam in Eboriaco multis virginibus præfuit, Domino Jesu Christo pura cordis contritione plurimo tempore deservivit, et quia sprevit gloriam terrenæ dignitatis, mercedem percipere meruit æternæ felicitatis, noluitque terrenum, ut cœlestem posset habere sponsum. Ex quibus verbis omnino apparet, S. Faram tunc vita functam: nihilominus eadem in calce diplomatis subscribitur: S. Faræ abbatissæ. Dein Actum et corroboratum dicitur privilegium in ecclesia S. Mariæ Eboriaci, anno Incarnationis dominicæ DCX, regnante rege Clotarii, patre Dagoberti, regis Franciæ. In notis chronologicis varii sunt errores. Nam anni Christi in diplomatibus sæculi septimi non occurrunt, qui vix nono aut decimo recensentur: nulla idonea est ratio, ut Clotario II subnectatur fuisse Dagoberti I patrem, præsertim quum anno 610 neque Clotarius, neque Dagobertus, Austrasiam occupaverint, cujus tunc rex erat Theodebertus, Childeberti filius. Inter subscriptores episcopos, S. Faro anno 627, ut vidimus supra num. 16, Childegarius Senonensis inter annos 625 et 640 [Gall. Christ. tom. XII, col. 9.] , Audebertus Parisiensis, post Leudebertum, qui anno 625 Senonensi concilio interfuit [Ibid. tom. VII, col. 23.] , episcopatum adiere. Hæc abunde sufficiunt, ut diploma S. Faroni et sæculo septimo abjudicemus [Duplessis. Hist. de l'Egl. de Meaux, tom. I, pag. 720.] .
[29] [Sanctus, genti Anglorum plurimum amicus,] S. Faro verisimiliter ex consuetudine, quam ab adolescentia habuit cum S. Columbano, ut liquet ex num. 1 Vitæ, miro modo propensus fuit in gentes Britannicas. Hoc certe animo excepit Adrianum, abbatem monasterii Niridani, quod est non longe a Neapoli Campaniæ, qui a Vitaliano Papa socius additus fuerat Theodoro, VII kal. aprilis 668 archiepiscopo Cantuariensi ordinato. Theodorus et Adrianus Roma Massiliam appulerunt, et quum, ut ait Beda lib. IV cap. 1 [Migne, Patrol. tom. XIV, col. 173.] , coegisset eos imminens hiems, ubicumque potuissent, quieti manerent, Theodorus quidem apud Agilbertum Parisiensem hospitatus est, Adrianus vero perrexit primum ad Emme Senonum et postea ad Faronem Meldorum episcopos, et bene cum eis diutius fuit. Acta S. Adriani dederunt nostri ad diem IX januarii [Acta SS. tom. I Januar. pag. 595.] . Quamvis dein, ut narrat Beda, Theodoro potestas facta fuisset trajiciendi in Britanniam, Adrianum nihilominus, quoniam Ebroinus suspicabatur eum habere aliquam legationem imperatoris (Orientis) ad Britanniæ reges, retinuit. Sed quum nihil tale illum habere vel habuisse veraciter comperisset, absolvit eum, et post Theodorum ire permisit. In hujusmodi negotio, sane suspicioso, suis partibus non defuerit S. Faro, cujus auctoritas in regio palatio maxime prævalebat.
[30] [eos in diœcesim suam] Laudatus Beda lib. III cap. 8 [Migne, Patrol. tom. XIV, col. 128.] docet nos, eo tempore, scilicet quando S. Fara monasterium ædificabat, necdum multis in regione Anglorum monasteriis constructis, multos de Britannia monachicæ conversationis gratia Francorum vel Galliarum monasteria adire solitos fuisse; sed et filias suas eisdem erudiendas ac sponso cœlesti copulandas misisse, maxime in Brige (nempe Eboriaco seu Faræ monasterio) et in Cale et in Andilegum monasterio. Kalense (Chelles) et Andelegiense (Les Andelys) fundata dicuntur a S. Clothilde, uxore Clodovæi I. Hoc quidem, sex leucis Rotomago positum, excisum fuit verisimiliter a Normannis idololatris [Gall. Christ. tom. XI, col. 131.] : illud vero, ad fluvium Matronam quarto ab urbe Parisiensi lapide situm, usque ad finem sæculi præteriti perseveravit [Ibid. tom. VII, col. 558.] . Cæterum quo tempore florebat S. Faro, jam maxima erat multitudo monachorum in Hibernia. Sic, ut unum proferam exemplum, jam medio sæculo sexto, adeoque centum ante annis, S. Comgellus Benchorense in orientali Hiberniæ plaga fundaverat monasterium numerosissimum, utpote quod tria millia monachorum, complecteretur [Lanigan. Irish Hist. tom. II, pag. 67.] .
[31] [libentissime admisit;] Stricte igitur interpretari nos oportet verba Bedæ supra citata, nempe in regione Anglorum rara fuisse monasteria. Quod vero Angli mallent in Galliam, quam in Hiberniam monachicæ conversationis gratia migrare, partim provenit ex penitiori cum Gallis consuetudine et majori commeatus facilitate, partim et præsertim ex similitudine rituum, quos Angli a S. Augustino ejusque sociis, Roma missis, acceperant, quique Gallicanæ ecclesiæ communes erant. Verum quidem est, per S. Columbanum ejusque discipulos Scotos maxime refloruisse vitam regularem in Galliis, ac imprimis Eboriaci magnam in construendo monasterio habuisse partem alumnos S. Columbani, qui pertinaciter ritum Scoticum circa festum paschatis celebrandum retineri voluit, ut satis constat ex epistola I quam ad Pontificem maximum et ex II [Migne, tom. LXXX, col. 239 et 264.] , quam ad episcopos Galliæ direxit. Tolerarunt aliquatenus consuetudinem Scoticam, episcopi Galliæ, ita tamen ut extra septa monasteriorum non propagaretur: episcopi enim Galliæ, reverebantur sanctitatem viri et miraculorum gloriam, quibus S. Columbanus etiam apud plebem summam famam adeptus erat [Longueval. Hist. de l'Egl. Gallic. tom. V, pag. 1. Edit. Paris 1825.] Hæc omnia effecere, ut Angli, et ipsi Romanis ritibus assueti, ad Gallos magis quam ad Scotos inclinarentur, Galliamque potius quam Scotiam religionis causa peterent.
[32] [quin et pro illis monasterium S. Crucis construxerit, et S. Fiacrio eremitorium] Jacobus Longueval noster in Historia Ecclesiæ Gallicanæ lib. IX, dicit S. Faronem prope Meldas monasterium condidisse, quod simul esset xenodochium advenis Scotis [Ibid. pag. 160.] , ut insinuatur in Vita infra danda num. 13. Agitur hic loci de monasterio S. Crucis, quod decursu temporis a S. Farone nuncupatum fuit [Gall. Christ. tom. VIII, col. 1688.] . Verum omnino dubito, an hæc sancti antistitis mens fuerit. Nam in Vita Mabilloniana num. 98 [Acta SS. Ord. S. Bened. sæc II, pag. 618.] legitur: Ex gente Scotorum quam plurimi amore illius ad hanc regionem (Meldensem) accelerabant, et sic pro ejus hospitalitate largitatis atque sui patris religio monachorum ex fonte doctrinæ et sanctitate eorum novit habere initium ac documentum in gente Francorum. In tantum vero pro studio vitæ angelicæ diligendo officiosissime eos Scotos excolebat, ut etiam heredes eos de propriis suis rebus faceret, atque ex Reliquiis eorum corporum, dum sæcula labentia volverint, ad protectionem nostram eorum meritis hæc clarior provincia fulgebit. Narrat dein, quomodo S. Fefrum seu Fiacrium exceperit S. Faro et monasterium, quod dicitur Broilum, cum possessione copiosissima illi dederit. Certe si excipiendis Scotis constructum fuisset S. Crucis monasterium; biographus opportunius hanc fundationem adduxisset in testimonium propensionis, qua sanctus episcopus Meldensis in Scotos ferebatur. Quid enim petebat sibi Fiacrius, quid concessit Faro? In ejus Vita ad diem XXX augusti legitur num. 9 [Acta SS. tom. VI Augusti, pag. 605.] : Nunc ergo, ait S. Fiacrius, tuam almificam paternitatem suppliciter efflagito, quatenus si locellum quemdam nemorosum in his partibus inesse noveris, quo sacris orationibus insistere queam, mihi indulgere non differas. His auditis B. Faro gaudens effectus, ait ad eum: Habeo utique haud procul hinc nemus quoddam in jure proprio et hereditario, quod incolæ Prodilum vocant, ad exercendam vitam solitariam, ut credo, satis idoneum. Concessit igitur episcopus locellum, qui etiam Brodolium, Brodilum et Broilum appellabatur, sed initio simplex fuit eremitorium, uni alterive viro sufficiens, quod, ut ait Mabillonius [Acta SS. Ord. S. Bened. sæc. II, pag. 600.] , tractu temporis in prioratum, Faroniano monasterio subjectum, excrevit, ubi ob pias fidelium peregrinationes vicus, ejusdem Sancti nomine insignitus, accrevit.
[33] [dedit, obtenta, ut dicitur,] De quo paulo supra egimus, monasterium S. Crucis fundatum fuit a S. Farone in fundo proprietatis suæ, ut habet Vita edenda num. 21 et Mabilloniana num. 109 [Ibid. pag. 620.] vocat eamdem ecclesiam speciosissimam basilicam, habitaculum Angelorum, quam ipse miro opere in fundo proprietatis suæ fundavit. Hoc monasterium ditatum, dicit biographus Mabillonianus num. 23 [Ibid. pag. 613.] a Clotario, qui S. Faronis filiolus baptismatis vocatur scriptionibus privilegiorum. Sed periere ista diplomata, ita ut definiri hodie non possit, an ad Clotarium II, an ad III spectent, ut supra num. 8 jam indicavimus. Atque hinc partim provenit, quod tempus hujus fundationis hactenus ignoretur. Cointius sub anno 642, § 63 [Ann. Franc. tom. III, pag. 161.] eamdem ordinat. Sed rite animadvertit Tussanus Duplessis [Hist. de l'Egl. de Meaux, tom. I, pag. 635.] id nulla ratione firmari, nisi tamen admittatur sinceritas bullæ Joannis Pp. IV, qui pontificatum tenuit a XXIV decembris 640 ad XI octobris 642. Quo casu non jam Clotarius aliquis, sed Clodovæus II, rex Neustriæ, ad quam a tempore Dagoberti I Meldensium civitas spectabat, scriptiones privilegiorum tradidisset. Tunc enim certo monasterium Meldense circa annum Christi 640 exstitisset.
[34] [bulla Joannis Pp. IV, multis mendis scatens;] Verum in bulla Joannis IV varia sunt, quæ eamdem spuriam ostendunt: ac 1° quidem Papa jubet, ut coepiscopi Comprovinciales dilecti Faronis consentientes subscribant; in calce autem diplomatis videmus corrosa nomina episcoporum diversarum provinciarum, adeoque præter Senonensis provinciæ antistites, occurrunt episcopi ex Turonensi, Narbonensi, Rotomagensi, Trevirensi provinciis. 2° Varia occurrunt nomina episcoporum, qui in Catalogis omissi sunt. Sic de Ranniuro Narbonensi altum est in episcopologio silentium: sic Ragnesilus Tricassinam cathedram anno 642 non occupavit [Gall. Christ. tom. XII, col. 487. Cfr Acta SS. tom. I Jan. pag. 506.] . Plura possent afferri alia exempla. 3° Signatur bulla anno XXVI Constantini et VIII Heraclii imperatorum: sed si qui potuerint esse hujus nominis imperatores Orientis, sunt Heraclius Constantinus et Heracleonas, qui vix uno anno sceptrum tenuerunt: ac proin annum XXVI et VIII regni notare non potuerunt. 4° Post diem bullæ scriptæ, nempe id. maji et annos imperatorum, sequuntur episcoporum nomina, ac tandem idem Pontifex Joannes apponit alium diem: Actum, inquit, Romæ Lateran. in apostolica sede, sub die calendarum martiarum, anno XIII regni dilectissimi filii nostri Chlotarii regis Francorum, indictione XIII, anno ab Incarnatione Domini DCLX. Hic omnia erronea sunt. Nam anno Christi 660 sedem apostolicam tenebat Vitalianus: Joannes IV anno 640 et Joannes V anno 685 pontifices erant. Annus XIII Clotarii II cum anno 596, Clotarii III 668. Tandem ista tempestate in usu non erat, ut diplomatibus annus Christi appingeretur. Hæc certe sufficiunt ad ostendendam mendositatem bullæ.
[35] [similiter monasterio Resbaensi;] Ante tamen quam fundaretur monasterium suburbanum S. Crucis, constructa a S. Audoeno et dedicata est ecclesia Resbacensis. Resbacum, ait Gallia Christiana [Tom. VIII, col. 1679.] , monasterium, sic dictum a præterlabente Resbaco torrente, cui impositum est, conditum fuit in saltu Brigensi, majorem inter et minorem Mucram *, ab illustri Dadone (is est S. Audoenus) tunc temporis Dagoberti regis referendario … Basilica hujus monasterii dedicata est anno XV regni Dagoberti, VIII kalendas martii in honore S. Petri Apostoli a viris sanctis Farone, Meldensium episcopo et Amando, qui postea Trajectensem rexit ecclesiam. Jam anno XIV regni Dagoberti I, id est Christi 635 aut 636, constructum et ex parte ditatum erat monasterium, ut habet diploma Dagoberti [Duplessis, Hist. de I'Egl. de Meaux, tom. II, pag. 3.] . Monasterio præfectus fuit S. Agilus, qui, ut habet ejus Vita [Acta SS. tom. VI Aug. pag. 384.] , egrediens Luxovio (ubi monachus degebat) ingreditur palatium, quod Compendium dicitur, stipatus decore pontificum Amandi et Faronis, fultus nitore procerum celsi Audoeni atque Eligii… Accessit itaque venerabilis Agilus ad opus, juncto sibi in collegio duodeno fratrum numero, et sollicitudine assidua perduxit ædificia ecclesiæ usque ad perfectionem fastigii.
[36] [a S. Audoeno fundato, cooperatur.] Jam vero magna solennitas, hujus templi dedicationis instabat dies: et venerabilis Audoenus, qui in honorem B. Petri, Apostolorum principus, eamdem (ecclesiam) ædificabat, primam, illo die, quo B. Apostolus primum Antiochiæ sedit, dedicare peroptabat, id est, octavo kalendas martii. Proinde accersitis pontificibus prænotatis, una cum Eligio, sicut mos ecclesiasticus obtinet, templum dedicaturi intrant. In supra relato diplomate Dagoberti, dicitur datum die kalendarum octobris, decimo quarto regni ejusdem regis; anno autem 636, secundum Fredegarium Scholasticum [Migne, Patrol. tom. LXXI, col. 655.] , Dagobertus Clippiaci, in episcopali synodo, resedit, et quidem kalendis maji S. Agilum Resbacensi monasterio præfecit, ut habet ejus Vita, ab anonymo suppari conscripta [Acta SS. tom. VI Augusti, pag. 584.] . Itaque dedicatio peracta post perfectionem fastigii die VIII kal. martii anno 637 illiganda est. Verum quidem est Dagobertum etiam anno 635, secundum laudatum Fredegarium, resedisse, sed post devictos Wascones: adeoque anno 635 jam inclinato: malo itaque electionem B. Agili et quæ eamdem sequuntur, anno uno prorogare. Fundationem porro Resbacensem præcessisse Meldensem S. Crucis existimat Tussanus Duplessis, quia in synodis diœcesanis, Resbacenses abbates constanter nominantur ante Sanfarionianos S. Crucis: moris enim erat monasteria ejusdem instituti ordine antiquitatis nominari; quia qui prior est tempore, potior est jure. Proinde vix ante annum Christi 640 monasterium S. Crucis initia sua habere potuit [Hist. de l'Egl. de Meaux, tom. I, pag. 635.] .
[Annotata]
* Le Morin
§ IV. Sanctus, testamento sororis suæ S. Faræ, partem hereditatis accipit; sancte obit, sepultura, corporis translatio, distributio Reliquiarum.
[S. Faro heres fit ex testamento sororis suæ monialis,] S. Faro una cum fratre suo Chagnulfo et sorore Agnetrada seu Agnetrude testamento accepit a germana sua, S. Fara, portionem de villa, vocabulo Luvra cum omnibus ad eam per tinenibus. Certe dum Sancta condidit testamentum suum, jam, ut ex ipse instrumento plane constat, ædificatum erat Eboriacum, seu Faræ monasterium puellare: an vero jam monialis esset S. Fara, infra indagabimus. Interea operæ pretium fuerit, propius inspicere ipsum testamentum, quod omnium judicio est undequaque sincerum. Clerus, si ita loqui fas est, utriusque sexus, in rebus civilibus regebatur sæculo VII, lege Theodosiana. Unaquæque enim gens legibus propriis utebatur, ita ut v. g. Burgundiones Burgundica, Alamannos Alamanica lege tenerentur: sic etiam clerus, qui tempore irruptionis barbarorum, Galliam jam occupabat, legem vigentem, nempe Theodosianam retinuit [Raepsaet, Analyse de droits des Belges, tom. I, pag. 202 et seqq. Edit Gand 1824.] . In hoc porro codice legimus statuta circa bona clericorum, videlicet l. un. De bonis clericorum (v. 2) sancitum est ut si quis episcopus aut presbyter, aut diaconus, aut diaconissa, aut subdiaconus aut cujuslibet loci (ordinis) clericus, aut monachus, aut mulier, quæ solitariæ vitæ dedita est, nullo condito testamento decesserit, nec ei parentes utriusque sexus, vel liberi, vel si (forte) qui agnationis cognationive jure junguntur, vel uxor exstiteret, bona, quæ ad eum pertinuerint, sacrosanctæ ecclesiæ vel monasterio, cui fuerat destinatus omnifariam socientur… Datum XVIII kal. jan. Ariovindo et Appare Coss., id est anno Christi 434.
[38] [quod ex lege Theodosiana] Eamdem legem in suo Codice inseruit Justinianus imperator l. 20 de Episcopis (I. 3). Ex ista lege manifestum omnino fit, monachum vel monialem res suas familiæ suæ reliquisse, nisi, condito testamento, monasterio suo dederit. Hinc liquet necessariam fuisse testamenti conditionem, iis qui aliquid donare vellent monasterio, quod incolebant. Lex enim Romana, qua, ut diximus, utebantur ii, qui vitæ monasticæ addicti erant, urgebat eos, ut si quid monasterio relinquere vellent, testamentum conficerent, alioquin res antea possessas sibi vindicabat quicumque aliqua agnationis cognationis necessitudine monachum vel monialem attingebat. S. Fara autem heredes naturales habebat germanos suos Chagnulfum, Faronem et Agnetrudem, quibus successio ab intestato competebat: nam pater Agnericus jam diem suum obierat, siquidem in ipso testamento [Duplessis, Hist. de l'Egl. de Meaux, tom. II, pag. 2.] Fara dicit, bonæ recordationis genitorem suum Agnericum sibi per testamenti paginam, quædam delegasse.
[39] [condere debebant etiam monachi:] Nisi itaque bona patrimonialia sua omnia cedere vellet familiæ, testamentum suum condere debuit S. Fara: alioquin cœnobium Eboriacense privatum fuisset iis, quæ eidem Sancta habenda destinaret. Quapropter ipsa S. Fara legem Theodosianam invocat, dicens [Ibid. loc. cit.] : In lege Theodosiana, ut est insertum, sic trado, eo ut unusquisque de facultate laicali, qui filios non reliquerit, ad suos heredes legitimos debeat deferre. Proinde dat dulcissimis germanis suis portionem in villa Luvra, ut supra diximus. Aliam etiam formulam jurisprudentiæ Romanæ adhibet, dum dicit [Ibid. pag. 1.] : Præsentibus testibus sacerdotibus ac sæcularibus viris in præsentia mea rogavi hoc testamentum confirmare, quo nullo casu civili vel prætoriano hæc calumniare quisquam valeat, aliquot jus sibi volens vindicare. Jus prætorianum, secundum Carolum Du Cange h. v., est jus absolutum, cui nihil addi possit vel detrahi ipsius corrigendi gratia. Laudatus Du Cange varia affert instrumenta, in quibus jus prætorium ad firmitatem rei, invocatur: eo itaque sensu accipienda sunt S. Faræ verba, ut nihil addi aut detrahi potuerit ultimæ voluntati.
[40] [incertum tamen est, an S. Fara, quando testamentum confecit,] Hactenus egimus de S. Fara, quasi esset sanctimonialis tunc, quando testamentum nuncupavit: an vero reapse fuerit, nunc est inquirendum. Ipsum instrumentum incipit hisce verbis: Anno quinto, regnante domino Dagoberto, rege gloriosissimo, sub die VII kal. novembris. Initium regni Dagoberti dupliciter sumi potest, sive ab anno Christi 622, quando sub patre Clotario II Austrasiam, sive ab anno 628, quando mortuo patre, etiam Neustriam regere cœpit: itaque annus quintus anno Christi 626 aut 632 illigabitur, prout a regno Austrasiano aut Neustrasiano inchoabitur initium. Mabillonius in suis Annalibus lib. XII, § 30 [Tom. I, pag. 325, Edit. Luc. 1739.] docet, anno Dagoberti in Neustria quinto, adeoque Christi 632, S. Faram condidisse testamentum: sed nullam affert rationem, cur annus quintus ad Neustriam referatur. Equidem in Austrasianum exordium magis propenderem, quia S. Farone episcopo consecrato anno, ut supra diximus, 627, non tacuisset sacra virgo qualitatem episcopi, si anno 632 testamentum nuncupasset. Non magni tamen ad rem nostram refert illa sexennii differentia: sed magis attendendum est ad annum sanctæ virginis emortualem, qui passim 655 notatur [Duplessis, Hist. de l'Egl. pag. 399 et Acta SS. Ord. Bened. sæc. II, pag. 439.] : hinc enim recte deducitur, testamentum confectum fuisse annis 29 aut saltem 23 ante mortem.
[41] [fuerit virgo velata,] Hinc itaque fieri potuit, ut Sancta necdum velum Religionis acceperit, adeoque testamentum antea condiderit. Nam certe in Galliis etiam vigebat distinctio inter votum castitatis solemne seu velationem et votum simplex seu propositum virginitatis. Id enim clare dicit S. Leo Magnus epist. CLXVII, alias II, ad Rusticum Narbonensem, inquisitione XV [Migne, Patrol. tom. LIV, col. 1208.] : Puellæ, quæ non coactæ parentum imperio, sed spontaneo judicio virginitatis propositum atque habitum susceperunt, si postea nuptias eligunt, prævaricantur, etiam si consecratio non accessit; cujus utique non fraudarentur munere, si in proposito permanerent. Alibi monstratum fuit, votum simplex male contractas nuptias olim non reddidisse invalidas, quamvis pœnitentiæ obnoxiæ essent [Acta SS. tom. VII Octob. pag. 827.] . Porro ad velationem et consecrationem (sunt enim qui distinguunt [Binterim, Denkwürd, tom. III, part. II, pag. 544.] maturior requirebatur ætas, quam ad simplex virginitatis propositum. Sic consilium Agathense can. 19 pro velatione sanctimonialium quadragesimum annum exigebat, quamlibet vita earum et mores probati sint [Labbe, tom. IV, Conc. col. 1386.] . Attamen in Galliis ætas viginti quinque annorum sufficiebat [Binterim loc. cit.] . Hinc fieri potuit, ut S. Fara, dum testamentum conderet, velationem, quæ solemni professioni æquiparanda est, necdum accepisset, quamvis jam vestem monasticam induisset. Qua ratione commode explicantur verba testamenti, quæ sanctimonialem ostendunt [Duplessis, Hist. de l'Eglise de Meaux, tom. II, pag. 1.] : Ego in Dei nomine Burgundofara, relicta hujus sæculi malitia vel dignitate, propter amorem Christi et peccatorum meorum absolutionem, monasterium Eboriacum sub religionis nomine visa sum ædificasse, dum in ipso monasterio residerem, tempusque meæ resolutionis ac diem judicii exspectarem, volui sub testamento conscribere et confirmare quæque ipsi loca a me tradita sunt.
[42] [aut quid in Regula S. Columbani circa votum paupertatis statutum fuerit.] Verum licet etiam sanctimonialis velata fuisset S. Fara, videndum tamen est, quid requireret Regula S. Columbani. Nam hanc sectatam fuisse S. Faram, non est dubium. Jonas coævus, agens de isto puellari monasterio expresse docet [Mabillon, Acta SS. Bened. sæc. II, pag. 437.] Burgundofaram ex Regula S. Columbani cœnobium construxisse. In Vita quoque S. Eustasii, a coævo pariter scripta [Ibid. pag. 117.] , dicitur, S. Columbanus Domino consecrasse juvenculam, et paulo infra idem Eustasius fratres, qui ædificandi curam habeant, deputat, germanum puellæ Chagnoaldum et Walbertum, ut Regulam doceant, decernit. In quo autem consisteret votum paupertatis, quam docere debebant, nobis non constat. Varii enim sunt modi paupertatis, ut late explicat Francisc. Suarez de Relig. Tract. VII, lib. VIII, cap. 6, num. 7: et in Regula S. Columbani, qualem habemus [Migne, Patrol. tom. LXXX.] , nihil occurrit, quo quæstio dilucidari possit. Certe judice S. Gregorio Magno, non licebat abbati testamentum condere, aut id sine solemni dispensatione non licebat [Ibid. tom. LXXVII, kal. 1344.] . Totam rem narrat Mabillonius [Annales, tom. I, pag. 243.] lib. V Annal. § 6. Probus scilicet ex laico ad religiosum migrarat officium, ut in privata cella solitarius viveret: nec quidquam de substantia sua statuerat, quippe tam ab intestato quam ex testamento filium reliquerat heredem. Interim inopinato jussus est monasterium introire et abbatis suscipere onus, nullo spatio sibi relicto ad condendum testamentum. Quum autem legalis sanctio quidquam de substantia sua prohibet illos postquam monasterium ingressi fuerint, ordinare; propterea dispensationem petit, quam etiam Pontifex in synodo concedit. Atque hinc manifestum fit, conditionem testamenti sæculo VII ineunte monachis interdici. Atque hæc de S. Faræ testamento dicta sunto.
[43] [S. Faro obit,] In Vita infra edenda legimus, num. 21, S. Faronem gubernacula Ecclesiæ Meldensis tenuisse a Clotario rege usque ad tempora Childerici pronepotis ipsius Clotarii, adeoque sedem episcopalem rexisse sexaginta sex annis. Recte animadvertit Cointius ad an. 669, § XVI exaggeratum esse annorum numerum, ac legendum esse, S. Faronem Ecclesiam rexisse annis quadraginta sex, et transpositione litterarum notas numerales XLVI facile accrevisse ad LXVI. Enimvero habemus, Gundoaldum, S. Faronis decessorem, synodo Rhemensi, sub Sonnatio anno 625 celebratæ, interfuisse [Labbe, tom. V, Conc. col. 1689.] : quod si ab ea synodo numeramus annos sexaginta sex, devenimus ad annum 691, quo jam ab annis octodecim defunctus erat Childericus, sub quo tamen diem suum obiisse dicitur Sanctus noster. Nam inter obitum Clotarii III, anno 678 defuncti, quo regnante Sanctus episcopatum occepit et obitum Childerici, anno 673 defuncti, sub quo eumdem finiit, anni intercedunt omnino quadraginta quinque. Itaque nec longius propter Gundoaldum decessorem producere, nec multo brevius contrahere propter obitum Childerici regis possumus Sancti episcopatum [Cfr Cointius. Annal. Franc. ad an. 669, § XVI.] : unde omnino legendum est, S. Faronem annis quadraginta sex rexisse Meldensem Ecclesiam. Ex quo porro consequitur, Sanctum, quem supra num. 15 natum conjecimus circa annum 585, vitam clausisse suam octogenario majorem.
[44] [et in ecclesia S. Crucis, ab ipso fundata,] Vita functus S. Faro in monasterio, a se fundato, sepulturæ traditur. Id enim habet anonymus, a nobis edendus, num. 21: Corpus sanctum, inquit, honorifice est tumulatum in basilica, quam ipse in fundo proprietatis suæ in honore salutiferæ et vivificæ Crucis, necnon beati Joannis Baptistæ atque omnium Apostolorum ædificans, consecraverat. Eadem iisdem fere verbis habet textus Mabillonianus num. 109. Duplex autem fuit causa, ob quam S. Faro in isto monasterio sepeliretur. Imprimis lex erat generalis, sacris etiam canonibus sancita, ut mortui extra urbem sepelirentur. De hoc more jam alibi actum fuit a nobis [Acta SS. tom. VII Octob. pag. 955.] . Id tamen addam, in istis legibus servandis, Galliarum civitates, secundum concilium Braccarense II anni 563, can. 18, relinentissimas fuisse [Labbe, tom. V, Conc. col. 843.] , Nihilominus concilium Triburiense anni 895, can. 17 [Labbe, tom. IX, col. 450.] , permittit in ecclesia sepeliri personam sacerdotis aut cujuslibet justi hominis, qui per vitæ meritum, talem vivendo suo corpori defuncto locum acquisivit. Ex postremis manifestum fit, paulatim patuisse ecclesiam ad sepulturam omnibus, qui ex hac vita in pace Christi migrarunt: omnes enim hujus generis defuncti poterant vocari homines justi. Cæterum sæculo VII, quo S. Faro obiit, vigebat omnino mos, ut extra civitates fierent mortuorum sepulcra. Quod etiam in sepultura Sancti nostri observatum videmus. Nam monasterium S. Crucis seu S. Faronis fundatum erat extra pomœrium urbis episcopalis ab Orientis partibus; quamquam, pergit Gallia christiana [Tom. VIII, col. 1688.] , in præsenti ab varias urbis vel accretiones vel immunitiones vergit ad septemtrionem.
[45] [sepelitur;] Sed est altera causa, cur S. Faro in monasterio S. Crucis sepultus fuit: erat enim ipse fundator hujus monasterii; nam in fundo proprietatis suæ ædificans basilicam consecraverat. Videntur etiam tunc fundatores habuisse privilegium, ut intra ecclesiam, quam construxerant, tumulum adpiscerentur suum. Certe Gregorius Turonensis lib. II, cap. 43 [Migne, Patrol. tom. LXXI, col. 240.] dicit, Clodovæum regem sepultum in basilica sanctorum Apostolorum, quæ postmodum a S. Genovefa nomen accepit, quam cum Chrotehilde regina ipse construxerat. Similiter apud eumdem Gregorium lib. IV, cap. I [Ibid. col. 269.] legitur: Chrotehildis regina plena dierum, bonisque operibus prædita, apud urbem Turonicam obiit, tempore Injuriosi episcopi: quæ Parisios cum magno psallentio deportata, in sacrario basilicæ S. Petri, ad latus Clodovectis regis sepulta est a filiis suis, Childeberto atque Chlothachario regibus: nam basilica illam ipsa construxerat, in qua et Genofeva sanctissima est sepulta. Chrotehildis est S. Clothildis, cujus Acta dederunt nostri ad diem III junii [Acta SS. tom. I Junii, pag. 292.] . Animadvertenda est in posteriori textu propositio, ut vulgo dicitur, causalis; ideo enim S. Clothildis in basilica S. Petri tumulatur, quia eamdem construxerat. Cæterum Psallentium est cantus ecclesiasticus, quo clerici comites avectionem sanctæ reginæ Turonis Parisios celebrarunt. Sacrarium autem, de quo in eodem textu, variam habet significationem: aliquando enim locum altari proximum, aliquando ipsam, quanta est, ecclesiam, imo diaconicum seu quod hodie sacristiam vocamus, indicat. Quod porro jus pugnat pro regibus fundatoribus, idem etiam favet episcopo fundatori, qualis erat S. Faro, eoque magis quod antiqui canones præ omnibus laicis locum dabant sepulturæ episcopis, seu, ut loquuntur, sacerdotibus.
[46] [anno 1140 e tumulo transfertur;] In Relatione Miraculorum, quam infra publici juris facimus, legitur, num. 1, corpus S. Faronis visitatum fuisse secreto ab abbate monasterii Andrea, scilicet sabbatho sancto: ea, inquit relator, hora, qua ad condiendum corpus dominicum Maria Magdalena unguenta præparavit, jam dictus abbas, uno tantum comite contentus, ad loculum, quo sacra quiescebant membra, pius violator accessit. Venit hic quæstio, num ab anno 672, quo Sanctus obiit, usque ad 1140, quo corpus visitavit Andreas, seu per spatium 468 annorum, numquam mota aut visitata fuerint sacra membra. Si fides habenda est Relationi Miraculorum, circa annum 830 aliqua sacri corporis visitatio facta fuit: nam num. 1 legitur, Andreas invenisse sindonem, qua corpus involutum erat, ita mundam, ac si eadem die facta fuisset, quum per trecentos et amplius annos inibi sacra antistitis ossa jacuissent. Mabillonius quidem in Actis Sanctorum Ordinis S. Benedicti [Sæc. II, pag. 625.] suspicatur vitium in numeris, et pro trecentis legendum esse sexcentos, manifesto certe errore; nam, inter obitum Sancti et ejus corporis per abbatem Andream visitationem solum anni, ut vidimus, 468 intercurrunt. Neque magnopere juvat sexcentos in quadringentos mutare, quia istiusmodi emendationes omnino arbitrariæ sunt, eo tantum consilio inventæ, ut facta historica opinioni præconceptæ utcumque aptentur. Malo itaque retinere lectionem Relatoris, eoque magis quia, dum sæc. IX conscripta fuit Vita Sancti infra edenda, jam multum deferbuerat cultus S. Faronis apud Meldenses, ut auctor fatetur num. 21, et manifestius num. 3 Relationis Miraculorum, quo dicitur, thesaurum corporis S. Faronis fuisse a Domino revelatum, et deinceps propalam manifestandum: imo forsan ideo lucubratio composita fuit, ut pietas erga sanctum patronum instauraretur. Tunc igitur, cultu Sancti quasi renovato, et visitari ejus corpus et sindone munda involvi potuit; adeoque tercenti anni satis accurate complerentur.
[47] [ante tamen ab abbate Majolo,] Mabillonius in suis Annalibus lib. XVIII, § 36 [Tom. I, pag. 557.] refert, Majolum, abbatem S. Crucis seu S. Faronis circa finem sæculi septimi, corpus S. Faræ virginis et abbatissæ Eboriacensis, annuente Meldensi, e tumulo extulisse et in capsa reposuisse. Idem ab eodem factitatum dicit circa corpus S. Hildeverti, proximi successoris S. Faronis, Mirum itaque videtur, Majolum, nisi jam antea eumdem honorem tribuisset Faroni, monasterii sui fundatori, sanctitate et miraculis claro, externis, domestico sancto neglecto, cultum exhibuisse: quapropter censeo, a Majolo, aut etiam ejus antecessore cultum Sancto nostro delatum, adeoque ejus tumulum instar Sanctorum adornatum fuisse: nam S. Faronem in sepulcro lapideo jacuisse usque ad sæculum duodecimum, ex Relatione Miraculorum manifestum est. Cæterum relata a Mabillonio suis non carent difficultatibus. Imprimis inquirendum venit, quis iste sit Majolus, translationum auctor. Gallia christiana censet [Gall. Christ. tom. VIII, col. 1692.] esse abbatem Cluniacensem, qui Odilonem successorem habuit: ita ut uterque Cluniaci rector, uterque sanctitate insignis fuerit [Acta SS. tom. II Maji, pag. 657 et tom. I Jan. pag. 65.] : quod etiam firmatur ex Necrologio Faroniano, in quo obitus Odilonis signatur kalendis januarii, quo ipso die S. Odilo Cluniacensis clausit vitam suam. Sed si Majolus est vere Cluniacensis, ad finem usque sæculi decimi relegandæ sunt translationes sanctorum; nam obiit anno 994: quæ chronotaxis nequaquam concordat cum iis, quæ in historia translationis narrantur.
[48] [qui videtur] Ast Tussanus Duplessis in Historia Ecclesiæ [alius a Cluniacensi,] Meldensis aliam sententiam defendit, nempe Majolum, abbatem Faronianum esse diversum a Cluniacensi [Hist. de l'Egl. de Meaux, tom. I, pag. 643 et seqq.] . Quam in rem affert imprimis traditionem monasterii Eboriacensis seu Faræ monasterium, quæ habet, Majolum abbatem transtulisse corpus S. Faræ. Enimvero in Proprio Faræmonasteriensi legitur, corpus S. Faræ post quadraginta annos Majolus, sanctæ Crucis abbas, e terra levasse. Eumdem textum citat Mabillonius [Acta SS. Ord. S. Bened. sæc. I, pag. 449.] et in suis Annalibus lib. XVIII, § 36 [Tom. I, pag. 557.] , docet circa annum 994 corpus S. Faræ a Majolo elevatum fuisse. Proprium Meldense, anno 1640 jussu Dominici Seguier episcopi editum, habet ad diem VII decembris, corpus post aliquot annos (quod certe nemo de tribus solidis sæculis interpretabitur) Majolum abbatem S. Crucis, Meldensi annuente episcopo, e terra levavisse. Certe si constans et antiqua esset traditio ista, nullum omnino esset dubium, quin Majolus fuerit abbas sæculo aut septimo aut octavo. Sed, quantum scio, nullo antiquo documento firmatur traditio, quæ sæculo XVIII in contrariam opinionem abiit. Nam Proprium Faræmonasteriense recentius, editum nempe anno 1716, quo tempore in Galliis pleraque Sanctorum Officia innovabantur, ad sæculum usque undecimum rejicit elevationem corporis S. Faræ [Tom. I, pag. 557.] ; quo quidem sæculo, præsertim pontificatu Alexandri II, anno 1061 cathedram Romanam adepti, ne vel Majolum Cluniacensem, anno 994 defunctum, habemus. Præterea sæculo undecimo, ut monstratum fuit tomo XI octobris in Commentario ad Vitam S. Bernwardi sub die XXVI octobris num. 106 [Acta SS. tom. IX Octob. pag. 993.] , jam integrum non erat episcopis elevare corpora Sanctorum, utpote quod solemni canonizationi, soli Romano Pontifici reservatæ, æquipolleret. Hæc igitur innovatio Proprii recentioris excludit Majolum ab omnibus admissum, et contradicit moribus istius sæculi undecimi. Hæc obiter dixisse sufficiat, quæ penitius scrutari poterunt ad diem VII decembris, quando futurus commentator Acta S. Faræ elucidabit.
[49] [probabilius jam elevatum fuerat] Quumque, inquit porro Relator Miraculorum num. 3, dominus abbas a fratribus rogaretur, ut thesaurum, sibi a Domino revelatum, etiam propalam manifestaret, ex consensu Meldensis præsulis, diem, quo id ageretur, constituit. Tunc quidem Meldensem cathedram occupabat Manasses II ab anno 1134 ad 1158 [Gall. Christ. tom. VIII, col. 1613.] , quo consentiente, Andreas abbas, sacra ossa, ex tumulo extracta, reposuit in capsam argenteam [Duplessis. Hist. de l'Egl. de Meaux, tom. I, pag. 61.] . Quod si hæc translatio eodem, quo inventio facta est, celebrata fuit anno, non potuit magnopere magnifica fuisse capsa argentea. Nam ex antiquissima traditione, quotannis solemni supplicatione continuata, translatum fuit Sancti corpus dominica post octavam Paschatis, quod anno 1140 in diem VII aprilis; adeoque sabbatho sancto, seu VI aprilis inventum fuit sacrum corpus: ita ut inter inventionem et translationem dies quindecim effluxerint; qua temporis intercapedine, capsa aliqua magnifica fabricari non potuit. Esto igitur simplex vas argenteum, sed quod dein pretiosius fuit adornatum. Nam in instrumento desumpto ex tabulario monasterii S. Faronis, dato XXVI aprilis 1648 declarant monachi, suos antecessores confecisse, ut tum ossa tum caput Sancti includerentur, duas pretiosissimas capsas, margaritis monilibusque decoratas, quibus res gestæ sanctissimi fundatoris insculptæ erant. Sed thesaurus iste, grassante Calviniano per Gallias bello, direptus fuit [Ibid. tom. II, pag. 372.] .
[50] [anno 1562 a direptione Calvinistarum servatum fuit] Nam anno 1562, hæresi per universas Gallias grassante, Calvinistæ, qui passim Huguenotti appellabantur, consilium inierunt, ut Meldensem civitatem vi aut dolo occuparent. Itaque die XXV junii summo mane in ædem cathedralem irruunt: canonicos, qui ad matutinas laudes decantandas convenerant, cogunt relinquere domos suas et tradere, quibus voluerint e secta sua. Canonici, quod jussum erat, exsequuntur. Tunc Calvinistæ altaria, cruces, imagines confringunt, Sanctorum Reliquias pedibus conculcant, sacerdotalia indumenta dilacerant; tantam denique ruinam sarco loco inferunt, ut sequenti mense decembri damnum ad tercenta millia librarum æstimatum fuerit. Eadem die similem aut etiam majorem calamitatem subiit monasterium Faronianum. Nam præter supellectilem, tum ecclesiasticam tum domesticam, undequaque direptam, tabularium, in quo jura et privilegia monasterii asservabantur, simul cum bibliotheca dilacerant et igni comburendum tradunt, monachos, qui dein per tres omnino menses profugi fuerunt, expellunt; præsidium quadraginta hominum constituunt, ut quod reliquum erat annonæ alio aveherent [Ibid. tom. I, pag. 357 et seqq.] . Cæterum quod profanationis Calvinistæ intulerunt territorio Meldensi, idem factitabant, quoties aliquam civitatem Galliæ occupabant. Inspiciantur singularum urbium Historiæ sub anno 1562, et cuique manifestum fiet, hanc calamitatem per universum regnum fuisse grassatam. Historicus Sismonde de Sismonde in sua Francorum Historia dissimulat hasce strages et ruinas ope alicujus distinctionis subtilissimæ, quasi nempe pars longe maxima Calvinistarum nullatenus istorum excessuum participes fuissent; sed solum aliqua turba iconoclastarum tantum excidium procurasset [Hist. des Français, tom. XI, pag. 205.] . Sed subtilem distinctionem nemo admiserit, quum constet, neminem umquam Calvinistarum istius ævi rem improbasse.
[51] [corpus sancti episcopi] Jam ante istam calamitatem, monachi Faroniani, monasterii sui destructionem veriti, Reliquias sancti patroni Faronis in tuto collocaverant. Etenim spoliationi præluserant aliqui nebulones, dum XVII februarii 1555 furto auferebant minusculas partes corporis, capsulis inclusas. Proinde monachi antequam malum ingrueret, aperta capsa majori, relictis margaritis et monilibus, corpus Sancti absconderunt: ita ut hæretici aurum, argentum, lapides pretiosos diripere potuerint, sed Reliquias, melioribus temporibus servandas, non attigerint. Enimvero die IV julii 1612 monachi S. Fiacrii, qui est prioratus a monasterio S. Faronis dependens, petierunt ab Anselmo Rolle et Columbano Regnier visitatoribus Congregationis S. Mauri, ut particulæ quædam corporis S. Faronïs sibi concederentur, in ecclesia sua exponendæ. Annuerunt visitatores et cum debita solemnitate extraxerunt e sepulcro os longitudinis unius palmæ. Quod monachi S. Fiacrii in imagine argentea incluserunt. Anno quoque 1633, die X junii, Sanfaroniani ascetæ de mandato capituli generalis Congregationis S. Mauri, aperta capsa S. Faronis integrum articulum manus concesserunt Joanni de Belleau, Meldensi episcopo [Hist. des Français, tom. II, pag. 341 et seq.] . Verum hæc pars corporis deinceps reperta non fuit. Sancti antistitis prædecessoris sui magis magisque propagavit Dominicus Seguier, Meldensis episcopus, ac imprimis ex sepulcro extraxit os ischium, quod die XXX octobris 1658 cum aliis Sanctorum Reliquiis inclusit capsæ argenteæ deauratæ, ab ipso donatæ ecclesiæ cathedrali Meldensi, ut constat ex Tabulario Meldensi [Duplessis, Hist. de l'Egl. de Meaux, tom. II, pag. 385.] . Non videtur porro alia pars notabilis sacri corporis ante sæculum XVII fuisse umquam distracta (nam leves particulæ, ut diximus, ablatæ fuerunt). Attamen a monachis ipsis caput a reliquo corpore jam ante separatum fuerat. Nam in instrumento, confecto anno 1648, die XXVI aprilis, die dominica II post Pascha, qua celebris et solemnis erat supplicatio, in qua caput S. Faronis circumferebatur, testantur monachi, suos antecessores patroni sui corpus condidisse in duplici capsa, utraque argentea deaurata et pretiosissime adornata, ac in una quidem, imaginibus cælatis, gesta Sancti exhibentibus, insigni, reposuisse corpus, in altera vero caput, quotannis per agros circumlatum. Hos thesauros diripuerunt Calvinistæ. Sed monachi partim damnum resarcierunt confectione novi hermæ argentei, qui primum anno 1677, die II maji in solemni supplicatione expositus fuit, una cum hermis SS. Faræ, Fiacrii et Leodegarii [Ibid. tom. I, pag. 359 et seq.] . Major autem capsa, quæ reliquum corpus capiebat, erat simpliciter ex ligno deaurato, saltem usque ad annum 1730, quo Historiam Ecclesiæ Meldensis scribebat Tussanus Duplessis et ipse Ordinis S. Benedicti alumnus [Ibidem.] .
[52] [et a Dominico Seguiero novis honoribus cumulatum.] Erat autem Dominicus Seguierus, qui cultum S. Faronis instauravit, non solum natalibus illustris, sed omnium virtutum pastoralium splendore insignis. Primi subsellii vir, omnes partes sollicitudinis episcopalis sedulo constanterque adimplevit. Anteriorum temporum ruinas resarcivit, mores populi, multis corruptelis infecti, correxit, clero suo educando omnem adhibuit operam, libros liturgicos, id est, Missale, Rituale et Breviarium, ad formam, ut ipse dicit in fronte librorum, sacrosancti concilii Triedentini restituit, hæreses Calvinistarum aut Jansenistarum, per diœcesim grassantes aut exstinxit aut repressit. Sanctorum cultor eximius, eorum imagines instauravit, et exaltavit eorum Reliquias, quas capsis pretiosis, sua pecunia confectis, inclusit, et plebis christiani venerationi exponi curavit. Denique magnis pro Ecclesia Dei exantlatis laboribus, vitam operosam sancte finivit, annum ætatis agens LXVII, die XVI maji 1659, postquam Meldensem sedem annis omnino XXII occupasset [Gall. Christ. tom. VIII, col. 1653.] . Dominicus Seguier episcopus fuit de genere illorum virorum, qui sæculo septimo decimo collapsam per totum fere orbem catholicum ecclesiasticam disciplinam restituerunt, ad mentem Concilii Tridentini Ecclesiam reformarunt, et sanctas institutiones pro emendatione populi, pro juventutis instructione, pro pauperum et miserabilium personarum levamine et fundarunt magnifice et operose propagarunt. Exstat pro Gallia liber valde curiosus, qui duobus tomis explicat promotionem, quam, durante sæculo decimo septimo, dedit Ecclesia piis institutionibus [Picot, Essai historique de l'influence de la Religion en France pendant le dix-septieme siecle.] : nec dubito, quin eadem dici et scribi possint de aliis provinciis Ecclesiæ catholicæ: eadem enim opera, eædem institutiones eadem tempestate ibidem elucescunt.
[53] [Anno 1789 pars Reliquiarum S. Faronis addicitur] A pontificatu Seguierii usque ad finem sæculi octavi decimi non videntur Reliquiæ S. Faronis motæ fuisse. Ast anno 1789 parochia ruralis Robora (Rouvres) tunc quidem in diœcesi Meldensi, nunc vero in partitione Isaræ (departement de l'Oise), adeoque hodie in diœcesi Bellovacensi, in districtu Silvanectensi, petiit aliquam particulam Reliquiarum, quatenus ecclesia esset sub nomine S. Faronis dedicata. Annuerunt monachi Sanfaroniani, et sequens instrumentum dederunt, quod e gallico latine reddo. Anno 1789, die IV mensis junii, hora sexta vespertina, sub pontificatu sanctissimi domini Pii Pp. VI et regno Ludovici XVI regis Franciæ et Navarræ, comparuit in sacristia abbatiæ regalis S. Faronis Meldensis, ordinis S. Benedicti, Congregationis S. Mauri, coram Jacobo Checin, notario regio et apostolico in civitate et diœcesi Meldensi, residente in dicta civitate, subsignato, præsentibus testibus infra nominandis, reverendus pater, dominus Blasius Josephus Lavie, presbyter, prior dictæ abbatiæ. Qui ad preces D. Petri Josephi Le Roux, parochi S. Faronis de Roboribus ejusdem diœcesis ejusque parochianorum, donavit præsenti hoc instrumento dictæ parochiæ Roborum os aliquod gloriosi S. Faronis, episcopi Meldensis, quod D. Christophorus Olliver substitutus primi chirurgi regii, hujus civitatis incola, a nobis requisitus et præsens, recognovit esse vertebram colli; quæ Reliquiæ donatæ sunt, ut perpetuo exponantur in dicta ecclesia Roborum, obtenta tamen prius licentia reverendissimi episcopi Meldensis, venerationi fidelium.
[54] [parochiæ Roborum (Rouvres) ut constat] Adnotat dictus reverendus pater D. Lavie, 1° dictas Reliquias extractas modo fuisse ex capsa lignea nigri coloris, limbo aurato in superiore parte circumdata, et in forma tumuli confecta, longa octodecim, larga octo aut novem digitis. Hæc capsa, pretiosas reliquias S. Faronis continens, inclusa erat in majori, et ipsa lignea, sculpta et deaurata, deposita in sacristia supradicta. Quæ omnia acta fuere a reverendo D. Benedicto Francisco Guignod, officiali et vicario generali illustrissimi et reverendissimi D. Camilli Ludovici Apollinaris de Polignac, episcopi Meldensis, consiliarii regis, et primi eleemosynarii reginæ, ut constat ex instrumento ab ipso confecto. 2° Dictum os, ex dicta capsa extractum, diligenter involutum fuit vitta serica alba, ac cum dicto instrumento pixidi abiegnæ ovalis formæ, longitudinis sex fere digitorum insertum, extrorsum quidem carta viridi, introrsum autem serico rubro, viridi et albo vestitæ, quæ clausa fuit vitta serico alba, et sigillata variis in partibus sigillo illustrissimi D. Meldensis episcopi et utroque sigillo veteri et hodierno dictæ abbatiæ S. Faronis. Tandem dicta pixis deposita fuit in supradicta capsa, donec supradictum os includatur lipsanothecæ et Robora transferatur. 3° Dicta extractio facta fuit præsentibus pluribus monachis hujus abbatiæ; et simile instrumentum a dicto D. Guignod confectum fuit, in cujus margine apposita fuere supradicta sigilla D. episcopi et monasterii: quod instrumentum repositum fuit in supradicta capsa minori et ipsa in limbis sigillata supradictis sigillis, ac in capsa majori, unde extracta fuerat repositum. Hæc donatio facta fuit præsentibus et consentientibus D. Ludovico Dominico Tresnel, suppriore et bibliothecario dictæ abbatiæ, D. Laurent, D. Amando Fideli Boncamp, D. Ludovico Gabriele Lefevre, D. Ludovico Joanne Bapt. Vallon, monachis professis dictæ abbatiæ. Dictus R. P. D. Lavie prior omnium actorum instrumentum rogavit, et obtinuit a notario infrascripto, ut valeat, quantum opus est, et fiant duo exemplaria in membrana, quorum unum in majori capsa, alterum in pixide Roborensi reponatur; quæ transumpta expensis parochiæ Roborensis conficienda sunt. Factum et transactum Meldis in sacristia abbatiæ S. Faronis, præsentibus Ludovico Le Prince, ex notario regio et apostolico, Petro Decalogne, fabro ferrario, incolis hujus civitatis testibus ad id requisitis etc. Signatum erat: Checin.
[55] [ex variis instrumentis sinceris:] Sequuntur dein duo alia instrumenta, ab eodem vicario generali Guignod signata: quorum prius, datum VII julii 1789, recognoscit Reliquias Roborenses et permittit easdem exponi; posterius autem, datum XXIV octobris ejusdem anni licentiam concedit parocho Roborensi Leroux transferendi Reliquias in novam thecam; quam translationem instrumento a se signato sub die XXVII octobris sequentis, perfecisse se testatur parochus, addens vertebram esse longitudinis unius et medii digiti. Sed ingruente turbine ultimi decennii nefasti sæculi decimi octavi, laudatus parochus Leroux aliud instrumentum conscripsit die XXIII decembris anni 1795, quo explicat, quomodo Roborensibus Reliquiæ S. Faronis conservatæ fuerunt. Dum enim ecclesia parochialis vastaretur, in terram projectæ fuerunt. Quas, una cum cartis supracitatis, collegit sacrista dictæ ecclesiæ, easdemque fideliter restituit parocho Leroux, qui illas ad meliora usque tempora servavit. Enimvero, pace Ecclesiæ reddita, in diœcesi Meldensi recognitæ fuere Reliquiæ Sanctorum, ex naufragio servatæ, a Ludovico Mathia de Baral, Meldensi ab anno 1802 ad 1804, quo archiepiscopus Turonensis creatus fuit, episcopo. Anno dein 1832, die XXVIII aprilis, denuo visitatæ fuerunt ab episcopo Romano Frider. Gallard Reliquiæ Roborenses: qua occasione exorta est quæstio, quasi nova, nempe vertebram Roborensem non fuisse collarem, sed primam dorsalem, id scilicet testante medecinæ doctore Paimparex; sed excusatur error imprimis quia similitudo est satis magna in utraque vertebra, ita ut nominatus supra num. 53 chirurgus Olliver ex aliqua præcipitatione unam pro alia indicaverit; nisi tamen error ex oscitantia ipsius scriptoris instrumenti provenerit. Quia igitur cum ista vertebra dorsali adsunt omnia instrumenta cartarum, nec verisimilis videatur substitutio unius ossis pro altero, declarat episcopus, Reliquias esse easdem, ac quæ anno 1789 donatæ fuerunt parochiæ Roborensi: quapropter illas, vittæ sericæ viridi involutas, munit in utroque extremo limbo sigillo suo episcopali, ut exponantur deinceps fidelium venerationi.
[56] [tandem destructo monasterio,] Jam sæpe laudatus parochus Leroux obtinuit et alias Reliquias S. Faronis: nam ut ipse testatur in instrumento a se confecto, os brachii sancti nostri, quod olim in ecclesia S. Fiacrii asservabatur, a monachis S. Faronis, quorum curæ commissus erat prioratus S. Fiacrii, obtinuit. Scilicet Benedictini Sanfaroniani, quum tempore quadragesimali anni 1790 coacti fuissent thecam argenteam, in qua os illud inclusum erat, cum reliqua supellectili pretiosa, tradere monetariis publicis, extraxerunt illud et in theca lignea reposuerunt, quam per manus parochi S. Fiacrii dederunt custodiendam parocho Leroux. Hujus autem demortui hereditas, adeoque et sanctæ Reliquiæ transierunt ad sororem Suzannam Leroux, monialem S. Benedicti, qua defuncta, obvenerunt ejus nepoti, Simoni Arsenii Blavot; cujus vidua, ut ipsa testatur chirographo suo XV aprilis 1839, Reliquias seposuit et intactas servavit. Exstabant similiter in Firmitate sub Jotro (La Ferte-sous-Jouarre) aliquæ Reliquiæ S. Faronis, scilicet, ut videtur, os metacarpi, quod extraxit administrator districtus Meldensis, Galand, die XXV martii 1794 e theca reliquiaria pretiosa, musæo Parisiensi tradenda. Dictum os cum aliis Sanctorum Reliquiis sub sigillo civico custoditum, recognitum fuit a R. D. Bernardo Josepho Pruneau, canonico honorario, die II septembris 1829 et deinceps venerationi fidelium expositum in ecclesia Firmitatis.
[57] [Sancti corpus ad ædem cathedralem transfertur;] Hactenus quasi de particulis corporis S. Faronis egimus. Circa finem sæculi proxime elapsi monasterium Sanfaronianum communem cum reliquis ecclesiasticis institutis calamitatem subiit, ut, dissipatis eorum bonis omnibus, ipsa etiam ædificia non raro funditus destructa fuerint. Hæc sors infausta obtigit monasterio S. Faronis: nam hodie everso prius monachorum domicilio, circa initium præsentis sæculi, ipsa etiam ecclesia corruit; ita ut solum remaneat domus abbatialis. In eo autem loco stat nosocomium urbanum, cujus oratorium sub nomine S. Faronis et Vincentii a Paulo ab dignissimo Meldensi episcopo Augusto Allou die XXIX octobris 1845 solemni benedictione donatum fuit. In illo oratorio sunt aliquæ particulæ Reliquiarum, et imago sancti encausto in fenestra depingitur. Dum autem ingens hæc calamitas monasterio Sanfaroniano impendebat, aperta fuit capsa S. Faronis, quæ utpote valde pretiosa spoliatoribus relicta fuit præda, et ossa mense novembris 1793 deposita in speciali loco cœmeterii canonicorum Meldensium, cura Petri Thuin, episcopi schismatici partitionis Sequanæ et Matronæ (depart. de Seine-et-Marne) die XXVII decembris 1795 denuo exhibita fuere fidelium venerationi. Quæ omnia testatur Ludovicus Mathias de Barral decreto suo XX augusti 1803 et confirmat alio decreto XX decembris 1820, simulque declarat, se dictas Reliquias, quemadmodum et aliorum Sanctorum, collectas ex ecclesiis aut destructis aut profanis usibus destinatis, tribus distinctis lipsanothecis inclusisse, in æde sua cathedrali perpetuo servandas.
[58] [ejusque cultus, olim celeberrimus, renovatur.] Tandem omittere non debemus, quod non parum ad cultum Sancti nostri Faronis confert, nempe exstare numismata vulgaria, quæ ejus referunt imaginem. Est enim satis consuetum, ut qui sacram peregrinationem ad sepulcrum alicujus Sancti susceperunt, numisma aliquod, licet ex viliori metallo cusum, tamquam testem et memoriam itineris sui domum reducant. Sic in recentiori opere, quo describuntur plumba historiata reperta in Sequana fluvio, occurrit numisma quadratum, sæculi XIV [Arthur Forgeais. Collection des Plombes historiques trouvées dans la Seine, tom. II, pag. 126 et seqq.] , quod rudi opere exhibet S. Faronem stantem in habitu pontificali, sinistra quidem manu tenet baculum pastoralem, dexteram extendit ad mulierem pariter stantem et colum sub brachio portantem; sinistrorsum est vir cucullatus et nimbatus, tenens librum manu dextera et sinistra ligonem. In margine leguntur litteris gothicis majusculis S. Fiagri. Houpde. Faron. Nomen Houpdee significare hoc loco videtur fœmina meretrix et loquax. Ex Vita S. Fiacrii habemus, Sanctum gravissimis calumniis appetitum fuisse a muliere quadam, nomine Bacnanda, de qua paucis verbis agunt nostri in Actis S. Fiacrii ad diem XXX augusti [Acta SS. tom. VI Augusti, pag. 607.] . An vero ista Houpdee eadem sit ac Bacnanda, nemo est, qui decidat. Quæ hactenus diximus de hodierno statu tum monasterii tum Reliquiarum S. Faronis, debemus imprimis laboribus Reverendiviri Bernardi Josephi Andreæ Pruneau, olim vicarii generalis illustrissimi episcopi Meldensis, de re hagiologica Meldensi optime meriti, qui die XXVII novembris 1863 pie obdormivit in Domino: ejus autem animadversiones circa S. Faronem nobiscum communicavit Rev. D. F. A. Denis, qui et ipse publici juris fecit elogium defuncti D. Pruneau. Gradum facimus ad ipsam Vitam S. Faronis, de quo in Commentario hoc egimus num. 11: in calce vero addimus Relationem miraculorum ejusdem S. Faronis.
VITA S. FARONIS MELDENSIS EPISCOPI, CONFESSORIS AUCTORE ANONYMO
extracta ex ms Accinctino (Aquicinctino?) et asservata in bibliotheca regia Bruxellensi sub num. 8924.
Faro, conf. pont. Meldis in Galliis (S.)
BHL Number: 2826
a
EX MSS.
CAPUT PRIMUM
Sancti familia, pater, fratres, soror.
[Sancti Faronis pater et fratres] Beatissimi Faronis vitam descripturi, morem antiquorum scriptorum imitantes, primum declarandum censemus, quam præclaris progenitus exstiterit parentibus; et qualiter vitæ ipsorum probitate ac in dignitate sæculari quam imitandus exstiterit vivendi modus. Etenim genitor hujus sancti viri, Hagnericus nomine, ex gente Burgundionum duxit prosapiam: atque in aula regis Theodeberti b inter primores et proceres non mediocriter fulsit. Erat namque consiliis regalibus notus, ac nobilitate sapientiæ vallatus, hospitalitati deditus, atque sanctorum virorum susceptor devotissimus, quorum in mentibus perspicaci oculorum ac mentis inspectione Christum agnoscebat. Hic namque est adeptus sui non imparem generis conjugem, nomine Leodegundam, ex qua tres suscepit liberos, Faronem virum sanctissimum, Walbertum c, et Chalnoaldum d, filiamque miræ probitatis, nomine Faram e. Chalnoaldus, Beato Columbano erudiendus a patre traditus, ejus minister devotus, dum in solitudine vasti eremi moraretur.
[2] [e quibus Chanoaldus S. Columbano adhæsit,] Ei olim bellua paruit ad præceptum magistri Columbani. Nam quum illic idem vir beatus jejuniis corpus domaret, et nihil aliud, quam poma ruris in ipsa solitudine in cibum caperet, ursus, assiduæ voracitatis fera, venit, cœpit necessarios delambere cibos, ac passim ore detrahere. Quumque hora refectionis esset, Chalnoaldum, piissimi Faronis germanum, obsecutorem suum, direxit, ut consuetam pomorum mensuram deferret; qui parens quum abiisset, ursum inter ruris frutices et rubos conspexit pervagare ac poma lambendo carpere. Festino rediens, patri Columbano indicat: ille imperat fratri, ut eat, partemque fructuum in cibos urso dimittat, et aliam sibi reservet. Mira in urso obedientia! nequaquam ex prohibita sibi parte ausus est carpere cibos, sed in segregata et permissa sibi fructuum parte tantummodo pabula requisivit, quoad usque vir Dei in eo commoratus est loco. Iste siquidem Chalnoaldus, germanus Beati Faronis, postmodum præsul in civitate Lugduno Clavato nobilis floruit, ut in Vita Beati Eustasii repertum est.
[3] [quem admodum et Walbertus] Beatus vero Walbertus a sancto Columbano in Luxoviensi cœnobio cum fratre Chalnoaldo, atque Beato Agilo, filio Agnoaldi f, fratris supra memorati Agnerici, commissus est erudiendus, Eustasio, magnæ eruditionis viro, cum multis aliis, qui postmodum Ecclesiarum Dei præsules eximii claruerunt. Namque inclytus hic vir Walbertus primum cum germano suo Chanoaldo institutus est conditor cœnobii, quod Eboriacus dicitur, et nunc Faræ monasterium vocitatur, Gundoaldo, præsule Meldensis urbis g. Quem locum genitor ipsorum in solo jure sibi hereditario, monente sancto Eustasio præparavit inter Albam et Mucram, divitibus donis præstantissime componendum h. Cui operi sagaciter insistens, perduxit structuram ædificationis ac * perfectionem operis, augmentante Beato Farone ecclesiasticorum pulchritudinem ornamentorum, atque facultatem villarum. Qui sanctus vir clarescentibus vitæ meritis, post Gundoaldum nonus decimus a Sancto Dionysio, primo antistitum Meldensium, pontifex egregius successit i. Vere admirabilis æterna sapientia! quæ tres germanos, uno fusos utero, præordinavit sub sacrato Trinitatis numero, pontificali dignitate insigniri k. Quorum germana quantis vitæ meritis ipsorum consecuta sit instantiam imitandorum actuum, breviter putavimus annotare congruum.
[4] [et soror S. Fara, quæ] Quum apud villam Pipimisium l Dei cultor Eustasiu m, a genitore prænominatorum fratrum officiosissime susceptus, moraretur, atque cognovisset sororem eorum Faram, Beati Columbani benedictione sacratam, gravi oculorum fatigari cæcitate, quam contraxerat assidui fletus mœrore, eo quod disponeretur a patre nuptiali operi inservire et sanctimoniæ vota frustrari nuper deliberata, patrem asperitate verborum objurgat, dicens: hæc sui esse operis, quod virgo afficeretur tanto discrimine periculi. Ad hæc siquidem pater simulatione verborum filiæ se dixit posthabere nuptiarum conjunctionem; tantum ut ipsius mereretur jucundari corporali sospitate. Itaque vir Dei, horum credulus verborum, ad lectum, in quo ægra decubabat puella, accessit, et utrum in sanctimoniali habitu vivere vellet, sciscitatur; si divinitate propitia, oculorum mereretur recipere lumina. At illa ab imo pectore alta trahens suspiria, erupit in voce * dicens, numquam se velle sponsalia decreta servare, sed potius pudicitiam, Angelis sociam, desiderare, desirabiliusque supernum sponsum concupiscere, quam terreno flebiliter inhærere.
[5] [ut nuptias mundanas declinaret,] Matutinali vero exsistente hora, visus est ei adstitisse vir reverenti animo, vultu oculis ardentibus et ultra valentiam hominum perspicacibus, qui eam taliter alloquitur: Certa esto famula Dei, meisque promissis firma, hodie tibi virum advenire, qui te sospitati restituet. Hac expleta visione, post modicum intrante ad eam Beato Eustasio, visionis ordinem virgo Fara enarravit, et credere se illum esse, per quem sibi audierat visum reddendum. Tunc Eustasius ait: Meum, inquit, est tuam sententiam in hac re approbare, et inglorium me in hac re sperare. Sed si hanc medelam senseris tibi, propitiante Deo, provenire mirum mihi est, quæ a te audivi per me expleri. Sanctus itaque vir orationis opere et fidei firmitate promissum divinitus adjutorium virgini accelerante sanitate lætanter contulit. Febrium namque ignis in membris exstinguitur virgineis, oculi coruscant fulgenti lumine. Hanc consecutionem sanitatis pater videns factam in filia, voluntatem cordis aperit factis, sponsum advocat, sponsalia firmat, tempus nuptiarum statuit, versatque in hoc omnes curas animi.
[6] [fugam arripuit] Interea virgo Fara fugam arripit, una secum comitante juvencula, et pavitanti cursu ecclesiam Beati Petri, Apostolorum principis, ingressa, atque in terram prostrata, pugnis tenerum pectus quassabat, lacrymisque terram ubertim irrigans, his verbis orabat: O Petre, qui justis regna reseras cœlestia et obseras injustis, huc ad tua confugi limina, tua volens esse virguncula. Et tu, o Christe, qui semper flecteris precibus humilium; remittendo sordes, serva virginitatem meam oblatam tibi per æterna sæcula. Quo pater cognito, pueros illico dirigit, mandans eam eo in loco interfici. Sed pueri provido consilio aliquantulum in eundo subsistunt, ut ipso morarum spatio patris mitigaretur sævitia. Namque eo veniente atque acriter sæviente, ministri comminationem mortis artificiose intentabant. Ad quos illa: Non, inquit, a genitore talia munera debentur filiæ; sed jucundius est mihi pulchram mortem oppetere, quam florem juventutis perdere. Hoc autem certissime genitor noverit meus, quia numquam copulæ nuptiali in vita subdi consentiam ista. Referentibus ergo famulis hæc domino suo, ille furorem animi nequaquam sine læsione filiæ mitigare noluit: sed custodiæ deputans, servabat eam ad ea, quæ facere disponebat.
[7] [et tandem, agente S. Eustasio, moniali facta est.] Dumque ista geruntur, Dei favente misericordia contigit, Beatum Eustasium per ipsum Agnericum reverti ab expletione legationis regis Lotharii. Qui cognoscens tam diram patris animadversionem in filia irrevocabiliter desævire, studuit ejus animi sævitiam duris verborum aculeis terebrare et ad pœnitendum compungere. Neque vero inde rediit, quousque et puellam desiderato sanctimoniali habitu per Gundoaldum, Meldensem episcopum, ornaret n, atque ut idem vir honorandus Agnericus monasterium in proprio solo, famularum Dei congruum habitationi, construeret o. Quia vero breviter fratres Beati Faronis memoravimus, quæ gesta ejus sunt, exponamus.
ANNOTATA.
a Commentarii prævii num. 10 diximus cur hanc Vitam præferamus Hildegarianæ, a Mabillonio editæ.
b Theodebertus, in cujus aula versatus fuit Agnericus, Sancti pater, est hujus nomine secundus, qui Austrasiæ imperavit ab anno 596 ad 612. Quamvis enim Agnericus pater, si ætatem spectes, etiam sub Theodebertus militare potuerit; quia tamen paulo infra, num. 8, legitur: S. Faro tyrocinii tempore in aula Theodeberti exercitus fuisse, ætas Theodeberti I, anno 547 defuncti nullatenus convenit cum ætate Sancti nostri, qui, ut diximus Commentarii prævii num. 14, natus est circa annum 585.
c S. Walbertus seu Waldebertus colitur die II maji, ejusque Acta ad hanc diem dederunt nostri [Acta SS. tom. I Maji, pag. 277.] . Duplex porro est circa S. Walbertum quæstio: an scilicet fuerit frater S. Faræ, adeoque S. Faronis, et an Meldorum fuerit episcopus. Utrumque affirmat biographus noster numm. 1 et 3: sed an recte, videndum est. Fraternam necessitudinem S. Walberti Luxoviensis cum SS. Fara et Farone dubiam mihi faciunt ipsa, quæ pluribus cognationem monstrant, verba Jonæ, testis omni exceptione majoris. Ipse Walberti non solum coætaneus, sed et contubernalis fuit: scribit autem in Vita S. Eustasii, abbatis Bobiensis, num. 3 [Acta SS. tom. III Mart. pag. 787.] , monasterium puellare Eboriacense, dein Faræ monasterium dictum, ædificasse, fratresque, qui ædificandi curam deputasse germanum puellæ (Faræ) Chagnoaldum et Walbertum, qui ei (Eustasio) postea successit. Profecto si Chagnoaldus et Walbertus fratres fuissent carnales, dixisset, germanos Faræ; nunc vero habet germanum Chagnoaldum: inclusio unius videtur exclusio alterius. Causa erroris videtur Hildegarius, qui in Vita S Faronis num. 60 scribit Chagnoaldum et Walbertum fuisse fratres dulcissimi B. Faræ [Ibid. Bened. Ord. sæc. II, pag. 616.] . Quod vero dicantur fratres, pertinet ad eorum professionem monasticam. Altera quæstio de episcopatu Meldensi S. Walberti, jam discussa fuit Commentarii prævii num. 9.
d De S. Chagnoaldo, episcopo Laudunense, agunt nostri die VI septembris [Ibid. tom. II Sept. pag. 687.] .
e De S. Fara, virgine et abbatissa, agendum erit, die, qua colitur, VII decembris.
f Dederunt antecessores nostri Acta S. Agili abbatis Resbacensis, die, qua colitur, XXX augusti [Ibid. tom. VI Aug. pag. 569.] .
g Gundoaldus sedem Meldensem tenuit saltem ab anno 614, quo dicitur vestem monasticam dedisse S. Faræ usque ad annum 625, quo interfuit consilio Rhemensi sub Sonnatio [Gall. Christ. tom. VIII, col. 1599.] .
h Eboriacus, etiam monasterium Brigense ac decursu temporis Faræ monasterium dictum, viginti fere chiliometris Meldis meridiem versus distat: jacet autem inter duos fluviolos Micra-Major (le Grand Morin) et Albam (l'Aubetin).
i S. Dionysius Parisiensis tamquam caput in chronotaxi episcoporum Meldensium hic ponitur a biographo nostro, non quasi Meldisconstituisset sedem episcopalem, sed quia, ut plures opinantur [Ibid. col. 1597. Cfr Duplessis, Hist. de l'Egl. de Meaux, tom. I, pag. 612. Hist. de la France littér. tom. I, pag. 308. Butler. Vies des saints 9 octob.] , etiam Meldensibus Evangelium prædicaverat, tamquam episcopus regionarius, imo quia primis ævi christiani temporibus Meldorum civitas ad sedem Parisiensem pertinebat. Qui primus occurrit in serie episcoporum Meldensium est S. Sanctinus, cujus Acta dederunt nostri ad diem XI octobris [Acta SS. tom. V Octob. pag. 585.] , a quo secundum Galliam christianam computantur sequentes episcopi, quorum decimus nonus, ut habet textus noster, est S. Faro.
k Ex superius dictis constat, triplicem istum pontificatum inniti opinioni, quæ S. Walbertum facit et S. Faronis fratrem et episcopum Meldensem.
l Variæ sunt opiniones circa locum Pipimisium. Mabillonius in Actis Sanctorum Ordinis S. Benedicti [Sæc. II, pag. 116.] , rejicit quorumdamsententiam existimantium, Pipimisium esse locum, qui hodie dicitur Aupigny seu Oppigny; sed dicit, ab ipsis Brigiæ incolis discere non potuimus, ubinam gentium in Brigia sit ille locus. Quapropter conjecit Pipimisium esse locum, hodie Changy vocatum a Chagnerico, S. Faronis patre. Certe intervallum a Meldis oppido est duarum fere leucarum. Sed postea edoctus, esse locum Oppigny, simplex scilicet prædium rusticanum, interpretationem admisit in suis Annalibus [Tom. I, pag. 277.] : Forte, inquit, Pipimisium olim vernacule dicebatur Aucpimy quod deinde Oppigny corrupte vocatum sit. Eamdem interpretationem invite declinat Tussanus Duplessis in sua Historia Ecclesiæ Meldensis [Hist. de l'Egl. de Meaux, tom. I, pag. 634.] , quia nempe Pepimisium situm est in dextera ripa Matronæ, quæ numquam ad saltum pagumque Briegium, ut loquitur Jonas in Vita S. Eustasii num. 1 [Acta SS. Ord. S. Bened. sæc. II, pag. 116.] , pertinuit. Ipse igitur Duplessis aliam promit conjecturam, nempe Pipimisium esse villam Champigny duabus leucis Meldis distans, quasi latine diceretur Ager Pipimisii. Hæc monstrant incertum hactenus esse situm Pipimisii.
m Acta S. Eustasii, abbatis Luxoviensis dederunt nostri die, quo colitur, XXIX martii [Ibid. tom. III Mart. pag. 785.] .
n Si recta sunt, quæ habet biographus, S. Faram a Gondoaldo Meldensi sanctimonialem habitum accepisse, vestitio ante annum, quo obiit Gondoaldus, 626, celebrata fuit: adeoque ex hoc capite annus quintus Dagoberti cum anno vulgari 622 concurrit, ut jam in Commentario prævio, num. 40, insinuavimus.
o Tota historia S. Faræ, quatenus volentis vitam monasticam amplecti, et a patre impeditæ, videre est in Vita S. Eustassi, a Jona coævo descripta, ad diem XXIX martii [Ibid. loc. cit.] .
* ad?
* vocem?
CAPUT SECUNDUM.
Versatus aliquandiu in aula Theodeberti, cujus familiaris fuit,
sæculum, hortante S. Fara sorore sua, relinquit; Ecclesiam Meldensem
opibus suis ditat; S. Chillenum Scotum ad Atrebates dirigit.
[In aula Theodeberti regis educatus,] Præstantissimus namque Agnericus filium dilectum Faronem tyrocinii tempore in aula regis Theodeberti exercendum alebat a, ut ibi ad dignitatem honoris habendam, quam in palatio retinebat, succederet. Quod, omnipotentia deitatis favente, ita fuisse actum, cognovimus. Etenim quamdiu honore sublimatus est regio Theodebertus, Faro, sanctus juvenis, toga militari vestitus, inter proceres palatii familiaritatis plurimum apud eum retinuit locum: et postmodum devicto a Clotario Theodeberto et Theodorico, quum Clotarius trium regnorum monarchiam obtinuisset b, Beatum Faronem inter reliquos regni proceres amicitiæ suæ familiaritate sublimiter nobilitavit. Qua fiducia fretus, sæpe ipsum regem monebat, vanos hujus vitæ favores supernis desideriis calcare, omnibus se amabilem præbere, omnes actus et mores compositos habere. Consilia quoque regalia, publica et privata, amoris Dei munificentia prudentissime disponebat; in tantum, ut in descriptionibus Vitæ Beati Chileni c, ex Scotica natione progeniti, scriptum de eo reperiatur, quia ante sui consilii astute * curabat providere, ne res publica regni a statu suæ magnificentiæ ac potentiæ aliqua violatione juris vacillaret.
[9] [Bertoaldum regem S. Faro in Religione Christiana instruit,] Rebellante enim illo in tempore Bertoaldo, rege Saxonum d contra Clotarium, viribus sui confisus exercitus, nuntios misit ad irritandum et provocandum ipsum in prælium. Qui quidem nuntii quum venissent, et domini sui verba irritatoria in aures intulissent regis; nimium ille ira efferatus, capitalem in eis * sententiam dedit. Sed ejus promulgationi sententiæ contradicentibus principibus, Faro sanctus, inter primates regis non mediocris, astute verbis obtemperandum regis ad præsens annuit: regemque petiit, ut hoc in crastinum fieri sineret, ut sic dilatata * res causa liberationis eorum fieret. Dum autem hoc in animis cunctorum sederet, veniente nocte, Saxonum custodiæ militum * deputantur et occulte miles Christi Faro ad eos ingressus, alloquitur suadens, ut sibi ipsi subvenirent christianæ fidei baptisma suscipiendo, atque a duplici morte, præsenti videlicet atque æterna sese servando. Ad hæc illi animo inclinati, permiseruut se ablui sacri unda baptismatis, et de numero idolatrum * mutati sunt in numero christianorum.
[10] [et ab imminente nece liberat:] Facto itaque mane, quum sese cœtus principum in tecta regia coegisset, ut conferrent inter se, quid utilius esset agendum super verbis legatorum, missis a gente Saxonum, miles Christi Faro, inter eos positus, dubietatis eorum querimonias solvens, ait: Hos legatos certum est, non esse gentis Saxonum, sed consortes effectos christianorum: namque hodie, accedente me regis ad aulam, vidi eos candidis vestibus indutos baptizatorum. Cunctis autem in admirationem versis, repente qui tractabant de morte eorum, jam statuunt, quasi concives christianorum, donis maximis eos confirmare. Hanc quippe novellam plantationem de gente Saxonum excultam verbo Christi, remisit ad patriam miles Christi Faro, portendens jam futuri pastoris officium. Quod factum postquam divulgatum est veloci fama per aures multorum carmine rustico plus innotescebat cunctis, quod suavi cantilena decantabatur. Quantum vero celeberrimus habebatur ab omnibus, et præsens declarat et sequens narratio.
[11] [similiter et virum, criminibus oppressum, ac pauperculam fœminam.] Quidam homo reus, ad judicium regis adductus, in tantum obnoxius inventus est accusati facinoris, ut omnis facultas rerum ipsius non sufficeret ad satisfactionem. Atque ob hoc prædia et omnis supellex et abstrahitur ei, regisque subjicitur potestati e. Super quo tactus misericordiæ spiritu, electissimus Dei Faro objecit se pro eo in debito reddendo: factus est reus pro eo et debitor pro extraneo. Caritatis hujus itaque virtute compunctus rex, hominem reum libertati restituit, et quæ lege sui viri servant, miserando dedit homini. Monstremus et tertium sancti viri misericordiæ exemplum. Paupercula quædam clamore infelicitatis suæ prosequebatur regem: qui siquidem rex ad venatum, præparata sagacitate canum, festinabat proficisci equo sedens, vociferantem postponebat mulierculam. Quem miles Christi Faro, cum eo equitans, ita aggreditur: Ne avertas, o rex, aurem tuam a clamore pauperis, ne dum clamaveris ad Deum, non exaudiaris. Ad hæc inquit rex: Quotidie meas aures tales commovent questus, et multum difficile est continue in talibus lassari rebus. Hæc dicens, celeri cursu sese in densis silvarum condidit umbraculis: quumque latratus canum, buccina intonante, acueret, atque errabundos per lustra silvarum componeret, sicque idem secutor canum, equo insidens exsisteret, subito coruit, et gravi dolore pedis adstrictus contabuit. Tandem in se conversus, verborum Beati Faronis reminiscens, domi reversus, pauperculæ mulieris ærumnas liberali largitate relevavit.
[12] [Hortante S. Fara, sæculo renuntiat,] Post aliquantum autem temporis cognovit Faram, sanctissimam sororem suam desiderio videndi se graviter affligi; maxime quia fiducia adventus ejus fundabantur ædes ad conservanda velamina monasterii. Ad quam frater venerabilis quum venisset, et curioso oculo sororis actus perlustraret, admodum admiratus, in secretis sui cordis magnopere lætabatur; et eam dulci admonitione, ut quotidie meliorando actus proprios, admonuit, sanctarum exercitiis virginum, quarum imitatione propositi sui cœlibatum Dei munere insigniret. In tantum autem, Deo inspirante, familiare ejus colloquium Beati Faronis permovit mentem, ut gloriam palatini principatus atque regalis amicitiæ contemneret, licitaque conjugia in juventutis flore positus refrenaret; seque ecclesiastico ordini sociaret; et conjugem suam, vocabulo Bliderhidem, non dissimilem viri desideriis, sacro velamine Deo consecraret f, atque ea adminicula, quæ in multis et opulentis possessionibus terrarum possidere videbatur, in ecclesiasticis administrationibus meritorum suorum laude amplissime condonaret.
[13] [ecclesiam Meldensem opibus cumulat;] Ecclesiam siquidem Meldensem magna premebat paupertas, quam constat fulgere memoria Beati Protomartyris Stephani g, quam etiam ditissimis villarum muneravit opibus, magnificentiorem et nobiliorem omnium reddidit oculis. Sed et locus virginis Faræ in supplemento ac ditamento possessionum sublimatus magnifice ab eo est; sicut usque hodie habitacula domorum et pompaticæ structuræ testantur ædificiorum. Non solum autem concives propriæ regionis alebat vir sanctus ex reditibus suarum facultatum, sed etiam peregrinos et exsules, quos insulæ maritimæ attrahebant ad ejus odoriferam famam; quæ longe lateque diffusa resonabat. Quapropter gens Anglorum, ejus amore irretita, suas quique virgines monasteriis duobus, Kalæ h videlicet et Faræ Deo militandas per eum mancipabant. Similiter multi ex gente Scotorum, amore illius religionis ad hanc regionem venire accelerabant, quamvis pro amore ipsius patrisque ejus atque largitate eorum hospitalitatis religio monachorum habuerit initium in gente Francorum. In quibus quidem Scotis in tantum officiosissimus erat amore eorum religiosæ vitæ, ut etiam heredes eos de propriis suis rebus faceret; sicut comperimus Beatum Festum i in possessione copiosissima, nomine Broilum k, ob eo honorifice susceptum; in qua monasterium ædificavit, atque in sanctis moribus vitam ducens probabilem, ibidem requievit et miraculis hanc Meldicam provinciam illustrat plurimis.
[14] [et S. Chillenum Scotum ad Atrebates mittit] Idem quoque egregius Faro virum gratia Dei plenum, ex gente ortum Scotorum, nomine Chillenum crebris exhortationibus provocatum, ad provinciam Atrebatensem misit, quam sana doctrina Christo acquisivit et claris miraculis illi attraxit. Neque vero arbitramur silendum miraculum, quod per eum in ipsius monasterio divina gratia operata est, Beato Farone tunc temporis ibidem morante. Quadam die quum idem sanctus Chillenus cum Farone sanctissimo corporis refectionem perciperet, vas vitreum, quo vinum propinabatur, pincerna tenente, casu ruens confractum est. Cernens autem Beatus Chillenus vultum ministri in pallorem versum, innuit illi latenter clari frusta calicis fracti: super quo, oratione facta, repente vas vitreum redintegratum est: sicque discumbentium oculis evidens est ostensum miraculum, quod Beati Faronis cor lætitia implevit maxima, recolens se illuc direxisse virum, qui et sanctitate vitæ fulgebat et miraculis coruscabat. Interea factum est post dormitionem Waldeberti episcopi hujus urbis, qui nonus decimus l a sancto Dionysio exstitit pontifex, ut electus Dei Faro peteretur ad pontificium efferendus. Missa itaque legatio de eo est a viris religiosissimis hujus provinciæ ad Clotarium regem, qui de sacris fontibus a Beato Farone susceptus fuerat m, ut suo assensu constitueret promovendum eum in eadem urbe pontificem. Qui cum magna alacritate cordis non modo fieri mandavit, sed etiam sine scrupulositate aliqua id fieri adjudicavit.
ANNOTATA.
a Theodebertus, Childeberti Austrasiæ regis filius, decennis patri successit anno 596, occiditur a Brunechilde regina anno 612. Ex Theodeberti ætate conjecimus Commentarii num. 14, S. Faronem natum circa annum 585.
b Clotarius II, qui ab anno 584 Neustriamgubernabat, anno 615, occisis Theodeberto Austrasiæ et Theodorico Burgundiæ regibus, universam Galliam occupavit usque ad annum, quo obiit, 628.
c De S. Chilleno hac ipsa die legitur festivitas celebrari apud Grevenum in Auctariis Usuardinis Sollerii. Ejus festivitatem celebrat Ecclesia Meldensis die XIII novembris, quo die paucula quæ scimus, edentur. Castellanus in Martyrologio suo Gallico eumdem reponit in diem XIV novembris.
d In Aimoni Floriacensis libro de Gestis Francorum lib. IV cap. 18 [D. Bouquet, Rec. des Hist. de France, tom. III, pag. 126 Cfr Crantz, Saxonia lib. I, cap. 31.] refertur, Austrasiis Francis rex institutus a patre (Dagobertus), adversus Saxones, qui rebellare tentaverant, arma movit; transgressusque Rhenum, cum Bertoaldo, Saxonum duce, pugna commissa, ense percussus in caput, decisos cum parte galeæ crines patri per armigerum mittit, ut et sibi, antequam cunctus corruat exercitus, in auxilium properet, mandat. Accurrit cum militibusClotarius pater, et acri commisso prælio, Bertoaldum assequitur Clotarius, eumque interimit. Id accidit circa annum 622, quum Dagobertus acceptum apatre Clotario regnum Austrasiæ adivit. Censeo itaque hunc ipsum esse Bertoaldum, quorum legatis jam ante Clotarius, S. Farone sequestro, ignoverat.
e Plerisque legibus barbaris crimina, quæ bona, corpus aut bonam famam alicujus lædebant, puniebantur multis pecuniariis. Istiusmodi redemptiones appellabantur compositiones et pro gravitate tum facti tum personarum mobilem habebant gradum, quæ in singulis gentium legibus accurate evolvebantur [Eichhorn Deutsche staats-und Rechts Geschichte § 71. Edit. Gotting 1818.] . Facinorosus igitur de quo in textu multorum enormiumque reus certe erat, quandoquidem vel ipsa ejus prædia ac universa supellex non sufficiebant, ut debitum contractum exstinguerent: ac inde manifestum fit, summum fuisse in S. Farone caritatis officium, quod æs alienum in se assumpserit.
f An Blidechildis S. Faronis conjux, in numero vere velatarum annumeranda sit, omnino dubito. Imprimis Blidechildis quadragenarianon fuisse videtur, quoniam a viro jam sejuncta, tantos concupiscentiæ motus postea excitaverit. Commentarii autem prævii num. 41 vidimus ad solemnem velationem virginum ætatem annorum quadraginta plerumque requiri, quamvis aliquando in Galliis sufficerent anni viginti quinque. Dein instar viduæ habenda erat Blidechildis, cui non facile talis solemnitas impendebatur. Concilium Parisiense anno 829, can. XL [Labbe, tom. VII, Conc. col. 1625.] , sancit: Ut nullus pontificum viduas velare attentet: duobus circiter sæculis canon iste posterior qualicumque velatione Blidechildis, nihilominus satis monstrat antiquam disciplinam Ecclesiæ Gallicanæ. Dein non videtur Blidechildis vestes sæculi deposuisse: nam num. 17 vocata a viro, ut legimus in Vita num. 17, ornatum abjecit vestium, totondit cæsariem capitis et cilicio induta, contemplandam se præbuit. Quod si jam velata fuisset, non oportuisset ornatum vestium abjicere, tondere cæsariem capitis: sufficiebat ordinaria vestis sanctimonialium. Existimo itaque Blidechildem enuntiasse coram testibus idoneis propositum perpetuæ castitatis,id est emisisse votum simplex, sed perpetuum; ac cæterum vixisse in domo sua propria. Etenim, ut habet numerus 17 jam citatus, residebat in villa ex jure suæ proprietatis. Quod quidem Concilium Parisiense jam laudatum can. XLIV ideo reprobat, quia in more erat positum. Nobiles fœminæ, inquit, quæ amissis viris velantur, et non in monasteriis sub spiritualis matris regimine, sed potius propriis in domibus sub occasione liberorum rerumque suarum residere, deliciisque affluere delectantur… Statuimus, ut hujusmodi viduæ, amissis viris, repente non velentur; sed cum conniventia episcopi sub triginta diebus, ut a glorioso principe domino Ludovico cum consilio sacerdotum, jam dudum constitutum est, exspectent; quibus peractis aut nubant, aut si potius Deo se sacrari expostulaverint, admoneantur et instruantur, ut non in domibus propriis, sed in monasteriis, sub spiritualis matris regimine Deo se servituras subdant. Ex hoc textu existimo, Blidechildem non incoluisse monasterium, sed propriam domum in fundo proprietatis suæ.
g Etiamnum ædes cathedralis Meldensis nomen a S. Stephano Protomartyre mutuatur: cujus præcipua festivitas celebratur dominica prima augusti sub titulo Inventionis Sancti Stephani Protomartyris, patroni ecclesiæ Meldensis et totius diœcesis, cum octava, ut lego in directorio liturgico anni 1827. Olim tamen hæc festivitas cum simili ritu agebatur die III augusti, ut videre est in Kalendario, Breviario Dominici Seguier præmisso.
h Cale seu Kale (Chelles) parthenon Ordinis S. Benedicti a S. Bathilde regina fundatus, quarto Parisiis milliario distans. Celeber locus, ad quem multæ puellæ institutionis gratia occurrebant. De ea Beda lib. III, cap 8 [Migne, Patrol. tom. XCV, col. 128.] : Eo, inquit, tempore necdum multis in regione Anglorum monasteriis constructis, multi de Britannia monachicæ conversationis gratia, Francorum vel Galliarum monasteria adire solebant; sed et filias suas eisdem erudiendas ac sponso cœlesti copulandas mittebant, maximo in Brige (Faræmonasterio) et in Cale et in Andelegum monasterio.
i Festus hic alius non est quam S. Fiacrius, etiam Fefrus dictus, cujus Acta dedere nostri ad diem XXX augusti [Acta SS. tom. VI Aug. pag. 598.] .
k Broilum locus, quando eumdem S. Fiacrio S. Faro dono dedit, licet leucis duabus Meldis, erat omnino desertus et densissimis silvis opertus. Dein propter venerationem Sancti, qui in cella sepultus fuit, frequentissimus, excrevit in prioratum, Faroniano monasterio subjectum, quem incolebant monachi amplificando cultui divino, retinendæ monasticæ disciplinæ et peregrinis religiose excipiendis intenti [Cfr Gall. Christ. tom. VIII, col. 1699.] .
l Commentarii prævii num. 9 monstratum fuit episcopatum Meldensem S. Walberti esse omnino delendum.
m Certum est, S. Faronem ejus non fuisse ætatis, ut Clotarium II regem de sacris fontibus suscipere potuerit. Nam Clotarius II, Chilperici filius, natus est anno 584, adeoque ejusdem fere ætatis cum S. Farone, quem anno circiter 585 natum diximus num. 14 Commentarii prævii. Dein Guntramnus, Burgundionumrex, patrinus fuit Clotarii II, ut docet nos auctor synchronus, Gregorius Turonensis, qui lib. X, cap. 28 [Migne, Patrol. tom. LXXI, col. 559. Cfr Cointius. Annal. Eccles. Franc. an. 672, § VII.] , dicit: Rex Guntchramnus postquam convaluit, accessit Parisios: exinde ad Rotoialensem [Note: ] [Ruel] villam ipsius urbis properans, evocato puero jussit baptisterium præpari ex vico Nemptodoro… [Note: ] [Nanterre] Rex accedens ad lavacrum sanctum, obtulit puerum ad baptizandum. Quem excipiens, Clotarium vocitari voluit, dicens: Crescat puer, et hujus sit nominis exsecutor, ac tali potestate polleat, sicut ille quondam, cujus nomen indeptus est. Quod mysterium celebratum, invitatum ad epulum, parvulum multis muneribus oneravit. Similiter et rex ab eodem invitatus, plerisque donis refertus abscessit, et ad Cabillonensem urbem redire statuit. Habemus itaque patrinum omni exceptione majorem, quique, etiamsi per ætatem licuisset, nullum locum S. Faroni reliquisset.
* arte?
* eos?
* dilata?
* milites?
* Idololatrarum
CAPUT TERTIUM.
Episcopus Sacramento Confirmationis puero cæco visum reddit;
vehementer tentatus pietate uxoris sanatur; varia dein edit miracula;
sancte obit.
[Episcopus factus, vinctos liberat,] Postquam vero in pontificatus cathedra sublimatus est, quam mira sanctitatis opera in eo claruerint, testantur virtutes, quas ob meritum ejus declarandum Christus operari dignatus est. Paschalis erat solemnitas cunctis per orbem celebrabilis, in qua quum Beatus Faro manus impositione plurimos sanctificaret, atque sese, ut fieri solet, utriusque sexus multitudo comprimeret, quidam puer allatus est inter cæteros ad confirmandum lumine orbatus oculorum. Cujus frontem quum vir Deo plenus oleo liniret visibili et Sancti Spiritus donum et lumen oculorum percipere puer meruit; quia Christus famulum suum per olei infusionem quanti meriti exsisteret præ participibus suis, declarare voluit. Quum sanctus antistes, per civitatem transiens, quibus competebat, visitationis pietatem conferret, contigit ante vinctorum carcerem eum transire: quum dum vincti cognovissent adesse, petere veniam facinorum et solutionem vinculorum cœperunt. Quibus vir Dei: Exite, inquit, liberi, eo quod pœniteamini: statimque soluta sunt vincula, non valentia retinere, quos absolvebat sancti viri sententia.
[16] [et famem depellit:] Quodam etiam tempore, collectione messium imminente, multitudo rusticorum pauperum ad eum venit; deflens penuria famis se graviter affligi, et non solum præsentis sed etiam sequentis anni amplius sterilitatem formidare; quum viderent sulcis agrorum jactata semina in paucis spicarum palmitibus exsurgere. Quorum sane vir Dei inopiam et tunc, sicut oportuit, munifice relevavit, et de Dei misericordia eos confidere monuit, promittens, quia frugum, quam timebat sterilitatem omnipotentis Dei pietas maximam in copiam fructuum multiplicaret, si in fide stabili persisterent et crederent, Deum esse opificem rerum. Qui ad propria redeuntes, novas fruges mirantur, in sulcis suis subito ortas, et terram, quæ antea patebat vacua, nunc gravidam frugibus exsistere. Nec mirum si hoc vir Dei obtinuit fide plenus miraculum, qui promissione magistri credulus exstitit dicentis [Matth. XVII, 19.]: Si habueritis sicut granum sinapis, quidquid petieritis, fiet vobis.
[17] [sed tentatione diabolica victus, ab uxore sua corrigitur:] Nec etiam silentio est omittendum, quanta virtute animi ejus conjux, nomine Blidechildis, sacro velamini mancipata, sancti pontificis tentamenta adversum se, antiqui hostis injecta malignitate, repulerit. Quum hæc sanctimonialis inserviret sanctimoniæ studiis, in villa residendo ex jure suæ proprietatis, quam vulgo dicunt Pinnevindo, præsul Faro, recordatus ipsius amoris simul et pulchritudinis, ac hoc usque profectus est, ut eam ad se venire mandaret. Quod famula Dei quum prima auditione renuisset agere, non distulit antistes Dei mandatum ingeminare: at illa secundo huic primam negligentiam conjunxit: quumque his duobus mandatis tertium adjecisset, illa obstinatum intelligens animum illius, argumentosum excogitavit consilium, quo pontificem a proposito abstraheret, et suam caritatem conservaret. Etenim ornatum abjiciens vestium, totondit cæsariem capitis et cilicio induta, contemplandam se præbuit. Quumque in eam intenderet, exhorruit vehementer, facinus se deliberasse animo illicitum, atque abstractum se a disposito opere sagaci consilio prudentis fœminæ miratus est, qua abjecit scandalum pulchritudinis suæ a se, ne per oculos caperetur corporis præparatus minister Deo et sanctificatum templum Spiritu Sancto. Secundum illud: Quoniam oculi prima sunt tela libidinis et mens per oculos capitur. Vere beata hæc mulier, Deo sacrata, quæ deformari elegit in corpore, ne Dei servus corrueret mente; et hominum se dedit contemptui, ut pontifex servaretur irreprehensibilis in honore pontificali a. Sane comparanda meritis hæc Sanctæ Cæciliæ beatæ virgini, quoniam sicut illa proprium conjugem ab sorde retraxit idololatriæ, sic et ista pontificem a spurca fœditate immunditiæ: illa sanctum Urbanum in vultu monstravit angelico; et ista Faronem episcopum spectabilem et mundum conservavit populo: illa virginitatem suam decoravit martyrio, hæc vero castitatem suam nobilitavit admirabili et stupendo cunctis exemplo.
[18] [naufragos liberat,] Sed quoniam concussam cedrum paradisi audivimus, nec directam, et quid unumquemque nostrum sequendum, quidve fugiendum sit, in actibus hujus sancti viri audivimus, huic metuendæ narrationi addatur insigne miraculum, quo innotescat cunctis et ejus sanctitatis virtus et magnitudo fidei invictæ, ut læta tristibus subjecta intentum auditorem sancti viri actuum reforment in ejus devota veneratione. Conspicuus in omni virtute Faro, Meldensis episcopus, die quadam egressus est urbem gratia orandi ad oratorium, in sancti Remigii, Francorum Apostoli, honore dicatum b. Ubi quum plus solito orationi incumberet, postquam satisfactum sibi credidit, dum ab oratione surgeret, subito flebilis clamor auditur fremitusque lugentium et Heu ingeminantium. Quærit Sanctus, quid sit ille lacrymarum planctus, misitque inquirere, quid sinistri evenisset. Refertur navis demersa mediis in fluctibus, plena grandi populo. Quæ quum per placida labitur fluenta, qua altum alte tollitur, et qua quietum quiete currit, insurgit fluctus et inæstuat; sicque diu quassata trepida puppi, implicat se usque in imis arenis. Dum hæc sanctus audiret, ingemuit, frigidos intremit artus: Ivit ergo, ubi mœsta frequentia audiebatur: tota civitas occurrit obvia venienti. Ubi ventum est ad flentia littora, episcopus ascenso ponte, fit pronior frigida humo, et humilem vultum dejecit usque ad frigidam terram: sicque tali Christum invocat voce: Ut quid, Christe clemens redemptor, sic perdit hæc enecans levis unda, quos abluit tuus sanguis roseus? Quo ibo? Quid faciam quum, me vidente, sic pereat tua redemptio? Jam succurre et miserere tuis redemptis: memoreris quia per te nos tua redemit pietas. Vix hora media oraverat, et flumen baculo, quem dextera tenebat, tangit. Mirum dictu! Ecce videas navim depulsam relabi in summo fluctu, non stridente ullo rudente, nec remigio secante, et cunctos demersos referri summo littori, facto longo agmine, obediente sancto pontifici elemento fluminis. Tunc una vox omnium, circum littore stantium tollitur in cœlum: Gloria tibi, Christe Redemptor, qui solus es vita, auxilium in te sperantium, qui solus adjutor fortis succurris tuis, tibi sit gloria in sæcula.
[19] [lapidem altaris confractum prodigiose reficit;] Non minus insignis claruit et alio miraculo pontifex sanctus. Dum Beatus Audoenus in propria tellure, in Briegensi saltu, monasterium construxisset super torrentem, quem veteres incolæ Resbacem nominaverunt, ad oratorium in honore Beati Petri, Apostolorum principis, dedicare statuisset, idem Faro sanctissimus huic dedicationi interfuit, quoniam idem monasterium in sua diœcesi construebatur, et Beatus Audoenus omnem ordinationem ejusdem loci cum consilio ejus disposuerat agendam c. Ipsa die dedicationis ejusdem oratorii parium marmor, decentissime politum convocati pontifices benedicentes, quum vellent ponere super ipsum altare, repente de manibus eorum elapsum terratenus ruit et per medium fractum est tam recte, ut si quispiam ferro illud secuisset. Quod cernentes pontifices, beatus Faro et sanctus Amandus cum optimatibus Audoeno atque Eligio, de quorum manibus idem lapis elapsus est, terræ sese straverunt, orationis gemitum Deo fundentes. Surgentes vero ab oratione, ut signaverunt lapidem signo crucis, ita rejunctus est solide, ac si minime fractus fuisset d. Siquidem demonstrati causa miraculi beatus Faro ipsum locum maximo cordis amore complectens, privilegio dotavit liberalissimo, quod apostolica et regali auctoritate roborari voluit: condonans liberali munificentia quæ quidem volentibus scire in promptu sunt.
[20] [virtutibus insignis,] Interea si per singula insignia gesta, quæ per illum gratia divina operari voluit, nostra decurrat oratio, prolixitas videbitur fastidium generare auditorum mentibus, maxime quum ipsius cunctis vita imitabilis talis exstiterit, ut suis in temporibus nulli illorum, quos scire potuimus, inferior exstiterit. Sed et hoc addere pace Sanctorum possumus, quod Veteris et Novi Testamenti patribus non immerito æquiparari sanctis operibus potest, si ipsorum et hujus opera digna fuerint comparatione trutinata. Nam in correptione regis, Heliam; in miseratione mulierculæ, Job; in eo quod reum et debitorem pro reo se obtulit, Jeremiam; in triplici munere, dato pauperi, scilicet visus oculorum, chrismatis sanctificatione, stipendii largitate Remensem Remigium; in benedictione segetum Heliseum; in naufragantium ereptione Paulum; in unctione lapidis, Donatum Spirensem episcopum; quorum omnium spiritu plenus exstitisse non immerito creditur.
[21] [sancte obit et sepelitur.] Jam vero tempus est finem narrationi imponere, ne intentionem auditorum nimietas videatur onerare verborum. Nam si cuncta recenserentur magnalia, quæ eo, in corpore existente, majestas est dignata operari divina, ante poterit habere terminum lux hodierna, quam pagina. Tamen demonstrandum videtur per successionem regum, quibus regnantibus superstes in corpore idem vir sanctus extitit: scilicet a Clotario rege, filiolo ipsius antistitis, usque ad tempora Childerici, pronepotis ipsius Clotarii, quod prolixo temporis spatio sedem episcopalem rexerit, scilicet sexaginta sex annos, in quibus et feliciter certaminis agonem explevit, et viam universæ carnis ingressus est e. Cujus quoque anima beata, terra lugente, cœlo lætante, ab exsultantibus Angelis cœlesti in sede collocata et cœtibus sanctorum aggregata est. Cæterum corpus sanctum honorifice est tumulatum in basilica, quam ipse in fundo proprietatis suæ in honore salutiferæ et vivificæ Crucis, necnon beati Joannis Baptistæ atque omnium Apostolorum ædificans consecraverat. Ibi enim angelicis excubiis dies cum noctibus æquantur. Intemeratam eam ab omnibus periculis custodientibus, in qua etiam supplicantium preces desiderii sui obtinent effectum, et debilitas corporum optatam consequitur medelam: per quæ omnia solis cognoscitur in cœlo vivere meritis, qui multis in terra fulget exemplis. Et licet minime tanta frequentia in hoc tempore cernantur ad ejus tumulum fieri miracula, quanta referuntur antiquo tempore gesta, non hoc impossibilitati meritorum ipsius est adscribendum; sed potius impeditioni nostrorum enormitatis scelerum, quæ velut nubes densissima, inter nos et Deum opposita, nostram ad se non sinit transire orationem; sed quanto nos crebrius afflictionibus quatitur, in tanto instantius piissimi patroni auxilium expectemus, cujus in excubiis sæpius inservimus, adjuvante Christo Domino nostro, cui est cum Patre æqualis honor, gloria et potestas per infinita sæculorum sæcula. Amen.
ANNOTATA.
a Tussanus Duplessis et Albanus Butler nullo verbo attingunt hunc lapsum S. Faronis. Equidem non ausim dicere, id accidisse, post adeptum pontificatum Meldensis Ecclesiæ. Certe intercapedo sat longi temporis fuit inter clericatum et episcopatum, quo intervallo et propter æstuantem adhuc libidinem et novitatem vitæ singularis, facilius obrepere potuerunt voluptatum illecebræ. Quando enim per aliquot jam annos vita in omni castimonia transacta est, tentationes aliquæ esse possunt; sed lapsus graves in homine, occasioni proximænon exposito, vix occurrunt.
b Hodie, ut video in Kalendario Cleri Gallicani pro anno 1854, duæ solæ sunt Meldis ecclesiæ parochiales, S. Stephani, quæ est cathedralis, et S. Nicolai; utrum vero Oratorium S. Remigii adhuc superstes manserit, dicendo non sum. Ex Polyptico diœcesis Meldensis, edito anno 1648 [Pouillé du diocèse de Meaux, pag. 8.] , discimus fuisse ecclesiam S. Remigii, cui annexa erat cura Nosocomii urbani. Ex Oratorio existimo excrevisse ecclesiam S. Remigii, qualis usque ad finem sæculi proxime lapsi exstiterit.
c De S. Audoeno, dicto etiam Dadone, Acta ediderunt nostri ad diem XXIV augusti [Acta SS. tom. IV Aug. pag. 794.] . Ipse de bonis paternis fundavit monasterium Resbacense, cui præfuit primus abbas S. Agilus, cultus die XXX augusti [Ibid. tom. V Aug. pag. 566.] . Chartam fundationibus Annalibus suis Mabillonius [Annal. Benedictini, tom. I, pag. 632. Edit. Lucens. 1739.] , et Tussanus Duplessis Historiæ Ecclesiæ Meldensis attexuere [Hist. de l'Egl. de Meaux, tom. II, pag. 3.] . Apud illos omnes videmusmonasterium dedicatum fuisse ad honorem S. Petri, quod etiam Gallia Christiana affirmat [Tom. VIII, col. 1680.] .
d Satis notum est, lapidem altaris, notabili parte, præsertim per medium confractum, ineptum esse ad sacrificandum. Eodem modo lapis consecrandus debet esse integer: proin quum hic habeamus lapidem per medium fractum, intelligitur aut sacer ritus fuisse interrumpendus, donec lapis novus substitueretur aut confractus aliquo prodigio reficeretur. De S. Eligio agendum nobis erit die I decembris.
e Monstratum fuit Commentarii prævii num 43, S. Faronem per annos quadraginta sex episcopatum Meldensem tenuisse: quod si illi annos sexaginta tres tribuimus, jam extra tempus Childerici regis pontificatus excurreret.
RELATIO MIRACULORUM SANCTI FARONIS
Extracta ex Chartis PP. Fuliensium et asservata in bibliotheca regia Bruxellensi sub num. 8924.
Faro, conf. pont. Meldis in Galliis (S.)
BHL Number: 2830
EX MSS.
CAPUT UNICUM.
Andreas, abbas monasterii visitat et elevat corpus Sancti: varii infirmi curantur, et calamitates depelluntur.
[Anno 1140 visitatur S. Faronis corpus:] Anno ab Incarnatione Domini millesimo centesimo quadragesimo, regnante Ludovico juniore, Francorum rege, divina, ut postea rei docuit exitus, inspirante clementia, venit in mentem domino Andreæ, qui tunc temporis beati confessoris Christi Faronis regebat cœnobium, ut ejusdem sacratissimi præsulis reviseret membra a. Peracto itaque quadragesimali jejunio, in ipso sacro sancto paschæ sabbatho b, ea scilicet hora, quæ ad condiendum corpus dominicum Maria Magdalena unguenta præparavit, jam dictus abbas, uno tantum comite contentus, ad loculum, quo sacra quiescebant membra, pius violator accessit. Patefactoque a capite locello, invenit corpus pretiosum, sindone mundissima involutum: in quo illud insigne apparuit, eamdem sindonem c ita incorruptam fuisse repertam, ac si eadem die facta fuisset, quum per trecentos et eo amplius annos inibi sacri antistites ossa jacuissent.
[2] [qua occasione dæmoniacus liberatur] Quo cognito, a fratribus Christi magnalia prædicantur, grates in commune Domino referuntur. Videns ergo diabolus tantum adversum se revelatum fuisse thesaurum, ut saltem fratres aliquo mœstificaret incommodo, quemdam a * monachis puerum arripuit et coram cæteris vexare cœpit: fremebat dentibus puer, et nimiis torquebatur cruciatibus, qualemque in se haberet hospitem innumeris motibus declarabat. Quo viso, fratres nimio affecti mœrore, ad Domini misericordiam, piissimique Faronis clementiam exorandam pro vexato se conferunt. Et quia paschalis erat solemnitas, ipsi quidem vadunt Domino nocturnam persoluturi synaxim; duos vero e fratribus, qui super ægroto curam gererent, derelinquunt; quorum alter crucem accipiens, alter vero beatissimi præsulis dexteram gerens, super caput furentis imponunt. Ille vero multiplicius frendens, blasphemiæque plenas voces cœpit emittere. Portabant nihilominus monachi et ipsam sæpe fati antistitis manum illius ori ingerebant d. Diabolus autem cernens, se eximii pontificis meritis coarctari, se quidem exire velle clamabat, sed, fratribus circumstantibus nequaquam sibi viam patere. Cui fratribus locum exeundi dantibus, misericordiæ Domini eximiique interventu Confessoris ab obsidente se diabolo monachus est purgatus.
[3] [manum vulneratam sanat,] Quumque dominus abbas a fratribus rogaretur, ut thesaurum, sibi a Domino revelatum, etiam propalam manifestaret, ex consensu Meldensis præsulis diem, qua id ageretur, constituit e. Die itaque statuta, non solum Meldenses verum etiam plurimi convenere forenses. Inter quos vir quidem quidam affuit, cui spina infixa ita manum lividam turgidamque reddiderat, ut eam ad nullos usus movere prævaleret, et jam serpens malum totum pene ejus brachium occupaverat. Facto itaque ab archidiacono sermone ad populum quum ejus instinctu ob reverentiam sancti Confessoris omnes genua flecterent, inter cæteros etiam prædictus ægrotus genua flexit. Et quum misericordiam Domini per intercessionem beati Faronis, ut sui misereretur, obnoxius precaretur, protinus spina, quæ nulla medicorum arte evelli poterat, cum sanie divinitus est expulsa; homo, sanitati restitutus, Domini magnalia beatique Faronis merita prædicabat.
[4] [in redulum a malo liberat,] Erat eodem tempore apud Fontanas præclarum ancillarum Dei monasterium f, in quo quidam conversus g, qui validissimis febribus urebatur, audita fama miraculorum, quæ Dominus per beati Faronis operabatur merita, ad ejus sacrum cupiebat venire monasterium, sanitatis recuperandæ gratia. Cui rusticus quidam, de sancti exsistens præsulis familia, restitit, ita inquiens: Ne illico te putes salutem consequi posse, quam hic a Domino non potuisti obtinere: frivola enim sunt, quæ per vulgi discurrunt ora, nullumque in se veritatis pondus habentia. His dictis, quum se nocte insecuta sopori dedisset, beatus ei adstitit Faro, vultu minaci, infulis redimitus sacerdotalibus, eumque vehementer increpans, cur sibi derogare præsumpsisset, baculo, quem manu gestabat, incurvo latera ejus acriter cecidit, eumque pene exanimem reliquit: sicque virtutem Confessoris, cui derogaverat sanus, in semetipso cognovit ægrotus. Mane itaque facto, presbyterum evocat, eique rei ordinem causamque edicit: et quid super hac re facto opus sit, inquirit. Monet presbyter, sancti Confessoris iram esse placandam, monachique, ut pro se deprecantur, exorentur. Quid plura? Ad sancti antistitis monasterium æger a propinquis defertur, atque ante ejus sepulcrum veniam exorans prosternitur, fratribusque pro eo orantibus, eo die sanitati est restitutus: et qui aliorum delatus fuerat manibus, domum suam propriis remeavit pedibus.
[5] [dæmoniaca mulier] Ab illo die multitudo languentium cœpit frequentare sancti pontificis monasterium. Diversis enim vexati incommodis salutem ejus consequebantur meritis. Inter quos mulier quædam, Meldensis incola territorii, venit, quæ a dæmonio gravissime vexabatur. Introgressa igitur ostium ecclesiæ terribiliter cœpit clamare, vocesque fratrum psallentium suis clamoribus perturbare: sentiens enim diabolus, se eam diutius possidere non posse, vehementius sæviebat. Adsunt igitur ecclesiæ custodes, sanctique pontificis dextram ori furentis ingerunt. Dæmon multiplicitus frendere, et obsessam cœpit acrius vexare. Sed non diu passus est pius Confessor diabolum intra monasterii sui ambitum remorari: circa horam siquidem nonam diei mulier melius cœpit habere, et a clamoribus, quos prius emittebat furi bundis, paulatim quiescere. Paucis deinde diebus in monasterio remorata, a dæmonio penitus est curata, salutisque integerrimæ reddita meritis eximii Confessoris sospes remeavit ad propria.
[6] [et vir qui se dæmoni dederat,] Nec minus eodem tempore in facto simili claruit insignis præsul egregius. Erat in villa quadam, quæ ad ejus possessionem pertinebat, homo quidam et ipse de sancti antistitis exsistens familia. Hic ergo dum de silva, quæ prædictæ villæ erat proxima ad domum suam remearet, duo ei, humana specie assumpta, apparuere dæmones, qui eum undique apprehendentes secum captivum adducebant. Ille vero, quinam essent et cur id agerent, requirebat. At illi se dæmones esse professi, ob id se venisse, dixerunt, ut eum suæ subderent potestati. Expavefactus ille signum sibi sanctæ crucis imprimere voluit. Cui illi: Ne, inquiunt, aliud quæras auxilium, hinc nullatenus potes abscedere, nisi, fide data, promiseris, te hic sancti Baptistæ Joannis vigilia adfuturum h. Nam et nos hic parati erimus, teque ad magistrum nostrum perducemus. Ita homo ille coactus, se, ut poscebant dæmones, impleturum sub fidei sacramento promisit. Illi autem spinam quercumque ostendentes: Sub una, inquiunt, istarum arborum nos exspecta. Hisque peractis, mox ab ejus oculis, ut fumus, evanuerunt. At ille domum reversus cœpit ægrotare, interdumque vesaniæ plenas voces emittere. Unde ejus obstupefacti propinqui, et quid agere deberent nescii, presbyterum evocant, et quid super hac re facto opus sit, consulunt. A quo æger magnopere ejuratus, rei ordinem pandit, seque nullatenus lætari, donec ad dominos suos revertatur. Jam ab illa hora vehementius sæviebat et obvios quosque dentibus lacerare volebat, omnia quibus ligabatur, vincula disrumpebat, nullus ei propius accedere audebat.
[7] [ejus servituti eripit;] Die itaque, qua se ad dæmones reversurum, fide data, promiserat, a parentibus et presbytero ad ecclesiam Dei ducitur. Ibi nihilominus super ipsum altare saliebat, seque ad dominos suos per fenestras ire velle proclamabat. Tum presbyter cum clericis suis ad locum, quo dæmones se dixerant adfuturos, pergit; aquamque benedictum circumquaque aspergit: indeque ad ecclesiam reversus, furentis collo stolam suam circomposuit, ac ita eum dimittens, inquit: In manus Dei, sanctique Faronis te commendo. Dæmoniacus vero ad locum sibi destinatum recto calle pergebat. Quum vero ibi venisset, ubi aqua sanctificata fuerat aspersa, ulterius accedere non valens, terribiliter proclamabat: O presbyter, tali me custodia circumdedisti, ut ad dominos meos ire non valeam; sed fidem, quam ipsis promisi, juro quia hodie aut vivens aut mortuus eorum socius ero. Quo audito, parentes ejus, qui aderant quamvis cum labore gravi ipsum denuo vinculis coarctant; quadrigæque super imponentes ad ecclesiam sæpe dicti antistitis ducebant. Quumque jam parte emensa itineris, juxta villam quamdam, nomine Mait i venisset, subito nubes densissima cum fragore horrendo super eos descendit, ita ut mons, cui villa superposita erat, cum ipsa villa in abyssum ab eis convenisse putaretur. Æger autem motibus, quibus vinctus poterat, in quadriga saltans, terribiliterque vociferans: En, inquit, veniunt domini mei, cum quibus vos omnes mecum pergetis. Quum ecce, dissipata nebula, duæ ei apparuere personæ, quarum una habitu fœmineo coronam capite gestans aurcam, se Bellariam, alter vero pontificalibus infulis ornatus, baculum manu ferens pastoralem sanctum se dicebat esse Faronem. Ex quorum visu sanatus æger, presbyterum advocat, visionisque pandens ordinem, se a vinclis absolvi postulat. Ille autem solito debacchantium more ægrotum fallere arbitrabatur. Sed quum cum instanter, ut solveretur, orantem, fidemque Christi verissime profitentem audiret, evocato, qui cum prosequebatur, populo, quæ ab ægroto audierat, exponit, omnibusque gratias Deo referentibus, a vinculis absolvit. Qui solutus ad sæpe fati antistitis pergit ecclesiam, grates Deo sanctæque ejus Genitrici necnon beatissimo Confessori pro sibi reddita referens sanitate.
[8] [perclusum membris et lingua] Quidam etiam miles tam molesto tenebatur incommodo, ut nec verbum addere, nec alicujus membri officium prævaleret explere. Sed quum ad sæpe fatum monasterium deductus fuisset, infra breve tempus meritis eximii Confessoris integerrimam recuperavit sanitatem. Ad tantam itaque odoriferam famam miraculorum non solum vicini, verum etiam longe remoti populi confluebant. Inter quos mulier quædam adducitur, quam jam per octo et eo amplius annos dæmon nequissimus possidebat, et quotiescumque eam apprehendisset, cum dolore audientium clamores horrisonos emittebat. Quod si forte furenti ignis sive aqua obviam sese obtulisset, quasi super amœnissima prata collocaret, nihil dubitans incedebat. Adeo eam spiritus immundus agitabat, ut nec mortis periculum metueret, nec si quid ei mortiferum obviam procederet, evitaret. Hæc igitur, sicut diximus, ad Beati Faronis perducta basilicam, paucisque diebus ibidem commorata, expulso dæmone, sanitati est reddita.
[9] [desperatum salute curat,] Sub eodem tempore miles, Meldensis incola territorii, vehementissimo capitis dolore torquebatur, jamque de salute desesperans, de supremis tantummodo sollicitus, ad beatissimi Faronis monasterium a propinquis defertur: ubi ante ejus sacrosanctum tumulum excubans, Domini clementiam, ut per pii præsulis intercessionem sui misereatur, exorat: vocatisque fratribus, causam suæ fatetur esse ægritudinis, quia de possessionibus sancti Faronis sibi injuste sæpius usurpasset. Veniam precatur facinorum, et ut pro se intercedant, exposcit. Quid multa? Superveniente nocte, delatus ad lectulum, placidæ laxavit membra quieti, quum ecce piissimus Domini pontifex Faro, nivea venerandus canitie, vultu serenissimo, veste ornatus episcopali, ante lectum jacentis adstitit, et leni tactu universa ægroti membra pertrectans, dicto citius pristinæ reddidit sanitati. Ille autem mane facto expergefactus, abbatem et fratres advocat, eisque universum visionis ordinem pandit. Trium deinde dierum interjecto spatio, sanissimus effectus, ad propria gaudens regreditur, pii Conditoris laudans magnalia, qui assidue suos gloriari non desinit Sanctos.
[10] [invasorem sui monasterii,] Alio rursus tempore dominus vici, qui Oratorium dicitur k, Gislebertus nomine, cum militibus LX Meldensium finibus in improviso superveniens, circumquaque discurrit, ac turbinis more obvia quæque prosternit, cædit, vastat, agricolas fugat, prædam abducit, pariterque B. Faronis boves rapinæ suæ involvit. Quod quum præfato innotuisset abbati, cum quibusdam monachis et famulis, ascensis equis, prædatores prosequitur, eorumque statim cœtui admixtus, principem supplex alloquitur, reddique sibi beati prædam Confessoris humili voce precatur, dicens, eousque a retroactis temporibus intactas Sancti res semper exstitisse, neminem famulis illius impune umquam nocuisse, suæ quoque ipsum saluti valde consulere, si a tanta cito resipisceret præsumptione. Tum vero adversus Dei servum tyrannus infremuit, et se non solum capta non redditurum, sed quæ reliquerat, omnia direpturum, nisi quantocius abscederet, intonuit. Quo audito valde indignatus abbas, ne ulterius prædam abducant ex nomine beati Faronis interdicit, dirosque eis imprecans casus, tristis abscedit.
[11] [licet potenter armatum,] Cui redeunti princeps quidam Meldensium, Ansoldus nomine, cum triginta militibus fit obvius, causam tristitiæ percunctatus, ediscit, horrendumque et inauditum facinus abominatus, quorsumnam raptores abeant, inquirit; ultoremque se tantæ futurum injuriæ, si beatus ei Confessor adesse dignaretur, audacissime promittit. Pollicetur ei abbas ex beati Faronis virtute victoriam; tantum divino potentissimoque Confessoris sese committat auxilio; suggeritque, Deo in paucis et pluribus salvare, non esse difficile, qui olim Gedeoni, pro ejus populo cum CCC adversus innumera alienigenarum millia dimicanti l, victoriam præstitit. His igitur verbis prædictus heros animatur et abbate comitante, sceleratos cum suis insequitur: qui ad sequentium strepitum conversi, paucitatem despiciunt et velut temerarios condemnantes, vivos capere disponunt. Isti vero divino freti auxilio et abbatis præsentis, ao si beati Faronis, animati consortio, veluti leones, absque cunctatione in eos irruunt, obstupefactosque nutu divino cædunt, fugant, prosternunt. Quid plura? Captis filiis, amissisque carissimis suis, cum paucis tyrannus fuga elabitur, reliquos hostium direptioni relinquens. Victores autem, quibusdam cæsis, quam pluribus fugatis, captos fere omnes in vincula conjiciunt, Meldis in carcerem trudunt, prædamque suam beati Faronis, cujus se victores esse virtute cognoverant, ex integro restituunt.
[12] [sua virtute] Istud igitur non minimi loco miraculi apud nos habitum vel habendum est, sed potius antiquis sanctorum Machabæorum victoriis per omnia comparandum m. Ibi enim inter cæteras victorias tria millia Judærum centum millia, ut legitur, una die gentium peremerunt. Hic etsi minori numero pari tamen potentia divina virtus hostes immanissimos S. Faronis obtentu dejecit. Aliud quoque miraculum recitemus; in quo etsi dissimili, non minori tamen virtute metuendus apparuit. Ebrardi militis cujusdam Jotricis clientes B. Faronis porcos in via publica repererunt, et ex industria in agrum domini sui, qui vicinus erat, eos perturbarunt. Aptam igitur, ut eis videbatur, occasionem nacti, quia eos in agro domini sui reperissent, abducere cœperunt, subulcis renitentibus et de nomine B. Faronis sues reclamantibus, injuriæ potius elogia responderunt. Quo cognito, abbas Ebrardi petiit alloquium; sues injuste causatur abductos benignitate sibi postulans redhibendum, quod invidia fuerat ablatum; supplicans et postulans ab Ebrardo non auditur, fideijussores damni, si quod esset, jure restituendi offerens: omnino respuitur, intolerabilique ejus fastu contemptus regreditur.
[13] [percutit et ad frugem reversum sanat;] Quo regresso, porcos Ebrardus occidere non timuit, comedere non horruit, et abbatis excommunicatione damnari non expavit. At Confessor inclytus, suorum condescendens oppressioni, nocte quadam terribiliter apparuit oppressori, sciscitans, cur monasterii sui diripere substantiam prasumpsisset, abbatem suum sprevisset, insuper ausu temerario sues occidi mandasset, oreque nefario devorare non expavisset. Cujus terribili voce simul et verbere miser in amentiam versus, domum clamoribus replet, stridet dentibus, unguibus sævit, operimentumque suum seu manibus quælibet apprehensa dilacerat et disrumpit; excutitur a somno familia, perturbati omnes et exterriti conveniunt. Requisitus, quid insaniret, a beato S. Farone torqueri, respondit. Suadent omnes sacratissimo Confessori monachisque illius satisfaciendum: salutiferis tandem credulus suasionibus, quasi ob satisfactionis initium monachis equum suum præmittit, sospitate reddita, per semetipsum quidquid deliquerat emendaturus. O benigna pii Confessoris justitia! O justa benignitas vere justi domini ac piissimi patris servus et filius peccatorem juste punit, ut servum pœnitentem benigne refovet ut filium. Hebdomada namque transacta, qui delinquens insanierat, sanitati redditus est pœnitens, beatoque Faroni per semetipsum præsentatus, quidquid deliquerat emendavit, sicque lætus et alacer ad propria remeavit.
[14] [captivum vinculis solvit.] Ponatur et aliud insigne pietatis ejus et virtutis indicium, ut manifestetur, quam pius invocantium se sit auditor, quamque potens oppressorum promptissimusque liberator. Apud Cuiciacum castrum n unicus viduæ matris filius in captivitate positus erat, ferreisque vinculis compeditus tenebatur. At vero mater unici se filii dolens orbatam solatio, die nocteque divinum precabatur auxilium, sobolis continuis gemitibus implorans liberationem. Interim B. Faronis annua festivitas emicuit, in quo corporeis absolutus vinculis ad cœlica regna migravit. Igitur tota solemnis diei præcedente vigilia, potentissimum mulier fusis lacrymis invocat antistitem, ut miseræ matris preces exaudiat et captivo filio subveniat, reddat desolatæ sobolem, genitricis familiolæ suum restituat gubernatorem. Cujus lamenti clementissimus excitatus Confessor, oranti quoque in carcere filio luce splendida circumfultus apparuit, jacentemque surgere et abire præcepit, dicens, esse Faronem, quem toties invocasset adjutorem. Qui continuo surgens, omnibus se vinculis absolutum reperit, et egrediens discedere cœpit. Quem custodes arripiunt, et licet Beati nomen prætenderet Faronis, fortioribus adstrictum nexibus in carcerem retrudunt; obseratisque ostiis, lectulis membra reponunt. Nec longo post intervallo compeditum pontifex almus repetit, et cur ibi moraretur, cur non, ut jusserat, abcessisset, inquirit. Refert illi, quid sibi accidisset infortunium, quomodo excedentem custodes cepissent, captum religassent, religatum carceri mancipassent. Nunc, inquit, egredere, quia jam nullum libertati ponetur obstaculum. Surrexit ergo et arreptis, quibus irretitus fuerat, compedibus, nullo prohibente, sancti monasterium Confessoris adiit. Ibique coram cunctis, festivitatem celebrantibus, suæ historiam liberationis exposuit. Tunc vero laudes in commune referuntur Salvatoris, ejusque piissimi potentissimique Confessoris vere pietas, patris orfanorum et judicis viduarum claruit in eo potentia: qui quoniam pius erat, non est oblitus clamorem pauperum, quoniam potens solvit compeditum, erigit elisum, et humilem spiritu salvabit.
ANNOTATA.
a Andreas, abbas monasterii Meldensis S. Crucis, cui dein propter sepulcrum S. Faronis nomen monasterii Sanfaroniani adhæsit, regimen tenuit ab anno 1138 usque ad annum 1152 [Gall. Christ. tom. VIII, col. 1693.] .
b Anno bissextili 1140, signato litteris dominicalibus GF, Pascha occurrit die VII aprilis; adeoque corpus S. Faronis visitavit Andreas abbas VI aprilis seu sabbatho sancto.
c Commentarii prævii num. 46 monstravimus, verisimilius circa annum 830 sindonem illam mundissimam corpori Sancti nostri impositam fuisse, adeoque tunc quoque celebratam fuisse sacri corporis aliquam aut visitationemaut translationem.
d Uti hæc narrantur, dicendum esset brachium a corpore fuisse avulsum: verum numero 3 sequenti legimus, monachos dein ab abbate suo petiisse, ut inventus thesaurus populo manifestaretur: ante igitur quam propalam corpus exponeretur, non facile crediderim fuisse mutilatum. Textus itaque explicandus est, quatenus monachi, super ægroto curam gerentes admoverunt dæmoniacum corpori sacro, et brachium, corpori adhærens, eidem imposuerunt.
e Anno 1140 Ecclesiæ Meldensis gubernacula regebat Manasses II, qui ab anno 1134 ad 1158 sedit [Ibid. tom. VIII, col. 1613.] .
f Sine fructu ullo inquisivi originem et historiam istius parthenonis S. Mariæ de Fontanis. Altum de eo in triplici editione Galliæ Christianæ silentium: neque in exstantibus neque in veteribus monasteriis ullus sermo. Habetur quidem aliquod monasterium S. Mariæ de Fontanis, sed vel ab initio virorum fuit, et cum Cisterciensibus coaluit, ut videre est in ejus Historia, in Dacherii Spicilegio nobis conservata [D'Achery, Spicil. tom. II.] . Nostrum autem dicitur præclarum ancillarum Dei monasterium, in episcopatu, ut videtur, Meldensi, dum virorum erat in Turonensi situm. Tussanus Duplessis varia refert diplomata Meldensi parthenoni concussa. Sic anno 1124 Burchardus, episcopus Meldensis, plura donat abbatissæ Fontis Ebraudi [Duplessis, Hist. de l'Egl. de Meaux, tom. II, pag. 23.] , et anno 1129 Theobaldus, comes Blesensis, præter alia, concessit, ut si episcopus intestatus mortuus fuerit, quidquid mobilium rerum in domibus suis inventum fuerit, monialibus de Funtaniis per manum decani ecclesiæ S. Stephani et archidiaconorum detur et distribuatur. Quod si forte locus ille de Funtaniis deletus et destructus fuerit, infirmis, id est, leprosis Meldensibus etc … distribuatur [Ibid. pag. 24.] . Ex Tabulario ejusdem ecclesiæ Fontanensis habemus encyclicam monialium epistolam, quæ piis fidelium precibus commendant animam Gulielmi de Barris militis, earum benefactoris insignis, monachi ad succurrendum: in ea autem dicuntur Sanctimoniales Ordinis Fontis Ebraudi (circa annum 1100 fundati [Helyot, Hist. des Ordres Rel. tom. VI, pag. 88.] ) in monasterii de Fontanis, in diœcesi Meldensi constituto [Ibid. pag. 132.] . Ex Necrologio Fontanensi [Ibid pag. 469.] , conscripto sæculo XIII decurrente, in quo obitus abbatissarum Fontis-Ebraudi notantur, habemus Burcardum, Meldensem episcopum, qui sedit ab anno 1120 ad annum 1134 [Gall. Christ. tom. VIII, col. 1611.] , multa beneficia contulisse ecclesiæ B. M. de Fontanis et additur: et in vita ipsius fundata fuit ecclesia Fontanensis: adeoque ejus origo ab anno 1120 ad 1134 statuenda est [Cfr Helyot, Hist. des Ordres Rel. tom. VI, pag. 95.] . Porro perseveravit prioratus iste ad finem usque sæculi XVIII; nam in Polyptico Meldensi anni 1731 legitur esse prioratus conventualis in parochia Doruy, (quæ II chiliometris inter septentrionem et orientem Meldis distat) Ordinis Fontis Ebraudi. Quamvis autem monasterium a S. Maria nomen habet, nihilominus ipsa prioratus ecclesia sub patrocinio S. Joannis Euangelistæ dedicata fuit [Hist. de l'Egl. de Meaux, tom. II, pag. 639.] .
g Monasteria instituti Fontebraldensis, quale erat parthenon Fontanarum, erant saltem initio duplicia, virorum nempe et mulierum [Mabillon, Annales, tom. V, pag. 396.] . Atque hinc patet, cur frater conversusoccurat.
h Celebrem olim conventum magorum vulgus haberi putabatur in festo S. Joannis Baptistæ, cujus nativitas cum solstitio æstivo fere concurrit.
i Divinando non sum, quis ille locus Mait sit: certe ad Meldensem pertinet, quoniam supra num. 6 dicitur villa, quam dæmoniacus inhabitabat, esse de possessione S. Faronis, et ipse vir de sancti antistitis existens familia. Si locus aliquo indicio innotesceret, jam villa Mait utcumque assignari posset: nam media fere via, inter locum ex quo dæmoniacus processit et monasterium S. Faronis jacet. Sed deficiente uno termino, alter nobis incertus manet.
k Vicus mihi incognitus: est quidem hujus nominis locus in Sequanis (depart. du Jura), qui tamen textui nostro accommodarinon potest, quum Gislebertus iste miles fuerit finitimus Meldensibus; quod de Oratorio Sequanensi nequaquam dici potest.
l Judic. VII, 5 et 6.
m Videtur scriptor alludere ad factum Judæ Machabæi, quo, ut narratur I Machab. IV, 6 et seqq., cum tribus millibus virorum tantum Gorgiam et validissimum ejus exercitum penitus debellavit.
n Hujus nominis villula habetur in districtu Meldensi, non longe a parochia Domni-Martini (Dammartin).
* e ?
CONVERSIO OGERII MILITIS
qualiter renuntians sæculo, Deo in monastico habitu militavit.
Ex ms. bibliothecæ regii Bruxellensi sub num. 8924: partim collata
cum Mabillonio in Actis SS. Ord. S. Benedicti Sæc. IV, Part. I.
Faro, conf. pont. Meldis in Galliis (S.)
BHL Number: 2831
a
EX MSS.
[Ogerius, ex primariis belli ducibus Caroli Magni,] Faronis, sanctissimi ac gloriosissimi Meldensium pontificis, Vitæ venerandæ dignum est subscribere, qualiter ad monasterium, quod idem pontifex studio piæ devotionis prope civitatem fundavit, et in honorem Sanctæ Crucis ac Beati Baptistæ Joannis, Sanctique Petri et omnium Apostolorum devotius dedicavit, atque possessionibus amplissimis nobiliter honoravit, Ogerius, vir illustris generositatis, adeo strenuus in præliis, ut propter frequentes ac victoriosam adversariorum debellationem, speciali tunc temporis cognomine solus inter præliatores et etiam ab ipsis præliatoribus præliator fortis ac pugnator appellaretur b, ut ibi monasticæ conversationis perseverantiam promitteret, advenit c. Nulli rite sapientium sive justæ dilectionis notitiam habentium dubium est, quod tamquam gloriæ miseria, lætitiæ est adversa tristitia, sic bona malis et vitia virtutibus naturaliter exsistunt contraria. Quum igitur pessimi plures, qui lætantur, quum male fecerint, et exsultant in rebus pessimis [Prov. II, 14.], bonis ubertim affluunt temporalibus: justi autem, semper operam virtutibus impendentes, permansuram spe felici præstolantes lætitiam, multis miseriis et plurimis affligi videntur angustiis, occulta Dei judicia ac suæ dispensationis ignorantes providentiam, erronea retractatione mirantur, quid fieri possit, ut prospera malis, bonis adversa, quia sunt contraria, sibi invicem conveniant, ut sociari valeant. Sed quum multa sit tempori et æternitati distantia, bona temporis sive mala justis indifferenter eveniunt et injustis. Æternitas vero bona non nisi bonis, mala autem perpetua non debentur nisi malis. In his ergo, quæ temporalia sunt, nec inaniter de prosperis gloriari, nec inepte de adversis justi debent conturbari, sunt etenim transitoria; sed potius in tribulatione gaudere, ut animas suas possideant in patientia: angustia enim tribulationis patienter eam ferentibus, purgationis est ignis et probationis; quia tamquam aurum in fornace probavit electos Dominus et quasi holocaustum hostiæ accepit illos in odorem suavitatis [Sap. III, 6.].
[2] [sæculi pertæsus,] Præfatus igitur Ogerius, vir generosa nobilitate clarissimus, Deoque permittente in frequenti præliorum exercitatione victoriosissimus, et ideo tempore gloriosissimi imperatoris, Magni videlicet Caroli, inter Francorum principes gloria et honore adeo sublimatus, ut post ipsum in regni imperio et dominatu exsisteret secundus, dum gloriosius polleret in sæculo, sanæ mentis industria retractare cœpit, quod gloria et elevatio sæcularis, quibus cor ejus pompose efferebatur in hominibus, et divitiæ, quas in sæculo præsenti cum injustis quibuslibet et male agentibus communiter possidebat, quia transitoriæ erant et inanes; has sese divinitus aspiratus definivit relinquere, ut in æterna beatitudine mereretur cum Sanctis perpetuas possidere. Hac etenim sententia motus fuerat ac recreatus, quam ex ore veritatis audierat: Quod omnis qui se exaltat, humiliabitur, et qui se humiliat, exaltabitur [Matth. XXIII, 12.]. Ab illo ergo regni solio, in quo secundus a rege, ut dictum est, gloriabatur, se humiliandum, ut exaltari mereretur, disposuit, et falsæ beatitudinis exuendum divitiis, ut post hanc ærumnosam vitam gloria ditaretur veræ beatitudinis, perenniter ante Deum victurus cum Angelis.
[3] [varia monasteria perlustrat,] Sciens ergo oportere per multas tribulationes in Dei regnum introire [Act. XIV, 21], nec esse condignas passiones vitæ præsentis ad futuram gloriam, quæ revelabitur in Sanctis [Rom. VIII, 18.]; ad exemplum Domini, qui quum sit Deus, semetipsum exinavit, formam servi accipiens, factus obediens neque ad mortem [Philipp. II, 5], post multa prælia, quæ viriliter exercuit, post famosæ laudis gloriam, quam sibi strenuis operibus propagavit, sua omnia, Jesum Christum secuturus, dereliquit, et cum Apostolo Paulo semetipsum huic mundo, atque sibi mundum ipsum crucifigere non horruit [Galat. VI.]. Sicque verbis dominicis, quæ attentius audierat in Evangelio, humiliter obedivit: Qui vult venire post me, abneget semetipsum, et tollat crucem suam et sequatur me [Matth. XVI, 24.]. Suscipiens igitur peregrinationis insignia d, peregre profectus est monachorum explorare cœnobia; ut scilicet in quo regularis disciplinæ custodiam observari cerneret, in eo morum suorum conversionem promitteret, vitæque suæ perseverantiam juxta sancti Benedicti Regulam confirmaret, sub abbatis imperio, propriis abdicatis voluntatibus, quoad viveret, Domino serviturus e. Qui baculo, quem ferendum pro signo peregrinationis susceperat, plures corrigiarum ligulas appendit, et in ipsarum summitatibus ligularum ferri sphærulas affixit, quem in pavimento cujusque monasterii, in quod oraturus intrabat, violenti jactabat impulsu; argute diligenterque attendens, an forte monachi ex mentis vanitate sese leviter ad strepitum converterent baculi.
[4] [tandem in monasterio Meldensi] Hic igitur, perlustratis pluribus monasteriis, et, ut dictum est, exploratis, in nullo eorum tantam reperit continentiam a vanitate, quam in S. Faronis religiosissima congregatione. Illic enim, dum prædictum baculum cum suis appendiculis violenter impelleret pavimento, et baculus in sua collisione confusæ vocis strepitum redderet, de astantibus monachis nullus est motus, ut retro respiceret, vel ab intentione suæ devotionis animum amoveret, præter unum de his, qui sub custodia servabantur, puerum. Quem mox unus de custodibus virga disciplinæ percussit, et sic eum a vanitate ad id, quo erat intendendum, oculis reflectere coegit f. Unde manifeste intellexit, quod ibidem devotissime servabatur et regula monasticæ religionis et disciplina religiosæ institutionis. Ex qua re mox sibi proposuit, ut illic, spreta pompa sæculi, monachorum susciperet et habitum. Prudenti ergo usus consilio, ad regem inde regressus est Carolum, ut ab eo exposceret, quatenus sanctæ religionis habitum suscipere suo permissu licuisset g. Unde Carolus compunctus, commota sunt quippe super eum viscera ejus, flebilibus sese lacrymis infudit, et licentiam, quam devotus petiit, et habere cum bona gratia permisit. Ex qua re seniores palatii, mediocres et infimi versi sunt in admirationem, benedicentes Dominum, qui in tanto viro sic mirabiliter dexteræ suæ magnificavit immutationem.
[5] [una cum socio Benedicto professionem facit,] Tunc devotis exhortationibus monuit Benedictum, quem in multis præliis habuerat socium, ut secum futurus monachus veniret ad S. Faronis monasterium, ut qui multa simul in homicidio fecerant flagitia, sua simul in monasterio pœnitentes plangerent peccata h. Cujus monitis et precibus acquiescens Benedictus (memor enim fuit præteritæ societatis) ei se iterum sociavit: et ambo pariter, ut athletæ Christi fide viriliter armati, ad S. Faronis reversi sunt monasterium. Ubi arma bellica et omnia, quæ in sæculo habuerant, votivo corde pro nomine Jesu Christi relinquentes, quamdiu vixerunt, in sancta religione manserunt. In eodem vero anno, quo monachi effecti sunt, Ogerius, jam cognoscens monasticas consuetudines, ad Carolum regressus est, monens et humiliter expostulans, ut qui cæteris monasteriis benefacere consueverat, S. Faronis monasterium a benefactis non exciperet, sed eleemosynam suam dilatando, stipendiis fratrum, Deo illic famulantium, aliquibus misericorditer incrementis subveniret. Cujus militiæ et strenuitatis Carolus, ut moris est nobilium, reminiscens, conversioni quoque ac devotioni pie congaudens, ne frustratus a se Dei servus rediret, pro ejus amore, quamdam ex suo dominicatu S. Faronis dedit abbatiam, in honorem S. Mariæ, Petri Apostoli dicatam, in loco qui Reda dicitur i, qui videlicet locus distat ab urbe Meldensium et a monasterio spatio stadiorum octoginta. Alteram vero, quam ipse olim in suburbio Vercellensi tenuerat, ei spontanea benignitate ad usus eorumdem fratrum reddidit, quæ videlicet abbatia tamdiu postea sub dominio abbatis et fratrum S. Faronis fuit, quamdiu rex Francorum Italiam sub suo regimine tenuit k. Illa de Reda usque in præsentem diem permanente in prædicti monasterii commoditate.
[6] [et multis collatis beneficiis, sancte obit.] Postea prædictus Ogerius pluribus annis in monasterio vivens sub abbatis imperio, diræ sitis siccitate corpus suum castigans, et horrore diræ famis crudeliter macerans, in vigiliis et orationibus peccata sua reminiscens lacrymosis gemitibus. Cujus veram conversionem atque vitæ sanctitatem multis postea Dominus Jesus-Christus declaravit miraculis; ut manifeste demonstrat, quod gaudium est Angelis Dei super uno peccatore, pœnitentiam agente, quam super nonaginta novem justis, non indigentibus pœnitentia l. Ipsi soli, qui peccatores ad pœnitentiam misericorditer expectat, et pœnitentes a peccatis clementer justificat, sit gloria et imperium cum Patre et Sancto Spiritu per infinita sæcula sæculorum. Amen.
ANNOTATA.
a Narrationem conversionis Ogerii, qui etiam Augerius et Autgarius dicitur, damus tum ex duobus codicibus manu exaratis, tum ex editione, quam dedit Mabillonius in Actis Sanctorum Ordinis S. Benedicti [Sæc. IV, part. I, pag. 656.] ; unde etiam in collectione Mauro-Benedictina Monumentorum Historia Francicæ traductafuit [D. Bouquet, Recueil des Hist. des Gaules, tom. V, pag. 468.] . Hisce porro exemplaribus utemur, ut variantes lectiones, si operæ pretium fuerit, in margine aut etiam in Annotatis indigitemus.
b Multis fabulis infarta est Historia Ogerii, quæ etiam medio ævo poematis bene longis celebratur [Histoire litt. de la France, tom. XX, pag. 688 – 701 et tom. XXIII, pag. 643 – 639.] . Ogerius, seu Otgerius, Otgerus aut Oggerus, plurisque idem est ac Autgarius [Mabillon. Acta SS. Ord. S. Bened. sæc. IV, part. I, pag. 658. Duplessis, Hist. de l'Egl. de Meaux, tom. I, pag. 74.] . Iste vero Autgarius, ut paucis multa complectamur, mortui Carolomanni, Caroli Magni fratris, uxorem Gerbergam cum duobus ejus filiis Pippino et Siagrio ad Desiderium, Longobardorum regem, et Gerbergæ patrem duxit in Italiam. Hæc habet Sigebertus Gemblacensis [D. Bouquet, Recueil des Hist. tom. V, pag. 376.] : Anno 771 Karlomannus rex, regis Karoli frater, obit. Pars regni ejus partibus Karoli se unit. Uxor ejus cum filiis et Autgario Franco ad Desiderium regem Italiæ confugit. Hic autem Autgarius seu Ogerius noster dicitur Francus: unde igitur cognomen Dani illi obtigit non est, qui divinet secure. Aliqui existimant, vocem Danum esse contractum ex ortu natali Ardenna cui interpretationi aliquousque favet saltumArdennensem ad Austrasiam pertinuisse, ex qua cum vidua Gerberga fugam in Italiam arripuit. Sed sunt alii, qui nomen Dani derivant ab officio Autgarii, quasi nempe exactor tributorum fuerit; quæ tributa etiam Dacia appellabantur. Quo casu Dacia, duplicem haberet significationem, nempe regionem Daniam et tributum, victis imponi solitum: medio autem ævo fabulatores, quum Oggerium Dacum legerent, prono errore hunc ex Dania seu Dacia oriundum narraverunt [Cfr Du Cange, Glossarium. V° Data et Hist. litt. de la France, tom. XX, pag. 691.] . Verum hæc omnia sunt meræ conjecturæ, quibus tenere quis inniteretur. Interea Adriano Pp. I, conquerente apud Carolum regem de multis injuriis, sibi a Desiderio illatis, Carolus, ait Sigibertus, Italiam petit et Desiderium intra Papiam clausum obsidet. Dein diviso exercitu, multas urbes ultra Padum comprehendit; inter quas Veronam capit, in qua Autgarius Francus cum uxore Karlomanni et filiis ejus latens, se cum eis regi dedit. Certe monachus Sangallensis de Gestis Caroli Magni lib. II cap. 26 [D. Bouquet, Rec. tom. V, pag. 131.] , dicit, quemdam de primis principibus, nomine Oggerum fuisse Desiderio a consiliis bellicis et simul offensam terribilissimi imperatoris incurrisse et ob id ad eumdem Desiderium confuginm fecisse. Unde confirmatur idem esse Oggerus ille et Autgarius. Addit Chronicum Moissiacense, Ogerium cum uxore et filia trusum fuisse in exilium [Ibid. pag. 70.] . Postmodum vero in magnam gratiam rediit cum Carolo et deinceps videtur præcipuus ejus bellator fuisse. Qui plura de Ogerio scire cupit adeat Mabillonii Acta Sanctorum Ordinis S. Benedicti, quæ plura referunt, maxime quod ad distinctionem inter Ogerium, Danum dictum et Ogerium Carmentriacensem, et ipsum monasterii Sanfaroniani monachum ac benefactorem [Sæc. IV, part. I, pag. 656 et seqq.] .
c Quod deinceps sequitur usque ad finem numeri præteriit Mabillonius, ut ipse monet, quasi istius modi moralitates ad rem nihilconferant.
d Peregrinationis insignia sunt præcipue baculus, pera et pileus, ut notat du Cange in suo Glossario et Supplemento V° Peregrinatio.
e Formam hanc professionis monasticæ exprimit cap. 58 Regulæ S. Benedicti, in qua præscribitur, ut suscipiendus (post probationem anni integri) in oratorio coram omnibus promittat de stabilitate sua et conversione morum suorum et obedientia coram Deo et Sanctis ejus, ut si aliquando aliter fecerit, ab eo se damnandum sciat, quem irridet. De qua promissione sua faciat petitionem ad nomen Sanctorum, quorum Reliquiæ ibi sunt et abbatis præsentis. Quam petitionem manu scribat, aut certe si non scit litteras, alter ab eo rogatus scribat; et ille novitius signum faciat, et manu sua eam super altare ponat.
f Pueri, in monasterio degentes, dum delinquunt, secundum Regulam S. Benedicti cap. 30 aut jejuniis aut verberibus coercendi erant.
g Alteri obligatus non poterat sine permissuse ab obligatione liberare. Hinc factum est, ut Ogerius, belli dux primarius, se expedire a vinculo fidelitatis debitæ non potuerit sine licentia regis Caroli. Inter formulas Marculfi lib. I cap. 19 [D. Bouquet, Rec. tom. IV, pag. 475.] habetur licentia, ut aliquis comam capitis ad onus clericatus deponat et ad aliquam basilicam aut monasterium deserviat. In Nota ad calcem paginæ dicitur, absque principis consensu clericos ordinari morem non fuisse. Quod quidem generaliter dictum, non existimo verum: quando enim aliquis erat omnino liber, adeoque nemini obligatus aut obnoxius, tunc pro arbitrio vitam disponere suam, integrum erat.
h Certe bellator, qui in hostili exercitu meruerat, regi suo debitam fidelitatem fregerat, multorum peccatorum, verisimillime homicidiorum reus convictusque fuerat, talem sibi inflixit pœnam, quam etiam Ecclesia homicidis imponebat; ut nempe intra monasterii septa ad finem usque vitæ pœnitentiam agerent. Sic in concilio Lemovicensi II, anni 1031 [Labbe, tom. IX Conc. col. 909.] , legimus, militem Vasconem, jubente Sancio Vicecomite, senioris sui occisorem, ab episcopo suo dimittitur ad Papam, qui, auditis episcopis, eum ad vitam monasticam adegit [Cfr Laplace, Monographie de N. D. de Lescar, pag. 35 et seqq.] . Facile crediderim tali momento ad vitam austeriorem traductos fuisse Ogerium ejusque socium Benedictum.
i Mabillonius refert [Acta SS. Ord. S. Ben. sæc. IV, part. I, pag. 664.] , Redensem abbatiam penitus exstinctam esse, redactamque in vicum, vulgari nomine Rez appellatum, qui tertia leuca dissita est Meldis. Ejus vero loci ecclesia a Sanfaronianis monachis olim pendebat.
k De abbatia Vercellensi non est, quod dicam, utpote quæ neque apud Augustinum Lubin in abbatiarum Italiæ Notitia indicitur. Periit quidem, ut in textu dicitur, Sanfaronianis, quando regimen Italiæ Francis ereptum fuit: sed videtur omnino evanuisse, quandoquidem laudatus Lubin, agens de abbatiisVercellensibus [Abbatiarum Ital. brevis Notit. pag. 415.] , ne vel verbo hanc abbatiam attingit. Simile est silentium Ughelli [Ital. sac. tom. IV.] .
l
Exstabat olim in monasterio Sanfaroniano insigne monumentum sepulcrale Ogerii et Benedicti, cujus ectypon nobis servavit Mabillonius in suo opere de Actis Sanctorum Ordinis S. Benedicti sæc. IV, parte I. Circa medium sæculum XVIII exstabat istud sepulcrum: nam D. Bouquet in suis Monumentis Historiæ Franciæ, anno 1744 typis excusis [Rec. des Hist. tom. V, pag. 468 n.] , loquitur, quasi tunc etiam exsisteret. Verum ante vastationem, sub fine ejusdem peractam, jam disparuerat monumentum. Coronidis loco appendimus epitaphium a Fulcoio editum [Mabillon, Acta SS. sæc. IV, part. I, pag. 664.] :
Quam male discernit quod amat, vel qualia spernit
Cui placet aura soli, displicit aura poli.
Exsul in externa procul a regione superna,
Captus amore viæ, non meminit patriæ,
Militis Otgerii conversio digna videri.
Sufficit ad speculum, quo statuas oculum.
Legis erat pondus, locuples, a rege secundus,
Nobilis et sapiens, strenuus et patiens.
Floribus his septus, præstabile culmen adeptus,
Omnia posthabuit, seque Deo tribuit.
Evocat invictum rerum comitem Benedictum:
Ut par militiæ, participet veniæ.
Crux simul accipitur, Crucis et locus iste subitur:
Cæsar et exuitur, Cæsar et induitur.
Ite pares animæ, per quælibet agmina primæ,
Fortes Cæsarii, fortia membra Dei.
Fortes athletæ, per sæcula cuncta valete,
Par crucis est species, par erit et requies.
O quam par pulcrum, par vivere, parque sepulcrum:
Par fuit et tumulus, par erit et titulus.
DE SANCTO DORBHENEO ABBATE HIENSI
ANNO DCCXIII.
SYLLOGE.
Dorbheneus, abbas Hiensis (S.)
AUCTORE V. D. B.
§ Unicus. Insula Hia. S. Columba. Abbatum auctoritas et genus. Genus S. Dorbhenei. An abbas fuerit Hiensis et S. Columbæ Vitam scripserit. An pater S. Faelci.
Ad latus occidentale Scotiæ porriguntur duæ ingentes insularum series, [In insula Hia, ubi S. Columba sub medium sæculum VI seminarium missionariorum monasticum constituit,] quibus olim Hebudes nomen, nunc Hebrides: altera interior seu littori propinquior; altera exterior, sed et condensior, cui nunc pene soli Hebridum nomen adhæret. In priore serie, non procul ab insula majori Malea *, jacet celeberrima insula Hy seu Ioua, vulgari sed corrupto nomine Iona dicta, tria dumtaxat milliaria longa atque unum aut sesqui milliarium lata, centum abhinc annis capiens incolas tantum 150, nunc 350 [Reeves, Life of St. Columba, pag. 414; The imperial Gazetteer of Scotland, tom. II, pag. 139 et seqq.; de Montalembert, Histoire des Moines d'Occident, tom. III, pag. 477.] . Atque hæc arctissima tellus caput aliquando fuit religionis christianæ in Hibernia et Scotia. Neque hæ solæ regiones incredibilem inde acceperunt utilitatem, sed et universa fere Europa; quandoquidem ex ea prodierunt tot sanctissimi viri, qui aut fidem infidelibus nuntiarunt, aut verbo et exemplo christianos docuerunt pietatem omnemque virtutem. Auctor tanti boni S. Columba; qui circa annum 520 natus in Gartan, comitatu Donegal, discipulus S. Finniani episcopi in Moville, dein S. Finniani Clonardensis, postea fundator monasteriorum Glasnevin prope Dublinium, atque Derry et Durrow in comitatu Regis, anno 563 ad insulam Iouam, quam a Conallo, filio Comgilli, rege Scotorum Albaniorum, dono acceperat, profectus est; ubi et incohavit novum asceterium seu potius incomparabile seminarium missionariorum [Opp. citt.; et Haverty, History of Ireland, pag. 83 et seqq.] . Reliqua huc non pertinent.
[2] [et sedem abbatis, sub se habentis episcopos, ut nunc superiores regulares sibi subditos presbyteros habent,] Proprium erat huic monasterio ut abbas presbyter esset et caput societatis monasticæ; quales societates postea ordines dicti sunt et congregationes religiosæ. Monasteriis enim, quæ aut ipse fundarat aut subditi, præficiebat præpositos, qui sibi deinceps obnoxii essent. Quin etiam, quum tunc temporis episcopi absque sede aut titulo crearentur inter Hibernos monachos, uti nunc presbyteri in ordinibus religiosis latinis, ii episcopi non plus absolvebantur ab abbatis Hiensis auctoritate, quam nunc presbyteri regulares a potestate sui superioris, quamvis hic in ordinibus sacris constitutus non sit: quæ servitus monastica non cessabat, etiamsi episcopalibus muneribus extra monasterii septa fungerentur; quamquam diœcesium designatio diu in illis partibus desiderata fuerit, episcopis Scotis hanc apostolicam (ut quidam appellant) rationem alias regiones (episcopis et conciliis frustra resistentibus) inveherent. Quum autem inter omnes Celtas singulorum jura essent pene nulla, gentis * autem cujusque maxima, ita ut non facile sineretur officium aut dominium aliquod ab unius gentis potestate ad aliam transire, Hiæ quoque invaluit ut nullus fere eligeretur abbas, qui a Conallo Gulbano, S. Columbæ progenitore, non descenderet.
[3] [S. Dorbheneus, genere fundatoris ortus,] Atque ex his fere cognoscitur quæ fuerit
conditio Dorbene Fodæ, filii Altaini, abbatis
Iæ Coluim Cille, de genere Conalli Gulbani, cujus
hodie natalis annuntiatur illis verbis in
Martyrologio Dungallensi. Præclara diligentia
contexuit Guilielmus Reeves [Life of S. Columba, pag. 542.] schema
genealogicum abbatum Hiensium; ex quo
particulam dumtaxat huc transferam.
quæ desumpta sunt ex capite I Sanctilogii
genealogici, ubi legitur Dorbeneus, cognomento
Foda (id est Longus), filius Altanii,
[F. Mac Lasrei], F. Lasrei, F. Ronani, F. Loarni,
F. Fergussii, F. Conalli Gulbanii [Ap. Colganum, Trias Thaum. pag. 480, num. 17.] .
[4] [tempore quo abbatum series valde turbata est,] In Chronico Hiensi, quod laudatus Reevius
ex annalibus hibernicis veteribus, maxime
Ultoniensibus, collegit [Life of S. Columba, pag. 381.] , hæc de hoc
sancto viro ad annum 713 leguntur: Dorbeni
kathedram Iæ obtinuit; et, quinque mensibus
peractis in primatu, V kal. novembris, die sabbati,
obiit; quæ tamen in Ultoniensibus Annalibus
non exstare monet Joannes O'Donovan
[The Four Masters ad an. 713, pag. 312.] ; et se ex Tigernacensibus excepisse
profitetur ipse Reevius [Life of S. Columba, pag. 242.] . Verumtamen bona
omnino sunt; nam reapse anno 713, litera dominicali
A, dies 28 octobris concurrebat cum
sabbato. Sed propter hanc temporis notationem
abbatum Hiensium ordo et successio in
difficultatem ineluctabilem incurrit; quam ut
declinet Reevius, excogitavit S. Dorbheneum
non fuisse abbatem, sed dumtaxat priorem,
nisi forte episcopum [Ibid. pag. 379.] . Quæ res quo facilius
intelligatur, ecce fragmenta aliquot Hiensis
illius Chronici:
Anno 704 Adomnanus, LXXVII anno ætatis suæ, abbas Iæ pausat.
[Conamhail. Sed. 704 – 710. Obiit septembris 11.]
Anno 707 Dunchadh principatum Iæ tenuit.
[Dunchadh. Sed. 710 – 717. Obiit maji 25.]
Anno 712 Coeddi, episcopus Iæ, pausat octobris 24.
Anno 713 Dorbeni kathedram, etc.
Anno 716 Pasca commutatur in Eoa civitate.
Faelcu mac Dorbeni kathedram Columbæ LXXIV ætatis suæ anno, IV kal. septembris, die sabbati, suscepit.
Anno 717 Dunchadh mac Cinnafaelaidh, abbas Iæ, obiit.
[Faelcu. Sed. 717 – 724. Obiit aprilis 3.]
Anno 717 expulsio familiæ Iæ trans Dorsum Britanniæ a Nectano rege.
Anno 718 tonsura coronæ super familiam Iæ.
Anno 722 Feidlimid principatum Iæ tenuit.
Anno 724 Faelcu mac Dorbeni, abbas Iæ, dormivit.
Cillenus Longus ei in principatum Iæ successit.
Anno 726 Cillenus Longus, abbas Iæ,pausat.
[5] [cathedram S. Columbæ et primatum obtinuit seu abbas fuit;] In quibus animadvertendum est, quæ uncinis [] inclusa sunt, non videri reperta a Reevio in Annalibus Ultoniensibus, sed aliunde adjecta, ideoque alio expressa esse charactere; ita ut inde ortæ difficultates seponi posse videantur. Verumtamen parum inde proficimus. Ut enim ex hoc ipso fragmento apparet, principatus illic idem est ac officium abbatiale; sed et alibi abbates principes dicuntur ab Hibernis [Ibid. pag. 451.] , quin et vocabulum latinum princeps interserunt sententiis hibernicis v. g. Flaithbertach, mac Murcertaigh, PRINCEPS Duincaillden OBIIT [Ibid. pag. 298.] . Sed S. Dorbhenius kathedram Iae obtinuisse et quinque menses peregisse in primatu traditur. Quæ cathedra S. Columbæ est; nam Faelcu, mac Dorbheni, anno 716 kathedram Columbæ suscepisse dicitur; qui idem ad annum 724, quo dormivit, abbas Iæ appellatur. Neque aliam quam abbatialem cathedram occupavit S. Columba. Primatus præterea eodem illic acceptus videtur fuisse sensu quo principatus; et vocabulo primarii quemcumque superiorem designabant Hiberni [Ibid. pag. 451.] . Accedit quod Quatuor Magistri [Pag. 312, edit. O'Donovan.] intellexerunt quoque S. Dorbheneum abbatem fuisse, quippe qui scripserint ad annum 713 [Pag. 312, edit. O'Donovan.] : S. Dorbaine Foda, ABB Iæ, decc 28 dOctober. Quemadmodum itaque Dunchadh abbas factus est, dum Conamhail, qui a Conallo Gulbano genus non ducebat, quarto anno abbatiale pedum teneret; sic, dum Dunchadh quarto anno præesset, S. Dorbheneus abbas creatus est. Qui quidem post quinque menses mortuus est; sed quum quartus ab ejus electione curreret annus, abbas factus est Faelcu, qui anno 717 per Dunchadhi mortem solus præesse cœpit. Sed sexto anno post Feidhlimidus cœpit simul princeps seu abbas esse. Quomodo itaque hæc explicanda sunt? An schisma introductum per electionem Conamhaili peregrino genere? An pars, quæ faveret novo cyclo paschali, Dunchadhum præter jus in abbatialem sedem intrusit? An triennalis aut sexennalis abbatum mutatio inducta? Quid S. Dorbhenei obitus omissus est in Annalibus Ultoniensibus? Quis hæc definiet? Quum in ea incidit Usserius [Britannicarum ecclesiarum antiquitates, pag. 367.] , in Dunchadho ad annum 710 abrupit breve quod exorsus erat Hiense Chronicum, sequentia desperans tractata nitescere posse, adeoque ea relinquens. Pejor mea sors, qui ignorantiam meam silentio obtegere nequeam.
[6] [qui et sua manu descripsit S. Columbæ Vitam, a S. Adamnano editam.] Cæterum de S. Dorbhenei gestis nihil innotuit, nisi quod Vitam S. Columbæ, a S. Adamnano, abbate Hiensi suoque magistro, confectam, ipse manu sua descripsisse videtur. Ad finem enim illius Vitæ in codice A seu Augiensi *, qui nunc Schafhusii asservatur atque initio sæculi VIII scriptus habetur, hæc adjecta leguntur verba: Quicunque hos virtutum libellos Columbæ legerit, pro me Dorbbeneo Dominum deprecetur, ut vitam post mortem æternam possideam. Similes commendationes complures collegit Reevius [Life of S. Columba, pag. 242.] ; sed in iis nihil singulare, quum apostoli, primi fideles, solitudinum cultores aliique omni ævo fideles nullam umquam omiserint occasionem qua se verbo, scripto aut sculptura in aliorum orationes commendarent: neque nunc hic usus abolitus est aut refriguit. Ille idem autem præclarus S. Columbæ Vitæ editor [Ibid. pag. XIV et seq.] multo acumine ostendere conatus est S. Dorbheneum, abbatem Hiensem, illis versibus designari. Mitto literas latinas et insertas græcas videri sæculo VIII scriptas et membranam antiquissimam esse; hæc enim indicia nimis incerta sunt. Sed animadvertit nomen Dorbheneum rarissimum esse, neque a se repertum esse alium virum eo insignitum nisi laicum quemdam, abbatis S. Faelcu patrem. Ipse itaque facile describere hanc Vitam potuit, utpote Hiensis monachus, neque alius innotescit qui hoc fecerit: quid in rebus tam antiquis circumscriptum magis anquirimus?
[7] [Pater non fuit S. Faelci, ejus in sede abbatiali Hiensi successoris.] Quod autem S. Faelcu, qui anno 716 cathedram S. Columbæ, ætatis anno LXXIV suscepit, filius Dorbhenei dicitur, quæret forte quis an S. Dorbheneus ejus pater exstiterit. Non. Nam, ut mittam Faelcum ætate forte majorem fuisse quam S. Dorbheneum, Faelci stemma genealogicum habemus. Hic enim filius fuit Dorbeni, F. Fennii, S. Fergussii, F. Liberii, F. Nathiæ, F. Conalli Gulbanii [Ap. Colganum, Trias Thaum. pag. 481, num. 23, et pag. 499.] . Quod si compares cum S. Dorbhenei stemmate, supra num. 3 proposito, ingens facile reperies discrimen. Cæterum veterem fabulam, castitatem monasticam Hiensibus præceptam non fuisse, confodit Guilielmus Reevius [Life of S. Columba, pag. 344.] , in his ut in multis aliis veritatis magis sectator quam vulgarium inter protestantes errorum.
[ANNOTATA]
* Mull.
* Clan.
* Reichenau.
DE S. DODONE ABBATE WASLERENSI IN DIOECESI CAMERACENSI
CIRCA MEDIUM SÆCULUM VIII.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Dodo, abbas Wasleriensis in Belgio (S.)
AUCTORE V. D. B.
§ I. Præcipui fontes ex quibus colligenda sunt S. Dodonis gesta.
Quum pagorum nomina neque certam, neque unicam originem habeant, [Fania, quam incoluit S. Dodo, proprie pagus non erat, sed regio silvestris, partim in diœcesi Cameramecensi, partim in Leodiensi jacens.] Quum pagorum nomina neque certam, sed alii a civitatibus, alii ab oppidis, alii a castellis appellati sint, sic alii dicti fuerunt a locorum conditione, puta a pratis seu pabulis, fluminibus, silvis [Wastelain, Description de la Gaule-Belgique, tom. I, pag. VIII, edit. 1788.] . Quam originum varietatem deprehendere fas est vel in sola pristina diœcesi Cameracensi. In ea autem parte, quæ in præsentibus Galliæ et Belgii finibus jacet, superest Faniæ nomen; quæ olim silva fuit et partim adhuc est, Theorasciæ et Arduennensi saltui, ad quem pertinuisse videtur, contermina. Sed vocabulo pagi non eadem semper designatur res: ut enim alias significationes omittam, eo indicatur aliquando regio, aliquando ditio. Priori sensu Fania a quibusdam [Ibid. tom. II, pag. 413.] pagus dictus est. Quatuor enim nemora, quæ ejus ambitu continentur, nimirum Fania Treluinensis (Trelon), Fania Santensis (Sains), Fania Cimacensis (Chimay) et Fania Mariæburgensis (Mariembourg), non unius diœcesis Cameracensis, quæ civitatem Nerviorum repræsentat, finibus concludebantur, sed Cimacensis et Mariæburgensis spectabant ad diœcesim Leodiensem, cui Tungri diu suum communicarunt nomen. Treluinensis itaque, in qua nobis consistendum est, sita erat in decanatu Avesnensi, archidiaconatu Valentianensi, seu in pago minori Templutensi, pago majori Fanomartensi: decanatus enim ille cum Templutensi pago convenisse videtur, et archidiaconatus cum Fanomartensi. Hinc Waslerum, ubi S. Dodo abbas fuit, aliquando in Fania, aliquando in pago Templutensi constitisse legitur, et monasterium, ad septentrionem adjacens, ubi ejus reliquiæ servantur, adhuc Moustier-en-Fagne vulgo appellatur [Cfr Duvivier, Mémoires sur l'importance et les limites du Pagus Hainoensis, passim.] , nisi (ut mea sententia est) Waslerense monasterium et Monasterium in Fania idem locus sit. Sed de his inferius accuratius dicemus.
[2] [Illic et maxime in vicinis partibus floruerunt sæculo VII sancti complures, quorum aliquot cognovit S. Dodo.] Sæculo autem VII floruerunt in illis aut vicinis partibus sancti complures, quorum ad hanc usque ætatem perseverat nomen et fama. Ex his præcipui sunt S. Gaugericus, episcopus Cameracensis, mortuus inter annos 614 et 622, S. Foilianus anno 655, SS. Walbertus et Bertilia circa annum 660, S. Aubertus anno 669, S. Etto anno 670, S. Vincentius Madelgarius anno 677, S. Humbertus anno 682, S. Aldegundis anno 685, S. Ghislenus anno 685, S. Waldetrudis anno 686, S. Landelinus anno 686, SS. Vindicianus et Hidulphus anno 707 et S. Ursmarus anno 713. Atque inter posteriores, virtutum eorum hæres, adolevit S. Dodo, qui sub medium sæculum VIII ad Deum recessisse videtur.
[3] [S. Dodonis Vita sub medium sæculum X scripta fuisse videtur a monacho Lobiensi.] Quæ ejus etiamnum exstat Vita composita non fuit ante annum 956, quo diem obiit Fulbertus, Cameracensis episcopus, ut ex Flodoardo et Hugone Flaviniacensi perhibet Dionysius Sammarthanus [Gallia Christiana nova, tom. III, col. 15.] . Numero enim 8 hæc leguntur, quæ nonnisi de mortuo dici potuerunt: At ille (Leutbertus) certatim nuntiavit Fulberto episcopo, qui illis diebus auctus erat infula præsulatus Cameracensis ecclesiæ, ditatusque honoribus opinionis egregiæ. Neque multo post, certe non integro sæculo, confecta fuit, ut tum hic locus et quæ sequuntur de translatione quæstuaria per pagos Porcinensem et Bracbatensem, indicio sunt. Quæ etiam Riveti [Histoire littéraire de France, tom. VI, pag. 557.] et Thysii [Acta SS. Belgii, tom. VI, pag. 372.] sententia fuit. Verumtamen scripta est, quum plures Cameraci jam essent archidiaconi, (ut ex num. 7 apparet); sed hæc pluralitas temporibus Fulberti, id est inter annos 935 et 956, jam exstitisse videtur; quandoquidem diœcesis jam tum in decanias divisa erat, ut ex num. 9 ejusdem Vitæ S. Dodonis constat; decaniæ autem inter archidiaconos dividebantur. Et quidem medio sæculo X videntur omnes diœceses provinciæ Rhemensis in plures divisæ fuisse archidiaconatus [Cfr Duvivier, Mémoire etc. pag. 43.] . Appositum non est auctoris nomen; sed dubitandum non videtur eum Lobiensem monachum fuisse. Imprimis enim Lobiensis bibliotheca quasi fons fuit. Exemplar scilicet, quod præluxit Mabillonio [Acta SS. Ordinis S. Benedicti, Sæc. III, part. I, pag. 570.] , Lobiis acceptum erat. Duo exemplaria, olim ad decessores missa, eamdem habebant originem; quorum alteri inscriptum erat hanc Vitam a monacho quodam Laubiensi, ut apparet, conscriptam fuisse. Tertium exemplar, carens Prologo, e Lætiensi cœnobio ad eos devenerat; sed Lætiensem monachum nemo propterea auctorem fecerit. Deinde illis tribus in titulo præmittitur S. Dodonem S. Ursmari, Lobiensis asceterii primi abbatis, discipulum fuisse; quo S. Dodo quasi Lobiensi monasterio devinciatur. Tertio sub medium sæculum X literarum studia et imprimis historica reflorescere cœperunt Lobiis [Cfr Wattenbach, Deutschlands Geschichtsquellen, pag. 239 et 240, edit. 1866.] . Quarto demum, quod præcipuum est, convenit hæc Vita cum Lobiensi traditione de originibus Waslerensis cœnobii; quæ origines in aliis documentis aliter omnino, ut mox videbimus, explicantur. Contraxit hanc Vitam Molanus in Natalibus sanctorum Belgii; præcipua loca excerpsit Mabillonius eaque intulit in priorem partem Sæculi III Benedictini; eam integram, resecto tamen Prologo, edidit Thysius in tomo VI Actorum sanctorum Belgii, secutus exemplar Lætiense: nos eamdem edemus cum Prologo secundum tria superius indicata exemplaria.
[4] [Convenit eum ea Folcuinus; sed biographus S. Landelini, quamquam idem videtur esse ac S. Dodonis biographus,] Folcuinus, qui anno 965 Lobiensi cœnobio præfectus est ejusque abbatum gesta usque ad annum 980 perduxit, meminit quoque de S. Dodone. Accipe ejus verba [Ap. Pertz, Monumenta Germaniæ. tom. IV, pag. 57.] : Igitur in exordio regiminis sui ecclesiam (Lobiensem), quæ ante id temporis erat inconsecrata, consecravit (S. Ursmarus)… Facta est autem hæc dedicatio anno qui est 697 dominicæ incarnationis… Monasterium quoque in Alna ipse construxit et Lobiis subjecit. Monasterium quoque, Waslare dictum, versus Teorasciæ * saltum, in finibus Faniæ ædificavit; cui et Dodonem præfecit, virum admodum sanctum, utpote a se instructum; qui, aliquantisper inibi demoratus, heremum concupivit, exstructaque in eodem Faniæ saltu cellula, cum permissu pii patris et licentia, vita in ea vixit theorica; ubi postea multis virtutibus clarus migravit ad Dominum. Corpus autem ejus translatum est ad monasterium, Waslare dictum; ubi nunc requiescit debita veneratione. Sed cum his componenda est S. Landelini Vita, quæ Riveto [Hist. litt. de France, tom. IV, pag. 71.] scripta visa initio sæculi VIII, sed meo judicio composita fuit ad finem sæculi X, forte ab eodem monacho Lobiensi, cui S. Dodonis Vitam debemus: nam non stylus solum idem est, et eadem utrobique latinitas, sed, quod potius est, utrique idem præmissus est Prologus [Acta SS. tom. II Junii, pag. 1064.] : Benignitas nostri Salvatoris … incipiam enarrare. Altera vero Vita, quam ex codice ecclesiæ S. Salvatoris Ultrajectinæ ediderunt decessores nostri [Ibid. pag. 1067.] , prioris breviarium est: hoc enim passim in plerisque Vitis, ex eadem bibliotheca acceptis, observatur eas luxuriantis styli foliis resectis, verbosiorum epitomas esse.
[5] [convenit cum scriptore Gestorum episcoporum Camera censium de Waslerensis monasterii originibus.] Sed audi priorem S. Landelini biographum [Ibid. pag. 1065.] : Cum igitur in pace reversus fuisset Roma S. Landelinus, licentia cum benedictione accepta a beato pontifice Audberto, profectus est in … locum, … qui vocatur Laubacus: et ibi construxit sibi et discipulis suis monasteriales habitationes… Construxit etiam aliud monasterium in pago Sambreo, nomine Alneo, discretum a Laubaco tribus juxta Sambram millibus… Tertium quoque ædificavit cœnobium in Templutensi pago, Waslaus dictum, disparatum octo millibus a Laubiis, primitivo suo monasterio; quod, ut superiora, clavigeri regis superni, sancti scilicet Petri, consecrari fecit nomine atque sanctitate. Horum quidem duorum magnis ditavit commerciis habitacula: sed Laubias regiis honoravit muneribus, ac villarum famulorumque indicibili replevit copia. Hanc Vitam ante oculos habuit Cameracensis ecclesiæ clericus, qui ante annum 1041 duos primos libros et partem tertii Gestorum pontificum Cameracensium conscripsit [Pertz, Monumenta Germaniæ, tom. VII, pag. 393 et 394.] . Libro autem II, capitulo XXXIII, hæc de villa Waslero (qui titulus est) tradidit [Ibid. pag. 463.] : In villa quoque Waslero beatus Landelinus monasterium ad paucos fratres condidit; cui sanctum Dodonem bonæ memoriæ virum præfecit. Hic nimirum, sacris moribus cluens, vitæ innocentiam duxit, ibique deposito onere fragilitatis, feliciter in pace quiescit. Unde apparet priscis temporibus alia ab aliis fuisse tradita, his S. Landelini laudi faventibus, illis S. Ursmari. Sed nondum res ipsas, verum documenta dumtaxat recensemus; atque his adjungenda quoque forent trium diplomatum exemplaria, ad S. Landelini Vitam et Gesta Cameracensium episcoporum accedentia; nisi præstaret de eis inferius disputare.
[6] [Complures dixerunt de S. Dodone; ex quibus hoc loco recensentur dumtaxat Van Loo, Herrera et maxime Bontemps, qui sermone ligato Vitam S. Dodonis scripsit.] Verum præter hæc scripta, quæ quasi fontes historiæ S. Dodonis appellabo, aliquot alia, quæ quasi rivi sunt, indicare placet. Nicolaus Le Long [Hist. du diocèse de Laon et du pays entre la Meuse et l'Oise, l'Aisne et la Sambre, pag. 84 et 85.] , licet non valde diligenter in ejus Actis versatus, eum in Historia Galliæ septentrionalis non omnino omisit. Hadrianus Van Loo, Molanum secutus, inseruit ejus Vitæ breviarium Vitis sanctorum Belgarum, theotisce scriptis [De levens der Heylige van Nederland, tom. II, pag. 334.] ; item Herrera Vitis sanctorum ordinis S. Benedicti, editis hispanice. Verum hic, licet solus ei Molanus præluxerit, multa narrat, quæ alibi nuspiam reperiantur, v. g. S. Dodoni curam aliquam monialium fuisse impositam, eum presbyterum fuisse, atque illis muneribus functum esse quasi sæculo XVIII vixisset: totidem phantasiæ ludibria, quibus juniores monachi Regulæ et Constitutionum observantiam docerentur: non secus ac si fieri hæc non possent, illæsis veritatis juribus. Alios plures menologos, historicos et Vitarum sanctorum scriptores aut editores inferius recensebo, qui S. Dodonis gesta cum publico communicarunt. Sed unum nolim omittere, reliquis præclariorem, quamquam prorsus incognitum; librum et auctorem patefaciet sequens titulus: Sancta tetrarchia sanctorum quatuor cœnobiarcharum, SS. Landelini, Ursmari, Ermini, Dodonis, pontificum et abbatum Lobbii, Vitas seu probatas complectens historias, quibus et eorumdem sanctitas et (inter cætera pietatis officia) in fide propaganda, necnon catholica religione promovenda fervens studium et singularis industria innotescit. Nunc recens ex fide dignis scriptoribus et antiquissimis partim mss. codicibus, partim doctissimis annalium fragmentis collecta et heroico carmine illustrata, authore F. Augustino Bontemps Attrebatio, Lobbiensis monasterii benedictino. Duaci ex officina Joannis Bogardi, 1594. Qua occasione S. Dodonis Vitam addiderit tribus aliis, aperit ipse poeta in miraculo, quod ad finem dabimus. Cæterum Bontempius, qui et a suis Agathochronus et Euchronus appellabatur (erant enim tum Lobienses plerique monachi insigniter musophili), proxime sequitur Vitam inferius edendam, ligato sermone plus valens quam soluto. Judicium fer ex Argumento, Toparchiæ quartæ seu Vitæ S. Dodonis metricæ præmisso:
Dodo, parentibus satus fidelibus,
Sacro lavacri fonte post renascitur.
Ursmarus illi fit parens et lustricus,
Doctor, pater, susceptor et didascalus:
Hunc erudit sacris bonisque moribus.
Asceta factus quando vero Laubicus,
Præfecit hunc sedi patrem Gwaslericæ.
Quos pavit ore, rexit atque strenue.
Deserta spretor orbis alta Faniæ
Petens, casam pius inter extruit arbuta:
Orationibus vacans, miraculis
Claret: gravi confectus ævo, sidera
Poscit, solutus mortis arctis vinculis.
Multis coruscat interim miraculis.
Corpus sacratum templa servant Faniæ.
Toparcha, præsul, estque patronus loci.
[Annotata]
* Thierache.
§ II. S. Dodonis patria, tempora, discipulatus apud S. Ursmarum et præfectura Waslerensis cœnobii.
[Natus est S. Dodo in villa Valle, in pago Lomensi, id est in plaga orientali oppidi Cimaci (Chimay) olim in comitatu Namurcensi, nunc in provincia Hannoniensi;] Porro de S. Dodonis natalibus hæc ejus perhibuit biographus: Hic itaque beatus, inquit, bonorum præconio dignus, in pago Laomacensi extitit oriundus, in villa quæ vocitatur Vallis, tempore quo princeps Pippinus agebat in sceptris. Sed de pago Loamacensi et villa Vallis aliqua fuit controversia. Posuit Mabillonius [Annales Benedictini, ad an. 697, lib. XVIII, num. 54.] hanc villam in Fania; qua conjectura nixus, Joannes Baptista de Marne [Recherches sur l'ancien comté de Lomme, in Histoire du comté de Namur, part. II, pag. 608, edit. Paquot.] statuit intelligendam esse Vallem (le Vaux), inter Cimacum sitam et Longumpratum (Lompre), non procul a Fania; contra Thysius [Acta SS. Belgii, tom. VI, pag. 373.] contendit Vallem esse, vulgo les Vallees, Vallees, Valles, in pristina diœcesi Laudunensi, quatuor circiter leucis a Waslero distans, meridiem versus. Sed imprimis nuspiam a veteribus traditur S. Dodonis patria in Fania fuisse. Deinde difficultas aliqua est in nomine pagi. Molanus [Natales SS. Belgii, pag. 232.] et Mabillonius [Sæculum Bened. III, part. I, pag. 570.] , qui ambo S. Dodonis Acta certissime legerunt, scripserunt ille pagum Lomacensem, hic pagum Loamacensem; sed in exemplari ms. Lætiensi et in altero Lobiensi pagus Laoniacensis legitur; et demum in altero Lobiensi Laouiacensis apparet. Verum numquam alicubi exstitit Laoniacensis seu Laouiacensis pagus; et neutra appellatio ex corrupto vocabulo Laudunensi a librariis effingi potuit. Manifestum utique est Laomacensem pagum indicari, litera m in ni seu ui facillimo errore immutata. Et quidem in Vita S. Forannani a decessoribus nostris [Acta SS. tom. III Aprilis, pag. 811.] editum est: Fuit igitur in pago Loniaco, in villa quæ Calvusmons nuncupatur, loco in pago Lomaco; et, ut ab iisdem animadversum est [Ibid. pag. 812.] , in edito Lotharii III diplomate legitur Walciodorense monasterium conditum fuisse in pago Lunniensi, procul dubio pro pago Lummensi seu Lumensi. Nam Calvusmons, vulgo Chaumont, viculus prope Philippivillam, et Walciodorum jacebant in comitatu Namurcensi; quo comitatu fere repræsentabatur pagus sæpius dictus Lomacensis, sed etiam Lomacinsis, Lomacus, Lamacensis, Lomensis, Lommensis, Laumensis et Lummensis [Cfr De Marne, op. cit. part. II, pag. 596 et seqq; Duvivier, Mémoire etc. pag. 26 et passim; Vos, Lobbes, son abbaye et son chapitre, tom. I, pag. 421.] . Verumtamen in Polyptycho medii sæculi noni aliæ villæ positæ dicuntur in pago Lommacensi seu Sambriensi, aliæ in pago Lomensi [Ap. Vos, loc. cit. et ap. Duvivier, Mémoire etc. pag. 318 et 319.] ; sed facile ostendi posset Lommacensis et Lommensis vocabula promiscue sumpta fuisse; pagum Lommacensem seu Lommensem fuisse majorem, divisum in minores, quibus aliquando daretur indiscriminatim nomen majoris; sed hæc hujus loci non sunt. Vallis autem in pago Laomacensi non quæcumque vallis est, sed villa, seu prædium rusticum cum circumpositis servorum et colonorum casis; atque unius tantum hujusmodi villæ superest in pristini illius pagi finibus nomen aut memoria, scilicet Vaux, tribus chiliometris a Cimaco distantis, versus ortum æstivum, ad rivum Aquæ Albæ *. Exstat illic adhuc insigne prædium cum viginti plus minus domibus et capella S. Petri [Vander Maelen, Dictionnaire géographique du Hainaut, pag. 491.] ; unde fit ut in mappis Cassinii non Vaux legatur, sed Saint-Pierre, et in Polyptycho pristinæ diœcesis Leodiensis [De Ridder, Analectes p. s. à l'h. eccl. de la Belgique, tom. II, pag. 447.] altare Petri, ad oppidum Cimacum pertinens.
[8] [et quidem sub annum 681: mortuus vero esse videtur circa medium sæculum VIII.] Quo vero tempore natus sit S. Dodo ex præmissis verbis partim definiri posse videtur. Lucem scilicet vidit tempore quo princeps Pippinus agebat in sceptris seu major domus erat. Quam auctoritatem quum Pippinus anno 681 obtinuerit atque anno 714 cum vita amiserit, intra hoc tempus S. Dodo genitus fuerit oportet. Sed propius ejus ortus colligi potest ex ætate S. Ursmari, qui, teste Folcuino in Gestis abbatum Lobiensium [Ap. Pertz, Monumenta Germaniæ, tom. IV, pag. 58.] , obiit anno 713 dominicæ incarnationis,… Pippino agente in sceptris; quo tempore, quandoquidem abbas Waslerensis a S. Ursmaro constitutus fuit S. Dodo, hic non potuit non esse annis et moribus maturus; adeo ut necesse sit dicere eum non multo post annum 681 in lucem fuisse editum. Mortuum eum esse circa annum 725 scripsit Castellanus [Martyrologe universel, ad diem 1 oct.] ; anno circiter 730 anonymus monachus Donawertensis [Kirchen kalender der H. des O. des H. Benedictus ad 27 oct.] ; Herrera [Vidas de santos de la religion de S. Benito, tom. III, pag. 155.] anno 800; medio tempore, anno nempe 750 aut 760, conjecit Thysius [Acta SS. Belgii, tom. VI, pag. 370.] : quam conjecturam probavit V. V. Destombes [Vies des saints des diocèses de Cambrai et d'Arras, tom. III, pag. 118.] . Eumdem circa medium sæculum VIII obiisse suggessit V. V. Vos [Lobbes etc. tom. I, pag. 152.] , quod et nos in capite hujus Commentarii fecimus, qualemcumque verisimilitudinem secuti.
[9] [S. Dodo baptizatur a S. Ursmaro; aliquot annis post Lobiis ut discipulus admittitur;] Quod autem in S. Dodonis Vita dicuntur genitores illius, super ejus ortu gavisi plurimum, sanctum adiisse abbatem ac pontificem Ursmarum, deferentes secum quem genuerant infantulum, supplici flagitantes precatu, quo illum sacri baptismatis unda purificaret, suisque sacris manibus ex salutifero susciperet lavacro atque ut proprium filium in Domini educaret obsequium; atque eorum precibus vir sanctissimus, pie clementer annuens, gratanter peregisse, quod parentes pueri prece instantissima poscebant fieri, quum in illis diebus … morabatur in cœnobio Laubaco, quod nonnisi anno 689 [Ibid. pag. 56.] aut sequenti regendum suscepit [Thysius in Actis SS. Belgii, tom. VI, pag. 227 et seqq.] : hoc ita non intelligendum est quasi, quo tempore baptizatus fuit S. Dodo, eodem fuisset delatus Lobias; ita ut vel a cunis illic fuerit educatus aut nonnisi post infantiles annos baptizatus. Sed hæc verba accipienda sunt, quasi beatissimus puer brevi post nativitatem fuisset baptismo ablutus et S. Ursmaro oblatus, sed non nisi post annos aliquot eidem in discipulum et monachum traditus: quemadmodum de ipso S. Ursmaro in ejus Vita [Acta SS. tom. II Aprilis, pag. 560.] legitur: Editumque proinde puerum adultumque genitores doctoribus sanctarum scripturarum ad imbuendum tradiderunt; aut quemadmodum multo luculentius in S. Landelini Vita [Ibid. tom. II Junii, pag. 1064 et seq.] dicitur: Cumque bonæ indolis puerulus (Landelinus) primis adolescere inciperet annis, genitores ipsius eum B. Audberto pontifici, qui eum de sacro fonte susceperat, litteris imbuendum commendare studuerunt. Neque censendus est S. Ursmarus baptizasse S. Dodonem, postquam Lobiensis cœnobii regimen susceperat, sed quando in partibus Galliæ, in Fania scilicet et Theoracia, multos convertebat et construebat ecclesias, quæ adhuc supererant, quum composita est scriptio anonyma, ex ms. Lobiensi prius a Chesnio edita, et dein a decessoribus nostris [Ibid. tom. II Aprilis, pag. 562.] et a Thysio [Acta SS. Belgii, tom. VI, pag. 252.] repetita: quo labore functus est sanctus vir, priusquam Flandriam apostolico more peragravit et Lobiis sedem suam fixit. Morari autem nos non debet quod in corrupto Pippini Heristaliensis diplomate [Ap. Waulde, La vie et les miracles de S. Ursmar etc. pag. 338.] , præveniente gratia, clarissimus vir Dodo memorati viri (Ursmari) prædicatione tractus ad orthodoxam fidem perhibetur; erroribus enim scatet hoc documentum caretque auctoritate.
[10] [et monachus factus præficitur Waslerensi cœnobio; cujus origines ab aliis referuntur ad S. Ursmarum, ab aliis ad S. Landelinum.] Statuendum itaque videtur S. Dodonem natum esse sub annum 681 et continuo post baptizatum fuisse a S. Ursmaro Deoque mancipatum et ad annum 690 venisse Lobias, a sanctissimo viro instituendum in Dei lege atque etiam in monasticis institutis. Tantum autem profecit in sanctitate discipulus ut a magistro præpositus fuerit Waslerensi cœnobio: quoto ætatis anno latet. Supra dixi eum tum fuisse annis et moribus maturum, ne quidquam definirem, probe sciens aliquot sanctos, v. g. S. Franciscum Paulanum anno ætatis 19 [Acta SS. tom. I Aprilis, pag. 199.] , aliorum spiritualem præfecturam suscepisse. De Waslerensi autem cœnobio tria quæri posse videntur: quis ejus auctor; quæ instituta monastica in eo observarentur; ubi situm fuerit. In Folcuini Gestis abbatum Lobiensium dicitur S. Ursmarus monasterium Waslare ædificasse et in S. Dodonis Vita prædicto filio suo concessisse Dodoni. Sed S. Landelinus in sua Vita hoc idem ædificasse dicitur et in Gestis pontificum Cameracensium condidisse. Præterea tria supersunt diplomata, quæ quidem corrupta sunt et partim saltem ficta, sed quibus veteres traditiones proculdubio continentur; atque in his quoque S. Landelinus præcipuus auctor fuisse perhibetur.
[11] [Dagobertus I hoc cœnobium fundavit in favorem S. Landelini,] In primo autem, quod anno 640 a Dagoberto I, Lotharii filio, datum dicitur, sed aut annum 638 præcesserit oportet, aut a Dagoberto II, Sigiberti filio, inter annos 674 et 678 profectum est, hæc leguntur [Waulde, pag. 313; Miræus, Donationes Belgicæ, lib. II, cap. 1, Opp. dipl. tom. I, pag. 489; Brequigny, Diplomata etc. primæ stirpis, pag. 154 et 155; Vos, Lobbes, tom. I, pag. 412.] : Quare ego Dagobertus, rex Austrasiorum, pro anima Lotharii, piissimi regis patris mei, qui quadraginta quinque annis regnavit in Francia, persuasione et monitis salutaribus viri venerabilis Autberti, Cameracensis episcopi, inductus, concedo et dono Landelino Mauroso, ex prædone converso, prædium meum in Fania, Wallare dictum, … ut ibidem monasterium construat in honorem sanctorum apostolorum Petri et Pauli et personas instituat in perpetuum Domino Deo servituras. Secundum diploma, quod non minus corruptum aut fictum est, datum dicitur anno 642, sed regni domini Dagoberti, incliti regis, tertio decimo, quo annus Christi 634 designatur. Waulde, Miræus, Brequigny et Vos hoc secundum post primum ediderunt; sed nihil inde excerpimus, quum nonnisi prioris confirmatio sit. Tertium diploma Pippini Heristaliensis, anno 691 post prælium Textriense (siquæ fides sit) datum et typis expressum eorumdum [Waulde, pag. 324; Miræus, Suppl. ad Opp. dipl. tom. II, pag. 1126; Brequigny, pag. 325; Vos, tom. I, pag. 413.] opera. Quo diplomate traditur Pippinus monasterio religiosissimi viri et eximii prædicatoris Ursmari pontificis, quod est in Laubias, silvam Forestellam concessisse suaque confirmasse bona: Quidquid etiam, sic illic legitur, homo Dei Landelinus, qui primus in eodem loco laboravit, ipsi loco acquisivit et subjecit, eidem monasterio totum attribuo: videlicet ecclesiam de Alna cum omnibus appendiciis et possessionibus suis. Similiter monasterium Wallare, cum universis appendiciis suis, sicut eas piissimus rex Dagobertus ad preces bonæ memoriæ Auberti, Cameracensis episcopi, supradicto Landelino sub certis terminis expressas et monasterio Wallari pro sua fundatione deputatas donavit, ut sint ipsius ecclesiæ Laubacensis vera et firma possessio.
[12] [atque idipsum, traditum S. Ursmaro et monasterio Lobiensi, patrimonio suo auxit S. Dodo.] Sed et quartum protulit Wauldius [Pag. 338 et seqq.; Vos, tom. I, pag. 413.] diploma, non minus corruptum, quo ille idem Pippinus anno 697 perhibetur confirmasse donationem factam a S. Dodone. Verumtamen, quum S. Dodo in sua Vita legatur, fultus regis superni præsidio atque beati Ursmari animatus hortatu salutifero, omnem suæ possessionis hæreditatem beato principi Apostolorum delegavisse Petro, ad monasterium, quod … vocatur Waslerus; quod prædictus almus Ursmarus prædicto filio suo concessit Dodoni, hinc discere licet quantum patrimonium possederit beatus juvenis et Deo dicaverit. Ego Pippinus senior, diplomatis verba sunt, monasterio religiosissimi viri et eximii prædicatoris pontificis Ursmari, quod est in Laubiis super Sambrum fluvium, donamus in dotem ipsius ecclesiæ perpetuo possidendam terram et sylvam, quæ est inter rivum de Grunghart et rivum de Hergnaut, qui defluunt in Sambrum, quæ sylva Forestella dicta est ab antiquo. Verum quia, præveniente gratia, clarissimus vir Dodo, memorati viri prædicatione tractus ad orthodoxam fidem et baptizatus est, et monasterialibus disciplinis et conversioni mancipatus, consilio fidelis nostri Hydulphi, ducis Lotharingiæ, provocatus, monasterio Laubiensi, quod est in honorem S. Petri, principis apostolorum, donavit in eleemosynam perpetuam, universum fundum et patrimonium suum, monachus effectus, videlicet villas de Moustiers et de Bavis cum omni integritate dominii et universis terris, villis, pratis, aquis aquarumque decursibus, banno et justitia, servis et ancillis, sicut juste possedit, possidenda, in manu nostra resignando, et dictæ ecclesiæ subsignando, certis terminis concludens, authoritate nostra communita. Hæc autem sunt loca de præcinctura illius prædii: terminus aquæ, incipiens a loco qui dicitur Ralhiers usque de sub Moustiers, ad nemus S. Monegundis diffiniens; terminus sylvarum, nemus totum quod dicitur Eumont, usque ad aquam venientem de Walhiers cum omni territorio et pasnagio, et justitia in omnibus, et ab aqua de Walliers totum nemus quod dicitur Bruehl, et Fangias usque ad Levoion, usque ad Willenier, et alia sylva juxta Wilhies a monte qui dicitur Gomont, et Merdosum vadum usque ad villam de Wilhies, et nemus situm in confinio de Duchon.
[13] [Quomodo SS. Landelinus et Ursmarus, licet tempore disjuncti, monasteriorum Lobiensis, Alnensis et Waslerensis auctores dicti fuerint: ibi initio Regula benedictina servata non est.] Reliqua facile componi inter se possunt, si nempe dicatur S. Landelinus (quemadmodum ex ejus Vitali quet), ex familia Francica nobili et divite ortus, a Dagoberto I veniam obtinuisse patrimonium suum, quod ex bonis dominicalibus procul dubio constabat, monasteriorum et ecclesiarum constructioni impendendi; tria deinde incohasse monasteria, Lobiense, Alnense et Waslerense; eadem anno 689 aut sequenti tradidisse S. Ursmaro; ipse vero alio profectus esse et condidisse Crispiniense asceterium; S. Ursmarus initio tria illa rexisse; sed postea ad Alnense et Waslerense destinasse duos discipulos, quorum alter, S. Dodo, præesset Waslerensi. Quum itaque S. Landelinus hos conventus cœperit et S. Ursmarus eosdem perfecerit, ambo conditores exstructoresque dici possunt. Utrivis tribuatur trium illorum asceteriorum fundatio, hoc certum videtur in ea ab initio non admissam fuisse S. Benedicti Regulam, sed instituta S. Columbani aut leges ex variis sanctorum patrum scriptis collectas. Tum enim in Belgio nondum innotuisse videtur S. Benedicti Regula; sed S. Remaclus et S. Eligius S. Columbani usus et præcepta propagarant. Accedit quod S. Ursmarus more Scotico seu Hibernico episcopus fuit sine titulo et sede, ut S. Remaclus aliique abbates Stabulenses. Præterea S. Dodo, quum jam monachus esset, adhuc proprietarius erat; quod per alias licebat Regulas, nequaquam per Regulam S. Benedicti.
[Annotata]
* Eau Blanche.
§ III. Waslerensis monasterii et S. Dodonis reliquiarum cultusque ecclesiastici vices.
[Quemadmodum ex variis ejusdem monasterii vocabulis aliisque indiciis constat, Waslare monasterium, cui præfuit S. Dodo, situm erat ubi nunc Moustier en-Fagne.] De situ Waslerensis cœnobii aliquid etiam quærendum est. Dixit aliquis, a Miræo [Fasti Belgici, pag. 637.] adductus, hoc secundo lapide a Valentianis quondam stetisse, ubi nunc pagus Waler visitur: manifestus error. In Vita S. Dodonis legitur: Monasterium S. Petri et monasterium, quod ex nomine fluvii secus illud decurrentis vocatur Waslerus; apud Folcuinum: Monasterium Waslare dictum, versus Teorasciæ saltum, in finibus Faniæ; in S. Landelini Vita: Cœnobium in Templutensi pago, Waslaus dictum, disparatum octo millibus a Laubiis; in Gestis episcoporum Cameracensium: In villa Waslero monasterium; in corruptis Dagoberti et S. Autberti diplomatibus: Prædium regium, Wallare dictum, ut ibi monasterium construat in honore SS. Petri et Pauli; in priori Pippini diplomate: Monasterium Wallare; in Polyptycho Joannis, episcopi Cameracensis, quo continentur nomina villarum, quæ possidebat monasterium Lobbiense anno XIV regni Dni Lotharii, regis Francorum, id est Lotharingiæ, Christi 868 [Ap. Vos, Lobbes, tom. I, pag. 419.] : In Fania cella monasterii; in diplomate Odonis, Cameracensis episcopi, de anno 1112 [Duvivier, Memoire, pag. 514.] : Monasterium in Fania; in bulla Hadriani IV [Ibid. tom. II, pag. 458.] : Villa Monasterii cum ecclesia; in bullis Lucii III [Ibid. pag. 464.] et Cælestini III [Ibid. pag. 469.] : Monasterium in Fania. Atque illa Polyptychi appellatio plurimum consideranda est. Constat enim inde jam sæculo IX fieri cœptum ut, omisso Wasleri nomine, cella Monasterii in Fania diceretur, quamquam non statim desierit dici Monasterium Waslare, ut ex Folcuino aliisque documentis patet. Quapropter non dubito ab initio positum fuisse hoc monasterium, ubi nunc adhuc visitur Moustier-en-Fagne, non autem ubi exsurgit parochia Wallers, Walle seu Wallers-Saint-Hilaire. Imprimis vocabula cella Monasterii in Fania et Moustier-en-Fagne inter se conveniunt; secundo Moustier-en-Fagne usque ad finem prioratus fuit seu cella titulo S. Petri, dependens a Lobiensi monasterio, neque ulla exstat antiqua memoria prioratum ex vico Waslero illuc fuisse translatum; quin et patronatus Waslerensis parochiæ titulo S. Hilarii non erat penes Lobienses, sed penes abbatem S. Foillani [Pouillé de Cambrai du XIV siecle, ap. Leglay, Cameracum christianum, pag. 501.] . Tertio corpus S. Dodonis depositum fuit in Waslero Monasterio, seu in Monasterio S. Petri, videlicet in oratorio, quod erat ad lævam, ut in Vita legitur; atque nunc servatur in Moutier-en-Fagne, quin ullum reperiatur testimonium hoc ex uno templo delatum fuisse in alterum; quin ad hæc usque tempora superfuit S. Petri oratorium ad lævam; quarto, quamquam Waslerensis ecclesia non procul distat a Waslero rivo *, hic tamen hoc loco nonnisi sulcus aquarius est; contra inferius, ubi Moustier-en-Fagne consurgit, multo latior est. Quinto demum sibi adjacent in ripa sinistra Wasleri rivi vicus Moutier-en-Fagne et angustissima parochia Waslerensis; adeo ut, licet jam pridem Moutier-en-Fagne pars censeatur parœciæ Baviæ [Brasseur, Origines cœnobiorum Hannoniæ, pag. 92.] , olim tamen facile unus pagus fuerit; poterat itaque monasterium dici in villa Waslero atque hinc Waslare seu Waslaus appellari. Quæ res melius perspici poterit ex sequenti mappula topographica.
[15] [In vicinia sibi construxit S. Dodo cellulam, in qua diu sepultus jacuit. Ejus reliquiæ sæculo IX inde translatæ ad S. Petri oratorium, atque hinc sæculo X ad latus altaris S. Petri in templo.] Complures dixerunt de hoc Waslerensi cœnobio, videlicet Miræus [Origines cœnobiorum Benedictorum cap. 26, pag. 29.] , Colvenerius [Chronicum Cameracense et Atrebatense, pag. 531.] , Waulde [Vie de S. Usrmar etc. passim.] , Philippus Brasseur [Origines omnium Hannoniæ cœnobiorum, pag. 90 et seqq.] , Dionysius Sammarthanus [Gallia Christiana nova, tom. III, col. 77 et 78] , Hossart [Histoire du Hainaut, tom. I, pag. 62.] , Delewarde [Histoire générale du Hainaut, tom. I, pag. 49.] , Leglay [Chronique de Baldéric, pag. 505.] , Vos [Lobbes etc. tom. I, passim.] aliique. Omnibus eadem persuasio S. Dodonis monasterium in præsenti Waslero vico fuisse positum; hujus amplius nulla superesse vestigia; id postmodum translatum fuisse ad locum, ubi nunc Moustier-en-Fagne consurgit; et alia ejusmodi quæ nullam habent auctoritatem. Meliora aliunde colligamus, S. Dodonis reliquiarum vices inserentes. Ante annum 638, ut suo loco vidimus, Waslerum prædium seu villam a Dagoberto I accepit S. Landelinus, qui monasterium ibidem conderet. Venit dein ad annum 689 hæc sedes cum inceptis Lobiensi et Alnensi cœnobiis in S. Ursmari manus; cujus hortatu S. Dodo illud ditavit latifundiis et silvis et qui eumdem suum discipulum illi loco præposuit. Verumtamen hic ante mortem inde recessit, quo majorem quietem nancisceretur; et solitariam sibi cellam in vicinia construxit; ubi mortuus est et diu quievit. Interea B. Theodoricus, Cameracensis episcopus, quemadmodum in Gestis episcoporum Cameracensium [Ap. Pertz, Monumenta Germaniæ, tom. VII, pag. 416.] legitur, anno etiam 844 dedicavit monasterium in Vaslero, petente Hariberto, abbate Lobiensi. Qui vero Dodilo, tribus interjectis episcopis, ab anno 887 usque ad exordia sæculi X eamdem sedem occupavit, intellectis S. Dodonis miraculis, statuit sanctum a tellure illius cellulæ submovere, atque ad monasterium S. Petri, apostolorum principis, haud procul situm, cum honore congruo deferre… His itaque, Domino opitulante, patratis, per multa postmodum dierum curricula jacuerunt sancti viri pignora in prædicto beati Petri oratorio ad lævam in mausolæo …, donec admonitus est per visionem vir fidelis, Leutbertus nomine, ejusdem loci provisor, quatenus incunctanter ageret ut ab eodem locello seu angustiori mausolæo, in quo sancta membra jacebant, amoverentur atque in eminentiori loco ac digniori collocarentur. Ter eadem repetita visio, donec Fulbertus, qui ab anno 935 usque ad annum 956 Cameracenses infulas gessit, jussit Tresuguino, decano Avesnensi, indicta facere. Hic itaque, amoto sancti viro corpore de sarcofago, quod positum erat, ut prædiximus, a sinistra parte ecclesiæ, levaverunt illud secus altare principis Apostolorum Petri …, in quo nunc quiescens preces advenientium exaudit. Atque ab hoc tempore, ut cecinit Augustinus Bontempius [Sancta tetrarchia, pag. 139.] ,
Estque loci a Petro patronus Dodo secundus.
[16] [Sub annum 968 datur prioratus Ratherio, episcopo Veronensi; ibidem anno circiter 1140 in alia theca clauduntur S. Dodonis reliquiæ.] Aliquot annis post, scilicet sub annum 968, datus est hic prioratus Ratherio, celeberrimo episcopo Veronensi et Leodiensi, quem alii plurimum extollunt, alii mirum in modum elevant, sed qui sine controversia (ut erant illa tempora) eruditissimus fuit et qui jure merito libro cuidam suo pro titulo inscripsit Phrenesim, plerisque aliis applicabilem. Nolim hujus viri fata hoc loco prosequi, sed recitare dumtaxat pauca Folcuini in Gestis abbatum Lobiensium [Ap. Pertz, Monumenta Germaniæ, tom. IV, pag. 70.] verba: Dederat autem ei (silicet Rhaterio) et abbas, Folcuinus ipsemet, cum consensu fratrum villas Stratam et Gosiniacos, et abbatiolam S. Ursmari, et aliam quam Waslare monasterium vocant. Ex quibus verbis liquet eos errare qui statuant [Brasseur, Origines cœnobiorum in Hannonia, pag. 91.] Weslarense monasterium a Normannis eversum fuisse atque exinde loco mutatum. Ne nomen quidem tum mutatum est, sed dicebatur adhuc ad finem sæculi Waslare monasterium, licet jam pridem invaluisset appellatio cella Monasterii in Fania. Sed brevi tempore penes Ratherium mansit hæc cella seu prioratus; qui mox rediit sub potestatem abbatum Lobiensium. Ex quibus Lambertus I, qui ab anno 1139 decennium gessit abbatiale pedum, ipse dum adhuc viveret, corpus beati Dodonis, discipuli sancti Ursmari, de vasculo veteri in aliud paulo elegantius, industria fratris Joannis, qui tunc [in] monasterio degebat, paratum, accitis ex abbatibus vicinis quibusdam, cum benedictione episcopi et magna populi multitudine ac devotione transtulit. Hæc continuator gestorum abbatum Lobiensium [Ap. Dacherium, Spicilegium, tom. II, pag. 754, edit. in-fol.] . Ibi dein S. Dodonis corpus asservari solitum fuit; ejusque tumbam, inquit Philippus Brasseur [Origines cœnobiorum etc. pag. 92.] , in veteri quopiam sacello aut cellula videre est: id est, reliquiæ, clausæ lipsanotheca, (verisimiliter eadem, quam paravit ante medium sæculum XII industria fratris Joannis), asservabantur in templo; sed tumba, quæ et locellus, mausolæum et sarcophagus appellatur in Vita, remanserat in sacello seu cellula, dicta oratorio S. Petri positaque ad lævam, passibus aliquot ab ipso templo.
[17] [Turbidis temporibus reliquiæ collocantur Treluini; quod oppidum, iis præsentibus, salvum est, iisdem relatis, incendio conflagrat.] Innuit Philippus Brasseur bellorum temporibus sanctissimi abbatis reliquias in rurali illo templo relictas non fuisse. Consentit Augustinus Bontempius, narrans eas suis temporibus repositas fuisse in vicino oppido Treluino, in domo dynastæ (qui titulus nunc penes Merodios est); atque oppidum, iis præsentibus, salvum fuisse; iisdem autem inde relatis ad S. Petri templum, incendio deflagrasse. Sed audiatur ipsemet popularis religionis testis [Sancta tetrarchia, fol. V, pag. 144.] :
Cætera quid memorem? Applausus vulgique favores?
Quem penes illa fides, pietas, fiducia tanta,
Ut certo credant, re experti, voceque fassi,
Ac longa serie proavorum nempe periti,
Nullis oppidulis, pagis, domibusve, locisve
Flammæ vel pestis potuisse incommoda ferri,
Pignus ubi sacrum Dodonis corporis esset.
Hoc doctrix probat et rerum experientia mater.
Hoc nuper gestum sensit Terlonica tellus,
Pignora cum gremio dynastis in arce [Cfr Lebeau, Recueil de notices sur l'Ar. d'Avesnes, pag. 115.] foveret;
Militis haud rabiem, non flammæ experta favillas,
Tabida non pestis grassantis compita circum
Corpore tuta sacro, minima aut discrimina cernens:
Quæ populo precibus corpus repetente sacratum,
Lucis in exortu alterius cito proxima sensit.
Mens o læva nimis, propriis et credula semper
Viribus humanis, divis nec fidere docta!
Sole etenim primo, delata pignoris arca,
Munimen quæ sola fuit, sola arcis asylum,
Sulphureis sequitur subito color ignibus ater,
Involvens umbra magna terramque polumque,
Oppiduli in cineres redigens sata maxima, et arcem,
Et circum fuerant quæcumque novalia, et ædes,
Pignore præsenti sacro quæ illæsa fuere.
Quod cunctis etiam populis innotuit actum,
Et natis patres referunt, generique nepotum.
Tam clemens propriis Dodo fuit ipse colonis:
Ejus ut haud meritis ultricia mitteret arma,
Iracunda polo nec fulmina poneret ulla
Cunctipotens: (licet ipsa scelus deposcat iniquum);
Gens ubi devota servaret pignora mente;
Tantis Dodo fuit meritis gestisque coruscus!
[18] [Templi, oratorii S. Petri, cellulæ S. Dodonis] In conditione autem rerum, quam paulo supra secundum Philippum Brasseur indicavi, nihil mutatum usque ad extremum sæculum XVIII. Venditæ tum fuerunt prioratus ædes, quæ tamen non fuerunt dirutæ; atque ipsum templum melioribus temporibus divino cultui fuit redditum. Sed quum accolæ ad trecentos non ascendant, aliquandiu parochus Helpræ seu Eppiæ Silvestris ibi sacra fecit, nunc parochus Baviæ. Sacellum autem, in quo beatissimi abbatis olim quiescebant reliquiæ, quum ruinam traheret, ante quinquennium dirutum est et contra templum denuo ædificatum; in quod illatum vetus altare et vetustissima capsa reliquiaria. Alterum sacellum olim surgebat, a monasterio S. Petri haud procul situm, hoc ipso scilicet loco ubi S. Dodo ultimos vitæ annos egisse tradebatur. Prioratus emptor hoc dirui jussit; quamobrem ejus loco crux terræ inserta est. Quæ quum sublata fuisset, quadraginta inde metris, in agro communi pia cellula condita fuit. Quarum rerum testis Merodia domus, Treluini in vicinia habitans, dicitur cogitare monasterii restaurationem, accitis monachis Trappensibus: quod consilium cum avita ejus pietate utique convenit.
[19] [ejusque reliquiarum fata usque ad hanc diem.] Quomodo autem reliquiæ, quæ fere omnes adhuc habentur, turbulentis illis temporibus manus impiorum effugerint, frustra sciscitatus sum. Effugerunt tamen atque anno 1856 auctoritate archiepiscopi Cameracensis visitatæ et approbatæ sunt, ut constat ex sequenti vicarii generalis Philippe scriptiuncula [Vos, Lobbes etc. tom. II, pag. 593.] : Anno Domini 1856, 20 mensis julii, nos vicarius generalis Cameracensis, delegatus ab archiepiscopo Francisco Renato Regnier, recognovimus sancti Dodonis reliquias, in sacello de Moustiers repositas, easdemque fidelium venerationi publice exponi permisimus, atque præfati archiepiscopatus sigillo dictas reliquias munivimus, præsentibus dominis Joanne Baptista Larsonneur, Treloni decano, Joanne Baptista Menet, in Baives et Moustiers parocho, Simone Hannoteau, in Wallers parocho, de Merode, Treloni comite, hujus loci de Moustiers domino, nobiscum hoc signatura attestantibus. Sequuntur subscriptiones. Errant itaque VV. VV. Destombes [Vies des saints des diocèses de Cambray et d'Arras, tom. III, pag. 119.] et Vos [Lobbes etc. tom. II, pag. 381.] , ubi narrant S. Dodonis reliquias servari aut cultum vigere in præsenti parochia Waslero, non autem in templo Monasterii in Fania. Neque parochus Waslerensis, sed Baviensis et Monasteriensis, particulam aliquam ossis dedit templo parochiali Lobiensi. Costa enim, quæ olim Lobiis in monasteriali templo asservabatur [Raissius, Gazaphylacium Belgicum, pag. 288.] , ad finem sæculi XVIII cum aliis plerisque reliquiis periit [Vos, Lobbes etc. tom. II, pag. 359.] . De cultu populari paulo mox.
[Annotata]
* vide infra ann. f ad cap. I Vitæ.
§ IV. De die obitus et cultus S. Dodonis. De singulari quadam renibus laborantium consuetudine.
[Quamquam ante hominum memoriam festum S. Dodonis agerent Lobienses die 29 octobris,] Extra controversiam est natalem S. Dodonis legitimum seu diem cultus ecclesiastici esse 29 novembris. Verumtamen dissipandæ sunt aliquot nebulæ. Molanus in editione Usuardi anni 1568 edidit in auctariis ad diem 28 octobris: Eodem die deposito beati Dodonis monachi, discipuli sancti Ursmari episcopi; et ad diem 29 octobris: Dodonis confessoris, cujus corpus quiescit apud Monasterium in Fania. In editione vero anni 1573 ad diem 28 octobris: Faniæ, depositio B. Dodonis monachi, discipuli S. Ursmari episcopi. Ad diem vero sequentem in posteriori hac editione dedit nihil; sed in Indiculo sanctorum, quem eidem editioni subjecit, hæc tradidit [Indiculus sanctorum Belgii, fol. V, 24.] : Obiit (S. Dodo) in die Simonis et Judæ apostolorum; sed Lobium transfert eum in diem sequentem, celebrans festum duplex minus; postea vero festum duplex majus celebravit, ut ex kalendario Lobiensi, edito a Vossio [Lobbes etc. tom. I, pag. 404.] , patet. Neque tum recenter inceperant Lobienses die 29 octobris S. Dodonis festum agere; sæculo enim fere ante scripserat Trithemius [De viris illustribus ordinis S. Benedicti, lib. III, cap. 268, Opp. pag. 105, edit Busæi.] : De S. Dodone abbate. Dodo, monachus Lobiensis et postea abbas Waslerensis cœnobii, vir sanctus et Deo devotus, atque monasticæ disciplinæ propagator magnificus, magnis fertur claruisse virtutibus. Cujus festum celebratur IV kalendas novembris. Inde in kalendario ms. sanctorum ordinis S. P. N. Benedicti, quod anno 1527 Ferdinandus de Valye, monachus Cisterciensis in Antverpiensi S. Salvatoris cœnobio, absolvit, ad eamdem diem 29 octobris legitur: S. Dodonis, abbatis Waslerensis, prius monachi Lobiensis.
[21] [sanctus tamen abbas, qui ab aliis decessisse dicitur die 1 octobris, ab aliis 28 octobris, auctoritate Molani ab omnibus fere celebratur ad diem 28;] Neque ab illis suis dictis umquam recessit Molanus. Nam in Natalibus sanctorum Belgii, quos anno 1595 Lovanii edidit et qui post ejus mortem denuo venerunt in lucem Duaci opera Raissii, ad diem 28 octobris legitur: Obiit in die sanctorum apostolorum Simonis et Judæ sed transfertur in diem sequentem. Adeoque in Kalendario Belgico, quod illis Natalibus præmissum est, venit S. Dodonis nomen ad diem 28 octobris. Quæ non scripsit, nisi postquam nactus erat S. Dodonis Vitam. Verumtamen in tribus ejusdem Vitæ exemplaribus, quæ penes me sunt atque etiam in eo, quod ad Mabillonium [Cfr Acta SS. Ord. S. Benedicti, sæc. III, part. I, pag. 571.] Lobiis missum est, legitur: Venerabilis Christi famulus die kalendarum octobrium seu 1 octobris animam polorum reddidit astris. Neque alia legit Bontempius in Lobiensi codice, qui ei inter pangenda carmina præluxit, ut ex his ejus versibus patet [Sancta tetrarchia, fol. v. 136.] :
Annis maturus, naturæ jura kalendis
Octobris solvit.
Quare Mabillonius in Kalendario Benedictino, quod initio Sæculi sui III pro more confecit, ejusque exemplum secutus Castellanus in Martyrologio universali annuntiarunt ad diem 1 octobris ejus natalem; sed postea [Martyrologe universel, pag. 1008.] Castellanus eumdem ad diem 28 octobris transferri jussit, victus verisimiliter Molani auctoritate. Et quidem tanta fuit hujus viri prudentia et sobrietas, ut vix intelligi possit quomodo S. Dodonis depositionem seu mortem signasset ad diem 28 octobris et scripsisset eum illa die obiisse, nisi hæc in libris suis invenisset. Atque etiam Lobiis aliquando receptum fuit ut obitus S. Dodonis signaretur ad diem 28 octobris, ut ex Chronico ms. [Vos, Lobbes etc. tom. I, pag. 152.] constat; et in libro ms. Peristephano, quo decessores nostri concluserunt innumeros sanctorum natales, collectos ex kalendariis, video S. Dodonis festum adscriptum ad eamdem diem secundum kalendarium quoddam Leodiense; quamquam in breviariis Leodiensibus extremi sæculi XV et sequentium temporum nihil hujusmodi reperio. Quidquid id est, Molanum secuti sunt Walasser in Martyrologio Canisiano (ubi etiam ad diem 29 octobris S. Dodo recensetur), Wion in Ligno Vitæ, Ferrarius in Catalogo generali sanctorum, Menardus in Martyrologio Benedictino, Willotus in Martyrologio Belgico, Davroultius in Floribus exemplorum, Miræus in Fastis Belgicis et Burgundicis, Bucelinus, Herrera, Cherlius et Lechnerus in Menologiis Benedictinis, De Ram in Vitis SS. Butleri aliique; quorum catalogum claudat Philippus Brasseur hoc disticho [Panegyricus SS. Hanoniæ, pag. 143.] :
Dum Simon et Judas bifido recoluntur honore,
Sanctus apud Fanias Dodo reliquit humum.
[22] [a paucissimis die 27. Quare nos de eo hac die dixerimus.] Errore unius diei retulit Saussayus in Martyrologio Gallicano et secundum eum Donawerdensis Menologus S. Dodonis nomen ad diem 27 octobris. Quamvis itaque unius Molani auctoritate inducta fuerit persuasio S. Dodonem die 28 octobris obiisse, quum tamen passim in martyrologiis aliisque id genus libris ejus natalis signatus sit ad diem 28 octobris, licet ejus festivitas ageretur die proxime sequenti; noluimus a communi via recedere, maxime quoniam in prætermissis nos aut decessores nostri non semel promisimus nos de eo dicturos ad diem 28 octobris. Verumtamen, si aliquando ejus restituatur festivitas aut in diœcesi Cameracensi aut in Tornacensi (in priori enim jacet Monasterium in Fania, in posteriori Lobiæ), pro veteri more statuenda erit die 29 octobris. Atque operæ sane pretium esset restitui S. Dodonis festivitatem, quæ nunc nuspiam agitur; sed et aliorum patronorum Lobiensium, quorum nunc plerique cultu ecclesiastico omnino carent.
[23] [Unde factum sit ut peregrinantium numerus ad S. Dodonis reliquias plurimum imminutus sit. Quid sentiendum de more infirmorum, dorsum tumbæ applicantium,] Olim die 29 octobris magnus olim accurrebat Monasterium in Fania peregrinantium numerus; qui plurimum imminutus est, forte quod tamdiu neglectum jacuit oratorium S. Petri. Ibi enim tumba servabatur lapidea, ad quam dorsum atterere amabant infirmi; quod quum facere amplius non liceret, per pristinarum consuetudinem abolitionem ipsa pietas, quæ eis nitebatur, paulatim decrevit et senuit. Quum enim in populari religione hoc passim obtineat ut inter sanctos et res, quarum causa invocantur, communitatis aliquod exstet vinculum, sæpe fit ut hæc communitas non alia sit quam similitudo qualiscumque vocabulorum. Sic memini me alibi ostendere SS. Clarum et Claram invocari propter aeris claritatem, et S. Mummolenum pro sanatione puerorum mussitantium (theotisce Mommelen). Similiter, quamquam inter nomen S. Dodonis, quo pater aut avus a pristinis Germanis indicati fuisse videntur [Cfr Adelung, Wörterbuch, V° Dod.] , et dorsum, vulgo dos, nulla sit congruentia, nisi consonantia quædam inter Dodo et dos dos, hinc tamen factum ut jam pridem imploretur S. Dodonis patrocinium ab infirmis dorso aut renibus laborantibus. Pertinet deinde ad ingenium gentis Germanicæ ut nihil factum habeatur, quin tactus interveniat; ut omittam res hominesque etiam tangi ad amorem et fiduciam significanda: sed de his fusius alibi disputavi [Acta SS. tom. X Octobris, pag. 855.] . Atque hinc profectum est ut infirmi ad res, quæ S. Dodonis aut fuerunt aut fuisse censentur, dorsum applicent: in quo more non plus superstitionis est quam in tactu fimbriæ vestis Christi Domini, aut in applicandis Pauli sudariis et in umbra Petri excipienda.
[24] [et Lobiis lapidi sepulcrali abbatis Caulier.] Monasterii in Fania, ubi tamen inter incolas perseverat S. Dodonis, qui et patronus habetur, veneratio et pie invocandi usus, desiit fere prisca illa consuetudo; sed Lobiis adhuc perseverat in crypta templi parochialis S. Ursmari, ad quam olim monachorum et accolarum erat cœmeterium. In crypta scilicet illa exstat lapis sepulcralis Guilielmi Caulier, merentissimi sæculo XVI Broniensis et Lobiensis abbatis, in quo ejus effigies, sacerdotali seu potius episcopali habitu, duobus baculis pastoralibus propter duplex benefificium intra ulnas compositis, admirabili sculptoris arte expressa est. At plebs sibi persuasit hunc titulum esse S. Dodonis; quem idcirco ad avertendos renales morbos invocare amat, dorsum etiam saxo applicans. In hoc certe erratur; sed non erratur in implorando S. Dodonis auxilio. Nihil itaque mirum, si sæpe Deus, etiam recentioribus temporibus, simplicium hominum exaudiat preces, sanctissimi Waslerensis abbatis interventu fultas [Vos, Lobbes, tom. II, pag. 267.] . Binchii etiam, ubi olim servabantur pleræque patronorum Lobiensium reliquiæ, viget S. Dodonis cultus.
VITA S. DODONIS ABBATIS WASLERENSIS
secundum duo exemplaria mss. Lobiensia et tertium Lætiense.
Dodo, abbas Wasleriensis in Belgio (S.)
BHL Number: 2207
EX MSS.
PROLOGUS.
[Sancti, qui per Dei gratiam ad gloriam pervenerunt, et quos inter S. Dodo, laudandi sunt.] Incipit prologus super Vita eximii confessoris Christi sancti Dodonis, discipuli beatissimi patris nostri Ursmari, episcopi et confessoris. — Benignitas nostri Salvatoris semper adest parata in salutem eorum, quos prædestinavit ad capessenda futura præmia vitæ. Et, sicut ipse in Evangelio spiritualiter docuit, quosdam mane, quosdam hora tertia, quosdam sexta et nona, quosdam etiam undecima ad excolendam vineam suam convocat; quia quibusdam in infantia, quibusdam in juventute et adolescentia, aliquibus etiam in senectute spiritualis assumere sationis concedit laborem. Nec difficile est manui ipsius inveteratos scelerum corrigere mores, qui etiam Leviathan dentibus absorpto[s] armilla suæ misericordiæ revocavit ad vitam, et ad recipiendam suæ bonitatis fiduciam, eos ipsos, quos taliter dentibus ejus excussit, principes in cælesti curia ascivit. Ex his enim scimus esse prophetas; ex his quam maxime constat judex ille apostolorum numerus; ex his insignis confessorum numerus ac monachorum, mirabiliter ornatus, consistit; de quorum collegio etiam hunc ipsum esse constat, de cujus vita ego, pauperculus ingenio, non sine magno timore aliquantulum loqui præsumo. Sed potens est Deus os meum ad propalandi servi sui magnalia aperire, qui os asinæ ad increpationem reseravit prophetæ. Itaque ex his, quæ mihi veredicorum narratione comperta sunt, aliqua incipiam narrare. — Explicit prologus a.
ANNOTATUM.
a Monuimus in Commentario prævio, num. 4, hunc Prologum, qui ab exemplari Lætiensi absit, etiam præmissum esse Vitæ S. Landelini, in his nostris Actis editæ ad diem 15 junii.
INCIPIT VITA BEATI DODONIS CHRISTI CONFESSORIS.
CAPUT PRIMUM.
S. Dodonis pueritia, discipulatus sub S. Ursmaro, dotatio monasterii
Waslerensis, hujus asceterii præfectura, secessus in proximam
solitudinem, miracula, sepultura in cellula.
[Literis mandandæ res sanctorum.] Creator igitur cælorum dominusque angelorum, trinam regens machinam rerum, humanos condolens miseratus errores, ut ad paradisi felicitatem, unde præcepta divina violando decidimus, obediendo rediremus, revocare cupiens per suorum custodiam mandatorum, summos terrigenas totius direxit orbis per climata; quorum sonus ad ultimos usque perveniens mundi fines, corda eorum, qui prædestinati erant ad vitam æternam, penetraliter inflammavit; adeo ut nonnulli eorum mererentur fieri Christi confessores; quos nunc gaudet mater ecclesia se habere duces atque rectores. Licet igitur nullius mortalium lingua tanti regis militum prævaleat condigne effari gesta, tamen ne oblivioni traderentur penitus, paucas e pluribus, quas in hoc sæculo positi egere virtutes, illorum posteri comprehendere utcumque studuerunt studio sagaci: scientes verissime, quia sermones et actus humani *, certius tenentur quam soli memoriæ commendati. Procerum itaque mundi fuerunt pedissequi martyres inclyti, confessoresque magnifici; qui, spretis ex asse concupiscibilibus sæculi pompis, mente et actu sese divinis mancipaverunt præceptis. De quorum etenim conversatione quamvis parva, ob audientium tamen commoda, dicam aliqua, ne sermo incultus fastidium generet auditoribus.
[3] [S. Dodo, Valle prope Cimacum natus, baptizatur a S. Ursmaro, cui educandus traditur.] Hic itaque beatus, bonorum præconio dignus, in pago Laomacensi a extitit oriundus, in villa quæ vocatur Vallis, tempore quo princeps Pippinus, cognomento Crassus *, agebat in sceptris b. Super cujus ortu genitores ejus * gavisi plurimum, sanctum adierunt abbatem ac pontificem * Ursmarum c, deferentes secum, quem genuerant infantulum, supplici flagitantes precatu, quo illum sacri baptismatis unda purificaret, suisque sacris manibus ex salutifero susciperet lavacro, atque ut proprium filium in Domini educaret obsequio d. Quorum precibus vir sanctissimus, ut erat semper animo * benignissimus, pie clementerque annuens, gratanter peregit, quod parentes pueri prece instantissima poscebant fieri. In illis namque diebus, laudabilis ac Deo per omnia devotus Ursmarus, pontificali benedictione insignitus, morabatur in cœnobio Laubaco; in quo monachorum turbam quam plurimam, seu plebem popularem non modicam prædicationibus continuis ac monitis salubribus, ut ad cælestem secum properarent patriam, die noctuque monebat, cupiens cum apostolo dicere: “Ecce ego et pueri mei quos mihi dedit Deus.” Erat enim vere dignus beatus Ursmarus, moribus modestus, eloquio gratiosus, et omni morum honestate redimitus, rectam conversationem habens cum omnibus hominibus. Quæcumque Deo placita esse cognovit, mente tractavit, lingua docuit, et opere exercuit. Nulli umquam nocuit, cunctis prodesse studuit. Providebat bona, non tantum coram Deo, sed etiam coram omnibus hominibus. Studebat quippe totis viribus, seipsum exemplum bonorum actuum præbere in omnibus. Qualis etenim quantusque fuerit, scire qui cupit, in libello, qui de actibus illius est editus *, facile cognoscere poterit.
[4] [In sacris literis et virtute multum proficit;] Multis siquidem bonarum virtutum actibus pollens, filiolum suum bonæ indolis effæbum, præfatum videlicet Dodonem, litterarum studiis tradidit. Qui tanto celerius divinarum fluenta Scripturarum epotavit, quanto arctius ætatulam suam Sancto Spiritui mancipavit, sciens esse scriptum, quia nulla ad discendum mora est, ubi Spiritus Sanctus doctor adest. Peractis denique annis infantiæ, atque in pueritiæ pubescens ætate, totum se in Dei transfudit servitutem. Nitebatur quidem puer strenuus totis fieri viribus vir perfectus *, terrena cuncta despiciens, ac cælestia inhianter concupiscens: divitias, quas habere poterat in mundo, ore ac manu recondebat cælo. Erat etenim eleemosynarum dapsilitate largifluus, corpore castus, mente devotus, facie decorus, colloquio temperatus, prudentia serenus, commercio sanctimoniæ illustratus, sermone verax, censura justitiæ tenax, spe longanimis, humilitate insignis, charitate refertus, benignitatis mansuetudine diligendus. Æquum erat * diligi a cunctis, quem compserant hujusmodi ornamenta justitiæ insignis. Nam cælestis eum sic * decoravit penetraliter sapientia, ut competens foret ascribi in supernorum civium curia.
[5] [fit monachus, abbas et eremita;] Cumque quotide probis moribus multipliciter polleret, maluit religiosorum vitam imitari monachorum, quam adulationibus inanibusque favoribus sæcularium decipi hominum, memorans illius prophetici sermonis: “Popule meus, qui te beatum dicunt, ipsi te decipiunt.” Fultus igitur jam dictus felix Dodo regis superni præsidio, atque beati Ursmari animatus hortatu salutifero, omnem suæ possessionis hæreditatem beato principi apostolorum delegavit Petro, ad monasterium e, quod ex nomine fluvii secus illud decurrentis vocatur Waslerus, quod prædictus almus Ursmarus prædicto filio suo concessit Dodoni f. Ipse vero sacer Dodo in omni opere justificatus a Deo, frequentiam devitans hominum ad se venientium *, et magis solitariam eligens vitam quam conversationem publicam, cellulam g sibi fecit construi non longe a suo monasterio; in qua, jejuniis et orationibus vacans die noctuque, indefesse famulabatur Domino, cui complacere gestiebat corde et animo.
[6] [tentationes vincit ægrosque sanat;] Cumque in ea multis diebus ob amorem Dei, ab humanis aspectibus maneret sequestratus, corpusculum suum multimoda macerans inedia, Christus, qui suis pollicitus est fidelibus dicens: “Ecce ego vobiscum sum omnibus diebus usque ad consummationem sæculi, insurgentes adversus tyrunculum suum insanos vitiorum tumultus dexteræ suæ virtute prostravit, omniaque antiqui hostis præstigia a milite suo proturbavit. Tentatione quoque carnis ab illo penitus remota, * consecuta est eum e vestigio plurima miraculorum efficacia: nam cæci et claudi, adminiculo amicorum ac parentum suorum sustentati, ad cellulam sancti viri frequenter sunt deducti; qui, Christo auspice beatoque viro interveniente, optata recepta sanitate, ad propria habitacula repedarunt absque alicujus sustentatione. Nexibus quoque ferreis h quidam propriis criminibus exigentibus colligati, cum ad limen cellulæ illius sese prostravissent devoti, suffragantibus meritis beati viri, vinculis ferreis absoluti redierunt ad domum suam, gaudio magno perfusi.
[7] [tandem sanctimonia et annis maturus moritur die 1 octobris et sepelitur in sua cellula.] Postquam vero venerabilis Christi famulus moribus maturus et annis, deposito onere carnis, consummasset cursum vitæ præsentis *, die kalendarum octobrium i animam claris polorum tradidit astris, quæ nunc spiritibus juncta angelicis, in curia paradisi fruitur gloria vitæ perennis, et stolam obtinet æternæ jocunditatis. In cella k denique, quam sibimet ipse construxit, quamque conversando beavit, sacro sanctum corpus ejus * multo tempore jacuit exanime, in qua cunctipotentis clementia multimodarum virtutum patravit opera; quæ ob prolixitatem sui scriptoris stylus nequivit * comprehendere omnia. Verum quia per incuriam scriptorum solent a memoria recedere sanctorum gesta, quæ Dominus operari dignatus est ob illorum merita, dignum putavi huic paginæ aliqua inserere, licet e multis perpauca, quæ ad memoriam beatissimi Dodonis, Domino adminiculante, patrata sunt miracula, quia “secreta regis, ut ait angelus Tobiæ, abscondere bonum est, opera vero Dei revelare et confiteri honorificum valde est.”
ANNOTATA.
a Vide de hoc loco et de pago Laomacensi seu Lommensi et de villa Valle Commentarium prævium, num. 7.
b Cognomento Crassus omittitur in ms. Lætiensi et apud Mabillonium. Intelligitur Pippinus Heristalius. Diximus de ætate S. Dodonis in Commentario prævio, num. 7: ubi videre est singularem biographi dictionem agebat in sceptris etiam apud Folcuinum legi; ita ut alter alteri præluxerit.
c S. Ursmari Acta data sunt ad diem 18 aprilis.
d De S. Dodonis educatione pauca dicta sunt in Commentario prævio, num. 8. Omnes norunt a S. Benedicto admissam fuisse puerorum oblationem et institutionem. Sed sæculo VII in aliis quoque monasteriis a teneris offerebantur pueri et instituebantur; et quidem in domibus episcoporum et presbyterorum, atque in aliis piis locis omnibus, tum in urbe tum rure, scholæ erant, ne clerus deficeret. Ad quas scholas qui admittebantur, aut creabantur monachi, aut clerici, lectorum albo inscripti. Sed quoniam per S. Martinum Vercellensia S. Eusebii instituta per Gallias propagata erant, clerici passim omnes erant tum ibidem monachi. Sed de his rebus in hoc ipso tomo alibi fuit sermo. Hoc unum monendum S. Dodonem per parentum oblationem factum esse monachum, omni ad sæculum redeundi præclusa via: postea inductum est ut liberum esset oblatis pueris parentum oblationem ratam non habere.
e Vide de hac donatione Commentarium prævium, num. 11.
f De Waslerensi monasterio, quod hoc ipso loco constitisse, ubi nunc cernitur Moustieren-Fagne, demonstare conatus sum, dixi in Commentario prævio, § III. Quod vero ex nomine fluvii secus illud decurrentis vocari Waslerus perhibetur, hoc mihi plane incertum est. Ut mittam hunc rivum non hoc nomine jam pridem appellari, Waslerus, Waslare seu Waslaus ex iis videtur compositum esse vocabulis, quibus non rivus significetur, sed pratum seu terra communis graminosa. Waso enim, ex quo gallicum gazon descendit, gramen est; et lare, laer, leir, qua finalitate multa nomina locorum in Belgio desinunt, pratum seu arvum commune [Cfr Kreglinger, Memoire sur les noms des communes de la province d'Anvers, dans les Bulletins de la Comm. de statistique, tom. III, pag. 215.] . Waslaus videtur esse corruptela, admissa propter vicinas silvas; nam laus (quod etiam in Stabulaus apparet), loo, leia, le, etc. plerumque silva, sed et aliquando locus est. Verum silva graminosa intelluctu caret. Quibus adde rivum, qui præsentem vicum Waslerum et Monasterium in Fania præterlabitur, Merdosum vadum, vulgo Merdris, vocari: quod nomen jam apparere in charta Odonis, episcopi Cameracensis, de anno 1112 [Duvivier, Mémoire etc. pag. 515.] : ut omittam diploma Pippini, de quo in Commentario prævio, num. 11.
g Hujus cellulæ vices explicatas vide in Commentario prævio, num. 16.
h Sæpius jam diximus de hoc pœnitentiæ genere, quod viri gravissimis criminibus rei, maxime parricidæ, obibant. Erat in hoc positum ut, vinculis ferreis, in loricæ formam confectis, onusti S. Petri limina aliaque loca sancta ambirent, donec tandem miraculo aut sponte rumperetur ferrum. Quod remissionis divinæ signum censebatur.
i De mortis die vide Commentarium prævium, numm. 17 et 18.
k Jam in tomo VII Octobris, et non semel postea, docui hoc fere in more fuisse positum ut eremitæ in sua cellula, quam virtutibus ornarant, sepelirentur.
* supple literis mandati.
* c. C. ab. Læ.
* illius Læ.
* p. a. a. Lo.
* a. s. Læ.
* ed. est. Læ.
* t. v. v. p. f. Læ.
* E. æ. Læ.
* N. s. e. c. Læ.
* confluentium Læ.
* et ad. Læ.
* p. v. Lo.
* illius Læ.
* non potuit Lo.
CAPUT SECUNDUM.
Miracula; corporis elevatio; circumlatio per pagos Porcinensem et Bracbatensem; furis pœna; epilogus.
[Dodilo, episcopus Cameracensis, audiens ad S. Dodonis sepulcrum miracula fieri,] Mirabilis itaque in sanctis suis Deus mirabilium operum suorum miraculis confessorem suum mirabiliter glorificavit Dodonem; quæ nec ex toto comprehendere quivimus scripto, neque penitus supprimere debemus silentio; quia æquum non est servorum Christi opera latitare sub modii umbra, ceu prodit lectio Evangelii: “Videant, inquit, opera vestra bona, et glorificent Patrem vestrum qui in cælis est.” Cum igitur cunctorum modificatori placeret Domino innotescere hominibus, cujus meriti foret in cælo, qui ab hominibus venerabatur in mundo *, fama vulgata est de illo, pervenitque a narrantibus usque ad aures præsulis eximii Dodilonis a, qui eo tempore Cameracensis episcopi cathedram decenter regebat, quod in quibusdam diœcesis suæ partibus margarita, ornamento superni regis apta, jaceret abscondita, corpus videlicet Dodonis, Christi confessoris, cujus celebre nomen, multis prodentibus miraculis, jam innotuerat apud nonnullos circummanentes. Qua de re plurimum gaudens, episcopus, multimodas * retulit cunctipotenti gratias; dicens se fore felicem, eo quod in diebus sui episcopatus talem propalasset thesaurum Dominus.
[9] [archidiaconos aliosque mittit, qui elevent ejus corpus: mulier a chiragra curatur.] Proinde, cum suis archidiaconibus b cæterisque suæ sedis * commanupularibus consilio inito, direxit propere ad cellam, in qua auditu didicerat sancti Dodonis membra pausare, seniores sapientesque sacerdotes, qui sanctum a tellure illius cellulæ submoverent; atque ad monasterium sancti Petri Apostolorum principis, haud procul situm, cum honore congruo deferrent. Illi autem, pii patris obtemperantes monitis absque ullius dilationis cunctatione, illo usque perrexerunt, et quod illis visum fuerat, digne perfecteque impleverunt. Perfundente * itaque lympha sacrosancti corporis artus, linteis candidis et optimis circumdederunt eos, et in monasterio præfato honorifice collocaverunt, dulcisonis Domino pangentes vocibus odas. Miraculum etenim, quod ob venerationem confessoris sui eodem in loco patravit Dominus, dignum est bonorum hominum intimare auribus. Quædam igitur mulier, omni brachiorum virtute dissoluta, adeo ut neque dextera manu aut læva panem prævaleret ad os suum deferre, confidens de sancti virtute viri, cum de aqua illa, qua membra sancta fuerant abluta, sua perfunderet brachia cyragrico * dolore constricta *, illico, diu optata sanitate recepta, ad propria ovans repedavit habitacula.
[10] [Leutbertus ter a Deo admonetur ut corpus honestiori loco collocetur;] His itaque Domino opitulante patratis, per multa postmodum dierum curricula jacuerunt sancti viri pignora in prædicto beati Petri oratorio c ad lævam in mausolæo, quod nunc usque jacet in eodem solo *, donec admonitus est per visionem vir fidelis, Leutbertus nomine, loci provisor, quatenus incunctanter ageret * ut ab eodem locello, in quo sancta membra jacebant, amoverentur, atque in eminentiori loco ac digniori collocarentur. Qui cum semel ac bis terque fuisset hujusmodi visione pulsatus, et dissimulasset Christi nuntiare sacerdotibus, quorum officio tale oportebat exequi opus, acrior ei contigit admonitio, videlicet corporis præmaxima febricitatio, adeo ut crederet se rebus humanis penitus eximi, et pro contemptu ad loca pœnalia deduci. Quapropter, cogente corporis dolore prævalido, perrexit festine Tresuguino dicere decano d, quod illi revelatum fuerat jam tertia visione de sancto viro. At ille citatim nuntiavit episcopo, Fulberto e *, qui illis diebus auctus erat infula præsulatus Cameracensis ecclesiæ, ditatusque honoribus opinionis egregiæ.
[11] [quæ jussa Tresuguinus decanus auctoritate Fulberti episcopi facit.] Ille vero, hæc audiens, vultu lætissimo infit Tresuguino: “Perge quantocius ad monasterium prælibatum; et, ascitis presbyteris, tuæ decaniæ f subditis tecum fideliter diligenterque adimple negotium tibi injunctum.” Qui festinus perrexit, et quod ei jussum * fuerat digniter * peregit. Amoto quippe sancti viri corpore de sarcofago, quod positum erat, ut prædiximus, a sinistra parte ecclesiæ, levaverunt illud secus altare principis apostolorum Petri, laude sonora dulciter reboantes; in quo nunc quiescens preces advenientium exaudit, et orationes cum fide poscentium cælotenus defert * ante tribunal regis æterni, qui judex est conscius bonorum malorumque * viventium.
[12] [Circumferuntur a quæstoribus corpus per pagum Porcinum: mulier enervis sanatur.] Interea dignum duximus huic opusculo illud inserere * miraculum, quod omnipotentis clementia ob militis sui Dodonis disposuit fieri merita. Nam cum præfatus Leutbertus totis animi viribus conaretur diruta monasterii restruere, et sumptus deessent ad perficiendum, assumptis secum ejusdem monasterii clericis seu aliquibus laicis g, sancti viri pignora in lecto gestatorio imposita, contiguas monasterii villas lustrantes, ut in eis commorantes aliquantulum conferrent solamen ad restaurandum prædictum sancti Petri cœnobium h, pervenerunt in pagum Porcinensem i, ubi paulisper quieverunt, in villa quæ vocitatur Oteia k, propter viæ dura itinera, quæ pertulerant sanctissima gestantes præfati confessoris membra. Inde vero surgentes cum jam iter cœptum carperent, mulier quædam enervis post eos clamare vocibus cœpit magnis: “Obsecro vos *, viri qui fertis pretiosas reliquias sancti, ut me misellam, opem salutis quæritantem, paululum caritose sustinere dignemini.” Compassi itaque voci rogantis feminæ, illico substiterunt, scire cupientes, qua de causa tam flebiliter post eos clamitaret. Cumque inter manus propinquorum delata potius quam adducta fuisset, osculato peplo feretri, in quo jacebant artus beati viri, sanitatem diu optatam continuo recepit, et cum cæteris gaudens feretrumque propriis humeris imponens, iter carpebat, Dominum hymnidicis vocibus collaudans.
[13] [Reliquiarum fur cogitur immobilis manere, donec restituerit. Epilogus.] Credimus itaque hoc actum meritis confessoris Christi Dodonis, ut mulier domi suis pedibus rediret gaudens, quæ alienis manibus delata fuerat ad sancti reliquias miserabiliter deflens. Patratum denique aliud miraculum huic parvo annectere nitimur miraculo, quia conditoris largitio æque in minimis ut * in magnis misericorditer aspirat, nec differt in modicis aurem accommodare pietatis, sicut exaudit vota precantium in maximis. Eodem quippe sub tempore, cum res exegisset, ut præfati monasterii clerici onus leve ferrent, corpus scilicet sæpe fati confessoris Christi beati * Dodonis, per pagum Brecbatensem l, et diverterent ad villam, quæ vocitatur * Tongras m, ut fessos artus aliquantulum quieti dedissent, adsunt continuo viri et mulieres, victui necessaria illis deferentes. Inter quos venit quidam * vir, nomine Winigisus, villæ illius œconomus, vultu et verbis placidus, sed ut post * patuit, mente malivolus. Hic cum vidisset omnes ex tentorio huc illucque procedere et nullum adesse, cupiditatis veneno infectus, rapuit furtim unam ex capsis auro argentoque deforis ornatam et * decoratam, intus vero sacrosanctis pignoribus cumulatam, voluitque tali onere gravatus domum redire ad suam. Cumque nisus fuisset levi motu quo vellet ire, subito, divina vi cogente, sic stetit solotenus ac si plantæ pedum ejus fuissent terræ fixæ * radicitus. Comperiens itaque divino nutu se fore * ligatum, et immobilem manere, venit non ultroneus, sed coactus, venialiter pro crimine, quod admiserat, flagitans indulgentiam lacrimis perfusus. Qui vero illic aderant custodes reliquiarum sanctarum, videntes hominem de suo reatu * valde confusum atque mœrentem, receperunt capsam, quam conatus fuerat asportare, permiseruntque illum ad domum suam liberum respectare. Multimoda namque sunt miracula, quæ deifica patravit potentia, ad ostendendam emeriti sui militis gloriam; sed auditoribus studiosis sufficiant, quæ perstrinximus e pluribus pauca, credentes cordetenus, quia divina virtus illum sublimavit ad gaudia æterna cælitus, cujus meritorum suffragia cunctis, qui ejus venerantur solennia, impetrent præmiorum suorum consortia, ipsius opitulante clementia, cui manet imperium et sine fine gloria. Amen.
ANNOTATA.
a Dodilo episcopus Cameracensis fuit ab anno 887 usque ad primos annos sæculi X. Vide Commentarium prævium, num. 14. Sæculo IX et X aliorum etiam sanctorum suorum corpora de terra elevarunt Lobienses [Acta SS. Belgii, tom. VI, pag. 324.] .
b Anno 910 unus tantum erat Stephani episcopi archidiaconus Petrus; sed anno 1046 sex reperiuntur archidiaconi, quin sciamus quando cœperint Cameraci plures esse archidiaconi [Cfr Leglay, Cameracum christianum, pag. 386.] . Sed sub medium sæculum X, quum decaniæ institutæ jam essent, videntur plures fuisse archidiaconi, ut in Commentario prævio, num. 3, monuimus. Verumtamen plures non habuit Dodilo, sed secundum temporis sui morem locutus est biographus. Hinc liquet Vitam S. Dodonis non videri scriptam, nisi postquam oblivioni data erat divisio diœcesis inter plures archidiaconos.
c Oratorium S. Petri diversum est a temploS. Petri; ad lævam hujus templi erat positum. Aliquot tantum abhinc annis dirutum fuit, ut num. 16 Commentarii prævii docuimus. Atque vel hic solus locus sufficeret ad demonstrandum dum Waslerense monasterium hoc ipso loco fuisse, ubi nunc Moustier-en-Fagne.
d Tresuguinus decanus capituli Cameracensis non erat, sed caput decaniæ Avesnensis.
e Fulbertus episcopus fuit ab anno 935 ad 956.
f Decania Avesnensis, qua capiebatur Monasterium in Fania, pars erat archidiaconatus Valentianensis. Ejus parochias et fines dabunt Polyptychon Cameracense et Mappa pristinæ diœcesis Cameracensis, quæ Cameraco christiano inseruit Leglay, sed multo accuratius Polyptychon et Mappa, quam debemus diligentiæ Caroli Duvivier, auctoris Commentarii de pristino pago Hannoniensi.
g Clerici et laici illi sunt ipsimet monachi; quorum alii ordinibus sacris initiati erant, alii non. Verumtamen tunc nondum introductum erat discrimen inter monachos et fratres laicos, quod per Cistercienses in Belgium illatum est. Liquet autem ex hoc loco tum plures monachos versatos esse in illo monasterio, quod tamen (ut num. 5 Commentarii ex auctore Gestorum episcoporum Cameracensium intelleximus) ad paucos fratres conditum fuerat et paucos tantum illis temporibus continebat. Postea imminutus est plurimum numerus; ita ut temporibus Philippi Brasseur unus tantum prior illic resideret, atque extremo sæculo XVIII, quum periit, non multo plures adessent.
h Hoc quasi Belgio fuit proprium ut quæstuariæ aut miserabiles fierent sanctorum corporum translationes, quemadmodum animadvertit Wattenbach [Deutschlands Geschichtsquellen, pag. 346, edit. 1866.] . Sed nulli monachi hoc sæpius fecerunt quam Lobienses [Cfr Acta SS. Belgii, tom. VI, pag. 324 et seqq.] . Omnium autem celeberrima est S. Ursmari per Flandriam circumlatio sub medium sæculum XI.
i Pagus Porcinensis seu Porcianus, vulgo le Pays de Porcien, jacebat in septentrionali diœcesis Remensis plaga, ab Axona (l'Aisne) usque ad Mosam, pagis Lommensi et Arduennensi conterminus. Caput erat oppidum Chateau-Porcien [Wastelain, Description etc. pag. 295; Duvivier, Mémoire etc. pag. 325.] .
k
In tribus exemplaribus mss. legitur: In villa quæ dicitur Otcia. Idem in suo reperit Mabillonius. Bontempius [Sancta tetrarchia, pag. 140.] vidit Otria, ut ex his carminibus patet:
Ecce, ubi Porcinum fessos deflectere gressus
Compulsi, villa quæ dicitur Otria, propter
Præruptos montes et iter grave, nocte silenti,
Membra soporiferæ committunt fessa quieti.
Sed neque Otcia, neque Otria venit inter villas, quas sæculo IX in pago Porciano possidebant Lobienses [Ap. Vos, Lobbes etc. tom. I, pag. 226.] , neque in Polyptychis diœcesis Remensis [Varin, Archives administ. de Reims, tom. II, part. II, pag. 1046 et seqq.] ; nisi sit Aire seu Saint-Remi-d'Aire, succursalis sedes parœciæ de Blanzeyo (Blanzy) [Ibid. pag. 1065; et in Polyptycho Remensi ms. Musæi Boll. pag. 36.] .
l Pagus Brecbatensis seu Bracbatensis conveniebat fere cum archidiaconatu Bracbatensi, priusquam divisum fuisset in Bracbatensem et Bruxellensem [Duvivier, Mémoire etc. pag. 48 et passim.] . Desideratus meus collega, Antonius Tinnebroek, olim multadiligentia et accuratione versatus est in definiendis hujus pagi dubiis finibus [De Middelaer, tom. III, pag 385.] .
m Intelligitur Tongres-Sainte-Marie et Tongres-Saint-Martin, in pristino archidiaconatu Bracbatensi, decania Chierviensi [Leglay, Cameracum christianum, pag. 502.] , nunc in provincia Hannoniensi (arr. de Mons, cn de Chievres). In diplomate anni 1195 [Duvivier, Mémoire etc. pag. 669 et 670.] legitur: Decima quam apud Tongram in Brabantia prope Cirviam ipse comes habebat. Nequaquam itaque hic cogitandi sunt Tungri præsentis provinciæ Limburgensis.
* terris, Læ.
* multimodis Lo.
* se. su. Lo.
* perfundentes Læ.
* cyragricho Læ.
* contrita Læ.
* Loco Læ.
* ageret ab Lo.
* F. e. Læ.
* visum Læ.
* fideliter Lo.
* deferri Læ.
* et m. Læ.
* edisserere Lo.
* vos ab. Lo.
* et Læ.
* ab. Læ.
* vocatur Lo.
* ab. Læ.
* ab. Lo.
* o. c. ab. Læ.
* t. fu. si Læ.
* esse Læ.
* d. r. s. Læ.
APPENDIX
Auctore Augustino Bontemps, monacho Lobiensi.
Dodo, abbas Wasleriensis in Belgio (S.)
a
EX MSS.
[Auctor commemorat singulare beneficium,] Ipsus ego, indignus dictæ quondam incola cellæ,
(Namque subest locus ille sacer sedi Lobiensi
Estque prioratus titulo vel nomine clarus,)
Sæpius hujus opem implorans, solamina sensi,
Effectusque sequi præsenti lumine vidi.
Quos quibus acceptos referam? Christo nisi summo,
Afflanti precibus, sanctorum in nomine fusis?
E quibus, ut gratus fiam, memor arbiter æqui,
Huc unum referam, Vitæque coronidis instar,
Prodigiis dictis jungam. Nam dicere fas est,
Et caput in membris probus est, qui pronus adorat.
Obstruit ingratus fontem pietatis; et obstat
Ne influat in mentem, neu grata scaturiat unda;
Unde memor meriti, lectori non grave forsan
Collatum donum memorans hoc carmine pangam.
Torrida me nuper rapuit tremebundaque febris,
Corrodens artus, certis quartana diebus,
Discerpens lumbos, renes, latera, ossa, lacertos,
Naturam enervans, insultans sensibus, atque
Corporis infestans vires, inimica quieti,
Non somno indulgere sinens, non legibus uti
Naturæ, sensim corrodens viscera cuncta,
Corporis et passim depascens omnia membra.
Quid, quod vitalis mentis penetraverat auras,
Læserat et fumo mentem compleverat atro,
Ut bene vel fari valeam aut reminiscier umquam
Quam passus, lapsos post multo tempore menses.
Dodonis subiit pia forte memoria mentem;
Patronique ratus me posse juvamine sancto,
Servari incolumem, vitæ reddique priori,
Sacras Dodonis fudi suffragia ad aras.
Ora mihi vix dum mentis patefecerat ardor,
Corpore cum tremulo sensi recrearier artus.
Post paulo decorare melis, plectrisque sonoris
Scribere stat constans animo sententia Vitam;
Gestaque tam sancti Patris, licet inscius artis.
[quod in prioratu seu Monasterio in Fania febricitans S. Dodonis precibus a Deo acceperat.] 2 Languorum jam mœsta dies diluxerat atra,
Cum sancti Vitam perlustro, volumina volvens
Prisca, characterem venerans, sensumque latentem
Amplectens animo: dispono ad legis amussim,
Carminis et normam, febris immemor atque dolorum:
Morbum vincit amor, metuenda pericula pellit.
Funestamque diem, meditans pia carmina, duco;
Incolumes artus, nullisque doloribus actos
Multum demirans, solis considero cursum.
Ecce ubi circuitu ducto caput abdidit undis
Noctis opaca ferens, febris cum sole recedit.
O me felicem (exclamo), jam luce peracta.
Nulla, die solita, siquidem nunc tormina sensi:
Auspicium felix, felix precor exitus instet.
Ancipiti verum quatiuntur membra pavore
(Quamvis felici fueram jam sorte beatus)
Errorumque duces umbras, comitesque dolorum,
Suspectasque vices habeo Phæbi atque Sororis:
Omnia tuta timens, metuo ne erratica febris
Noverit in noctem tenebrosam vertere lucem.
Spemque metumque inter compono membra quieti;
Auroram lucisque tremens expecto sequentis.
En placidum somnum fratris fertæmula Phæbe:
Quem dolor emensis aliquot subtraxerat ingens
Mensibus, insomnes compellens ducere noctes:
Diluxitque dies oculis en altera sospes;
Artubus ac remanent vestigia nulla dolorum;
Tempore non posthac ullo, non mense laborans,
Incolumi subito reparata in corpore membra
Experior, naturæ et robora pristina firmæ.
Quis nisi mentis inops hoc Dodonis mihi munus
Abnegetesse datum prece, concessumque favore?
Nam medicis constans una est sententia cunctis,
Quod quartana febris nullis medicabilis herbis,
Nullis dumtaxat mediis possitve remitti
Humanis: ipsam superum virtute resolvi,
Arbitrioque Dei evanescere tempore certo,
Omnes unanimi consensu et voce fatentur.
Murmuret insipiens, fremat hic vesanus, et excors
Hæreticus, cineres sacros qui respuit amens;
Nosque Deo summas sanctorum in nomine grates
Fundamus, qui cælicolum conscribier albo
Poscimus: atque Patri referamus luminis omne
Acceptum munus, sanctis mediantibus, alto
Credentes cælo deferri munera quævis:
Municipesque poli veneremur et ossa colamus,
Atque Dei vivi memoremus templa fuisse.
Laudemus patres nostros, sanctosque tetrarchas:
Qui licet in sedes se dissecuere quaternas b;
Divino ut patulum satiarent semine mundum
Una jam resident stellantis in ætheris arce,
Omnibus auxilium præsens adferre parati.
Ergo, Pater Dodo, dono me sospite dotans,
Incolumi mentem implora cum corpore sanam;
Tuque memor nostri, fac nos oblivio summi
Nulla Dei rapiat: sed mente et corpore sani,
Venerit ut nobis præsentis terminus ævi.
ANNOTATA.
a Vide de hac scriptione Bontempii Commentarium prævium, num. 6.
b In Sancta Tetrarchia, qui libri titulusest, celebrantur SS. Landelinus, Ursmarus, Erminus et Dodo. Primi reliquiæ servabantur Crispinii, secundi Binchii, tertii Lobiis et quarti in Monasterio in Fania.
DE S. LEODARDO, CONFESSORE SUESSIONE IN GALLIA
ANTE SÆCULUM IX.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Leodardus, pastor, Suessionibus in Galliis (S.)
AUCTORE R. D. B.
§ I. S. Leodardi cultus et Acta.
Celeberrimum totius Galliæ nobilium sanctimonialium regale monasterium apud Suessiones ab intemerata Deipara virgine nuncupatum, [S. Leodardi cultus] multis utriusque sexus sanctis inclytum, non semel in hoc opere memorandum fuit [Acta SS. tom. I Augusti, pag. 353.] . Hæc scribebat decessor noster J. B. Sollerius, S. Sigradæ viduæ, quæ in monasterio B. Mariæ Virginis Suessionensi diem obierat, gesta illustrans. Verum illud cœnobium, cujus historiam seu potius laudes Michael Germain, Congregationis S. Mauri sodalis, conscripsit quodque sæculo VII exordia sumpserat, neque ab ipsis Calvinianis sæculo XVI detrimentum erat passum, a perturbatoribus rerum civilium atque religiosarum anni 1791 stativis præsidiis militaribus adaptatum fuit. In his septis a temporibus remotissimis celebrabatur ad diem 28 octobris S. Leodardi, (qui et Leothardus, Leudardus et Ludardus,) natalis, quemadmodum colligimus ex Breviario diœceseos Suessionensis anni 1743, ubi postquam gesta S Faronis ad eamdem diem celebrata essent, dicitur: Eodem die colitur memoria S. Ludardi, qui in Litaniis publicis jam ante Caroli Magni tempora invocabatur, cujusque nomen ad quintum calendas novembris a pluribus sæculis inscriptum reperitur in Martyrologio cœnobii beatæ Mariæ Virginis Suessionensis, ubi ipsius reliquiæ religiose asservantur: dein indubium est S. Leodardum jam sæculo VIII cultu publico fuisse cohonestatum: nam ejus nomen occurrit in Litaniis sanctorum, quas Mabillonius vocat Carolinas, tum quia tempore Caroli Magni recitabantur; (in iis quippe oratur pro Hadriano papa, Karolo Magno ejusque filiis utroque Pippino, Karolo, Ludovico atque regina Fastrada:) tum etiam quia demonstrari nequit ullum ex sanctis, quorum ibi fit memoria, post Hadrianum papam, qui anno 795 obiit, vixisse: quin potius ii omnes, quorum Acta cognita sunt, sæculo IX sunt antiquiores. Adde quod Mabillonius conjecturam habuit illas litanias in parthenone Beatæ Mariæ apud Suessionensis fuisse scriptas, non solum quia sanctos, ejus urbis episcopos, Bantaridum et Drauscium, celebrent hæ litaniæ, sed maxime quia sanctos Vodoalum et Leodardum; quorum ille reclusus, hic pistor in eodem cœnobio vixit ante sæculum nonum. Et tamen has litanias ex Ms. codice Vesontionensi excepit, atque Acherio nostro transmisit vir doctus ac religiosus Petrus Franciscus Chiffletius Societatis Jesu [Analecta vetera, pag. 170 et seq. edit. 1723.] .
[2] [et Acta.] Acta antiqua S. Leodardi desideramus: neque spes, ut aliquanda ad nos perveniant, ulla affulget, quum vir eruditus Michael Germain archivium locupletissimum monasterii B. Mariæ Virginis, quod a decem circiter sæculis intacte servabatur, diligenter perscrutatus, scribere non dubitaverit sese nihil de S. Leodardo præter scripta quædam recentiora detexisse [Histoire de Notre-Dame de Soissons, pag. 299.] . Neque operæ pepercit Papebrochius ut sibi de S. Leodardo compararet documenta, literas dans ad Hippolytum Vroyer et Joannem Garnier, Societatis Jesu sodales; quorum investigationes omni caruere successu. Feliciter tamen ei contigit, ut Ludovicus Nicquet, bibliothecarius Cælestinorum Suessionensium, quem etiam per epistolam adierat, lectiones antiqui breviarii, olim in S. Leodardi honorem recitatas, cum eo communicaverit. Quibus non contentus, ego quoque ad plures viros eruditione insignes, eosque valde benevolos, epistolas dedi, ut, siquæ forsan monumenta recentius delecta essent, significare vellent; frustra: nullus eorum aliquod antiquum de S. Leodardo instrumentum indicare potuit.
§ II. S. Leodardi nomen, patria, conditio, mors, miracula, sepultura et reliquiæ.
[Patria et nomen S. Leodardi,] Natus est S. Leodardus Suessione in Gallia: ita legitur in ejus Actis; sed qua gente, Gallo-Romana an Francica, omnino ibi siletur. Leodardi quidem nomen Francicæ seu Germanicæ stirpis esse patet: verum quum non multo post occupatas a Francis Gallias, aliquando ipsi servi aliique gallicæ seu romanæ nationis homines nominibus Francicis seu Germanicis appellarentur [Jornandes, De rebus Geticis, cap. IX, apud Muratori, Rerum Italicarum scriptores, tom. I, pag. 196; Guerard, Polyptique d'Irminon, cap. VI, § 214, tom. I, pag. 420.] , suspicari quidem, nequaquam scire possumus qua gente nati fuerint beatissimi viri progenitores. Vix autem est quod moneam Leodardi nomen ex duobus vocabulis, non coalitis, sed juxtapositis constare: Lud, Hlud, Lod, Clod seu Chlod, quo populus designatur, seu consanguineo Liudi, Liuti, Leodi, Ludi, etc., quo homines significantur; et art, cujus significatio obscurior accedit ad theotiscum aerd, quod est indoles [Wiarda, Ueber deutsche vornamen und geslechtsnamen, pag. 51.] , et respondet fere finalitati latinæ osus.
[4] [qui non fuit monachus monasterii B. Mariæ Suessione.] Cum autem S. Leodardus, qui ante sæculum IX floruit, in monasterio puellarum B. Mariæ Virginis Suessionensi degerit, quæri potest num et ipse fuerit monachus. Dubitandi quidem locus est: sanctus enim Drauscius, episcopus Suessionensis et monasterii B. Mariæ Virginis fundator, in ejusdem privilegio laudat viros ibi Deum timentes, qui construxerunt regulam et cursum (cantum ecclesiasticum) sancti Benedicti [Histoire de l'abbaye de Notre-Dame, Preuves, pag. 422.] : dein scriptor anonymus, circa annum 700 referens translationem corporis S. Drauscii ex monasterio apud S. Vedastum trans Axonam *, ubi primo moniales sederant, ad palatium Ebroini quod in monasterium erat conversum, ait: Ceterum ordinatis omnibus ad præfatum locum pertinentibus, religiosorum concio MONACHORUM, pudicissimarumque chorus virginum, simul autem et conflu a TURBA virorum ac mulierum circumquaque degentium, convenientes devote ad S. Drauscii tumulum tamquam ad tantum spectaculum, tulerunt ejus sanctissimum corpusculum, et cum honore debito et veneratione celeberrima, in absida præfatæ basilicæ deposuerunt [Acta SS. Martii, tom. I, pag. 409.] : præterea S. Leodegarius in epistola ad matrem suam S. Sigradam, quæ postea in monasterio puellarum Suessionensi animam pie posuit, ejus felicitatem extollens, ait: Qualiter in præsentem vitam te Dominus remuneraverit audi et ausculta: pro obsequio famulorum, dedit tibi omnes FRATRES SUOS, qui quotidie pro te orant: pro servitio ancillarum dedit tibi sorores sanctas, quarum consortio frueris, etc. [Ibid. tom I. Aug. pag. 409.] . Neque sæculo IX hunc statum personarum fuisse mutatum testatur in Expositione psalmi XLIV S. Paschasius Ratbertus, scriptor sæculi IX, qui inter monachos Suessionenses monasterii B. Mariæ Virginis tirocinium suum posuit [Paschasii Ratberti Opp. col. 995, edit. Migne.] . Verum hos inter monachos non fuisse cooptatum S. Leodardum, ex eo colligimus quod post felicem suum obitum neque in cœmeterio neque in basilica monasterii, sed in basilica S. Martini extra urbem sepulturam nactus est. Haud dicatur tunc temporis nondum omnino in desuetudinem abiisse legem Theodosii, qua vetabantur mortui in urbibus sepeliri [Codex Theodosianus Gothofredi, tit. 17, pag. 159.] ; ac proin facile intelligi quo pacto S. Leodardus non fuerit sepulturæ datus in ipso monasterio, quum hoc inter urbis mœnia jaceret. Ast res non ita sese habuit; nam, etiam postquam Ebroinus monasterium B. Mariæ Virginis, quod primo ad S. Vedasti basilicam extra urbem erat constructum, brevi post S. Drauscii mortem intra mœnia transtulisset, perrexerunt monachi suos intra ecclesiam sepelire. Hinc S. Vodalus, monachus aut inclusus monasterii B. Mariæ Virginis, qui, quum mortuus esset anno circiter 700, in basilica almæ Cruci dicata, ad sinistram partem, honorifice humatus fuit [Acta SS. tom. I. Febr. pag. 692.] . Basilica autem S. Crucis Suessiosensis intra monasterii S. Mariæ septa situm erat. Et quidem mos sepeliendi in basilica S. Crucis mortuos sæculo nono nondum in desuetudinem ierat; nam tunc temporis scribebat Paschasius Ratbertus ad hujus monasterii moniales: Locus, vobis est, quo conduntur ossa post finem vitæ, a majoribus olim dedicatus est in honore Sanctæ Crucis, quatenus membra, quæ tulerunt crucem longe diuque Christi in angariam, ibi requiescant humata, ac si acervus tritici, vallata liliis, ubi triumphus ejusdem sanctæ Crucis et honor attollitur [Paschasius Ratbertus, Expos. in psalmum XLIV, col. 1028.] .
[5] [neque oblatus, sed pistor] Ex his, quæ modo disputavimus, liquidum est S. Leodardum inter monachos non fuisse adscriptum. Potest et addi neque eum fuisse oblatum, cum hujus generis hominum nuspiam in monasteriis sæculi VIII vestigium reperiatur [Mabillonius, Acta SS. Ordinis S. Benedicti, Sæc. VI, part. II, § XI.] . Verum, si fides adhibeatur ecclesiæ Suessionensis traditioni, necnon picturis, quæ olim ecclesiam monasterii B. Mariæ Virginis ornabant, atque lectionibus a Ludovico Nicquet cum Papebrochio olim communicatis; si præterea cogitetur ad finem usque sæculi proxime præterlapsi clibanum, quo usus erat S. Leodardus, a Suessionensibus religiose fuisse servatum, nemo negabit beatissimum virum munere pistoris apud sanctimoniales B. Mariæ Virginis functum esse. Quod si quis nobis opponit S. Isidorum in regula 19 dicentem: Monachi panem sibi propriis manibus ipsi faciant [Regula S. Isidori Hispal. cap. 19; apud Holstenium, tom. II, pag. 196, edit. Brockie.] ; vel etiam in Vita S. Samsonis monachi [Acta SS. Ordinis S. Benedicti, Sæc. I, pag. 170.] hæc legi: Frater autem ejusdem presbyteri, vicissentibus se per ordinem ceteris monachis hujus monasterii, pistor effectus: et in Vita S. Austrebertæ [Ibid. Sæc. III, part. I, pag. 38.] : Erat consuetudo, ut vicissim a sororibus coquerentur panes; tandem addi ab Edmundo Martene [Commentarius in regulam S. Benedicti, cap. XLVI, pag. 864 et seq.] : Communiter tamen id munus uni alicui ex monachis fuisse commissum, respondemus in S. Isidori regula subjungi relatis verbis: Porro pro hospitibus et infirmis laici faciant panes; adeoque S. Leodardo provinciam coquendi panes pro hospitibus et infirmis fuisse commissam; atque idcirco necesse non fuisse ut (quemadmodum ex ejus Vita sequi videatur) in adimplendo hoc munere ab ullo homine adjuvaretur: cui labori fuisset prorsus impar, si pro toto monasterio, utpote numerosissimo, conficiendi ei fuissent panes.
[6] [et famulus.] Itaque fuit S. Leodardus famulus perpetuus monasterii B. Mariæ Virginis. Quapropter in brevi ejus Vita hæc occurrunt: Hujus (Leodardi) proinde sanctitatis fama effecit ut postmodum a virginibus cœnobii, divæ Mariæ dicati, ad artis (pistoriæ) exercitium expeteretur. Accepta igitur conditione, Leudardus injunctum sibi officium quanta potuit fidelitate peregit: dein infra legitur ad ultimum usque diem in famulatu permansisse. Quibus verbis quoque innuitur S. Leodardum, licet plebejo, non tamen servili genere fuisse progenitum, ac libere et sponte famulatum suscepisse. Nec id adeo rarum erat: nam, quemadmodum in Vita S. Desiderii Autissiodorensis pag. 360 hujus tomi dicebamus, sæpe sæpius accidebat ut qui essent ingenui et ab omni servitute liberi instanter rogarent non ex pietate in Deum, sed quo melius corpori consulerent, inter servos alicujus vel monasterii vel ecclesiæ adscribi. Cujus rei plura documenta historica suppeditant Guerard [Polyptique d'Irminon, tom. I, pag. 286; tom. II, pag. 287 et seq.] , Miræus [Miræus. Donat. Belg. Opera diplom. tom. I, pag. 348, edit. Foppens.] aliique.
[7] [Ejus mors, miracula, sepultura et reliquiæ.] Qua in conditione multos transegit S. Leodardus annos: nam in lectione VIII dicitur: Leudardus, cum plures eo in monasterio annos exegisset, virtute pariter ac senio provectus, mortem oppetiit: et additur sepultus esse in S. Martini basilica, in qua nimirum sacris baptismatis undis fuerat lustratus. Inde, cum crebris miraculis Deus servi sui sanctitatem palam faceret, ejus exuviæ ad ecclesiam puellarum B. Mariæ Virginis magna cum pompa (nescitur quo tempore) fuere translatæ. Quæ sancta lipsana ibidem venerati sunt Suessionenses, donec tandem perturbatores exeuntis sæculi XVIII, omnia sancta pede calcantes, impiam suam rabiem in ecclesiam monasterii B. Mariæ Virginis verterunt.
[Annotata]
* Aisne
VITA S. LEODARDI
Ex antiquo Breviario Suessionensi.
Leodardus, pastor, Suessionibus in Galliis (S.)
BHL Number: 4849
[Col. 641D]
[S. Leodardus, pistor Suessionibus] Lectio V. Leudardus, Suessione plebejo genere ortus, natalium obscuritatem virtutum fulgore ac eximio cælestium rerum affectu postea illustravit. Adolescens quippe factus pistoriam complexus est artem; quam cum præstanti industria exerceret, miroque interim in superos amore flagraret; omnibus admirationi esse cœpit. Stupebant quippe in viro, divinarum humanarumque literarum peritiam minime exculto, insignem pietatem, cum eximia morum suavitate ac animi modestia conjunctam. Hujus proinde sanctitatis fama effecit, ut postmodum a virginibus cœnobii divæ Mariæ dicati ad artis exercitium expeteretur.
[2] [in monasterio B. Mariæ Virginis,] Lectio VI. Accepta igitur conditione, Leudardus injunctum sibi officium quanta potuit obsequii fidelitate peregit; ac monasterii communem utilitatem propriæ semper anteposuit, inane existimans quidquid in terris perituræ substantiæ comparatur. Neque vero moniales solo manuum labore juvit, sed et illis atque adeo omnibus, ne per vitiorum abrupta præcipites irent, potius divinam rectitudinem æmularentur, bonorum operum exemplo præluxit. Sic erat orationi deditus, ut ab illa vix commissi sibi muneris necessitate posset abduci. Et interdum matutinis horis, quo tempore incoctos panes in clibanum mitti oportebat, campanæ sonitu significata missarum celebratione, tanto ad ecclesiam properandi desiderio tenebatur, ut genibus coram Deiparæ virginis imagine suppliciter flexis, illi pistoriæ occupationis curam commendaret, precareturque ut interim, dum sacris intenderet, angelorum ministerio vices suas vellet obire.
[3] [ubi vivens miraculis claruit,] Lectio VII. Quæ candidi animi fiducia nequaquam irrita excidebat. Ipso etenim recedente, mox virgo ipsa angelicis stipata choris aderat, viri illi[us] opus perfectura, suisque et beatorum spirituum manibus panes clibano indebat. Hoc tam insigne miraculum, sciolis nostri seculi criticis vix credibile, obsoleta pictura, ipsius panificæ officinæ parietibus impressa, declarat. Illic quoque adhuc clibanus ipse beati Leudardi vulgo dictus extat, lateritio pavimento stratus, cujus capacitas seu crassities habetur admirationi.
[4] [obiit et in S. Martini basilica sepultus est.] Lectio VIII. Cæterum Leudardus cum plures eo in monasterio annos exegisset, virtute pariter ac senio provectus mortem oppetiit, sepultusque est in sancti Martini parochiali basilica, quæ tunc temporis extra civitatis muros condita erat, in qua nimirum sacri baptismatis unda fuerat lustratus. Accidit autem, universorum domino crebris postea miraculis ejus vitæ sanctitatem beatitudinemque testante, ut venerationi esse inciperet. Quapropter, episcopo consentiente, sacrum illius corpus e tumulo sublatum, cum honore debito in Deiparæ virginis ecclesiam translatum fuit, ac quo decebat feretro impositum; caput autem anno post Christum millesimo circiterque trecentesimo in argentea theca reconditum, in qua et hodie asservatur.
DE S. NEOPHYTO, EPISCOPO ET MARTYRE URBNISSII IN GEORGIA
CIRCA ANNUM DCLX.
COMMENTARIUS PRÆVIUS
Neophytus, episcopus et martyr Urbnissii in Iberia (S.)
AUCTORE H. M.
§ I. Georgiæ conditio civilis et ecclesiastica; orthodoxia sæculo septimo.
Quum Iberorum Asianorum seu Georgianorum historia ad hoc usque sæculum in Europa occidentali fere omni ex parte incognita, [Georgiæ diu Europæis incognitæ, hoc fere sæculo revelatæ] a triginta circiter annis opera potissimum Brossetii paulatim revelata fuerit, atque insuper ejusdem gentis fasti sacri, e fontibus slavicis deprompti, curis Joannis Martinovii in Anno Græco-Slavico in nostram tandem cognitionem ante hos tres annos devenerint, jam musæi Bollandiani alumnis licet novam sibi assumere provinciam, deinceps gnaviter explorandam, et ecclesiæ orientalis historiæ novas paginas, martyrum præsertim inter Persarum et Saracenorum vexationes laudibus refertas, adjicere conceditur. Sane, in præsenti volumine nondum poterimus inedita documenta afferre, at certe pro more et instituto nostro edita monumenta in plurium notitiam deducere, eaque, quoad ejus fieri poterit, luce nova circumfundere satagemus. Quoniam autem hodie primum post tomi XI octobris editionem nomen alicujus sancti apud Georgianos culti in Anno Græco-Slavico invenimus, antequam de S. Neophyti, episcopi Urbnissii et martyris, vita disseramus, pauca præmittemus de Georgiæ tum civili, tum ecclesiastica conditione, his temporibus quibus sanctus ille martyr egregio pro Christi fide certamine claruit.
[2] [breviter, ad sæculum usque septimum exponitur historia civilis: belta cum Persis, qui per sæculi sexti majorem partem ei dominati sunt;] Iberiæ nomine antiqui, Georgiæ autem recentiores has regiones complectuntur quæ a Caucaso meridiem versus, inter Caspium mare et Pontum Euxinum, ad Araratensium montium usque juga porriguntur, profundeque depressis vallibus, quarum præcipuam flumen Cyrus alluit, fere continetur [Cfr Güldenstädts Beschreibung der Kauk. Länder, Berlin 1834, pag. 1 et seqq.; Allg. Encyklopädie von Ersch und Gruber, tom. 60; Malte-Brun, Géogr. universelle, Paris 1851, tom. II, pag. 169 et seqq. etc.] . Segetum omniumque frugum feracissimæ terræ; incolæ, artes pacis nimium spernentes, reique militari primas jam diu deferentes, hoc tamen nomine laudandi quod fidei christianæ semper fuerint tenacissimi, licet summa divinarum rerum ignorantia laborent, ac Deum exteriore potius religione quam interiore animi habitu colere studeant [Procop. de Bello Persico, pag. 33, ed. Par. Galanus, Conciliatio Eccl. Arm. tom. I, pag. 130 et seqq.; Tournefort, Relation, tom. III, pag. 175, etc.] . Ad Christum autem conversi sunt Georgiani, ineunte sæculo IV, sub rege Mirian, ex stirpe Khosroidarum seu Sassanidarum, quæ, duobus Bagratidarum exceptis regnis, Georgiam ab anno 265 ad 786 obtinuit [Histoire de la Géorgie, trad. par Brosset, St. Pétersbourg 1849 – 58, tom. II, 1e livraison, table généal. pag. 620 seqq.] . Historiam hujus conversionis nativa veritatis specie quinquaginta fere annis post Rufino enarravit princeps quidam Georgianus, nomine Bacurius [Rufin, lib. X (aut I post Eusebium). cap. 10.] , sed, decursu temporis, apud Georgianos om nimodis exornata est portentis [Brosset, op. cit. tom. I, pag. 90 et seqq.; Etudes Religieuses, par des Peres de la C. de J. Nouv. serie, tom. X, pag. 222.] et adeo non in melius mutata, ut si forte fortuna testimonium Rufini omni exceptione majus periisset, vix aliquam fidem Georgianorum annalibus præstaremus. Verum de his alibi agendum erit. Postquam christianæ doctrinæ adhærendo, se a Persis separarunt Georgiani, continua cum eis exercuere bella, quibus religionum discrepantia perinde ac dominandi cupido inter populos finitimos natura ipsa flagrans, causas omni tempore suppeditarunt. Quoties Persæ superiores e præliis discesserant, rerumque in Georgia potiti erant, non tantum tributa exigebant a victis [Cfr Brosset, tom. I, pag. 141 et 143.] , sed et magorum placita ubique conabantur spargere [Ibid. pag. 144, 148, 202.] ; plerumque tamen vi parcebant, quoniam nimis altas radices in Georgianorum animis egerat christiana fides, quam ut sperarent, absque propriæ auctoritatis damno, invitos ad ignis cultum cogere [Ibid. pag. 143, 202; cfr contra, pag. 144.] . Ut autem in universum de statu Georgiæ lector judicet, sufficiat hic adjecisse per majorem partem sæculi VI hanc regionem vectigalem Persis fuisse [Cfr ibid. pag. 226, note 6.] , atque iterum sæculo sequenti post Mauritii necem, usque ad Heraclii tempora, Persis etiam omnino paruisse [Ibid. tom. I, pag. 224 et seqq.] .
[3] [societas cum Græcis, præsertim sub finem sæculi sexti et initio septimi.] Bella contra Armenos, aut contra septentrionales populos gesta hic non attinet perstringere, quia ea tantum quæ ad universam quamdam Georgianæ historiæ notitiam conferunt, breviter attingimus, cæteris pro nostro proposito dimissis. Sed quæ cum Græcis intercessit societas, majoris est momenti. Græci igitur, sæculo VI, Georgianorum regionem, a meridie ipsis, ob interjectam Armeniam et Persidis provincias, inaccessam, ad occidentem attingebant, siquidem Lazi, Georgianis sanguine conjuncti et incolentes illum terræ tractum qui Georgiam a Ponto dividit, cum Græcis fœdus inierant, ipsisque aditum ad Georgiam indeque ad Persas patefaciebant [Stritter, Memoriæ populorum, tom. IV, a pag. 27, et Byzantinos, Procopium de Bellis, Agathiam, apud eum. Brosset, Additions à l'histoire de la Géorgie, pag. 83 et seqq.] . Magnam ideo partem habuerunt Græci in rebus Georgianorum sub finem sæculi VI et initium VII. Post mortem regis Bacurii III, interregnum factum est viginti forsan annorum [Brosset, tom. I, pag. 215 et 216 et not. 1.] , atque hoc tempore a rege Persarum callide concessa magnatibus amplior potestas et jus hæreditarium a sui principis arbitrio solutum, adeo ut regimini feudali deinceps adstricta fuerit Georgia. Imperator autem Mauritius circa annum 593, debellatis Persis contra Chosroem rebellibus, Georgiam a Persidis jugo liberam fore impetravit, eique regioni Guramum quemdam Bagratidam, curopalatæ auctum nomine, regem dedit. Verum cum Eristhaworum (ita Georgiane magnates vocant) potestas imminuta non fuisset, Stephanus I Gurami filius regis nomen assumere non ausus est, seque magnatum seu Eristhaworum tantum dixit ducem. Qui cum Persis adhæsisset, Græcorumque, quippe qui longe distabant, civilibusque tenebantur discordiis et exterioribus bellis sub Phoca et Heraclio, amicitiam respuisset, ab Heraclio devictus, atque e solio dejectus est, juxta Georgianorum Annales, quibus in universum satis consentiunt quæ Byzantinorum libri de Heraclii expeditionibus ab anno 622 ad 629 enarrant [De his omnibus cfr Lebeau, Histoire du Bas-Empire, éd. Saint-Martin, tom. X et XI, passim; Brosset, tom. I, pag. 221 et seqq.] . Chronologiam tamen a Wakhouschto his Annalibus adjectam licet non admittam, disputare tamen nolim, quoniam ad exponendam Georgiæ conditionem sæculo quo passus est S. Neophytus hujus generis quæstio prorsus inutilis est. Stephano illi subrogavit Heraclius Bacurii filium Adernesen, qui post patris mortem, in montibus Kacheti provinciæ ad orientem dominatus erat. Stephanus II, Bacurii filius, in Georgia summum principatum habebat, quando Saraceni has regiones invaserunt, quo tempore floruit S. Neophytus. Cæterum difficultates tum chronologicæ, tum historicæ, quæ propius martyrem Georgianum spectant infra discutientur.
[4] [Ecclesia Georgiana Antiochenæ subdita fuit jam inde a sæculo IV;] Quo autem plenior sit Georgiæ notitia, atque ita S. Neophyti gesta facilius intelligantur, oportet ut de conditione et regimine ecclesiæ in Georgia breviter disseramus. Atque in primis certum est ecclesiam Georgianam, circa tempora concilii Nicæni natam, ad patriarchatum Antiochenum pertinuisse, juxta disciplinam quæ canone sexto hujus concilii confirmata est. At præterea, ineunte sæculo IV, ab Antiochia primum venisse in Georgiam episcopum, ad hoc tempus Georgianis persuasum est, quamquam hac de re silent Annales a Wakhtango VI in unum corpus redacti et a Brossetio translati [Brosset, tom. I, pag. 118 et 119, cum nota 3, pag. 118. Cfr Introduction, pag. 1 et seq.] . Testimonia quidem quæ hanc opinionem comprobent nulla nobis suppetunt ex temporibus sæculo nono anterioribus, sed sat multa dein reperiuntur apud auctores etiam Græcos ut temere dicatur agere qui eam inficias iverit. Etenim in ea Annalium parte, quæ vitam gloriosi regis Wakhtangi I enarrat, et quæ sæculo IX scripta fertur [Ibid. pag. 256, cum nota. Cfr Introduction, pag. XVI, XVII.] , sæculo certe XIV antiquior, legimus exeunte sæculo V a Constantinopolitano patriarcha, ad Antiochenum hæc verba data fuisse: Ab initio conversionis Georgiæ, per mulierem quamdam Romanam Nino nomine, hinc ad vos primus Georgiæ episcopus missus est, propter bella Persas inter et Græcos, quæ impedimento fuerunt ne res ad leges ecclesiasticas ageretur. Novimus etenim Georgiam, Orientem et Septentrionem sub hujus sedis esse potestate, prout in Evangelio uniuscujusque jura declararunt apostoli… Sacrate igitur quamprimum duos illos quos rex Georgiæ requirit et undecim alios, vestro arbitrio electos. Hinc ad nos veniant, ut gratiam aliquam etiam omniaque necessaria eis concedamus.
[5] [neque unquam jure ad Cpolitanam sedem pertinuit, ut nonnulli aiunt,] Epistolam spuriam esse, quæ ponat initio sæculi IV juxta leges ecclesiasticas, imo apostolicas, ad Constantinopolitanam sedem jure pertinuisse Georgiam, nemo dubitabit, attamen inde demonstratur optime opinio antiquitus animis Georgianorum insita. Scripta sunt enim, quando eo propensiores fuissent Georgiani ad negandam antiquam ecclesiæ Antiochenæ auctoritatem, quo firmius patriarchæ Constantinopolitano tunc esse parendum apud omnes in confesso erat, nisi omni præoccupatione aut errore fortior memoria prævaluisset. Similia habet epitome Annalium armenice sæculo XIV conscripta [Ibid. Additions à la 1e partie, pag. 43.] . Hanc servarunt opinionem sæculo XVIII Wakhtangus VI, Annalium Georgianorum parens, et ejus filius Wakhouscht, qui operi paterno ultimam admovit manum, David princeps novissimi Georgiæ regis filius, Antonius Georgiæ catholicus, patriarcha quidam Hierosolymitanus, quorum omnium verba invenire est apud Brossetium [Tom. I, pag. 118, nota 3.] . In his profecto nihil a vero abhorret, licet antiquiores desideremus testes. Verum difficultates nobis facessunt quæ de Cpolitanæ sedis auctoritate tradunt Annales Georgianorum, atque insuper Armenorum auctorum de catholico Georgiæ doctrina. Quid enim sibi volunt hæc verba, in patriarchæ Constantinopolitani ore posita? Hæc auctoritas ab ipso vindicata, ac tandem remissi ad Antiochenum patriarcham Georgianorum legati? Si fides Annalibus præstatur, rex Wakhtangus I, quo tandem religionem christianam in suo regno firmius stabiliret, catholicum, seu metropolitam, et episcopos duodecim a patriarcha Cpolitano petivit. Hic autem, nescio qua humanitate, legatos Georgianos ad patriarcham Antiochenum, litteris supra allatis, benigne remisit [Ibid. pag. 168, 176, 191 et seqq.] . Cum tota Wakhtangi vita fabulis certe plena sit, ancipites hæreremus, ni nobis auxilio foret Theodori Balsamonis locus quidam insignis, qui aliis testimoniis, quæ mox illustrabimus, egregie confirmatur.
[6] [quorum opinio multis testimoniis, etiam Græcorum, refellitur,] Postquam enim, ad canonem II concilii Cpolitani primi, Iberiam esse autocephalam scripserat, privilegii occasionem tradit: Dicitur tempore sanctissimi patriarchæ divinæ civitatis magnæ Antiochiæ, domini Petri, decretum esse synodica ordinatione, οἰκονομία συνοδική, liberam et autocephalam fore ecclesiam Iberiæ, quæ tunc patriarchæ Antiocheno subjacebat [Beveregius, Synodicon seu Pandectæ canonum, tom. I, pag. 88.] . Sæculo XI ad Rogerium Siciliæ regem scribebat Nilus Doxopatrius archimandrita antiquitus in Iberiam missum fuisse catholicum a patriarcha Antiocheno [Le Moyne, Varia sacra, tom. I, pag. 219.] , suo autem tempore hanc regionem throno Cpolitano obnoxiam esse [Ibid. pag. 252.] . Id temporis Antiocheni, patrum haud scio an memoria, contendebant, teste Georgiano quodam auctore coævo, ad patriarchatum suum pertinere Georgiam [Brosset, tom. I, pag. 118, nota 3.] . His consonat Eliæ metropolitæ Damasceni tabula quæ Episcopum Georgianorum subditis catholici Nestoriani annumerat [Assemani, Bibl. Or. tom. II, pag. 460.] , et titulus patriarchæ Iberiæ quem patriarcha Antiochenus adhuc sibi vindicat, teste Platone Joceliano [Historia ecclesiæ Russicæ, ap. Brosset, tom. I, pag. 194, in fine notæ.] . Eodem modo, circa annum 1470, Michael Antiochenus patriarcha, diplomate quo Imeretiæ seu Georgiæ occidentali proprium catholicum concedit, asserit sibi patuisse, post diligentem veterum consuetudinum excussionem a Georgianis institutam, catholicos Georgiæ a patriarchis Antiochenis sacratos semper fuisse [Acad. de St. Pétersbourg, Bulletin Hist. Philol. tom. I, col. 312, 313.] .
[7] [et ipsis Georgianorum Annalibus adversatur] His auctoritatibus fretus, veritati adversari puto loca Annalium Georgianorum, quibus ante sæculum octavum, forsan ante undecimum, Cpolitanæ sedi subjectam fuisse Georgiam asseveretur. Cæterum plerumque e solo contextu historiæ levi negotio refelluntur. Quæ enim de Cpolitana auctoritate dicuntur, manifeste cæteris adjunctis repugnant, ut in illa absona fabula [Supra, num. 4 et 5.] legatorum Antiochiam Cpoli missorum cuivis legenti apparebit. Contra vero opera ecclesiæ Antiochenæ in firmandis aut regendis Georgianis sæpius deprehenditur. Circa medium sæculum VI, regnante Pharsmano VI, tredecim monachi in Georgiana historia percelebres, Mesopotamia profecti, Georgiam sancta vita illustrarunt, eam in fide multum corroborarunt atque ita novo beneficio Antiochenæ ecclesiæ Georgianam obstrinxerunt [Brosset, tom. I, pag. 202 et seqq.] . Demum patriarchæ Antiocheno Theophylacto acceptum refertur, quod catholici Georgiæ, itinere Saracenorum armis obsito, deinceps a suæ provinciæ episcopis ordinari possent, contra legem ecclesiasticam quæ metropolitanorum ordinationem patriarchæ juribus accenset [Ibid. pag. 229 et 230.] . Quamvis autem hoc loco, quem jure merito interpolatum censet Brossetius, non magis quam in cæteris Annalium partibus, Chronologia Wakhouschti omnino defendi valeat, Theophylactum enim patriarcham sesquisæculo ante tempus commemorat, nihil est quod prohibeat ne rei ipsius summam, aliis historiæ documentis optime cohærentis, ut veram agnoscamus. Alio in loco eorumdem Annalium, contra fidem omnem, asseritur a concilio VI patriarchalia jura metropolitæ Georgiæ concessa fuisse [Ibid. pag. 235 et 236.] . Iterum hic sapienter notat Brossetius totam pericopen textui intrusam fuisse.
[8] [Sed paulatim ut in cæteras orientis ecclesias, ita et in Georgianam potestatis suæ fines protulit.] Placet igitur, ut hucusque dicta paucis complectamur, Georgianorum vetus opinio Antiochia primum episcopum venisse, quo factum est ut Georgia, quæ, ad Concilii Chalcedonensis canonem XXVIII, ad Cpolitanum patriarchatum pertinuisset, a matre Ecclesia non separaretur eique fidelis permanserit, donec tandem, interclusis itineribus, et quasi dissoluta Antiochenæ Ecclesiæ auctoritate, propter Nestorianismum et continuo crescentem patriarchæ Cpolitani potestatem, Græcis Byzantinis omnino adhæserit. Hanc sane mutationem inducebat inter populos parum doctos, concilii œcumenici prolata auctoritas, et rerum conditio politica, quæ Græcos et Georgianos, contra Saracenorum et Turcarum aggressiones, socios necessario fecit. Quum ergo jura sua vindicarunt Cpolitani patriarchæ, nihil haud dubio morati sunt Georgiani quominus eis morem gererent [Cfr Historia Patriarchica, ap. Crusii Turcogræciam, pag. 143. (Edit. Bonn. pag. 135); Acta SS. tom. I Aug. pag. 222*.] . Toto autem tempore quo Georgiani Antiochenis subditi fuerunt, ler aliquantum mutata est prioris ecclesiæ facies. Primo enim nonnisi episcopum habuerunt, cujus forsan ordinatio Armeno metropolitano, ut postea videbitur, commissa fuerat. Dein, regente Antiochenam ecclesiam Petro Fullone, quod est, inter annum 471 et annum 488, metropolita proprius datus est Georgiæ, ita ut provincia efficeretur. Tandem sæculo VIII, sub Theophylacto patriarcha, statutum est catholicum Georgiæ in posterum exemptum iri a lege, qua Antiochiæ initiari jubebatur. Quo facto, sui juris fiebat ecclesia Georgiæ, nomine dumtaxat Antiochenæ obnoxia. Quod vero a Balsamone dictum existimat Brossetius, nimirum, Justiniani opera ecclesias quasdam, et nominatim Ibericam, autocephalia donatas fuisse, e pravo auctoris græci intellectu aut forsan non recta Gentiani Herveti (cujus editionem præ manibus non habeo) interpretatione ortum est [Brosset, tom. I, pag. 202, not. 6.] . Nihil tale legitur in Græco. Eidem imperatori deberi aiunt Georgiani nonnulli [Ibid. Cfr Introd. pag. XLV] , quod catholici non jam e Græcia seu, ut legit Armena versio [Brosset, Additions, pag. 46.] , ex Antiochia mittendi essent, sed ad hanc dignitatem eveherentur homines ex precipuis Georgiæ familiis. Verum hæc nulla auctoritate asserta apud neminem invenient fidem.
[9] [Ecclesia Georgiana Armenæ forsan aliquandiu subjecta fuit.] Dixi modo ab Armeno forsan catholico seu metropolita ordinatos fuisse Georgiæ episcopos, ad tempora usque Petri Fullonis, excepto utique omnium primo, quem Antiochiæ consecratum fuisse libenter admitto. Exponenda autem sunt quæ hanc opinionem firmare videntur, at simul quæ ei jure merito possint objici. Quod optime præstare nobis videmur, afferendo primum verba Lucæ Indgidgian, in suo opere de Antiquitatibus Armeniæ, Venetiis armenice edito anno 1835. Intra limites patriarchatus Armeni continebatur non tantum Armenia, sed et Georgia et Albania seu Aghovania. Legitur enim in epistola Fœderis (inter Tiridatem et Constantinum, apocrypha) a Papa Sylvestro statutum fuisse ut Armenorum patriarcha catholicum Georgiæ ordinaret … et etiam terra Albaniæ sub obedientia patriarchæ Armeni maneret, atque ad regis Albanorum electionem, patriarcha Armenus consecraret ipsorum catholicum [Cfr. Galanum, tom. I, pag. 31 et seq.] . At, omissa hac epistola, idem invenimus apud Giragos, qui de S. Gregorio scribit: Consecravit filium suum S. Arisdaghem archiepiscopum Armeniæ et Georgiæ et Albaniæ. — Joannes autem catholicus addit et Egrisios (Mingreliam, Georgiam occidentalem): Moyses ordinavit Curionem, sacerdotem monasterii patriarchalis, archiepiscopum Georgiæ et Gougarorum (ad meridiem Georgiæ propriæ) et Egrisianorum, secundum usum antiquum [Apud Saint-Martin, Histoire d'Arménie parJean VI, pag. 55. Joannis catholici, edit. Mosquensem, 1853, pag. 38.] . — At re ipsa apparet non immediate Armenis, sed per Georgianos, Mingreliam seu Egrisiam subjacuisse. Porro hic rerum status permansit usque ad tempora Curionis, quem Moses patriarcha circa medium sæculum VI ordinavit: Ad illud usque tempus, ait Giragos, duravit hic usus ut Georgiani ab Armenis consecrationem acciperent … cessavit autem deinceps, quia Græcis cœperunt adhærere Georgiani. Eodem modo alii historici loquuntur [L. Indgidgian, tom. III, pag. 262.] . Joannes catholicus vixit sæculo nono [Placido Soukias Somal, Quadro della storia letteraria di Armenia, Venezia 1829, pag. 56.] , Giragos autem seu Cyriacus, sæculo decimo tertio [Ibid. pag. 112.] , nec alius antiquior ad Armenorum auctoritatem propugnandam laudatur. Res ergo dubia manebit pro temporibus quæ decretum Petri Fullonis, de quo egimus num. 6, antecedunt, quoniam nihil quod historiæ aut legibus ecclesiasticis contradicat hic invenimus. Armeniæ metropolitæ potuit subjacere Georgia. At cum auctoritates afferantur, quibus metropolita post sæculum V Georgiæ tribuatur, Armenorum dictis assensum negabimus in eis quæ spectant ad sæculum sextum. Quod si quis, quæcumque Armeni de sua in Georgiam pristina auctoritate effutiunt, prorsus rejecerit, propterea quod Georgianis orthodoxis Armeni monophysitæ omnino infensi erant, non ideo imprudenter agere censebitur. Potuerunt enim primi Armenorum præsules se Georgianorum episcopos vocare, quoniam tractus quidam regionis erat Armeniæ et Georgiæ interjectus, utrinque armis repetitus, et qui olim Armenorum præsuli subditus fuerit [Brosset, tom. I, pag. 194. Additions, not. 3. pag. 107.] . Quod quum non absque veri specie proponeretur, quæstionem in incerto remanere fatebimur.
[10] [A labe hæreseos Eutychianæ sæculo VI immunis non fuit Georgia,] Nemo est qui, audito Petri Fullonis nomine, spectataque ejus in Georgianos benevolentia, illico non recogitet pessimam illius patriarchæ famam, ingentesque conatus ad concilii Chalcedonensis subvertendam auctoritatem, adeoque Georgianos hæreseos etiam participes fuisse suspicetur. Quæ quidem res propius ad nostrum institutum refertur, quam ut eam prætermittamus. S. Neophyto enim, episcopo Georgiano, locum in nostro opere concedere nefas foret, si hujus tempore cum ecclesia Georgiana Antiocheni, inter quos a sæculo quinto hæresis grassata est, errores suos communicassent. Demonstrandum igitur hic est sæculo VII, quo vixit sanctus martyr Neophytus, omnino catholice sentiisse Georgianos, neque hæreseos neque schismatis accusandos. Re quidem vera vix negari posse videtur, Georgianos cum Armenis concilio Chalcedonensi aliquamdiu adversatos esse, donec tandem opera Cyrini seu Curionis catholici, sub finem sæculi VI, ad fidei orthodoxæ placita reversi sunt. De his omnibus altum silent Georgiani, verum Armenis, qui ea fuse narrant, nemo fidem negabit, quum a pluribus auctoribus referantur, habeanturque apud ipsos litteræ ultro citroque de hoc negotio missæ. Præterea quoque suspicionem movet, quod de rebus fidei et auctoritate concilii Chalcedonensis, quæ sub finem sæculi quinti et initium sexti, tantopere Asiaticas omnes ecclesias agitarunt, nihil prorsus dicant Georgiani. Sæpe enim qui nimis tacet, aliquid turpe abscondere videtur.
[11] [ut ex Armenorum libris in eamdem hæresim conspirantium probatur,] Præcipua documenta profert Oukhtanes, episcopus Armenorum Edessenus, sæculi decimi scriptor, cujus liber adhuc ineditus brevi compendio a Brossetio contrahitur [Additions, pag. 107 et seqq.] . Ab ipsius autem narratione non dissentit Joannes catholicus [Joh. Cath. Historia armena, edit. Mosquensis, pag. 36 et 37. Versio gallica, pag. 52 et 53.] , neque cæteri auctores Armeni [Tchamtchian, Hist. Armeniæ, tom II, pag. 225 et seq. pag. 430 et seqq. Avdall, History of Armenia (Epitome præcedentis, Calcutta 1827), tom. I, pag. 324 et seqq.] . Rei summa hæc est. Anno 491 (tempus prout a Michaele Tchamtchian determinatur nihil præstat disputare), Papken catholicus Armenorum congregavit episcopos Armenorum, Georgianorum et Albanorum, in urbem Vagharschapat, et cum ipsis concilium Chalcedonense anathemate percussit. Sed non diu Georgiani Armenorum errorem sectati sunt: anno 576 cum ipsorum catholicus mortuus esset, adeo exarserunt dissidia in Georgia ut omnes ad Catholicum Armenum confugerent, qui totius Georgiæ præsulem eligeret. Hac occasione asserunt Armeni auctores jus antiquum sui patriarchæ in episcopos Georgianos, prout supra vidimus. Armenus autem patriarcha designavit Georgianum quemdam nomine Giurion, sive Curionem, qui quindecim annos inter Græcos versatus, et postea catholico Armenorum addictus hactenus extra patriam ecclesiasticis functus erat muneribus. Feliciter Georgianis cedebat hæc electio: nam, quum totus Armenorum error ex male intellectis Concilii Chalcedonensis verbis, atque ex confusis, juxta Armenæ linguæ proprietatem, natura et persona nomine potius quam re, omnino is erat, vir græce, armenice, georgiane doctus, qui tenebras dispelleret, luceque veritatis omnium animos circumfunderet. Ideoque intelligimus, ex opere episcopi Oukhtanis, Curionem ab initio concilii Chalcedonensis decreta defendisse, neque unquam operæ pepercisse ut universalis Ecclesiæ jura sarta tectaque manerent. Hæc autem circa annum 580 gesta sunt. Post longam tædiique plenam disceptationem, Curion Armenos valere jussit, ac vicissim anno 596, ut Michaeli Tchamtchian placet, ab Abrahamo catholico Armeniæ et cæteris episcopis monophysitis damnatus est atque Armenorum communione interdictus. Deinceps Georgiani in orthodoxa fide manserunt, donec communi sorte provinciarum Græcis adhærentium utentes, schismate a catholica Ecclesia quasi inscii disjuncti sunt.
[12] [quibus non officit nomen episcopi Georgiani, suis quidem incogniti,] Verum in his omnibus quæ ex egregio Brossetii opere excerpsimus graves adesse videntur difficultates, quibus solvendis, nimium demisse de se sentiens modestissimus auctor, imparem se fatetur [Brosset, Additions pag. 125.] . Ipse enim in annotationibus quas passim Wakhtangi Annalibus et additioni quintæ adjicit, indicat satis rationes omnes quibus commode Annales Georgianorum cum Armenorum prolixioribus et accuratioribus libris concilientur. Sequentia autem fere objici possunt. In primis circa annum 491 catholicum quemdam Gabrielem, et circa annum 580 alium nomine Curionem popularibus incognitos in Georgia ponunt Armeni. Eos præfuisse parti tantum Georgiæ, quum non semper catholici, sed quandoque episcopi, metropolitæ, archiepiscopi ab Armenis vocentur, nonnemo forsan opinaretur, nisi ex omnibus rerum adjunctis, ut notat Brossetius, evidens foret hic agi de Catholicis totius Georgiæ [Ibid. et pag. 107, not. 3.] . At cur in hoc loco aqua hæreat non video. Nonne patet Annales Georgianorum a regno Wakhtangi usque ad invasiones Saracenorum valde jejunos esse? Integra regna paucis lineis continentur. De catholicis autem notat pluries Brossetius, ex aliis documentis etiam Georgianis innotescere plures, qui in Annalibus editis locum suum non habent [Ibid. tom. I, pag. 354, nota 2. Cfr infra, num, 26.] . Gratiæ ergo agendæ Armenis qui, odio suo contra Georgianos acti, in historia Georgiana vacantia spatia explent.
[13] [at Latinis noti, ex epistola S. Gregorii magni ad ipsum data;] Catholicum Curionem, quem Armeni tantopere insectantur, norunt etiam Latini. Namque inter epistolas S. Gregorii Papæ, cujus sollicitudo universum orbem amplectebatur, litteras legimus Quirico episcopo et cæteris episcopis in Hiberia catholicis datas, quas non ad Iberiam occidentalem seu Hispaniam, sed ad orientalem seu Georgiam missas esse omnino certum est. Rogabat enim episcopus Iberiæ, num rebaptizandi essent Nestoriani ad veram fidem reduces, suamque epistolam per urbem Hierosolymam miserat. Atqui ex documentis ab Oukhtane servatis apparet quantum semper detulerit ecclesiæ Hierosolymitanæ catholicus Curion [Ibid. pag. 113, 115 et 116.] , ac porro Nestorianorum conditionem præcipuam quasi curam ipsius necessario fuisse, spectatis ejus et universi Orientis historia nemo mirabitur. Juverit hic adjicere initium hujus epistolæ: Quia charitati nihil est longe, quos dividunt loca jungat epistola. Lator itaque præsentium ad beati Petri apostolorum principis Ecclesiam veniens fraternitatis vestræ se asseruit ad nos epistolas accepisse, easque in Jerosolymorum urbe cum rebus quoque aliis perdidisse etc. [Epistolarum, lib. XI, ep. 67.] . Scripta est hæc epistola decimo kal. jul. indictione 4, quod est 22 junii 601, si duobus codicibus credendum est. Inde arbitror simul missas fuisse epistolam synodicam Isacii, novi patriarchæ Hierosolymitani, cui respondit S. Gregorius epistola 46 libri XI, et litteras Quirici, aut Curionis catholici Georgiæ. Anno enim 601 Isacius electus est.
[14] [neque nomina principum Georgianorum omisso rege.] Tandem restat difficultas quæ petitur ex nominibus magnatum Georgiæ, qui in Oukhtanis libro apparent, nusquam laudato Guramo curopalata, de quo in primis sermo fieri debuisset. At recordetur Brossetius quod scitissime notavit in historia curopalatæ illius [Brosset, tom. I, pag. 216, not. 1.] , probabiliter nempe asseri posse post devictum tantum a Mauritii imperatoris exercitu Vahramum, id est, post annum 593 Guramum curopalatum, antea provinciæ dumtaxat alicujus occidentalis dominum, toti Georgiæ præpositum fuisse. Jam vero fere omnia quæ narrantur in Oukhtanis opere, cujus codex ultima parte caret, acciderunt ante concilium Devinense Armenorum, anno 596 a Michaele Tchamtchian illigatum. Non debuit ergo nominari in epistolis quæ præcedentibus annis scriptæ sunt, saltem usque ad annum 593 aut 594. Epistolarum autem quæ Brossetium offendunt, prior, qua Verthanem catholici Armeni vicarium obsecratur episcopus Tsurtaviensis Moses, ut conetur auxilium principum Georgiæ adipisci, data est antequam Georgia inter Mauricium et Chosroem Parviz divideretur: nam propter temporum iniquitatem, recusavit Varthanes Georgianos magnates adversus concilium Chalcedonense concitare prout rogabatur. Græci haud dubio cum apud Chosroem gratia tunc pollerent, non audebat Armenus, concilio Chalcedonensi palam adversari, atque arbitratus est inutilem se apud Georgianos præstiturum operam. Altera autem epistola quæ molesta est Brossetio, post electionem Armeni catholici Abraham, seu post mensem julium anni 594 scripta est [Brosset, Additions, pag. 114.] , quando jam verisimilius, præ reliquis principibus, auctoritate summa in regimine feudali Georgiæ pollebat Guramus. Difficultates hic obviæ, quocumque vertamus oculos: synchronismus quem proponit auctor Armenus omnino debet emendari: jungit enim annum 17 Chosrois et Mauricii imperatoris regnum, quod fieri non potest, siquidem Mauricius anno 12 Chosrois a Phoca necatus est. Ponamus recte anno 594 assignari electionem Abrahami, et anno 594 aut 595 epistolam in qua Sempad Hyrcaniæ pro Persis præfectus Aternersem (forsan Bacurii III filium, principem Kakheti, postea Regem [Brosset, tom. I, pag. 220.] ), et alios principes Georgiæ ad concordiam fovendam adhortatur; credendum est tunc ad illos tantum scribi qui ad hæresim vel certe ad pacem quocumque modo resarciendam propensiores habebantur. Cæterum Guramus curopalata, in cujus historia pleraque valde dubia sunt, magnatibus Georgiæ potestatem fere ab omni submissione liberam non ademerat. Poterat igitur Sempad pro libitu suo, aut potius pro causæ necessitate prudenter illos epistolis adire, quos sibi utiles fore prævidebat. Atqui quum princeps Kakheti, si quid valet conjectura nostra, fuerit Aternerses ille, quem Oukhtanes appellat, amicitiam inter Georgianos et Armenos non potuit non maxime votis expetere. Nam ipse videtur vir pius fuisse [Brosset, tom. I, pag. 222.] , et contra provincia quam obtinebat, Kakhetum, diu Chalcedonensi synodo adversari perrexit [Ibid. pag. 279. Additions, pag. 117, nota 3.] . Nimis igitur obscura Georgiæ hoc tempore, nimis incerta temporum ratio, quam ut auctorum effatis multum tribuamus. Fides præstanda profecto Armenorum et Georgianorum libris, at potius, quod ad præcipua historiæ capita spectat, quam in singulis factis, quotiescumque eorum narrationes aliunde corroborare non est. Hæc omnia prolixius exponenda duximus, quoniam paucis nota est Georgiæ historia, ac proin a nobis supplendam rati sumus, hanc rerum præviam notitiam quæ utiliter pervolvendis commentariis nostris omnino necessaria est.
§ II. Historiæ S. Neophyti fontes. Ætas et tempus martyrii.
[Historiæ totius Georgiæ et S. Neophyti, cujus compendio vita hic traditur,] Anno 643, ut infra videbimus, Georgiam primum invaserunt Saraceni, duce Habibo filio Maslamæ, et per totam regionem sparsi, igni et ferro eam vastarunt. Omarus quidam, unus ex inferioris ordinis præpositis, missus ad explorandas regiones circa fluvium Cyrum, ad monasterium S. Schio pervenit, ibique miro quodam prodigio obstupe factus, ad Christum conversus, in baptismo nomen Neophytum accepit. Quum autem in eodem monasterio plures annos sancte vixisset, Neophytus ad episcopatum Urbnissiensem evectus, tanto zelo ignis cultores insectatus est, ut tandem, ab ipsis dolo comprehensus, lapidibus obrutus fuerit. En paucis verbis concluditur tota historia S. Neophyti, in quam nunc inquirimus. De patria, genere, et cæteris quæ ejus conversionem præcesserunt, hoc tantum conjicere licet, ni fallor, eum genere Arabem non fuisse. Ægre enim admitterem Arabis conversionem tunc temporis. Tanto enim pro religione sua ardore flagrabant, ut vel evidentissimis miraculis eos restituros fuisse putem. Quoniam tamen gratia Dei potens est … de lapidibus … suscitare filios Abrahæ, hanc opinionem innuimus potius quam tenemus. Omnia fere quæ leguntur in ejus Vita, utpote captu faciliora, aut breviter explicanda, annotationibus illustrabuntur. De anno autem quo in Georgiam venit, et de martyrii tempore, quoniam non adeo facile determinari queunt, prolixius hic disserere supervacaneum non erit. Sed prius necesse est indicare fontes e quibus tum historia S. Neophyti, tum ea quæ ad hanc vitam illustrandam scribimus, potissimum desumpta sint.
[16] [indicantur fontes, qui sunt ] Præcipuus fons historiæ Georgiæ reperitur in Annalibus Georgianis, quos sæculo XVIII ineunte collegit aut colligendas curavit rex Wakhtangus VI, [Annales Georgianorum,] ex variis ut fatetur ipse libris consarcinatum opus, quod ab ejus filio Wakhouschto perfectum est, et hoc tandem sæculo editum Petroburgi cum translatione gallica [Brosset, Introduction, pag. XIV et seqq.; tom. I, pag. 15.] . Præstantiorem utique navasset operam, si Chronica antiquorum, et omnis generis documenta, additis ubique quæ de auctore et ætate resciri potuissent, primum edidisset. Non enim recte scribitur historia, nisi longo labore conquirendi et colligendi documenta antiqua plene prius perfecto. Prima pars horum Annalium usque ad sæculum XII servata armenice, ex georgiano archetypo sæculo XII indubitate translata [Ibid. pag. XVII.] . Verum antiquum illud chronicon, esse breviarium dumtaxat Annalium, quos postea auctos descripsit Wakhtangus, licet pro comperto habeat Brossetius, mihi persuasum adhuc non est. Quando publici juris fient monumenta omnia quibus usus est Wakhtangus, apparebit forsan fere omnia quæ desunt Armeno, a rege Georgiano aliunde deprompta et operi antiquo assuta fuisse. Hucusque non potest, si quid video, certo determinari, qua ratione Georgianum exemplar et Armena translatio sese mutuo excipiant. Hujus operis epitomen adhuc ineditam conscripsit Wakhouschtus, a quo chronologicas notas accepit editionique suæ addidit Brossetius, cui non vacavit innumera laboris illius vitia corrigere. Conscriptiones alias quæ in Brossetii secundi tomi altera parte reperiuntur, hic non recensebo, quippe quæ recentiores quam ut nobis in hoc commentario inservire possint.
[17] [et sanctorum Vitæ complures,] Sed hoc opus ad illustrandam, non ad discendam S. Neophyti vitam usurpamus: de sancto martyre enim tacet. Extant autem apud Georgianos, ut apud cæteros populos christianos, libri qui varias sanctorum vitas undique collectas continent, et quorum auctores sæpe ignoti prorsus sunt [Ibid. pag. XI, num. 10; Actes des séances publiques de l'Acad. de St. Pétersbourg, séance du 29 déc. 1837, passim.] . Quin et singulæ vitæ a pluribus emendatæ aut corruptæ, non unius tantum ætatis indolem præ se ferunt. E talibus documentis excerptam esse historiam S. Neophyti novimus; verum qua ratione, quibusnam auctoribus, fere ignoramus. Nam obscura est litterarum historia apud Georgianos, nec satis clare loquuntur qui de sancto episcopo Urbnissiensi egerunt. Etenim, ut ab antiquioribus incipiamus, nullus antiquior nominatur Basilio filio Watche Patricii, Georgianorum catholico, de quo utrum sæculo XIII an XV vixerit dubitat Brossetius [Brosset, Additions, pag. 138; cfr tom. I, pag. 658, tom. II, part. I, pag. 22.] . Verum nonne titulus Patricii potius sæculum decimum tertium sapit? Viderint doctiores. Collegit autem, teste Antonio catholico, miracula S. Schio ab aliis conscripta, quæ inter eminet conversio S. Neophyti. Secundus laudatur catholicus Bessarion, qui anno 1735 ex hac vita decessit [Brosset, tom. II, part. I, pag. 123 et 133, part. II, pag. 50.] . Ipsius mentionem in Vitis sanctorum russice ab Andrea Muraviev scriptis invenio. Notat enim hic auctor exscripta esse quæ de S. Neophyto tradit ex Martyrologio Catholici Georgiæ Bessarionis [Vitæ sanctorum ecclesiæ Russicæ, atque Iberorum et Slavorum. Mensis october. Petroburgi 1859, pag. 421.] . Opus certe Bessarionis de sanctis Georgiæ laudat Catholicus Antonius I, Brossetio nondum visum [Brosset, tom. I, pag. 255, nota 5; Introd. pag. XVI.] , nec nobis aliunde notum.
[18] [aut martyrologia, additis quibusdam de Georgianorum hagiographia.] Demum Antonius ipse, qui mortuus est anno 1788, libro cui nomen Martyrica, nonnullorum sanctorum elogia condidit, quorum sexto S. Neophyti laudes prædicantur. Cujus quidem orationis cum epitomen primæ parti suæ translationis addiderit Brossetius [Additions, pag. 137.] , duo nobis ad manum scripta sunt de S. Neophyto: elogium a Bessarione compositum, quod, utpote antiquius et, ut videtur, fideliter a Muravievo russice exhibitum, Actorum instar, infra edemus atque annotabimus; deinde breviarium libri Martyrica quod cum priore elogio, iisdem ex fontibus deprompto, accurate conferemus. Brevitatis ergo deinceps hæc duo scripta nominibus Antonii et Bessarionis proferemus, quamvis Antonium ex epitome Brossetii, Bessarionem ex Muravievi translatione cognoscamus. Objiciet aliquis pauca esse hæc documenta, quæ tandem niti videntur historia quadam miraculorum, neque auctoris nomine, neque temporis designatione commendata. Fateor pauca esse, at puto sufficientia ut S. Neophyti gesta illustranda nobis sint. Elogium enim, quod nobis reliquit catholicus Bessarion, antiquum est, si primas fortasse sententias dempseris, cultum in ecclesia celeberrima palam reliquiis ejus adhibitum commemorat [Vide infra, annot. o.] , propriaque sese simplicitate commendat. Addendum hic existimo, ut hagiographiæ Georgianæ innotescant fontes, in Catalogo librorum Georgianorum a Brossetio in Academia Petroburgensi publice lecto, referri Martyrologium Arsenii patriarchæ totius Iberiæ [Actes des séances publiques etc. pag. 147.] , de quo auctore vide additiones Annalium [Pag. 126; cfr Annales, tom. I, pag. 205.] . Quod haud scio an alius sit ac liber vitæ sanctorum Iberorum compositus ab Exarcha Georgiæ apud Muravievum [Vitæ SS. October, pag. 340.] , in quo tamen anceps hæreo propter titulum Exarchæ, quem exstincto tantum a Russis catholicatu in usu fuisse puto [Brosset, tom. II, part. II, pag. 298 et 307.] Menologium etiam Græcorum seu Basilianum in georgianam linguam versum esse duobus in locis nos docet Brossetius, ac simul addit uno tantum elogio SS. Davidis et Constantini ad diem 30 octobris ab exemplari discrepare translationem [Brosset, Chronique géorgienne, Paris 1830, pag. III, IV et V, et 107 et seqq.; idem, Grammaire georgienne, Paris 1837, pag. VII et 268.] .
[19] [S. Neophytus vixisse fertur sæculo septima,] His expeditis, prima nobis obvia est quæstio: quonam tempore christianus factus sit S. Neophytus. Nihil hac de re nos docet Antonius: in proœmio tantum Bessarionis quædam verba legimus, quæ cum factis in decursu Vitæ enarratis aut aliunde notis conferri oportet ut ad ætatem determinandam deveniamus. Medio sæculo septimo triste præbebat Georgia spectaculum: ex altera enim parte Persæ conabantur rem Christianam in ea evertere, et ignis cultores ubique ignes suos accendebant, destruendo altaria Domini; ex altera autem, nova Muhammedis secta, ex Arabiæ solitudine orta, miseris Christianis fanaticus Arabum furor instabat [Vita S. Neophyti, infra num. 1.] . Hæc verisimilius Bessarionis ipsius, non antiquioris auctoris, quem secutus fuerit, verba censenda sunt. Apparet autem primam expeditionem Moslemorum in Vita significari: explorant enim regionem nondum sibi notam atque de obviis ædificiis interrogant [Ibidem] . Dein quod Neophytus, relicta Muhammedis secta christianisque aggregatus, diu potuit in regione versari, prædicare Christum, quin unquam a Saracenis interceptus dicatur, ac tandem quod ab ignis cultoribus, quos nuspiam consistere patiebantur Moslemi, per vim oppressus fuit, demonstrat Moslemos jam Georgia evanuisse atque insuper Sassanidarum regnum vel adhuc stetisse vel non pridem corruisse. Atqui hæc omnia huic tantum temporis spatio conveniunt, quod sexaginta fere posterioribus annis sæculi septimi concluditur.
[20] [quod quidem, silentibus Annalibus, ex Vitæ adjunctis,] Fustra autem Georgianos adiverimus, qui nos doceant historiam suæ regionis a primis Saracenorum invasionibus ad sæculi octavi viginti priores fere annos. In eorum Annalibus, præter quædam confuse et in universum dicta de Heraclii bellis contra Moslemos, et de propagata ubique per Armeniam usque ad Pontum et Cappadociam nova secta, peculiariter de Georgia legitur regem Stephanum II in Egrisiam, quæ est Georgia occidentalis, ubi Græcorum imperium vigebat, cum auri vi magna confugisse [Brosset, tom I, pag. 237.] . Deinde statim ad regnum sequens transitur, et, errore temporum, enarrantur expeditiones bellicæ Merwani filii Muhammedis, quem Qrou aut surdum cognominant Georgiani [Ibid. pag. 238 et 245.] . At in Vita infra edenda, conjiciendi copiam faciunt aliquot verba quæ de itinere exercitus Arabici agunt. Videmus enim Achmetum, ducem exercitus, castra posuisse loco quo confluunt flumina Cyrus et Liachwi, indeque missas turmas ad regionem circa vastandam. Porro Omarus et Burul, quibus id muneris commissum est, Cyrum flumine secundo secuti sunt, atque ad specus S. Schio in littore Cyri sitas tandem pervenerunt, quod argumento est exercitum Achmeti non ab Armeniæ provincia Erivanensi versus Tiflim ascendisse, verum ex provincia Erzeroum ad fontes Cyri, indeque adverso flumine ad Liachwim usque progressos, ibi quasi in centro quodam stetisse. Jamvero quænam sit illa expeditio, quæ ex hac parte Georgiam aggressa sit, ab Armenis et Arabicis scriptoribus discamus.
[21] [et ordine expeditionum Moslemorum, qui anno 643,] Si igitur historias Arabum consulemus, videbimus ante annum 639, quo desinit opus cl. viri Caussin de Perceval, nec totam Armeniam, nec Georgiam ab Arabibus occupatam fuisse. Oportebat enim prius Mesopotamia et Iraca occidentali potiri, Persasque omnino devincere antequam ad Armeniam aut ad Georgiam aditus pateret. Atqui anno 639 aut 640 Mesopotamiæ et Syriæ occupatio perfecta est [Caussin de Perceval, tom. III, pag. 321 et seqq.] , atque, Iraca, Persis in prælio Cadecyæ anno 637 profligatis, rege Yezdegerde III in fugam converso, a Saado filio Waccæ acquisita [Ibid. pag. 470 et seqq. et 490.] . Sed anno tantum 642 post cladem a Persis in Nehavend acceptam, Sassanidarum imperium in provinciis Armeniæ et Georgiæ finitimis omnino evanuisse dicendum est [Dubeux, La Perse (dans l'Univers pittoresque), pag. 336. Patkanian, Hist. des Sassanides (Journal asiatique, 1866) Paris 1866, pag. 128.] . His quæ a coævo scriptore Armeno Sepeos confirmantur [Dulaurier, Chronologie arménienne, tom. I, pag. 210 et seqq.] , consentiunt omnino quæ de sequentibus annis traduntur. Juxta Abulfedam, anno hegiræ 22, qui a novembri 642 ad finem decembris 643 porrigitur, subacta est Georgia, præter alias provincias, ad Armeniam pertinentes aut ei conterminas [Annales Moslemici, ed. I Reiskii. Lipsiæ 1754, pag. 74.] . Quod quidem ita intelligendum est, ut expeditio ante hunc annum jam incepta, tunc ad exitum perducta fuerit, vel potius ut hoc anno præcipue bellum istud gestum fuerit. Armenia autem et Georgia ab Habibo filio Maslamæ debellatæ fuerunt [Dulaurier. loc. cit. pag. 231; d'Ohsson, les Peuples du Caucase, Paris 1828, pag. 50.] , qui ab Omaro missus (quidquid sentiat d'Ohsson) [Vide infra annot. d.] , anno 642 verisimilius urbem Armeniæ principem Tovin expugnavit [Dulaurier, loc. cit. pag. 230.] , indeque, anno sequenti, ut videtur, triplici via Georgiam et Albaniam invasit. Ipse Araxem primum secunda aqua, et Cyrum dein adverso flumine prosequens, ad Tiflim pervenit unde armis et legatis plerasque provincias in Moslemorum potestatem redegit [D'Ohsson, loc. cit. pag. 51 et seqq., cfr Brosset, tom. I, pag. 245.] . Alius quidam a sinistra progrediens, forsan ille Abderrahman, de quo, ut in annotatis patebit, et Armeni et Moslemi loquuntur [Infra annot. d.] , ab urbe Tovin versus septentrionem, fluminis Cyri cursum sequens ad confluentes Cyri et Liachwi stetit, copias versus occasum et septentrionem misit, quæ regionis illius subditionem perficerent. Tertius tandem, Selman filius Rebiat, ad dextram iter faciens Georgiæ orientales provincias et Albaniam subjecit.
[22] [juxta Armenorum et Arabum testimonia] Atque hoc modo ducum Moslemorum itinera mihi videntur componenda. Fateor tamen a nullo, quem viderim, auctore res in Armenia et Georgia gestas ita ordinari. Accedit quod neque in nostro Musæo, neque in Bibliotheca regia Bruxellensi, ea adhuc suppetit librorum copia, quæ rebus Orientalibus explicandis plene sufficiat, quamquam utrinque multi libri jam sunt comparati. Neque illud vitio nobis aut aliis vertendum est: noverunt enim horum studiorum periti quantum operæ et temporis requiratur ut hujusmodi supellectili bibliotheca instruatur. Hoc animadvertendum fuit, ne quis nos incuriæ aut minus diligentis laboris incuset. Paucis nunc explicabo qua ratione ad ita ordinandas Moslemorum expeditiones deductus fuerim. In primis quidem Habibi iter in Georgiam satis superque probatur ex locis auctorum, quæ collegit d'Ohsson [Loc. cit. pag. 50.] . Corroboratur libro episcopi Sepeos, quo neminem in historia Armeniæ tunc temporis certiorem ducem inveniri posse arbitror [Ap. Dulaurier, op. cit. pag. 228 et 229.] . Scripsit enim quæ suo tempore acciderant, vel propriis oculis visa, vel a testibus oculatis accepta. Atqui, tacito tantum nomine, res ab Habibo in Armenia annis 642 et 643 gestas refert, nisi quod enarrata copiarum in tres partes divisione deinceps de eo silet, saltem apud Eduardum Dulaurier. Ideoque collatis et mutuo illustratis locis a d'Ohsson et Dulaurier excitatis unam efficimus historiam. Selmani in Albaniam iter etiam innuit Sepeos [Loc. cit. pag. 231.] , plane describit liber Caroli d'Ohsson [Loc. cit. pag. 54 et 55.] .
[23] [Georgiam primum ingressi demonstrantur,] Restat demum iter exercitus quem per septentrionales Armeniæ provincias ad Georgiam occidentalem perrexisse ponimus. Difficultatem enim nobis facit episcopus Sepeos, qui de Georgia ne verbum quidem habet et aliter divisionem exercitus exponit: Anno sequenti Ismaelitæ in provinciam Aderbaidjan advenerunt, et in tres exercitus distincti sunt, quorum primus Ararad, secundus pagum legionis nobilis (circa Tovinum), tertius Albaniam petivit. Quæ quidem ita interpretor, ut in Armenia relicti fuerint, qui arces potestati Moslemorum nondum subjectas expugnarent; alii autem qui Ararad petiverunt ad septentrionales partes progressi fuerint, quare eorum perinde ac copiarum in Albaniam missarum, gesta ab auctore Armeno prætereuntur. Cur autem, inquies, admittendum est istud iter per provincias septentrionales Georgiam versus? Scilicet ut ita illis auctorum locis faciam satis, qui ab exercitibus Moslemorum non tantum interiorem Armeniam sed et Georgiam ab occasu primo occupatam fuisse asserunt. Legitur enim in Historia inventionis reliquiarum S. Nersetis magni, quam secundum auctores sæculi XIV contexuit Joannes B. Aucher [Vitæ sanctorum calend. Armeni, tom. III, pag. 396. Cfr not. 5, pag. 410.] : Octo annis post mortem Chosrois (Chosrois II), Abderrahman quidam, filius sororis Mohammedis, primi Arabum imperatoris, cum 18,000 militibus, tributa exegit ab incolis et destruxit christianos exercitus qui in provincia Taronensi erant. Sic etiam Altam Armeniam invasit, Pacenam, Georgiam et Vanant, ac dein, post multas vastationes, in Arabiam rediit. Paulo aliter eadem refert cl. vir Eduardus Dulaurier, ex Bibliotheca Armena, quæ librum Djarrentir exscribit [Op. cit., pag. 225, cfr pag. 243; Vitæ SS. loc. cit. pag. 411.] . Cum his conferas velim quæ supra num. 20 notavimus de itinere exercitus, in quo versabatur Omar, sive Neophytus, et quæ mox ex Historia Stephani Asolik proferam.
[24] [contradicant licet inter se non concordes Armeni complures.] Novi equidem anno 637 Abderrahmani expeditionem ab Eduardo Dulaurier, annis vero 636, 637 et 638 a Michaele Tchamtchian illigari: attamen si attente rerum adjuncta conferantur, referenda videbuntur ad expeditionem anni 642 hæc et multa alia quæ aliis temporibus, propter incertam Armenorum chronologiam, huc usque tributa sunt. Huc enim omnino traherem tum verba Stephani Asolik, cujus translationem tantum Russicam Joannis B. Emin præ manibus habeo [Lib. II, cap. II, pag. 70.] , quibus, errore apertissimo, anno 95 æræ armenæ seu 946 – 7, P. C. assignatur urbis Tovin expugnatio et occupatio Armeniæ, Georgiæ et Albaniæ, quum etiam alium locum, quo sub anno 943 eadem facta enarrantur [Lib. II, cap. IV, pag. 89.] . Eodem fere tempore post prælium Nehavend orientales Armeniæ provincias ab Arabibus vastatas fuisse disco ex congestis a Luca Indgidgian auctorum complurium testimoniis [Antiquitates Armenicæ, tom. I, pag. 423.] . Ordine recenset ille scriptor expeditiones Arabum, in hoc tamen corrigendus quod primam in quatuor dispescit. Leontium in primis seu, ut armenice dicam, Ghevontium, sæculi decimi scriptorem, inducit loquentem et, meo quidem judicio, expeditionem Habibi partim enarrantem, sed, perinde ac cæteri qui de rebus Armenorum egerunt, annos non rite notat, putatque in verbis Leontii quæ affert, alia agnoscenda esse tempora, ac in illo loco Samuelis Aniensis quem in nota recitat, dum contra unius ejusdemque expeditionis vices hic diligenter consideranti apparent. Ut igitur omnia quæ hucusque de Arabum bellis disputavi paucis contraham, existimo ab Eduardo Dulaurier, a Michaele Tchamtchian [Hist. Arm. tom. II, pag. 342.] , a Luca Indgidgian primam Arabum invasionem recte designari, sed, errore temporum, annum non ita bene indicari. Omnibus auctorum locis testimonium episcopi Sepeos præpono, adqu orum normam cætera omnia emendari cupio. Nobis ergo certum sit Habibum in Georgiam mediam, probabile autem alium quemdam ducem, forsan Abderrahman, in Georgiam occidentalem anno 643 ingressos esse [Cfr infra annot. d.] .
[25] [S. Neophyti, qui passus esse videtur ante annum 661,] Omarus, unus e ducibus inferioris ordinis in hoc secundo exercitu, postquam, ad ferenda dona missus, ad S. Schio monasterium rediit, in cœlis mirum quoddam aspexit portentum, Angelorum turmas, sanctum fundatorem stipantes, atque aditum monasterii defendentes [Ibidem.] . Hoc viso, ad Christi fidem conversus miles Saracenus, monasticam vitam amplexus est in eodem monasterio. Tandem per totam regionem virtutibus clarus, post plures annos episcopus a catholico Samuele creatus est. Quæ quidem fieri non potuissent, si Saracenorum in Georgia potestas viguisset: nunquam enim homini a Mohammedica secta deficienti pepercissent. Ut ergo sibi constet historia, necesse est ut Mohammedicum imperium non diu permanserit in hac provincia post Omari conversionem. Quod sane, postquam exercitus Selmani, socii Habibi, a Khazaribus ad fluvium Terek prope Caspium mare profligatus est, contigisse non ægre admitteres. Nec aliud deducendum est aut ex historia Armenorum qui hoc tempore sui fere juris, licet tributarii Arabum, fuisse ac pro temporum ratione, modo Græcis, modo Moslemis adhæsisse videntur [Cfr Saint-Martin, Mémoires sur l'Arménie, tom. I, pag. 336 et 337; Avdall, History of Armenia, tom. I, pag. 361 et seqq.] , aut demum ex libris Arabum, qui satis innuunt potius vastatam quam debellatam et subjectam fuisse Georgiam post Habibi expeditiones [Abulf. ad ann. 717, Brosset, tom. I, pag. 245, d'Ohsson. op. cit. pag. 55.] . Cæterum ab anno 655 ad 661 nimis civilibus discordiis ab externis bellis arcebantur Moslemi, asseclis Ali et Othmani ac dein Moaviæ de sceptro dimicantibus, quam ut provinciæ adeo remotæ curam agerent. Vectigales ad summum fuerunt tunc Georgiani. Existimo ergo ante annum 661 et episcopatu auctum, et martyrii palma decoratum fuisse S. Neophytum. Posthac nunquam licuisset ignis cultoribus, palam altaria sua erigere, prout irridendo sanctum martyrem jactabant [Cfr infra, num. 4.] . Subtilius annos et tempora exsequi non est.
[26] [historiæ non officit nomen catholici Samuelis, quippe alibi etiam occurrentis.] Quod si in libris Georgianorum aliquid certi possemus invenire de ætate et successione catholicorum, nobis in hoc loco adjumento forent, quoniam novimus nomen catholici a quo S. Neophytus potestatem episcopalem accepit. Contra suis fere incognitus e vita S. Neophyti certius innotescit catholicus Samuel. Semel enim dumtaxat in uno codice Annalium nominatur post catholicum Thabor, quem ultimum ante notam illam in serie Catholicorum rimam, cæteri codices et armena Annalium Epitome proferunt [Brosset, tom. I, pag. 236, nota 2 et 3; Additions, pag. 47.] . Non satis prudenter Brossetius rejicit nomen in duobus codicibus non cognatis obvium, propterea quod in primis Annales asserunt alio in loco Thabor catholicum fuisse tempore invasionis Merwani [Brosset, tom. I. pag. 239.] , ac dein quod Mekhitar Airivankensis et Wakhouscht nomen Samuelis in suos catalogos non receperunt. Verum hæ rationes sunt levissimæ. Vel enim in loco Annalium allato de alio Thabore agitur, quod minime putamus, vel de eodem. Si de alio, nihil contra nostram opinionem: si de eodem, cæteris omissis quæ de adventu Merwani absurde dicuntur, nobis non officit Thaborem ecclesiæ Georgianæ præfuisse tempore quo Arabes primum regionem invaserunt. Quæ tam pauca de historia Georgiæ in altera parte sæculi septimi supersunt, temere non sunt projicienda, suusque Vitæ S. Neophyti locus manet inter patria documenta. Quod autem ignorant hoc nomen scriptores alii, in tanta librorum inopia nemo mirabitur. Patet ergo quantopere erraverit Brossetius, conjiciendo ad sæculum VIII forsan pertinere S. Neophytum, propter nomen Samuelis, quod etiam occurrit in historia martyrii S. Abo, passi anno circiter 790 [Brosset, Additions, pag. 135 et 137.] .
VITA S. NEOPHYTI
Ex vitis sanctorum Muravievi.
Neophytus, episcopus et martyr Urbnissii in Iberia (S.)
a
EX MS.
[Omar et Burul Moslemis turmis præpositi ad Mgwimensium ascetarum monasterium perveniunt,] Medio sæculo septimo triste præbebat Georgia b spectaculum: ex altera enim parte Persæ conabantur rem christianam in ea evertere, et ignis cultores ubique ignes suos accendebant, destruendo altaria Domini; ex altera autem, nova Mohammedis secta ex Arabiæ solitudine orta, miseris christianis fanaticus Arabum furor instabat c. Quum Achmet d, cognatus præfecti Persidis, magno cum exercitu ad vastandam Georgiam missus in eo loco stetisset ubi in Cyrum influit fluvius Liachwi e, partem suorum militum destinavit, qui vicinos agros diriperent eisque Omarum et Burulium præposuit. Qui quidem in opposito littore Cyri multas specus et super eos quasdam quasi turres conspexerunt f, existimatasque munitiones destruere certi, antea tamen exploratores eo mittendos rati sunt. Ex quibusdam autem captivis acceperunt, in illis specubus homines vivere qui peccata sua coram Deo deflerent, illic olim jam sub sancto anachoreta Schio habitasse et deinceps valde numero crevisse, licet conjugii expertes, ab omni demum re mundana eos abhorrere nec unquam e speluncis suis exire.
[2] [quod cum stupendo miraculo protectum Omarus videret, ad Christum convertitur.] Vita adeo austera prorsus attoniti, Saracenorum duces non ausi sunt sanctos viros ferro violare, atque Achmeto quæcumque audierant de Schiomgwimensibus retulerunt. Qui proin, anachoretis parcens, Omaro jussit ut cum militibus, aurum, aloen, thus, munera pro armis gerentibus, ad servos Dei rediret, qui pro se Dominum suum orarent. Ad monasterium cum propius accessisset Omarus, monachos nuntio certiores fecit, se ad eorum ruinam non venire. Sed ut ad portas advenit, subito vidit in ære fulgidum cælestium militum agmen atque inter eos monachum quemdam grandævum: in ipsis autem foribus monasterii pœnitentes illos jejunatores, laceris quidem vestibus, at vultu tamen angelicum in modum splendenti. Sancto quodam timore tunc plenus Omarus, donis Achmeti traditis, in has voces erupit: Sancti Dei, terribiles estis nobis peccatoribus, quoniam custodes vestri vos in ære circumvolant, atque inter eos adstat venerandus senex, longis capillis et barba; numquid ille est sanctus magister vester angelica multitudine cinctus? Gaudio magno audiverunt beati monachi, tanto miraculo suam lauram defendi, et gratias egerunt Deo. At plus ipsis pio instinctu commotus, subitoque credens Omarus exclamavit: Dominus minuat dies meos, nisi redeam ad vos ut Christianus fiam et vobiscum reliquum vitæ meæ degam g.
[3] [Baptizatur et postea ex monacho episcopus factus, gnaviter laborat, contra ignis præsertim cultores,] Absoluto igitur sibi concredito munere, Omarus cum duobus fidelibus servis, clam Saracenorum castra deseruit, relictis omnibus honoribus et divitiis et ipsa majorum suorum fide h, ut se in saxa sancti Schio reciperet. Ibi doctrinis christianis cum instructus fuisset, statim baptizatus est et nomen accepit Neophytus, quod est recens baptizatus; duo autem ejus servi Christodulus et Christophorus, sive Christi servus et Christum ferens, appellati sunt. Post multos annos i in Mgwimensi solitudine transactos Neophytus austero vitæ genere, oculos in se convertit Samuelis catholici Iberiæ k, et ab ipso episcopali dignitate auctus, civitati Urbnissiensi præfectus est l. Deinceps autem fidem christianam inter pristinos suos cives Saracenos propagare studuit m, et, eorum eversis templis, ipsis proprio ore Christum prædicare ausus est.
[4] [ac tandem cum dolo captus, et ad mortem usque tortus esset, cultu publico decoratur.] Ad hæc irati ignis cultores consilium inter se fecerunt, quonam potissimum modo hominem Dei morte afficerent. En ipse, ita vociferabantur, ignes nostros extinguit, Deum nostrum destruit, Christum annuntiat. Mox nullus jam ignis cultor remanebit. Ethnici ergo cum eo pervenissent ut strenuum episcopum apprehenderent, eum carceri primum mancipatum, his interpellarunt: Ecce nunc accenduntur ignes nostri, et renovantur oblationes nostræ: tu autem vade quo jam pridem ire cupis, ad Christum tuum pro quo vis pati. Fortiter ipsis respondit confessor: Dulce mihi est pro Christo mori, unice enim cupio cum ipso æternum versari. Vos equidem volui luce sancti evangelii illustrare, fidemque sine qua non est salus docere: nunc autem sanguine doctrinam de Christo Jesu signare cupio, ad gloriam sanctæ ejus Ecclesiæ. Ad hæc iram spirantes, ignis cultores eum in terram detruserunt et diu huc illuc trahentes plagis affecerunt, donec tandem lapidibus obrutus est, non secus ac olim protomartyr Stephanus, ad cujus exemplum pro inimicis suis preces fudit n. Venerandæ dein ejus reliquiæ, christianis causa salutis factæ, ad Schiomgwimensem solitudinem asportatæ sunt, in qua hujus sancti martyris memoria agitur die 28 octobris, ibique hucusque in ecclesia Assumptionis sunt asservatæ o. Porro eodem in loco monasticæ vitæ laude illustres facti sunt duo in baptismo et in religiosa conversatione socii, Christodulus et Christophorus, quorum quidem ultimus in monasterii superiorem electus, ad extremam senectutem, ætatem nimirum centum quadraginta quinque annorum p, vixit. Extractum ex Martyrologio Bessarionis catholici Iberiæ.
ANNOTATA.
a De hac Vita et fontibus historiæ S. Neophyti vid. Comm. prævium, numm. 17 et 18.
b Georgiam ubique scripsimus, quoniam, omisso proprio regionis nomine Karthlos, nullum aliud magis commendatur. Ita enim Persæ, Arabes, Russi, alii aliter pro ingenio suæ linguæ vocem efferentes, Iberiam antiquorum appellant. Ex quo autem fonte derivanda sit hæc appellatio, varie explicatur. Existimo quidem a Cyro fluvio, persice Kour, armenice Gour, georgiane Mtkwar, persice primum dictum fuisse Gourdjistan aut arabice, deficiente littera g, Djourzan, quod Europæis factum est apud Russos Grusia, apud cæteros populos Georgia, nomen a pluribus sæculis usurpatum. Iberia vero cur dicta sit extra Georgiam eadem regio non patet: non absque veri specie autum at Brossetius ab Armenis ad Græcos transiisse hanc vocem [Brosset, Introduction, pag. IV et V.] . Armeni enim Georgianos Wirk (elemento k numerum pluralem signante) vocant, quod a voce i wier supra ortum fuerit, quasi dicerent superiores seu in parte superiori Armeniæ degentes populos. Quidquid de sensu vocis Wirk dicatur, non negabitur fieri omnino potuisse ut Græci et Romani Iberes appellarent quos Wirk denominari audiebant, syllabis ber, βηρ wir, sono congruentibus. Licet autem Scytharumpartem Georgos dictam fuisse apud Plinium legamus, minime conjici potest hanc vocem ad nos usque transmissam fuisse. Deest enim vinculum quo Plinii effatum cum recentiori appellatione conjungamus. Plura de his vide apud Brossetium, loco citato, et in Universali Encyclopædia [Ersch und Gruber, Allgem. Encyklopädie, tom. LXXX.] .
c Vide Comm. prævium, numm. 19 et seqq.
d Notavimus in Commentario prævio, forsan Abderrahmanum ducem fuisse illius exercitus qui Georgiam ab occasu invasit, nixi auctoritate Armenorum, qui de Abderrahmano loquuntur, in Historia inventionis reliquiarum S. Nersetis, cujus quædam verba attulimus [Vid. Comm. num. 23.] , et Moslemorum, quos sequitur d'Ohsson [Les peuples du Caucase, pag. 49.] . In ultimo enim opere tres duces nominantur, quorum tertius fuit Abderrahman filius Rabiat, quibus ab Omaro Khalifa Mesopotamiam, Armeniam et Schirwaniam debellandi munus creditum est. Mirum est Habibum filium Maslamæ his non annumerari, eumque ab Othmano missum asseri. Nos contra Habibum ab Omaro missum existimamus, nomen autem Abderrahmani non rejicimus, qui cum duobus aliis forsan ante Habibum missus fuit. Subit etiam hæc opinio, ab ultima parte nominis Abderrahmani aliud in Vita S. Neophyti obvium Ahmet confectum fuisse, quæ profecto mutatio in documentis hujusmodi admirationem non moveret. Animadvertat etiam lector velim utrumque Abderrahmanum et Ahmetum cognatione referri ad aliquem virum illustriorem, alterum ad Mohammedem ipsum, ad Persidis præfectum alterum. Quod num verum sit statuant doctiores.
e Flumen Liachwi constat ex duobus fluentis Didi Liachwi et Patara Liachwi seu magno et parvo Liachwi in unum coeuntibus: in Cyrum autem influit ad urbem Gori [Wakhoucht, Description de la Géorgie, St. Pétersbourg, 1842, pag. 249 et seq.] .
f Schio asceta Syrus, unus ex duodecim, qui, circa medium sæculum sextum, in Georgiam profecti sunt. Habitavit autem in specu ad ripam septentrionalem Cyri, 22 circiter chiliometris ab urbe Mtzkheta, juxta chartam geographicam Wakhouschti. Totus monsplenus est antris in quibus partim degebant monachi. Monasterium quod ibi exstructum est dicitur Mghwime, quod georgiane specum sonat, quoniam specus S. Schio in medio monasterii exstat [Ibid. pag. 213; Bulletin Hist. Phil. St. Pétersbourg, tom. IV, pag. 373.] . Colitur S. Schio die 9 maii apud Georgianos. Ejus vitam legas apud Brossetium [Tom. I, pag. 207 et seqq.; Additions, pag. 129.] .
g Non est impossibile apud Deum omne verbum, ideoque miraculum minime negamus. Animadvertimus tamen, quum de hujus generis facto per testes tantum certiores fieri possimus, iique hic aut desint aut noti non sint, nihil asserendum nobis esse. Cætera enim aliunde confirmari possunt: miracula testibus egent notis. Aliquantum discrepat a nostra, narratio Antonii catholici apud Brossetium. Juxta ipsam enim, vi aditum sibi ad monasterium facere prius conati essent Moslemi, duce Omaro.
h Fidem majorum certo non deseruit Omarus, sectam a paucis annis exortam relinquens. Antonius catholicus addit uno mense post visionem fugisse Omarum.
i Ponantur decem circiter anni, perveniemusad tempora, quibus dissidia domestica Moslemos tenebant, ac proin Christianis ampliorem palam prædicandi copiam faciebant, ab anno nimirum 655 ad 661, quo Moaviah Khalifatus potitus est.
k Vide Comm. prævium, num. ultimo.
l De civitate Urbnissiensi quoniam perpauca novimus, hic agendum esse rati sumus.Antiquissima civitas fuit, in historia S. Nino obvia [Brosset, tom. I, pag. 100.] , et cujus origo ad tempora mythica a Georgianis refertur. Ædificatam enim aiunt ab Ouphlos nepote Karthlos, quem inter et Japhet tres tantum generationes recensentur [Ibid. pag. 23.] . At postea diruta est a Merwano Qrou, seu Surdo, qui est Merwanus filius Mohammedis ex familia Ommajadarum, qui deinde Khalifa factus est [Wakhoucht, Description etc. pag. 259.] . Rex autem Wakhtangus VI, qui anno 1737 diem supremum obiit, ecclesiam episcopalem, quæ hodiedum totam civitatem Urbnissiensem constituit, e ruinis erexit, eamque imagine S. Stephani ejus patroni decoravit [Ibid. et 260. Cfr Bulletin Historico-phil. St. Petersb. tom. VI, pag. 65 et seqq.] . Observat Antonius civitatem nunquam fuisse captam ab hoste, quod innuere videtur ante sæculum octavum primo scriptam fuisse historiam S. Neophyti, quum nemo, post vastationes a Merwano exercitas, civitatem Urbnissiensem ab hoste immunem prædicasset. At quis pro Wakhouschti asserto vadem se dabit?
m Saracenos puto hic non recte nominari. Omnia adjuncta docent cum ignis cultoribus tantum dimicasse S. Neophytum. Non aususesset Moslemos palam hortari ad fidem, quippe quod summum fuisset piaculum, minime ab ipsis tolerandum. Porro nota Antonium de Saracenis tacere apud Brossetium.
n Seditione potius populari, quam publico judicio sublatum fuisse S. Neophytum videtur. Probabilius tunc temporis in Georgia omnia erant perturbata. Potestas erat penes nobiles eristhawos; rex fugerat in provincias occidentales; Moslemorum imperium nutabat.
o Monasterium Schio-Mgwimense fuse descriptum fuisse in Kavkaskii Wiestnik seu Caucasico nuntio anni 1846 intelligo ex Brossetio. Quum autem nullam præ manibus habeam hujus monasterii descriptionem, verbis parcam. Hoc unum rogabo, an Nastacis vicus prope Mghwime nomen ἀναστάσεως referat, ac proin ecclesiæ Assumptionis locum indicet [Wakhoucht, op. cit. pag. 473. Cfr chartam Karthli septentrionalis.] .
p Fidem superat hæc ætas. — Hic dissident Bessarion a Muravievo in russicam linguam translatus et Antonius a Brossetio contractus. Juxta Antonium, Hilarion Mgwimensismonasterii præses Christophoro munus regendi monasterium Mcodowan imposuisset. Juxta Bessarionem autem ipsius Mgwimensis domus superior electus fuit socius S. Neophyti. Mcodowan autem ubi sit prorsus ignoro: cum Brossetio in Indice puto monasterio Mgwimensi adjunctum fuisse.
DE S. ANGELRAMNO, EPISC. CONF. METIS IN GALLIA
ANNO DCCXCI.
COMMENTARIUS HISTORICUS.
Angelramus, episcopus Metensis in Galliis (S.)
Victor I, episcopus Metensis in Galliis (S.)
Victor II, episcopus Metensis in Galliis (S.)
Sambatus, episcopus Metensis in Galliis (S.)
Hesperius, episcopus Metensis in Galliis (S.)
Villicus, episcopus Metensis in Galliis (S.)
Petrus, episcopus Metensis in Galliis (S.)
AUCTORE R. D. B.
§ I. S. Angelramni prima ætas et monachatus. Promotio ad episcopatum Metensem.
Hæc magnorum regum et imperatorum gloria est quod non solum ipsi admirationem excitent et stuporem, [S. Angelramnus, cujus primi anni parum innotescunt, non videtur fuisse monachus in Gorziensi,] sed quod aut exemplo aut incitamentis suis passim comitatus sui viros accendant ad æmulandas virtutes, ad res summas audendas aut certe ad præclare fungendum concreditis muneribus. Verumtamen, dum in illos oculi omnium intenti sunt, facile minus curantur peritissimi maximique adjutores. Quæ res apprime in S. Angelramno deprehenditur; quippe qui inter præcipuos Caroli Magni ministros fuerit, ubique apparens, sed nullum nactus coævum biographum. Et quidem ejus natales, parentes, domus, juventus et studia parum aut nihil nobis innotescunt. Profecto in Historia Lotharingiæ, ab Augustino Calmet [Histoire de Lorraine, tom. I, col. 525, edit. 1746.] , et in Historia Metensi, a Joanne François et Nicolao Tabouillot [Histoire de Metz, tom. I, pag. 527.] conscripta, legitur parentibus nobilioribus ortus, qui eum ad celeberrimam illius regionis scholam Gorziensem miserint, ut ibi sub monachi Nagaudi ductu literis divinis et humanis operam daret: sed hæc minus certa videntur. Etenim Calmet, François et Tabouillot hæc se desumpsisse affirmant ex Historia ms. Benedicti Picard, capuccini, et ex chartulario Gorziensi: sed quum duo hujus chartularii codices mihi essent noti, alter majoris seminarii Nancejensis, alter bibliothecæ publicæ Metensis, ubi et asservatur Benedicti Picard Historia Metensis ms., per literas adii ven. vir. Noel, majoris seminarii Nancejensis præsidem, et cll. vv. V. Jacob et C. Lorrain, bibliothecæ Metensis præfectos, ut ab iis acciperem quid de S. Angelramni in monasterio Gorziensi institutione sentiendum sit. Humanissime mihi fuit responsum neque in codice Nancejensi, neque in codice Metensi chartularii Gorziensis ullum de juventute S. Angelramni ibi transacta verbum fieri. Ad me quoque scriptum fuit, in Historia quidem Metensi Benedicti Picard legi S. Angelramnum, nobili prosapia ortum, in Gorziensi monasterio a monacho Nagaudo fuisse institutum, sed minime subjungi quibus ex fontibus ea desumpserit auctor. Quapropter, licet Benedictus Picard fuerit scriptor prudens et doctus, non possum tamen non manere dubius, donec aliquo monumento historico ejus narratio declaretur. In tanta obscuritate siquid statuendum sit, dicendum potius videtur S. Angelramnum a Benedicto Picard fuisse acceptum pro altero Angelramno, prius Tullensi, dein Metensi primicerio, qui, abdicatis divitiis, monasticam vitam Gorziæ sub S. Joanne Gorziensi suscepit, ibique cum magna sanctitatis fama, medio circiter sæculo XII, obiit [Acta SS. tom. III Februarii, pag. 701 et seq.] .
[2] [sed potius in S. Naboris monasterio.] Magis arridet S. Angelramnum vitam monasticam amplexatum esse in monasterio S. Naboris; quod cum vulgus nuncuparet San Navau [Ruyer, Sainctes antiquités de la Vosge, pag. 221.] , mutans (prout Germanis familiare est) b in V, et vocabula male dein separans, ut in tot aliis nominibus, nunc a pluribus sæculis appellat San Avold. Sanctum vero Angelramnum fuisse monachum, plerique deducunt scriptores ex hisce verbis, quæ Meurissius [Histoire des évêques de Metz, liv. II, pag. 177.] ex quadam charta monasterii S. Naboris excerpsit: Angelramnus, memoratæ sedis (Metensis) præsul ac cœnobialis vitæ alumnus, monasterium privilegiis proventibusque opportunis auxit, ac fabricæ parti (quam Sigibaldus episcopus moriens imperfectam reliquerat) extremam manum imposuit, anno a Christo passo octingentesimo primo. Verum hoc chartæ fragmentum id unum ostendit, S. Angelramnum fuisse monachum, non vero monachum S. Naboris. Quod si erga hoc monasterium fuit valde benevolus, neque hinc firmum argumentum desumi potest, quum nec minus benevolus erga Gorziense monasterium fuerit. Attamen, quoniam, quum in Germania vita functus esset (ut postea videbimus), in S. Naboris monasterio sepulturæ fuit datus, videtur aliquatenus hinc colligi posse eum inter S. Naboris monachos cœnobialis vitæ fuisse alumnum. Ubicumque demum monasticen coluerit, egregia erat præparatio ad rite fungendum episcopalibus officiis, ad quæ a Deo vocatus est.
[3] [Die 25 septembris anni 768, factus est episcopus Metensis.] Quum scilicet post mortem S. Chrodegangi, vita functi die 6 martii [Paulus diaconus, Historia episcoporum Metensium, apud Pertz, Monum. Germaniæ, tom. II, pag. 268.] anni 766 [Annales Petaviani, ap. Bouquet, tom. V, pag. 13; Chronicon Lareshiamense, ibid. pag. 382. Cfr Acta SS. tom. XI Octobris, pag. 933 et 934.] , vacasset sedes Metensis annos 2, menses 6, dies 19 [Catalogus S. Symphoriani episcoporum Metensium, ad calcem Ansberti familiæ redivivæ, pag. 24; Catalogus S. Arnulphi episcoporum Metensium, apud Calmet, Hist. de Lorraine, tom. I, Preuv. col. CXVIII.] , die 25 septembris anni 768 creatus fuit ipse episcopus Metensis. Posset quidem disceptari utrum sabbato die 24, an die sequenti dominica 25 mensis septembris id locum habuerit; quia, si dies obitus inter vacationes dies computatur, ordinatio dicenda est peracta die 24 septembris: secus die 25. Sed difficultas nulla erit attendenti per disciplinam illius temporis ordinationem episcoporum incepisse sabbato vespere, ut perficeretur die dominica: nisi tota in die dominica perageretur [De antiquis ecclesiæ ritibus, tom. II, pag. 283 et seq.] .
§. II. S. Angelramnus Caroli Magni cancellarius et summus capellanus, et apud eumdem Hadriani I apocrisiarius. Quænam essent hæc munera. Privilegia ecclesiæ Metensis renovata. Dedicatio basilicæ Lauresheimensis.
[S. Angelramnus ante suum episcopatum fuit Caroli Magni cancellarius] S. Angelramnus, antequam cathedram Metensem occuparet, in Caroli Magni aula cancellarii insigne munus gessit; et postea, cum jam per plures annos huic præesset ecclesiæ, ejusdem regis archicapellanus, et apud eum Romani pontificis apocrisiarius constitutus fuit. Verum, quum tria hæc munera in una eademque aula, licet diverso tempore, habuerit, de eisdem uno tenore agemus. — Porro, ut auctor est Richerius [Chronicon Senoniense, lib. II, cap. I, apud Dacherium, Spicilegium, tom. II, pag. 612, edit. Paris 1723.] , Angelramnus erat imperatori (Carolo Magno) tunc temporis ita carus, ut ipsum suum cancellarium efficeret. Qua dignitate eum ornatum fuisse, tum ante, tum postquam episcopatum Metensem adiisset, addit ille idem Richerius. Ast, quamvis hic chronographus, vir gravis, qui nulli operæ in conscribendis annalibus pepercit, atque abbatiæ Senoniensis, cui olim S. Angelramnus præfuit, esset monachus, id indubiis verbis referat, quin alius antiquus scriptor in aliam eat sententiam, tamen Cointius [Annales ecclesiastici Francorum, tom. V, pag. 733.] , tum quia S. Angelramnus a Philippi Labbei indice cancellariorum abest, tum quia cœnobialis vitæ alumnus dicitur [Meurisse, op. cit. pag. 177.] , Richerium tamquam fabulæ narratorem habet. Quo firmior stet Cointii sententia, posset et addi neque Mabillonium [Libri de re diplomatica, pag. 118 et seq.] , neque Lanovium [De sanctis Franciæ cancellariis, pag. 189.] eum in cancellariorum a se contextam seriem retulisse: dein neque ullum capitulare Caroli Magni ab Angelramno notario aut cancellario ostendi posse; vel etiam per canonem XLIV Concilii Cabillonensis anni 813 presbyteris, quominus cancellariorum munere fungerentur, omnino fuisse prohibitum [Labbe, Collectio Conciliorum, tom. VII, col. 1282.] . Sed nemo non videt rationes a Cointio allatas minoris esse ponderis: nam si Labbeus, Mabillonius et Lanovius in Caroli Magni cancellariis enumerandis S. Angelramnum prætermittant: contra Cangius [Glossarium latinum, v° Cancellarius.] , Anselmus [D. Anselme, Historie de la maison royale de France, tom. VI, pag. 241.] , Moreri [Moreri, Dictionnaire universel, v° Chancelier.] eum inter illos recensent. Dein quod fuerit cœnobialis vitæ alumnus, id, quominus inter cancellarios regios cooptaretur, tunc non impediebat, nam si a patribus Cabillonensibus inhibentur presbyteri esse cancellarii, hoc tantum monstrat ineunte sæculo IX non raro presbyteros in cancellarios fuisse assumptos, ac proin non esse mirum S. Angelramnum idem officium admisisse. Dein, quum præter clericos et monachos pauci tunc temporis artis scribendi essent periti, ad eos in hujusmodi rebus non poterat non recurri: hinc Marculfus sæculo VII suas formulas concinnavit. Dein canone XXV Concilii Vernensis anni 755 abbatibus, modo nulla accipiant munera, facultas juris dicendi agnoscitur [Labbe, Collectio Conc. tom. VI, col. 1669.] . Præterea in charta Roberti regis anni 997 pro monasterio Cormeriaco occurrit hæc subscriptio: Godfridus monachus scripsit ad vicem Franconis cancellarii, et ipse Franco manu propria subscripsit [Annales Benedictini, tom. IV, appendix, pag. 636.] : adde quod in chartulario S. Petri Carnotensis plures deprehenduntur sæculi XI chartæ, quas a se scriptas fuisse testantur Paulus vel Rotbertus monachi [Guérard, Cartulaire de S. Pere de Chartres, pag. 124, 148, 152, 158, 184 et 186.] , quin et monachos in notarios aut cancellarios publicos frequentissime sæculo X adhibitos fuisse probant singulari commentario Maurini [Nouveau traité de diplomatique, tom. II, pag. 429.] .
[5] [et circa annum 784 ejus summus capellanus, permittente Hadriano I,] Jam vero quum anno 784 B. Fulradus, S. Dionysii abbas et Caroli Magni summus capellanus, e vivis decessisset, uti refert Chronicon vetus Moissiacensis cœnobii [Ap. Duchesne, Historiæ Francorum scriptores, tom. III, pag. 139.] , ei in summi capellani officio suffectus est S. Angelramnus: idque non tantum colligimus ex S. Symphoriani [Dominicy, Ansberti familia rediviva, ad finem, pag. 26.] et S. Arnulphi catalogis [Calmet. Histoire de Lorraine, tom. I, Preuves, col. CXVIII.] , ubi appellatur palatii capellanus, aut ex Dacheriano Chronico episcoporum Metensium, in quo dicitur archicapellanus palatii extitisse Caroli Magni [Dacherius, Spicilegium, tom. II, pag. 228.] : sed inde etiam quod inter additamenta regulæ S. Chrodegangi scripsit ipsemet [Clouet, Hist. eccl. de la province de Treves, tom. I, pag. 391.] : Mihi autem Angelramno archiepiscopo, atque capellano excellentissimi regis Karoli, addi placuit, quia, dum nos et clerus noster, etc. Idem novimus ex his Alcuini, viri coævi, ad Usualdum scribentis, verbis: Olim, inquit Alcuinus, per Angelramnum archiepiscopum et sanctæ capellæ primicerium meipsum vestræ commendavi sanctitati [Alcuini Opera, epist. 20, tom. I, col. 175, edit. Migne.] . Verum, quum multis episcopis minus placeret S. Angelramnum semper in aula regia versari, ac proin (quod contra sacros canones erat) a sua diœcesi abesse, rem ad Hadrianam I, Romanum pontificem, detulit Carolus Magnus, atque, ut suis votis fieret satis, facile impetravit. Idque primo ex capitulari Francofurtiensi anni 794 nobis certum est: quum enim eo tempore ad æternam vitam migrasset S. Angelramnus, et ejus loco Hildebaldus, archiepiscopus Coloniensis, in summum capellanum esset cooptandus, dixit dominus rex [Labbe, Collectio Conc. tom. VII, col. 1064.] (Carolus) in eadem synodo, se a sede apostolica, id est ab Adriano pontifice, licentiam habuisse ut Angelramnum archiepiscopum in suo palatio assidue haberet propter utilitates ecclesiasticas. Deprecatus est eamdem synodum, ut eo modo, sicut Angelramnum habuerat, ita etiam Hildebaldum episcopum habere debuisset, quia et de eodem, sicut et de Angelramno, apostolicam licentiam habeat. Omnis synodus consensit et placuit eis eum in palatio esse debere propter utililates ecclesiasticas. Atque hanc facultatem Hadrianus papa Carolo regi fecisse videtur anno 786; quo anno Romam venit bellum acturus adversus ducem Beneventanum. Quæ controversia tanti momenti visa est Hincmaro Rhemensi, ut in epistola ad proceres non tantum eam referret, sed etiam ut Pippinum, qui Georgium episcopum, et Carolum Magnum, qui Angelramnum et Hildebaldum item episcopos sui palatii capellanos constituerant, vehementer increparet, prætermittens tamen priori a Paulo I et posteriori ab Hadriano I facultatem concessam fuisse. A tempore vero Pippini et Caroli, inquit [Hincmari Opp. tom. I, col. 999, edit. Migne.] , interdum per presbyteros, interdum per episcopos hoc officium executum exstitit: quia episcopi continuas vigilias supra gregem suum debent assidue exemplo et verbo vigilare et non diutius, secundum sacros canones, a suis a besse parochiis. Neque juxta decreta ex sacris canonibus promulgata beati Gregorii, prætoria, quæ nunc regia, et usitatius palatia nominantur, debent inutiliter observare, ne incurrant judicium, ut contra placita canonum sibi in ordinatione sua tradita facientes, ipsi se honore privent ecclesiastico. Et ut de licitis exempla ponamus, et de inlicite usurpatis non taceamus, tempore Pippini et Caroli hoc ministerium consensu episcoporum per Fulradum presbyterum, tempore etiam Caroli per Angelramnum et Hildebaldum episcopos, tempore denique Hludowici per Hilduinum presbyterum, et post eum per Fulconem item presbyterum, deinde per Drogonem episcopum exstitit hoc ministerium executum. Quæ disceptatio quum in dies magis ferveret, S. Angelramnum collectionem quamdam antiquorum canonum, quorum nonnulli, quominus quis episcopum incaute incusaret, vetabant, in vulgus sparsisse dicunt: sed de hac re infra agendum erit.
[6] [qui eum creavit apud eumdem regem suum apocrisiarium.] Neque minus certum est S. Angelramnum ab Hadriano papa suum apud Carolum Magnum creatum fuisse apocrisiarium. Scripsit enim Carolus Calvus ad Nicolaum papam: Quæ sedes Metensis postulatione avi nostri divæ memoriæ Caroli imperatoris honorari ab apostolica sede meruit, ut Angelramnus prædecessor istius (Adventii) summus capellanus et apocrisiarius apostolicæ sedis in istis regionibus aliquando fieret. Et postea deprecatione sanctæ recordationis pii augusti domni et genitoris nostri excellenti genio a sede apostolica in præfato patruo nostro Drogone venerando episcopo fuerat honorata ut, una cum prædicto ministerio et imperatoris et apostolicæ sedis, etiam usu pallii, quod participatæ auctoritatis S. Petri signum erat et adhuc est, potiretur.
[7] [Quænam essent apocrisiarii pontificii,] Jam edisserendum est quæ apocrisiarii, summi capellani et cancellarii fuerint munera. Et primo quidem apocrisiariorum plura exstitere genera. Etenim hanc appellationem summis capellanis regum Francorum, ut infra videbimus, tribuit Hincmarus Rhemensis; unde et eos responsales negotiorum ecclesiasticorum appellat. Ab Honorio vero Augustodunensi et aliis apocrisiarii vocantur ii qui sigillum seu annulum regum vel principum custodiebant, quo eorum diplomata et præcepta signabant. Apocrisiarii præterea dicti fuere, ait Cangius, præsertim qui a pontifice Romano, vel etiam ab archiepiscopis ad comitatum mittebantur, quo res ecclesiarum suarum peragerent, et de iis ad principem referrent. Si enim quæpiam ingrueret difficultas in rebus ecclesiasticis seu politicis, quæ a principe definiri deberet, vel de qua consulendus ille esset, per apocrisiarium, qui in comitatu seu principis curia agebat, actitabatur, qui et pontificem, a quo missus erat, de principis, et vicissim principem de pontificis responsis, tamquam internuntius, admonebat, quousque res legitimo exitu donaretur [Glossarium latinum, v° Apocrisiarius.] . Hujusmodi apocrisiariis, quibus circa Justiniani ævum nomen fuit responsalium, per longum tempus apud imperatores Constantinopolitanos usi sunt Romani pontifices: hos imitati sunt patriarchæ orientales et nonnulli metropolitani, quos inter Ravennatensis [Ibid. loc. cit.] . In aula regum Francorum etiam versati sunt hoc genus apocrisiariorum Romani pontificis; nam, ut omittam testimonium S. Adelardi, quod inferius recitabimus et quo apparet aliquandiu stabile institutum fuisse ut archicapellanus apocrisiarius esset [Examen hist. et canon. de regularium juribus, pag. 204 et seqq.] , exempla sunt S. Fulradus, abbas S. Dionysii [Acta SS. tom. III Febr. pag. 35.] , S. Angelramnus et Drogo, episcopi Metenses [Labbe, Collectio conciliorum, tom. VIII, col. 486.] , qui simul erant archicapellani. Atque hi distinguendi nonnihil a legatis apostolicis, quales fuere S. Bonifacius, et brevi tempore dictus Drogo, episcopus Metensis [Hincmari Opera, epistola XXX, ad episcopos, tom. II, col. 206, edit. Migne.] . Propius accedunt ad hos apocrisiarios (si non sola delegatio, sed ordinaria officia spectentur) nuntii apostolici, quos Romani pontifices ad principes a sæculo XV mittere inceperunt [Réflexions sur les 73 articles du pro memoria présenté à la diète de l'empire, pag. 19; Défense des réflexions sur le pro memoria, pag. 54 et 85; Pii VI responsio ad metropolitanos super nunciaturis apostolicis, cap. 8, sect. 5, pag. 258 et seq. edit. Romæ, 1789; Pacca, Memorie sul di lui soggiorno in Germania in qualità di nunzio apostolico, pag. 235; Biner, Apparatus Eruditionis, tom. VII, pag. 358; Kersten, Journal Historique et Littéraire, tom. II, pag. 19 et seqq; Moroni, Dizionario di erudizione ecclesiastica, tom. XLVII, v° Nunzio apostolico.] . Cum vero S. Angelramnus in Romani pontificis apocrisiarium esset assumptus, ei Hadrianus papa, uti in Caroli Calvi epistola ad Nicolaum vidimus, usum pallii tamquam communicatæ auctoritatis S. Petri indicium, et archiepiscopi titulum propter eminentiam supra reliquos episcopos concessit. Qua prærogativa antea S. Chrodegangus et postea Drogo, ambo episcopi Metenses, atque antea alii etiam episcopi fuerant aucti: S. Chrodegangus, quia Stephanum III papam ab Astulfi insidiis liberaverat [Meurisse, Histoire de l'Eglise de Metz, pag. 166.] ; Drogo vero, quia munus apocrisiarii, quemadmodum Carolus Calvus ad Nicolaum scribit, apud Ludovicum Pium egerat. Et Walae, itidem episcopo Metensi, quin aperiatur causa, eamdem contulit dignitatem Joannes papa VIII [Labbe, Collectio conciliorum, tom. IX, col. 239.] .
[8] [summi capellani] Sed non minus fuere præclara in regum Francorum aula munera summi capellani et cancellarii. Quod siquis in etymologiam vocis capellani inquireret, non unam obviam haberet sententiam. De ea disputarunt Ludovicus Archon [Hist. de la chapelle des rois de France, tom. I, pag. 6 et seqq.] , Josephus Caraffa [De capella regis utriusque Siciliæ et aliorum principum, pag. 10 et seq.] , Cangius, aliique: eamque a vocabulo cappa vel capsa deducunt. Cappa enim erat vestis, qua viri laici, mulieres laicæ, monachi et clerici induebantur. Sed cum cappa S. Martini inter præcipuas sanctorum reliquias apud Gallos et Francos haberetur, sacellum, ubi servabatur, capella, et ejus custodes capellani nuncupati fuere. Hanc Cangii [Glossarium latinum, Vs Capella et Capellanus.] , Josephi Carafæ [De Capella regis etc. pag. 10; Oroux, Histoire de la Cour de France, tom. I, introduction, pag. LIII.] aliorumque sententiam non amplectitur Ludovicus Archon: quin potius affirmat indubitanter capellam ac proin ejus custodes capellanos suam appellationem esse mutuatam a capsa seu capsella, quæ ad sanctorum reliquias recondendas adhibebatur. Sed veram sententiam aperuit Gervasius [La Vie de Saint Martin, pag. 299.] , S. Martini præpositus, nixus auctoritate Monachi Sangallensis de Rebus Caroli Magni, lib. I, cap. IV; Walefridi Strabonis in Exordio rerum ecclesiasticarum, cap. ultimo; et Durandi in Rationario divinorum officiorum, lib. II, cap. X. Docet itaque cappam S. Martini non fuisse vestem ipsius sancti, sed sepulcri, id est repam seu velum in quo sancti episcopi imago picta erat; quo velo sepulcrum ejus operiebatur, et quod etiam in bello loco vexilli adhiberi poterat, adeoque vexillum dicebatur. Qui autem clerici custodiebant in tentorio sacro hoc pignus, dicebantur cappellani seu capellani; quod deinceps commune nomen factum est. Quo vero tempore cœperit illa vox adhiberi ad designandos aulæ regiæ presbyteros accurate determinari non potest; certe Ludovicus Archon [Hist. de la Chapelle des rois de France, tom. I, pag. 6.] , qui, præterquam quod fatetur sese perpauca de capellanis regiis eorumque munere sub regibus primæ stirpis in scriptis veterum detexisse, addit sese in nullo monumento historico, quod concilio Liptinensi anni 742 antiquius sit, vocem capellani legisse, non attendens Aiglibertum, qui circa annum 680 floruit, in Actibus Pontificum Cenomanensium archicapellanum et principem episcoporum regni vocari [Mabillonius, Vetera Analecta, pag. 276, edit. 1725.] ; nisi chronographus, qui abbatem dicere debuerat, secundum temporis sui morem archicapellanum dixerit.
[9] [et cancellarii partes.] Ut autem jam ad tertium S. Angelramni aulicum officium deveniam, cancellarii videntur apud Latinos ii fuisse, qui ad cancellos forenses seu judicum stabant, eorumque mandata ac jussa exsequebantur. Proinde parum diversi erant ab ostiariis; sed et in legibus Ripuaria et Longobardica, necnon et in capitularibus regum Francorum ostiariorum munus concreditum erat cancellariis [Cangius, Glossarium latinum, V° Cancellarius.] . Quibus qui præerat, et cancellarius regis aut archicancellarius dicebatur, supremo fungebatur magistratu; quippe qui sigillum regium custodiebat. Porro de officiis, a S. Angelramno in aula gestis, luculente disserit S. Adalhardus, abbas Corbejenses, unus ex primis consiliariis consanguinei sui Caroli Magni; quam scriptionem conservavit nobis Hincmarus Rhemensis.
[10] [Apud Francos apocrisiarius, seu summus capellanus clero palatii præerat, sicut summus cancellarius scribis;] Apocrisiarius autem, ait [Opp. omnia, tom. I, epistola ad proceres, col. 998 et seq.] , quem nostrates capellanum, vel palatii custodem appellant, omnem clerum palatii sub cura et dispositione sua regebat. Cui sociabat summus cancellarius, qui a secretis olim appellabatur, erantque illi subjecti prudentes et intelligentes ac fideles viri, qui præcepta regia absque immoderata cupiditatis venalitate scriberent, et secreta illis fideliter custodirent. Post eos vero, sacrum palatium per hos ministros disponebatur, per camerarium videlicet, et comitem palatii, senescalcum, buticularium, comitem stabuli, mansionarium, venatores principales quatuor, falconarium unum. Et quamvis sub ipsis, ex latere eorum, alii ministeriales, fuissent, ut ostiarius (qui ad regem introducebat), sacellarius (qui sacelli regii expensas quotidianas curabat), dispensator (qui in palatio erat œconomus, gallice maitre d'hotel), scapoardus (cui vasorum custodia erat), vel quorumcumque ex eis juniores, aut decani fuissent, vel etiam alii ex latere, sicut bersarii (sylvarum custodes), veltrarii (veltricibus seu sagacibus canibus præfecti), beverarii (castorum custodes), vel si qui adhuc supererant: verumtamen, quamvis et ipsi singuli juxta suam qualitatem ad hoc intenti essent, non tamen ad eos, sicut ad cæteros principaliter, ut subter insertum est, totius regni confœderatio in majoribus vel minoribus, singulis quibusque quotidianis necessitatibus occurrentibus cum palatio conglutinabantur. Sed nec ipsi superiores omnes æqualiter, propter ministeriorum diversitatem, qualitatem vel convenientiam, prodesse poterant: cum tamen nullus se, propter fidei servandam veritatem regis et regni,… subtrahere potuisset, vel etiam voluisset… His ita breviter de eligendis et constituendis ministris prædictis, nunc ad eorumdem ministrorum et ministrationum ordinem qualiter currebant veniendum est… E quibus præcipue duo, id est apocrisiarius, qui vocatur apud nos capellanus, vel palatii custos, de omnibus negotiis ecclesiasticis vel ministris ecclesiæ, et comes palatii de omnibus sæcularibus causis, vel judiciis suscipiendi curam instanter habebant: ut nec ecclesiastici, nec sæculares, prius domnum regem, absque eorum consultu, inquietare necesse haberent, quousque illi præviderent, si necessitas esset ut causa ante regem merito venire deberet. Si vero secreta esset causa, quam prius congrueret regi quam cuiquam alteri dicere, eumdem dicendi locum eidem ipsi præpararent, introducto prius rege, ut hoc juxta modum personæ, vel honorabiliter, vel patienter, vel etiam misericorditer susciperet.
[11] [quin et pro majoribus negotiis tum monasticis tum ecclesiasticis adeundus] Apocrisiarius quidem de omni ecclesiastica religione vel ordine, necnon etiam de canonicæ vel monasticæ altercatione, seu quæcumque palatium adibant pro ecclesiasticis necessitatibus sollicitudinem haberet, et ea tantummodo de externis regem adirent, quæ sine illo plenius definiri non potuissent. Cæterum, ut non solum de his, quæ ad eos specialiter de omni ornamento vel officio ecclesiastico infra palatium agenda pertinebant, verum quoque et omnem consolationem spiritalem, sive consilium totius palatii quicunque quæreret, apud eum ut necesse erat fideliter inveniret: et qui non quæreret et tamen ipse apud aliquem necessarium esse sentiret, juxta personæ qualitatem, et a perverso sensu vel opere retrahere, et ad viam salutis convertere studeret. Et cætera spiritualia, quæcumque palatio, tam ab assidue conversantibus, quam quæ et a supervenientibus, sive secundum Deum, sive secundum sæculum, ut providerentur et præviderentur, erant necessaria, quæ enumerare longum est, ad ejus specialiter curam pertinebant. Non ita, ut aliter ullus, sive palatinus, sive externus superveniens, sapientia et vera devotione per Dei gratiam illuminatus, tale aliquid minime ageret; sed maxime consuetudo erat, ut aut cum eodem apocrisiario pariter, aut certe per ejus consilium quod erat agendum ageret, ne forte quid minus utile aut indignum regi subriperet…
[12] [et in cœtibus ecclesiasticis primas tenebat.] Apocrisiarius autem, id est capellanus, vel palatii custos, et camerarius semper intererant: et idcirco cum summo studio tales eligebantur, aut electi instruebantur, qui merito interesse potuissent… Potest et addi ex Ludovico Archon [Hist. de la Chap. des rois de France, tom. I, pag. 504.] summos capellanos, si essent episcopi, in conciliis Galliarum præ reliquis episcopis magnificentissime habitos fuisse. Quæ sane sufficiunt ut quisquis, quanti fierent summi capellani, intelligat. Et hæc est laus Pippini, Caroli Magni eorumque sucessorum quod ad illud implendum, quemadmodum ex serie summorum capellanorum a Cangio [Cangius, V° Cappellanus.] et Oroux [Hist. de la cour de France, tom. I, pag. LVII et seqq.] texta liquet, viros scientia et sanctimonia præstantes elegerunt.
[13] [Cum tanta auctoritate polleret B. Angelramnus apud Carolum Magnum, ab eo pro ecclesia sua renovationem antiquorum privilegiorum obtinuit;] Cum itaque S. Angelramnus magna auctoritate, etiam antequam in episcopum Metensem esset assumptus apud, Carolum Magnum polleret, ab eo die 22 januarii anni 775 facile obtinuit, qui privilegia olim a regibus ecclesiis et monasteriis diœcesis Metensis concessa renovaret. Ubi generaliter cognovimus, ait Carolus, esse insertum quod antecessoribus suis tale fuisset jam a longo tempore indultum beneficium, ut nullus ex judicibus publicis in curtes ipsius ecclesiæ Metensis et domni Stephani patroni nostri, seu basilicas infra ipsam urbem constructas, vel infra ipsam parochiam, tam monasteria, vicos vel castella ad eamdem aspicientia ingredi non præsumeret, aut aliquod ibidem generare detrimentum: nec homines eorum per mallos [Cangius, V° Mallus.] (publicos conventus majores), byrgos publicos (conventus publicos minores), nec per audientias (privatos conventus) nullus deberet admallare [Ibid. V° Admallare.] (in juscitare), aut per aliqua iniqua ingenia præsumeret condemnare, nec freta [Ibid. V° Fredum.] (mulctam) vel teloneos [Ibid. V° Telo.] (tributa ad littora maris vel fluviorum solvenda) exactare [Ibid. V° Exactare.] (exigere), aut aliquas [Ibid. V° Parata.] paratas (expensas in visitatione legatorum publicorum) facere: sed in eorum privatas audientias agentes ipsius ecclesiæ unicuique de reputatis conditionibus directum (jus) facerent, et ab aliis simulque perciperent veritatem, et ubi fredum ipsi agentes aut reliqui homines memoratæ ecclesiæ acciperent, freda ad ipsa loca sanctorum deberent Christo præsule proficere in augmentum. Pari modo et si homines eorum pro quolibet excessu cujuscumque fredum dissolvebant, fretus qui exinde in publicum sperari potuerit, ad ipsas ecclesias fuisset concessus. … Jubemus namque, inquit Carolus Magnus, ut quidquid constat tam in villis, domibus, ædificiis, mancipiis, vineis, silvis, campis, pratis, pascuis, aquis aquarumque decursibus, accolabus utriusque generis, sexus vel ætatis, cum integris terminis, solidoque statu eorum, tam ex munificentia regum et reginarum, quam id quod per venditiones, donationes, commutationes cessionesque titulis vel per quælibet instrumenta cartarum, aut quælibet ingenia legibus ad ipsam ecclesiam domni Stephani, vel alias ecclesias, quæ sub ipsa urbe Metensi, vel in parochiis ipsius pontificis constructæ esse videntur, fuit delegatum, et ad præsens pars ipsarum ecclesiarum cernitur possidere vel dominari, per hanc autoritatem nostram (diploma regium) id ipsis ecclesiis, vel memorato pontifici, vel abbatibus suis eorumque successoribus plenius in Dei nomine confirmatum atque concessum esse cognoscite. Præcipientes enim jubemus, ut neque vos (Angelramne), neque juniores seu successores vestri in curtes ipsius ecclesiæ, vel memorati pontificis, aut abbatum suorum, vel monasteriorum, castellorum, vicorum tam ultra quam citra Rhenum, Rodanum et Ligerim, vel in præfatam civitatem Metensem, aut in pagos vel parochias suas, et monasteria, seu cellas, cum omnibus ecclesiis ad eamdem pertinentibus vel aspicientibus, nulla freta, nec teloneos, vel conjectos, aut summutas, vel aliquas paratas faciendum, vel qualecunque ingenium ad aliquod detrimentum generare, penitus ingredi non deberetis, si gratiam meam vobis in omnibus optatis habere propiciam. Illud addi placuit scribendum, ut de tribus causis, de hoste publico hoc est de banno nostro (exercitu a rege convocato), quando publicitus promovetur, et wacta (excubiæ) vel pontes componendum, illi homines bene ingenui, qui de suo capite bene ingenui immunes esse videntur, qui super terras ipsius ecclesiæ, vel ipsius pontificis, vel abbatis sui commanere noscuntur; si in aliquo exinde de istis tribus causis negligentes apparuerint, exinde cum judicibus nostris deducant rationes; sed non amplius vel minus: in reliquo vero pro mercedis nostræ augmento sub emunitate ipsi sint conservati, ut ad ipsam casam proficiant in augmentis. Et ipsa emunitas, quæ a nobis vel ab antecessoribus patribus nostris fuit concessa circa memoratam ecclesiam domni Stephani, vel præfata monasteria, vel castella, vicos, pagos, parochias vel abbatias, quæ ad ipsum pontificem aspicere videntur, perenniter maneat inconvulsa vel conservata: qualiter ipsum pontificem seu clerum, vel pauperes ibidem alimoniam sperantes, plenius delectet, Domini misericordiam attentius exorare [Bouquet, tom. V, pag. 728 et seqq.] .
[14] [et cum eo interfuit dedicationi basilicæ Laureshemiensis et translationi ad eam ossium S. Nazarii.] Iisdem temporibus, ajunt Annales Fuldenses ad annum 774, dedicata est basilica S. Nazarii in Lauresheim, et translata sunt ossa ejus in illam [Ap. Pertz, Monumenta Germaniæ, tom. II, pag. 348.] ; quæ solemnia secundum Chronicon Laureshemiense fuerunt celebrata in capite kalendarum septembrium [Ap. Freher, Scriptores rerum Germanicarum, tom. I, pag. 100.] , id est kalendis septembris, ut annotat kalendarium Laureshemiense sæculi IX [Mabillonius, Annales Bened. ad annum 774, num. 49, tom. II, pag. 212.] ; atque huic celebritati S. Angelramnus interfuit. Porro monasterium Laureshemiense fundatum fuerat a S. Chrodegango, episcopo Metensi, qui et ipsum S. Nazarii exuviis, a Paulo papa datis, ditarat, eique præfecerat fratrem suum Gundelandum, virum non minus prudentia quam sanctimonia spectabilem. Hic monasterio basilicam adjecerat, et de ea, quum esset perfecta, et, ut domum Dei decebat, omni specie decoris exornata [Ap. Freher, tom. I, pag. 100.] , magna cum pompa consecranda cogitabat. Interea temporis venit Spiram Carolus Magnus: eique occurrit Gundelandus, magnopere deprecans, ut ipsius ecclesiæ consecrationi præsens interesse dignaretur; cui pius rex, benigne assentiens, cum regina Hildigarda, filiisque Carolo, Pipino, Ludovico ac pluribus regni principibus per Lullum Moguntinæ sedis archiepiscopum… atque per Megingozum (Wirceburgensem), Wiomudum episcopos (Trevirensem), Angelramnum (Metensem), Waldricum (Pataviensem), magnifico apparatu et summa veneratione in capite kalendarum septembrium dedicationem ejusdem ecclesiæ celebravit, corpusque beati martyris Nazarii, (quod ab anno 765 in Gorziensi monasterio quiescebat [Mabillonius, Annales Benedictini, lib. 24, num. 6, tom. II, pag. 194.] ), in eam maximo devotionis honore transtulit [Apud Freher, tom. I, pag. 100.] . Hactenus chronographus Laureshemiensis; qui hoc loco non est ab omni errore immunis, narrans videlicet Pippinum et Ludovicum, tunc temporis nondum natos [Mabillonius, loc. cit.] , cum patre suo Carolo Magno dedicationi Laureshemiensi interfuisse. Quod vero hanc solemnitatem anno 777 illigat, eum culpat Pagius, sed ex argumentis, quæ unus ex meis collegis in Commentario prævio Vitæ S. Lulli [Acta Senoniensis lib. VII, Octobris, pag. 1069 et seq.] exposuit, liquet Pagii sententiæ tuto assentiri non posse, quin potius rationem temporum Chronici Laureshemiensis rationi Annalium Fuldensium esse præhabendam.
§ III. S. Angelramnus abbas monasterii Senoniensis; quod ex imperiali fit episcopale. Translatio S. Simeonis, episcopi Metensis. Nargaudus abbas Senoniensis. Monasterio Senoniensi datus advocatus.
[S. Angelramnus, jam episcopus, creatur a Carolo M. abbas monasterii Senoniensis; quod, invitis monachis, ex imperiali fit episcopale;] Postquam autem narrasset Richerius monachus primordia monasterii Senoniensis, ejusque abbatum seriem recitasset, et qua ratione S. Chorodegango episcopo Metensi mortuo successor fuerit datus S. Angelramnus, addit: Contigit Stephanum hujus loci imperialis (monasterii Senoniensis) abbatem ab hac luce migrare. Quod cum archiepiscopus Angelramnus comperisset, statim ad suum cucurrit imperatorem: et ut suæ hanc abbatiam subderet ditioni postulavit. Hic enim locus ab initio sui ab imperio dependebat. Imperator vero ipsum nolens molestare, ejus petitioni assensum præbuit, et monasterium ipsum cum appendiciis Metensi episcopo, eo jure quo et imperatores a primo tenuerant, perpetualiter concessit. Unde iste noster locus episcopis Metensibus huc usque subjectus esse dignoscitur. Enimvero quia hic locus, ut diximus, suo erat viduatus rectore, idem archiepiscopus Angelramnus et episcopatum, et abbatiam Senoniensem aliquanto gubernavit tempore. Et ita monasterium, quod prius imperiale extiterat, ex tunc manu episcopi Metensis degere compellitur. Monachi vero, quia a tanto honore, imo melius dicendum onere se descendisse videbant, gravissime tulerunt. Non enim considerabant, quod, sicut et aliæ circumjacentes ecclesiæ oppressione imperiali sæpius terebantur et deficiebant, tum pro armatorum cuniis in expeditione mittendo, tum quia ab inimicis imperii crudeliter vexabantur, et non erat qui adjuvaret, quia et imperator multoties aberat, et ecclesiæ ab inimicis erui non poterant. Vano igitur dolore consumebantur. Certe si ab illis temporibus ista omnia monasteria in hac parte Vosagi sita adhuc imperii essent, jam lapis super lapidem non remansisset, quia sub aliis adversariorum imperiis passim sunt constituta. Præsertim cum, si quæ ab inimicis tolerarent, imperatorem non leviter adire poterant, nec per se illa poterant emendare, quod episcopus uno vel duobus diebus inventus corrigere potest, et ita, ut opinor, vano consumebantur dolore [Chronici Senoniensis lib. II, ap, Dacherium, tom. II, col. 612.] .
[16] [ac proin, uti antea omnino ab imperatoris, deinceps ab episcopi nutu dependere incepit.] Ex quibus Richerii verbis colliget lector monasterii Senoniensis conditionem, agente S. Angelramno, omnino fuisse mutatam, illudque ex imperiali factum esse episcopale. Equidem duplicis generis erant remotis temporibus monasteria: alia dicebantur propria esse seu in alodio regis, sub regia defensione, tuitione, protectione seu ditione, ad jus regis pertinere, aliisve hujusmodi designabantur appellationibus, a summis pontificibus adhibitis: et hæc monasteria adeo fuere numerosa, ut Baluzius contenderit, multorum antiquorum testimoniis innixus, ante exiens sæculum IX omnia Galliæ monasteria sub tuitione seu ditione regia stetisse. Alia monasteria vocabantur episcopalia et sub defensione et tuitione episcoporum erant. Monasteria vero regia, non secus ac ea quæ sub Romani pontificis protectione erant, nuncupabantur libera: cujus generis erat monasterium S. Dionysii prope Parisios: a quo dependebat monasterium Salonæ seu S. Privati in diœcesi Metensi, postea a Carolo Magno, consentiente S. Angelramno, sub tuitione regia anno circiter 777 constitutum [Mabillonius, De re diplom., pag. 490 et seq.] : et licet per capitulare anni 823 inhabitantes monasteria libera episcopis in spiritualibus deberent obtemperare, id tamen numquam prævaluit, quamdiu hæc amplioris regiæ tuitionis disciplina duravit: adeo ut qui sub regia tutela degebant viri sanctissimi, (v. g. S. Abbo, exeunte sæculo X abbas Floriacensis,) omnem subjectionem recusarent. Dein ad reges vel ad episcopos, prout monasteria aut regia aut episcopalia erant, devolvebatur rei temporalis et disciplinæ regularis cura. Concilium enim Vernense anni 755 hunc canonem, qui vigesimus est, condiderat: Illa monasteria, ubi regulariter monachi vel monachæ vixerunt, hoc, quod eis de illis rebus dimittebatis unde vivere potuissent, exinde, si regalis erat, ad domnum regem faciant rationes abbas vel abatissa; et si episcopalis, ad illum episcopum. Similiter et de illis vicis [Labbe, Concilia, tom. VI, col. 1669.] ; quemadmodum postea Pippinus, rex Italiæ, anno 793 statuit ut monasteria virorum ac puellarum, tam quæ in mundio palatii esse noscuntur, vel etiam in mundio episcopi vel cæterorum hominum, distringeret unusquisque in cujus mundio sunt, ut regulariter vivant [Baluzius, Capitularia regum Francorum, tom. I, col. 546.] . Hinc reges sine episcoporum interventu, ut pluribus exemplis manifestum est, deponebant negligentes abbates, immorigeros monachos ejiciebant, introducebant alios novosque constituebant præpositos, vel etiam hæc sua monasteria aliis uniebant, subjiciebant aut ea concredebant emendanda. Hoc tamen non impediebat quominus reges ad recognoscendum an omnia rite in suis monasteriis peragerentur episcoporum opera uterentur, quemadmodum ex synodo Suessionensi II, can. VII, anni 853 [Labbe, Collectio etc. tom. VIII, col. 83.] , et ex capitulari Compendiensi anni 868 [Ibid. col. 93.] vel etiam ex aliis pluribus instrumentis, ostenderunt post Baluzium [Notæ ad Servati Lupi Opera, Epistola XII ad Pardulum, ap. Migne, Patrologia, tom. CXX, col. 455 et seqq.] auctores Examinis historici et canonici de clericorum regularium et sæcularium juribus [Pag. 201.] . Quod si essent monasteria episcopalia, eadem cura spectabat ad episcopos. Atque hæc sufficiunt ut unusquisque perspectum habeat, non mediocriter statum rerum in monasterio Senoniensi fuisse mutatum a S. Angelramno. Neque hic propugnandæ videntur adversus antiquos Senonienses monachos S. Angelramni partes, cum id egregie præstiterit Richerius ipsemet, cui omnino adhæret Calmetus [Histoire de Lorraine, tom. I, col. 525.] , sæculo XVIII, abbas ejusdem monasterii Senoniensis.
[17] [Defenditur hæc mutatio a Richerio Senoniensi.] Archiepiscopus vero Angelramnus et abbas, ait Richerius, cum videret res se ita habere, proposuit molestiam fratrum actu sagaci compescere. Voluit enim pastorem pro pastore, defensorem pro defensore, patronum pro patrono conferre; sed non similes potestate. Ille ad præsens, iste hic et apud Deum potest conservare et tueri: ille adjutor temporalis, iste sempiternus; ille corpus tantum, ille corpus et animam salvare sciebat, et semper scit: ille temporalia conferre poterat, iste utriusque vitæ subsidia sibi famulantibus novit præparare. Contulit quippe huic loco pro momentaneo continuum adjutorem et promptum, beatum pontificem, septimum a B. Clemente Metensem episcopum, Simeonem, clarissimum miraculis, et adjutorem promptissimum. Suffocatos namque aquis precibus suis ad vitam audivimus fore revocatos; lampades, ante ejus sacrum corpus dependentes, funibus ruptis, super pavimentum lapsas, per se super acutam cuspidem plenas oleo mirabiliter stantes illæsas reservasse; ardores febrium pellit; inundationes pluviarum serenitate commutat; calores nocivos æstivos statim invocatus temperat; horribiles tempestatum comminationes requisitus depellit. Quid plura? omnium infirmitatum et dolorum molestationes, non tardus, sed paratus medicus novit relevare; ad omnium denique necessitatum importunitatem promptissimum se semper exhibet defensorem. Hunc vero talem ac tantum hoc nostrum Senoniense monasterium meruit habere patronum. Qui ab illo venerabili viro Angelramno huc translatus, licet tanti, ut diximus, haberetur meriti, tamen, ut audivimus ab hujus loci fratribus, minime est susceptus. Dictus vero archiepiscopus et abbas volens illorum ad tempus quasi vir prudens declinare indignationis ferociam, in clivo montis, qui ad meridiem monasterio præeminet, cappellam construxit, et ibidem illum incomparabilem et sanctum thesaurum collocavit. Cui Deus in ipso locello sancto suo Simeoni tantam contulit gratiam, ut nulli indigenti, ejus adjutorium ibidem postulanti, divina misericordia sui voti subsidium denegaret. Ita tamen per illorum fratrum obstinationem aliquanto tempore ille sacer Deo dilectus in dicta capella plenus miraculis permansit…
[18] [S. Angelramnus constituit abbatem Norgaudum.] Igitur archiepiscopus et abbas Angelramnus, videns se aliis arduis tam imperii (in aula), quam archiepiscopatus negotiis implicitum, decrevit huic loco abbatem substituere. Inito quoque consilio, virum religiosum Norgaudum præfecit, quem ipse episcopus huic loco a nostro fundatore Gundelberto septimus huic monasterio octavum constituit abbatem. Et a tempore illo abbates hujus cœnobii ab episcopo Metensi temporalia, ab ipso vero episcopo Tullensi spiritualia receperunt, sicut et adhuc contingere videmus [Chronicon Senoniense, lib. II, cap. I, pag. 642, apud d'Achery, tom. II, pag. 612.] : id est, benedictionem abbatialem, ordines et chrisma. Ast si ad resarciendam disciplinam extraneum auxilium necessarium videretur, adibatur episcopus Metensis, ut liquet ex cœnobii reformatione, peracta tempore Ramberti abbatis. Causa vero, cur S. Angelramnus monasterium Senoniense in spiritualibus episcopo Tullensi subdiderit, videtur esse quod intra fines ejus diœceseos jaceret, ac proin ab eo subsidia spiritualia facilius suppeditari possent: post sæculum tamen XIII factum est ut ab episcopis tum Metensi, tum Tullensi prorsus esset immune.
[19] [Monachi transferunt S. Simeonis corpus ad suum monasterium;] Interea temporis videntes fratres hujus loci (Senoniensis) pro imperatoria dignitate, a qua lapsi fuerant, frustra se dolore consumi; ne tanto subventore forte privarentur, corpus sanctissimi Simeonis, quod superius in oratorio collis diximus collocatum, ad monasterium reportare maturarunt. Oblataque temporis oportunitate, glebam sancti cum magno populorum comitatu octava ante festum omnium sanctorum die, in ecclesia beatorum apostolorum Petri et Pauli, ubi nunc in theca argentea requiescit, translatum est: in qua die annuatim omnes plebani, qui ab abbate Senoniensi tenent ecclesias, servitia piscium, ad honorem festi, omni occasione * amota, solvere tenentur. Vidi enim aliquos ab abbate Henrico pro defectu servitii piscium, quod illa festivitate non persolverant, ad præsentiam suam vocatos, et emendam propter hoc abbati fecisse, et persolvisse neglectum servitium. Vidi etiam aliqua illarum festivitate tantam copiam piscium apportari, ut ad decem libras Tullensium valentia illorum computaretur [Chronicon Senoniense, lib. II, cap. 1.] . Atque hanc sanctarum exuviarum Translationem, quam decessores nostri S. Simeonis illustrantes gesta, ob instrumentorum historicorum defectum vix attigerunt [Acta SS. tom. II Februarii, pag. 859.] , ex integro recitandam duximus.
[20] [cui monasterio S. Angelramnus advocatum dat, brevi factum expilatorem.] Verum cum S. Angelramnus innumeris negotiis, utpote Metensis episcopus, summus palatii capellanus, cancellarius regis et apocrisiarius sedis apostolicæ, esset implicitus, ac proin monasterium Senoniense ab omni injuria defendere per tempus minus liceret, dedit ei advocatum. Huic pro munere suo incumbebat primo cum hominibus abbatis, si hic a principe vocaretur, ad bellum procedere, dein res et facultates monasterii gerere, vel etiam, si necessitas poscebat, eas, adscitis militibus et vassallis, armis tueri: quin et abbatis loco jus dicere, et duellum inire ad eos pertinebat. Ast cum S. Angelramno esset notum bene multos advocatos nihil nisi suum, neglectis monasteriis, bonum anhelare: imo potius eorum deprædatores quam defensores esse, omnia et singula jura et officia advocati Senoniensis accurate descripsit. Quæ referens Richerius ait: Considerans itaque vir venerabilis Angelramnus se non posse nisi magno labore tot et tantis insistere provisionibus, quia sæpius imperiali eum cancellariæ oportebat interesse, hunc locum (ut decebat) nequiret defensare; statuit monasterio advocatum providere tali conditione ut quicumque advocatus per Metensem episcopum institutus fuerit, ad quem advocati spectat institutio, tertiam partem emendarum (mulctarum) illarum, scilicet placitorum (judiciorum), ad quæ ab abbate vocatus fuerit, accipere debebit, et ad cætera manus non extendet. Pars quidem dicto advocato terræ et hominum, quæ adhuc abajum (bayon) vulgo appellatur, pro advocatione collata fuit, quos adhuc tempore nostro heredes de Salmis possidebant; et his contentus, nihil penitus juris in hominibus, terris, banno, aquis, nemoribus, placitis, justitiis, vel in omnibus monasterii dependentiis, se amplius sibi usurpare debebit. Sed ubicumque necesse fuerit, pro abbatia et ejus rebus et hominibus pro collato sibi advocationis beneficio stare tenetur. Abbas vero homines ad placitum vocabit, judicabit, et per scabinum suum emendas judicatas sine advocato levabit: et si qua culpa aliis temporibus in banno emerserit, abbas vel ejus villicus, qui per ipsum abbatem, et non per alium instituetur, illas tractabit et sine debito determinabit. Quicumque vero abbas sit Senoniensis, villicos, decanos, forestarios, scabinos, et etiam ecclesiarum S. Mauricii, S. Joannis de Plama, de Wipodi cella matricularios ponet et deponet, et pro voluntate sua sine aliqua contradictione instituet et destituet, nec in villicum et alios ministeriales ecclesiæ, vel abbatis advocatus manum immittere debebit vel in homines; sed omnia in dispositione abbatis ordinanda permanebunt. Si vero quisquam aut advocatus super prædictis, vel quivis alter molestaret ecclesiam, per episcopum Metensem omnia corrigi et emendari deberent, et insuper omnibus præmissis, apostolicorum, imperatorum, episcoporum, ducum, comitum et aliorum magnatum privilegiis hæc nostra Senoniensis ecclesia fundata esse constat et roborata, ita ut apostolici quatuor, episcopi, archiepiscopi, vinculo excommunicationis privilegiorum ecclesiæ infractores, et offensa divina dignos pronuntient innodatos. Nihilominus spes S. Angelramnum aliquando fefellit: nam postea advocati plures adeo sese monasterii Senoniensis vexatores exhibuere, ut, quemadmodum addit Rcherius, multos habuerit advocatos excommunicatos. Dein comites de Salm, qui ab ineunte sæculo XII in monasterii Senoniensis advocatos ab episcopis Metensibus fuerant assumpti, non dubitarunt abhinc medio circiter sæculo XVI, dum quæque jura susdeque essent versa, omnem obedientiam episcopis Metensibus denegare, et medio circiter sæculo XVII, iisdem insciis, istius territorii principes sese declarare [Francois et Tabouillot, Histoire de Metz, tom. I, pag. 531; Benoit, Histoire de Toul, pag. 43 et seqq.] . — Sed et aliorum monasteriorum cura pertinebat ad S. Angelramni episcopalem sollicitudinem.
[Annotata]
* excusatione.
§ IV. An S. Angelramnus fuerit abbas monasterii S. Trudonis. Donatus scriptor Vitæ S. Trudonis. Paulus diaconus scriptor Historiæ episcoporum Metensium. Collectiones capitulorum tributæ S. Angelramno.
[Monasterii S. Trudonis in diœcesi Leodiensi, quod episcopis Metensibus erat subjectum,] S. Trudo in Hasbania, pago Leodium inter et Lovanium, nobilissima Francorum prosapia ortus, Dei monitu et approbante S. Remaclo, Trajectensi episcopo, ad S. Chlodulfum, episcopum Metensem, perrexerat, ibique omnium bonorum suorum ecclesiam seniorem S. Stephani hæredem constituerat. Post multos vero annos cum inter sacerdotes Metenses esset cooptatus, ad suos ex S. Chlodulfi mandato reversus, in villa Sarchinii, quam ex paterna tenebat hæreditate, monasterium et basilicam in honorem beati Quintini et sancti Remigii construxit: quæ non Trajectensi episcopo, in cujus diœcesis ambitu situm erat Sarchinium, sed Metensi subjecit [Mabillonius, Annales Benedictini, lib. XV, num. 21, tom. I, pag. 428 et seq.] . Licebat enim, per illius temporis disciplinam, monasteria extructa in una diœcesi, sed nondum dedicata, subjicere episcopo extraneo: quo casu episcopus ecclesiam consecrans, non secus ac ejus successores, jurisdictionem in id asceterium habebat [Acta SS. Auctarium tom. VI Octobris, pag. 46 et seq.; Examen historicum et canonicum, pag. 163 et seq.] . Porro mansit monasterium Trudonopolitanum episcopis Metensibus subjectum ad annum usque 1227, quo Hugo de Petraponte monasterium et municipium S. Trudonis a Joanne, episcopo Metensi, redemit [Mabillonius, Annales, tom. I, pag. 428 et seq.] .
[22] [dicitur fuisse abbas S. Angelramnus, cujus precibus adductus, Donatus scripsit Vitam S. Trudonis;] Quibus declaratis, intelligitur quomodo S. Angelramnus in monachos Trudonopolitanos jus dicere potuerit: quin et eum illorum fuisse abbatem, uti et S. Chrodegangum, arbitratur Mabillonius [Ibid. lib. XXXI, num. 79, tom. II, pag. 558.] , quia Rodulphus, abbas Trudonensis, auctor sæculi XI, nullo, ob deperdita antiqua monumenta, temporum servato ordine, primorum suorum decessorum seriem recensens, scribit: Nomina abbatum cœnobium quondam S. Trudonis regentium sunt hæc: Grimo abbas, Reyramnus abbas, Hardebenus abbas, Columbanus abbas, Angelramnus abbas, Ambrosius abbas, Gislebertus abbas, Adelbodus abbas, Hildradus abbas, Sabatinus abbas, Ermemmarus abbas, Radulfus abbas, Luodowicus abbas, Ratbertus abbas, Rodegangus abbas [Gesta Abbatum Trudonensium, ap. Pertz, Monumenta Germaniæ, tom. X, pag. 229.] . Quod si minus certum est ex his verbis S. Angelramnum Trudonensium monachorum fuisse abbatem, nemo tamen negabit eos illi, utpote episcopo Metensi, fuisse subjectos. Sed cum tanta esset Trudonense monasterium inter et episcopos Metenses consuetudo, fuit S. Angelramnus auctor Donato diacono (Metensi an Trudonipolitano nescitur [Acta SS. Belgii, tom. V, pag. 5 et seq.] , qui S. Trudonis Acta colligeret, uti liquet ex ipso Donato, qui hisce verbis exorditur præfationem: Beatissimo patri Angelramno archiepiscopo Donatus exiguus ultimusque exul perennem in Domino salutem. Beatitudine vestra suggerente, pater beatissime, cogor compendiosa brevitate quædam de vita ac conversatione felicissimi patris Trudonis presbyteri meæ parvitatis stilo subnectere, etc. [Ibid. pag. 23.] . Ubi vocabulum archiepiscopi ostendit S. Trudonis Vitam a Donato fuisse exaratam post annum 784, id est, postquam S. Angelramnus apocrisiarius Romani pontificis esset constitutus.
[23] [item Paulus diaconus Ordinem episcoporum Metensium.] Neque prætereundum est Paulum diaconum, alias Warnefridi, petente S. Angelramno, conscripsisse libellum de ordine episcoporum, qui sibi ab ipso prædicationis exordio in Mettensi civitate successerunt. Posteris enim gesta Langobardorum tradens et S. Arnulphum, episcopum Metensem, obiter memorans: De cujus, ait, mirabilibus apud Mettensem ecclesiam, ubi episcopatum gessit, liber extat, ejusdem miracula et vitæ abstinentiam continens. Sed et ego in libro, quem de episcopis ejusdem civitatis conscripsi, flagitante Angelramno, viro mitissimo, et sanctitate perspicuo, præfatæ ecclesiæ archiepiscopo, de hoc sacratissimo viro Arnulfo quædam ejus miranda composui, quæ modo superfluum duxi replicare [Gesta Langobardorum, lib. VI, cap. 16, ap. Migne, Patrologia, tom. XCV, col. 635.] . Idem ad finem Vitæ S. Chrodegangi ipsiusque libelli de ordine episcoporum Mettensium testatur: Hic jam, pater sanctissime Angelramne, ait, narrationis serie vestram beatitudinem locus exspectat. Sed ego meæ tenuitatis non immemor, attentare minus idonee non audeo quæ de vestræ vitæ cursu laudabili majori stylo promenda sunt [Gesta episcoporum Mettensium, ap. Pertz, Monumenta Germaniæ, tom. II, pag. 268.] . Erat quidem Paulus, domo Langobardus, in studiis literariis versatissimus, et propterea valde carus Ratchisio, Cuniberto, et Desiderio, ultimis Langobardorum regibus: quin etiam Desiderii fuit notarius [Leo Marsicanus, Chronicon Cassinense, lib. I, cap. 15, ap. Muratori, Rerum Italicarum scriptores, tom. IV, pag. 284.] . Post captam autem anno 775 Papiam, et regnum Langobardorum excisum, eum secum in aulam abduxit Carolus Magnus, ubi ab S. Angelramno, qui eo amicissime utebatur, ad episcoporum Metensium gesta colligenda, adductus est.
[24] [Perperam ei tribuitur Compendiosa traditio canonum.] Sed tribuitur et ipsi S. Angelramno in Patrologia latina Migniana collectio canonum, primum ex ms. codice Monasterii Weingartensis ab Henrico Canisio evulgata, cui titulus: Compendiosa traditio canonum Orientalium sive Africanorum, quos beatus Hadrianus papa in uno volumine cum superioribus conciliis ad dispositionem occidentalium ecclesiarum Carolo Romæ posito dedit, regi Francorum et Langobardorum, ac patricio Romanorum. In primis de canonibus Apostolorum sub numero I [Thesaurus Monumentorum, tom. II, part. I, pag. 266, edit. Basnage.] : ast id ab editore incuriosius factum esse puto, cum Canisius, Sirmondus, Labbeus, Poisson, aliique omnes, quin aliquid de S. Angelramno innuant, compendiosæ traditionis canonum auctorem prædicant Hadrianum papam.
[25] [Collectio Capitulorum ei tribuenda non est.] Verum multo fervidior exarsit disputatio de alia capitulorum collectione, cujus plures perantiqui supersunt codices. Quorum in capite, modo scriptum est (ut infra videbimus) capitula tradita fuisse ab Angelramno Hadriano, modo ab Hadriano Angelramno quando pro hujus negotii causa agebatur adversus nonnullos episcopos Gallos, quemadmodum Ballerinii [Ballerinii, De antiquis collectionibus canonum, part. III, cap. 6, Opp. S. Leonis Magni, tom. III, col. 244 et seq.] addunt, qui contendebant eum summi capellani officio in Caroli Magni aula illicite fungi. Iisdem ferme verbis de hac collectione, quam ad causam suam firmandam recitabat Hincmarus Laudunensis, scribebat Hincmarus Rhemensis: De sententiis vero, inquiens, quæ dicuntur ex Græcis et Latinis canonibus atque decretis præsulum et ducum Romanorum collectæ ab Adriano papa, et Engelramno Metensium episcopo datæ, quando pro sui causa agebatur [Opusculum adversus Hincmarum Laudunensem, cap. 24, in Hincmari opp. tom. II, col. 377, edit. Migne.] . Equidem, Sirmondus [Concilia Antiqua Galliæ, tom. II, pag. 99] , Labbeus [Collectio Conciliorum, tom. VI, col. 1828.] , Augustinus Theiner [De Pseudo-Isidoriana canonum collectione dissertatio, anno 1829, pag. 33 et seq.] aliique, quia collectio in plerisque mss. nomen fert Hadriani, eam huic, non secus ac Hincmarus auctor fere coævus, tribuunt: contra S. Angelramno adscribitur a Baluzio [Baluzius, Antonii Augustini dialogorum libri duo de emendatione Gratiani, Præf. num. IV.] , Natali Alexandro [Historia ecclesiastica, tom. III, sæc. I, diss. 21, art. II, pag. 218, edit. Veneta, 1778.] , atque etiam a Calmeto [Histoire de Lorraine, tom. I, col. 525.] ; cujus argumentis, utpote magis probatis, adhæret Hartzhemius [Concilia Germaniæ, tom. I, pag. 349.] , scilicet esse accusati suam causam tueri, non judicis apud quem accusatus suam causam agit: additur quod Hadrianus papa anno 787 vel anteriore quopiam donaverat Carolo regi codicem canonum veterum ecclesiæ Romanæ, qualem Dionysius Exiguus compilaverat, in quo nulla epistola decretalis pontificia ante Siricium exstat, nulla post Gregorium: at Antonius Augustinus contendit Angelramniana capitula ex Pseudo-Isidoriana collectione esse desumpta: quæ deceptio Hadriano, viro doctissimo et integerrimo, sit indigna.
[26] [licet Ballerinii aliique in contrariam sententiam abierint;] Quare neutri sententiæ adhærent fratres Ballerinii [Concilia Germaniæ, tom. I, pag. 349.] et Blascus [Commentarius de collectione canonum Isidori Mercatoris, Appendix. Apud Gallandum: De vetustis canonum collectionibus, pag. 151, edit. Moguntina.] , quos sequitur Franciscus Xaverius Castiglioni [Artaud de Montor, Histoire du Pape Pie VIII, ch. I, pag. 8 et seq. edit. de Bruxelles, 1844.] , postea Pius VIII, in notis adjectis operi de jure canonico Joannis Devoti [Devoti, Institutiones canonicæ, lib. I, cap. 4, § 45, tom. I, pag. 67, edit. Gandavensis, 1822.] . Hi volunt neque Hadrianum, neque S. Angelramnum istorum capitulorum esse auctorem, tum quia extracta fuerunt ex Pseudo-Isidoriana collectione, quæ nonni post mortem Hadriani et Angelramni conficta fuit: tum quia plura in iis continentur quæ nequaquam proposuisset aut Hadrianus aut S. Angelramnus, qualia sunt, capite VI: Si quis autem putaverit se a proprio metropolitano gravari, apud primatem diœceseos aut apud Constantinopolitanæ civitatis sedem agat judicium, et reliqua; capite XLIV. Delatori aut lingua capuletur, aut convicto caput amputetur. Delatores autem sunt qui invidia produnt alios. Alii opinati sunt dicta capitula vel Hadriani vel S. Angelramni opus esse, tum quia modo uni, modo alteri in omnibus antiquis codicibus mss. adscribuntur, tum quia Hincmarus Rhemensis tradidit ea collecta ab Adriano papa et Engelramno Metensium episcopo data, quando pro sui causa agebatur. Existimarunt enim potius ea S. Angelramno esse tribuenda, quia accusati est suam causam tueri apud judicem, non vero ab eo accipere argumenta, quorum ope eam propugnet. Quod vero multæ istorum capitulorum sententiæ in Pseudo-Isidoriana collectione reperiuntur, quis demonstrabit, reponunt, Pseudo-Isidorum non eas ex capitulis excerpsisse? Neque capitulorum collectionem memoriæ Hadriani aut S. Angelramni ullatenus officere censent, quum omnia quæ in ea continentur vel a conciliis, vel a pontificibus fuere proposita aut probata.
[27] [sed, ut nuper doctissime ostendit Hinschius recensione codicum aliisque argumentis,] Verum de Angelramnianis capitulis eruditissimum commentarium nuper edidit Paulus Hinschius [Decretales Pseudo-Isidorianæ et Capitula Angelramni, pag. CLXIII et seqq.] , in quo hanc proposuit sententiam: Pseudo-Isidorum ut fontibus et capitularibus Benedicti et capitulis Angilramni usum, multa autem capitula Angilramni ex capitularibus Benedicti hausta esse [Ibid. pag. CLXXX.] . Perscrutatus quidem non paucas Germaniæ, Italiæ, Galliæ, Helvetiæ, Hispaniæ et Angliæ bibliothecas publicas et privatas, bene multos Pseudo-Isidiorianarum legum libros mss, quibus Angelramni capitula addita sunt, non secus ac quadraginta et unum capitulorum Angelramni codices manibus versavit Hinschius: venit et ad notitiam duorum aliorum codicum capitulorum. Hos Angelramni codices, modo Cantabrigensem titulo carentem demas, in tres magnas dividendas esse classes deprehendit: quorum alii, numero triginta, inscriptionem habent, qua dicitur Hadrianus papa I dicta capitula Angelramno tradidisse; alii contra, numero octo, habent Angelramnum Hadriano: alii tres ferunt Angelramnum eorum esse auctorem, quin de Hadriano loquantur; unus demum, Angelramni nomine prætermisso, ea Hadriano tribuit. Antiquissimus omnium Sangermanensis codex hunc titulum habet: Ex Græcis et Latinis canonibus et synodis Romanis atque decretis præsulum ac principum Romanorum hæc capitula sparsim collecta sunt et Angilramno Mediomatricæ urbis episcopo Romæ a beato papa Adriano tradita sub die XIII kalendas octobres indictione nona, quando pro sui causa agebatur [Ibid. pag. CLXV.] . Quem titulum etiam legerat Hincmarus Rhemensis. Alii ejusdem classis omnes meliores notæ codices eadem propemodum ratione inscribuntur. Codices vero alterius classis Parisiensis 3853, S. Victoris 184, Vaticanus 63 aliique, sæculo XII vel XIII exarati, exordiuntur hisce verbis: Incipiunt capitula collecta ex diversis conciliis sive decretis Romanorum ab Angilramno Metensi episcope et Hadriano papa oblata [Pag. CLXII.] . Neque Hinschium fugit, quodsi tot tantisque codicibus fides esset adhibenda, vel Hadrianum vel Angelramnum capitulorum auctorem esse dicendum; quod de neutro absque injuria cogitari potest.
[28] [opus est ignoti falsarii, qui falsa Capitalaria Benedicti et Decretales Isidori etiam finxit.] Accedit quod nequaquam admittendum videtur B. Angelramnum die XIII kalendas octobres indictione nona (19 septembris anni 786) venisse Romam. Hoc enim iter, quod sine ingenti comitatu et absque maximis impensis instituere non poterat, potius ad tres menses procrastinasset, cum tunc temporis Carolus Magnus, cujus erat cancellarius et archicapellanus, Romam pergeret: qui et ibi coram Hadriano papa adversus episcopos Gallos ejus videtur cum successu suscepisse patrocinium [Labbe, Coll. con. tom. VII, col. 1064.] . Verumtamen quum illo ævo iter Romanum, ab episcopo et præclaro imperii magistratu susceptum, res magna esset quæ neque facile fingi neque facile e memoria aboleri poterat, valde verisimile est, aliquando Romam perrexisse beatum virum. Nisi, enim alicujus itineris superfuisset recordatio, non tam ineptus erat ille Benedicti capitularium, Angelramni capitulorum et Isidori decretalium epistolarum confictor ut se in manifesto mendacio deprehendi sineret. Sed assignatum tempus minus videtur verisimile. Præterea septuaginta circiter annorum spatio post S. Angelramni obitum altum de iis capitulis fuit servatum silentium. Animadvertit quoque Hinschius Angelramniana capitula cum Benedicti diaconi seu levitæ capitularibus sæpius quam cum Pseudo-Isidori decretalibus verbo tenus convenire, ac proin post Benedicti et ante Pseudo-Isidori collectionem fuisse composita. Ast Benedicti Capitularia in concilio Rhemensi anni 853 adhibiti fuere [Hinschius, pag. CLXXXVI.] , et a suo auctore postquam Autgarius Moguntinus anno 847 extinctus esset, scripti dicuntur [Pertz, Legum tom. II, pag. 39.] . Pseudo-decretales vero circa annum 864 innotuere: nam Nicolaus I, qui anno 862 scribens ad Salomonem Armoricæ regem, affirmaverat episcopos accusatos non nisi a duodecim episcopis, vel non nisi auditis septuaginta testibus esse deponendos, contra anno 865, in literis ad Galliarum episcopos, innixus pseudo-decretalibus, dicit episcopum, inconsulto Romano pontifice, deponi nullo modo debere [Epistolæ Nicolai I, ap. Migne, Patrol. tom. CXIX, col. 807 et seq.] . Hinc Pauli Hinschii est sententia, quam et nos amplectimur, capitula quæ ab aliis Hadriano I, ab aliis B. Angelramno tribuuntur, ab eo qui se vocavit Benedictum Levitam intra annos 847 et 865 esse conscripta. Longius quidem huic disputationi inhæsimus; quamquam vix delibavimus egregium Hinschii commentarium; sed vindicanda erat qualitercumque S. Angelramni memoria adversus Baluzium, qui scribere non dubitavit [Antonii Augustini dialogorum libri duo, Præf. num. IV.] : Primus omnium Angelramnus, archiepiscopus Metensis, hoc novo jure, quo episcoporum judicia Romani pontificis auctoritati reservantur, usus est, primus, inquam, omnium mortalium contra divinos canones convellere tentavit jus antiquum, “quando pro sui causa agebatur,” id est, quando accusatus de aliquo crimine, ut ego arbitror, subtrahere se voluit cognitioni suorum judicum. Ad vera S. Angelramni gesta redeamus.
§ V. Angelramni donationes monasteriis Gorziensi et S. Naboris. S. Naboris sepulcrum ornatum.
[S. Angelramnus dat monasterio Gorziensi plures villas in pagis Calvomontensi,] Tractus est terræ quidam, ait Bollandus, Acta B. Joannis abbatis Gorziensis illustrans, in Mediomatricum regione, olim pagus Scarponensis, sive Scarponinse, aut Scarpona dictus, cis Mosellam flumen, ad occasum vergens, inque prima regni Lotharii inter patruos ejus divisione Carolo Calvo Franciæ Occiduæ regi assignatus. In Scarponensi hoc pago, leucis aliquot ab ipsa urbe Metis monasterium insigne Gorziam a rivo, cui adjacet, dictum, fundavit S. Chrodegangus, Metensis episcopus [Acta SS. tom. III Septembris, pag. 334.] : quod nunc in partitione Mosellæ * jaceret, nisi post multos eosque miseros casus partim exeunte sæculo XVI, partim exeunte sæculo XVIII suppressum fuisset. Huic monasterio S. Angelramnus, decessoris sui S. Chrodegangi vestigiis insistens, fere ab exordio sui episcopatus, id est ab anno 770, consentientibus pro jure communi canonicis, magna contulit ecclesiæ Metensis bona. Et primo quidem in pago Calvomontensi *, qui omne territorium inter fontes fluvii Mosellæ, Murtæ Saravique * et confluentem Mosellæ Murtæque capit [Valesius, Notitii Galliarum, V° Calvomontensis pagus. Benoit Picard, Histoire de Toul, ch. XII, pag. 29; Lepage, Dictionaire Geographique de la Meurthe, pag. 74.] , dedit villam Warangesi-Villam * [Lepage, Dict. pag. 253.] cum adjacentiis, vel appendicibus seu opportunitatibus suis, tam terris, campis, pratis, pascuis, vineis, silvis, cultis et incultis, aquis, aquarumve decursibus, mobilibus et immobilibus, mancipiis, litis, accolabus, pecuniis, peculiis utriusque sexus generis vel ætatis, cum integro termino, solidoque statu, facta omnia et ex omnibus totum et ad integrum, quantumcumque ad ipsam villam adspicere … videtur, ad ipsum monasterium … voluit esse donatum. Simili modo dedit in ipso pago rem illam in Manicocurte * … rem illam in Rehensacoldocurte, quam Beto … tenet, seu et sortem illam in ipsa villa, quam Vibollagus per beneficium S. Stephani vel nostrum tenere videtur. Simili conditione dedit in eodem pago villæ Acciago * [Ibid. pag. 99.] una cum illa ecclesia inibi constructa cum omnibus ad ipsam pertinentibus. Dedit etiam quamdam terram in eodem pago Calvomontensi cognominatam Nodulphum * [Ibid. pag. 182.] , terram villæ Buxarias, cujus nominis in pago Calvomontensi duo sunt ad Nancejæ septentrionem loca sibi invicem adjacentia: alter Bouxieres-aux-Dames, ubi circa annum 936 monachæ Benedictinæ sedem fixerunt, quibus postea successere canonicæ sæculares: alter Bouxieres-aux-Chenes. Utrumque locum non fuisse nisi unum vicum sæculo IX existimo. Similiter dedit terras in ipso pago in loco nuncupato Hadulfo curti * [Ibid. pag. 132.] et ad Burtsolonivillam * (in partitione Murtæ). Simili modo in loco nuncupante Arcas * (in partitione Murtæ) [Ibid. pag. 129.] , seu et Niguiemonte [Ibid. pag. 173.] (Montaigu, ut putant, nunc capella et castellum vici La Neuville-devant-Nancy) ad ipsam casam Dei proficiant in augmentum. Similiter dedit terras nonnullas super ipsum fluvium Cernone [Ibid. pag. 215.] .
[30] [Suggentensi, Bedensi et Wabrensi;] Simili conditione dedit in pago Suggentensi * villam nuncupatam Childulfo-Villam * [Ibid. pag. 69.] (in partitione Murtæ) una cum quadam sorte (modulo scilicet agri). Hæc omnia, ait S. Angelramnus, superius comprehensa, tam in terris, domibus, ædificiis, campis, pratis, vincis, sylvis, cultis et incultis, aquis, aquarumve decursibus, mobilibus et immobilibus, mancipiis, litis, accolabus, adjacentiis, appendiciis, cum integris terminis solidisque statis eorum ad eas res pertinentibus, vel aspicientibus, ad ipsum jam fatum monasterium, vel ipsos fratres proficiant in augmentis, ut eos melius delectet, pro nobis vel inclitis regibus nostris Karolo atque Karolomanno seu stabilitate regni Francorum et successoribus nostris, Domini misericordiam attentius exorare. Dedit quoque eidem monasterio per aliud diploma ejusdem anni villam ecclesiæ suæ cathedralis S. Stephani, nuncupatam Faho *, (in partitione Murtæ) [Lepage, Dict. pag. 108; Benoit, Histoire de Toul, pag. 80.] , in minore pago Bedensi *, qui majoris pagi Tullensis pars hinc Mosæ adjacet, et illinc ejusdem tractus minores pagos et Odornensem * tangit [Lepage, Dict. pag. 44; Benoit, Histoire de Toul, pag. 74 et seqq. Calmet, Histoire de Lorraine, tom. I, col. 20.] ; necnon et villam aliam de ratione ipsius S. Stephani sitam in pago Wabrinsi *, qui capiebat vicos Beaumont, Mandres, Manoncourt, Esey, Charey et Rembercourt [Lepage, Diction. pag. 266 et seq. Benoit, Histoire de Toul, pag. 73 et seq. Bexon, Histoire de Lorraine, pag. 321 et seq.] , cognominatam Gaudiaco * [Histoire de Metz, tom. I, pag. 532; Calmet, Hist. de Lorraine, tom. I, col. 526.] . Et ad omnes litigandi vias præcludendas addit S. Angelramnus: Hoc est in terris, domibus, ædificiis, campis, pratis, pascuis, vineis, silvis, cultis et incultis, aquis aquarumve decursibus, mobilibus et immobilibus, mancipiis, litis, accolabus, adjacentiis, appendiciis cum integris terminis, solidisque statis earum, ad easdem villas jam fatas Faho et Gaudiaco aspicientibus vel pertinentibus, ad partem S. Petri vel S. Gorgonii, seu ad ipsos fratres proficiat in augmentis, ut eos melius delectet pro nobis, vel inclito rege nostro, seu stabilitate regni Francorum, et successoribus nostris, domini misericordiam attentius exorare. Et illum censum, quem usque nunc ipse Fredelaigus, vel Godfridus ad partem S. Stephani, vel nobis dederunt, ipsum ad partem ipsius monasterii, vel ad ipsos fratres annis singulis persolvant. Et cum ipsi de hac luce decesserint, ipsi fratres, ipsas tam fatas villas cum omni superposito, absque ullius contradictione vel judicis aut pontificum successorumque nostrorum expectata traditione, in eorum recipiant potestatem… [Meurisse, Op. cit. lib. II, pag. 176 et seq.] .
[31] [et impedit quominus a suo advocato vexentur S. Naboris monachi.] Eodem circiter tempore Walterus, monasterii S. Naboris advocatus, officii sui mirum in modum oblitus, monachos ibi degentes adeo vexabat, ut eis, unde viverent, deficeret. Id non tulit S. Angelramnus, et res quo melius potuit composuit, quemadmodum et ipse in sequenti diplomate declaravit: Ego Engilramus, in Dei nomine, pontifex Metensis indignus, omnibus ecclesiis nobis commissis providere debemus sollicite, et fratribus ibidem Deo degentibus pacem facere, et a pravis hominibus defensare, resque eorum custodire, ut securius Deo valeant servire. Ideoque cœnobii beati Naboris quotidianis calamitatibus et miseriis pie atque misericorditer condolentes atque compatientes, quas sub advocati et ministri comitis Wolmeri nostri advocati, tam in exactionibus, quam in rapinis, quas nocte et die indesinenter inferunt et faciunt hominibus ejusdem ecclesiæ, eosque opprimentes et affligentes quotidie, ita ut non possent clamores eorum sustinere; his omnibus cœnobium illud ad tantam devenit inopiam atque miseriam, quod vix possent reperire fratres, qui Deo ibi et sancto Nabori vellent servire, quia non habebant unde ibi vivere: tandem, recepto consilio, eundem comitem convocavimus, et per nostram justitiam eum tamen constrinximus, quod et ipse ab hac injuria cessavit, subadvocatos et ministros corripuit. Pro hac igitur correctione et emendatione prædicti cœnobii Wasco abbas, et sui fratres, nostro et omnium consilio, et ejusdem comitis, ut firma et rata esset, et ut deinceps eos comes, nec eorum successores inde inquietarent, quasdam villas, quæ erant ad præbendam eorum, comiti in perpetuum tradiderunt, ut amodo ipse comes nec subadvocati vel ministri ullam tamen vel exactionem, vel inquietationem eidem ecclesiæ vel rusticis ejus inferrent seu facerent; si vero rustici eorum rebelles contra eos existerent, vel ad justitiam venire recusarent, prædictus comes per abbatem vel per fratres commonitus, illuc veniret, et abbas in nocte solvendo eum cum suis, procuraret in nocte et in die subsequenti de rusticis justiciam facere, et de justiciis abbati duas partes, tertiam comes haberet, et his contentus esset; cætera vero ecclesiæ beneficia et annalia servitia abbas et fratres in perpetuum possiderent, et sine aliqua inquietatione libere et pacifice haberent. Nomina villarum Walo, quæ est juxta Morspec castrum in Elisatia, (quæ tunc sese porrigebat a Ripuariis ad Allemannos), juxta Hamburo: Ropac villam apud Iugeswile, quatuor mansos juxta Salrab Cundici cum ecclesia; villam juxta Bozonis-villam: itemque Ostingamvillam et novem mansos apud Altor, juxta Tannævillam, et unum mansum apud Hinkingamvillam. Hæc omnia, sicut in præsenti scripta esse videntur, ita authoritate beatorum apostolorum Petri et Pauli, et omnium sanctorum et sanctarum et nostra confirmamus atque roboramus, ut nullus comes vel advocatus, sive aliqua persona, vel homo, hanc chartam audeat violare, infringere atque mutare, sed firma et stabilis semper usque in hodiernum diem permaneat, omnesque qui hanc violare vel contraire tentaverint, iram Dei et maledictionem et nostram excommunicationem incurrant. Sig. Botperti advocati. Sig. Sigibaldi. Sig. Liepbridi archidiaconi. Sig. Manfridi archidiaconi. Sig. Helimanni decani. Sig. Bencenis præpositi. Sig. Ottonis præpositi. Actum hoc anno XXVIIII, regnante Carolo glorioso rege, sub die XV m. junii. — Subsignatum: Ego Allo notarius scripsi, et Christophorus Thilman. [Calmet, Hist. de Lorr. tom. II, preuv. p. CXVIII.]
[32] [Ornamenta sepulchri S. Naboris absolvit.] Ast animadvertendum est huic diploplomati appositum fuisse regni Caroli Magni annum XXVIII, qui in annum 797 incidit, quando S. Angelramnus, ut postea ostendemus, abhinc sex annis ex hac vita jam recesserat: sed, quemadmodum auctores historiæ Metensis [Histoire de Metz, tom. I, pag. 536.] , Mabillonii [Annales Benedictini, lib. XXVI, ad annum 791, num. 16, tom. II, pag. 282.] vestigiis insistentes, animadvertunt, librarius loco XVIII scripsit XXVIII. Superest et aliud documentum benevolentiæ S. Angelramni erga monasterium S. Naboris, versus scilicet quatuordecim, quibus celebrat Alcuinus Vasconem, monasterii S. Naboris abbatem, et S. Angelramnum, quorum prior absolverat ornamenta, quibus posterior S. Naboris sepulcrum honestare cœperat. Accipe lector hos versus:
Pontificalis apex pastor, patriarcha, sacerdos,
Angilramnus ovans, fretus pietate magistra,
Martyris egregii Naboris deductus amore,
Cœperat, intentus sacro vestire sepulcrum,
Auxiliante pio Carolo, per munera, rege.
Ne compleret opus, rapuit mors improba patrem:
Post levita humilis vas compleverat illud.
Qui legitis versus ambos, commendite Christo,
Ut quicunque sua venerit hic solvere vota,
Cum patre discipulum verbis memorare benignis.
Incipit ille prior, sed jam perfecerat iste.
Unum opus amborum; Christus conservet utrosque.
Et tu, sancte Dei martyr, invicte triumphis,
Auxiliare tuis, pastor, pater optime, servis [Alcuini Opera, tom. II, col. 753, edit. Migne.] .
[33] [Mutationem facit cum episcopo Tullensi.] Præterea tribus circiter annis, antequam ad cælum evolaret, rationem, quam Carolus Magnus decreto diei 29 junii anni 788 firmam esse voluit [Gallia Christiana nova, tom. XIII, Preuves, col. 446 et seq; Calmet, Hist. de Lorr. tom. VII, pag. CXLIV.] , iniit S. Angelramnus cum Bornone, episcopo Tullensi, ita ut prior ecclesiæ Tullensi terras quasdam sancti Stephani Metensis vel monasterii Gorziensis in Siavolo, pagi Suggentensis loco, sitas, daret: posterior vero vice versa nonnullos ecclesiæ Tullensis agros, qui in pagi Vongensis loco vocato Stilonio jacebant, conferret S. Stephano Metensi aut monasterio Gorziensi.
[Annotata]
* Dep. de la Moselle.
* Chaumontois.
* La Sare.
* Varangeville
* Manoncourt en-Vermois.
* Essey-les-Noncy
* Neuvelotte.
* Heillecourt.
* Hausonville.
* Art-sur-Meurthe.
* Le Saintois
* Chaouilley.
* Foug.
* Le Void.
* Ornois.
* La Voivre.
* Ioui-en-Voivre
§ VI. Mors S. Angelramni bello Avarico. Dies obitus non omnino certus. Cultus ecclesiasticus. Lectiones liturgicæ. Musica.
[Moritur S. Angelramnus bello contra Avaros, anno 791,] Verumtamen quæ hactenus retulimus indicia potius sunt eximiæ ejus administrationis, quam recensio rerum præclararum, quas episcopatus sui spatio ab eo factas fuisse suspicari possumus, non demonstrare. Postquam autem his laboribus gnaviter functus erat, venit tempus quo supremo hero et judici rationem redderet villicationis suæ et mercedem operationis suæ reciperet. Illuxit suprema hæc dies, dum officiorum suorum causa Carolum Magnum, ad bellum adversus Avaros, Pannoniæ tunc incolas, pergentem, anno 791 comitaretur. Legimus enim in Annalibus Laureshamensibus seu Loiselianis [Apud Pertz, tom. I, pag. 34.] : Anno 791 … ipse (Carolus) introivit in Illyricum et inde in Pannonia… Cum autem vidisset rex Carolus, quod nullus ei de parte Avarorum resistere ausus esset aut suis, tunc circuivit terram illam per dies 52, incendendo et vastando terram illam… Et in ipso itinere obiit bone memorie Enghilramnus, Medriomatice ecclesie archiepiscopus. Item in Chronico Moisiacensi [Ibid. pag. 299, Bouquet, tom V, pag. 73.] : Anno 791 … in ipso itinere obiit bonæ memoriæ Ingilramnus, Mediomatricæ ecclesiæ archiepiscopus. Dissentit quidem auctor Annalium Alamannorum [Pertz, tom. I, pag. 47.] , dicens: Anno 790 … Angilramnus et Suidbertus de hac luce migrarunt. Sed posthabenda est ejus narratio aliorum narrationi, quoniam pugnat cum antiquissimis monumentis historicis, quæ omnia, præter solos Annales Tillianos [Bouquet, tom. V, pag. 21; Pertz, tom. I, pag. 222.] , ad annum 791 et 792 bellum in quo S. Angilrannus obiit, referunt. Sunt enim Annales Francorum [Bouquet, tom. V, pag. 65.] , breve Chronicon ex codice monasterii S. Dionysii in Francia [Ibid. pag. 29.] excerptum, Annales Ratisponenses majores [Pertz, tom. I, pag. 92.] , Chronicon Moisiacense [Bouquet, tom. V, pag. 73; Pertz, tom. I, pag. 34.] , Annales Eginhardi [Bouquet, tom. V, pag. 210; Pertz, tom. I, pag. 177.] , Chronicon Adonis [Bouquet, tom. V, pag. 319.] , Annales Fuldenses [Bouquet, tom. V, pag. 330; Pertz, tom. I. pag. 95.] , Annales Metenses [Bouquet, tom. V, pag. 347; Pertz, tom. I, pag. 335.] , et secundum hos Chronicon breve S. Galli [Bouquet, tom. V, pag. 360; Pertz, tom. I, pag. 65.] , Chronicon Hermanni Contracti [Bouquet, tom. V, pag. 364.] , Chronicon Lamberti Schafnaburgensis [Ibid. pag. 367.] , etc. In Annalibus vero Tillianis, uti animadvertit D. Bouquet [Ibid. pag. 19 in nota.] , omnia gesta ab anno 774 usque ad finem, id est, usque ad annum 807 uno anno tardius indicantur: hinc intelligitur quomodo iter ad Avaros non anno 791, sed anno 790 fuerit illigatum. Ex quibus disputatis quoque patet Chronicum Metense ad annos triginta octo, et Meurissium ad annos quinquaginta et dies viginti novem minus recte protraxisse S. Angelramni episcopatum.
[35] [die 24 aut 26 octobris;] Diem vero S. Angelramni emortualem unum fuisse kalendarum novembrium nemo facile negabit: nam in S. Symphoriani catalogo legitur [Ansberti familia rediviva, ad finem, pag. 24; Apud Pertz, tom. I, pag. 269.] : Angelramnus, archiepiscopus et palatii capellanus, qui sedit annos XXIII et dies XXVIII. Requiescit in monasterio, cui vocabulum Nova Cella. Obiit VII. kalendas in loco qui dicitur Asnagahunc * Chunisberch. Quocum convenit Catalogus S. Arnulfi, in quo hæc leguntur [Calmet, Hist. de Lorraine, tom. I, Preuves, col. CXVIII.] : Angelramnus, archiepiscopus et palatii capellanus, sedit annis XXVIII, Obiit VII kalendas novembres. Requiescit in monasterio, cujus vocabulum Nova Cella. Obiit in loco Asnagan, nunc Cunisberg. Concordat et Chronicon Metense, ubi hæc occurrunt [Apud, Pertz, tom. X, pag. 540.] : Viro huic præclaro (S. Chrodegango) successit Domnus Angerannus, in ordine XXXVIII. Hic archicapellanus palatii extitit Caroli Magni… Præfatus Angerannus, inter cætera bene gesta, Novæ Cellæ monasterium construxit, in quo et quiescit. Rexit præsulatum annis XXIII sub apostolicis Hadriano, Leone præscripto, et Stephano III: dein martyrologii Metensis codices antiqui alii ad diem VIII, alii ad VII, vel etiam ad V aut IV kalendas octobres hæc perhibent [Histoire de Metz, tom. I, pag. 543; Calmet, Hist. de Lorraine, tom. I, pag. 532; Meurisse, Histoire des évêques de Metz, pag. 177 et 179; Ruyer, Antiquités des Vosges, pag. 221.] : Obiit dominus Angelramnus sanctæ Dei Metensis ecclesiæ archiepiscopus, qui sancto Paulo, canonicis scilicet istius ecclesiæ, concessit Milleriacum (villam). Unde debemus habere integrum servitium. Verum cum præfuerit Metensibus S. Angelramnus annos 23, dies 28, mortuus dicendus est, modo dies consecrationis et obitus demantur, die 24 octobris; contra, si non demantur, dicendus est obiise die 26 octobris. Quod si solus consecrationis aut obitus dies aufertur, mors ejus diei 25 octobris illiganda est; quo die obitum ejus referunt aliquot libri. Sed, quoniam in chronologia S. Chrodegangi auctores catalogorum ad hujus episcopatum neque diem consecrationis neque obitus referunt, arbitrari licet eos eamdem viam iniisse in chronologia S. Angelramni, cujus proin dies emortualis videtur esse 26 octobris seu VI kalendas novembres. Et quidem, quum scripti sunt Prætermissi ad diem 25 octobris, mens nostra erat de eo dicere ad diem sequentem, quoniam (ut ibidem monuimus) natalis ejus inscriptus est Martyrologio templi cathedralis Metensis ad VI kalendas novembres; sed errore typographi impressum est nos de eo dicturos ad diem XXVII octobris, loco XXVI octobris. Verum quum in nullis fastis ejus nomen nobis obvium fuerit ad diem 27, maluimus eum referre ad proximum diem 28 octobris; non quod eo die vita functus sit, sed quoniam hoc saltem favet quod hoc die in libris aliquot ejus obitus signatus est [Hist. de Metz, tom. I, pag. 543.] . Königsberg autem, ubi exstinctus est S. Angelramnus, latine Regiusmons et Nova Banya, hungarice Uj-Banya, notissimum Hungariæ oppidum est, in comitatu Barsensi, in ripa dextra Grani fluminis, MM. D. P. a Schemtizio.
[36] [sepultus fuit in S. Naboris monasterio.] Post felicem suum exitum S. Angelramnus, uti modo ex S. Symphoriani [Ansberti familia rediviva, ad finem. pag. 24; Apud Pertz, tom. I, pag. II.] et S. Arnulphi [Calmet. Histoire de Lorraine, tom. I. Preuves, col. CXVIII.] catalogis et ex Chronico Metensi [Ap. Pertz, tom. X, pag. 540.] narravimus, in monasterio Novæ-Cellæ seu S. Naboris sepultus fuit. Suffragatur quidem Rituale Metense anni 1713 [Rituale Metense anni 1713, pag. XXI.] , perperam tamen addens beatum virum concilio Franco furtensi anni 769 (quod numquam extitit) interfuisse. Ignotum autem mansit ejus sepulcrum usque ad diem 5 augusti anni 1609: quo tempore illud invenit Joannes de Maillane Porcelet, episcopus Tullensis, quum S. Naboris, cujus erat abbas commendatarius, ecclesiam reficeret et exornaret. Erat autem ejus loculus lapideus quatuor pedes longus: in cujus fronte exsculpta erat imago episcopi, ad pedes suos habentis plures monachos genibus flexis orantes. Ossa S. Angelramni simul ac ejus calix in ecclesia sacristiæ deposita fuere [Calmet, tom. I, pag. 532; Meurisse, pag. 179; Hist. de Metz, tom. I, pag. 543.] . Sed initio supremæ perturbationis sæculi XVIII, quemadmodum a viris fide dignis accepit R. D. Poncelet, hodiernus parochus et archipresbyter in S. Naboris (S. Avold), impii pedibus ea calcarunt et in omnes partes sparserunt, adeo ut nonnisi aliquot particulas, postea cum brachio S. Sigibaldi aliorumque sanctorum in aversa altaris majoris parte reconditas, homines apprime christiani colligere potuerint. Ast ex his omnibus reliquiis solum S. Sigibaldi brachium, quum pro aliis testium copia deficeret, ut sincerum recognovit abhinc aliquot annis ven. vir Beauvallet, vicarius generalis episcopi Metensis. Verumtamen, et hodiedum, uti ad me scripsit R. P. Julianus Bach, diligens antiquitatum Metensium indagator, in ecclesiæ Metensis thesauro ossa nonnulla et cranium S. Angelramni servantur, simul ac ossa et cranium S. Sigibaldi, episcopi Metensis, qui sæculo præterlapso item in monasterio S. Naboris quiescebat.
[37] [Fuit cultus in monasteriis S. Naboris et S. Clementis, et aliquandiu per totam diœcesim Metensem. Lectiones de eo liturgicæ.] Cultum ecclesiasticum in S. Naboris monasterio S. Angelramno antiquitus delatum fuisse narrant Ruyer [Antiquités des Vosges, pag. 221.] , Meurisse [Histoire des évêques de Metz, tom. I, pag. 178.] , Calmet [Histoire de Lorraine, tom. I, pag. 532.] , Francois et Tabouillot [Hist. de Metz, tom. I, pag. 543.] , scriptores Galliæ Christianæ [Gallia Christiana nova, tom. XIII, col. 711.] et Chaussier [De l'origine apostolique de l'Eglise de Metz, pag. 55.] . Eumdemque honorem eum in ecclesia S. Clementis Metis consecutum esse tradunt Francois et Tabouillot [Histoire de Metz, tom. I, pag. 543.] . Per breve quoque tempus, scilicet ab anno circiter 1827 ad annum 1848, per totam Metensem diœcesim die 5 augusti, quo recolebatur anniversaria memoria ejus inventionis, festum S. Angelramni ritu semi-duplici actum est. Omnia erant de communi confessorum pontificum, præter orationem de doctoribus et sequentes lectiones secunda et tertia: Angelramnus, claris ortus natalibus, Gorziæ, ubi tum celebris schola tenebatur, in divinis liberalibusque disciplinis educatus est. Cellam Novam inde, cui sancti Naboris cœnobio nomen postea fuit, ingressus, religionis habitum suscepit. Quo in loco quum per plures annos doctrina et optimi monachi virtutibus conspicuum se exhibuisset, eum Carolus Magnus Senoniæ, ad pedes Vosagi montis, abbatem præfecit. Hinc anno septingentesimo sexagesimo octavo, ad Metensem sedem, quæ annis ferme tribus post beati Chrodogangi obitum vacaverat, evectus est, et pallio atque archiepiscopi prærogativis insignitus. Sacri quoque palatii archicapellanus, Adrianique pontificis ad Carolum regem legatus, omnia hæc munia, nihil pastoralis curæ remittens, summa semper laude complevit Insignis fuit illius erga cathedralem ecclesiam munificentia, quam amplissimis prædiis auxit. Canonicam disciplinam a sancto prædecessore suo invectam summo studio observandam curavit, et ipse, licet tot curis negotiisque distractus, semper observavit. Sub illius etiam episcopatu Metis institutum est celebre per Gallias cantus ecclesiastici magisterium. Postquam commissum sibi gregem, annis tribus supra viginti rexisset, ad summum animarum nostrarum pastorem abiit; et Cellæ Novæ, cujus ædificiis, a Sigisbaldo inceptis, extremam manum imposuerat, sepultus est. Sacras ejus reliquias, illustrissimus de Porcelet, episcopus Tullensis et sancti Naboris abbas, anno millesimo sexcentesimo nono solenniter exhumavit, nonis augusti. Quarum pars ab aliquot annis, in ecclesiam cathedralem translata est, ubi honorificentissime coluntur.
[38] [An musicam promoverit S. Angelramnus.] In his lectionibus, quemadmodum lector viderit, laudi S. Angelramno vertitur quod, ejus episcopatu, cantus ecclesiastici magisterium in ecclesia Metensi constitutum est. Quam partem ea in re habuerit sanctissimus vir quis definiverit? Fertur ab anonymo Engolismensi [Vita Caroli Magni, apud Duchesne, Historiæ Francorum scriptores, tom. II, pag. 75.] , a Joanne diacono [Acta SS. tom. II Martii, Vita S. Gregorii Magni. pag. 148.] et ab Ekkehardo [Ibid. tom. I Aprilis, Vita B. Notkeri, pag. 582.] Carolus Magnus Romam secum adduxisse plures ex sua gente qui cantus periti in patria habebantur, et qui præ Romanis in cantu, a S. Gregorio Magno promoto, excellere contendebant, quum contra Romani sese Gallis solertiores esse dicerent. Anonymi quidem, Joannis diaconi et Ekkehardi narrationem, notatis temporibus, contraxit Sigebertus Gemblacensis hisce verbis: Anno 774… Karolus rex offensus dissonantia ecclesiastici cantus inter Romanos et Gallos, et judicans justius esse de puro fonte, quam de turbato rivo bibere, duos clericos Romam misit, ut autenticum cantum a Romanis discerent et Gallos docerent. Et per hos primo Mettensis ecclesia, et per illam omnis Gallia ad auctoritatem Romani cantus revocata est… Anno 790… Karolus rex honestati ecclesiasticæ omnino intentus, legendi et spallendi disciplinam diligenter correxit. Perpendens enim, iterum Gallos a Romanis in cantando discrepare, Mettenses vero sola naturæ levitate paululum quid dissonare, per cantores rursum sibi ab Hadriano papa Roma directos dissonantiam cantus correxit [Sigeberti Gemblacensis Chronica, col. 147 et 150, editio Migne.] . Ast errasse Sigebertum, referentem gesta anni 787 ad annum 790 manifestum est: Carolus enim rex quater iter Romanum instituit, primum anno 774 [Mabillonius, Annales Benedictini, tom. II, lib. 24, num. 45, pag. 211.] , secundum anno 780 [Ibid. lib. 25, num. 15, pag. 239.] , tertium annis 786 [Ibid. num. 58. pag. 258.] et 787 [Ibid. num. 61, pag. 259.] et quartum demum anno 800 [Ibid. lib. 26, num. 87, pag. 318.] , Romam perrexit; sed anno 790 illuc non ivit. Quibus in itineribus ut S. Angelramnus Carolum Magnum, (quem etiam in bello adversus Avaros comitabatur), secutus fuerit, aliquot secum habens cantores, facile fieri potuit. Sed antiqua desideramus testimonia. Ne tamen quis existimet S. Angelramnum primum Metis operam suam posuisse in recta cantus ratione curanda, revocanda est in memoriam S. Chrodegangi laus, ut utrique certæ suæ tribuantur partes. Circa annum itaque 774 scribebat de S. Chrodegango Paulus Diaconus: Ipsum clerum, abundanter lege divina Romanaque imbutum cantilena, morem atque ordinem Romanæ ecclesiæ servare præcepit; quod usque ad id tempus in Metensi ecclesia factum minime fuit. Sed, ut facile fit in hoc rerum genere, quum omnes studerent optime facere, contentiones forte ortæ sunt temporibus S. Angelramni; quæ contentiones, collatione facta cum Romanis cantoribus, sopitæ fuerunt. Sed non placet obscuro huic negotio diutius inhærere, quum de eo plures erudite disputarint, quos inter monachi benedictini Gueranger [Institutions liturgiques, tom. I, cap. X, pag. 245 et seqq.] et Gerbert [De Cantu et Musica sacra. tom. I. lib. II, part. I, cap. 1, pag. 268 et seqq.] , et Societatis nostræ alumnus P. L. Lambillotte [Antiphonaire de S. Grégoire, pag. 10 et seqq.] .
[Annotata]
* Asnagan, nunc.
APPENDIX
De sanctis aliquot episcopis Metensibus.
Angelramus, episcopus Metensis in Galliis (S.)
Victor I, episcopus Metensis in Galliis (S.)
Victor II, episcopus Metensis in Galliis (S.)
Sambatus, episcopus Metensis in Galliis (S.)
Hesperius, episcopus Metensis in Galliis (S.)
Villicus, episcopus Metensis in Galliis (S.)
Petrus, episcopus Metensis in Galliis (S.)
AUCTORE R. D. B.
[Abundavit ecclesia Metensis sanctis episcopis,] Servavit ad nostra usque tempora ecclesia Metensis pontificale et canonem Missæ, Caroli Magni tempore solertissime exarata; hisque inscripta sunt in episcoporum Metensium laudem carmina: quorum hoc est exordium:
Qui sacra vivaei studio domicilla lustras,
Noscendi tua tangit amor si pectora, quorum
Hæc fuerit procerum Christo acquisita labore
Urbs, præclara viris, seu quis has primus ad oras
Advexit lumen, sublato errore vetusto,
Almifluæ solers de vero Oriente fidei:
Perlege subjectum, breviterque docebere, carmen.
[2] [de quibus partim dictum est in opere nostro et partim hoc loco dicetur] Quod si talia ad Metarum gloriam sæculo VIII exeunte cecinit poeta, nonne multo magnificentius de eadem ecclesia recentiore tempore locutus esset, postquam nempe ab hocce ævo multi alii episcopi, qui sanctorum cultu cohonestati fuere, prioribus sese adjunxerunt? Plerorumque in Bollandiano Opere gesta illustrata fuere, scilicet sanctorum Cælestis [Acta SS. tom. VI Oct. pag. 480.] , Felicis [Ibid. tom. III Feb. pag. 236.] , Patientis [Ibid. tom. I Jan. pag. 468.] , Simeonis [Ibid. tom. II Febr. pag. 859.] , Adelphi [Ibid. tom. VI Aug. pag. 507.] , Firmini [Ibid. tom. VI Jul. pag. 430; tom. III Aug. pag. 39 et 70.] , Auctoris [Ibid. tom. II Aug. pag. 563.] , Expletii [Ibid. tom. VII Jul. pag. 157.] , Urbitii [Ibid. tom. III Mart. pag. 86.] , Gosselini [Ibid. tom. VI Jul. pag. 304.] , Romani [Ibid. tom. II April. pag. 134.] , Phronimi [Ibid. tom. VII Jul. pag. 430.] , Grammatii [Ibid. tom. III April. pag 369.] , Agatimbri [Ibid. tom. II Maji, pag. 632.] , Arnulfi [Ibid. tom. IV Jul. pag. 423.] , Godonis [Ibid. tom. II Maji, pag. 307.] , Abbonis [Ibid. tom. II Aprilis, pag. 388.] , Sigebaldi [Ibid. tom IX Octob. pag. 931.] , Chrodogangi [Ibid. tom. I Mart. pag. 452.] , Petri Luxemburgensis [Ibid. tom. I Jul. pag. 486.] , Gondulphi [Ibid. tom. II Sept. pag 782.] , Legontii [Ibid. tom. II Febr. pag. 66.] , Arnoaldi [Ibid. tom. IV Octob. pag. 1008.] et Clodulphi [Ibid. tom. II Junii, pag. 126.] , et ad hunc 28 octobris diem S. Angelramni. Quibus in præsenti Appendice SS. Victorem I et Victorem II, Sambatum, Hesperium seu Sperum, Villicum etPetrum, varias ob causas a decessoribus prætermissos, annectimus. Adde quod paulo inferius ad diem 29 octobris S. Terentii, itidem episcopi Metensis, gesta persequemur. Postea suo tempore venient Acta SS. Clementis, Rufi, Pappoli et Alberonis.
[3] [secundum certa documenta, reliquis ad aliud tempus relatis.] Hi plerique sancti episcopi alii alio tempore cultu ecclesiastico in ipsa Metensi ecclesia cohonestati fuere: quod colligimus tum ex antiquo hujus ecclesiæ kalendario, olim decessorum nostrorum, nunc Bibliothecæ regiæ Bruxellensis, cujus recentiores sancti sunt SS. Antonius de Padua, Franciscus Assisias et Clara, et quod proin ad sæculum XIII referendum videtur: tum ex Martyrologio Metensi, quod historiæ hujus oppidi particulatim inseruerunt monachi Benedictini Francois et Tabouillot, vel etiam ex Breviario Metensi, quod episcopi hujus ecclesiæ cardinalis Ludovicus de Montmorency-Laval anno 1778 edidit, Jacobus Besson circa annum 1827 auxit, et illms ac revms Paulus Georgius Maria Du Pont des Loges anno 1848, nonnullis mutatis, denuo typis mandavit. Quibus adde supplementum, quod ille idem illms ac revms. Paulus Georgius Maria Du Pont Romano Breviario, a se in suam diœcesim introducto, adjecit. Quæ ut lector facile capiat, tabellam hic subjicimus: cujus prima series SS. episcopos, kalendario antiquo Metensi, secunda martyrologio ejusdem ecclesiæ inscriptos exhibet; tertia SS. episcopos, quorum officium est in Breviario anni 1778; quarta quos circa annum 1827 addidit Jacobus Besson; quinta quos anno 1848 eodem ritu coli jussit illms ac revms D. Du Pont; sexta quos idem episcopus, denuo introducta liturgia romana, ex summi pontificis Pii IX approbatione omnibus suæ diœceseos sacerdotibus Officio ecclesiastico et Missa honorandos proposuit.
SS. EPISCOPI METENSES
INSCRIPTI KALENDARIO METENSI SÆCULI XIII.
[Episcopi Metenses inscripti fastis sacris antiquioribus] Januarius: 8 Patiens. Februarius: 16 Simeon; 18 Leguntius; 21 Felix. Martius: 20 Urbitius. Majus: 2 Translatio S. Clementis; 11 Rufus, et Agatimber; 16 Translatio S. Terentii. Junius: 16 Leguntius et Forminius. Julius: 18 Translatio S. Arnulfi. Augustus: 16 Arnulfus; 21 Privatus; 27 Rufus. September: 6 Gondulfus; 19 Goericus. October: 9 Arnualdus; 14 Cælestis; 26 Sigibaldus. November: 23 Clemens. December: 11 Glodulfus.
SS. EPISCOPI METENSES
INSCRIPTI MARTYROLOGIO METENSI.
Januarius: 8 Patiens. Februarius: 16 Simeon; 18 Leguntius; 21 Felix. Martius: 20 Urbitius. Aprilis: 13 Romanus; 15 Abbo; 17 Villicus, Arnoaldus et Goericus; 25 Grammatius; 26 Translatio S. Clementis. Majus: 8 Godon et Clodulfus; 11 Translatio SS. Rufi et Agatimbri; 16 Translatio S. Terentii. Junius: 16 Translatio SS. Leguntii atque Phronimi.Julius: 18 Flondulfi. Augustus: 9 Auctor; 27 Rufus; 29 Adelfus. October: 14 Cælestis. November: 21 Pappolus. December: 16 Glodulfus.
SS. EPISCOPI METENSES
INSCRIPTI KALENDARIO BREVIARII ANNI 1778.
[et recentioribus] Majus: 6 Chrodogangus. Augustus: 16 Arnulfus. November: 23 Clemens.
SS. EPISCOPI METENSES
INSERTI KALENDARIO METENSI CIRCA ANNUM 1827.
Februarius: 21 Felix. Martius: 20 Urbitius. Aprilis: 17 Villicus. Majus: 8 Clodulfus. Augustus: 5 Angelramnus; 23 Hesperius. September: 6 Gondulfus; 19 Goericus. October: 3 Chrodogangus; 14 Cælestius; 26 Sigibaldus. November: 23 Clemens.
SS. EPISCOPI METENSES
INSCRIPTI KALENDARIO BREVIARII ANNI 1848.
Januarius: 8 Patiens. Februarius: 21 Felix. Martius: 20 Urbitius. Junius: 8 Clodulfus. Augustus: 9 Auctor; 16 Arnulfus; 18 Phronimus; 29 Adelfus. September: 6 Gondulfus; 19 Goericus. October: 2 Chrodogangus; 14 Cælestis; 26 Sigibaldus. November: 23 Clemens.
SS. EPISCOPI METENSES
INSCRIPTI KALENDARIO BREVIARII ANNI 1859.
Januarius: 8 Patiens. Februarius: 21 Felix. Martius: 6 Chrodogangus; 20 Urbitius. Julius: 5 B. Petrus Luxemburgensis. Augustus: 9 Auctor; 16 Arnulfus; 18 Firminus. September: 1 Adelphus; 6 Gondulfus; 19 Goericus. October: 16 Cælestis; 26 Sigibaldus. November: 7 Rufus; 23 Clemens.
S. VICTOR I
[S. Victorem, qui interfuit concilio Coloniensi anni 346] S. Victor I in antiquissimis episcoporum Metensium catalogis monasteriorum scilicet S. Symphoriani [Ansberti familia rediviva, auctore Dominicy, ad finem, pag. 24.] et S. Arnoaldi [Calmet, Histoire de Lorraine, tom. I, Preuves, col. CXVI.] , vel etiam in catalogo metrico [Meurisse, Histoire des évêques de Metz, pag. 685; Calmet, Histoire de Lorraine, tom. I, Preuves, col. CXVIII.] , scripto sub annum 770 in Missali Metensi, uti et in libro Pauli diaconi de episcopis Metensibus [Pertz, Monumenta Germaniæ, tom. III, pag. 260.] et in Chronico, olim a Dacherio [Spicilegium, tom. II, pag. 225, edit. de la Barre.] et nuper a Pertzio edito [Pertz, Monum. Germaniæ, tom. X, pag. 535.] , quintum locum occupat. Et quidem in catalogis Symphorianiano et Arnoaldano legitur: V Victor episcopus sedit annos IX et menses II. Obiit X kalendas octobris seu 22 septembris. Ab his non dissonat Chronicon Dacherianum, nisi quod sileat de duobus mensibus. Decessores S. Victoris I fuere SS. Clemens, Cælestius, Felix et Patiens. Atque hæc ab omnibus admittuntur. Sed alii in alias abeunt sententias, ubi de episcopatus ejus tempore statuendum est; quem alii, præsertim quia in Dacheriano Chronico traditur sub Pio papa et Antonino Pio ecclesiæ Metensi præfuisse, ad medium sæculum II, alii ad medium sæculum IV referunt. Priorum enim placitum, præterquam quod monumento historico, parum antiquo et mendoso, innititur, pugnat omnino cum Actis concilii Coloniensis anni 346. Haud me fugit hæc Acta vel etiam ipsum concilium a multis eruditis, quasi apocryphum, rejici. Et quidem præcipuum horum argumentum fuit, minus esse credibile patres Colonienses concilium celebrasse et ibi excommunicationis sententiam pronuntiasse adversus Euphratam, qui tribus annis post (anno 346) non tantum concilio Sardicensi inter fuit, sed a patribus in eo sedentibus dignus habitus fuit, qui concilii legatus ad Constantium imperatorem mitteretur; ast non ita pridem, quemadmodum unus ex collegis, Acta S. Amandi Argentoratensis illustrans [Acta SS. tom. XI Octobris, pag. 830 et seqq.] , ostendit ope Chronici temporum S. Athanasii et Epistolarum ejusdem heortasticarum (quas ediderunt primo Curetonius anno 1848, dein Majus anno 1853 et Mignius anno 1857,) apertum est concilium Sardicense non anno 346, sed anno 343 fuisse celebratum; et Euphratam post concilium Sardicense in reditu ad suam ecclesiam Ariana dogmata suscepisse, forsan ab ipso imperatore Constantio illectum. Quo facto, episcopi vicini, ne Euphratæ facultatem hæreseos spargendæ relinquerent, statim concilium congregarunt, et eum ex ecclesia expulerunt.
[7] [ubi damnavit Euphratam Coloniensem,] Alia argumenta, adversus Coloniense concilium proposita, nec minus facile in eodem commentario de S. Amando diluta fuerunt, et demonstratum concilium Coloniense anni 346 inter genuina esse habendum ac proin etiam S. Victorem anno 346 Metensis ecclesiæ habenas tenuisse. In concilio itaque Agrippinensi anathema adversus Euphratam dixit S. Victor hisce verbis: Quoniam palam factum est, et probatum Euphratam, immemorem sacramenti cælestis, blasphemasse in Spiritum Sanctum, negando Christum Deum Dei filium, et multis criminibus coarguitur, quod episcopum nullo modo decet, consentio eum depositum esse [Labbe, Collectio conciliorum, tom. II, col. 616.] . Nihil præterea de S. Victoris gestis cognovimus.
[8] [sepelierunt Metenses in S. Clementis crypta; unde ejus reliquiæ sublatæ sunt anno 1142] Sepelierunt Metenses S. Victorem in S. Clementis ecclesia seu crypta extra urbem; ubi postea monasterium S. Clementis fuit extructum: quo in loco ejus lipsana usque mensem junii anni 1142 quievere. Tunc S. Clementis monachi corpus S. Victoris cum corporibus aliorum plurium sanctorum e terra elevarunt, ne ullum ex his a Stephano episcopo ad ecclesiam Luchisin transferretur. Cujus elevationis secreto factæ sequens scripserunt testimonium [Histoire de Lorraine, tom. VI, Preuves, col. XX et seq.] : In hoc scrinio continentur reliquiæ sanctorum confessorum, pariterque Metensium pontificum, Victoris, itemque alterius Victoris, Leguntii, Speri, atque Apprinciæ virginis, quarum e diversis locis collectio atque in unum repositio causa hæc fuit. Est in diæcesi Metensis ecclesiæ locus, pertinens ad S. Georgium juxta Salebruc, qui vocatur Luchisin *, ubi fuerat plurima multitudo fidelium monachorum conversorum, ac devotarum mulierum, ad serviendum Domino aggregata; ac pro religione et sanctitate vitæ non modicum circumcirca famosissima. Hujus itaque prior, cum sollicitus erga gregem et locum sibi commissum foret, ac quæque illi necessaria, et animabus præcipue utilia procuraret, videns ecclesiam suam patrociniis sanctorum carere, utpote quæ noviter constructa, necdum satis fuerat reliquiis sanctorum adornata vel munita, domnum Stephanum, Metensem præsulem, adiit; et ut in hoc sibi subveniret multis precibus exoravit. Cujus precibus cum satisfacere prædictus pontifex vellet, et ubi invenire posset quæ petebantur anxius mente dubia volveret; ab assistentibus sibi ecclesiam sancti Clementis sepulturis sanctorum, qui in eadem urbe transierant, insignem esse accepit, quæsibi petita præbere sufficienter sine sui detrimento valeret, et unde jam nonnulla sanctorum pignora sumpta, et ad alias ecclesias translata honorifice venerarentur. Confestim igitur, accersitis abbatibus S. Vincentii atque sancti Arnulphi, mandavit fratribus sancti Clementis, ut corpus sancti Leguntii, quod apud eos eatenus tumulatum jacebat, effossa humo detegerent, ac se prædicti confessoris reliquias levaturum in proximo præstolarentur; quæ huic operi necessaria forent omnibus præparatis, reticens quod tradere supradicto priori disposuerat; quod cum fratribus cognitum fuisset, petitis induciis, ut de quibus fuerant interpellati inter se conferrent ac responderent, tandem communicato consilio, timentes tanto privari patrono, hujus, prædictorumque undique collectis reliquiis sanctorum, distincte atque separatim in hoc scrinio reposuerunt, singulis reliquiis singulis assignatis brevibus *. Sunt autem caput cum cæteris corporis membris sancti Speri, nullis involutis linteaminibus, scilicet sparsim per scrinium dispositis, et desuper supradictorum sanctorum reliquiæ, speciatim cum brevibus suis adaptatæ, et linteis involutæ. Acta igitur sunt hæc anno ab incarnatione Domini mense junio 1142, ind. V.
[9] [Ejus cultus fata.] Olim itaque in S. Clementis monasterio celebrabatur die 23 septembris S. Victoris festum. Verum, cum anno 1552 Franciscus Guisius S. Clementis monasterium ad arcem ibi adversus Carolum V construendam funditus evertisset [Huguenin, les Chroniques de la ville de Metz, pag. 871; Begin, Histoire des sciences etc. dans le pays Messin, pag. 389; Meurisse, op. cit. pag. 622.] , corpora utriusque Victoris, Leguntii et Speri primo in monasterium Puellarum, dein in novam ecclesiam, cui postea nomen S. Clementis, delata fuere. Ast extremo sæculo XVIII, cum omnia sancta ab impiis vilipenderentur, miseros expertæ sunt casus [Chaussier, Origine apostolique de l'Eglise de Metz, pag. 19 et seq.] .
S. VICTOR II
[S. Victor II, S. Victoris I successor, sepultus fuit similiter in S. Clementis crypta. Ejus cultus] S. Victorem II memorant catalogi episcoporum Metensium antiquissimi, de quibus modo dicebamus, eique primum locum post S. Victorem I assignant. Et quidem in catalogo S. Symphoriani, qui eruditis præ aliis placet, legitur: VI Victor episcopus sedit annos III et mensibus II. Obiit IX kalendas octobris. Ex quibus liquet eum circa medium sæculum IV floruisse. Ejus vero festum die 23 septembris non secus ac festum S. Victoris I in suo monasterio celebrabant monachi S. Clementis [Histoire de Metz, tom. I, pag. 219.] . Quamnam vero S. Victoris II sacræ reliquæ fortunam tulerint, et quomodo legitimo cultu fuerint cohonestatæ, abunde diximus in S. Victore I.
S. SAMBATUS
[S. Sambatus, S. Simeonis successor, cultu ecclesiastico honestatus fuit.] S. Sambati nomen aliquando Sambatius, Sambacus et apud Ferrarium [Catalogus generalis SS. ad 14 septembris.] Ambatius scribitur. Apud Athenæum tibicen, nomine Σαμβας occurrit, et in Inscriptionibus Bœkhii vir nomine Σαμβατευς [Cfr Lexicum græcum Stephani, V° Σαμβας et Σαμβατευς, edit. Didot.] . Ignotum hoc nomen Latinis, rarissimum apud Græcos, sed apud Armenos Sembat communissimum. Verisimillimum itaque est hoc vocabulum ab Armenis ad Græcos derivatum esse, et ab his ad Gallos; ubi primis ecclesiæ sæculis multi fuerunt episcopi, appellati nominibus græcis aut quæ græca habebantur. In laudatis itaque episcoporum Metensium catalogis occurrit S. Sambatus post S. Simeonem, qui circa annum 380 e vivis migravit. Sed præterea legimus in catalogo S. Symphoriani eum sedisse annis XVIII et obiisse XVIII kal. octobris, seu 14 septembris. Cui consonant, præter Paulum diaconum, alii catalogi et Chronicon Dacherianum, ubi et additur eum in S. Clementis crypta juxta suos decessores fuisse sepultum: ex quibus monumentis fluit eum ineunte sæculo V ad Deum abiisse. Pauci S. Sambatum sanctum appellant; cui tamen cultum ecclesiasticum fuisse delatum inde colligimus, quod non solum Ferrarius (heu sæpe nimis fallax!) in Catalogo Sanctorum ad diem 14 septembris [Catalogus generalis sanctorum, pag. 365.] id se desumpsisse ex ecclesiæ Metensis tabulis testatur, verum etiam quod canonicus ejusdem ecclesiæ, ven. vir Chaussier [Origine apostolique de l'Église de Metz. pag. 54.] , affirmat Sambatum in antiquissimis hujus civitatis libris liturgicis sanctum vocari. Adde quod Meurisse, episcopus Madaurensis et ecclesiæ Metensis suffraganeus, scribens anno 1634 ac proin post priora Urbani VIII decreta, non dubitavit S. Sambatum inter sanctos ecclesiæ Metensis episcopos recensere [Meurisse, Histoire des évêques de Metz, pag. 36.] .
S. HESPERIUS SEU SPERUS
[S. Hesperius, qui concilio Arvernensi anni 536 interfuit,] S. Agatimbro successit S. Hesperius, qui vocatur etiam per apocopen Sperius vel Sperus. Ita Paulus diaconus, catalogi episcoporum Metensium et Chronicon Dacherianum: quorum solus catalogus metricus ejus laudes celebrat brevissimis his verbis:
Post hos Sperus erat, quem spes fulcibat ab altis [Meurisse, op cit. pag 586.] .
Quot vero annos Metensi ecclesiæ præfuerit, et quo die e vita excesserit nos docet præter catalogum S. Arnoaldi et Dacherianum Chronicon, Catalogus Symphorianianus: Sperus episcopus (hæc ibi leguntur) sedit annis XVII. Obiit X kalendas septembris (23 augusti). Sed Chronicon Dacherianum addit eum sub Vigilio, qui ab anno 537 ad 555 ecclesiæ Romanæ præfuit, et Justiniano, qui ab anno 527 ad 565 regnavit, floruisse; sed X kalendas decembris seu die 22 novembris ejus mortem constituit: qua in re ab aliis monumentis historicis et communi ecclesiæ Metensis traditione dissentit. Cætera vero S. Hesperii gesta minus innotescunt: scimus tamen eum cum S. Honorato Bituricensi, S. Gallo Arvernensi, S. Gregorio Lingonensi, S. Hilaro Gabalitano, S. Ruricio Lemovicensi, Flavio Rhemensi, S. Nicetio Trevirensi, Deuterio Lutensi, S. Dalmatio Rutenensi, Lupo Catalaunensi, Domitiano Coloniensi, Venantio Vivariensi, Desiderato Virodunensi et Gramatio Vindonissano Arvernensi concilio anno 535 interfuisse, ac ibi sedecim canones de disciplina ecclesiastica et de præceptis moralibus servandis confirmasse [Labbe. Collectio conciliorum, tom. II, col. 1803.] : cui concilio forsan diutius insistendum esset, nisi jam pridem in Vita S. Hilari Gabalitani de eo abunde esset actum [Acta SS. tom. XI Octobris, pag. 616.] . Inter homines degit S. Hesperius saltem ad annum usque 537, quo Vigilius pontifex Romanus creatus fuit. Cointius vero, conjecturæ innixus, eum anno 542 ad meliorem vitam transiisse asserit [Annales ecclesiastici Francorum, ad annnm 486.] .
[13] [per aliquot annos festum habuit in tota diœcesi Metensi.] Sepultus fuit S. Hesperius juxta suos decessores in S. Clementis crypta; ubi ejus sacra pignora fata eadem ac SS. Victoris I et II reliquiæ subierunt.
[14] [Lectiones ex officio ecclesiastico.] Festum S. Hesperii ritu semiduplici celebratum fuit in ecclesia Metensi ab anno circiter 1827 ad annum 1848: quo temporis spatio istic breviarium Jacobi Besson, episcopi Metensis, adhibitum fuit. Oratio in S. Hesperii honorem hæc erat: Da nobis, quæsumus, omnipotens Deus, pontificis et pastoris nostri Hesperii digne memoriam venerari; et sicut illum, quibus præerat, verbo et exemplo prodesse voluisti, ita apud te semper intercessionis ipsius suffragia sentiamus. Per Dominum. Lectio vero II hisce paucis verbis ejus vitam complectebatur: Hesperius, qui et Sperus, Metensis antistes vigesimus tertius, pietatis operibus plurimum eluxit, atque omnes optimi præsulis partes exquisite adimplevit. Arvernensi concilio subscripsit, cui, etsi pauci numero, meritis tamen excelsi, quindecim interfuerunt episcopi, quorum plerique egregia claruerunt sanctitate. Celebratum fuit anno Christi quingentesimo tricesimo quinto, in eoque, inter cætera, sancitum est: præcipuam in eligendis sacerdotibus adhibendam curam, quippe quum irreprehensibiles esse conveniat, quos præesse necesse est corrigendis; ac ita sanctæ conscientiæ luce resplendere, ut effugiant probitate actuum maledicorum obloquia. His fretus regulis, clerum suæ diœcesis gubernavit semper et auxit; meritisque decorus, vere pater et forma gregis, migravit ad Dominum, decimo kalendas septembris, episcopatus sui anno decimo septimo, reparatæ salutis quingentesimo quadragesimo secundo; et in veteri sancti Clementis basilica sepultus est. Ast quando anno 1848, agente illustrissimo ac reverendissimo Du Pont Des Loges, episcopo Metensi, breviarium hujus ecclesiæ mutatum est, festum S. Hesperii suppressum fuit.
S. VILLICUS
[S. Villicus, cujus laudes in epistolis Dynamius, Mappinus] Scriptores omnes antiqui, qui de episcoporum Metensium successione egerunt, S. Villicum S. Hesperio suffectum fuisse tradunt. Nec ejus cultus in hac ecclesia est recens: nam in antiquo Martyrologio Metensi ad diem 17 aprilis legebatur [Histoire de Metz, tom. I, pag. 303.] : Decimo quinto kalendas maji, Metis, depositio sanctorum confessorum pariterque pontificum Villici et Arnoaldi. Ab anno ciciter 1827 ad 1848 ejus festum eodem die per totam diœcesim Metensem ritu semi-duplici celebratum fuit. Quanti S. Villicum fecerint coævi pate faciunt epistolæ, quas ad eum Dynamius et Mappinius dederunt, vel etiam carmina, quæ ad eum direxit S. Fortunatus poeta. Porro Dynamius, vir literatus, (quem non pauci eruditi [Rivet, la France littéraire, tom. III, pag. 306 et seqq.; Ceillier, Histoire des Auteurs sacrés etc. tom. XVII, pag. 80 et seq.] eumdem fuisse putant ac qui, præfectura Provinciæ pro rege Childeberto fungens, istius tractus episcopos dire vexarat, ac propterea exilio mulctatus et divitiis spoliatus fuerat), a S. Villico præsertim, postquam ad meliora erat reversus, splendida dona acceperat: pro qua suavitate in grati animi significationem benefactorem suum in quadam epistola de ejus natalium dignitate, eximia forma, animo dimisso et benevolo præclaris laudibus extollit. Dein multis et supplicibus verbis eum orat, ut suam causam apud regem agere velit, a quo celerem reditum obtineat. Cui petitioni, ut verisimile est, faciles præbuit aures S. Villicus: nam brevi post, S. Gontramno, Burgundiæ rege, apud nepotem Childebertum deprecante, iterum in regis sui amicitiam receptus est Dynamius [Ap. Duchesne, Historiæ Francorum scriptores, tom. I, pag. 861.] . Alius vir literatus Mappinius, scilicet episcopus ille Rhemensis [Rivet, la France littéraire, tom. III, pag. 306 et seqq.] , de quo in Actis conciliorum Aurelianensis anni 549 et Tullensis anni 551, dedit quoque epistolam ad S. Villicum, in qua egregiis encomiis ejus dulcedinem singularem, pietatem, prudentiam et sanctimoniam celebrat; dein explanans Christi mandatum: Pasce oves meas, subjungit illud non tantum ad apostolorum principem, sed etiam ad omnes cujuscumque ævi episcopos spectare, ac propterea Villicum præ reliquis episcopis et suas oves et aliarum ovium sacerdotes melliflua perfectione atque deliciarum ubertate saginare non desinere. Quibus verbis significat Mappinius S. Villicum solitum fuisse ad suum populum dicere et epistolas, ambitiose ornatas, ad coepiscopos scribere: quod et aliorum illius ævi præsulum studium erat. Post hæc ex toto pectore longam apprecatur vitam viro, qui sacerdotibus tamquam exemplar proponendus est; et tandem ut sibi operam in re domestica (significando scilicet pretio porcorum Metensium) præstare velit, enixe rogat [Mappinii epistolæ ap. Migne, tom. LXVIII. col. 44; Duchesne, op. et tom. cit. pag. 360.] .
[16] [item et S. Fortunatus poeta scripserunt,] S. Villici commercio quoque usus est S. Fortunatus. Hic enim cum ad Austrasiæ regis aulam pergeret, Metis a S. Villico liberaliter receptus, adeo ejus præclaras virtutes miratus est, ut eas in quaternis carminibus celebrare tentarit. In præcipuo, quod quadraginta quatuor conceptum est versibus, post Metensis urbis situm et amœnitatem perpulcre descriptam, S. Villici pietatem in Deum, pastoralem vigilantiam, in peregrinos misericordiam, in pauperes largitatem, et in sacras ædes munificentiam hisce canit versibus [Meurisse. Hist. de l'Église de Metz, liv. II, pag. 78 et seq.; Ceillier, Histoire des Auteurs sacrés, tom. XVII, pag. 84 et seq; Rivet, la France litteraire, tom. III, pag. 464 et seq.] :
Urbs munita nimis, quam cingit murus et amnis,
Pontificis meritis stas valitura magis.
Villicus, æthereis qui sic bene militat armis,
Stratis humi genibus, te levat ille suis.
Unde humilis terris te projicis, alme sacerdos,
Orando hinc patriæ ducis ad astra caput.
Fletibus assiduis acquiris gaudia plebi:
Pastoris lacrymis lætificantur oves.
Ictibus invalidis quamvis minitetur iniquus,
Tu quibus es murus, vulnera nulla timent.
Et licet incluso lupus insidietur ovili,
Te custode gregis, nil tibi prædo nocet.
Oblectas populos vultu sine nube sereno,
Cunctorumque animos gratia blanda fovet.
Si poscat novus hospes opem, tu porrigis escas,
Invenit et proprios ad tua tecta lares.
Dum satias querulum, magis obliviscitur illas,
Quas habet in patriis finibus exul opes.
Qui sua damna refert, gemitus subducis ab ore;
Gaudia restituens, tristia cuncta fugas.
Protegis hinc nudos, illinc tu pascis egentes,
Nil tibi reddit inops; reddit amore Deus.
Horrea præmittis, melius tu condita servans;
Quas sic diffundis, dat Paradisus opes.
Culmina templorum renovasti, Villice cultor,
Cum veniet Dominus, stat labor ecce tuus.
Commissum video non suffodisse talentum,
Sed magis optatum multiplicatur opus.
Longius extentos peragas tam digna per annos,
Et maneat semper nomen, opime, tuum.
[17] [per plures annos cultus fuit in tota diœcesi Metensi.] Obiisse videtur S. Villicus XV kalendas maji seu 17 aprilis, anno circiter 568 [Lecointe, Annales ecclesiastici, tom. I, ad annum 486, pag. 116; tom. II ad annum 578, pag. 192.] . Ab anno circiter 1827 ad 1848 per totam diœcesim Metensem die 17 aprilis celebrata fuit S. Villici festum. Oratio vero in ejus honorem hæc erat: Da nobis, quæsumus, omnipotens Deus, pontificis et pastoris nostri Willici digne memoriam venerari; et sicut illum quibus præerat verbo et exemplo prodesse voluisti, ita apud te semper intercessionis ipsius suffragia sentiamus. Per Dominum. Hæc erat Nocturni lectio II: Willicus viginti quinque annis Metensem rexit ecclesiam; et sedem tot jam prædecessorum virtutibus ornatam novo splendore illustravit. Clarus prosapia, humilitate nobis et modestia clarior exhibetur. Mira sancti præsulis lenitas; vultus ita serenus ac cælesti quadam gratia perfusus, ut cunctorum animos oblectaret, et ipso quasi contuitu ad pietatem Deique cultum alliceret. Indefessa verbi divini prædicatione commissi sibi gregis infirma confirmabat, disrupta consolidabat, depravata convertebat; et simul orationi instans, humi stratus, fletibus assiduis a supremo Domino efflagitabat laboris incrementum. Inexhausta quoque fuit illius in egenos misericordia: sic pastor bonus, totum se pascendis ovibus exponens, et curam iis et substantiam impendebat. Narrat Mappinius Remensis beatum pontificem tanto gloriæ Dei atque salutis animarum studio inarsisse, ut coepiscopos ad eumdem caritatis ardorem non exemplis modo, sed et crebris adhortationibus excitaret. Ætate nondum provecta, jam cælo maturus, æterna beatitudinis præmia, et auctoris et consummatoris fidei consortium meritus est assequi decimo quinto kalendas maji, anno quingentesimo sexagesimo octavo; et in crypta sancti Petri ad basilicas sepultus est. Post restauratam in diœcese Metensi anno 1859 liturgiam romanam, S. Villici festum denuo non fuit introductum.
S. Petrus
[S. Petri nomen in nonnullis martyrologiis inscriptum est.] Defuncto S. Villico, Metensium episcopus creatus est S. Petrus, qui sedit, ut traditur in Catalogo Symphorianiano, annis X et obiit V kalendas octobris. Cui consonant Catalogus S. Arnoaldi et Chronicon Dacherianum. In catalogo metrico, ad finem antiqui pontificalis scripto, hæc pauca de eo leguntur [Meurisse. op. cit. liv. IV, pag. 685.] :
Vicenus quintusque Petrus dat famina plebi.
Superest epistola, benevolentia plena Gogi [Bouquet, Recueil des Historiens des Gaules, tom. IV, pag. 79.] , (quem Mabillonius [Annales Benedictini, tom. I, lib VIII, pag. 200 et seq.] , Bouquet [Bouquet, tom. IV, pag. 79.] , Rivetus [La France litteraire, tom. III, pag. 332 et seqq.] aliique magistrum palatii Sigeberti regis fuisse putant), ad S. Petrum; in qua epistola eum, ut suo nomine viros maxime præclaros ecclesiæ Metensis salutare velit, multis verbis rogat. Meurisse [Hist. des eveq. de Metz, liv. II, pag. 82.] , Francois et Tabouillot [Histoire de Metz, tom. I, pag. 304.] eum sepultum fuisse tradunt in S. Clementis ecclesia, ubi olim ejus festum in die obitus fiebat. Præterea in Martyrologio Metensi hæc recitabantur: Quinto kalendas octobris. Metis, deposito sancti Petri, episcopi Metensis [Ibid. loc. cit.] . Item ad eumdem diem in Martyrologio Maurolyci, in Martyrologio Gallicano Saussayi et in Ferrarii Catalogo generali sanctorum ejus fit memoria. Putat Cointius [Annales ecclesiastici, tom. I, ad annum 486, pag. 116; tom. II. ad annum 578, pag. 578.] sanctum virum e vivis recessisse anno 578. Aliqua ex ejus ossibus, quemadmodum ad me scripsit R. P. Julianus Bach, in ecclesia cathedrali Metensi asservantur, uti et ossa nonnulla aliorum ejusdem ecclesiæ episcoporum, nempe SS. Clementis, Cælestii, Firmini, Fronimi, Sigebaldi, Goericii, Clodulfi, Arnulfi, Petri Luxemburgensis: item S. Arnoaldi annulus et S. Sigebaldi manicæ.
[Annotata]
* Lixin.
* schedulis.
DE S. STEPHANO SABAITA POETA IN PALÆSTINA
INITIO SÆCULI IX.
SYLLOGE CRITICA
Stephanus Sabaita Poeta, monachus in Palæstina (S.)
AUCTORE V. D. B.
§ Unicus. Characteres, quibus S. Stephanus Poeta discernitur a S. Stephano Juniore Martyre et a S. Stephano Sabaita Thaumaturgo. Ejus scripta poetica et historica. Clades lauræ S. Sabæ, eo præsente. Ejus laudes, cultus et officium in patriarchatibus Hierosolymitano et Constantinopolitano. Canon S. Theophanis Grapti. De SS. Stephanis Trichinis.
Quam sæpe labor noster in eo versetur ut sancti, [Præsenti die mirum in modum confunduntur tres SS. Stephani, Martyr, Thaumaturgus et Poeta.] sæculorum quasi negligentia aut imperitorum errore in unum confusi, denuo separentur, aut ut unus sanctus, in plures quodammodo divisus, ad primam singularitatem reducatur, norunt ii omnes, qui aliquam in Actis nostris volvendis posuerunt operam. Verumtamen raro contingit ut in tantam delabamur hominum confusionem, quantam hodie in libris ecclesiasticis Græcorum et Slavorum deprehendimus. Sunt scilicet tres sancti Stephani, qui omnes fere coævi fuerint: quorum primus, S. Stephanus Junior Martyr, die 28 novembris anni 767 mortem pro sanctarum imaginum cultu sustinuit; secundus est S. Stephanus Sabaita Thaumaturgus, vita functus die 2 aprilis anni 794, in codice quodam Menologii arabici ægyptiaci Michaelis, episcopi Atribæ et Meligæ, ad eam diem celebratus [Acta SS. tom. I Aprilis, pag. 58, et tom. III Julii, pag. 525.] , sed in libris liturgicis Græcorum ad diem 13 julii, ad quam et in opere nostro illustratus fuit; tertius demum est S. Stephanus Sabaita Poeta, aliquot annis posterior, cujus hodie natalis agitur aut certe agendus est. Verum huic S. Stephano Sabaitæ Poetæ substituitur jam S. Stephanus Martyr, jam S. Stephanus Thaumaturgus, aut alterutri immiscetur quadamtenus, seu etiam omnes tres in unum confunduntur. Duo tamen priores, quorum vita scripta est et gesta bene comperta, facile distinguuntur; ex tertio, quoniam ejus fere res ignorantur, omnis perturbatio orta est: cujus idcirco characteres diligenter indicandi sunt.
[2] [In Typico S. Sabæ S. Stephanus Poeta tribus characteribus distinguitur;] Hi autem quasi conjuncti sunt in Typico S. Sabæ; in quo ad diem 28 octobris legitur (non enim mihi prælucet nisi versio a Papebrochio facta): Stephanus Sabaita Poeta. Quod Typicum quasi Ordo divini officii atque etiam aliorum officiorum est, a S. Charitone incohatus, confectus a S. Saba, a SS Euthymio et Theoctisto acceptus, restitutus post deperditionem a S. Sophronio, patriarcha Hierosolymitano, atque iterum a S. Joanne Damasceno, ex patriarchatu Hierosolymitano ad Constantinopolitanum derivatus et (quoniam ab uno solo viro et sine cantu peragi potest) omnibus fere monachis, quin etiam laicis communis factus, sed in hac propagatione auctus in multis ecclesiis, potissime monasticis [Cfr Allatius, De libris ecclesiasticis Græcor. pag. 4 et seqq.] . Quum itaque libellus ille Hierosolymitanum patriarchatum pro patria habeat, magna utique ejus est auctoritas in sanctis monachis Sabaitis, quorum cultus et notitia ad alios Græcos non pervenit nisi per libros ecclesiasticos Hierosolymitanos. Has itaque notas, quibus ab aliis discernatur, hodiernus habet Stephanus: 1° colitur die 28 octobris; 2° dicitur Sabaita seu monasterii S. Sabæ monachus; 3° fuit poeta.
[3] [scilicet quod colitur die 28 octobris, quod monachus fuit in S. Sabæ laura,] Primo itaque natalis discerniculo distinguitur ab aliis duobus, quorum alter Stephanus Sabaita colitur die 13 aut 14 julii, Stephanus vero Junior seu Martyr die 28 novembris. Non enim Græci solent bis eosdem sanctos colere, nisi societatis causa, quemadmodum nos Latini, quum S. Petrum celebramus, S. Pauli quoque commemorationem facimus. Sed inter SS. Terentium et Neonillam atque alterutrum S. Stephanum Sabaitam nulla est communitas. Quapropter Josephus Simonius Assemanus, arbitratus S. Stephanum Sabaitam, cultum die 28 octobris, eumdem esse ac S. Stephanum Sabaitam, celebratum die 13 julii, non potest admirationem suam non significare: Cur autem, inquiens [Kalendarium ecclesiæ universæ, tom. V, pag. 323.] , Menæa bis de eodem Stephano agant causam non reperio. Secundus character, quod scilicet Sabaita dicitur, non minus manifestus est, ut distinguatur hodiernus Stephanus a S. Stephano Juniore seu Martyre. In hujus enim Vita seu Passione, conscripta a Stephano, diacono Constantinopolitano et in Analectis græcis Maurinorum [Pouget, Loppin et Montfaucon], (quæ novus titulus quartum tomum Analectorum Cotelerii in aliquot exemplaribus ementitur), edita, legitur monachus factus in monte sancti et Deiferi patris nostri Auxentii, qui mons situs est ad navigabilem Nicomediæ sinum, e regione Bythinarum partium provinciæ [Analecta græca, tom. I, pag. 416.] . Atque tanta deinde diligentia ejus gesta persequitur biographus, ut omnino appareat eum numquam in patriarchatum Hierosolymitanum pedem intulisse.
[4] [et quod poetica opuscula scripsit,] Poetica demum laude seu tertia discrepantia ab utroque facile distinguitur, quum neque Stephanus Junior seu Martyr, neque Stephanus Sabaita Thaumaturgus poetæ fuerint. Utriusque Vitam habemus, et in neutra vestigium poeticæ facultatis deprehendimus. Posterioris quidem Acta integra non sunt, sed neque ita decurtata, ut judicium ferri non possit, maxime quod adest præclarus locus, quo summatim et singillatim sancti viri officia et virtutes recensentur [Cfr Acta SS. tom. III Julii, pag. 526.] ; deinde ad diem 13 aut 14 julii in Typico S. Sabæ ejus natalis ita aununtiatur: Stephanus Sabaita, omisso Poetæ titulo. Sed in Menæis Græcorum ad præsentem diem 28 octobris de hodierno S. Stephano, quasi S. Stephanus Martyr esset, legitur: Hic sanctus, qui ad finem sæculi VIII floruit, pugnavit adversus hæreses, atque auctor exstitit tropariorum canticorum, ut refert Theophanes Graptus in Canone qui de hoc sancto cantatur. Imprudens omnino assertio. Bis legi atque unus ex meis collegis bis similiter legit integrum hunc Theophanis Canonem, qui in iisdem Menæis ad diem 28 novembris impressus est, et nullum omnino obvium habuimus verbum, quo vel minimum significaretur S. Stephanum Juniorem seu Martyrem poetam fuisse aut troparia cantica conscripsisse. Sed et in Horologio græco, quod ad Diurnalis latini formam accedit, alia omnino traduntur, nempe Stephanum Sabaitam Thaumaturgum canticorum auctorem esse. Ad diem enim 28 octobris, ad quem ex die 13 julii remittitur, hæc quasi de hodierno S. Stephano leguntur: Hic sanctus vitam religiosam duxit in monasterio S. Sabæ; quocirca Sabaita dictus est; in quo et archipresbyter ordinatus est vitamque finivit circa annum 790, relinquens ecclesiæ troparia aliquot cantica. Adeoque pugnantia loquuntur menæographi Constantinopolitani. Constitutum itaque definitumque sit neque S. Stephanum Sabaitam Thaumaturgum, neque S. Stephanum Juniorem seu Martyrem inter poetas ecclesiasticos recensendos esse.
[5] [nempe canones de Circumcisione et de martyribus Sabaitis,] Sed quidni de genuino S. Stephano Poeta plura novimus? Leo Allatius in programmate tractatus sui de Melodis Græcorum promiserat se de eo singulariter dicturum [Cfr De libris ecclesiasticis Græcorum, pag. 81.] ; sed liber ille periit, aut certe numquam venit in lucem, ut non semel Fabricius queritur. Qui Fabricius [Bibliotheca græca, tom. X, pag. 319 et 328, edit. Hales.] ipse quoque S. Stephanum Poetam non omnino neglexit; parce tamen de eo dixit, neque satis cavit ne eum cum S. Stephano Thaumaturgo confunderet. Wagnereckius [Pietas Mariana Græcorum, proleg. num. 24.] etiam noster de eo dicere tentavit; sed, deceptus nominis et professionis communitate, in ordinarium scopulum incidit, confundens Poetam cum Thaumaturgo; cui posteriori idcirco attribuit Εἱρμον, qui in Menæis ad diem 1 januarii inter celebrandam Circumcisionem Domini ad laudem Deiparæ indicitur [Ibid. centuria I, num. 8, pag. 188.] . Sed non tantum hunc hirmum seu stropham modulationis sequentium tropariorum regulam [Cfr Allatius, De libris eccl. pag. 98 et 99.] conscripsit S. Stephanus Poeta, sed festi canonem, id est integrum poema seu seriem tropariorum, soluta pro more oratione, quod in festo Circumcisionis cantatur, præfixo titulo: Ποιημα Στεφανου, nisi quod strophæ S. Joannis Damasceni de S. Basilio Magno immiscentur. Scripsit quoque simile poema in honorem sanctorum martyrum lauræ S. Sabæ, quorum (ut brevi videbitur) etiam Martyrium scripsit. Quod poema, Menæo martii ad diem 20 insertum, acrostichicum est, et ad hunc versum capitalem seu acrostichicum exactum:
Ὕμνοις γεραίρω μάρτυρας μονοτρόπους.
Versimiliter alia quoque S. Stephani Poetæ troparia per duodecim Menæorum tomos sparsa sunt; sed quis a me expostulet ut illa investigem? Utique ille labor permittendus ei, cui aliquando libuerit de melodis ecclesiasticis Græcorum novum tractatum moliri. Verumtamen in Poemate Theophanis Grapti de S. Stephano Poeta laudatur quod hymnos de incarnatione divini Verbi scripsit et martyres Christi cecinit sanctorumque collegia, quibuscum ipse in laura S. Sabæ habitavit: neque enim aliter intelligere possum hæc Theophanis verba: Μάρτυρας Χριστοῦ, θεόφρον, ἀνυμνήσας καὶ τῶν Ἁγίων τὰ συστήματα, σὺν τούτοις ἐσκήνωσας. Neque enim his tragœdiam ab eo scriptam fuisse significatur, sed tantum hymnos ecclesiasticos de martyribus Sabaitis; de quibus modo.
[6] [et verisimiliter] Lilius Gregorius Gyraldus, qui sæculo [etiam tragœdiam de Passione Christi.] XVI singulari cura in poetas græcos et latinos inquisivit, S. Stephani Poetæ notitiam aliquam assecutus est. Scripsit itaque [Historiæ poetarum tam græcorum quam latinorum, pag. 865.] : Quoniam de poetis Stephani nomine agimus, et Stephanum alium addemus, virum vitæ sanctitate celebrem, inter christianos eos qui Sabbaitæ, hoc est D. Sabbæ sectatores, dicti sunt; qui et poeta fuit, ut Græci scribunt; cujus diem agunt quinto calend. novembris: et ipsius Tragœdiam de Christi Domini nece quidam esse volunt. De qua re hæc alia ante scripserat [Ibid. pag. 628.] : Præter vero ejus carmina — agitur de S. Gregorio Nazianzeno, — quæ paulo ante typis publicata sunt, extat etiam tragœdia, quam ad Euripidis imitationem fecit de Christi Domini cruciatu et suppliciis: de quo argumento et Stephanum quemdam audio alteram scripsisse, quæ tamen ad manus meas, etiam diligentissime perquisitæ, non pervenere. Notitiam itaque acceperat Gyraldus duarum tragœdiarum de Christi Passione, alterius attributæ S. Gregorio Nazianzeno (quam tamen eruditi levissimis utique de causis ejus opus esse nolunt) et alterius S. Stephani Poetæ. Neutram videre potuit: sed jam pridem sæpius typis expressa est prior; posterior lucem nondum vidit, neque codicem, quo contineatur, designat Fabricius [Bibliotheca græca, tom. II, pag. 323.] . Ideo tamen non licet flocci facere Gyraldi verba, quoniam innumera scripta græca nondum explorata fuerunt, et non pauciora perierunt.
[7] [Prosa scripsit Passionem martyrum Sabaitarum jussu Basilii hegunteni.] Dubitandum plane non est quin S. Stephanus Poeta auctor sit της Ἐξηγησεως ἠτοι του Μαρτυριου των ἁγιων πατερων των ἀναιρεθεντων ὑπο των βαρβαρων ἠγουν Σαρακηνων ἐν τῃ μεγιστῃ λαυρᾳ του ἁγιου πατρος ἡμων Σαβα; quam scriptionem in codice membraneo ms. Petri Seguierii, cancellarii Franciæ, repererunt decessores nostri [Cfr Acta SS. tom. III Martii, pag. 167 et seqq.] . In codice nomen auctoris additum non erat; sed hoc innotuit testimonio Leontii ejus sodalis, ut suo loco videbimus. Et quidem desinit per μακαρισμον seu deprædicationem beatitatis sanctorum martyrum, quem macarismum nemo facile confecerit, nisi versatus sit in pangendis soluta oratione hymnis istiusmodi. Quibus accedit in Menæis vulgatis legi poema acrostichicon, item soluta oratione, de iisdem sanctis, cum præfixo auctoris nomine Στεφανου του Σαββαιτου; quod poema seu canonem, latine versum, ediderunt decessores post illorum martyrum Acta [Ibid. pag. 179.] . Quum autem ad hæc infortunia enarranda accessit S. Stephanus profari potuit se dicturum
… quæque ipse miserrima vidit
Et quorum pars magna fuit.
Et reapse, explicans in prologo quomodo ipse, peccator et indoctus, tantarum rerum historiam aggressus sit, sic proloquitur [Ibid. pag. 167.] : Sancti præsidis imperio urgeor eoque veluti spirituali verbere, animum intus stimulante, compellor grave et inevitabile inobedientiæ periculum pertimescere. Melius igitur utiliusque existimans obedientiæ bonum, meipsum paternæ jussioni committo; ejusque rationibus fidens et roboratus, atque in ipsa oris apertione supernam spiritus gratiam attrahens, memoriam brevemque narrationem exordior, qualem optimus hic pastor Basilius a nostra tenuitate conteri voluit, de incursu immanium barbarorum in nostram hanc sanctique Sabæ lauram, deque cæde beatorum in ea patrum nostris hisce temporibus per eos perpetrata, quam propriis ipse conspexi oculis, utpote unus eorum, qui sacram hanc lauram inhabitantes reperti sunt in illa funesta eorumdem irruptione: ne scilicet tanta virtus ac fortitudo christiana talium virorum pro veritate certantium cum tempore præterfluens evanescat silentioque obtecta ingloriæ tradatur oblivioni, quæ multos poterat ad virtutem exercendam præparare atque excitare ad tolerantiæ desiderium imitationemque.
[8] [Pars et testis hujus cladis fuit beatus vir. Lauræ S. Sabæ situs; dissidia inter Saracenos; pericula et angor S. Stephani et sociorum.] Verumtamen omisit S. Stephanus quæ ipse tum singulariter perpessus fuerit aut quomodo necis periculum evaserit; adeo ut nonnisi communia de se et superstitibus sociis referat, ex quibus pauca dumtaxat excerpere juvat. Imprimis autem cognoscere necesse est lauræ S. Sabæ conditionem et situm, quæ ad hanc usque diem exstat. In valle scilicet torrentis Cedron, quæ inter Urbem Sanctam et Mare Mortuum jacet, duabus leucis a Jerusalem et quinque a Mari Mortuo 1280 pedes supra hujus aquas consurgit S. Sabæ seu Mar Sabæ monasterium, difficillimo accessu, magnam partem ex speluncis constans, carens plantis et virentibus, nil nisi saxa ostentans, fontis tamen aquis abundans; adeo ut omnia cibaria ex civitate advehenda sint [Mislin, les Saints Lieux, tom. III, pag. 198 et seqq.] . Neque alia erat conditio extremo sæculo VIII, quum illic viveret S. Stephanus Poeta et in supremum cum sociis adductus est necis periculum [Cfr Martyrium monachorum Sabaitarum, Acta SS. tom. III Martii, pag. 167 et seqq.; Daniel, metropolita Ephesinus, Iter ad loca sancta (græce) ap. Mingharelli, Græci codices Mss. Naniorum, pag. 295.] . Anno nempe exeunte [Cfr Pagius, Critice ad an. 796, num. 31.] orta sunt inter Saracenorum tribus dira bella civilia, quibus universa fere Palæstina vastata est. Aliquandiu tamen divino beneficio ab omni detrimento sincera stetit S. Sabæ laura, licet hostes vicini circumfrenderent et bis omnia ad eam evertendam parassent. Quæ interea esset S. Stephani et sociorum sors, ipse explicat his verbis [Acta SS. tom. III Martii, pag. 168.] : Quæ hunc in modum dum agerentur (per multos enim menses talis confusio rerum et inordinatio tenuit) cum per itinera ad sanctam civitatem undequaque ducentia nullo fere commeatu, timoris essent omnia et desperationis plenissima; quali creditis, dilectissimi, toto illo tempore versatos nos fuisse in metu, tremore atque anxietate? Quanta cum tribulatione et periculorum atque malorum gravissimorum exspectatione conflictatos? Necessaria nobis parce angusteque deferebantur ex Civitate Sancta, et sæpe per viam diripiebantur: degebamus plerumque simul in aliquo editiori loco, diurno æstu nocturnisque adusti frigoribus, repentinum impiorum adventum incursumque præstolantes: speculatoribus vero quibusdam, procul in montis vertice constitutis, præceperamus ut barbarorum, sicubi comparerent, præsentiam indicio nobis aliquo significarent: atque ita pro una naturali morte millies præmoriebamur, formidine sustinendorum cruciatuum examinati.
[9] [Priori hostium irruptione S. Stephanus saucios curat et simul cum reliquis sub dio manet;] Accessu Arabum sæpe receptui datum signum, atque deliberatum præstaretne loco cedere. Sed quotquot aderant monachi, spe in Deo collocata, statuerunt permanere, solliciti ne, si fugerent, laura, quæ tot hominibus occasio salutis erat, penitus destrueretur. Verum die 13 martii anni 796 plus sexaginta barbari, arcubus instructi, monasterium circumdederunt. Initio perturbati eremitæ; sed mox aliqui, resumptis animis, hosti obviam processerunt, offerentes cibaria. Sed quum negassent pecuniam, quam non haberent, major ferocia barbaros incessit; qui monachos triginta circiter, alios lethaliter, alios leviter, telis vulnerarunt et dein cellas invaserunt. Interim, sic pergit S. Stephanus, dum, horum incuriosi, nos curabamus saucios fratres, quos graviter pressos afflictosque in proximam deportantes cellam et infixa jacula extrahentes, nihilo levius ipsis mœroris compassionisque telo transfixa gerebamus pectora. Medio spatio cellas spoliabant hostes, eisque incensis recesserunt, metu adventantis auxilii. In crastinum vero, denuo B. Stephani verba sunt, — a primo mane usque in seram vesperam in eodem loco congregati, totum diem supplicationibus precibusque ad Deum fundendis traduximus, eadem metuentes: similiter et tota hebdomade illa incessanter egimus. In unum porro congregabamur omnes, tum quod solatium non exiguum ex mutua præsentia sumeremus (nam unum omnibus votum erat ut vel vivere simul vel mori liceret), tum quod crederemus ea ratione declinandos cruciatus, quos inferebant solitarie repertis; quemadmodum in Veteri Laura fecerant, igne comburentes aliquos, in alios alias tormentorum species excogitantes.
[10] [altera irruptione videt socios cædi auditque interrogari de templi thesauro et superioribus. Sed, nemine prodente, fumo fere omnes enecantur,] Sed proxima die dominica, 20 martii, summo mane, hora secunda, a Veteris Lauræ monachis monentur de barbarorum imminenti reditu. Summus omnium animorum stupor. Turbati itaque ac consternati animo, inquit S. Stephanus, quosdam quidem in ecclesia ad psalmodiam prosequendam dimisimus, plerique vero consuetum occupavimus tumulum; ibidemque ad auroram usque pernoctantes, frigore prope constricti sumus… Neque tamen obliviscebamur orationis, quamvis intra ecclesiam minime versaremur. Sed et brevi post a monachis S. Euthymii allatus nuntius de alius turbæ accessu. Tum instantius ad Deum confugere Sabaitæ, consilii inopes. Sed permisit supremus Pastor ut lupi caulas perfringerent, et telo, gladio, clava, fuste, saxo in oves agnosque irruerent. Verum, heu me! exclamat S. Stephanus. Qui potero horrendi illius miserrimique temporis memoriam facere absque lacrimis? Qua ratione exponam dicendo quæ oculis ipsi nostris vidimus? Pergit deinde declarare generatim quæ multi, et singillatim quæ pauci ab hominibus incredibiliter ferocibus passi sint et quomodo septem in spelunca servati fuerint unius præclara caritate. Sed jam cunctos undequaque patres cruenti vastatores congregaverant, partim intra ecclesiam, partim in hegumenio seu hospitio advenarum coactos. Tum a posterioribus, mortem eis interminati, quatuor millia aureorum postularunt barbari. Hanc sibi pecuniam non esse responderunt monachi, omnes res suas, etiam vestes, offerentes. Tum illi jusserunt sibi vasa sacra et superiores indicari. Se thesauros habere negarunt monachi et, absente hegumeno Basilio, se omnes pares esse affirmarunt. Extra hegumenium renovata eadem jussio; sed idem responsum datum. Continuo compulsi omnes in cavernam, quam in templum olim converterat S. Sabas, et ignis in ingressu accensus, quo aut omnes fumo exstinguerentur aut ad templi cimeliorum et superiorum proditionem adigerentur.
[11] [et reapse octodecim præter alios duos extincti reperiuntur. Nescitur quomodo S. Stephanus vitam servaverit.] Licet sæpius educti et reducti fuerint, nemo unus perfidus fuit. Quum itaque nihil se perficere posse viderent Saraceni et immixti Æthiopes, cellas, hegumenium aliaque loca, effractis januis, spoliarunt et, præda camelis monasterii imposita, recesserunt. Tum qui propius ad introitum templi jacebant aut in illa altera spelunca erant abditi, surrexerunt et egressi sunt, atque ad occasum solis, quum fumus resedisset, intimas templi partes perscrutati sunt, ubi repererunt octodecim monachos fumo enectos, alibi vero duos trucidatos. Quum tria folia a S. Stephani scriptione absint, nuspiam (ut monuimus) in ea legitur, quomodo ipse mortem effugerit: neque enim se inter eos computat qui in spelunca latuerunt et socii magnanimitate servati fuerunt, neque inter eos qui in templo minus a fumo passi sunt; alibi tamen prima persona plurali loquens, quum sua ipsius et sodalium gesta explicat. Videtur tamen inter posteriores fuisse.
[12] [Laus S. Stephani et ejus scriptionis auctoritas. Vixit usque ad annum 807.] Habebatur autem S. Stephanus lauræ S. Sabæ decus ingens et ornamentum atque testis omni exceptione major. Leontius enim diaconus, qui Vitam S. Stephani Thaumaturgi (de quo ante) scripsit, postquam narravit S. Stephanum Thaumaturgum in visione quadam cognovisse Leontium Gazensem, discipulum suum, aliquando cælestis felicitatis consortem fore, tum sic prosequitur [Acta SS. tom. III Julii, pag. 607.] : Testes vero estis vos omnes veram hanc visionem fuisse, non solum propter apertam Leontii Gazensis vitæ sanctimoniam, verum etiam quod supremo martyrii baptismate, quod secundas non admittit sordes, perpurgatus est: est enim e numero patrum in maxima sancti patris nostri Sabæ laura a barbaris interfectorum; quorum vir omni virtute præstans pater Stephanus, lauræ nostræ decus ingens et ornamentum, historiam concinnavit. Atque hæc scribebat Leontius diaconus initio sæculi IX, circa annum 807 [Ibid. pag. 529 et 530.] ; unde novimus eum tunc adhuc in vivis fuisse.
[13] [Brevi post mortem coli in laura S. Sabæ S. Stephanus Poeta cœpit, ut ex canone S. Theophanis Grapti, mixto forte cum alio canone, liquet.] Coli cœpit S. Stephanus Poeta in laura S. Sabæ non multo post mortem, quandoquidem acrostichicum de eo poema scripsit S. Theophanes Graptus. Theophanes scilicet ille, cujus nomen in Menæis Græcorum poematibus aliquot adscriptum legitur, ille idem S. Theodori Grapti frater est, qui ab adolescentia cum germano in laura S. Sabæ educatus, sub annum 814, quum Leo Armenus Copronymi exemplo sanctis imaginibus bellum indixerat, Constantinopolim ad imperatorem a Thoma, patriarcha Hierosolymitano, legatus est ecclesiæ pacis efflagitandæ causa; sed cum fratre pessime habitus fuit: qui ambo principatu Michaelis Balbi ejusque filii et successoris Theophili plura detrimenta passi sunt, et demum, hujus jussu duodecim iambis in vultu incisis (unde ambo Grapti dicti sunt), Apamæam in Syriam relegati fuere: ubi brevi Theodorus exspiravit; Theophanes vero inter tutelam Theodoræ imperatricis domum redire permissus est, postmodum episcopus Nicænus creatus: sed de his omnibus ad diem 28 decembris, ad quam ambo fratres Martyrologio Romano inscripti sunt, copiosius dicetur. Hic itaque S. Theophanes poema scripsit ad usum Sabaitarum de S. Stephano Poeta; sed et alterum condidit de S. Stephano Thaumaturgo. Alter tantum canon exsistit etiamnum in Menæis vulgatis anno 1843, ad dies 13 julii et 28 octobris: ejus autem acrostichis hæc est:
Σοὶ, Στέφανε, στέφανόν σοι ὁμώνυμον οἵσομεν ὕμνον.
Alterius vero servata est tantum acrostichis in annotato ad hanc diem:
Ὁμότροπον, Στέφανε, σὸν ὁμώνυμον τίθει.
Sed animadvertendum est in Menæo octobris, Venetiis vulgato anno 1592, ad diem 28 octobris neutrum legi canonem; adeoque Bartholomæus Cutlumusianus, qui editionem anni 1813 curavit, monet posteriorem canonem a se nonnisi in libris mss. repertum esse. Uter vero ad S. Stephanum Poetam et ad S. Stephanum Thaumaturgum spectet, valde difficile definire est, quoniam posterior hactenus editus non est, sed acrostichis dumtaxat. Neque hic cessant difficultates et dubia. In Menæis Venetis anni 1843 ad diem 13 julii et ad 28 octobris eadem legitur acrostichis; verum odæ, respondentes iisdem literis acrostichidis, non sunt ubique eædem, sed partim diversæ. Unde subit quærere uter integer sit canon; an contra ambo hiulci et odis vicissim acceptis expleti; an nihil insertum ex officio S. Stephani Junioris. Ad quæ quod respondeam vix habeo; nam quum manifestum sit tres SS. Stephanos in calendariis inter se confusos fuisse, facile fieri potuit ut etiam in officiis confunderentur. Verumtamen, si unus canon adhuc integer sit, is S. Stephani Poetæ canon est. Contra in canonem S. Stephani Thaumaturgi pars quædam (v. g. ode, incipiens a verbo Μυριζουσιν ,) ex officio S. Stephani Poetæ translatum est. Propterea tamen affirmare non ausim canonem S. Stephani Poetæ ubique esse purum, neque admittere sola Καθισματος et Οἰκου auctoritate eum verbis et scriptis pugnasse adversus hæreticos et sanguinem suum fudisse, licet iconomachorum ætate vixerit, doctrina valuerit scribendique arte, et quamvis in occupatione lauræ S. Sabæ summo a Saracenis periculo expositus fuerit. Quapropter, quæ de S. Stephano Poeta singularia traduntur in ejus canone et quæ de eo certissime intelligenda sunt, hæc sola ex græco vertenda visa sunt.
[14] [Superstites illius canonis partes, quæ certo sunt de S. Stephano, referuntur.] O pater celebratissime, perfecisti animam tuam lucidum Sancti Spiritus templum; intus ineffabiliter habuisti Christum regem et dominum; invenisti divitias prodigiorum, et mundo distribuis gratiam abundantem. Quamobrem nos omnes, te concinentes, serva a periculis et pernicie.
Concupivisti totis cordis motibus infinitum æternumque bonum, relinquens mundi jucunditatem; felicitatem, tantæ cupiditati congruentem, invenisti, beatissime.
O tu, gloriosissime, qui, lignum vitæ nactus, hortum tuum virtutibus consevisti et fontibus lacrimarum irrigasti, serva supplicationibus tuis gregem tuum a pernicie; serva ab infortunio eos qui te ferventer honorant: te enim, sapientissime vir, fide et votis adepti sumus maximum advocatum.
Tibi, sapientissime vir, tamquam victori passionum, exemplari rectæ vitæ, magistro cœlibum, regulæ monachorum et virtutum formæ, acclamamus omnes, in tua commemoratione convenientes. Gloria Deo qui te digne glorificat miraculis continuis, neque tantum in vita, sed etiam post mortem. Quare ne cesses Christum precibus commovere et clientibus tuis semper procurare absolutionem a multis magnisque criminibus: te enim, sapientissime vir, fide et votis adepti sumus maximum advocatum.
Unguento pleni sunt sermones doctrinæ tuæ, gratia Spiritus Sancti lucentes. Unam enim Deitatem in tribus personis venerans et incarnationem Verbi concinens, bono odore nos replesti, beatissime.
Vita tua, cum sermone tuo congruens, pater beatissime, duplicem tibi coronam procuravit. Sapientiæ enim organum, pater multum honorande, factus es Creatori tuo, clamans: “Benedictus et supergloriosus.”
Sermo tuus sale conditus, et vita tua, beatissime, gratia illustrata apparuit, divine vates: quapropter supernas ædes inhabitas, Christo lætus eique cum fiducia adstans.
Christus vivificator capiti tuo, coronam convenientem, cujus nomen geris, Stephane, imposuit. Actibus enim tuis excelluisti et doctrina conspicuus fuisti, clamans: “Superexaltate, omnia opera Domini, Dominum.”
Omnem transcendens sensum, beatissime, cum primo intellectu conversatus es animi puritate et conversationis dignitate, Stephane coronate, clamans: “Superexaltate, omnia opera Domini, Dominum.”
Martyres Christi, vir religiose, qui cantasti eorumque collegia, cum eis habitasti, lætitia abreptus divinaque fruitione, clamans: “Superexaltate, omnia opera Domini, Dominum.”
Stephane coronate, accepto Spiritus Sancti fervore, a mundo avulsus es, crucem tuam tollens, pater. Cum Christo corroboratus diligenti exercitio et casta virginitate, charismatibus, beate, quæ excedunt intellectum, dignatus es.
[15] [Quomodo factum sit ut S. Stephanus Poeta cum duobus aliis confusus fuerit in Menæis Græcorum;] Superest ut breviter explicemus quomodo (quod initio monuimus) S. Stephanus Sabaita Poeta cum SS. Stephanis Juniore seu martyre et Sabaita Thaumaturgo confusus fuerit. Diximus jam S. Stephani Poetæ, cultum per Typicum S. Sabæ ex patriarchatu Hierosolymitano penetrasse in patriarchatum Constantinopolitanum. In illo Typico, uti etiam in kalendario Græcorum, quod edidit Genebrardus [Ante Commentarium in Psalmos, Parisiis, 1607.] et quod ad illud Typicum accedere videtur, tres SS. Stephani probe distinguuntur: in quibus quippe ad 14 julii annuntiatur Stephanus Sabaita, sine alio indicio, utpote antiquior; ad 28 octobris Stephanus Sabaita Poeta, ad 28 novembris Stephanus Junior. Miscuerunt hæc omnia indicia Constantinopolitani, ita tamen ut pristinæ distinctionis supersint vestigia. Etenim in Menæis vulgatis ad 28 octobris annuntiatur festum Stephani Sabaitæ et troparia sunt partim saltem de Stephano Poeta; στιχηρα seu versus ad Vesperas pertinent ad S. Stephanum martyrem, cujus etiam laudes in synaxario seu encomio, quod legitur in editione anni 1843, sed omissa est in editione anni 1592, miscentur cum laudibus S. Stephani Poetæ. Quod enim adversus hæreses pugnasse dicitur, potius S. Stephani martyris est; quod vero perhibetur ποιητης γενεσθαι ἀσματικων τροπαριων, ad solum S. Stephanum Poetam pertinet. In Horologio autem ad eamdem diem Stephanus Sabaita dicitur καταλιπειν εἰς την ἐκκλησιαν και τινα τροπαρια ᾀσματικα; quibus Stephanus Poeta designatur; sed dicitur mortuus circa annum 790, quod Thaumaturgi ætatem potius significet. Quod autem in monasterio S. Sabæ ἀρχιερευς ordinatus dicitur, error est, sive de S. Stephano Poeta, sive de S. Stephano Thaumaturgo intelligatur. Verumtamen id ex his locis manifestum est Constantinopolitanis initio præluxisse librum, in quo ad 28 octobris S. Stephanus Sabaita Poeta celebrabatur.
[16] [ad quos, nempe ad Byzantinos, non venit S. Stephani Poetæ cultus ante medium sæculum XI:] Id tamen factum non est ante sæculum XI adultum, quum ejus nomen neque in Menologio Basiliano, neque in Kalendario Ostromirano slavico, quod sub annum 1056 secundum exemplar Byzantinum scriptum est, neque in Eclogadio Cryptoferratensi sæculi XI aut in Menæis item Crypto ferratensibus occurrat. Quum autem Slavi veteres suos fastos novis nominibus ex recentioribus libris Constantinopolitanis auxerunt, repererunt in his ad 28 octobris S. Stephanum Sabaitam; quam memoriam huc usque ad eamdem diem servarunt, ut liquet ex Typico monasterii Chilandariensis, scripto anno 1331, ex Tabulis Capponianis, pictis sæculo XVII, ex Horologio Pocajovensi anni 1802, ex kalendariis Ostrogensi anni 1581, Leopolitanis annorum 1648 et 1839, Mosquensi anni 1818 et ex quarto adjecto ad finem Psalterii Glossati [Cfr Martinof, Annus ecclesiasticus græco-slavicus. pag. 262 et 348.] ; sed nuspiam distinguitur Poeta, a Thaumaturgo, nisi quod hic in illis plerisque festivitatem suam habeat ad diem 13 julii, perperam tamen ibidem dictus igne damnatus: quod nulli ex tribus Stephanis convenit. In Menæis Græcis, Sirmundianis et in alteris ignotæ originis, plerumque ad Menologium Basilianum accedentibus, quorum ecgraphum habemus , venit etiam ad diem 28 octobris S. Stephanus Sabaita, sed aperte Thaumaturgus, quippe qui S. Joannis Damasceni nepos dicatur; qui denuo occurrit in Sirmundianis ad 28 decembris, quo etiam die inscriptus est Typici Cryptoferratensis codici, exarato circa annum 1300.
[17] [ante tamen in aliquot kalendariis Græcis atque etiam Hierosolymitanis confunderatur jam cum S. Stephano Juniori.] Quod vero dixi Constantinopolitanis menæographis nomen S. Stephani Sabaitæ Poetæ non innotuisse ante sæculum XI adultum, ita accipiendum non est, quasi nemini in patriarchatu Constantinopolitano præluxisset kalendarium aliquod Hierosolymitanum, quod ejus nomen ad diem 28 octobris contineret: non ita est. In capite librorum Scripturæ Sacræ scripta fuerunt in Civitate Sancta synaxaria seu kalendaria habentia Stephani nomen, sed nudum nomen. Hunc Græci occidentales, utrumque S. Stephanum Sabaitam adhuc ignorantes, crediderunt esse Stephanum Juniorem Martyrem, longe apud se celeberrimum; et, quum continuum inter Græciæ Thraciæque incolas et Græcos Palæstinæ esset commercium, ex Græcia Hierosolymam allati sunt libri, in quibus S. Stephanus Poeta in Martyrem seu Juniorem mutatus erat et quos descripserunt imprudentes librarii Hierosolymitani: unde fit ut synaxaria Græca et Hierosolymitana antiquissima reperiantur, in quibus S. Stephanus Junior hodie apertissime legitur. Sic in Caliopolitano, scripto sæculo X et a Scholzio [De Menologiis duorum codicum Græcorum Bibl. Paris. pag. 8.] edito, habes ad præsentem diem: Του ὁσιου μαρτυρος Στεφανου του Νεου; in Hierosolymitano ejusdem ævi, etiam a Scholzio [Ibid. loc. cit.] edito: Των ἁγιων μαρτυρων Στεφανου, Πετρου και Ἀνδρεα; qui potissimi pro defensione sanctarum imaginum martyres fuerunt; et in antiquissimo codice, qui Florentiæ in bibliotheca Laurentiana asservatur [Bandini, Catalogus Bibl. Med. tom. I, pag. 130.] : Του ἁγιου Στεφανου και των συν αὐτῳ. Quum itaque talia in nonnullis synaxariis seu kalendariis Evangeliorum legerentur, priusquam ecclesia Byzantina recepisset S. Stephani Sabaitæ Poetæ cultum, facile intelligitur quomodo, quum officium aut commemorationem ejus facere cœpit, omnia miscuerint menægraphi Byzantini. Præterea ut, admisso S. Stephano Juniore, pronum erat commemorationem sacere SS. Petri et Andreæ, novorum martyrum, propter confessionem communem, sic mirum non est S. Annam Juniorem, S. Stephani Junioris discipulam, et in confirmanda sanctarum imaginum veneratione sociam [Vita S. Stephani Junioris, Analecta græca Maurinorum, tom. I, pag. 402, 424 et 494.] , in Menæis Sirmundianis hac die commemorari. Unde apparet quantum a veritate aberrarint qui affirmarunt hodie nuspiam in fastis græcis de S. Stephano Juniore mentionem fieri. In Menologio Græcorum , quod Sirletus [Ap. Canisium, Lectiones antiquæ, tom. III, pag. 482, edit. Basnage.] ex pluribus codicibus, levi sæpe et imprudenti manu, collegit, semel hodie sanctus pater noster Stephanus Sabaita martyrio SS. Terentiæ et Neonillæ jungitur, semel seorsim procedit sanctus pater noster Stephanus Sabaitha, discipulus B. Sabæ; sed pluribus sæculis recentior est S. Stephanus Poeta quam ut alterutrum ei convenire possit. Sed martyrii laus orta est ex confusione cum S. Stephano Juniore; magisterium S. Sabæ ex cognomine Sabaitæ. Sed nolim errores eorum, qui de hodierno S. Stephano dicere tentarunt, persequi; contentus illæso pede ex hoc Stephanorum labyrintho egredi.
[18] [Diversus est S. Stephanus Poeta a tribus S. Stephanis Trichinis seu cilicio piloso indutis.] Præplacet itaque coronidis loco nonnulla monere de Stephanis Trichinis, seu cilicio piloso indutis; quo cognomine quum nuspiam dictus reperiatur S. Stephanus Poeta, insigne etiam quoddam est, quo illi ab hoc distinguantur. Joannes Moschus in Prato spirituali, capp. LIII et LVIII [Ap. Migne, Patrologia græca, tom. LXXXVII, col. 2907 et 2912.] , bis introducit τον ἀββαν Στεφανον τον τριχιναν, lauræ S. Sabæ incolam, et in altera versione Prati latina [Ap. Migne, Patrologia græca, tom. LXXXVII, col. 2911.] dictum ejusdem lauræ antistitem, in altera [Ap. Rosweydum, Vitæ Patrum, lib. X, cap. 53 et 58, pag. 871 et 872.] ducem. Qui facile ab aliis secernitur, quod Joanni Moscho, sæculo VII vita functo, coævus fuit. S. Stephano Sabaitæ Thaumaturgo, licet aliter decessoribus [Acta SS. tom. III Julii, pag. 525.] visum sit, Trichinæ quoque cognomen ab aliquibus datum; neque immerito. Nam quum cilicio ex pilis indutus quindecim annos tres quadregesimas exegerit, utique id cognomentum ei convenit, quamvis postea, ne ab adventantibus patribus, tam singulari pœnitentiæ habitu videretur, hoc vestimentum posuerit [Ibid. pag. 610.] . Sed, quod præcipuum est, Michael, episcopus Atribæ et Meligæ, de eo omnino intelligendus est, quum ad diem 2 aprilis S. Stephanum pilis indutum, seu Trichinam, qui vixit in laura Sabæ, in suo Martyrologio laudat, quandoquidem hac die (ut jam docuimus) S. Stephanus Thaumaturgus mortem oppetiit. Demum S. Stephanus Junior seu Martyr Trichinas quoque dictus est, saltem ab Armenis recentioribus. Certe Aucher [Vitæ SS. (armeniace), tom. X, pag. 355.] vocat eum charaznazqeazz, quod est cilicio piloso indutum, proculdubio quoniam in monte Auxentii discipulus fuit Joannis abbatis, qui etiam moniales spinosis, duris et asperrimis indumentis vestiri volebat; unde et puellare ejus monasterium τριχιναρεας dictum est [Analecta Maurinorum, tom. I, pag. 421.] . Sed multo etiam severiori cultu gaudebat S. Stephanus: Præter vestem, ait ejus biographus [Ibid. pag. 435.] , corpus in modum crucis constrictum habebat, ab humeris ad lumbos cingulo per orbem alteri ferro per clavos ex utraque parte affixo, et alio ferreo cingulo sub axillis operto, in quo mediæ partes ferri, quod ab humeris descendebat, infixæ erant. Tunica dumtaxat pellicea utebatur. Sanctam quoque cucullam, cruciferum analabum et sacram epomidem monastici habitus gerebat. Potius itaque Loricatus dici meretur S. Stephanus Junior quam Trichinas. Errant etiam Armeni, quod ei, loco S. Andreæ, S. Athanasium sociant [Ap. Assemanum, Bibl. Orient. tom. III, pag. 654.] , confusione orta ex vicinitate vocabulorum Athanas et Andreas [Cfr Aucher, Vitæ SS. tom. XII, pag. 356.] .
DE S. REMIGIO EPISCOPO CONFESSORE LUGDUNI IN GALLIA
ANNO DCCCLXXV.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Remigius, episcopus Lugdunensis in Galliis (S.)
Zacharias, episcopus Lugdunensis in Galliis (S.)
Helias, episcopus Lugdunensis in Galliis (S.)
Martinus, episcopus Lugdunensis in Galliis (S.)
Amolo, episcopus Lugdunensis in Galliis (S.)
Gebuinus, episcopus Lugdunensis in Galliis (S.)
AUCTORE R. D. B.
§ I. Fines episcopatus Lugdunensis sæculo IX. S. Remigii Lugdunis cultus, biographi, nomen, ætas, episcopatus.
Quemadmodum pagus Lugdunensis, ita quoque episcopatus Lugdunensis frequentibus terminorum mutationibus fuit obnoxius: [Ecclesiæ Lugdunensi, cujus sæculo IX fines describuntur, præfuit] quam ob causam ejus delineationem, utpote opus difficillimum, non nisi circumspecte susceperunt eruditi. Hos inter eminuit cl. vir Augustus Bernard [Cartul. de Savigny et Ainay, Introd. pag. L.] , qui, quum in pago Lugdunensi describendo gnavissimam posuisset operam, invenit eum sæculo nono ad fluminum Araris Rhodanique sinistram complexum esse agrum Saxiacensem (Cessieux), agrum Candeacensem (Chandieu), agrum Strabiacensem (Tramoye en Bresse), agrum Ianiacensem (Genay), agrum Balgiacensem (Bage), agrum Romanacensem (Romenay): dein ad Araris dextram, agrum Rodanensem (Roanne), agrum Solobrensem (Solore, nunc S. Laurent sous Rochefort), agrum Forensem (Feurs), agrum Iarensem (Gier), agrum Goffiacensem (Goiffieu), agrum Bebronnensem (Brevenne), agrum Vallisneriacensem (Vaugneray), agrum Monsaureacensem (Mont d'Or), agrum Ansensem (Anse) et agrum Tarnantensem (Ternand). Qui agri quum nomen suum vel ab oppido præcipuo vel a discurrente flumine mutuati fuerint, facile intelliget lector quinam propemodum fuerint pagi ac proin episcopatus Lugdunensis fines, quum S. Remigius, qui sæculo IX S. Irenæi occupavit cathedram, religionem in illis partibus procuraret.
[2] [S. Remigius, ad hanc diem martyrologiis inscriptus.] Cultus hujus beatissimi viri extra dubitationem est ejusque natalis die 28 octobris. Hac enim die migravit ex hac vita, et ad eamdem ejus nomen inscriptum est in Martyrorologio Gallicano Saussayi, in Parisiensi cardinalis de Noaliis, in Autissiodorensi Caroli de Caylus, et in Universali Castellani. Verum minus certum est quo tempore inceperit beati viri cultus. Id tamen nemo inficias ibit eum esse apud Lugdunenses antiquissimum: nam cum hæc ecclesia, anno 1287, corpus S. Justi aliorumque sanctorum, quos inter S. Remigius, in S. Justi ecclesia quiescentium, ex antiquis sepulchris ad eorum honorem et venerationem relevare et transferre in præparatas hierothecas jussisset, ii, quibus hæc erat commissa cura, repererunt corpus beati Remigii confessoris et archiepiscopi Lugdunensis, illudque relevarunt [Acta Sanctorum, tom. V Junii, pag. 345 et seqq.] . Ex quibus patet saltem ab anno 1287 S. Remigium cultu publico honoratum fuisse. Attamen ad annum 1692 usque, quo anno Carolus de Novavilla, archiepiscopus Lugdunensis, ejus officium Breviario Lugdunensi inseruit, presbyteri hujus ecclesiæ memoriam S. Remigii nullatenus in officio liturgico coluerunt. Tunc autem ad agendum ejus festum assignatus est dies 26 octobris, atque Breviario introducta lectio sequens, quam propria manu exscriptam mihi transmisit R. P. E. M. Bonnay, Societatis nostræ sodalis in Gallia.
[3] [Lectio de eo Breviario Lugdunensi anni 1692 inserta.] Remigius, vir doctissimus, primum summus sacri palatii imperatoris Lotharii, Ludovici Pii filii, capellanus; tum sancti Amulonis in metropolitana Lugdunensi Galliarum primatiali sede successor: cujus dignitatem hoc ævo multum splendore pietatis et eruditionis suæ auxit. Etenim in suo sæculo in Gallicana hierarchia, ut Lotharii luculentiore testimonio constat, maxime venerabilis fuit. Hinc idem imperator multis donis ejus sedem perornare studuit. Conciliis Valentino III, Lingonensi, Tullensi apud suburbium Saponarias, Suessionensi III, Cabillonensi in ecclesia S. Laurentii trans Ararim aliisque sacris comitiis, omni honore et dignitate præsedit; assidentibus in iis diversarum provinciarum episcopis, etiam metropolitanis. Fidem catholicam, editis de libero arbitrio et divina prædestinatione nomine ecclesiæ suæ Lugdunensis tractatibus adversus subortos hoc sæculo errores, fortiter vindicavit. Plurima quoque scripsit; inter quæ commentarii in epistolas S. Pauli celebres numerantur. Apostolicæ sedis servavit illibatum amorem. Amplificationem privilegiorum abbatiæ insulæ Barbaræ procuravit. Ecclesiam S. Justi ab ecclesia S. Irenæi disjunxisse fertur, ut deinceps non essent amplius unum corpus, sed duplici capite gauderent. Meritis clarus obdormivit; in basilica S. Justi decessoris sui sepultus est. Cujus sacrum spolium repertum est 400 annis et supra post ipsius obitum in sepulcro marmoreo cum epigraphe honorifica medium fere jacens inter veneranda septemdecim beatorum Lugdunensium corpora, tunc in eodem spatio subterraneo authentico deprehensa; quod postea ad cathedralem divo Joanni Baptistæ sacram ædem religioso cultu translatum, ibidem digna veneratione servatum fuit usque ad Calvinistarum in Lugdunensium sacras exuvias rabiem immanissimam. Quæ lectio, paulisper mutata, nunc etiam, sed die 29 octobris recitatur a clericis Lugdunensibus. Ferrarius [Catalogus generalis sanctorum etc. pag. 202.] tamen S. Remigii festum die 16 maji recolit: quem errorem admisit, quia (ut censet Bailletus [Vies des saints, tom. VII, pag. 420.] ) loco XVII kal. jan. legit XVII kal. jun.
[4] [Ejusdem nominis plures fuere sancti.] Verum hic singularis error; sed multo plures alii admissi fuerunt a martyrologis aliisque scriptoribus, plerique inde orti, quod, quum Rhemenses [Acta SS. tom. I Oct. pag. 59.] , Rothomagenses [Ibid. tom. II Jan. pag. 235.] , Tridentini [Ibid. tom. I Oct. pag. 36.] , Lincolnienses [Mabillonius, Acta SS. Ord. S. Bened. sæc. VI, part. II, pag. 768.] , Vapincenses [Acta SS. tom. I Feb. pag. 360.] , Argentoratenses [Hunckler, Histoire des saints d'Alsace, pag. 103.] , Bituricenses [Labbe, Bibliotheca Mss. tom. II, pag. 29.] et Lucernenses [Acta SS. Auctarium tom. VI Oct. pag. 4 et seq.] suum habuerint sanctum Remigium seu Remedium (nam sicut diurnus et giorno sunt idem vocabulum, sic Remedium et Remigium esse unum idemque nomen ostendit decessor noster Suyskenus [Ibid. tom. I Oct. pag. 60 et seq.] ), aliquando factum est ut alter pro altero fuerit acceptus: sed hos errores negligere licet, quoniam plerorumque eorum Acta egregiis commentariis fuerunt illustrata; adeo ut facile jam sit hoc confusionis genus vitare. Verumtamen non inutile erit in memoriam revocare duos archiepiscopos, nomine Remigios, ecclesiæ Lugdunensis tenuisse gubernacula, quorum alter sanctus est cujus gesta hic enarrantur: alter, neutiquam inter sanctos relatus, et vix notus, nisi quod nomen suum apposuit duabus chartis, quibus Herivæus, Augustodunensis episcopus, fidem fecit sese hujus ecclesiæ bona annis 921 et 922 ampliasse [Duchesne, Histoire généalogique de la maison de Vergy, preuves, pag. 28; D. Plancher, Histoire de Bourgogne, tom. I, preuves, pag. XVI et seq.] .
[5] [Plures recentiores, præsertim Stephanus Verney, gesta S. Remigii collegerunt.] Inter coævos biographum videtur esse nactus nullum S. Remigius. Sed sæculo XVII nonnulli rerum Lugdunensium investigatores gnaviter versati sunt in inquirendis ejus actis, videlicet Severtius [Chronologia successionis hierarchicæ Lugdunensis archiepiscopatus, pag. 180.] , Joannes De la Mure [Histoire écclésiastique du diocèse de Lyon, pag. 126 et seqq.] , Theophilus Raynaudus [Hagiologium Lugdunense, Lugd. 1662, pag. 78 et seq.] et præsertim Stephanus Verney. Quorum postremus, vir pietate spectabilis et ecclesiæ S. Pauli beneficiarius, vitaque functus anno 1651 [Pernetti, Recherches pour servir à l'histoire de Lyon, ou les Lyonnais dignes de mémoire, tom. I, pag. 278.] , hanc singularem habuit laudem, quod primus præparavit lectiones historicas de S. Remigio. Hic enim, quum quotidie, non secus ac alii clerici Lugdunenses, experiretur quam esset implicitus adeoque difficilis breviariorum, sicut et missalium ecclesiæ Lugdunensis usus … atque etiam quod ejus præsules non omnes recolerentur, et magnorum inter eos vix magnum festum ageretur, cæteris pluribus, qui ad hanc ecclesiam non pertinebant, æquali vel etiam majori cultu festivatis, non ingratum fore clericis Lugdunensibus in animum sibi induxerat, si eorum breviarium ad formam Tridentini aliquatenus ordinaretur. Illud itaque, ait in proœmio, mihi consilium incidit, ut si propter librorum penuriam, quæ urget nos, juxta præscriptam nuper a docto pariter ac pio D. Joanne de Chastres [Ibid. tom. II, pag. 95.] , ecclesiæ Nicetanæ canonico, methodum brevem et claram, aut cudantur nova breviaria Lugdunensia ad instar Tridentinorum; aut etiam, retentis Romanis quoad formam et modum recitandi officii, addantur tabulæ Lugdunenses cum historiis sanctorum: unum et alterum inveniatur hic repositum in publicum commodum (de missalibus enim nulla erit, aut modica difficultas servato eodem ordine): sin minus, et si vetera placeant (quæ mihi quoque non displicent) habebunt hic saltem clerici Lugdunenses Vitas eorum sanctorum, quas tabulæ nostræ referunt, silent autem deperdita (proh dolor!) antiqua tum martyrologia, tum scripta patrum in sermonariis, homiliariis, passionariis, legendariis et aliis hujusmodi libris, auro comparandis. Hactenus Stephanus Verney. Quapropter ipse non sine diligentia bene multas sanctorum præsertim Lugdunensium Vitas exaravit: quam elucubrationem canonicus S. Justi Chaumont egregiam judicavit. Has inter occurrit S. Remigii Vita, quam ex numquam typis edito codice ms. ipsius Stephani, in nostro musæo nunc servato, infra dabimus.
[6] [Episcopatum adiit anno 852 fuitque Caroli, regis Provinciæ, summus capellanus.] Jam inquirendum esset quibus loco, genere parentibus, anno ortus sit S. Remigius: sed de his nihil reperiuntur nobis reliquisse veteres. Eum domo Gallum fuisse opinati sunt Maurini Galliæ Christianæ scriptores [Gallia Christiana, tom. IV, pag. 61.] , quoniam pridem nomen Remigii a Gallo-Romanis usurpari solebat. Quod tamen argumentum non omnino certum est, siquidem Jornandes, ex Dione res gestas Telephi, regis Gothorum, commemorans, subdit: Ne vero quis dicat hoc nomen a lingua Gothica omnino peregrinum esse: nemo est qui nesciat animadverti usu pleraque nomina gentes amplecti, ut Romani Macedonum, Græci Romanorum, Sarmatæ Germanorum, Gothi plerumque mutuantur Hunnorum [De rebus Geticis, cap. IX, apud Muratori, Rerum Italicarum Scriptores, tom. I, pag. 196.] . Neque quid ante episcopatum S. Remigius egerit, aut quibusnam cum hominibus conversatus fuerit, ad nostra tempora pervenit. Scimus tamen eum, saltem ab anno 852, ecclesiæ Lugdunensis regimen suscepisse: nam Lotharius imperator in diplomate, quod sæpius editum fuit, omnes certiores facit sese, agente venerabili et celsitudini suæ devotissimo pontifice Remigio, cœnobium, quod Saviniacus publice vocatur, ecclesiæ Lugdunensi conferre. Quod diploma his clauditur verbis: Signum Lotharii, serenissimi augusti. Hirdmundus notarius ad vicem Hilduni recognovit. Data II idus septembris, anno Christo propitio domini Lotharii imperatoris in Italia XXXIII, et in Francia XII (alias XIII), indictione XV, seu die 10 septembris anni 852. Actum villa Gherniaco in Dei nomine feliciter. Amen [De la Mure, Histoire écclésiastique de Lyon, pag. 370 et seq.] . Præterea S. Remigium summi capellani seu archicapellani sacri palatii Caroli, regis Provinciæ, (qui ab anno 855 ad 863 regnavit), munere functum esse certum est: nam in tribus diplomatibus a Carolo rege sacri sui palatii summus capellanus nuncupatus fuit [Bouquet, Recueil des Historiens des Gaules, tom. VIII, pag. 397 et seqq.] . Quænam vero fuerint summi capellani in sacro palatio regum Francorum officia, præsenti tomo (pag. 654) in Commentario historico de S. Angelramno explicuimus.
§ II. Sæculis VIII et IX ecclesiæ Francicæ bonis suis spoliatæ a regibus Francorum. Restitutio facta a Lothario ecclesiæ Lugdunensi, cum novorum bonorum largitione.
[Ecclesiæ Lugdunensis Lotharius imperator multa bona tenebat:] Quanta sæculis VIII et IX ecclesia Gallicana passa sit damna suspicari magis licet quam definire; sed latissime patuisse hanc calamitatem ex multis testimoniis constat. Testis imprimis est Hadrianus papa I ex Tilpino archiepiscopo Rhemensi [Sirmondus, Concilia Galliæ, tom. II, pag. 74.] ; testes sunt ipsi Lotharius imperator, Carolus rex Provinciæ, Lotharius rex Lotharingiæ et Carolus Calvus, uti videre est in diplomatibus, quæ inferius recitabimus; testes etiam sunt concilia plura, sæculo IX in Gallia celebrata, puta Suessionense II, anno 853, can. IX [Ibid. tom. III, pag. 79.] ; Valentinum III, anno 855, can. X [Ibid. pag. 102.] ; synodus, anno 858 apud Carisiacum coacta, in epistola ad Ludovicum regem Germaniæ [Ibid. pag. 122.] ; tandem, ut alias omittam, synodus, anno 859 apud Saponarias congregata, can. XIII [Ibid. pag. 155.] . Haud me latet, ubi de auctoribus harum usurpationum sermo est, alios aliam inire viam; sed, quamvis plerique scriptores hujus piaculi præsertim Carolum Martellum culpent, non tamen desunt viri rerum Francicarum vere periti, qui negent eum se aut alios laicos bonis ecclesiasticis umquam ditasse [Cointius, Annales eccles. ad annum 741, tom. V, pag. 48 et seq.; Baluzius, Capitularia regum Francorum, tom. II, col. 1137; Raepsaet, Œuvres complètes, tom. I, pag. 287 et seqq.; Beugnot, Mémoire sur la spoliation des biens du clerge attribuee a Charles Martel, in mémoires de l'Institut de France, tom. XIX, pag. 361.] . Cui rei diutius insistere nostrum non est: sufficit enim indicasse alias præter Lugdunensem ecclesias calamitosis usurpationibus fuisse obnoxias, neque ab hacce noxa fuisse immunes imperatorem Lotharium [Recueil des Historiens des Gaules, tom. VIII, col. 390.] , Carolum Calvum [Conc. Meldense anni 845, can. 17, ap. Sirmondum, Concilia Galliæ, tom. II, pag. 36.] aliosque Ludovici Pii filios et nepotes.
[8] [sed petenti S. Remigio restituit villas Aulaniam et Mor gas,] Quum itaque res hac ratione essent compositæ, partem officii sui esse duxit S. Remigius allaborare recuperationi bonorum ecclesiæ suæ; qua in re tam feliciter versatus est ut restaurator status temporalis ecclesiæ Lugdunensis appellari mereatur. Certe obscurissimi quæstionum theologicarum sinus ab ejus mente (ut suo loco videbitur) alieni non erant; sed rerum œconomicarum non minus erat peritus; adeo ut et summus fuerit theologus et summus administrator. Ordine temporum potissima explicabimus, præcipua diplomatum verba referentes. S. Remigius itaque, cujus hortatu Lotharius imperator facultates ecclesiæ Lugdunensis non parum ampliarat, eum ejusque fratrem Carolum Calvum et filios quoque adiit, ut, quæ fraudulenter vel injuste eidem ecclesiæ fuerant subtracta, ex integro restituerentur. Ideo Lotharius imperator villam Aulaniam in comitatu Lugdunensi [Bernard, Cartulaire de Savigny, tom. II,pag. 1079.] , villamque Morgas in comitatu Scudingis [Valesius, Notitia Galliarum, v° Scutingi, pag. 508.] , et alias possessiones ecclesiæ Lugdunensi ablatas restitui jussit. Quia, ait, dilectissimus patruus noster Drogo, venerabilis archiepiscopus (Metensis) nostrique palatii capellanus, atque Berta, amantissima filia nostra, seu Hilduinus, venerabilis abba nostræque aulæ archinotarius, ad nostram accedentes clementiam, deprecati sunt pro redintegratione rerum sanctæ Lugdunensis ecclesiæ, quas quibusdam pro causis, non modo necessitatis, verum etiam dissidiorum, quæ inter nos et antistitem ipsius sedis orta essent, [quibusdam subtrahi] contigit diebus, quatenus pro emolumento nostræ mercedis eidem restituerentur ecclesiæ, scilicet in comitatu Lugdunensi villam, quæ nuncupatur Aulania, et in comitatu Scudingis aliam villam quæ dicitur Morgas, cum pertinentiis earum quæ in quibuslibet pagis ac diversis locis habentur, id est, in Assenaco, Villaris, Luperciaco, Vercellis, Vercellione, Curnate, Saciana; et villam quæ dicitur ad sanctam Mariam; itemque Luperciaco et Cociaco cum suis pertinentiis, quas Adalardus ordine beneficiario possidet. In his itaque descriptis locis quantum ex jure ecclesiæ beati Stephani et nostro esse dinoscitur, et quemadmodum Bertmundus, vel pater ejus Ebrardus hoc in beneficio visi sunt habuisse, eidem sedi nostra auctoritate reddimus et confirmamus: necnon et eas quas Gunduinus in pago Portensi tenuisse non ignoratur, cum omni integritate, simili modo restituimus. Similiter quoque villam quæ appellatur Calissis, cum omnibus quæ ad eam pertinent, et sita est in pago Lugdunensi, illic tradimus atque restituimus. Quorum petitionibus tam ob eorum devotionis meritum, quamque Remigii devotissimum famulatum, cui curam ac regimen ejusdem ecclesiæ commissam habemus, libentissime annuentes, memoratas res sub omni integritate illuc præsentialiter revocare studuimus, atque imperiali corroboratione confirmavimus [Bouquet, tom. VIII, pag. 390.] .
[9] [villas Lentis, Gianam et capellam S. Stephani; item villam Lucennacum atque ecclesias S. Gervasii et S. Desiderii;] Eodem circiter tempore idem laudatus imperator Lotharius ad preces Hilduini abbatis suæque aulæ archinotarii, seu primicerii notariorum, et ob famulatum devotissimum Remigii, inter bona ejus ecclesiæ refudit in comitatu Lugdunensi Lentis villam cum omnibus ibi aspicientibus, et in villa Ambariaco capellam sub honore sancti Stephani et sancti Symphoriani et sancti Martini, cum omnibus suis appendiciis per diversa loca sitis, villam Gianam etiam in eodem comitatu cum universis ad se pertinentibus [Ibid. pag. 391.] . Adde quod circa idem tempus Lotharius alia bona ecclesiæ Lugdunensi restituens ajebat: Quia Gerardus, illustris comes atque marchio nobis fidelissimus, ad nostram accedens clementiam, deprecatus est pro redintegratione sanctæ Lugdunensis ecclesiæ rerum, ut quæ per insolentiam, et quorumdam cupiditatem ab eadem ecclesia ablatæ vel subtractæ esse noscebantur, pro emolumento nostræ mercedis eidem restituerentur ecclesiæ; videlicet in comitatu Viennensi Lucennacus villa, cum omnibus suis appendiciis, ecclesiæ quoque sancti Gervasii et sancti Desiderii, cum universis ad se pertinentibus in comitatu Lugdunensi consistentibus. Cujus precibus satis rationabilibus tam ob illius devotionis meritum, quamque Remigii devotissimum famulatum, cui curam et regimen ejusdem ecclesiæ commissam habemus, libentissime annuentes memoratas res sub omni integritate illuc præsentialiter revocare studuimus, atque imperiali corroboratione confirmavimus [Ibid. pag. 389.] .
[10] [dedit quoque monasterium Nantuatense] Idem Lotharius imperator ecclesiæ Lugdunensi, ut S. Remigio gratum faceret, monasterium Nantuatense, in hodierna diœcesi Bellicensi, in perpetuum dedit. Accipe partem diplomatis: Ad aures serenitatis nostræ perductum est, agente hoc maxime venerabili et nostræ celsitudini devotissimo pontifice Remigio, quomodo sancta Lugdunensis ecclesia aliquando ditissima, et rebus late florentissima, et religione præclarissima fuerit, pontificibus ejus in hoc maxime studium impendentibus, ut non modo fœcunda … filiis existeret, verum et facultatibus et potentia sæculi ad fastum mundi comprimendum opulentissima redderetur; sed, causis diverso ordine præcurrentibus, actum sit ut quæ ad gloriam ipsius cumulatæ res undique in ea profluxerant, divisæ et distractæ multis generibus minuerentur. Quæ res pietatis nostræ animum eo permovit, ut in gratiam omnis largitoris boni ad primum statum eam reparare niteremur… Conferimus itaque sacræ ac primæ Gallorum ecclesiæ … monasteriolum cum suis omnibus ad illud pertinentibus, in honore Domini nostri Jesu Christi sub invocatione beatissimi Petri principis Apostolorum constructum, locis Jurensibus situm, quod Nantuadis ab aquis e vicino emergentibus publice vocitatur. Quam donationem, liberalissime a pietate nostra profectam, ita reverentissimæ matri ecclesiæ Lugdunensi indisrupto tempore ad solatium et honorem sui manere volumus, ut habitatores locelli ipsius vita, doctrina et subministratione rerum necessariarum, ordinante et disponente (providentia per) viscera maternæ pietatis et sancto pontifice ipsius, salvo privilegio … (deest) eis nuper ante, meliores et utiliores ab inde efficiantur, nec detrimentum ex subditione seu datione tali in aliquo sibi provenisse lugeant [Ibid. pag. 388.] … Quinimo brevi post idem imperator Lotharius ad petitionem Remigii … hoc etiam privilegio auctoritatis suæ concessit ut in controversiis causisque rerum sub ea lege eidem res cœnobiales forent, qua, priusquam memoratæ ecclesiæ conferrentur, extiterant: atque subdit (unde et constat ditiones monasterii Nantuatensis non precarias, sed totidem veras ecclesiæ Lugdunensis factas esse proprietates): Videlicet ut in cunctis interpellationibus ac responsionibus, diversarumque quærimoniarum negotiis ipsa lege, eo modo, eodemque tenore … respondeat, quoto tempore solitus erat, quando id sub nostræ proprietatis inerat dominio [Ibid. pag. 391.] .
[11] [et Savigniacense,] Eodem pacto, eodem anno, eademque formula Lotharius ad S. Remigii petitionem ecclesiæ Lugdunensi donodedit cœnobium cum suis omnibus ad illud pertinentibus, in honore Domini Jesu Christi sub invocatione beatissimi Martini episcopi et confessoris constructum, quod Saviniacus publice vocitatur [Ibid. pag. 389; Bernard, Cartulaire de l'abbaye de Savigny, pag. 547.] . Animadvertendum tamen est hoc diploma quod monachorum Savigniacensium exemptionem non parum offendebat, ab iis, quum autographum suppressum esset, ut spurium fuisse habitum; ast hæc opinio, quum archiepiscopis Lugdunensibus a remotissimis temporibus monasterium Savigniacense fuerit subjectum, minus videtur admittenda [Bernard, Cartulaire de l'abbaye de Savigny, notice, pag. LXXVIII et seq.] .
[12] [quin justitiam erga hæc monasteria læserit] Sed nonne S. Remigius, qui ad ecclesiam suam bonis monasteriorum ditandam manus dare est ausus, leges divinas et humanas violavit? Nequaquam; quoniam ambo illa monasteria inter regalia habebantur, uti ex Maurinorum Gallia Christiana colligitur. Jam vero monasteriorum regalium duplex erat species: alia enim in fiscis regiis exstructa erant et ab ipsis regibus dotata; alia vero fundarant viri pietate insignes, qui ea, ne ullus eis impune damna inferret, tuitioni regum commiserant. Atque horum monasteriorum regalium conditio dissimilis non erat a conditione ecclesiarum villis annexarum; quæ, quemadmodum egregie ostendit Joannes Josephus Raepsaet [Œuvres complètes, tom. I, pag. 311 et seqq.] , adeo inter res proprii juris numerabantur ut, qui ab alio villas pretio pararet, iisdem tabulis ecclesias cum decimis sibi acquireret. Porro monasteriorum regalium conditionem, quæ propemodum eadem erat tum in Oriente, tum in Occidente, optime descripsit Baluzius in notis ad Lupi Ferrariensis opera [Epist. XII, Opera Lupi Ferrariensis. ap. Migne, Patrol. tom. CXIX, col. 456 et seqq.] , ubi postquam enarrasset quo pacto monasteria regni Francorum vel libertate fuerint donata, vel eam recuperassent, suam doctrinam pluribus exemplis confirmat. Baluzio consentiunt Cangius [Glossarium v° Monasterium.] , auctores Examinis historici et canonici [Cap. 8, pag. 200 et seqq.] aliique plures, quos in commentario historico de S. Angelramno, pag. 659 præsentis tomi attulimus.
[13] [Nantuatense tamea postea fuit sibimet redditum.] Verum, quum monasteria Nantuatense et Savigniacense archiepiscopis Lugdunensibus essent concessa, quo horum mensa augeretur, ita ut penes eos essent reditus cum onere sustentandi abbatem et legitimum monachorum numerum aut assignandi eis certa bona; hæc rerum mutatio (quæ et in aliis locis sæpius deinceps cum summa pernicie introducta est) monasterio Nantuatensi adeo exitiosa fuit per ministrorum ecclesiæ Lugdunensis rapacitatem, ut, licet archiepiscopi Lugdunenses illo ævo sanctimonia præstarent, cœnobii abbas et monachi S. Aureliano, S. Remigii successori, anno 891 monasterium visitanti, ululantes exposuerint quæ et quantæ calamitatum miseriæ in ipso loco perturbarent et affligerent. Quibus perspectis, sanctus præsul, deprædationibus iniquorum annulatis, reddidit quas potuit villas monasterio ablatas, ac in primis Nantoacum cum servis et mancipiis: et ne in posterum his bonis iterum spoliarentur monachi, addidit donationis tabulis solitum adversus usurpatores anathema [Mabillonius, Annales Benedictini, tom. III, Appendix, pag. 641.] .
§ III. Restitutiones et novæ donationes ecclesiæ Lugdunensi factæ a Carolo rege Provinciæ. Fundatio monasterii Saxiacensis.
[Carolus, rex Provinciæ, petente S. Remigio, restituit villam urbanam, castrum Tornonis,] Mortuo Lothario imperatore, Carolus ejus filius ex voluntate patris Provinciæ rex salutatus est, atque regni sedem habuit Lugduni. Neque minus patre suo Carolus erga S. Remigium, quem capellanum summum suæ aulæ elegerat, liberalem sese exhibuit. Et primo quidem villam urbanam, quam ecclesia Lugdunensis olim sub immunitate et regia tuitione possidebat, S. Remigio ejusque successoribus cum antiquis suis privilegiis, atque a fisco liberam, restitui præcepit [Bouquet, tom. VIII, pag. 396.] . Item Carolus, quum a S. Remigio accepisset patrem suum Lotharium, (quin hac de re, ut videtur, exsisteret instrumentum), S. Stephani ecclesiæ castrum Tornonis * donasse, edidit (nescitur quo anno) diploma, ex quo hæc excerpta sunt verba: Quia venerabilis archiepiscopus Remigius, et summus sacri palatii nostri capellanus … innotuit nobis de quodam castro seu villa Tornone, quod situm est in pago Lugdunensi juxta fluvium Rhodanum, restituisse piæ recordationis patrem nostrum ecclesiæ beati Stephani Lugduni venerabiliter sitæ, ob amorem scilicet Dei, et ut eumdem martyrem sibi intercessorem pararet … petiitque clementem sublimitatem nostram ut et nos ipsum pietatis opus, quod pater noster tam sancte et devote compleverat, præcepto serenitatis nostræ firmum perpetuo manere juberemus. Cujus petitionibus … assensum dedimus et præceptione sanctum factum augustæ memoriæ patris nostri attestantes, etiam et nos super hoc fieri jussimus [Ibid. pag. 399.] .
[15] [villas Livias, Coloniacas et Fischibanum:] Neque minus res successit S. Remigio, ubi ecclesiæ Lugdunensi restitutionem villarum Liviæ, Coloniaci et Fischibani cum suis adjacentiis a laudato rege Carolo petiit. Etenim notum fieri volumus, scribebat Carolus, Remigium, Lugdunensis ecclesiæ reverentissimum archiepiscopum, nostrique sacri palatii capellanum summum, ad nostram deprecando accessisse clementiam, ut villas sancti Stephani ecclesiæ Lugdunensium, Liviam scilicet, Colonicas atque Fischibanum cum omnibus suis adjacentiis, ecclesiæ cui ab antiquo datæ esse dinoscuntur, et multis jam annis injuste exinde ablatæ comprobantur, ob æternæ vitæ beatitudinem feliciter capessendam nostræ auctoritatis privilegio eidem ecclesiæ reformaremus, et in æternum inibi deserviendas censeremus. Cujus petitioni utpote rationabili ac piæ clementissime faventes, nostræ celsitudinis apices fieri jussimus [Ibid. pag. 399 et seq.] .
[16] [item aliqua privilegia monasterio Barbaræ;] Suam quoque operam posuit S. Remigius ut monasterium insulæ Barbaræ prope Lugdunum, quod a remotissimis temporibus de ecclesia Lugdunensi optime erat meritum, immunitatem et privilegia sibi olim a Carolo Magno concessa recuperaret, atque iis in perpetuum frueretur. Neque surdis cecinit auribus sanctus episcopus; nam Carolus rex monachis, modo singulis annis quæstoribus proprii antistitis (Lugdunensis) libram argenti persolverent, pristinam suam libertatem vel etiam a censu et redhibitione immunitatem reddidit [Bouquet, tom. VIII, pag. 400.] .
[17] [atque ecclesiæ Lugdunensi plura donat bona.] Præterea non satis habuit Carolus, quæ bona ecclesiis et monasteriis erant ablata, restituere, sed et plures colonicas vestitas [Guérard, Polyptique d'Irminon, tom. I, ch. VI, pag. 238; Du Cange, Glossarium, v° Colonicas et Vestitus.] seu prædia colonialia cum fructibus, metaritias [Ibid. v° Metaritia.] vel metarias, seu prædia rustica, vercarias [Ibid. v° Vercaria.] vel loca ovibus seu vervecibus alendis idonea, et absas seu terras illaboratas pascuasque, sitas in comitatu Belicensi, quas jure proprio et hæreditario possidebat, ecclesiæ Lugdunensi ob devotissimum S. Remigii famulatum in perpetuum anno 861 dono dedit. Universitati notum fore cupimus, ait Carolus in concessionis diplomate, quod Remigius, Lugdunensis ecclesiæ reverendus antistes, nostrique palatii capellanus summus, nostram cernue adiens mansuetudinem, enixius postulavit quatenus illi ob cujuslibet necessitatis suæ supplementum res quasdam proprietatis nostræ jure hereditario concederemus. Cujus precibus utpote affabilibus assensum præbentes, … eidem præsuli gratanter concedimus, quæ sunt sitæ in comitatu Belicensi in diversis dumtaxat locis, quorum ista sunt nomina: in Coronæ-villa colonica vestita una, una et altera apsa cum vercaria; simili modo in Aureliano vercaria una; in Rostonnaco metaritia una; in Mutiano colonica vestita una, una et altera absa cum vercaria absque censu; in Blodennaco metaritiæ duæ, in Curte metaritia una; in Cussano metaritia una; in Lutiaco vercaria, una absa; in Anderno vercaria, absa una. Hæc igitur omnia… præfato episcopo ob ejusdem devotissimum famulatum libentissime impendimus, ac de nostro jure in ejus tradimus potestatem [Bouquet, tom. VIII, pag. 398.] .
[18] [Subdit Saxiacense monasterium S. Aurelianus S. Remigio,] Anno 859 S. Aurelianus, qui S. Remigio in sede Lugdunensi successit, cum adhuc abbas monasterio Athenacensi præesset, cœnobium Saxiacense * expropriis suorumque parentum facultatibus condidit atque illud cum suis prædiis Deo Salvatori omnium devote obtulit, et in vice Christi Remigio venerabili et religiosissimo archiepiscopo obtulit, ita dum taxat ut idem venerabilis archiepiscopus jam coeptum monasterium perficeret in honore Dei et sancti Benedicti et BB. martyrum Florentini et Hilarii et per eum perficeretur, et ipse pius pater et provisor esse deberet. Cujus monasterii institutionis Samuel Guichenon [Histoire de Bresse et de Bugey, Preuves, pag. 225 et seqq.] summarium antiquissimum, Mabillonius [Acta SS. Ordinis S. Benedicti, sæc. IV, part. II, pag. 498.] vero diploma juris publici fecerunt. Porro Aureliani donationem ratam habuit S. Remigius; qui et Saxiacense monasterium ex propriis fundis multum ditavit et ampliavit: idque hisce refertur verbis a scriptore, qui acta donationis aliaque hujusmodi in compendium redegit.
[19] [qui ejus auget bona.] Consequenter, ait, antefatus Remigius divino numine sanctæ ecclesiæ Lugdunensis episcopus, pia et fideli devotione monasterium et habitaculum servorum Dei inceptum, et pro maxima parte fundatum in honorem Domini nostri Jesu Christi, et super veneratione beatissimi Benedicti, prout super, et in dicto loco de Saxiaco, et in agro supra memorato et diffuse declarato, et designato, cupiens perfici testamentum, res, facultates et possessiones, quas jam dictus Aurelianus abbas in jus ipsius Remigii episcopi transfudit testamentario et donationis jure, et quidquid habere visus fuit in dictis rebus, et in villulis Neriaci, Vexiaci, Anguiliaci, cum ecclesia sanctæ Theclæ, Monthullii, Lollios, Agabrii, Balasiaci, sive Liorgo, Cameraci, sive etiam Milliaci, et Villicio Crepti, Marcaniaci, et Cationeci; in pago Bellicensi, Castagniaci, et Domassiani; in pagoque Viennensi Casdum; in pago Diensi Carpoboli… Villia, cum ecclesia sancti Marcelli in pago etiam Maurianensi * in diversis locis omnia,… hilari mente promptaque voluntate Deo Salvatori omnipotenti devote obtulit et fratri Badiloni, qui loco abbatis præesse et prodesse debet, et aliis fratribus, qui inibi sub regula pii patris Benedicti Dei servitiis insistebant; ita necnon plene idem abbas et fratres jam dictum monasterium perficerent juxta mentem dicti testamenti præfati Aureliani abbatis, et ipsius testamentariam voluntatem insequendo ipsius testamentariæ voluntatis vigore, et testamento suo inserendo, ut ab illo die, nec suo, nec parentum suorum, nec fascibus regiæ magnitudinis, nec cujuslibet terrenæ potestatis jugo subjacerent, jam dicti servi Dei inibi congregati, sed quemcumque vellent prædicti monachi, ex semetipsis abbatem pastorem suique rectorem secundum placitum Dei, et regulam sancti Benedicti liberam in omnibus eligendi absque ullius potestatis inquietudine haberent suo arbitrio, pro infestatione vero pessimorum iniquorumque hominum jussit, ut pro voto et arbitrio suo, quem tutorem defensoremque habere vellent, absque ullius refragatione liberam eis attribuendo facultatem eligendi cum cæteris similibus, clausulis et verbis in testamento Aureliani abbatis contentis et descriptis. Dein addit quo pacto Carolus, rex Provinciæ, monachis concesserit, et statuerit in eo videlicet ut possessiones, quas prædictus abbas Aurelianus pro rei firmitate S. Remigio archiepiscopo, idem venerandus archiepiscopus omnipotenti Deo et beatissimo Benedicto obtulerit… vel quas in eodem loco ex donis fidelium divina pietate augeri voluit, nullius terrenæ potestatis umquam jugo subjaceant, sed ad solius Dei servitium memoratus Aurelianus abbas vel monachi sui et successores eorum in venturis generationibus… teneantur: et quum S. Remigius Badilonem Saxiacensis monasterii primum constituisset abbatem, decem episcopi in conventu congregati, rogante Carolo rege, hanc renunciationem atque ipsam Aureliani donationem et S. Remigii acceptionem ratas habuerunt [Mabillonius, SS. Ordinis S. Benedicti, sæc. IV, part. II, pag. 500; Guichenon, Hist. de Bresse et de Bugey, Preuv. pag. 225 et seqq.] .
[Annotata]
* Tournus.
* Ceissieu
* S. Jean de Maurienne
§ IV. Lotharii, regis Lotharingiæ, restitutiones et donationes ecclesiæ Lugdunensi.
[Lotharius rex restituit ecclesiæ Lugdunensi] Quum Carolus, rex Provinciæ, nullis relictis posteris, anno 863 vitam posuisset, ejus regnum fratres Ludovicus imperator et Lotharius rex Lotharingiæ, repugnante patruo Carolo Calvo, inter se diviserunt: et quamvis incertum sit quænam ditiones alterutri fratri jure hæreditario obvenerint, nemo tamen negat Lugdunum pagumque Lugdunensem, post Caroli excessum, Lothario regi Lotharingiæ paruisse, donec tandem et hic Placentiæ anno 869 miserabilem obierit mortem. Jam vero Lotharius, qui pessimis squallebat moribus, aliquando etiam manum iniquam bonis ecclesiæ Lugdunensis intulit et villas Caduliacum in comitatu Salmoricensi, et Liviam in pago Viennensi, antea regali auctoritate fratris sui Caroli reformatas, in beneficium, seu reservato sibi jure revocandi ad nutum, viro laico contulerat. Verumtamen Lotharius, auditis S. Remigii hortamentis, suam culpam agnoscere, atque ecclesiæ Lugdunensi utramque villam refundere non dubitavit. Superest quidem hujus satisfactionis instrumentum: ast quo anno illud diploma vel alia, de quibus modo dicturi sumus, fuerint edita, chronologi determinare non audent. Accipe lector hujus diplomatis excerpta.
[21] [villas Caduliacum, Liviam,] Quocirca, verba sunt Lotharii, omnium fidelium sanctæ Dei ecclesiæ nostrorumque, præsentium scilicet et futurorum, noverit solertia quia utilitatis emolumento, seu etiam propter devotissimam famulationem Remigii, Lugdunensis ecclesiæ reverentissimi archiepiscopi, restituimus per nostræ auctoritatis præceptum ecclesiæ sancti Stephani Lugdunensis villas has, Caduliacum videlicet in comitatu Salmoricensi, et Liviam in pago Viennensi, quas pridem bonæ memoriæ Karolus, gloriosus rex, germanus noster, præfatæ ecclesiæ juxta ratione seu regali auctoritate reformaverat, sed nos postmodum pro quadam necessitate illas in beneficium contuleramus, quod omnino non recte factum fore cognoscentes, hos nostræ auctoritatis apices fieri censuimus, per quos memoratas villas præfatæ casæ Dei reformamus, quatenus nostris futurisque temporibus absque cujuslibet subtractione in potestate pontificum ejusdem ecclesiæ permaneant, ut Deo largiente præsides ac clerus ejusdem casæ Dei pro anima genitoris nostri, ac genetricis, seu fratris nostri Karoli gloriosi regis, necnon et nostra Domino attentius preces assiduas fundere studeant [Bouquet, tom. VIII, pag. 409.] .
[22] [Turnonem et Curtenacum, ablata partim a se, partim a fidelibus;] Dein cum villas Turnonem et Curtenacum, antea a patre et Carolo fratre ecclesiæ Lugdunensi redditas, novisset, referente S. Remigio, iterum curriculis annorum ablatas sæcularium incursione, præceptum hujusmodi dedit: Notum sit omnibus fidelibus regni nostri et sub jure et potestate nostra consistentibus, quia venerabilis Remigius, Lugdunensis ecclesiæ archiepiscopus, accessit ad clementiam nostræ magnitudinis et indicavit nobis quia augustæ memoriæ Hlotharius imperator pro remedio animæ suæ, et sanctæ memoriæ uxoris ejus Ermengardæ, ac nobilissimæ prolis ipsorum, multa promiserit, et ubi opportunum fuit contulerit ecclesiæ Lugdunensi, uti idem archiepiscopus munere ipsius et favore constituerat, ac idcirco fiducialius accederet, et quodammodo familiarius ad mansuetudinem nostram, ut memores benevolentiæ et largitionis pii patris nostri quædam ipsius ecclesiæ, licet quibusdam curriculis annorum ablata sæcularium incursione, deprecatus est ut, pro amore pii genitoris nostri, ac genitricis, seu et nostro atque fratris nostri Karoli, villas, quas idem germanus noster, Turnonem videlicet et Curtenacum, sancto Stephano protomartyri in ecclesia Lugdunensi per suæ auctoritatis præceptum restituit, sub præcepti nostri firmissima roboratione reconsignaremus, et eidem ecclesiæ perpetuo manere concederemus. Quod nos tam pro honore patris nostri memoriæ, sed et sanctæ recordationis matris nostræ, nec non pro fratris nostri anima Karoli, et pro indulgentia nostrorum maleactorum, quamque pro fidelissimo obsequio ipsius prædicti archiepiscopi libenter indulsimus, precibusque ipsius assensum præbuimus, immo nostro munere libentissime roboravimus beato Stephano et sacræ sedi Lugdunensis ecclesiæ Turnonem et Curtenacum cum ecclesiis, villulis, ac rebus et mancipiis, quæ genitoris nostri ac fratris nostri Karoli auctoritate eidem ecclesiæ reformata sunt, nostra perpetua firmatione volumus ut servis Dei profutura ibi maneant [Ibid. pag. 410.] .
[23] [inter quos Witgarium:] Tandem superest dicendum de dominio, in regno Lotharingiæ sito, quod Lotharius antequam Lugdunensi civitati imperaret, S. Remigio restitui jussit. Sanctus enim archiepiscopus quum compertum haberet quemdam Witgarium res quasdam Lugdunensis ecclesiæ quam plurimum per inlicitam atque omnimodo inrationabilem commutationem accepisse, petiit atque obtinuit a Lothario ut eum ad restituendum cogeret. Ille, semel, bis, ter, hanc ob causam a rege frustra accersitus, ad restituendos quos abstulerat mansos et villam fuit coactus [Ibid. pag. 411.] . Cujus rei diploma ante annum 863, quo Carolus rex Provinciæ vivere desiit, editum fuisse certum est: nam ibi de eo tamquam tunc vivente agitur.
[24] [eosque cogit ad similiter restituendum.] Præterea Lotharius præcepit ut omnes ecclesiæ Lugdunensis possessiones, ab aliis injuste occupatas, etiamsi scriptis libris ostenderetur hanc esse a multis annis earum conditionem, legitimo domino eas repetenti restituerentur. Totius igitur regni nostri edixit Lotharius, unanimis cognoscat assensio, quia Remigius, venerabilis Lugdunensis ecclesiæ archiepiscopus, et Gerardus, illustris comes, nostram adeuntes mansuetudinem, humiliter suggesserunt quod res quaslibet episcopatus comitatusque illorum, quas unius conditionis et causæ esse declaratur, (unde veteres testes et certa indicia), quorumdam hominum olim usurpasset improbitas, inque sui juris ac natorum suorum ditionem cupida convertisset iniquitas. Hujusmodi igitur fidelium nostrorum audientes affamina, illorumque precibus libenter faventes, hos præceptionis nostræ apices fieri jussimus, per quos omnimodis significamus, atque ex auctoritatis nostræ injungimus privilegio, ne quis se per annorum curricula dierumque muniat volumina, ubi veracium testium certa præfert indicia: sed, hujusce rei diligenter investigato negocio, ac per idoneos testes sacramentis ob confirmationem causæ exhibitis, licenter studeat recipere, quod sanctuarii Domini constat ante fuisse, ne quislibet retinere queat hæreditario jure, etiam sibi a parentibus relictum, quod liquido apparet sanctuario Christi prius fore collatum; quoniam omnem cavillationis illius versutiam nostræ auctoritatis subvertit institutio [Bouquet, tom. VIII, pag. 410.] .
§ V. Restitutiones Caroli Calvi. An sæculo IX ecclesia Lugdunensis esset tam dives quam prima specie appareat.
[Carolus Calvus ecclesiæ Lugdunensi] Quum Lotharius in revertendo in Galliam Roma, post simulatam ad Deum conversionem, Placentiæ anno 869 e vivis excessisset, toto ejus regno patruus Carolus Calvus potitus est. Ast, anno sequenti, unam partem Ludovico Germanico, alteri Lotharii patruo, cedens, reliquam, in qua jacebat Lugdunum, sibi retinuit. Porro, etsi bene multas possessiones, quas antea inique occupabant laici, ecclesia Lugdunensis, curante S. Remigio, recuperasset, nihilominus et alias plures sibi fraudulenter esse ablatas conquerebatur. Ideo iterum ad preces S. Remigii Carolus Calvus, suorum decessorum vestigiis insistens, præcepit, incerto anno, ut villa Pisiniacum cum suis appendiciis in comitatu Tricassino, atque villula Lupiniacum et Esnaicum in comitatu Cabilonensi * jacentes, ecclesiæ Lugdunensi redderentur.
[26] [villas Pisiacum] Quia ad deprecationem, ait, et salubrem admonitionem carissimi satisque amantissimi Remigii Lugdunensis ecclesiæ venerabilis archiepiscopi, libuit celsitudini nostræ quasdam res, in comitatu Tricassino sitas, id est villam Pisiniacum cum omnibus suis appendicibus, et in comitatu Cavellonensi Villarem cum villula Lupiniaco et villula Esnaico,… cunctisque ad præfatas villas pertinentibus rebus et mancipiis, præfatæ matri ecclesiæ Lugdunensi, in honorem beatissimi Stephani dedicatæ, cujus juris olim fuisse dignoscuntur, pro nostrorum absolutione peccaminum restituere, et restituendo perpetuo habendas et canonice ordinandas delegare ac confirmare. Unde hoc altitudinis nostræ præceptum fieri, ipsique sanctæ matri ecclesiæ dari jussimus, per quod præfatas villas cum ecclesiis, domibus, …, plenaque integritate ipsi sanctæ matri ecclesiæ pleniter restituimus, et restituendo confirmamus; ita ut præfatus Remigius, ejusdem ecclesiæ reverendus archiepiscopus, easdem res pleniter recipiat … quatenus ipse suique successores cum omni clero sibi commisso pro nobis, conjuge et prole, totiusque regni nostri statu continuis precibus Dei misericordiam implorent [Ibid. pag. 623.] .
[27] [Cagiacum, Scopellam,] Item et alio diplomate restituit Carolus Calvus ecclesiæ Lugdunensi villam Cagiacum in pago Augustodunensi et Scopellam in pago Cabilonensi sitas. En hujus diplomatis verba: Quoniam Remigius, venerabilis Lugdunensis ecclesiæ archiepiscopus, ad nostræ sublimitatis accedens excellentiam, variarum perturbationum ecclesiæ nobis commissæ inlata retulit detrimenta, et quasdam res pravorum invasioni a regibus esse concessas. Cui vera referenti Oddo illustris comes et nostræ fidelitatis strenuus executor, ob non celandæ veritatis amorem, testimonium perhibens, deprecatus est ut quasdam in suis aliisque honoribus consistentes, quæ sanctæ matris ecclesiæ esse sciebantur, ob Dei amorem et suam deprecationem potentiæ nostræ magnitudinis redderemus, ac reddentes imprævaricabili præcepto nostræ munificentiæ confirmaremus, id est in pago Augustodunensi Cangiacum, et in pago Cavilonensi Scopellam. Cujus precibus tanto libentius cessimus, quanto id nobis profuturum prospeximus amplius. Unde et hoc altitudinis nostræ præceptum etiam dicto episcopo dari jussimus, per quod præcipientes decernimus, atque decernentes confirmamus, ut supradictæ villæ cum omni sua integritate, sicut et reliquæ illius ecclesiæ villæ, tam Remigio quam suis successoribus a Deo eligendis sint subditæ et subjectæ [Ibid. pag. 622 et seq.] …
[28] [et Montem Aureum restituit;] Et aliam villam, Montem scilicet Aureum, in pago quoque Cabilonensi sitam, eidem ecclesiæ Lugdunensi, ut S. Remigii votis fieret satis, restitutam esse voluit; idque hisce verbis notum fecit: Quoniam Remigius, Lugdunensis ecclesiæ venerabilis et carissimus nobis archiepiscopus,… patefecit nobis … qualiter a prænominata ecclesia sua, videlicet … sancti Stephani, dudum per incuriam suorum prædecessorum quædam villa, nomine Mons Aureus, in pago Cabilonensi sita, quamque et presentialiter Lambertus dilectus nobis ministerialis jure beneficiario obtinuerat, injuste sublata fuerit: ac sic humiliter deprecatus est ut eamdem villam jam dictæ ecclesiæ S. Stephani per præceptum nostræ auctoritatis restituentes redderemus, et reddentes restitueremus. Cujus precibus ob amorem cælestis patriæ, et ipsius benemeritum famulatum præbentes assensum, hoc præceptum auctoritatis nostræ fieri, et illi ac suis successoribus dari jussimus, per quod præcipimus atque jubemus ut eamdem villam, cum omnibus suis appendiciis, eadem ecclesia ac rector ipsius, præsens scilicet atque futurus, sicut alias res proprietatis ejusdem ecclesiæ, jure proprio et more ecclesiastico perpetim teneat atque possideat: eo videlicet modo et tenore, ut Lambertus, fidelis noster, diebus vitæ suæ jam dictæ ecclesiæ sancti Stephani propter vestituram singulis annis nonam et decimam ex ea persolvens, ipsam jure beneficiario et usufructuario interim teneat, donec aut nos illi commutemus, aut si ipse mortuus fuerit, mox eamdem villam Montem-Aureum absque ullius repetitionis contradictione sive tardationis mora sæpe dictus rector ecclesiæ sancti Stephani sibi æternaliter possidendam recipiat. Eo etiam pacto, ut in anniversario domni et patris nostri excellentissimi imperatoris Hludovici, et gloriosæ dominæ matris nostræ imperatricis Judith, et valde nobis amabilis conjugis Irmintrudis IV (alias III) nonas octobris, et in die nativitatis nostræ idus junii, et unctionis similiter, et in die nativitatis Richildis dulcissimæ nobis conjugis et augustæ, saltem etiam et in conjunctionis nostræ IV idus octobris, præsens rector atque futurus fratribus ejusdem ecclesiæ refectionem ipsis placabilem pro hoc præsenti dono, vel cæteris beneficiis quæ eidem ecclesiæ contulimus, amabiliter exhibeat; quatenus ipsi in prædictis diebus officium divinum ob salutem nostrorum prædictorum clementiam Dei exorantes devotius celebrent: post discessum vero nostrum refectiones, quas in die unctionis nostræ et conjunctionis fratribus rectores ejusdem ecclesiæ exhibuerint, in diebus depositionum nostrarum nihilominus exhibere placabiliter procurent [Bouquet, tom. VIII, pag. 622.] .
[29] [et Anselmum manumittit.] Nec dubitandum est quin Carolus Calvus, quum erga episcopos esset maxime benevolus, plura alia beneficia, ut S. Remigio gratum faceret, ecclesiis aliisque locis piis contulerit, vel etiam quin bene multa monumenta historica, quæ ejus voluntatis fidem faciebant, per temporum acerbitatem perierint. Ad nos tamen pervenit diploma, quo ad de precationem S. Remigii servum Anselmum, servatis legis salicæ ritibus, manumisit [Ibid. pag. 624.] .
[30] [Ecclesia Lugdunensis sæc. IX non fuit dives.] Qui vero ecclesiæ Lugdunensis polyptychon seu rationem villarum, mansorum aliarumque possessionum leviter attigerit, eam fuisse ditissimam forsan sibi persuasum habebit. Sed, simili difficultati unus ex collegis occurrens in Actis S. Ursulæ, ubi de monasterio Coloniensi, huic sanctæ virgini sacro, hæc nixus monumentis, priscisque titulis, a Ducange [Ducange, Glossarium, v° Mansus; Carpentier, Supplementum v° Mansus.] , Guerard [Guérard, Cartulaire de Saint-Père à Chartres, tom. I, proleg. num. 22; Essai sur le système des divisions territoriales de la Gaule, pag. 186 et seqq.] , Lacomblet [Lacomblet, Urkundenbuch für die Geschichte des Niederrheins, tom. I, pag. 111.] , Leber [Leber, Mémoire sur l'appréciation de la fortune privée au moyen âge, in Mémoires présentés par divers savants à l'académie royale des inscriptions et belles-lettres, première série, tom. I, pag. 230 et seqq.] aliisque allatis, scribebat: Re quidem vera, præter ecclesias, curtes aliquot aliasque terras, ab imperatore Conrado et Hermanno archiepiscopo quadraginta quatuor mansos acceperant, quorum singuli ad minimum duodecim bunnaria seu jugera cepisse censendi sunt, universim vero hectara 673, aut potius (quum sæculo X singulis mansis bunnaria viginti aut hectara viginti quinque cum dimidio assignare liceat), hectara 1122. Verum quum maxima tunc esset in his administrandis difficultas, passim magnis oneribus essent gravata bona dominicalia et exigua essent locationis pretia aut census, ita ut longe minor redituum pars in manus possessorum veniret,… quum, inquam, ex tanta mansorum copia non magna emolumenta haberent Colonienses moniales, tanta premebantur penuria ut propter stipendii inopiam vagarentur et divinum officium remisse peragerent. Quod si id mirum videatur, oculos conjiciamus in diploma, uno sæculo posterius. Hermannus II, Coloniensis archiepiscopus, anno 1043 dedit S. Severini monasterio quasdam res proprietatis suæ: “Hoc est, inquit, IIII mansa, in villa Ohtenethinc dicta jacentia, libram unam persolventia; atque in Saxonia, in villa Berenberg dicta VI mansa, quæ emi erga militem Frethericum, Cobbonis filium, nonaginta libris, iterum libram unam persolventia; insuper cum communi consilio meorum fidelium, tam laicorum quam clericorum de ecclesiæ rebus mansum unum addere curavi, in villa Kestenich dicta jacens, libram dimidiam aut vini carratam persolvens.” Ex quo loco patet nonaginta librarum fœnus vix unam fuisse libram, et undecim mansorum reditus libras fuisse duas cum dimidia. Atqui singulæ libræ pendebant francis 87, et duæ cum dimidia francis 217, 50; et si eodem valore æstimes 44 mansos, hæc dederint annuatim libras 10 seu francos 870. Ast sæculo decimo pecuniæ potentia octies circiter major erat quam quæ nunc est, ita ut, quo pondo nunc unus tritici saccus emitur, tunc eodem octo emisses, adeoque quadraginta quatuor mansorum aut 880 hectarorum terræ arabilis reditibus non plus facere poterant Colonienses moniales quam quæ nunc præstare possumus annuo censu francorum 6960: quæ pecunia fere impendenda est sartis tectis templi publici et solemniter agendis divinis officiis. Quæ argumenta auctor ex canone 122 concilii Aquisgranensis anni 816 mirum in modum confirmat [Acta SS. tom. IX Octob. pag. 217 et seq.] . Profecto alia tum non erat rerum conditio in diœcesi Lugdunensi.
[Annotata]
* Le Chalonnais.
§ VI. Disceptationes de prædestinatione renovatæ. Concilia Moguntinum II, Carisiacense I, Valentinum III, et Lingonensia I et II. Quam partem in his rebus habuerit S. Remigius.
[Gothescalcus, prædestinatismum renovans,] Quam industrius fuerit S. Remigius in recuperandis ecclesiæ bonis hactenus vidimus. Sed is non erat, qui, totus in rerum temporalium procuratione, hebeti ad difficiles quæstiones theologicas esset ingenio aut earum fugeret examinationem. In his primas suas positas esse partes audiverat ab apostolo, dicente: “Depositum custodi.” Neque disciplinares leges negligebat, quippe qui nosset in his robur ecclesiæ consistere et vallum unitatis ecclesiasticæ. Ejus autem temporibus gravissima orta sunt negotia, synodi aliique conventus ecclesiastici congregati complures, et scripta proposita non minus ardua quam varia. Quorum omnium, et quoniam mentis alacritate valebat, et quoniam primam Galliarum cathedram occupabat summusque capellanus erat regis Provinciæ et dein regis Francorum, pars maxima fuit, licet non semper in omnibus æque felix. Verumtamen animus nequaquam mihi est per omnes quæstionum salebras ire. Vitarunt decessores nostri, vitabimus et nos historiam dogmatum christianorum scribere: quod ad aliud librorum genus prorsus pertinet. Capita itaque rerum theologicarum attingemus dumtaxat, contenti fere res actas recensere. Porro inter placita dogmatica, de quibus S. Remigii ævo disceptatum est, præcipuum locum occupavit doctrina de prædestinatione; de qua securius fere tacetur (quamquam omnino tacere non liceat) quam disseritur. Jam, quum viveret S. Augustinus, nonnulli, hujus sanctissimi scriptoris verba de hoc christiano dogmate perperam interpretati, alii in errorem deciderant, alii in exprobrationem ea converterant; adeo ut ille ipsemet coactus fuerit ostendere neque prædestinationem officere libero arbitrio, neque liberum arbitrium obstare quin sit prædestinatio. Verumtamen repullulavit postmodum non semel prædestinatianorum error; qui et renovatus est sæculo IX a Gothescalco. Erat autem hic domo Germanus vel Alemannus, et a teneris in Augiensi apud Alemannos monasterio traditur educatus fuisse. Inde adolescens ad Orbacense monasterium in agro Suessionensi translatus, quum ingenio ad studia theologica aptissimus videretur, auctore Bavone abbate, iisdem strenuam operam navavit et diu noctuque sanctorum Patrum et præsertim S. Augustini scripta manibus versavit, quemadmodum Sirmundus, [Opp. Omnia, tom. I, pag. 1292.] Mabillonius [Acta SS. Ordinis S. Benedicti, sæc. IV, part. II, præf. num. 139.] , cardinalis de Noris [Historiæ Gothescalcanæ synopsis, apud Ziegelbauer, Historia Litter. Ordinis S. Bened. tom. III, pag. 105.] , Dumesnil [Doctrina et disciplina ecclesiæ, tom. III, lib. XXXVII, ad an. 847, pag. 714 et seqq.] aliique perhibent.
[31] [in concilio Moguntino et Carisiacensi damnatur;] Interea temporis Italiam vel peregrinationis vel doctrinæ christianæ annuntiandæ causa perlustravit. Ex quo itinere anno 848 jam ad monasterium revertebatur, quum ab Eberardo comite, Lotharii imperatoris fideli, hospitio receptus, ibi multa minus recta publice et privatim de prædestinatione docere visus est. Quibus auditis, Rabanus, præclarus archiepiscopus Moguntinus, ad Eberardum scripsit: De cætero quoque, quia divulgatum in istis partibus constat, quemdam sciolum, nomine Gothescalcum, apud vos manere, qui dogmatizat, quod prædestinatio Dei omnem hominem ita constringat, ut, etiam si quis velit salvus fieri, et pro hoc fide recta atque bonis operibus certet, ut ad vitam æternam per Dei gratiam veniat; frustra et incassum laboret, si non est prædestinatus ad vitam: quasi Deus prædestinatione sua cogat hominem interire, qui auctor est salutis nostræ, non perditionis. Et jam hinc multos in desperationem suimet hæc secta perduxit, ita ut dicant: “Quid mihi necesse est pro salute mea et vita æterna laborare? quia si bonum fecero, et prædestinatus ad vitam non sum, nihil mihi prodest: si autem malum egero, nihil mihi obest: quia prædestinatio Dei me facit ad vitam æternam pervenire [Rabanus Maurus, Opp. Omnia, tom. VI, col. 1554, edit. Migne.] .” Dein quam vehementer cum doctrina catholica hujusmodi deliramenta pugnent ex libris S. Augustini luculente ostendit Rabanus. Neque diutius in Eberardi ædibus commorari licuit Gothescalco; qui, peragratis pluribus Germaniæ provinciis, tandem venit Moguntiam. Verum non quievit Rabanus, nisi prius hoc monstrum in sua diœcesi opprimeret. Statim itaque (anno 848) synodum coegit, a quo Gothescalcus, libellum sui erroris porrigens, ait Hincmarus Rhemensis, damnatus, cum litteris synodalibus ad Remorum metropolim est remissus [Ibid. col. 84.] . Res cum ita sese haberent, Hincmarus et Prudentius Trecensis Joanni Scoto, alias Erigenæ, ut Gothescalci placita docto opere refellerent auctores fuere [Ecclesia Lugdunensis, de Tribus epistolis, cap. CXXI, col. 1054.] . Ast minus prospere Scoto suum tentamen successit, atque ipse, quum, auctoritate SS. Scripturæ et SS. Patrum neglecta, nimis propriis cogitatis indulgeret, in errores non paucos eosque horrendos incidit; quorum præcipuos Florus, ecclesiæ Lugdunensis diaconus [Ap. Migne, Patrologia, tom. CXIX, col. 102.] , simul ac Prudentius Trecensis [Labbe, Collectio Conciliorum, tom. VIII, col. 56 et seqq.] refutandos susceperunt. Sed in dies magis fervebat controversia, neque pauci in Gothescalci ibant sententiam. Cui malo ut mederetur, Hincmarus, cum aliis pluribus episcopis dogmata Gothescalci, utpote catholicæ doctrinæ minus consentanea, duobus synodis Carisiacensibus annorum 849 et 853 rejicienda esse decreverunt [Hincmarus, op. cit. col. 84.] .
[32] [sed his oppositi fuere canones concilii Valentini III,] Quæ castigatio pluribus Galliarum episcopis, iis præsertim quibus Hincmarus minus erat acceptus, vel qui ad prædestinationis dogma enucleandum aliam loquendi rationem adhibebant, non parum displicuit. Præterea, quamvis Gothescalcus omnibus episcopis, utpote vir audax et imprudens, minus esset gratus, non ita tamen ejus doctrina. Etenim episcopi Galli unanimi voce doctrinam Gothescalci, prout a Rabano erat exposita, rejiciebant; sed non pauci opinabantur eam in perversum sensum a Rabano, Hincmaro aliisque torqueri: atque hanc sententiam sectabantur præter S. Remigium Wenilo Senonensis, Ebbo Gratianopolitanus, Prudentius Trecensis aliique complures: quibus sese adjunxerunt temporibus recentioribus cardinalis de Noris [Histor. Gothescalciana, apud Ziegelbauer, tom. III, pag. 105.] , Roncaglia et Mansi [Hist. eccles. Natalis Alexandri cum animadver. et notis Roncaglia et Mansi, tom. VI, pag. 376 et seqq. Edit. Venet. 1778.] . Hinc factum est ut in concilio Valentino anni 855, quod, præsidibus S. Remigio Lugdunensi, Agilmaro Viennensi et Rotlando Arelatensi, ad causam episcopi hujus urbis examinandam coactum fuerat, ediderint Patres nonnullos canones, quibus præcipuos Scoti et Gothescalci errores percuterent; simul vim decretorum Carisiacensium anni 853 minuentes. Quod ut perspectum sit lectori, satis erit inter se conferre canonem I Carisiacensem et Valentinum II, Carisiacensem II et Valentinum III, Carisiacensem III et Valentinos IV et V, et demum Carisiacensem IV et Valentinum VI.
[33] [qui potius Ebboni Gratianopolitano quam S. Remigio tribuendi sunt.] Præter hos dogmaticos canones Patres Valentini alios septemdecim disciplinares ediderunt, quibus cautum fuit ut episcopi et presbyteri munere suo fungerentur, laici vero a perjurio, duello et bonis ecclesiæ auferendis abstinerent. Quis horum omnium fuerit auctor, multum disputatur: alii S. Remigium, alii Ebbonem Gratianopolitanum dixerunt. Verum cum pauca, eaque minus liquida de hac re nobis reliquerint scriptores veteres, lis obscura est. Qui S. Remigium proponunt, hoc præsertim nituntur, quod ipse primus Acta concilii subscripsit, primam inter metropolitanos sedem tenens. Qui Ebbonem auctorem canonum fuisse autumant, eum ab Hincmaro in prima ad Carolum Calv umregem epistola non obscure indicari contendunt. Hincmari verba sunt hæc: Et idcirco discredimus ista capitula ab eo confecta, quia, prætermissis aliorum consacerdotum nominibus, solius Ebbonis nomen cum archiepiscopis est ibidem jactanter, ut quibusdam videtur, expressum. Et quod quam maxime in hoc ipse collaboraverit, quasi e regione sit sensum, ut etiam cum archiepiscopis, major cæteris, et doctior in sententia fuerit [Flodoardus, Hist. eccl. Remensis, lib. III, col. 185, ed. Migne.] . Quæ cum scriberet Hincmarus, præ oculis habebat præfationem Actorum concilii Valentini III; ubi, prætermissis aliis episcopis, unus Ebbo fertur ad canones condendos, præsidibus tribus archiepiscopis, quam maxime collaborasse [Sirmondus, Concilia Galliæ, tom. III, pag. 96.] .
[34] [Hi tamen fere ex integro approbati fuere in synodo Lingonensi,] Erant itaque res taliter compositæ, quando episcopi regnorum Neustriæ, Lotharïngiæ et, Provinciæ (anno 859) ad concilium apud Saponarias, quæ villa quarto a Tullo Leucorum milliario distabat, coacti fuere. Huc S. Remigius cum Agilmaro Viennensi, Ebbone Gratianopolitano et aliis episcopis regni Caroli, regis Provinciæ, sese contulerunt. Sed in itinere, nondum finibus provinciæ Lugdunensis egressi, concilium in suburbio Lingonensi in monasterio SS. Tergimenorum Speusippi, Eleusippi et Meleusippi, die XIII kalendas junii anni 859, id est, paucis diebus antequam synodus apud Saponarias incoharetur, inter se celebrarunt, atque canones sedecim condiderunt. Horum sex priores non nisi renovatio fuerunt sex priorum canonum Valentinorum; ita tamen ut ex canone IV deleta fuerint verba, Patres Carisiacenses culpantia, et ut finis verba, non tamen sensus, mutata fuerint. Dein statutum fuit a regibus petendum esse ut concilia episcoporum per singulas quasque provincias saltem semel per annos singulos celebrarentur, et ut in eorum quoque palatiis semel intra biennium generalis episcoporum conventus ageretur. Præterea præceptum ut hi, qui vel episcopi vel sacerdotes ordinandi essent, secundum ordinem ecclesiasticum et institutionem sanctorum Patrum ordinarentur, et ut congregationes canonicorum, et monachorum, ac sanctimonialium, secundum canonicam institutionem a propriis episcopis visitarentur, ibique omnia rite disponerentur: vel etiam ut scholæ Sanctarum Scripturarum et humanæ quoque litteraturæ undique constituerentur: item ut ecclesiæ sarcirentur et restaurarentur. Commendatum quoque episcopis et regibus ut unicuique congregationi Deo vacantium suæ professionis liceret habere prælatos: et ut de rebus Deo sacratis saltem nonæ et decimæ ecclesiis, quibus jure debebantur, fideliter ab iis a quibus retinebantur ministrarentur: post hæc ut hospitalia, ab omni usu et libitu humanæ temeritatis absoluta, in eos usus quibus sunt constituta restaurarentur, et ut justitiæ miserorum absque personarum acceptione perficerentur: tandem ut raptores, et adulteri, vel rapaces coercerentur [Labbe, tom. VIII, col. 673 et seqq. 690 et seqq.] .
[35] [præside S. Remigio, celebrata;] S. Remigium concilio Lingonensi præfuis se nemo jure merito negabit. Solus enim ex episcopis, ibi congregatis, erat metropolitanus: dein primus in inscriptione synodicorum decretorum nominatur, atque donationi, a Jona Æduensi ecclesiæ suæ factæ, omnes alii patres post eum subscripserunt [Ibid. loc. cit.] . Adde quod in regno Caroli, regis Provinciæ, cujus erat summus capellanus, de jure ubique primas tenebat. Tandem ipse canones Lingonenses biduo, postquam eos legisset in concilio apud Saponarias, Carolo Calvo obtulit [Opera Hincmari, epist. ad Carolum regem, tom. I, col. 63 et 66, edit. Migne.] . Atque hæc sunt ex quibus nobis abunde constat S. Remigium patribus Lingonensibus præfuisse præsidem. Neque confundendum est hoc concilium Lingonense cum alio, quod in eadem civitate, in eodem monasterio, eodemque anno, sed kalendis maji celebratum fuit, quodque dumtaxat ex diplomate donationis, a Jona, Æduensi [Gallia Christiana, tom. IV, col. 364.] episcopo, suæ ecclesiæ factæ, nobis notum est. Ad hoc convenerunt, quinque episcopi, unus chorepiscopus, et unus abbas ex regno Provinciæ; quibus etiam præfuit S. Remigius [Labbe, tom. VIII, col. 674.] .
[36] [nec contrarii sunt Carisiacensibus] Prima itaque specie videntur in his multa acta fuisse contra patrum Carisiacensium sententiam. Verum tamen, si res penitius inspiciantur, canones Carisiacenses I, II, III et IV, canonibus Lingonensibus, a Nicolao I (ut ajunt) probatis [Epistola IX ad Egilonem Senonensem, opp. tom. II, col. 70; Annales Bertiniani, ap. D. Bouquet, tom. VII, pag. 75.] , nullatenus esse contrarios optime ostendit Petavius: qui tamen jure merito annotat S. Remigium ejusque asseclas aliquid humani esse passos, quando canones Carisiacenses erroneos dixerunt. Quin etiam non defuere qui eos in hoc negotio ab ecclesiæ doctrina decessisse contenderint, quod (negantes nullum fuisse vel futurum esse, uti in canone IV Carisiacensi habetur, pro quo passus non fuerit Christus Dominus, licet non omnes passionis ejus mysterio redimantur), dixerunt canone IV Valentino eos in errore versari qui etiam pro illis impiis, qui a mundi exordio usque ad passionem Domini in sua impietate mortui æterna damnatione puniti sunt, effusum sanguinem Christi definiant. Quem nodum solvens Petavius ait: Verum, ut ex iis colligitur, quæ hucusque de Augustini sententia deque discipulorum ejus ac doctrinæ fautorum interpretatione diximus, egregie inter se illa congruunt, ut et Deus antecedenti voluntate, non tamen absoluta, velit omnes fieri salvos: et pro omnibus, quantum in se est, hoc est ad omnium utilitatem et redemptionem, mortis et cruciatus sui merita Christus impenderit: ceterum absoluto decreto nonnullos ad salutem destinaverit, ex gratuito beneficio vindicatos a massæ corruptione: ceteros vitio suo et malæ voluntatis merito, qui quidem uti illa potuerunt, sempiternis suppliciis adjudicarit [Petavius, de Theologicis dogmatibus, de Incarnatione, lib. XIII, cap. 9.] . Petavio consonat, quamvis alio utatur argumento Natalis Alexander, dicens: Id voluerunt unum Valentinæ synodi patres Christum non pro illis mortuum esse, qui a mundi exordio usque ad passionem Domini in sua impietate mortui, æterna damnatione puniti sunt, ut scilicet eos ex inferno eriperet, sicut patres ex limbo [Hist. eccles. tom. VI, sæc. IX, diss. V, § II, pag. 374.] . Atque ex his satis constat ecclesiam Lugdunensem orthodoxe de prædestinatione sensisse. Neque minus erraret qui diceret ecclesiam Lugdunensem Gothescalci circa liberum arbitrium erroribus suffragatam fuisse; nam adeo ab his abhorrebat ut animum ad credendum inducere non potuerit Gothescalcum tam infanda dogmata unquam propugnasse: Additur, inquit, in illa epistola, dixisse illum miserabilem monachum, quod, postquam primus homo libero arbitrio cecidit, nemo nostrum ad bene agendum, sed tantum ad male agendum libero potest uti arbitrio; quod est utique non solum mirabile et inauditum, sed quantum nobis videtur etiam incredibile, ut homo, inter fideles et a fidelibus nutritus et eruditus, et in ecclesiasticorum patrum scriptis non parum exercitatus, hoc dicere vel sentire potuerit, quod post primi hominis lapsum, nemo etiam fidelium ad bene agendum libero possit uti arbitrio, sed tantum ad male agendum: tamquam in nobis non sit liberum arbitrium nisi ad malum; ad bonum autem sola in nobis Dei gratia absque libero arbitrio operetur. Si enim dixisset generaliter: “Nemo hominum,” et addidisset: “Sine Dei gratia,” et ita subjungeret: “Libero bene uti potest arbitrio,” esset catholicus sensus, et catholica omnino assertio. Cum autem dixisse arguatur, quod nemo nostrum, id est fidelium, nisi tantum modo ad male agendum libero uti possit arbitrio, quid aliud tali dicto, et tali novitatis præsumptione asseritur, nisi quod humanæ mentis arbitrium, quod ante peccatum ad verum bonum amandum, et desiderandum, et fruendum erat liberum: ita, primo homine peccante, vitiatum sit et perierit, ut deinceps tantummodo ad malum remanserit in homine liberum arbitrium, ad bonum vero agendum sive habendum, nullum sit hominis liberum arbitrium, sed tantum divinæ gratiæ bonum. Quod genus erroris, nec apud hæreticos, nec apud quemquam catholicum nos cognovisse vel audisse meminimus: ita ut etiam de isto hoc nobis, ut jam diximus, incredibile videatur [Lib. de tribus epistolis, cap. XXI, apud Migne, Patrol. tom. CXXII, col. 1022.] .
§ VII. Concilium Tullense I apud Saponarias. Nova disputatio de prædestinatione. Causæ Wenilonis Senonensis et episcoporum Armoricæ.
[In concilio ad Saponarias controversia de prædestinatione,] Anni 859 mense junio, Carolus Calvus, rex Franciæ, ejusque nepotes, Lotharius et Carolus, reges Lotharingiæ et Provinciæ, cum archiepiscopis octo et episcopis triginta duobus suarum ditionum ad Saponarias villam convenerunt [Ann. Bertin. ad an. 859. ap. Bouquet, tom. VII, pag. 75; Labbe, tom. VIII, col. 675 et seqq.] . In hac synodo, cui S. Remigius Lugdunensis (uti inferius ostendetur) præfuit, patres, doctrinas de prædestinatione, quæ tunc temporis per Galliam spargebantur, pro munere suo perpendentes, in diversas abiisse sententias legimus. Canones Lingonenses proposuit ibidem approbandos S. Remigius; sed nonnulli ex episcopis, qui partes Hincmari sequebantur, motus suscitarunt; qui motus ab eodem venerabili archiepiscopo Remigio Lugdunensium, ait Hincmarus, sunt modeste compositi: eo venerabiliter perorante, ut, si quorumcumque nostrorum sensus ab eisdem prolatis capitulis in aliquo dissentiendo se commoveret, ad proxime futuram synodum catholicorum libros doctorum quique deferre curemus, et sicut melius secundum catholicam et apostolicam doctrinam in commune inveniremus, de cætero omnes unanimiter teneamus [Hincmarus, de Prædestinatione epist. ad regem, col. 66.] .
[39] [uti et plures aliæ, agitatu:] Ast unanimi ore auctores fuere iidem patres ut concordia fratres Ludovicum Germaniæ inter et Carolum Franciæ reges reformaretur: ut episcopi mutuo consilio et auxilio se adjuvarent et synodos frequentarent: ut ad bonum ecclesiæ et regni uterque Carolus et Lotharius inter se semper essent conjuncti: ut non diutius Tortoldus Bajocensem et Ascarius Lingonensem sedem episcopalem, posthabitis sacris canonibus, occupare sinerentur. Dein, num ad normam sacrorum canonum creatus esset Atto Virdunensis episcopus, in futura synodo examen dilatum fuit. Præterea rogaverunt Rodulfum, Bituricensem archiepiscopum, per crucem et Christi sanguinem, ut privilegium monasterii sancti Benedicti ad Ligerim, quod annuente rege (Carolo Calvo) firmaverant, quodque idem Rodulfus subscripserat, qui præfatam abbatiam irregulariter retinebat, ratum et inconvulsum servare studerent. At etiam statutum fuit ut pro episcopis concilio præsentibus per eorum vitam et post mortem preces et missæ sacrificia Deo offerrentur. Tandem, præter alia nonnulla minoris ponderis, quæ ad nos non pervenerunt, agitatæ fuere causæ Wenilonis, Senonensis archiepiscopi, et episcoporum Britonum [Labbe, tom. VIII, col. 675 et seqq.] .
[40] [audiuntur quoque Caroli Calvi de Wenilone querelæ] Etenim multum et non immerito Carolus Calvus, oblato criminum libello, conquerebatur de Wenilone; qui, quum Ludovicus, Germaniæ rex, ad Neustriam anno 858 in potestatem suam redigendam, intra fines fratris sui Caroli Calvi tulisset bellum, solus inter omnes episcopos regni Caroli, cui fidelitatem sacramento promiserat, partes Ludovici secutus erat. Atque eo magis erat reprehendendus, quod divisionem Franciæ inter filios Ludovici Pii nuper factam, sicut et alii qui ibi adfuerant episcopi, Carolo fratribusque ejus proprio manu juraverat: pacem etiam et mutuum adjutorium inter Carolum et præfatum Ludovicum Wenilo sacramento firmaverat: adde quod ille idem plaudentibus clero et populo, Carolum in regem unxerat [Labbe, tom. VIII, col. 679 et seq.] . Quapropter ut contra Wenilonem pronuntiaretur sententia, causam ad concilium detulit Carolus et elegit hujus terminandæ querelæ judices Remigium et Wenilonem Rotomagensium et Herardum Turonum, et Rodulfum Biturigum episcopos, cæteris eorum judicium suo consensu approbaturis. Verum S. Remigius et alii archiepiscopi et episcopi concilii Tullensis I, ne quid in tanto negotio præter sacros canones fieret, ad Wenilonem literas dederunt, ei mandantes ut, a tempore quo literas has acceperit, post diem XXX, quocumque evocatus fuerit, ita canonice instructus occurrat, ut defensionis tempore ac loco accepto, si conscientiæ confidit, suffragante veritate, probabilitero objecta dissolvat: sin autem in defensione defecerit, sententias a majoribus institutas excipiat [Labbe, tom. VIII, col 682 et seq.] . Præterea Herardus Turonensis, legatione a patribus Tullensibus accepta, eum per Robertum, episcopum Cenomanensem, suum procuratorem, quo regiam dignationem sibi acceptabilem, sicut ei et omni ejus expedit gregi, satisfaciendo, humiliterque ipsius hilaritatis clementiam impetrando acquirere procuraret obnixe flagitavit [Ibid. col. 694 et seq.] . Quibus consiliis annuens Wenilo absque audientia episcoporum Karlo regi reconciliatur [Annales Bertiniani ad annum 859.] .
[41] [et declarantur episcopi Armoricæ Turonensi metropolitano subjecti:] Neque S. Remigium aliosque patres concilii Tullensis I miser Armoricæ status fugit. Ibi enim Salomon, occiso rege Erispoo, fratris Nomenoji filio, summam rerum contra fidem Carolo Calvo datam occupaverat: atque Armoricæ ecclesias non Turonensi archiepiscopo, sed Dolensi episcopo, ad Nomenoji institutum [Morice, Mémoires pour servir de preuves à l'histoire de Bretagne, tom. I, pag. 288.] , subjectas esse decreverat, quamvis per Honorii papæ decretum Armoricani ad Turonensem metropolim spectarent [Notitia provinciarum et civitatum Galliæ, ap. Guerard, Essai sur le système des divisions territoriales de la Gaule, pag. 15.] , et a patribus concilii Turonensis anni 568, (cui plures Armoricæ episcopi interfuerant), fuisset prohibitum, ne quis Britannum aut Romanum in Armorica, sine metropolitani aut comprovincialium voluntate vel literis, episcopum ordinare præsumeret [Labbe, tom. V, col. 654.] . Quod postremum decretum partim propositum adversus consuetudinem Britannorum et Scolorum seu Hibernorum ordinandi episcopos absque titulo, partim adversus obtrectatores sedis Turonensis. Quod jurgium in hoc consistebat quod Britanni, qui non singuli, sed catervatim cum suis episcopis in Armoricam devenerant et numero majores erant quam pristini incolæ, contendebant suorum episcoporum auctoritatem suaque instituta præratere; contra archiepiscopus Turonensis aliique Galli episcopi suam potestatem mansisse integram et nihil esse passam ab exterorum adventu: ita ut fere quæreretur utra potior esset jurisdictio, personalis an territorialis. Quam litem post conversionem Anglo-Saxonum adversus episcopos Britannos et post Bulgarorum conversionem adversus episcopos Byzantinos diversimode diremerat Romana sedes. Porro, cum Armorica intra Caroli Calvi ditionem jaceret ac proin in eam per illius temporis disciplinam concilium Tullense, utpote nationale, jurisdictione polleret, S. Remigius, simul ac alii archiepiscopi et episcopi, in synodo coacti, episcopis Fastcario seu Festiniano Dolensi, Wernario Redonensi, Garurbrio, quem aliqui Briocensem dicunt, Felici Corisopitensi vel Cornubiensi, epistola synodica data, in memoriam revocant quam reverentiam archiepiscopo Turonensi Herardo debeant, eis, nisi resipiscant, canonicam sententiam minitantes: dein episcopos Armoricæ rogabant S. Remigius ejusque socii ut Salomonem ad meliora consilia sectanda hortarentur [Labbe, tom. VII, col. 693 et seq.] . Verum Tullensibus patribus res non successit, neque liti ipsi pontifices nisi post longum tempus finem imponere potuere.
[42] [quæ omnia præside S. Remigio facta sunt.] Atque hæc fuere præcipua concilii Tullensis I capita. Restat ut ostendamus S. Remigium Lugdunensem Tullensi I præfuisse synodo. Id quidem, quamvis a nullo, quem novi, auctore coævo apertis dicatur verbis, tamen ex ipsius concilii Actis et ex Hincmari verbis abunde colligitur. In Actis enim concilii altera epistola ad Wenilonem inscriptionem hanc habet: Dilecto et venerabili Weniloni, Senonum metropolitano, Remigius, Lugdunensium metropolitanus episcopus, Guntharius, Agrippinensium metropolitanus episcopus, Hincmarus, Rhemorum metropolitanus episcopus, etc., etc. [Ibid. col. 681.] . Altera vero ad episcopos Britones: Synodus universalis ex Gallia et Germania in suburbio Tullensi, villa Saponarias, Remigius Lugdunensium, Wenilo Rothomagensium, Herardus Turonum, Rodolfus Biturigum, etc., etc. [Ibid. col. 685.] . Præterea in epistola ad Wenilonem legitur: Elegit autem (Carolus rex) terminandæ querelæ judices me Remigium, et Wenilonem Rotomagensium, et Herardum Turonum et Rodulfum Biturigum episcopos, cæteris nostrum judicium suo consensu approbaturis [Ibid. col. 682.] . Huc quoque non parum faciunt verba Hincmari; qui, ad Carolum scribens quomodo multi episcopi capitula Lingonensia in concilio ad Saponarias susurrationibus et sibilis explodissent, addit: Unde nostrorum quidam, fidei christianæ zelo succensi, aliqua synodo voluere suggerere: sed motus nostri ab eodem venerabili archiepiscopo Remigio Lugdunensium sunt modeste compositi: eo venerabiliter perorante, ut, si quorum eumque nostrorum sensus ab eisdem prolatis capitulis etc. Adde quod S. Remigius, utpote Caroli, regis Provinciæ, sacri palatii summus capellanus, in omnibus gentilibus episcoporum cœtibus primas tenebat. Quæ omnia, si forsan non seorsim, certe in universum, sane indicant concilio Tullensi I ad Saponarias præfuisse S. Remigium Lugdunensem [Hincmarus, de Prædestinatione Dei et libero arbitrio, posterior dissertatio, cap. 1, ap. Migne, Patrologia, tom. CXXV, col. 66.] .
§ VIII. Concilium Tullense II apud Tusiacum. Finis litis de prædestinatione. Non propugnavit S. Remigius pravas doctrinas.
[Etsi dubii sint nonnulli canones Tusiacenses,] Concilium, quod in synodo ad Saponarias celebrandum indixerat, S. Remigius, in territorii Tullensis villa, nomine Tusiaco, die 23 novembris anno 860 coactum fuit. Huc convenerunt archiepiscopi et episcopi bene multi quatuordecim provintiarum, Lugdunensium videlicet, Rothomagensium, Turonensium, Senonum, Viennensium, Arelatensium, Vesontionum, Moguntinensium, Agrippinensium, Trevirorum, Rhemorum, Bituricensium, Burdigalensium et Narbonensium [Labbe, tom. VIII, col. 702 et 707.] , atque adversus rerum sacrarum pervasores, necnon adversus virgines aut viduas Deo sacratas, quæ adulteratæ fuerant, earumque corruptores, vel etiam adversus perjuros, falsos testes, aliosque malefactores pœnas canonicas decreverunt. Dein clericos et monachos non paucos qui, Normannis omnia susdeque vertentibus, a statu suo defecerant, ad pristinam conditionem reverti concilii patres jusserunt. Quibus ordinationibus subscripserunt præter S. Remigium Lugdunensem, archiepiscopi undecim et episcopi quadraginta quinque [Hincmari Laudunensis opera, Epistola ad Hincmarum Rhemensem VIII, ap. Migne, Patrologia, tom. CXXIV, col. 1040.] . Verumtamen hos canones ab Hincmaro Laudunensi, qui eos multum extollit [Labbe, tom. VIII, col. 1573 et seq.] , fuisse confictos non spernendis argumentis ostendere conatur Hincmarus Rhemensis.
[44] [certum tamen est ibi præter plura alia fuisse finitam litem de prædestinatione.] Ast citra dubium est patres Tusiacenses, antequam ad suas ecclesias reverterentur, non tantum antiqua monasterii S. Martini Turonensis privilegia, quorum tabulæ publicæ per temporum iniquitatem erant deperditæ, renovasse [De la Lande, Supplementum ad concilia Galliæ, pag. 164 et seq.; Labbe, tom. VIII, col. 705 et seq.] , sed etiam synodicam epistolam, ab Hincmaro Rhemensi exaratam, omnibus Dei fidelibus, et sanctæ ecclesiæ filiis, ad quos hæc divinæ constitutionis notitia potuerit pervenire, dedisse: in cujus priore parte docent a Deo omnia, quæ in cælo et in terra sunt, fuisse creata, omnemque hominem ad Dei imaginem factum libero frui arbitrio, atque pro eo Christum, ne ullus a salute æterna esset exclusus, fudisse suum sanguinem: in secunda vero parte pro omnium oculis ponitur quantum sit peccatum injusta bonorum ecclesiæ vel pauperum occupatio [Ibid. col. 707.] . Atque concilium apud Tusiacum maxime fuisse Gallicanæ ecclesiæ utile evidens est: nam ibi episcopi, qui cum Hincmaro Rhemensi capitulis Carisiacensibus, non secus ac ii qui cum S. Remigio Lugdunensi et Ebbone Gratianopolitano Valentinis vel Lingonensibus capitulis subscripserant, in unam eamdemque sententiam iverunt, neque postea de prædestinatione disceptatum fuit. Sed forsan aliquis quæret quomodo viri doctrina et virtute vere præstantes, cum tanta acrimonia, per plures annos, et nonnumquam cum dispendio caritatis, inter se hujusmodi litem moverint. In simile negotium quoque incidit Mabillonius, disputans num reapse minus catholice locuti essent Paschasius Ratbertus [Acta Sanctorum Ordinis S. Benedicti, sæc. IV, præfat. num. 55.] , Amalarius [Ibid. num. 70.] , Heribaldus Antissiodorensis [Ibid. num 72.] , Rabanus Maurus [Ibid. num 77.] aliique; qui, quamvis optime de re catholica meruissent, nihilominus ob scripta de Eucharistia, quasi de hoc SS. Sacramento errores admisissent, multas easque magnas molestias passi sunt. Accipe, lector, Mabillonii [Præf. ad sæc. IV, num. 51; cfr Analecta Pontificia, Dissertatio, cui titulus: Hincmar et le Concile de Valence dans l'affaire de Godescale, annee 1863, col. 541.] , quæ et nostra est, explicationem: Sæpe contingit, ait, in re litteraria, ut, nova et inusitata quæstione exorta, commoveantur studiosorum animi et in varias factiones scindantur, non tam scientiarum varietate distincti, quam discrimine vocum, quæ litis materiam ferventioribus subministrant. Id vero advertere licet in negotio religionis, ubi suspecta sunt, et merito quidem, ipsa etiam nova et inaudita vocabula, quæ contentiones in ecclesia generare solent.
§ IX. Opuscula S. Remigio Lugdunensi perperam tributa.
[Non sunt S. Remigii libri adversus Scotum aut Commentarii in S. Pau lum.] Postquam autem de S. Remigii gestis in causa prædestinatiana diximus, veniendum videtur ad examen opusculorum, quorum auctor fuisse perhibetur et quæ pleraque ad hoc negotium pertinent. Primo loco veniunt libri, qui olim quidem adscripti fuerunt S. Remigio, sed nunc ei passim abjudicantur. Haud defuere itaque qui Librum adversus Joannis Scoti Erigenæ erroneas definitiones S. Remigio adscripserint. Ast hoc placitum vix cuiquam adhuc arridet: tum quoniam mss. codices Corbejensis [Ceillier, Hist. des auteurs ecclés. tom. IX, pag. 241.] et Cartusianus [Opera S. Aviti, Notæ Sirmondi, apud Migne, tom. LIX, col. 299 et seq.] Flori, diaconi Lugdunensis, nomen præferunt, tum quia Matthæus Westmonasteriensis dixit: Scripsit contra eum (Joannem Scotum) Florus quidam, … qui et ejus opera depravanda damnavit [Opera Flori, ap. Migne, Patrol. tom. CXIX. col. 101.] . Haud scio an hæc confirmentur, quod mss. codices, magis probati editoribus Bibliothecæ Maximæ [Annales Benedictini, tom. III, pag. 23.] , Riveto [Hist. litteraire de France, tom. V, pag. 229] , Ceillier [Hist. des auteurs etc. tom. IX pag. 239.] , Coloniæ [Commentarii in Evangelia, Comment. in Joannem, cap. XII, num. 32, edit. Mogunt. 1624.] aliisque, incipiunt ab his verbis: Venerunt ad nos, id est ad ecclesiam Lugdunensem, cujusdam vaniloqui et garruli hominis scripta etc. [Liber adversus Joannem Scotum, Opp. Flori, col. 102 et seq.] . Sane nemo aptior ad scribendum Lugdunensis ecclesiæ nomine quam Florus. Quocirca tanto minus inanis illa conjectura est, quod ille sæpius aut aliorum nomine aut pro aliorum defensione stylum strinxit et exercuit. Verumtamen nihil definire licet, quoniam illa verba: Id est, ad ecclesiam Lugdunensem soli editores aut nescio qui librarii ex proprio delectu primum inseruisse videntur. Et sane hæc interjecta dictio aspera est et, quamquam aliis libris, de quibus mox dicemus, etiam inserta est, insolens dicenda est potius quam simplex et in promptu posita. Sed hoc certum, librum adversus Erigenam numquam a S. Remigio fuisse scriptum. Non minori errore Usserius et Maldonatus [Commentarii in Evangelia, Comment. in Joannem, cap. XII, num. 32.] attribuerunt eidem S. Remigio Lugdunensi commentarios in epistolas S. Pauli. Horum quoque genuinus auctor jam pridem innotuit. Remigius aliquis fuit, sed monachus Antissiodorensis, non Lugdunensis episcopus. Nam, quamvis plures mss. codices, a Montfauconio recensiti [Bibliotheca Mss. tom. I, pag. 218, 228 et 443; tom II, pag. 744; Diarium Italicum, pag. 372.] , indicent, non addita patria, Remigium qualemcumque, duo tamen, Casinensis scilicet et Sangermanensis, habent eum fuisse Antissiodorensem monachum [Bibl. Mss. tom. I, pag. 217, tom. II, pag. 1187.] .
[46] [Ejus item non sunt de Tribus epistolis liber.] Minus manifesta est controversia, quæ inter eruditos exstitit, an S. Remigius fuerit auctor trium aliorum operum. Quorum primo titulus est: De tribus epistolis liber; secundo: Libellus de tenenda immobiliter Scripturæ veritate et sanctorum orthodoxorum patrum auctoritate fideliter sectanda; tertio demum: Absolutio cujusdam quæstionis de generali per Adam damnatione omnium et speciali per Christum ex eadem ereptione electorum. Usserius quidem, Mabillonius [Annales Benedictini, tom. III, pag. 36.] , Rivetus [Histoire littéraire de France, tom. V, pag. 451 et seqq.] , Ceillier [Histoire des auteurs ecclésiastiques, tom. IX, pag. 238 et seqq.] aliique [Cfr Migne, Patrol. tom. CXXV, col. 985.] affirmant duo priora opuscula S. Remigio esse adscribenda. De priore enim opusculo loquentes, dicunt in exordio libri ad tres epistolas legi: Quorumdam venerabilium virorum trium videlicet episcoporum ad “Ecclesiam nostram, id est Lugdunensem”, epistolæ perlatæ sunt; ex quibus duæ priores simpliciter et sinceriter de quadam profunda et perplexa quæstione, quæ jam per aliquot annos inter plures multa et varia disceptatione vel etiam contentione versatur, “de veritate scilicet divinæ præscientiæ et prædestinationis;” et quid ipsis videretur aperuisse et exposuisse videntur; et quid præfata ecclesia nostra, Deo inspirante atque auxiliante, de eadem re sentiat, ut eis vere et fideliter respondeatur, attentius flagitare et exigere noscuntur [De tribus epistolis liber, Præfatio, col. 985 et seq. edit. Migne.] . Quin quum una ex tribus epistolis ad B. Amulonem, Hincmari Rhemensis acerrimum propugnatorem et S. Remigii decessorem, brevi ante ejus obitum fuerit missa, et responsio Hincmaro valde esset injuriosa, existimarunt non pauci eam post obitum B. Amulonis, fuisse exaratam, ac proin S. Remigium in ea magnam habuisse partem. Quod argumentorum genus a Riveto aliisque, ubi de Floro agebatur, rejectum fuit; et Longuevallio [Histoire de l'Eglise Gallicane, tom. VIII, pag. 212, edit. Paris, 1826.] , Cellotio [Historia Gotheschalci, lib. III, cap. 16, pag. 204.] aliisque item non placuit. Etenim nullus scriptor sæculo XVI antiquior S. Remigium responsionis ad tres epistolas auctorem fuisse innuit: Hincmarus contra, quamvis S. Remigium canonibus Valentinis adhæsisse eosque Carolo regi porrexisse indubium haberet, nihilominus archiepiscopo Lugdunensi ejusque comprovincialibus abjudicavit hanc scriptiunculam. Nos pro certo, dicebat, in veritate sciat sancta fraternitas, pro nostra speciali injuria ista non dicimus, quia a fratribus nostris Remigio scilicet, venerabili archiepiscopo, et consacerdotibus provinciæ Lugdunensis, illud conscriptum nequaquam fuisse certissime scimus et credimus, qui omnes illi penes nos omnes ab ipsis annis juvenilibus cognoverunt, et scientiolam nostram ac conversationem sicut familiares familiariter didicerunt, et … qualiter ad summum sacerdotium simus … assumpti, sicut de domesticis ignorare non potuerunt: qualiter in regimine et vita et conversatione et scientia atque doctrina degamus, illis occultare nec volumus nec valemus. In quibus sicut in spiritalibus viris maximam de vobis habemus fiduciam, quorum et vitam religiosam, et doctrinam catholicam et ordinationem canonicam non ignoramus… Quis vero sit istorum capitulorum compositor, cui cogimur respondere, ipse se prodet… Operator tenebrosorum operum odit lucem, et non venit ad lucem ut non arguantur opera ejus. Et rursus: Sine nomine auctoris, quicumque fuerit, quidam delirus … capitula a nobis excerpta reprehendit et damnat [De prædestinatione, Dissertatio, cap. XXV, col. 385 et seqq. edit. Migne.] . Quam sententiam alte Hincmari menti fuisse impressam ex eo liquet quod, qui in sibi adversarios esset quam maxime acerbus, tamen cum S. Remigio commercium literarum habuit atque ejus sollicitudini commisit res maximi momenti. Audi Flodoardum: Scripsit … Remigio archipræsuli pro rebus sancti Remigii, in provincia Cisalpina conjacentibus, quas eidem committens, petit ut easdem in sua tuitione suscipiat; item de constitutione (ms. consuetudine) synodica propter ecclesiasticarum rerum pervasores et alia; item de causa præfati Lotharii regis, et de prædictis rebus eidem nonnulla scripta direxit; item, ad eumdem Remigium, et cæteros episcopos, domni papæ Nicolaï auctoritate in synodum apud Suessionem (anno 863) venire jussos, pro causa Vulsadi et collegarum ejus [Historia ecclesiæ Remensis, col. 202, edit. Migne.] : de qua causa inferius dicemus. Profecto occurrit illic denuo, singularis dictio: Ad ecclesiam nostram, id est Lugdunensem; sed quod eam non in codicibus mss. repererunt editores, eam aliis typis impressam voluerunt: quæ profecto temporibus Hincmari inserta nondum erat, quippe qui secus non ignorasset illorum librorum originem [Cfr Montagne, Tractatus de Gratia, cap. X, apud Migne, Cursus theol. tom. X, col. 192.] . Dein ille idem Hincmarus in Libro de Prædestinatione, quem exeunte anno 859 scripsit et Carolo Calvo dicavit, affirmavit unum eumdemque virum et canones Valentinos et responsionem ad tres epistolas scripsisse. Sed et in præfata synodo, ajebat, capitulis, quæ nobis dedistis, in quaternunculis unius consacerdotis nostri septem subjunctas invenimus, non veritate, sed nomine regulas: quia non fidei, sicut ibidem scriptum reperimus, regulæ, sed ad infidelitatem simplicibus protensa sunt retiacula: quæ verborum et sensuum consonantia ejusdem auctoris, cujus et capitula nostræ humilitati a vestra data sublimitate, fore creduntur. Quarum initium est: “Primo loco ponendum etc. [De prædestinatione dissertatio posterior, cap. XXXI, col. 297.] .” Jam vero vidimus (num. 54) auctorem canonum Valentinorum fuisse Ebbonem Gratianopolitanum; cujus metropolitanus non erat archiepiscopus Lugdunensis, sed Viennensis.
[47] [Libellus de veritate tenenda] Adscribunt deinde S. Remigio Mabillonius, Rivetus, Ceillier, aliique secundum opus, id est Libellum de veritate tenenda, quia capite II istius libri occurrunt sequentia verba: Hæc idcirco dicimus quia pervenit ad nos, id est, “ecclesiam Lugdunensem”, quædam schedula studio fidelium, et bonorum virorum, qui et suæ et aliorum salutis devote ac laudabiliter sollicitudinem gerunt, in nostram notitiam perlata, atque ut ad eam sedulo respondere deberemus attentius commendata [Libellus de tenenda immobiliter scripturæ veritate etc. col. 1083.] ; dein quia certum est hunc tractatum post Responsionem ad tres epistolas fuisse scriptum; nam capite XII legitur: Cum ergo hæ duæ opiniones in præfato (in parte quæ deest) libello (de tribus epistolis) de hac re propositæ et expositæ fuissent, subjunctum est valde utiliter et dictum: “Quolibet quis acquiescat modo, non est hæreticum, nisi contentione hæreticum fiat [Ibid. col. 1116.] .” Hoc utique opusculum S. Remigii episcopatu, id est post Carisiacense concilium anni 853 et ante Valentinum anni 855, fuit scriptum: nam in eo refelluntur prioris synodi canones, et silentio premuntur canones contra eos in posteriore lati. Verumtamen hoc quoque opusculum S. Remigio abjudicandum esse censemus: nam præter argumentum, quo ostendimus S. Remigium in Libro de tribus epistolis exarando non habuisse partem: accedit quod Hincmarus sese ipsum libellum de scrinio bonæ memoriæ Lotharii sine nomine auctoris suscepisse asserit [Epist. ad Carolum Calvum, Hincmari Opp. col. 51.] : unde videtur deducendum libellum de veritate tenenda in regno Lotharii, cujus Lugdunum non erat pars, fuisse concinnatum, ac proin nec ecclesiæ Lugdunensi, nec S. Remigio esse tribuendum.
[48] [et Liber de absolutione etc.] Opusculum tandem de absolutione cujusdam quæstionis de generali per Adam damnatione etc., cur a Riveto [Hist. littér. de France, tom. V, pag. 454.] et Ceilliero [Hist. génér. des auteurs ecclés. tom. IX, pag. 238.] S. Remigio tribuatur non video: nam per totum ejus decursum de ecclesia Lugdunensi, vel de S. Remigio, ne verbum quidem occurrit: neque ullus antiquus scriptor refert hoc ab eo fuisse scriptum. Ad gesta S. Remigii redimus.
§ X. Negotium Ebbonis Rhemensis; S. Remigii opera in restitutione presbyterorum depositorum. Concilium Suessionense III.
[Ebbo Rhemensis a sede sua semel et item dejicitur] Anno 866 celebrata fuit synodus Suessionensis III: in qua non exiguam habuit partem S. Remigius. Gravissima autem ibidem tractata fuerunt negotia, quorum exordia quasi jam senuerant. Anno scilicet 817 Ludovicus Pius, regno suo inter tres filios diviso, Aquitaniæ Pippinum, Bavariæ Ludovicum, Italiæ Lotharium reges constituerat: hunc etiam, utpote majorem natu, consortem imperii fecerat. Verum cum postea alterum matrimonium cum Juditha iniisset, atque ex ea filium nomine Carolum procreasset, ei terram Allamanicam et Rhætiam et partem aliquam Burgundiæ coram filiis suis Lothario et æquivoco suo Lodovico tradidit [Theganus, Vita Ludovici imperatoris, cap. XXXV, ap. Migne, Patrol. tom. CVI, col. 418.] : quæ nova partitio incredibilium calamitatum fuit origo et initium. Tres enim fratres Lotharius, Ludovicus et Pippinus Carolum fratrem suum quoque regem esse creatum adeo ægre tulere, ut a consilio patris sui e solio imperatorio deturbandi non abhorruerint. Tam nefandum facinus, ut justitiæ specie esset cohonestatum, bene multi Galliæ episcopi et optimates, per occultas Ebbonis Rhemensis archiepiscopi artes ad Lotharii partes tracti, statuerant in conventu Compendiensi ut imperatori Ludovico, quia ministerium sibi commissum negligenter tractaverat, et multa, quæ Deo et hominibus displicebant, fecerat et facere compulerat, vel fieri permiserat, et in multis nefandis consiliis Deum irritaverat, et sanctam ecclesiam scandalizaverat et novissime omnem populum sibi subjectum ad generalem interitum contraxerat, imperialem esse subtractam potestatem [Sirmondus, Concilia Galliæ, tom. II, pag. 561.] . Qua sententia lata, Ludovicus in monasterio Suessionensi S. Medardi ad perpetuo pœnitentiam agendam fuit relegatus [Ibid. loc. cit.] . Hæc contigerunt anno 833. Verum, anno sequenti, fortuna magis fausta usus est Ludovicus; atque approbantibus clero, optimatibus, populo ipsisque regibus Ludovico et Pippino, coronam imperatoriam in abbatia S. Dionysii prope Parisios iterum cinxit [Ibid. pag. 566.] . Quin episcopi, ne Ebbo sceleribus inultis abiret, eum in concilio apud Theodonisvillam anno 835 a sede Rhemensi dejicientes, decreverunt ut a ministerio recederet pontificali, et aliis orationum officiis et excubiis Domino serviendo eum sibi propitium faceret. Interea temporis, anno scilicet 840, imperatore Ludovico defuncto, Lotharius ab Italia in Franciam venit: cui Ebbo, qui tantas ob ejus causam perpessus erat contumelias, ad Wormaciam civitatem occurrit, eique Lotharius post aliquot dies sedem et diœcesim Rhemensem, (cujus nullus post depositionem Ejus sacratus fuerat episcopus), per edictum imperiale, approbantibus episcopis provinciæ aliisque, restituit. Ab hocce tempore usque ad annum 844, quo iterum deturbatus est nonnullos ad sacerdotium promovit Ebbo.
[50] [et, quos secundo archiepiscopus ordinavit sacerdotes, gradu suo privantur.] Verum hos ejus successor Hincmarus, utpote inter presbyteros spretis ecclesiæ legibus cooptatos, ex albo clericorum Rhemensium expunctos voluit. Ast, ne nimis propriis placitis adhærere videretur, coegit anno 853 concilium Suessionense II; ubi decretum fuit ut, quidquid in ordinationibus ecclesiasticis idem Ebbo post damnationem suam egerat, secundum traditionem apostolicæ sedis, ut in gestis pontificum legitur, præter sacrum baptisma, quod in nomine sanctæ Trinitatis perfectum est, irritum et vacuum haberetur: et ordinati ab eo in quamcumque terrarum partem profugi evagarentur vel vagati essent, … ecclesiasticis gradibus privati perpetuo haberentur [Ibid. tom. III, pag. 85.] .
[51] [Hos Nicolaus I papa præsertim per S. Remigium restitui curat.] Sed cum Wulfadus aliique sacerdotes dejecti ad Romanum pontificem de sententia lata semel atque iterum appellassent, Nicolaus papa ad Hincmarum Rhemensem scripsit: Fraternitatem tuam hortamur uti Wulfadum collegasque ipsius clementi animo et tranquilla studeat ad se magnanimitate vocare, depositaque omni funditus animositate, de restitutione ipsorum secum fraterne tractare, atque misericorditer consummare contendat. Laudabilius quippe judicavimus, ac coram Deo acceptius esse credidimus, si respectu divinitatis interrogata conscientia solus illorum restaurationem sine quavis ipse refragatione admiseris, quam si prius renitens, detecta tamen justitia, cum multis hanc postea fueris amplexatus. Jam vero si flecti ad hoc te munda conscientia non permittit, præcipimus fratres nostros Remigium Lugdunensem, Adonem Viennensem, Wenilomen Rothomagensem, una cum ceteris archiepiscopis et episcopis Galliarum et Neustriæ, quibus tamen possibilitas est, in idipsum cum beatitudine tua et suffraganeorum tuorum apud Suessionem urbem diœceseos tuæ convenire. Dein inferius: Porro scito nos fratri et coepiscopo nostro Remigio Lugdunensi antistiti præcepisse, ut te prius adiens nostras dilectioni tuæ litteras porrigat: et sic demum, si restitutioni præfatorum consentire solius tuæ auctoritatis ausu vereris, ad convocandum statutum sententia nostra jam designatum concilium epistolas nostras sibi delatas, quibus a nobis destinatæ sunt, mittere satagat. Neque dissimilia de S. Remigio scripsit idem Nicolaus papa ad Herardum, Turonensem episcopum [Sirmondus, Concilia Galliæ, tom. III, pag. 281 et seq.] . Verum Hincmarus existimavit a se non esse, inauditis episcopis, reintegrandos clericos, qui a sacerdotio exercendo in perpetuum fuerant prohibiti a patribus concilii Suessionensis II; quam sententiam approbarant concilium Bituricense et Romanus pontifex Benedictus. Quapropter Nicolaus coegit concilium Suessionense III; cui inter fuere septem archiepiscopi, quos inter S. Remigius Lugdunensis, et viginti octo episcopi. Accipe, lector, eorum judicium, quod, quin irritet sententiam anno 866 latam, indulgentiam in reos redolet: Manentibus statutis prioribus, ajunt patres Suessionenses, quæ secundum auctoritatem constituta sunt per justitiæ severitatem, licitum est nobis per easdem supereminentes auctoritates, quæ impendunt misericordiam, immutare duriores sententias correctione facta per eminentiorem viam, scilicet caritatem. Et sicut de prioribus statutis sedem apostolicam consuluimus: ita et ex hac diffinitione nostra ejusdem matris omnium ecclesiarum responsionem expectamus [Ibid. col. 292.] . Mox negotio multo graviori implicitus est S. Remigius.
§ XI. Lotharii, regis Lotharingiæ, divortium. Gontharius Coloniensis et Teugaudus Trevirensis. Concilia Vermeriense, Attiniacense et Duziacense, quibus interest S. Remigius.
[Lotharius, qui uxorem Theutbergam dimiserat,] Lotharius, Lotharii imperatoris filius, et post mortem patris Lotharingiæ rex, Theutbergam uxorem acceperat; sed, ejus pertæsus, ad matrimonium legitime cum ea initum dimittendum, et ad nuptias cum Waldrada contrahendas nihil non molitus est [Hincmari, Opp. tom. I, col. 630 et seq. edit. Migne.] . Quam causam, ut par erat, ad suum tribunal vocaverunt episcopi, et Lotharii cum Theutberga matrimonium in conciliis Aquisgranensibus annorum 860 et 862 invalidum pronuntiarunt [Ibid. col. 636 et seqq.] . Hinc factum est ut rex, rejecta Theutberga, uxorem Waldradam duxerit. Verum Theutberga de injuria sibi illata ad Nicolaum I papam appellavit, qui episcopis regni Lotharingiæ, in concilio Metas congregandis, causam examinandam coram legatis apostolicis commisit [Chronicon Mariani Scoti, apud Bouquet, tom. VII, pag. 242.] . Ast apostolici legati, muneribus magnis acceptis, mandatorum Romani pontificis incurii, simul cum episcopis Lotharii cum Theutberga matrimonium irritum, atque regis cum Waldrada connubium innocuum declararunt [Labbe, tom. VIII, col. 764 et seqq.] : et quo facilius Nicolaus hoc judicium suo calculo confirmaret, ad eum Gontharium Coloniensem et Teugaudum Trevirensem archiepiscopos, Lothario ultra modum propitios, legarunt [Ap. Bouquet, tom. VIII, Annales Bertiniani, pag. 81 et seq.; Annales Ful en e, ibid. pag. 170 et seq.] . Sed Nicolaus, cui etiam ante Gontharii et Teugaudi in urbem adventum totum negotium perspectum erat, gesta Metensia, concilio in Laterano collecto, rejecit et Gontharium cum Teugando ecclesiæ consortio privavit: quin et Lotharium ad Theutbergam in uxorem recipiendam coegit [Ibid. loc. cit.] . Atque hæc anno 863.
[53] [promittit cum juramento, præsente S. Remigio, sese eam iterum accepturum.] Verum anno 865 Nicolaus in Galliam Arsenium legatum, qui Lotharium ad meliorem frugem vocaret, misit. Parere visus est rex monitis legati; qui, præsentibus undecim archiepiscopis et episcopis, quos inter erat S. Remigius, Theutbergam Lothario in matrimonium reddidit. Rex vero, ne quis de animi sui sinceritate dubium moveret, per duodecim homines hoc sacramentum emisit: Jurans promitto ego talis per hæc quatuor sancta Christi Evangelia, quæ manibus meis tango, atque istas sanctorum reliquias, quia senior meus Hlotharius rex, amodo et deinceps accipiet Theodbergam uxorem suam pro legitima matrona, et eam sic habebit in omnibus, sicut decet regem habere reginam uxorem [Annales Bertiniani ad annum 865, pag. 90.] . Ast Lotharius, ut omnibus notum est, promissis suis non stetit, et Nicolai I successorem, Hadrianum, ad suas partes, adhibita etiam Eucharistiæ susceptione, trahere studuit, atque tandem mortem miserrimam Placentiæ VII idus augusti anni 869 oppetiit [Annales Bertin. pag. 104 et seq. Chronicon Leodiense, ap. Labbe, Bibliotheca Mss. tom. I, pag. 336; Chron. Mettens. S. Vincentii, ibid. pag. 345; Chronic. Lobiense, ap. Martene, Anec. tom. III, col. 1414.] . Quo circiter tempore Teugaudus e vivis excessit [Vita S. Glodesindis, ap. Labbe, Bibl. Mss. tom. I, pag. 736.] . Guntharius vero, qui simul cum Lothario ab Hadriano papa ad laicam communionem fuerat admissus, circa annum 870 ex hac terra migravit [Chronicon Leodiense, pag. 336.] ; quin iis vel Coloniensis vel Trevirensis ecclesia iterum fuerit concredita, quamvis S. Remigius familiari suo Adoni, Viennensi episcopo, Romanæ ecclesiæ in Galliis vicario, et Nicolao papæ, episcopis depositis, litteras miserit… Sed, cum a multis perlaboraretur diverso modo tum tim ore regis, tum amore illorum, nullatenus persuaderi papa potuit ut restaurarentur [Chronicon Virdunense, ap. Bouquet, tom. VII, pag. 247.] .
[54] [Hincmarus Laudunensis Carolum Calvum offendit.] Eodem circiter tempore alia lis, cui etiam aliquatenus immixtus fuit S. Remigius Lugdunensis, mota est. Hincmarus enim junior, in agro Bononiensi, parentibus non divitibus, sed nobilibus natus, ab avunculo Hincmaro Rhemensi archiepiscopo, cum puerulus matre sua esset orbatus, nutritus et in omnibus bonis artibus institutus fuerat [Concilium Duziacense I, ap. Labbe, Collectio Concil. tom. VIII, col. 1639.] . Neque eum, natura arrogantem, inquietum, contumacem, gloriosum, archiepiscopus Rhemensis, quidquid faceret, ad meliora revocare potuerat [Concilium Duziacense I, ap. Labbe, Collectio Concil. tom. VIII, col. 1639.] . Interea temporis Hincmarus junior, Pardulo episcopo Laudunensi e vivis excedente, in hujus ecclesiæ episcopum cooptatus fuit. Ejus initia fuere valde felicia: populo enim et regi mirum in modum erat gratus, atque avunculo suo in pluribus conciliis operam utilissimam præstabat; quum cujusdam Luidonis filius apud Carolum Calvum conquestus est quod, postquam munere prius accepto, beneficium, a patre suo antea possessum, sibi contulisset, eo postea, quin restitueret munus, privarat [Delalande, Supplementum Conciliorum Galliæ, pag. 186.] . Avaritiam an perfidiam dixeris? His auditis, rex episcopo diem dixit. Ast ille, reputans id per sacros canones esse vetitum coram judice sæculari aut per se aut per alium sese sistere, renuit [Labbe, Collectio Conciliorum, tom. VIII, col 1760 et seqq.] . Quod ægre ferens Carolus Calvus ecclesiam Laudunensem omnibus suis bonis spoliavit; et, nisi Hincmarus senior aliique episcopi plures in conventu apud Pistas strenue suam operam impendissent, aut prædia ablata restituere, aut Laudunensem antistitem in amiciliam suam deinceps recipere detrectavisset [Annales Bertiniani ad annum 869, ap. Bouquet, tom. VIII, pag. 102.] .
[55] [Re composita, iterum regem aliosque offendit et a patribus Vermeriensibus in custodiam mittitur.] Re composita, Hincmarus junior Pauliacum villam, quæ in feudum comiti Normanno cederetur, regi dono dedit [Labbe, Conc. tom. VIII, col. 1569, 1623 et 1660.] . Atque hæc origo fuit novi dissidii. Etenim istius donationis pœnitens Hincmarus Normannum, a quo villam Pauliacum frustra repetebat, simul ac regem de bonis ecclesiæ ablatis apud Hadrianum II Romanum pontificem, inconsultis avunculo aliisque episcopis, accusavit [Ibid. locis citt.] : quibus falsis dictis deceptus Hadrianus II Hincmaro seniori, ut Normannum e gremio ecclesiæ expelleret, mandavit [Ibid. col. 914.] . Quam sententiam ferre distulit Rhemensis archiepiscopus, ratus, quod, si de negotio rite certior fuisset factus Romanus pontifex, numquam jussa tam dura dedisset efficienda. Neque ad meliorem frugem revertebatur Hincmarus Laudunensis; quin cum armata manu Pauliacum villam oppugnavit, atque ex domo direpta uxorem nobilis comitis, de nupero partu languentem, ejecit [Ibid. col. 1680.] : haud mitius in Amalbertum Rhemensem agens [Ibid. loc. cit.] . Præterea isdem episcopus, etiam per alios episcopos evocatus ut ad regem veniret, jussionem illius implere detrectavit; scaram ex quam plurimis comitibus regni sui confectam Laudunum misit, ut ipsum episcopum ad eum violenter perducerent. Isdem autem episcopus cum clericis suis juxta altare resedit, et quibusdam episcopis satagentibus, actum est ut ipsi, qui missi fuerant, de ecclesia eum non extraherent: sed sine illo ad Carolum redierunt, omnesque homines ipsius episcopi liberos sibi sacramenta fieri fecit. Carolus autem valde commotus synodum omnium episcoporum regni sui VIII kalend. maji secundæ indictionis (24 aprilis 869) apud Vermeriam condixit, qua eumdem Hincmarum episcopum vocari præcepit. Huc convenere archiepiscopi octo, quos inter S. Remigius Lugdunensis, et episcopi viginti et unus [Annales Bertiniani ad annum 869, pag. 102; Labbe, tom. VIII, col. 1528.] . Hincmarus quoque junior post multas tergiversationes ad Vermeriense palatium sese contulit, ibique coram patribus in judicium ivit. Verumtamen cum de suis insolentiis increpabatur, timens regulare judicium, vel regis castigationem, licentiam eundi Romam petiit [Hincmarus Rhemensis, Opera, tom. II, col. 506.] . Qua non obtenta, in custodiam apud Silviacum in pago Laudunensi a rege missus est. Tunc Hincmarus junior, (quod jam ante Vermeriense concilium sese facturum, si in carcerem detruderetur, declararat,) per Clarentium et Teutlandum, Laudunenses presbyterum et diaconum, prohibuit, quominus per totam diœcesim Laudunensem aliquis ullo sacerdotali munere fungeretur: quam prohibitionem, cum esset contra sacros canones, Hincmarus Rhemensis, usus jure metropolitico, ad preces cleri Laudunensis post quinque dies cessare jussit [Ibid. col. 1559 et seqq.; 1791 et seqq.; 1807 et seq.] .
[56] [Ejus causam cæaminant concilii Attiniacensis patres,] Anno sequenti apud Attiniacum palatium, petente rege, iterum synodum celebrarunt S. Remigius Lugdunensis, Hincmarus Rhemensis, atque quatuor alii archiepiscopi, simul et viginti duo episcopi; atque in eo, post absoluta alius generis negotia, Hincmarum Laudunensem præsentem rex Carolus de rebellione, archiepiscopus Rhemensis de contumacia, comes Normannus de vi injuste illata, clerici Laudunenses de imprudenti interdictu, aliique de aliis criminibus accusabant: sed appellans denuo ad Romanum Pontificem coram patribus diutius sese sistere pertinaciter recusavit [Ibid. col. 1841 et seq.] . Huic synodo interfuisse dicuntur a Baronio [Ad annum 870, num. 33.] et Binio S. Remigius Lugdunensis, Ardovicus Vesuntionensis et Bertulfus Trevirensis, archiepiscopi, præsides, una cum subjectis sibi episcopis et aliis Rhemensis provinciæ. Ibi autem ab Hincmaro Laudunensi et regi et avunculo, non vero Normanno aliisque, aliquatenus satisfactum fuit.
[57] [qui durius a Baronio habentur,] Coactam hanc apud Attiniacum synodum vocant Baronius et Binius latrocinalem, quia, ut ait Binius, cum Hincmarus Laudunensis, prout mandatum erat a pontifice, itineri accinctus esset, ut Romam pergeret, ab hostibus captus et spoliatus, introductus est in hanc pseudosynodum. Ast duriora sunt verba: nam S. Remigius aliique patres Attiniacenses Hincmaro Laudunensi competere jus appellationis nulla ratione negabant, sed indubitatum habebant nulli episcopo, antequam a provinciæ episcopis judicibus lata esset sententia, per canones licere appellare ad sedem apostolicam [Labbe, Collectio Conciliorum, tom. VIII, col. 1615 et 1656.] ; dein Hincmarus senior in concilio Duziacensi anni 871 affirmabat neque se, neque alios episcopos reminisci nepotem suum Romam appellasse pro quacumque causa: atque ipse Laudunensis episcopus proponens causam cur Attiniaconsium patrum sententiam nollet exspectare dicebat: Vos scitis quia ab universali sanctæ Romanæ ecclesiæ papa, patre quoque nostro et magistro Adriano, bis vocatus existo. Et vos ipsi in quaternionibus, mihi a vobis in Attiniaco palatio coram archiepiscopis et episcopis qui affuerunt datis, quod ad eamdem sedem venire totidem vocatus detractem, me reprehendistis: appellationis a se ad Romanum Pontificem tunc temporis factæ nuspiam meminit [Labbe, Collectio Conciliorum, tom. VIII, col. 1570, 1615, 1656.] , aut aliquid hujusmodi ex epistola, ab Hadriano II post Attiniacensem synodum ad Hincmarum juniorem data et in synodo Duziacensi anni 871 lecta, colligere licet [Labbe, tom. cit. col. 1634 et seq.] . Adde quod in Duziacenci synodo dicebat metropolitanus Rhemensis: Numquam vel nusquam apostolicam sedem eum adire prohibui. Insuper etiam illum, sicut et ipse scripsit, cur jussionem domni apostolici prosecutus non fuerit, reprehendi [Ibid. col. 1571 et 1844.] . Quod confirmabat Hincmarus junior, qui tamen postea perperam contendit, uti refert Hincmarus Rhemensis, sibi fuisse datos judices S. Remigium Lugdunensem et Harduicum Vesuntionensem archiepiscopos [Ibid. col. 1571 et 1844.] .
[58] [et Duziacensis, ubideponitur;] Verum cum per concilium Attiniacense liti episcopi Laudunensis nondum esset finis impositus, tertio eamdem rem in laudata Duziacensi synodo episcopi recognoverunt. Ad eam Hincmarus junior, post monitionem triplicem a rege et archiepiscopo Rhemensi acceptam veniens, duos suorum criminum libellos, unum regis, alterum avunculi sui, sibi prælegi audivit [Ibid. col. 1549 et seqq. et 1636.] . Sed cum sese purgandi copiam non haberet, ad Romanum pontificem appellans, patres concilii tamquam judices agnoscere constanter renuit [Ibid. 1640.] . Tandem patres, qui frustra Hincmarum juniorem ad culpas suas agnoscendas hortati erant, hanc tulerunt sententiam: Hincmarum, hactenus ecclesiæ Laudunensis episcopum, … episcopali honore ac dignitate privatum judico, et omni sacerdotali officio spoliatum decerno: reservato per omnia juris privilegio domni et patris nostri Hadriani, apostolicæ ac primæ sedis papæ: sicut sacri Sardicenses canones decreverunt, et ejusdem apostolicæ sedis pontifices Innocentius, Bonifacius, Leo, ex eisdem sacris canonibus promulgaverunt [Ibid. col. 1652.] .
[59] [probante S. Remigio.] Quod judicium probavit S. Remigius hisce verbis: Remigius Lugdunensis episcopus relegi, consensi et subscripsi: contra alii archiepiscopi septem et episcopi tredecim nomen suum apposuere cum additamento: judicans subscripsi. Jam si quæritur cur S. Remigius non eadem ac alii patres usus sit formula, respondebimus cum Cellotio [Ibid. col. 1723.] et Longuevallio [Histoire de l'Eglise Gallicane, tom. VIII, pag. 78.] illum ab ea synodi sessione abfuisse, qua judicium in Hincmarum juniorem latum est: eo magis quod ipse suam sentiendi rationem de pronuntiando judicio, quod alii patres fecere, non aperuit. Archiepiscopis vero et episcopis, unus chorepiscopus et sedecim presbyteri aut archidiaconi, quorum octo nomine sui episcopi, adhæserunt unica voce: Subscripsi; atque hanc sententiam, ab Hadriano II prius rescissam, dein toleratam [Labbe, tom. VIII, col. 933, 935 et 957.] , calculo suo comprobavit in epistola ad Hincmarum Rhemensem anno 876 Joannes papa VIII [Ap. Migne, Patr. tom. CXXVI, col. 662.] . Non minus grave fuit sequens negotium.
§ XII. Sententia, adversus Carolomannum, Caroli Calvi filium, ejusque satellites lata. Concilia Cabilonensia annorum 873 et 875.
[Carolomannus perduellionis in patrem Carolum Calvum pœnas dat.] Carolomannus, Caroli Calvi filius, cui invito ad preces regis præsentis ordinem diaconatus contulerat episcopus Meldensis Hildegarius [Annales Metenses ad annum 870, ap. Bouquet, tom. VII, pag. 198; Epist. Hincmari ad S. Remigium, ap. Delalande, Conciliorum Galliæ supplementum, pag. 204.] , quem et pater, quo majore splendore claresceret, monasteriis Centulensi sive S. Richardi [Chronicon Centulense, cap. 19, ad annum 876, ap. Bouquet, tom. VII, pag. 245.] , Lobiensi [Gesta abbatum Lobiensium, cap. XIV, ap. Duchesne, Hist. Franc. scriptt. tom. III, pag. 735.] , S. Medardi [Annales Bertiniani ad annum 866, ap. Bouquet, tom. VII, pag. 95.] , Elnonensi [Diplomata Caroli Calvi pro monasterio Elnonensi, ibid. tom. VIII, pag. 603.] et Reomanensi [Roverius, Reomans seu historia monasterii S. Joannis Reomanensis, Catalogus Abbatum, pag. 438.] auxerat, vitæ clericalis pertæsus, collecta armatorum manu, ecclesias Dei cœpit devastare et cuncta diripere et inaudita mala perpetrare [Annales Metenses ad annum 870.] . Ast tandem captus et a S. Remigio Lugdunensi et aliis patribus concilii Attiniacensis abbatiis privatus, in civitatem Silvanectensem est custodiæ mancipatus [Labbe, Collectio Concil. tom. VIII, col. 1537.] . Verum Hadrianus II papa a Carolo rege ut Carolomannus, qui de judicio contra se lato ad Romanum pontificem appellarat, libertali redderetur, petiit et obtinuit; sed ea junior princeps perperam usus, iterum arma adversus patrem sumens, in Belgio tantam crudelitatem et devastationem secundum operationem satanæ exercuit, ut credi non possit nisi ab ipsis qui eamdem depopulationem viderunt atque sustinuerunt [Annales Bertiniani ad annum 870.] ; quin et Hadrianum per legatos adiens, eum in suas partes adeo traxit ut hic, epistola durissima data, Carolum regem, qui Carolomannum ad pristinos honores et dignitates eveheret, enixe rogarit. Quid? et proceribus atque episcopis severissime prohibuit quominus rebellem aut armis aut excommunicatione coercerent, antequam ipse certior factus statuisset [Labbe, Collectio Concil. tom. VIII, col. 929 et seq.] . His mandatis non esse obtemperandum existimavit Carolus rex, atque adversus filium suum exercitum misit. Neque alia fuit sententia Hincmari senioris aliorumque episcoporum, qui anno 875 in episcoporum provinciæ Rhemensis synodo Compendiensi Carolomanni fautores ab ecclesiæ gremio separarunt, ita tamen ut ipsum Carolomannum, reveriti ejus ortum regalem et voluntatem Romani pontificis, intactum relinqueret. Cui judicio omnes episcopi et imprimis S. Remigius Lugdunensis ejusque suffraganei adhæsisse feruntur [Labbe, Collectio Concil. tom. VIII, col. 1578 et 1582; De Lalande, Conc. Galliæ suppl. pag. 204.] . Carolomannus vero, semel, iterum atque ter in patrem et ecclesiam perduellis, primo ab episcopis provinciarum Senonensis et Rhemensis ad laicalem ordinem redactus et in carcerem trusus est: dein, rursus rebellis mortisque damnatus a proceribus, oculis orbatus fuit; sed brevi post finem ejus malis attulit mors [Annales Bertiniani ad annum 873, pag. 116 et seq.; Annales Metenses, loc. cit.] .
[61] [S. Remigius concilio Cabillonensi anni 873 præest;] Anno 873 celebratum fuit concilium Cabillonense; cui interfuere, præside S. Remigio Lugdunensi, Ado Viennensis archiepiscopus, atque Lindo Augustodunensis, Girboldus Cabillonensis, Bernardus Matisconensis episcopi, Leubonius chorepiscopus Lugdunensis, necnon et plures canonici, archidiaconi, abbates et monachi. De illius Actis nihil superest nisi charta, qua ecclesia S. Laurentii Cabillonensis restituitur hujus urbis canonicis S. Marcelli. Quum enim patres de rebus ad ecclesiam pertinentibus inter se dissererent, coram eis sese stitit quidam presbyter nomine Leuterius, præpositus et advocatus canonicorum sancti Marcelli martyris, qui stans in medio synodi monstravit patribus per privilegia ejusdem loci ipsam ecclesiam, in qua celebrabant synodum, a regibus ipsius loci constructoribus et consensu episcoporum Cabilonensis civitatis fuisse tributam, eamque injuste et per incuriam et negligentiam perditam haberi. Quibus auditis, patres a Girboldo, episcopo Cabillonensi præsente, sententiam hac de re exquisiere. Ille vero quum esset vir secundum cor Dei atque nihil præter justitiam et divinam gloriam in votis haberet, haud cunctanter respondit: Si ecclesia S. Laurentii a nostris antecessoribus canonicis sancti Marcelli esset donata, ut superna nobis patescerent limina, hæc ipsa ex nostra parte dare debuissemus ei donaria. Dein obtulit Girboldus S. Remigio chartas, quibus autumabat liquidum esse, ecclesiam S. Laurentii non ad canonicos S. Marcelli, sed ad suam ecclesiam proprio jure spectare: cæteroquin sese hoc unum petere, ut quid conveniat agere, a patribus decernatur. Neque alia fuit canonicorum S. Marcelli postulatio. Verum, quum patribus, post litem rite perpensam, constaret tabellas ecclesiæ Cabillonensis vel non esse sinceras, vel nihil evincere contra privilegia, et jura S. Marcelli canonicorum esse aperta, ecclesiam S. Laurentii iis in perpetuum esse reddendam unanimi voce archiepiscopi, episcopi, ipseque Girboldus aliique adstantes judicarunt. Quod diploma Perry [Histoire de la ville de Châlons sur Saône, Preuves, pag. 31 et seq.] , et ex eo Labbæus, Harduinus, scriptores Galliæ Christianæ novæ aliique ediderunt.
[62] [item concilio Cabillonensi anni 875.] Tandem S. Remigius, brevi tempore antequam e vivis recederet, cum Isaaco Lingonensi, Girboldo Cabillonensi episcopis, et Fulcualdo, vicem gerente Lamberti, Matisconensis episcopi, Cabillonem in ecclesia S. Marcelli convenit, ubi post ordinationem episcopalem, Adalgerio Æduensi collatam, synodicis litteris, petente Carolo Calvo, monasterium Tornutium … in comitatu Cabillonensi, super fluvium Sagonnam, cum omnibus appendiciis suis, et in pago Matisconensi cellam S. Romani, cum omnibus appendiciis suis: in comitatu Arvernico, cellam S. Portiani, cum omnibus appendiciis suis, … sive quæ ipse per alia loca, id est, Asinarias quæ est in pago Sanctonico, cum omni sua integritate; et in Pictaviensi territorio cellam S. Prudentii, cum omni sua integritate; et in pago Cenomanico Bussiolum, cum omni sua integritate; est in pago Valagio *, cellam quæ vocatur Godet… Huic decreto subscripserunt non tantum S. Remigius, Isaacus, Girboldus, episcopi, sed et plures alii etiam absentes; quin et nonnulli alii, qui nonnisi postea ad episcopatum vocati sunt. Sæpe enim olim circumferebantur diplomata, ut ab episcopis, qui eorum confectioni non interfuerant, confirmarentur. Atque hactenus — quod nequaquam me latet — chronologiam potius præcipuorum conventuum, quibus præfuit aut saltem interfuit S. Remigius, texui, quam Vitam ejus enarravi. Quid aliud agerem? De beatissimo præsule nihil traditum est quod connexum sit et inter se cohæreat, sed res dumtaxat dispersæ et diversæ, quas inter vinculum nullum appareat. Supererat itaque ut has chronologorum fere more referrem; curans tamen negotia satis explicare ut etiam minus eruditi lectores intelligere possint quanta essent pleraque jurgia, quibus dirimendis operam suam commodavit S. Remigius.
[Annotata]
* le Vely
§ XIII. Obitus, sepultura, translatio et reliquiæ S. Remigii.
[Obiit S. Remigius die 28 octobris anni 875] Ad cælum migrasse S. Remigium anno 875 facile evincitur, quoniam ipse anno 875 concilio Cabillonensi præfuit [Labbe, tom. IX, col. 275.] , atque ejus successor Aurelianus mense februario anni 876 Actis concilii Pontigonensis primus post legatos apostolicos et Hincmarum Rhemensem subscripsit [Ibid. col. 289.] . Re quidem vera me non præterit Aurelianum Actis concilii Cabillonensis anni 875 nomen suum apposuisse: sed id præ oculis habendum est huic synodo quatuor tantum episcopos interfuisse, alios vero, ut in ipsis concilii actis apertis dicitur verbis, quum essent absentes, postea adhæsisse. Cave vero ne dicas beatissimum archiepiscopum mense januario anni 876 extinctum esse. Pugnaret hæc opinio cum perpetua ecclesiæ Lugdunensis traditione, in ejus necrologio et breviariis consignata. Etenim in necrologio legitur: V kalendas novembres obiit Remigius, episcopus ecclesiæ Lugdunensis [Pertz, Archiv. der Gesellschaft fur ältere deutsche Geschichtskunde, tom. VII, pag. 213.] . Secundum hoc itaque vetustissimum testimonium S. Remigii natalis in ejusdem ecclesiæ breviariis, sæculis XVIII et XIX editis, constitutus est ad diem 28 octobris. His consonant Saussayus in Martyrologio Gallicano [Ad diem 16 decembris.] , Baillet in Vitis Sanctorum, aliique non pauci. Neque ab his multum recedit assertio Joannis Mariæ De la Mure, referentis (quin demonstret) S. Remigium die 29 octobris animam efflasse. Verum quum aliqui in obituario, a Severtio [Chronol. archiep. Lugdun. pag. 184.] allato, legissent obiisse XVII kal. januarii Remigium archiepiscopum Lugdunensem, existimantes non nisi unum Remigium Lugdunensem exstitisse, opinati sunt hac die S. Remigii memoriam secundo fieri, neque constare utrum die 28 octobris, an 16 decembris e vivis abierit. Sed ruit hæc eorum argumentatio, quoniam, quum indubium sit duos episcopos, nomine Remigios, Lugdunensem gubernasse ecclesiam, probabile est alterum die 16 decembris decessisse, alterum die 28 octobris.
[64] [et sepelitur in ecclesia S. Justi; ubi ejus reliquiæ anno 1287 elevantur] Defunctum suum archiepiscopum sepelierunt Lugdunenses in S. Justi monasterii ecclesia, hunc deligentes locum, ut ejus votis fieret satis: quod eruisse videntur monachi Maurini ex mss. illius ecclesiæ [Gallia Christiana, tom. IV, col. 214.] . Verum tamen negligentiores videntur fuisse Lugdunenses memoriæ sancti sui archiepiscopi; quæ memoria videtur paulatim apud eos fuisse oblivione obliterata, usquedum anno 1287 ejus exuviæ, simul ac exuviæ duodecim aliorum sanctorum, Constantini scilicet martyris, Peregrini presbyteri, Eusebii confessoris, necnon sanctorum episcoporum Lugdunensium Viatoris, Alpini, Antiochi, Elpidii, Patientis, Lupicini, Arigii et Stephani, a Guillelmo, episcopo Viennensi, petente ecclesia Lugdunensi, fuerint elevatæ atque iterum in capsis honorifice reconditæ. Hujus elevationis monumenta historica a nostro Chiffletio collecta decessor noster Daniel Papebrochius ad finem Vitæ S. Irenæi in Actis Sanctorum edidit [Acta SS. tom. V Junii, pag. 346 et seq.] .
[65] [et dein transferuntur in ecclesiam S. Joannis Baptistæ die 27 aprilis, ignoto anno.] Quænam deinceps lipsanorum S. Remigii fuerint fata, frustra eruditi investigarunt. Certum quidem est ea postea ad ecclesiam cathedralem S. Joannis Baptistæ fuisse translata, atque ibi, usquedum anno 1562 ab Huguenotis fuit destructa, quievisse, utirefertur a Severtio, Stephano Verney et uti legitur in Breviario Lugdunensi anni 1692. Quo anno in templum cathedrale advenerint, nescitur. Dies videtur esse 27 aprilis, quandoquidem in Calendario et Proprio ecclesiæ collegiatæ divi Justi Lugdunensis, quæ reliquit idem Stephanus Verney, hacce die occurrit: Inventio corporis S. Remigii, Lugdunensis episcopi confessoris. Verumtamen Saussayus translationem ad ecclesiam cathedralem die 16 decembris factam esse affirmat: in quem quoque sensum propendit Stephanus Verney. Hic enim, inventione anni 1285 relata, sic pergit: Atqui facta est hujusmodi relevatio seu inventio quarto calendas septembris (ut loquuntur ipsi relevantes) annis post ejus transitum quadringentis et supra: nisi forte intelligatur hæc inventio de translatione corporis ejus relevati, ut sic ad novam cathedralem ecclesiam, divo Joanni Baptistæ sacram. Sed hæc quoque facta videtur etiam alio die, quem ipse liber obituum pro quodam decessu (cum tamen duo non fuerint ejus nominis episcopi Lugdunenses) ponit ad decimum septimum calendas januarii, anno quidem incerto. Quo die gravissimi auctores hanc reponunt translationem, a nullo tamen notatam nomine inventionis. Ast horum virorum conjectura corruere videtur, quum ejus firmamentum, nempe non duos, sed unum tantum Remigium Lugduni sedisse, prorsus vanum sit.
[66] [Nunc vero nihil nisi palla, S. Remigio data, superest.] Diximus Huguenotos anno 1562 omnia sancta susdeque vertisse, ac tanta in S. Remigii exuvias rabie sæviisse, ut prorsus nihil de iis supersit. Unum tamen idque perantiquum pignus S. Remigii penes Lugdunenses est, pulcherrima scilicet altaris palla, quam dono dedisse S. Remigio Bertham comitissam testantur scrinia ecclesiæ S. Stephani Lugdunensis, ut affirmat Joannes De la Mure [Hist. eccles. de Lyon, pag. 292 et seq.] , atque ex ipsa palla, quemadmodum inferius videbimus, evidenter colligitur. Constat quoque ex B. Lupo Ferrariensi [Lupi Ferrariensis epistola 122, ap. Migne, Patrol. tom. CXIX, col. 594.] et Flodoardo [Historia ecclesiæ Rhemensis, lib. III, cap. XXVII, col. 254.] Berthæ fuisse maritum Gerardum; quos conjuges ob suam munificentiam pulcherrimis encomiis celebrat Mabillonius [Annales Benedictini, tom. III, pag. 133.] . Addunt monumenta S. Stephani Bertham, sub Carolo, Lotharii imperatoris filio, rege Provinciæ, ac proin post annum 855, donum suum S. Remigio contulisse. Illud quidem Lugdunenses omni tempore in maximo pretio habuere: sed cum ecclesia S. Stephani extremo sæculo XVIII a perturbatoribus fuerit eversa, præstans ejus palla ad ecclesiam S. Irenæi transiit; ubi et hodie religiosissime asservatur. Cujus pallæ descriptionem satis accuratam nobis exhibet Joannes De la Mure [Hist. eccles. de Lyon, pag. 292 et seq.] : in medio, ait, depictus est agnus cum duabus litteris α et ω, additis his duobus in orbem versibus:
Agne Dei, mundi qui crimina dira tulisti,
Tu nostri, miserans, cunctos absolve reatus.
Tum a dextra parte circuli:
Hic panis vivus cælestisque esca paratur;
In sinistra:
Et cruor ille sacer, qui Christi ex carne cucurrit.
Per longum:
Sumat perpetuam pro facto Berta coronam,
Hæc cujus studio palla hoc effulgurat auro.
In extremitatibus superioribus:
Remigius præsul Christo per sæcula vivat,
Exutus vitiis, culparum et tabe piatus,
Hostia viva Deo sanctaque in corpore factus.
In extremitatibus dextrorsum:
Cui Deus omnipotens, quotiens hæc liba sacrabit,
Concedat veniam, tantoque in munere partem.
In extremitatibus inferioribus:
Atque suis sanctis societ post funera mortis.
Qui cupit hoc epulum sanctumque haurire cruorem,
Se prius inspiciat, cordisque secreta revolvat.
In extremitatibus sinistrorsum:
Et quidquid tetrum conspexerit et maculosum,
Diluat offensus omnesque relaxet et iras.
SUMMARIUM VITÆ S. REMIGII EPISCOPI LUGDUNENSIS
Ex Officiis propriis sanctorum ad usum Ecclesiæ Lugdunensis, a Stephano Verney propositis.
Remigius, episcopus Lugdunensis in Galliis (S.)
Zacharias, episcopus Lugdunensis in Galliis (S.)
Helias, episcopus Lugdunensis in Galliis (S.)
Martinus, episcopus Lugdunensis in Galliis (S.)
Amolo, episcopus Lugdunensis in Galliis (S.)
Gebuinus, episcopus Lugdunensis in Galliis (S.)
EX MSS.
[S. Remigius, archiepiscopus Lugdunensis et archicapellanus, concordiam liberi arbitrii cum gratia suo modo defendit et multis conciliis præsidet, libertatis et disciplinæ ecclesiasticæ vindex;] Remigius, Amuli successor, Lugdunensem rexit ecclesiam, metropolitanus episcopus tempore Lotharii imperatoris, filii Ludovici Pii; cujus etiam regiæ capellæ præses ac magister, necnon et sequentium Ludovici imperatoris, Caroli Burgundiæ, et Lotharii, Austrasiæ regis, filiorum ejus a. Hic ab ipso imperatore maxime venerabilis b nominatur in rescripto dato ad eum in gratiam suæ ecclesiæ; vir alioqui doctissimus et pius, ecclesiæ suo tempore multa gratiæ utriusque lumina præbuit, et liberi arbitrii concordiam cum gratia, et prædestinationis veram seriem, cum doctis lucubrationibus ecclesiæ suæ nomine vulgatis, quæ refossa fuisse ab episcopo Meldensi c anno quingentesimo septuagesimo supra millesimum, vel circiter, ait Paradinus, tum editis in tertia synodo Valentina, cui præsedit, orthodoxis definitionibus, declaravit ac defendit adversus errores neotericos illorum temporum. Quin et decoris religionis amans, atque assertor sacræ disciplinæ auctor fuit ut ederentur inibi necessariæ sanctiones pro tutela dignitatis et libertatis ecclesiasticæ. Pari studio consuluit eidem disciplinæ in Tullensi concilio apud Saponarias, cui etiam ipse præfuit, sicut et Lingonensi, Suessionensi tertio, atque Cabillonensi trans Ararim, et cæteris.
[2] [post vitam sanctam pie mortuus sepelitur in S. Justi templo, dein in S. Joannis Baptistæ.] Neque vero legibus tantum et scriptis, sed etiam moribus et exemplis, assiduisque precationibus, obeundo pastorali munere incubuit: donec, servato sedis apostolicæ illibato honore, et multiplicata mystici gregis sobole, bonus pastor evocatus est ad uberem fidelis dispensationis mercedem, quinto calendas novembres, aut etiam decimo septimo calendas januarias, anno Domini octingentesimo sexagesimo nono d. Tumulum habuit primum in ecclesia S. Justi, cum decem et septem sanctissimis prædecessoribus. Unde post quadringentos annos, dum investigarentur archiepiscopali jussu tradita illic sanctorum corpora, levatum est ejus sarcophagum marmoreum, epigrapho sanctitatis honorifica notatum, positumque in renovata S. Joannis ecclesia cathedralica, hoc ipso die, vel etiam ad decimum septimum calendas januarias e.
[3] [Plura monasteria aut collegia vel ordinat, vel accipit.] Fundatum est ab hoc divo, saltem ex parte, monasterium Saxiaci in territorio Lugdunensi, anno octingentesimo sexagesimo octavo f, quo canonicos ecclesiæ S. Justi fecerat sæculares, sive congregationem servorum Dei collocaverat (verba sunt ipsius chartæ) apud beatissimum martyrem Irenæum et socios ejus, atque apud sanctissimos episcopos et confessores Christi Justum et alios, qui in facie ipsius basilicæ requiescebant g. Quæ quidem congregatio, devota veneratione, sanctis iis locis negligentia quorumdam pæne ad ruinam deductis, et quorum res in ditione et potestate manebant aliorum, perpetuo deserviret, ad laudem omnipotentis Dei assidue ibi permanent. Sub hoc etiam pontifice, vel potius meritorum ejus intuitu h, Lotharius imperator, de quo supra, donavit ecclesiæ Lugdunensi, cœnobium in honorem Domini nostri Jesu Christi, sub invocatione S. Martini confessoris et episcopi constructum, Saviniacum appellatum. Rex etiam Burgundiæ Carolus supra nominatus, ad ejusdem venerabilis archiepiscopi deprecationem, servum sui juris nomine Anselium i, manu propria ab illius manu excutiens denarium, secundum legem salicam liberum, cum omnibus quæ habebat vel acquisierat, fecit ab omni jugo servitutis.
ANNOTATA.
a In Gallia christiana Maurinorum et alibi legitur S. Remigius non tantum apud Carolum regem Burgundiæ, sed etiam apud ejus patrem Lotharium imperatorem munere archicapellaniesse functum: vel etiam apud Ludovicum imperatorem et Lotharium Lotharingiæ regem addit Stephanus Verney. Sed neque in diplomatibus, aut in historicis libris uspiam inveni S. Remigium apud aliquem imperatorem vel regem, modo Carolum Burgundiæ regem excipias, archicapellanum aut capellanum fuisse.
b Venerabiles sæculo nono vocantur plerumque episcopi, uti etiam presbyteri. Quam ob causam minus recte inde deducitur S. Remigium apud imperatorem, qui eum appellabat maxime venerabilem, multa gratia valuisse. Sed aliunde constat eum in summa fuisse existimatione.
c Ille episcopus Meldensis, Joannes Tillius, obiit mense decembri anni 1570.
d Ostendimus in Commentario prævio ad num. 63 S. Remigium obiisse V kalendas novembris anni 875.
e Translationem reliquiarum S. Remigii ad ecclesiæ S. Joannis die 27 aprilis verosimiliter fuisse peractam declaratam fuit in Commentario prævio, num. 65.
f De monasterii Saxiacensis fundatione in Commentario prævio, num. 18, egimus.
g Quo ordine in ecclesia S. Justi quiescerent exuviæ SS. Irenæi aliorumque plurium episcoporum Lugdunensium describitur in historia eorum translationis, quam olim ex exemplari nostri Chiffetii edidit Papebrochius et nos in Commentario prævio, num. 65, breviter attigimus.
h De hac Lotharii donatione egimus in Commentario prævio, num. 11.
i Anselium, alias Anselmum, servum non dimisit Carolus, rex Burgundiæ seu Provinciæ, sed ejus patruus Carolus Calvus. De hac re vide Commentarium prævium, num. 29.
APPENDIX
De SS. Zacharia, Helio, Martino, Amolone et Gebuino, episcopis Lugdunensibus.
Remigius, episcopus Lugdunensis in Galliis (S.)
Zacharias, episcopus Lugdunensis in Galliis (S.)
Helias, episcopus Lugdunensis in Galliis (S.)
Martinus, episcopus Lugdunensis in Galliis (S.)
Amolo, episcopus Lugdunensis in Galliis (S.)
Gebuinus, episcopus Lugdunensis in Galliis (S.)
AUCTORE R. D. B.
Decessores nostri, licet in sanctorum episcoporum Lugdunensium illustrandis gestis non impigram impenderint operam, sanctos tamen Zachariam, Helium, Martinum, Amolonem et Gebuinum, itidem episcopos Lugdunenses, ob defectum præsertim documentorum historicorum prætermiserunt. Quamquam et nobis nulla sit abundantia, ne tamen ab Actis nostris desit brevis eorum commemoratio, visum est, præsenti oblata occasione, præcipua quæ de eis innotuerunt colligere. Hunc itaque qualemcumque laborem indulgenter excipere velit lector.
S. ZACHARIAS
[S. Zacharias ineunte sæculo III videtur fuisse episcopus Lugdunensis.] Quem primo loco producimus S. Zachariam, is a Saussayo [Martyrologium Gallicanum, pag. 393.] , De la Mure [Histoire ecclésiast. du diocèse de Lyon, pag. 20.] , Severtio [Chronologia Lugdunensis archiepiscopatus, pag. 20.] , aliisque [Raynaudus, Hagiologium Lugdunense, pag. 87.] inter sanctos ecclesiæ Lugdunensis episcopos recensetur: et si Adoni [Martyrologium Adonis, die 28 junii, pag. 382, edit. Georgii.] fides adhibenda est, eum successorem nactus est S. Irenæus. Occurrit quoque ejus nomen in supplicationibus publicis, quæ sæculo XV fiebant Lugduni, in Litaniis scilicet secundis Adventus et Quadragesimæ, vel etiam in Litaniis de quacumque tribulatione [Breviarium Lugdunense anni 1498.] . Verum de S. Zachariæ episcopatu vehementer dubitavit noster Papebrochius [Acta SS. Junii, tom. V, pag. 340.] , quia de eo non fit mentio apud antiquos, nisi in S. Benigni Divionensis Actis, et in quadam veteri ecclesiæ Lugdunensis homilia eaque fabulis aspersa, vel apud Adonem, qui refert S. Irenæum a Zacharia in crypta basilicæ B. Joannis Baptistæ sub altari fuisse sepultum, quamvis hæc basilica non nisi tempore Constantini Magni fuerit constructa; quod est integro circiter sæculo post S. Irenæi agonem. Sed nonne Papebrochii sententia severior est? Licet enim apocrypha sint quæ de S. Zacharia narrantur, auctoritate tamen non caret traditio perpetua ecclesiæ Lugdunensis, eum inter sanctos suos episcopos numerantis. Si vero statim post S. Irenæi felicem obitum ecclesiæ Lugdunensis habenas tenere cœpit, initium ejus episcopatus ad annum 202 vel 207 referendum erit [Ibid. pag. 336; Notice sur les reliques des saints de l'église de Lyon, pag. 32.] . Sed hæc non satis firma hypothesi nituntur.
S. HELIUS
[S. Helii, qui S. Zachariæ successit, sepulcrum visitavit S. Gregorius Turonensis.] Post S. Zachariam in antiquis episcoporum Lugdunensium catalogis inscribitur S. Helius. Sed quum annus, quo S. Zacharias e vivis excessit, non innotescat, neque aliquod monumentum historicum nobis suppetat, difficile dictu est quo anno episcopatum auspicatus sit S. Helius. Attamen certum est, quum de ejus successore Faustino S. Cyprianus [Coustant, Epistolæ Romanorum pontificum, pag. 211.] in epistola ad S. Stephanum papam circa annum 255 egerit, S. Helium circa medium sæculum III Lugdunensi præfuisse ecclesiæ. Et quidem hic animadvertendum est Theophilum Raynaudum [Hagiologium Lugdunense, pag. 62.] , qui S. Helium et Faustinum unum eumdemque virum, nomine Helium Faustinum esse existimavit, minus felicem fuisse: nam episcoporum Lugdunensium catalogus antiquissimus monasterii insulæ Barbaræ hanc exhibet seriem: Pothinus, etc., Irenæus, etc., Zacharias, etc. Helias aut Ælius episcopus, Faustinus, Verus, episcopi [Gallia Christiana nova, tom. IV, col. 13.] . Quocum conveniunt Robertus [Gallia Christiana, pag. 78.] , fratres Sammarthani [Gallia Christiana nova, tom. I, pag. 292.] , scriptores Galliæ Christianæ novæ [Tom. IV, col. 13.] , De la Mure [Hist. ecclés. de Lyon, pag. 20.] , Severtius [Chronol. archiep. Lugdun. pag. 20.] aliique [Poullin de Lumina, Histoire de l'Eglise de Lyon, pag. 46.] . Qui omnes in hoc quoque consentiunt ut Helium unanimi voce sanctum nuncupent: quam appellationem ei quoque tribuit S. Gregorius Turonensis, narrans quomodo ad S. Helii cryptam orationes fuderit, quæque ibi vel audierit, vel viderit. Dum quadam vice, ait, loca sancta Lugdunensis oppidi circuirem, vir ille, qui nos præcedebat, ad cryptam B. Helii invitat ad orationem, dicens quia magnus sacerdos in hoc loco quiescit. Cumque, oratione facta, sancti tumulum admirarer, et tacitus de meritis ejus aliquid interrogare cogitarem, aspicio in ostio esse scriptum qualiter sepulchri violator cadaver spoliarit exanime. Inquirens vero causam si hæc vera essent, quæ in ostio picta cernebam, vir mihi talia retulit: “Sanctus Helius tempore paganorum in hac urbe fuit episcopus; qui defunctus sepultus est a fidelibus. Nocte autem sequenti veniens quidam paganus, lapidem qui sarcophagum tegebat revolvit, erectumque contra se corpus sancti conatur spoliare: at ille, extensis lacertis, constrictum ad se hominem fortiter amplexatur, et usque mane, populis spectantibus, tanquam constipatum loris, ita miserum brachiis detinebat. Igitur judex loci violatorem sepulcri jubet abstrahi, ac legali pœnæ sententia condemnari; sed non laxabatur a sancto. Tunc intelligens voluntatem defuncti, facta judex de vita promissione, laxatur, et sic incolumis redditur.” O vere sanctam ultionem pietate permistam! Retinuit hominem ut argueret; sed tradi non permisit supplicio, quem jam reddiderat emendatum [S. Gregerii Turon. Opera, Liber de gloria confessorum, cap. 62, col. 873, edit. Migne.] . Ob hoc miraculum Paradinus et alii festum mirabilium, quod ad annum 1312 usque Lugduni quotannis agebatur, institutum fuisse putant: verum Severtii [Chronol. Lugdun. arch. pag. 20.] , Theophili Raynaudi [Hagiol. Lugdun. pag. 87.] aliorumque sententia est illud a revelatis sanctorum martyrum Athenacensium reliquiis originem suam traxisse.
S. MARTINUS
[S. Martinus ad sæculi V finem fuit archiepiscopus Lugdunensis.] S. Martinus primo vitam monasticam sub S. Martini Turonensis disciplina sectatus est. Atque hinc ad Insulæ Barbaræ, in medio Arari fluvio sitæ, monasterium migrans, monachorum abbas creatus fuit. Legit enim Le Laboureur, auctor operis les Mazures de l'Isle-Barbe-lez-Lyon, in veteri Barbarensium abbatum catalogo: Martinus, episcopus, discipulus B. Martini Turonensis [Gallia Christiana nova, tom. IV, col. 17.] . Atque hinc etiam sequitur S. Martinum, qui in antiquis simis episcoporum Lugdunensium indicibus [Robertus, Gallia Christiana, col. 78; Sammarthani. Gallia Christiana, tom. I, pag. 293; De la Mure, Hist. ecclés. de Lyon, pag. 30 et seq.; Severtius, Chron. Lugd. arch. pag. 36.] post S. Alpinum seu Albinum [Acta SS. tom. V Sept. pag. 44.] recensetur, et successorem habuit S. Antiochum [Ibid. tom. VII Oct. pag. 17.] , Lugdunensi ecclesiæ sæculo IV extremo vel ineunte V præfuisse. Eum titulo sancti Theophilus Raynaudus [Hagiol. Lugd. pag. 74.] , Saussayus [Martyrologium Gallicanum, pag. 1227.] , Sammarthani [Gallia Christ. tom. I, pag. 81.] aliique plures rerum Lugdunensium scriptores [De la Mure, Hist. ecclés. de Lyon, pag. 20.] jure merito cohonestant, quum in sacris hujus ecclesiæ libris a pluribus sæculis sit inscriptus, in Litaniis scilicet secundis Adventus et Quadragesimæ, necnon in Litaniis de quacumque necessitate, Breviario Lugdunensi anni 1498 insertis.
B. AMULO
[B. Amulo scripsit plura opuscula valde docta;] S. Agobardo, episcopo Lugdunensi, die 6 junii anni 840 exstincto, successit 16 januarii anni sequentis ejus diaconus Amulo [Excerpta ex Chronico S. Benigni, ap. Labbe, Bibliotheca Mss. tom. I, pag. 293; Chronicon Adonis, ap. Bouquet, tom. VII, pag. 55; Chronique de S. Denis, ibid. pag. 128.] , qui et Amulus, Hamulus, Emulons. Plerique abstinent in eo nuncupando a beati titulo; qui tamen titulus ei competit, quum cultus initium habuerit. Etenim, testibus Severtio [Chronologia Lugdunensis Archiepiscopatus, pag. 179.] , Sirmondo [Opp. omnia, tom. II, col. 1136.] , De la Mure [Histoire ecclésiastique de Lyon, pag. 125.] aliisque [Gallia Christiana nova, tom. IV, col. 60; Rivet, Histoire littér. de la France, tom. V, pag. 105.] , sanctus in Homiliario et Martyrologio basilicæ S. Irenæi Lugduni appellatur: item in officio S. Remigii Breviarii Lugdunensis anni 1692. Amulonis scientiam præsertim in lingua hebraica multum extollit Trithemius [De scriptoribus ecclesiasticis, ap. Fabricium, Bibl. ecclesiast. tom. II, pag. 73.] . Quanti et ejus solertia fieret, testati sunt coævi Joannes VIII papa [Labbe, Collectio Conciliorum, tom. IX, col. 107.] , Lupus Ferrariensis [Opera omnia, epist. LXXX, ap. Migne, Patrol. tom. CXIX, col. 541.] et Wenilo Senonensis [Ibid. epist. LXXXI, col. 541.] , uti et Flodoardus [Historia Rhem. lib. III, cap. 21, ap. Migne, Patrol. tom. CXXXV, col. 200.] . Plura quoque scripsit opuscula; quorum nonnulla supersunt: duæ scilicet epistolæ, altera, quam primus edidit Nicolaus Camuzatius, ad Theobaldum, episcopum Lingonensem, anno 844 data. Eum nempe literis rogarat Theobaldus quodnam consilium caperet, quum a duobus ignotis monachis incertæ sanctorum reliquiæ in Divionensem S. Benigni basilicam essent latæ, atque prodigia non pauca, dubiæ tamen fidei, ibidem patrarentur. Respondit S. Amulo reliquias hujusmodi nequaquam intra ecclesiam, sed foris in atrio, aut certe sub pariete, vel circa ipsum, secreto, in loco apto et mundo, sub paucorum conscientia sepeliendas esse: ut, quoniam et sancta esse dicebantur, aliquid eis reverentiæ deferretur; et quia esse penitus nesciebantur, nequaquam rudibus populis occasio erroris et superstitionis existerent [Opera Amulonis, ap. Migne, tom. CXVI, col. 77 et seq.] . Altera epistola est ad Gothescalci literas vel genuinas [Sirmondus, Opp. omnia, tom. II, col. 1136; Ceillier, Histoire des Auteurs sacrés etc. tom. XVIII, pag. 706.] vel supposititias [Rivet, Hist. litt. de la France, tom. V, pag. 107.] responsio: fuitque primo a Sirmondo [Opp. Omnia, tom. II, col. 1139 et seq.] in lucem data. In ea multos de Prædestinatione errores diserte docteque, judice Petavio [Petavius, Opus de Theologicis dogmatibus, tom. V, lib. XIII, cap. 9, pag. 180, edit. Antv.] , refellit: a quibus tamen abhorruisse contendit Rivetus [Rivet, Hist. litt. tom. V, pag. 107.] Gothescalcum, quem, ut episcoporum sententiam revereatur, vehementer hortatur. Præterea in singulari opusculo B. Augustini sententias de prædestinatione et gratia Dei, et de libero hominis arbitrio collegit, easque sensu catholico intelligendas esse luculento sermone ostendit. Scripsit quoque Amulo libellum contra Judæos, ne in perniciem gentis ultra limites ab ecclesia et gubernio civili præscriptos discurrere permitterentur. Quæ quatuor opuscula, licet de eorum genuitate aliquando fuerit dubitatum, a recentioribus eruditis uno calculo B. Amuloni adjudicata fuerunt. Est et alius liber, Responsio scilicet ad interrogationem cujusdam de præscientia vel prædestinatione divina et de libero arbitrio, quem Sirmondus [Opp. Omnia, tom. II, col. 1135, 1136 et 1153.] , pluribus eruditis negantibus [Rivet, Hist. litt. tom. V, pag. 105; Ceillier, Hist. des Auteurs sacrés, tom. XVIII, pag. 706.] , a B. Amulone conscriptum fuisse autumavit. Qui libriomnes editi fuere a Sirmondo, Mauguino, Baluzio, a collectoribus Magnæ Bibliothecæ Patrum ac nuper a ven. viro Migne.
[2] [auxit ecclesiæ suæ bona, et anno 846 interfuit Sparnacensi concilio.] Operam quoque suam posuit Amulo apud Lotharium I, ut quod ex rebus ecclesiæ B. Stephani … pars esset ablata non modica, et in sæcularium hominum ditionem redacta, restitueretur; per hoc enim frequentem eos pati necessitatem qui illic jugiter cultibus famulabantur divinis. Jubente itaque imperatore, redditæ sunt anno 846 in comitatu Lugdunensi villæ Aulanius et Morgas: et, quum postea ob dissidia hæ villæ iterum essent injuste occupatæ, eas simul ac alia bona eidem S. Stephani ecclesiæ recuperavit [Bouquet, tom. VIII, pag. 383 et 390.] . Sed et ejus auctoritas, ait Hugo Flaviniacensis [Chronicon Virdunense, ap. Labbe, Bibliotheca Mss. tom. I, pag. 118.] , amor Caroli (Calvi) erga eum multum valuit sancto papæ Leoni (IV), ut ipse hoc testatur in epistola ad eum missa. Adde quod Carolus Calvus palatii sui capellanum a B. Amulone Cabillonensis ecclesiæ episcopum consecrari voluit [Lupi Ferrariensis Opera, epist. LXXXI, col. 543.] . Dein cum suis suffraganeis interfuit B. Amulo concilio, quod anno 846 celebratum fuit Sparnaci; quæ villa, ad Matronam fluvium sita, jam a S. Remigii temporibus Rhemensis ecclesiæ erat possessio. Huc etiam convenerunt singuli cum suis suffraganeis Wenilo Senonensis, Ursmarus Turonensis, Hincmarus Rhemensis et Guntboldus Rothomagensis: in quo concilio multos præsertim concilii Meldensis anni 845 canones renovarunt [Baluzius, Capitularia regum Francorum, tom. II, col. 29 et seq. edit. Paris. 1677.] . Tandem pridie kalendas aprilis (seu 2 aprilis) obiit [Severtius, Chronol. Lugd. archiep. pag. 180.] , verosimiliter anno 852, ut supra, in Commentario prævio, num. 6, Vitæ S. Remigii Lugdunensis ostensum fuit.
B. GEBUINUS
§ unicus. S. Gebuini cultus, episcopatus, mors sepultura, translatio, miracula, Vitæ breviarium.
[S. Gebuinus. qui Lugduni colitur,] Quum Henschenius Acta Sanctorum diei 19 maji illustraret, neque monumenta historica ei suppeterent, quorum ope S. Gebuini cullum legitimum esse ostenderet, ei inter prætermissos locum assignavit [Acta SS. tom. II Aprilis, pag. 521; ibid. tom. IV Maji, pag. 295.] . Nos vero, nostro decessore feliciores, multa instrumenta historica, quibus de S. Gebuini cultu constat, præ manibus habemus: Breviarium scilicet Lugdunense anno 1844 jussu cardinalis de Bonald, archiepiscopi Lugdunensis, editum, et plures ejusdem ecclesiæ Divini officii ordines, in quibus S. Gebuini festum ritu duplici minore ad diem 18 aprilis celebrandum præcipitur. Adde quod tum in Breviariis et Missalibus sæculi XVII, uti refert Joannes De la Mure, tum in Breviario ms., quod Stephanus Verney pro singulis Lugdunensibus ecclesiis ante medium sæculum XVIII concinnavit, idem occurrit. Præterea in Molani auctario Usuardino anni 1573 ad diem 18 aprilis legitur: Sancti Jubini, episcopi et confessoris, cujus corpus requiescit Lugduni supra Rhodanum: quin etiam in Matisconensi ecclesia collegiata S. Petri, quam pluribus prædiis ditarat, peculiari cultu fuit cohonestatus [De la Mure, Hist. ecclésiast. de Lyon, pag. 152; Severtius, Chronologia Lugdun. archiep. pag. 215.] . Similia perhibent Castellanus in Martyrologio Universali, Saussayus in Martyrologio Gallicano et Simon de Peyronnet in Catalogo Sanctorum; ita tamen ut duo posteriores mortis ejus diem ad diem 18 junii indicent. Tandem invocatur S. Gebuinus in Litaniis Breviarii anni 1498. Atque hæc de S. Gebuini cultu.
[2] [et cujus cultus initia sunt incerta,] S. Gebuini gesta ante episcopatum, uti plurium aliorum SS. episcoporum illius ævi quorum Vita a coævis non fuit scripta, nobis non innotescunt. Jacobus tamen Vignerius in Chronico Lingonensi [Ad annum 1068, pag. 91.] et post eum Mabillonius [Annales Benedictini, tom. V, pag. 14.] et auctores Galliæ Christianæ S. Gebuinum fuisse Hugonis III Divionensis comitis filium dixerunt; sed manifestus est error, cum Vignerius ac proin ejus sequaces pro nostro S. Gibuino Gibuinum, anno 946 Catalaunensium episcopum creatum, acceperint. Neque ex S. Gebuini nomine, (quod varias induit formas, Gibuini scilicet, Geboini, vel etiam Jubini, et quod ex duobus juxta positis vocabulis, geba donum et win amicus [Schilterus, Glossarium vetus, V° Geba, Win.] , constat,) definiri certo poterit domone Francus esset an Gallo-Romanus: nam antiqua consuetudo vocabula suæ genti propria assumendi, jam sæculo XI, nisi forsan apud nobiliores familias, fere ubique per Galliam obsoleverat. Quidam suspicati sunt S. Gebuinum, cum esset junior, vitam monasticam amplexum esse in monasterio Saviniacensi aut Athenacensi (Ainay), propterea quod, archiepiscopus Lugdunensis factus, priori monasterio ecclesiam S. Mariæ de Io, et posteriori ecclesiam S. Cirici de Sivriaco dono dedit [Bernard, Cartulaire de Savigny et d'Ainay tom. I, pag. 431, tom. II, pag. 701.] . Quod argumentum valde infirmum est, quandoquidem plerique sancti episcopi omni ævo erga monasteria fuere valde benevoli, et ut vita religiosa a multis usurparetur operam suam posuerunt.
[3] [ex archidiacono Lingonensi factus est archiepiscopus Lugdunensis.] Certius itaque est S. Gebuinum archidiaconum fuisse Lingonensem. Legimus enim in libro II Chronici Virdunensis, ab Hugone Flaviniacensi conscripti, eum die 10 septembris anni 1076 ad concilium Æduense, ab Hugone, episcopo Diensi, sedis apostolicæ tunc temporis in Gallia legato, coactum, cum Rainardo, episcopo Lingonensi, cujus erat archidiaconus, accepisse; ibique Lugdunensium fuisse creatum archiepiscopum. Quinta autem die, seu 14 septembris, quia Lugdunensis sedes, Humberto simoniaco expulso et in locis Jurensibus monacho facto, vacabat antistite, a latere domni Linguonensis electus est Gebuinus archidiaconus, vir morum probitate venustus, ut præficeretur Lugdunensi æcclesiæ. Hoc totius concilii acclamavit assensus, hoc etiam Lugdunensis ecclesiæ clericorum et laicorum qui aderant expetiit bonæ voluntatis effectus. Raptus igitur ab altari quo confugerat, diligentius servatur, ut in die dominico more solemni benediceretur. Doluit super hoc Linguonensis episcopus, clerusque qui aderat Linguonicus; quia amisisse videbantur virum, in æcclesiasticis et sæcularibus negotiis pernecessarium, cui plurimum innitebantur. Sed prævaluit concors sententia concilii, quia sic erat præfinitum et placitum in oculis Domini. Altero autem die Rainardus coram concilii patribus conquestus est de dampno ecclesiæ sibi commissæ illato, quod quasi eruissent ei oculum, cui suum tulissent archidiaconum, in quo spes omnis, in quo refrigerium, in cujus sibi erat caritate solatium: dein in tantæ calamitatis remedium petiit ut abbati Divionensi demortuo Guilielmum sufficerent. Quibus votis cum annuissent patres, uno die, id est die dominico 15 kalendas octobres, seu 17 septembris, consecrati sunt apud Eduam summa omnium exultatione et tripudio domnus Gebuinus in Lugdunensem archiepiscopum ab ipso Romanæ sedis legato, et præfatus electus in abbatem Divionensem a prædicto Linguonensi episcopo [Pertz, Monumenta Germaniæ, tom. VIII, pag. 415 et seq.] .
[4] [Ei contulit pallium et dignitatem primatis S. Gregorius VII.] Brevi post Hugo, Romanæ ecclesiæ legatus, cui S. Gebuini merita omnino erant perspecta, pro eo a S. Gregorio VII pallium hisce verbis postulavit: Summopere poscimus ut per dominum Valentinum episcopum pallium nobis mittatis ad confirmandam ordinationem religiosissimi Lugdunensis ecclesiæ archiepiscopi, contra oblatrantes hæreticos, et de regis indignatione adversus ordinationem Dei carnaliter gloriantes. Ipse enim, postpositis omnibus incommodis et periculis penuriæ atque itineris, sanctitatis vestræ conspectui devotissime se præsentaret, si ecclesia illi commissa, tandiu languida et pastoris solatio destituta, quoquomodo absentiam ejus sine magno detrimento pati potuisset [Ep. VII ad S. Gregorium VII, ap. Migne, tom. CIIL, col. 744.] . Annuit Romanus pontifex: quin et anno 1079 decessorum suorum vestigiis insistens, et S. Gebuini votis faciens satis, eum super ecclesiasticas provincias Lugdunensem, Rothomagensem, Senonensem et Turonensem primatem constituit [Epistolæ S. Gregorii VII, lib. VI, epist. 34, 35, 36, col. 538, 539 et 540.] : qua dignitate abhinc pluribus sæculis episcopos Lugdunenses a Romanis pontificibus ornatos fuisse probarunt adversus Natalem Alexandrum [Historia ecclesiastica, tom. VI, sæc. XI et XII, cap. VI, pag. 126, edit. Veneta, 1778.] Theophilus Raynaudus [Hagiologium Lugdun. in proœmio.] , Petrus de Marca [Dissertatio de primatu, pag. 230 et seq. pag. 345.] et præsertim scriptores Galliæ Christianæ novæ. Porro solus archiepiscopus Turonensis, uti ex S. Gebuini epistolis patet, S. Gregorii VII decreto statim acquievit: contra archiepiscopi Senonensis et Rothomagensis, licet Urbanus II, patres concilii Claromontani et S. Ivo Carnotensis eorum pertinaciam frangere studuerint, primatum ecclesiæ Lugdunensis, utpote rem novam, ad mortem usque agnoscere recusarunt. Verum successores eorum agnoverunt Lugdunensis ecclesiæ auctoritatem: quam episcopi concilii Parisiensis anni 1811 proponente cardinali Fesch archiepiscopo Lugdunensi, etiam post concordatum anni 1801 nequaquam exstinctam esse pronuntiarunt [Natalis Alexander, loc. cit.; Pagius, Critice. ad. an. 1079, num. VIII; Gallia Christiana nova, tom. IV, col. 92; De Smet, Coup d'œil sur l'histoire ecclésiastique du dix-neuvième siècle, pag. 219.] , opportunitatis curiosi forte magis quam novi juris.
[5] [Post multa præclara gesta] Referunt De la Mure [Hist. eccles. de Lyon, pag. 152.] et Severtius [Chronologia archiep. Lugdunensis, pag. 215.] post Paradinum ecclesiam Bellijocensem a S. Gebuino, præsente Hugone legato, fuisse consecratam, quum id ab eo petiisent Bellijocenses domini, qui eam suis sumptibus in B. Mariæ virginis honorem anno 1079 ædificaverant. Anno sequenti S. Gebuinus comiti Arelatensi auctor fuit ut, consentiente S. Gregorio VII, Bermundum, monasterii Montismajoris abbatem, (hominem tanti flagitii et tantæ impudicitiæ quod pudebat comitem Arelatensem alicui honesto viro dicere, qui præterea abbatiam ab archiepiscopo Arelatensi, postea a S. Gregorio VII anathemate percusso, simoniace acceperat,) expelleret, eique Guilielmum sufficeret [Mabillonius, Annales Benedictini, tom. V, pag. 154.] . Eodem item anno S. Gebuinus, præside Hugone legato, cum pluribus aliis Galliarum episcopis ad simoniacorum episcoporum Manassis Rhemensis et Frotgerii Cabillonensis [Gallia Christ. nova, tom. IV, col. 887.] causam cognoscendam Lugduni concilium celebravit: ubi Manasses synodali judicio fuit depositus, tum quia se purgare noluit, tum quia audientiam Eduensis, Pictaviensis et ipsius Lugdunensis subterfugit [Chronicon Virdunense, lib. II, pag. 206.] : et brevi post Walterus, vir undequaque spectabilis, quem multum commendaverat S. Gebuinus, cum omnium bonorum plausu Cabillonensium episcopus, dejecto simoniaco Frotgerio, electus fuit. Qua in re eo majorem posuerat operam S. Gebuinus, quod S. Gregorius VII, de concilio congregando agens, ad Hugonem Diensem scripserat: Admonemus etiam, ut viscera pietatis tuæ dolor et calamitas Linguonensis æcclesiæ penetret, et una cum fratre nostro Lugdunensi archiepiscopo, modis quibus valetis tantis ejus periculis consulatis, illud principaliter perficientes, ut in decanum, qui fere omnia illius æcclesiæ officia pessimis studiis arripuit, justam sententiam detis, et officia illa per religiosos viros pure deinceps administrentur. Hac in epistola quoque meminit S. Gregorius VII de contentione, S. Gebuinum inter et S. Hugonem Cluniacensem exorta, ajens: De discordia vero, quam inter Lugdunensem archiepiscopum et abbatem Cluniacensem significasti, noverit dilectio tua nos parum gravari [Ibid. pag. 205.] . Neque nova videtur fuisse hæc discordia; nam cardinalis Petrus Albanensis, legatus S. Gregorii VII in partibus Burgundiæ, jam 8 idus februarii seu 22 februarii anni 1078, indictione II, sententiam pronuntiarat, qua confirmabat monasterium Cluniace infra terminos suos, et inhibebat dominis de Branciduno, Berziaco, Buxeria, Seduno, Sagiaco et Oscella, ne aliquid in damnum ecclesiæ Cluniacensis agerent, et episcopo Matisconensi Landrico, et Gebuino archiepiscopo Lugdunensi intimabat se ex parte domini papæ eos excommunicaturum, nisi a molestiis, quas Cluniacensibus monachis inferebant, abstinerent [Bibliotheca Cluniacensis, col. 511; Guichenon, Bibliotheca Sebusiana, cent. II, pag. 436.] . Cui sententiæ statim morem gesserat S. Gebuinus. Eodem circiter tempore idem sanctissimus vir canonicos regulares S. Rufi in ecclesia B. Mariæ constituisse fertur [De la Mure, pag. 153; Helyot, Dictionnaire des Ordres religieux, tom. III, col. 408.] .
[6] [obiit S. Gebuinus 18 aprilis anni 1082] Atque hæc sunt præcipua S. Gebuini gesta, quæ colligere licuit. Die 18 aprilis notatur ejus obitus in duobus Lugdunensis ecclesiæ, et in tertio cathedralis ecclesiæ Matisconensis martyrologiis [Severtius, Chronologia Lugdun. archiep. pag. 215.] , necnon et in necrologio S. Benigni Divionensis [Gallia Christiana nova, tom. IV, col. 90.] , sed et in alio ecclesiæ Lugdunensis martyrologio dicitur primo die maji e vivis recessisse [Severtius, Chronol. Lugdun. arch. pag. 215.] . Verum anteponenda videtur dies 18 aprilis, quum hanc diem communior ecclesiæ Lugdunensis traditio indicet. Quodsi Hugoni Flaviniacensi, Hugonis Diensis familiari, fides est adhibenda, anno 1082 vita functus est. Hæc enim sunt Hugonis Flaviniacensis verba: Defuncto per id temporis Lugdunensi archiepiscopo Gibuino, quum varia quorumdam esset electio, domnus Hugo, Diensis episcopus, electione cleri et populi, auctoritate et præcepto Romani pontificis in archiepiscopum Lugdunensem promotus est, anno incarnationis Domini 1082 [Chronicon Virdunense, lib. II, pag. 460.] . Opinati tamen sunt Joannes De la Mure [Hist. ecclés. de l'Eglise de Lyon, pag. 153.] aliique S. Gebuinum ad annum 1083 usque vitam protraxisse, tum quia legitur in Chronico S. Petri Vivi Senonensis: Anno 1082, XIV kalendas novembris, obiit Walterus, Meldensis episcopus; et in sequenti septimana Hugo, Diensis episcopus, Romanæ ecclesiæ legatus, congregavit concilium in eadem urbe, et ordinavit episcopum in eadem urbe Robertum, abbatem ecclesiæ Resbacensis [Dacherius, Spicilegium, tom. II, pag. 477.] , tum quia Severtius, agens de Hugone legato, qui certo certius nonis octobris [Necrologium ecclesiæ Lugdunensis, ap. Pertz, Archiv der Gesellschaft fur ältere Geschichtskunde, tom. VII, pag. 213.] , seu die 7 octobris anni 1106 [Gallia Christiana nova, tom. IV, col. 108; Mabillonius, Annales Benedictini, tom. V, pag. 464 et seq.] obiit, tradit sese in hæc verba antiquissimi ms. ecclesiæ Lugdunensis incidisse: Hugo rexit hanc … ecclesiam Lugdunensem annis XXIII, mensibus octo, diebus septem. Verum qui præ oculis habuerit Hugonem Flaviniacensem cum aliis Lotharingis annum a die 25 martii, vel potius a paschate incohare [Pertz, Proœmium Chronici Virdunensis, pag. 283.] , dein sedem Lugdunensem per aliquod tempus vacasse, uti ex epistola Gregorii VII, IX kalendas novembris anni 1082 data, certum est, facile intelliget Hugonem Flaviniacensem, Clarum et auctorem ms. libri, de quo Severtius, nulla ratione inter se esse discordes, quum dies 1 martii anni 1083 referenda sit in Hugonis Flaviniacensis supputatione ad annum 1082. Quod si quis ob nonnulla diplomata, quorum scriptioni interfuit S. Gebuinus, eum post annum 1083 vel etiam 1086 e terra migrasse autumat, ille sciat hæc diplomata, utpote incerti anni, nulla ratione nostram infringere sententiam [Bernard, Cartulaire de Savigny et d'Ainay, tom. I, pag. 436 et 439.] .
[7] [et sepultus est in basilica S. Irenæi.] Post felicem suum ex hac vita exitum sepulturæ datus fuit S. Gebuinus in basilica S. Irenæi. Ita Martyrologium Lugdunensis ecclesiæ antiquum, a Severtio citatum [Severtius, pag. 215.] . Tempore intermisso supra ejus sepulcrum constructa fuerunt sacellum et altare a populo Christiano, lingua vernacula appellata Pautel et sepulture de saint Jubin (S. Gebuini altare et sepultura); quæ, quum S. Pothini aliorumque sanctorum corpora in S. Irenæi basilica quiescentia a Calvinianis igni ferroque vastarentur, ope divina integra servata fuere [Ibid. loc. cit. Notice sur les reliques de l'Eglise de Lyon, par D. M. pag. 17; Durand, Notice sur S. Jubin, pag. 25.] . Narrat enim auctor coævus, quemdam ex Calvinianis, corpora sancta pede calcantibus, super altare, in quo S. Gebuini corpus reconditum erat, sacrilege saltasse, subitoque paralysi tactum humi cecidisse, neque se attollere potuisse, nisi prius a S. Gebuino sanitatem petiisset, et Deo catholicæ religionis professionem, simul ac morum correctionem promisisset [Notice sur les reliques, etc. pag. 17 et seq.: Durand, Notice sur S. Jubin, pag. 25.] . Iterum, quando viri impii anno 1793 omnia sacra in S. Irenæi basilica susdeque verterunt, ab omni injuria S. Gebuini sepulcrum mansit immune [Ibid. pag. 17; Durand, Notice sur S. Jubin, pag. 222.] .
[8] [Anno 1824 apertum fuit ejus sepulcrum et biennio post facta est reliquiarum elevatio.] Ast quum anno 1824, accedente episcopi mandato, sacrum sepulcrum apertum fuit, invenerunt S. Gebuini caput, brachiorum, crurium aliorumque majorum membrorum ossa, uti etiam corporis cineres, simul cum vestium reliquiis [Ibid. pag. 223.] . Post biennium, die scilicet 25 aprilis anni 1826, secundo sepulcrum fuit reclusum, et præter sacra pignora, de quibus supra, repererunt corallium, cui aliquatenus forma crucis erat, et auri purissimi annulum sapphirinum trifaciatum. Ex S. Gebuini ossibus unum ecclesiæ primatiali, et aliqua fragmenta ecclesiæ parœciali concessa fuere: reliqua vero reposita sunt in nova capsa quercea, circumducta tela serica flavi coloris formæ quadratæ, quatuor pedibus longa, novem pollicibus alta et decem itidem pollicibus larga [Ibid. pag. 227.] . Die vero 9 maji Joannes Paulus du Pins, archiepiscopus Amasiensis et administrator apostolicus ecclesiæ Lugdunensis, gerens super pectus S. Gebuini crucem et in digito annulum, (quæ crux et annulus in ipsius S. Gebuini sepulcro inventa fuerant, et in posterum ad episcoporum Lugdunensium usum erunt,) ejusque simul vicarii generales, item ecclesiæ primatialis canonici, aliique bene multi Lugdunenses clerici magna cum solemnitate per oppidi plateas portarunt S. Gebuini capsam, cum hac inscriptione:
Sancti Gebuini Arch. Lugd.
Corpus a DD. du Pins Amasiensi
Arch. et Lugd. Ecclesiæ Administratore
Apost. recognitum, anno gratiæ millesimo
octingentesimo vigesimo sexto, mensis
maji die nona [Ibid. pag. 228.] .
Qua supplicatione peracta, S. Gebuini exuvias sub novo S. Gebuini marmoreo altari deposuerunt. Dein, ut in dies sancti memoria magis recolatur, in altaris fronte scriptum est: Sancti Gebuini corpus et tumulus [Ibid. pag. 229. et seqq.; Notice sur les reliques etc. pag. 38.] .
[9] [Nunc ut olim S. Gebuinus est patronus debilium.] A remotissimis temporibus homines membris capti aut debiles aut podagra laborantes ad S. Gebuinum confugerunt: neque raro debiles et præsertim arthriticos ad S. Gebuini sepulcrum sanatos fuisse colligitur tum ex Severtio [Severtius, pag. 216.] , Joanne De la Mure [De la Mure, pag. 153.] et Stephano Verney, tum ex oratione quæ in S. Gebuini honorem per longum tempus recitata fuit. Porro, uti referunt, multis aliis miraculis omissis, Guerin et Nivon, canonici basilicæ S. Irenæi, anno 1641 in S. Gebuini festo, tres viri omnibus membris capti, post orationes ad eum factas, subito curati fuerunt, et in perpetui grati animi signum in ipso sacello suos suspenderunt baculos. Eodem tempore virgo ætate provecta, in parochia quatuor leucis Lugduno distante degens, similiter membris capta, cum sese ad S. Gebuini sepulcrum, quod miraculis noverat clarum, transferri jussisset, ibi post dies novem in oratione transactos sanitatem omnimodam recuperavit, et domum pedes petiit. Origo hujus ad S. Gebuinum perfugii videtur esse, quod ipse sanctus, dum inter homines viveret, fertur multum podagra laborasse. Neque periit vetus illa pietas; et quidem diebus translationis anni 1826 continentibus plures ægroti, invocato S. Gebuino, a morbis suis convaluerunt. Quos inter Adelaidis Merle. Hæc videlicet a quinque annis aneurismate, hydropisi et per totum corpus tumore, quæ insanabilia dicebant medici, laborabat. Ast die 9 maji anni 1826 ad S. Irenæi ecclesiam sese ferri jussit, ubi exuviarum S. Gebuini translationi ab hora sexta matutina ad primam pomeridianam vel stans vel sedens interfuit. Finita solemnitate, pedes domicilium repetiit: dein, postquam, omnibus medicorum remediis sepositis, per novem dies continuos pedes et jejuna ad sacrosanctum Missæ sacrificium in S. Gebuini honorem venisset, sanitatem omnimodam recuperavit [Durand, pag. 31 et 234 et seq.] .
[10] [quemadmodum miraculis,] Die 14 junii ejusdem anni, Veronica Lacroix, Lugdunensis, annos viginti tres nata, adeo stomachi inflammatione, nervorum dolore, et febri vehementi affligebatur ut moribunda morientium sacramentis fuerit munita. Quum itaque tam gravis ejus esset conditio, ad S. Gebuini sepulcrum vecta fuit; ubi in sede sedens subito omnibus suis doloribus liberata fuit.
[11] [anno 1826] Maria Giraud Viennensis a tredecim mensibus omnibus sine intermissione tremebat membris, et in pectore æstu violento ardebat. Postquam omnia medicorum frustra adhibuisset remedia, ad S. Gebuini sepulcrum die 13 junii anni 1826 lata fuit: ubi post duodecimam horæ partem omnino sana facta est [Ibid. pag. 32 et seq. 238 et seq.] .
[12] [factis] Gabriella Bruyas, monialis et janitrix monasterii Nostræ Dominæ a Caritate Lugduni, ab undecim annis cordis hydropisi multisque aliis languebat infirmitatibus, adeo ut nullatenus sese movere posset, et a multo tempore diu noctuque in sede sederet, quin quiescere aut cibum sumere valeret. Neque recuperandæ sanitatis, quemadmodum declarabant medici, ulla spes affulgebat, quando die 28 magna cum fiducia intra Missæ sacrificium, cui intererat, a S. Gebuino corporis firmitatem petiit. Peracto Missæ sacrificio, tam perfecta ei sanitas fuit reddita, ut ne vestigium quidem morbi maneret [Ibid. pag. 35 et seq. 258 et seq.] .
[13] [in ægrorum] Catharina Roux, Lugdunensis, a duodecim annis rhumatismo interno cruciabatur brachio dextero, quod in dies macie et debilitate extabescebat. Verum quum nulla ratione dolores suos lenire posset, venit die 10 julii anni 1826 ad S. Gebuini sepulcrum, animo petendi ibi per novem dies brachii sanitatem. Altero vero die in ejusdem sancti oratorio repente omni dolore liberata est, ipsique brachio accrevit caro, viresque redierunt [Ibid. pag. 37 et seq. 263 et seqq.] .
[14] [curatione,] Joanna Maria Brasier, uxor Josephi Aquetant, ex parochia Loyasse, ab undecim annis ex partu incredibiles patiebatur dolores, neque pedibus ire aut stare valebat, adeo ut a primis mensis martii diebus anni 1826, quamvis ad expellendum morbum omnia adhibuissent remedia medici, e lecto sese movere non posset. Die vero 23 junii, ut ægrotantis votis fieret satis, eam in feretro jacentem ad S. Gebuini sepulcrum portarunt; verum intra Missæ sacrificium, nullius adjutorio, ad Sacræ Hostiæ elevationem genua flexit, et ad communionem mensæ eucharisticæ accubuit. A qua die prorsus sanata fuit [Ibid. pag. 256.] .
[15] [manifestum est.] Mariæ Theresiæ Voiturier a viginti tribus annis pectus cancro occupatum erat: unde quotannis innumeræ emergebant vermes. Quum nosocomiorum Lugdunensis et Fori Segusiani medici tantis doloribus vix ullum possent afferre levamen, tutelæ S. Gebuini sese commisit ac in ejus honorem die 24 julii anni 1826 novendiales incohavit preces. Die vero 29 ejusdem mensis vulneri medicamina adhibere volens reperit cicatricem expletam [Ibid. pag. 264.] .
[16] [S. Gebuini præcipuæ laudes.] Hæc demum claudimus, addito summario Vitæ S. Gebuini, quod pro lectionibus secundi Nocturni ad usum clericorum Lugdunensium olim conscripsit Stephanus Verney, sed quod numquam ab iisdem usurpatum fuit. Accipe hanc scriptiunculam: Gebuinus vel, ut antiqua scripta ferunt, Giboinus, alias Guibuinus, nunc vero Jubinus, Lugdunensium rexit ecclesiam tempore S. Gregorii papæ septimi hujus nominis, a quo accepit inditi jamdudum patriarchatus et primatiæ super Lugdunensem et Rothomagensem, Senonensem et Turonensem provincias, anno millesimo septuagesimo nono a. Unde mira notatur hujus præsulis humilitas et modestia; qui cum talis esset patriarcha, tamen presbyterum se tantum ecclesiæ Lugdunensis nominabat in suis epistolis b. Nec minor in eo contemptus divitiarum, quas in religiosa opera sollicitus impendebat: nimirum instaurationi simul et decori sacrarum ædium; quas, etiam a se ædificatas, censu juribusque collatis fulsit (hujusmodi est S. Petri Matisconensis), egenorum adeo prodigus, ut ipse sibi conflaret inopiam: nihil interim remittens de studio circa vindicandos propagandosque cleri mores, ecclesiasticos honores, divinum cultum et populi salutem. Quibus in exercitiis evolavit tandem ad præparatam sibi lauream decimo sexto kalendas maji sive julii, sepultus in ecclesia S. Irenæi antecessoris; ubi divinis mox emicuit signis, maxime vero curatione podagrorum. Quæ sine dubio causa fuit exstructi super ejus tumulum sacelli et altaris: ad quod etiam nunc podagra laborantes, aliique plures infirmi confluunt, ejus opem imploraturi, beneficium simul cum laude reportantes ex vacuato priore sæculo sancti sepulcro ab hagiomachis c.
ANNOTATA.
a Solus archiepiscopus Turonensis, vivente S. Gebuino, ecclesiam Lugdunensem ut patriarchalem agnovit. Cfr Comment. prævius, num. 4.
b S. Gebuini una superest epistola ad archiepiscopum Turonensem, quæ hisce incipit verbis: G. Lugdunensis ecclesiæ presbyter indignus, etc. [Apud Migne, Patrol. tom. CXVII, col. 1209 et seq.] .
c Quando Stephanus Verney inter vivos degebat, opinabantur Lugdunenses S. Gebuini corpus a Calvinistis fuisse combustum.
DE SS. SIGOLINO, GODWINO, ANGLINO ALBERICO ET ODILONE ABBATIBUS STABULENSIBUS IN BELGIO
SÆCULIS VII, VIII ET X.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Sigolenus, abbas Stabulensis et Malmundariensis (S.)
Godwinus, abbas Stabulensis et Malmundariensis (S.)
Anglinus, abbas Stabulensis et Malmundariensis (S.)
Albericus, abbas Stabulensis et Malmundariensis (S.)
Odilon, abbas Stabulensis et Malmundariensis (S.)
AUCTORE V. D. B.
§ I. Stabulensia et Malmundariensia initia. Viri sancti, quos inter recensiti SS. Sigolinus, Godwinus, Anglinus, Albericus et Odilo. Pauca S. Sigolini abbatis gesta cognita.
S. Remaclus, cujus Acta in opere nostro diligentissime illustrata fuerunt ad diem 3 septembris, [S. Anglinus, qui monasteriis Stabulensi et Malmundariensi præfuit, hodie cum sancti titulo laudatur a Schindelio.] natione Aquitanus erat; sed Dei gratia factus est Arduennæ apostolus et duorum celebrium monasteriorum, Malmundarii in diœcesi Coloniensi et Stabulai, in diœcesi Trajectensi seu Leodiensi circa medium sæculum VII conditur. E successoribus, quos in regimine harum ecclesiarum habuit, complures accensentur sanctis; quorum unum, S. Anglinum, Robertus Schindelius hodie laudat in Menologii Benedictini Bucelini supplemento. Dubius animi aliquandiu fui utrum de eo in sanctis an in prætermissis dicendum esset. Hinc enim complures stabant scriptores, eum sanctum appellantes, illinc Breviarium Stabulense, cujus ms. exemplar in Musæo nostro asservatur, plane de eo tacebat. Hoc profecto certum firmumque videtur, in ejus honorem numquam actam fuisse festivitatem ecclesiasticam. Sed nonii tantum inter cælites recensendi sunt, quorum memoria quotannis in officio divino recolitur; sed ii quoque omnes, qui centum annis ante Urbani VIII decreta qualemcumque cultum publicum obtinuerunt; cujus cultus indicium est appellatio sancti publice usurpata. Quo honoris genere ab antiquis temporibus non caruit S. Anglinus; neque quatuor alii Stabulenses abbates, quos initio designavi et quorum omnium eadem est ratio. Etenim in iisdem fere monumentis dicuntur sancti; non magno temporis intervallo floruerunt; plerorumque mortis dies hactenus non innotuit; officium liturgicum in nullius memoriam celebratum fuit; paucissima de singulis colligi potuerunt: quæ totidem argumenta sunt ut de omnibus simul fiat sermo. Et quidem conjunxit hos quoque Franciscus Laurentii, prior Malmundariensis, in brevi commentario, quem olim ad Fisenium destinavit, in appendice Florum Leodiensium excudendum.
[2] [Floruerunt in illis cœnobiis multi sancti viri;] Verum, quum Malmundariensis et Stabulensis
monasteriorum origines et præcipua
fata in Actis S. Remacli jam pridem declarata
fuerint, ab his abstinere licet. Hoc unum notabimus
ambo monasteria ab uno recta fuisse
abbate; quem multis regalibus usum fuisse
juribus: ita ut paulatim in principatum excreverint;
qui principatus simul cum monasteriis
stetit, donec anno 1796, Gallis Belgium
occupantibus, ruerunt instituta, quæ 1146 annos
duraverant [De Noue, Etudes historiques sur l'ancien pays de Stavelot et Malmédy, pag. 460.] . Tanto temporis spatio
claustris suis continuerunt ambo monasteria
viros præclaros multos. Invenit Stabulai
Martenius in antiquo, ut ipse loquitur [Voyage littéraire de deux religieux Bénédictins, tom. II, pag. 158.] ,
codice manuscripto, catalogum virorum illustrium
qui ex monasterio Stabulensi prodierunt;
qui catalogus desinit in Petro Lysio, qui et
Coelen, abbate B. Mariæ Monasteriensi prope
Lucemburgum, qui anno 1573 vita functus
est [Gallia Christ, nova, tom. XIII, col. 604.] . Neque hoc anno ille catalogus multo
posterior est, quippe qui dictus fuerit antiquus
a viro ætatis librorum mss. peritissimo. Quindecim
prima nomina, quæ sanctorum sunt,
hic recitanda visa fuerunt [Voyage littéraire etc. tom. II, pag. 159.] :
S. Remaclus, episcopus Tungrensis, abbas I.
S. Theodardus, episcopus Tungrensis et martyr.
S. Lambertus, episcopus Tungrensis et martyr.
S. Floribertus, episcopus Tungrensis.
S. Babolenus, episcopus regionarius, abbas II.
S. Sigolenus, abbas III.
S. Goduinus, abbas IV.
S. Anglinus, abbas X.
S. Agilolfus, archiepiscopus Coloniensis et martyr.
S. Albriacus, abbas XII.
S. Richarius, episcopus Leodiensis.
S. Odilo, abbas XXXI.
S. Poppo, abbas XXXV.
S. Theodericus, abbas S. Huberti.
S. Wolbodo, episcopus Leodicensis.
[3] [de quorum plerisque in opere nostro jam dictum fuit, de reliquis nunc dicetur.] Quæ series breviter lustranda est. Imprimis, ut jam monui, S. Remacli Acta in opere nostro explicata sunt ad diem 3 septembris; S. Theodardi ad 10 ejusdem mensis; S. Floriberti ad 25 aprilis; S. Papoleni ad 26 junii; S. Agilolfi ad 9 julii; S. Richarius præteritus est ad 23 ejusdem mensis; S. Poppo illustratus fuit ad 25 januarii; S. Theodericus ad 24 augusti; et demum S. Wolbodo ad 21 aprilis. Quemadmodum autem illic quini reliqui abbates Sigolenus, Godwinus, Anglinus, Albericus et Odilo SANCTI dicuntur, sic eodem titulo honestantur a Fisenio [Flores ecclesiæ Leodiensis, pag. 400.] , a Francisco Laurentii, laudato Malmundariensi priore [Ibid. pag. 605 et ap. Bucelinum, Germania sacra, tom. II, part. I, pag. 276 et seqq.] , a Bertholeto [Hist. de Luxembourg, tom. II, pr. pag. V et seqq.] , a Dionysio Sammarthano [Gallia Christ. nova, tom. III, col. 940 et 941.] , ab Arsenio de Noue [Etudes sur le pays de Stavelot etc. pag. 497 et 498.] , et partim a Martenio [Voyage littéraire, tom. II, pag. 153, et Ampliss. collect. tom. II, præf. pag. II et seqq.] , a decessoribus nostris [In Commentario de S. Remaclo ad diem 3 sept. num. 69 et 70.] et a V. V. A. Courtejoie [Les illustrations de Stavelot, pag. 82, 104, 152 etc.] . Eos fere ingenio suo Schindelius ad certos retulit dies. S. Sigolenum scilicet ad 23 augusti, S. Godwinum ad 5 novembris, S. Anglinum ad diem præsentem, S. Albericum ad 1 julii et S. Odilonem ad 2 octobris. Sed, quod præcipuum est, in Catalogo abbatum Stabulensium, sæculo XIII conscripto, sancti dicuntur Anglinus, Albricus et Odilo [Pertz, Monumenta Germaniæ, tom. XI, pag. 292.] . S. Odilonis effigiem, adscriptis verbis: Sanctus Odilo, vidit Henschenius [Acta SS. tom. III Februarii, pag. 701.] inter sanctorum imagines, quibus latera ornantur feretri S. Remacli; quod feretrum sibi factum visum est sæculo XII aut sequenti; et SS. Goduini et Sigolini Vitam scripsit Joannes Herbeto in altero tomo Vitæ S. Remacli; quem tamen tomum frustra inquisivi [Ecce titulus prioris tomi: Explication historique et morale sur la vie, la mort, la gloire et le triomphe de saint Remacle, de S. Sulpice, S. Eloy et S. Martin, ses maîtres, de S. Théodard, S. Lambert, S. Hubert, S. Floribert, S. Trond, S. Adelin, S. Babolin, S. Sigolin etc. ses disciples. Tome premier, contenant la vie et la mort de S. Remacle. Liége, 1703.] .
[4] [S. Sigolinus, S. Remacli judicio comprobatus, tertius fit abbas et dicitur villas Ocquier et Tohogne condidisse.] Ut autem ad singulos deveniam, inquirendum imprimis videtur quo vixerint tempore. Solemniacense secundum Regulam S. Columbani a S. Eligio conditum monasterium regere cœperat S. Remaclus anno Dagoberti 10, Christi 632; atque inde in Austrasiam accitus, fundarat sub annum 644 Casam Congidunensem *. Sed anno (ut videtur) 648 episcopus sine titulo creatus, biennio post S. Amando, Trajectenses infulas deponenti, successit, et sub annum 655 Malmundarium et Stabulaum excitavit; utriusque abbas simul et episcopus Trajectensis, nisi quod sibi absenti in cœnobiorum regimine vicarium substituerit S. Theodardum. Quem sibi in Trajectensi sede succedere voluit, quum ad annum 660 sæcularis tumultus horrore abdicavit episcopales curas et dilectam Arduennensem solitudinem repetiit; ubi inter annum 667 et 671 in Domino obdormivit. Hæc Veldii chronologia in Actis sanctorum [Tom. I Septembris, pag. 673 et seqq.] , probata Josepho Ghesquiero [Acta SS. Belgii, tom. III, pag. 417 et seqq.] . Demortuo successit S. Papolenus seu Babolenus; sed modico tempore, quippe qui circa annum 671 mortuus esse videatur [Ibid. pag. 683 et seqq.] . In ejus locum suffectus est S. Sigolinus, beati patris Remacli æque judicio approbatus, ut loquitur Notgerus [In ms. nostro 37.] et post eum Herigerus [Gesta episc. Leodiensium, ap. Pertz, Monumenta, tom. VII, pag. 189.] . Traditur S. Sigolinus condidisse villas seu pagos rusticos de Ocquier et Johogne. Prior distat ab Hojo * leucas quinque ad ortum brumalem [Meisser, Dictionnaire géogr. de la province de Liége, pag. 164.] et recensetur in Catalogo vicariatuum seu parœciarum, quas conferebat monasterium Stabulense [Ap. de Noue, Etudes hist. de Stavelot et Malmédy, pag. 495.] ; sed nuspiam reperio Johogne, quamquam copia librorum et mapparum topographicarum non desit: adeo ut nomen corruptum esse videatur, forte ex Tohogne, qui vicus est ab Ocquier non longe dissitum.
[Annotata]
* Cougnon.
* Huy.
§ II. S. Godwini abbatis tempora. Diplomata obtenta a Dagoberto II et Theodorico III. Quando S. Lambertus Stabulai vivere coactus fuerit. Pœna imposita ob ruptum silentium nocturnum. Regula S. Columbani illic observata. Episcopi more Hibernorum. An S. Godwinus episcopus fuerit. Perfectio et consecratio templi Stabulensis. Reliquiarum S. Remacli exaltatio.
[Successit S. Godwinus, qui anno 677 a Dagoberto II celeberrimum in causa trium Dagobertorum diploma obtinuit,] Addunt autem, quos modo testes adducebam, Notgerus et Herigerus: Successit subinde Goduinus, annis et morum maturitate grandævus. Factum hoc est ante initium mensis augusti anni 677, uti constat ex diplomate Dagoberti II, regis Francorum, quo villam Germiniacum, a patre suo Sigiberto concessam, monasteriis Stabulensi et Malmundariensi confirmavit. Est autem hoc celeberrimum Dagoberti II diploma, quo maxime Henschenius demonstravit hunc Sigiberti II, regis Austrasiorum, filium, post patris mortem in Scotiam seu Hiberniam relegatum, ex eadem rediisse et in regno fuisse restitutum. Edidit hoc primus Henschenius [De tribus Dagobertis, pag. 97.] ; et post eum Cointius [Annales ecclesiastici Francorum, ad an. 677, num. 9, tom. III, pag. 778.] , Foppens [Supplem. ad opp. dipl. Miræi, tom. III, pag. 282.] , Martenius [Ampliss. Collect. tom. II, col. 13.] , Bertholetus [Hist. du Luxembourg, tom. II, pag 210.] , D. Bouquet [Recueil etc. tom. IV, pag. 657.] et Brequigny [Diplomata etc. ad res Francicas spectantia, tom. I, pag. 281.] . Vir venerabilis Goduinus, abba de monasterio Stabulau et Malmundario, clementiæ regni ejus suggesserat, eo quod domnus et genitor ejus Sigibertus rex S. Remaclo ex villa cognominante Germiniaco, in pago Rhemensi, ad supradicta monasteria, quæ erant in Arduenna, quæ ipse princeps suo opere construxerat, ipsa villa Germiniacum cum omni integritate etc. ad ipsa monasteria, quæ sunt in honore patroni… S. Petri et Pauli, et S. Martini, vel sanctorum ceterorum, qui ibidem ad ipsa loca venerari noscuntur, per suam præceptionem concessisse. Unde et ipsam præceptionem memoratus vir venerabilis Goduinus abbas, suis etiam manibus seu signo roboratam, Dagoberto protulit relegendam et facile obtinuit ut hæc donatio in perpetuum confirmaretur. Ad finem adjectæ nullæ notæ temporis; sed annus, quo, factis exemplaribus, exhibitum est diploma Sigiberti Dagoberto regi ad impetrandam confirmationem, his verbis indicabatur in membranis Bambergensibus et Stabulensibus, teste Henschenio [Ibid. pag. 282.] : Facta exemplaria sub die kal. aug. mense, IV regni domni nostri Dagoberti regis, quod est anno Christi 677, die augusti prima [Cfr Longuerue, Annales Francorum, ap. D. Bouquet, tom. III, pag. 693.] .
[6] [et alterum a Theodorico III circa annum 681.] Obtinuit S. Goduinus alterum diploma a Theodorico III, rege Francorum, quo dona, a Sigiberto, avunculo suo, et a Childerico, germano suo, seu cæteris christianis hominibus monasteriis Stabulensi et Malmundarien si collata, confirmavit. A multis etiam editum fuit hoc diploma, nempe ab Henschenio [De tribus Dagobertis, lib. II, cap. 17.] , a Cointio [Annal. eccles. Franc. ad an. 681, num. 66, tom. IV, pag. 28.] , a Martenio [Ampl. Coll. tom. II, col. 12.] , a D. Bouquet [Recueil, tom. IV, pag. 653.] et a Brequigny [Diplomata etc. tom. I, pag. 294.] . Denuo desunt notæ chronicæ; nec convenit inter criticos de scripti diplomatis anno, aliis [Martene, loc. cit.] suggerentibus annum 673, aliis [D. Bouquet, loc. cit.; De Foy, Notice des diplomes etc. tom. I, pag. 84.] 674, aliis [Cointius, loc. cit.; Mabillonius, Annales Bened. ad an. 681, num. 32, tom. I, pag. 525; Veldius in Comment. de S. Remaclo, num. 69.] demum 681 circiter. De qua re egregie disputavit Brequigny. Si rem, inquit [Diplomata etc. tom. I, pag. 294.] , liceat expendere, ante omnia advertendum est, monasteria Stabulense et Malmundariense paruisse Austrasiæ regibus. Anno autem 673, occiso Childerico (II, rege Austrasiæ,) Austrasii sibi Ebroinum ducem constituerunt contra Theodoricum, Neustriæ et Burgundiæ regem, cui erant infensissimi; et anno sequenti Dagobertum II regem agnoverunt: a quo monasteria, de quibus agitur, diploma impetraverunt anno 677, ut paulo supra dictum est. Dagobertus interemptus est anno 678 (potius die 23 decembris anni 679); nec ideo statim Theodoricus potitus est Austrasia, quam Martinus et Pipinus duces occupaverant; sed, iis prælio victis anno 680, totius Franciæ monarcha effectus est Theodoricus, et ei subjecta sunt monasteria Stabulense et Malmundariense; unde conjicere pronum est circa annum 681 ipsa possessionum suarum confirmationem ab eo postulasse. Quæ singula accurate demonstravit Ludovicus de Longuerue [Ap. D. Bouquet, Recueil, tom. III, pag. 691 et seqq.] . Petitioni venerabilis viri Goduini, abbatis de monasterio Stabulaus et Malmundario, quæ erant in honore S. Mariæ et sanctorum apostolorum Petri et Pauli et S. Martini et ceterorum sanctorum ab avunculo suo Sigiberto, quondam rege, constructa, annuit pro reverentia ipsorum monasteriorum, seu considerantes SACERDOTIUM ipsius Godoini, VEL FIDEI SUÆ RESPECTUM, QUO ERGA REGNUM NOSTRUM, inquit Theodoricus, FIDELITER VIDETUR FAMULARI; et omnia pristina dona confirmavit.
[7] [Transfert et honestissimo loco ponit reliquias S. Remacli in novo templo a se perfecto.] Nequaquam itaque neglexit S. Goduinus monasterii sui negotia temporalia, et regem legitimum, quam primum ejus hostes victi erant, agnovit eique fidem suam comprobavit. Interea non negligebat res sacras, quippe qui, testibus Notgero et Herigero supra productis, etiam sancti viri Remacli corpus transtulit et in ecclesia sancti Petri locavit, lectumque illius auro et argento decoravit. Eadem res paulo explicatius declaratur in commentario anonymo de dedicatione Stabulensis S. Remacli templi, anno 1040 curis S. Popponis abbatis facta: Sicut a patribus nostris, inquit Stabulensis monachus [Ap. Martene, Amplissima collectio, tom. II, col. 64.] , veridica relatione est relatum scriptoque proditum, Goduinus, qui quartus in regimine loci beato confessori Remaclo abba successit, ab oratorio S. Martini, ubi prius S. Remacli corpus humatum continebatur, in monasterium seu templum principale sanctorum apostolorum Petri et Pauli, ab ipso sagaci industria constructum ac consecratum, officiosa devotione VII kalendas julii transtulit, quæque etiam in tam magnifico negotio expediebant, congruo honore efficaciter adimplevit. Siquidem lecticam, auro argentoque suis expensis digna decoris prærogativa fabricatam, præparavit; in quam jam arida ossa, a corrupta ejus carne sequestrata, locavit, retroque altare præscriptorum apostolorum in sublime, ut esset omnibus evidens, condigno apparatu statuit; sinceritatem etiam ejusdem benignæ devotionis in tumulo ejus impendit, quia subtus eam in inferiori parte terræ commendavit, pavimentoque firmo ad tutelam fidelibus posteris non ignava fide munivit.
[8] [S. Lambertus non degit Stabulai ab anno 674 ad 681, ut plerique volunt,] Ex his, quæ hactenus attulimus, constat quidem S. Godwinum annis 677 et 681 cœnobiis Stabulensi et Malmundariensi præfuisse; sed nequaquam hinc colligi potest quando S. Sigolinus mortuus sit aut quando ei successerit S. Goduinus. Hinc fit ut dubitetur, utro abbate, S. Lambertus, Trajectensis episcopus, qui aliquando post mortem Childerici regis, ineunte mense septembri anni 673 occisi, Stabulaum confugere coactus fuit, eo se contulerit. Sed meo judicio hoc argumentum multo difficilius est. Præstantissimi scriptores, tum Galli, tum Belgæ, consentire videntur S. Lambertum machinationibus Ebroini Stabulaum recessisse uno aut altero tantum anno post Childerici necem, plerique anno 674; ubi quum septem annos degisset, auctoritate Pippini Heristalii ad cathedram suam rediisse anno 681, quo Ebroinus ipsemet occisus est. Sed quid, si S. Lambertus sede sua expulsus est anno 680, nempe post pugnam in Lucofao *, qua Pippinus et Martinus, partem Austrasiæ potiti, a Theodorico et Ebroino victi fuerunt, et si ille idem restitutus fuit anno 687 a Pippino, postquam scilicet regem Theodoricum apud Textricium * devicisset et paulo post omni exuisset auctoritate, ipsemet titulo majoris domus monarcha Galliarum factus? Quod si ita sit, potuit S. Lambertus Stabulai degere sub S. Godwini successore, Papoleno seu Baboleno II. De qua re nolim commentarium scribere, ne occasione abbatum Stabulensium in S. Lamberti gesta inquirere videar; sed præcipua dumtaxat documenta indicare conabor.
[9] [sed, ut ex ejus biographo liquet,] Ante omnia considerandus est locus Godeschalci, diaconi Leodiensis et S. Lamberti biographi: Igitur, inquit [Acta SS. tom. ad 17 septembris, num. 5, 6 et 10.] , cum interfectus fuisset ab impiis gloriosus rex Childericus, tunc invidus omnium bonorum diabolus festinus insurrexit contra beatum virum cum adversariis sævissimis, iniqua et falsa consilia machinantibus, ut eum de sede pontificali dejicerent. Ita autem prævaluit iniquitas eorum, ut deponerent eum de sede sua sine causa; et privatus est honore suo absque culpa. Post hæc Faramundum in cathedram illius constituerunt. Electus autem Dei Landebertus pontifex perrexit ad monasterium, quod vocatur Stabulaus, nec amplius in obsequium ejus remanserunt quam duo pueri. Qui unus ex ipsis nomine Theodoënus, qui multum nobis de vita et opere ejus solitus est narrare, qualiter per annos septem, ibidem vitam sanctam et angelicam conversationem duxit… Igitur post septem annis expletis depositus est Faramundus de sede pontificali et et ejectus est de provincia Trajectinse. Tunc agmina clericorum et vulgus populorum una pariter voce ingenti postulabant Dominum ut pastorem eorum domnum Landebertum reciperent. In illo tempore erat princeps Pippinus super plurimas regiones et civitates sitas in Europa. Auditis operibus beati viri, sub unius diei articulo jussit eum cum magno honore ad propriam sedem revocare.
[10] [exsul ibidem vixit, non quum Dagobertus II in Austrasia regnaret, sed dum Theodoricus III et Ebroinus ibidem dominarentur, id est ab anno 680 aut quenti,] Convenit inter omnes, ut monui, tam antiquos quam recentiores, S. Lambertum sede sua pulsum fuisse machinationibus Ebroini; neque ea dere ambigendum. Sed utro anno 674 an 680 aut sequenti hoc quæri potest. Re quidem vera, ut supra num. 6 docui, Austrasii annis 673 et 674 Ebroinum secuti sunt adversus Theodoricum III: quo utique tempore potuisset Ebroinus S. Lambertum, perversis suis consiliis adversantem, in fugam agere; sed ante mensem augusti ejusdem anni 674 multi ex Austrasiis ab Ebroino desciverunt et Dagobertum II agnoverunt regem: quos inter Trajectenses, ut ex illo ipso Dagoberti Stabulensi diplomate, quod supra indicavi, apparet. Quis autem credat Dagoberti principatu magnates sanctosque viros, ab Ebroino in exilium aut in claustra monastica actos, ad sedes suas non rediisse? Neque enim amicitia tum erat inter Ebroinum et Austrasios. Anno scilicet 675 Ebroinus ad partes Theodorici III transiverat, palatio denuo præfectus; neque multo post bellum exarserat in finibus Lingonum inter Dagobertum et Theodoricum; et post Dagoberti mortem, quem die 23 decembris anni 679 cæsum tradi diximus, et ducis Vulfoaldi, qui anno sequenti obiit, denuo bellum ortum est inter duces Martinum et Pippinum Heristalium, Austrasiorum principes, et Theodoricum et Ebroinum, monarchiam Francorum affectantes. Victi illi fuerunt anno 680 in Lucofao, et Martinus paulo post insidiis Ebroini occisus; Pippini vero fracta omnino in Austrasia auctoritas. Prævalebant itaque Theodoricus adeoque Ebroinus ubique, singulariter autem in diœcesi Trajectensi, ut ex memorata Theodorici Stabulensi diplomate constat. Nihil itaque obstabat quin Ebroinus anno 680 aut sequenti S. Lambertum, qui Pippini partibus adhæsisse videtur, loco cedere coegerit et vitam agere apud S. Godwinum, qui fidei suæ respectum, quo erga regnum Theodorici fideliter famulabatur, ipsi regi comprobaverat. Nam, ut ex his, quæ in Actis de S. Childemara, Fiscannensi abbatissa, in superiori tomo disserui, liquet, volebat Ebroinus hostes suos custodiri in monasteriis, de quorum abbatum fide confidebat; quamquam hi passim eos summa habebant misericordia. Neque huic officio defuit erga S. Lambertum qui eum Stabulai excepit abbas.
[11] [usque ad 687, quo Pippinus Heristalius de omnibus suis hostibus victor exstitit.] Verum illo anno 681, Ebroinus ipsemet truculentas expertus est manus, ejusque loco Franci Warattonem constituerunt majorem domus. Sed propterea Pippinus pristinam domus suæ potentiam non recuperavit, neque S. Lambertum sedi suæ reddere potuit; sed hoc unum per illas mutationes assecutus est ut, quemadmodum Continuator Fredegarii loquitur, Warado, obsides a Pippino duce accipiens, pacem invicem patraverint. Quo Warattone anno 686 occiso, Bertharius, ejus gener, creatus est major domus, sed non minus Pippino offensus quam suus socer. Ast Franci, ut loquitur Sigebertus in Chronico, Bertario aversi, affectant per obsides amicitiam Pippini eumque instigant contra principatum Bertarii. Cujus consilio Theodoricus superbe excepit quos ad eum legatos misit Pippinus. Anno itaque sequenti (687) denuo erupit bellum, quo Theodoricus pugna Testriciana, autumnali tempore pugnata, fusus est, brevi post a Pippino captus omnique potestate exauctoratus. Inde Pippinus universi Francorum regni dominus factus est, regis nomine Theodorico relicto; atque tunc primum fuit princeps Pippinus super plurimas regiones et civitates sitas in Europa; quæ S. Lamberti biographi verba antiqui omnes intellexerunt de anno 687, quo Pippinus, ut loquuntur, solus sub Theodorico rege principatum totius Franciæ obtinuit. Neque ego capio quomodo viri eruditissimi hæc referre potuerint ad annum 681; quo anno licet Pippinus partis Austrasiæ, non major-domus, sed dux esset, princeps tamen non erat super plurimas regiones et civitates sitas in Europa, sed profugus ab Ebroino, et mox, obsidibus datis, subditus Warattoni majori domus et Theodorico regi [De universa hac rerum serie videantur Annales Francorum Ludovici du Four de Longuerue, ap. D. Bouquet, Reueil, tom. III, pag. 691 et seqq.] . Adversus hæc id unum affertur biographum Stephanum ita loqui quasi Ebroini adversus S. Lambertum machinationes incepissent paulo post Childerici necem. Sed prius animadvertendum est Stephanum scripsisse minimum quadraginta annis post S. Lamberti depositionem, et quæ tanto intervallo post narrantur facile contrahi, quemadmodum quæ a longinquo aspiciuntur, brevi spatio consistere videntur; deinde facile fieri potuisse ut jam anno 673 Ebroini adversus S. Lambertum simultates ortæ sint, atque anno tantum 680, post Martini et Pippini cladem, eo usque progressæ sint ut in sede Leodiensi sanctus præsul non ulterius ferendus videretur; interea temporis Dagoberti principatu impeditæ. Neque indicat Stephanus S. Lambertum continuo post Childerici necem sede sua pulsum fuisse, sed tum initium factum esse pessimis machinationibus.
[12] [S. Godwinus excepit itaque S. Lambertum, quem ob violatum silentium nocturnum jussit ad crucem stare:] Manifestum itaque mihi videtur Ebroinum, postquam anno 680 vicisset Martinum et Pippinum duces, consilium cepisse deponendi S. Lamberti aliusque episcopi ejus loco substituendi. Quod quum sine concilio provinciæ Coloniensis episcoporum fieri non posset, verisimiliter factum non est nisi anno 681 ineunte. Quo tempore S. Godwinus præsidebat Stabulensi asceterio. Hic itaque excepit sanctissimum exulem; quem et videtur ad professionem monasticam admisisse [Acta SS. ad 17 sept. Comm. præv. de S. Lamberto, num. 65.] . Dormiebat igitur sanctus non in hospitio, sed in communi dormitorio. Antiquissima autem et severissima lex de nocturno post Completorium silentio [Cfr Haeftenus, Disquit. monasticæ, lib. VI, tract. III, pag. 584; Martenius, Commentarius in Regulam S. Benedicti, pag. 573 et seqq.] , quam Suaresius aliique [Cfr Martene, Voyage litt. de deux religieux Bénédictins, tom. II, pag. 172.] censent neque nunc sine peccato mortali violari posse, jure merito vigebat in Columbanianis asceteriis; adeo ut, qui eam infringerent, juberentur gravissimam pœnam standi ad crucem subire: (quamquam hoc pœnitentiæ genus neque in capite de diversitate culparum S. Columbani [Ap. Migne, Patrologia, tom. LXXX, col. 216 et seqq.] , neque in libro de pœnitentiarum mensura [Ibid. col. 223.] reperiatur, sed hoc unum, crucem non procul ab ostio fuisse positam; quam si quis egrediens monasterio non adiisset, graviter plectebatur [Ibid. col. 217.] .) Qui vero stabant ad crucem, extensis brachiis cantabant psalmos, ni fallor, duodecim: hæc communis, etiam apud Columbanianos, psalmorum partitio [Ibid. col. 212 et 213.] ; eumque numerum psalmorum sæculo XI quater concinebant, erectis in modum crucis manibus, qui pro uno anno pœnitentiæ regulariter compensare vellent [S. Petrus Damiani, lib. I, epist. 19.] . Dum itaque esset vir venerabilis Landebertus episcopus in præfato monasterio, contigit eum mediante nocte pro consueto ordine expergefieri, ut ad solitariam orationem pergeret devotus; porrectaque manu arreptisque sandalibus, de quibus unus elapsus, corruens de manu ejus, cecidit in pavimentum, sonusque ejus quiescentium aures inquietavit. Hæc audiens pater monasterii, nesciens quis hoc egisset, ait: “Qui istum sonum fecit, statim ambulet ad crucem.” Jussa fecit S. Lambertus et, quamvis hieme niveque algens, excalceatus et solo cilicio tectus, stetit ad crucem inflexis brachiis, psalmos cantans usque ad gallicinium, nisi quod in nocturno tempore citius gallorum cantus adfuit, seu potius quod prius gallicinium, quod aliquando non multo post mediam noctem auditur, pro gallicinio matutino acceptum fuit.
[13] [non sine prodigio aut admiratione hanc pœnitentiam fecit S. Lambertus.] Nec mora transacta, fratres monasterii, pulsato signo, ingrediuntur ad vigilias. Officio peracto seu cantato uno nocturno, quod hieme apud Columbanianos quinque psalmos continebat [Regula S. Columbani, cap. VII, ap. Migne, Patrologia, tom. LXXX, col. 212 et 213.] , exierunt de sanctuario festinanter, præ nimio frigore introgressi utique domum sibi ad calefaciendum. Interim sanctus Domini fortius certando semper stabat invictus ad crucem. Tunc pater monasterii requirens ait: “Et si habemus omnes fratres nostros?” E quibus unus dixit: “Ego te audivi hac nocte indicare crucem, sed nescio quis fuisset.” Adhuc illo loquente, alius de fratribus intravit, dicens: “Vere domnus Landebertus hac nocte diutius ad crucem discalciatus perseverat.” At ipse abbas, pavefactus et in timore conversus, dixit ad fratres: “Ite velociter et postulate eum humiliter ut veniat ad nos.” At illi procurrentes invenerunt eum stantem ad crucem. Erat autem caput ejus et humerus coopertus nive per totum. Ipse vero domnus apostolicus tunc ore promebat: “Cor contritum et humiliatum Deus non spernit,” et reliqua. Illi vero, qui missi fuerant, postulantes, dixerunt: “Domine, pater noster precatur et fratres suggerunt, ut ambules jam in hospitium ad illos.” At ille abiit cum eis: et ubi intus venit, statim pater monasterii una simul cum monachorum agmine ad pedes pontificis provolutus genibus, veniam postulans, ait: “Ignosce mihi pater, ignosce, quia nesciens peccavi, quod sic insipienter egi: da indulgentiam tuis devotis famulis.” At ille: “Data sit vobis a Deo indulgentia, quia tu non insipienter egisti, sed prudenter fecisti, ut Paulus dixit: “In frigore et nuditate subjicio corpus meum.” Et continuo fratres balneum paraverunt ei, et mutaverunt illi vestimenta aliis; et osculantes manus et pedes, ad invicem mutuo dicebant: “Noluit Dominus nobis in hac nocte notum facere, sed pro augenda ejus gloria et lucri promerenda pœnitentia absconditum fuit a nobis.” Res similis narratur de S. Austreberta, quæ in Pauliacensi cœnobio sequebatur etiam S. Columbani instituta [Acta SS. tom. II Februarii, pag. 423.] . Ubi animadvertit Bollandus neminem plus horæ quadrante brachiis extensis posse perdurare; quod temporis spatium ad semihoram extendit Ghesquierus in annotatis ad Vitam S. Lamberti [Acta SS. Belgii, tom. VI, pag. 135.] . Certe stare poterant, dum duodecim psalmos cantassent; neque videtur S. Lambertus diutius hoc habitu perdurasse. Verum hæc minus ad S. Godwinum pertinent; de quo hoc unum animadvertendum est inde apparere eum acrem disciplinæ regularis exactorem fuisse: quæ severitas Columbanianis institutis propria erat.
[14] [Stabulai servabantur regula S. Columbani et instituta Hibernica, secundum quæ episcopi creabantur sine titulo, sicuti nunc presbyteri in monasteriis.] Semel iterumque dixi S. Columbani regulam Stabulai fuisse usurpatam. De qua re paulo plura dicenda videntur. In diplomate, quo S. Sigebertus rex circa annum 651 initia monasteriorum Malmundarii et Stabulai confirmavit, his utitur verbis [Martene, Amplissima collectio, tom. II, col. 7.] : Concessimus eis ut ibi monasteria juxta regulam cœnobiorum vel traditionem patrum, cognominata Stabelaco seu Malmundarium, construerentur. Quæ quidem verba, si seorsim sumantur, neque regulam S. Columbani, neque regulam S. Benedicti, neque aliam quamcumque specialiter designant, quum nullæ regulæ, in Galliis receptæ, haberentur novæ, sed collectæ ex scriptis et usibus patrum orientalium, atque varietas non a rerum novitate, sed a delectus diversitate proficisceretur: adeoque omnes aliquando dictæ sunt regulæ patrum. Nihil itaque inde elici potest. Sed considerandum est S. Remaclum prius monachum fuisse in Solemniacensi asceterio, ubi sine controversia S. Columbani regula usitata erat; deinde illo tempore monachos Columbanianos institutorum suorum fuisse tenacissimos. Sed neque regulam tantum suam ex Hibernia in Gallias intulit S. Columbanus, verum alias multas consuetudines; quarum hæc singularis fuit ut, quemadmodum nunc monachi aliique regulares presbyteri ordinantur sine beneficii titulo aut non incardinati, sic in monasteriis Hibernorum seu Scotorum consecrarentur episcopi; quos plurimi vocant regionarios, sed qui potius dicendi sunt episcopi sine titulo [Cfr Todd, St. Patrick, apostle of Ireland, pag. 4 et 5.] : qui episcopi regulares subdebantur abbati, etiamsi hic nonnisi presbyter esset [Beda, Hist. eccles. Anglorum, lib. III, cap. 4. Cfr Todd, St. Patrick, pag. 10 et seqq.] , sicuti nunc presbyteri regulares suo superiori, quem nil cogit esse presbyterum; quin et in ipsis monasteriis Benedictinis sæpius antiquis temporibus episcopi sine titulo consecrati sunt [Cfr Martene, Imper. Stabulensis monasterii jura, pag. 25 et seqq.; Roderique, De abbatibus monast. Malmund. et Stabul. disceptatio tertia, pag. 42 et seqq.] . Sed et ipsos abbates aliquando episcopos fuisse (exemplum promptum est in S. Remaclo) certum est. Voluit itaque Martenius [Amplissima collectio, tom. II, præf. pag. 11 et seq.] omnes abbates Stabulenses episcopali charactere fuisse insignitos, donec sæculo X ineunte laici magnates se in eorum intruserunt locum. Surrexit adversus hæc Ignatius Roderique in duabus prioribus suis Disceptationibus, quibus ostendere conatus est Malmundariensibus et Stabulensibus æqua esse jura, licet abbatis sedes esset Stabulai; in quibus negavit ullum præter S. Remaclum inter Stabulenses abbates episcopum fuisse, aut episcopos fuisse alio titulo quam sui monasterii. His opposuit Martenius Imperialis Stabulensis monasterii jura propugnata; in quibus denuo sententiam suam de quasi-episcopatu Stabulensi defendere nisus est. Sed in tertia Disceptatione Rodericius novis viribus hanc thesim aggressus est. Equidem nolim hanc crambem utrinque male coctam recoquere. Plurium enim abbatum nomina vix nota sunt; et ex septem aliis, quos episcopos fuisse Stabulenses contendit Martenius, unus S. Godwinus inter eos venit, quorum declarare nitimur gesta. De hoc itaque uno dicendum nobis est.
[15] [An S. Godwinus episcopus fuerit.] Duabus de causis contendit Martenius eum fuisse episcopum; quarum prior est Theodoricum in diplomate, supra num. 6 indicato, dixisse: Considerantes sacerdotium ipsius Goduini; vocabulo autem sacerdotio illo ævo episcopatum designari. Sed Rodericius, bene multis adductis locis, quorum numerum facile augere poterat, demonstravit sæpe hoc vocabulum etiam de presbyteratu dictum fuisse; quod nemo inficias ibit. Altera est quod in Commentario de dedicatione templi Stabulensis S. Godwinus dicitur ab oratorio S. Martini, ubi prius S. Remacli corpus humatum continebatur, in monasterium principale sanctorum apostolorum Petri et Pauli, ab ipso sagaci industria constructum ac consecratum, … transtulisse; episcoporum autem officium esse templa consecrare. His opposuit Rodericius templum neque a S. Godwino constructum fuisse, neque consecratum, sed a S. Remaclo; secus si esset, dicendum fuisse non ab ipso, sed a se. Sed hæc ingeniosa cavillatio est. Nemo, a partium studio alienus et aliquantisper in scriptis sæculi XI versatus, in hæc incidens verba, ea non intelliget de S. Godwino. Et quidem ex primo S. Remacli biographo constat Stabulensem S. Petri basilicam post illius mortem fuisse extructam et consecratam. Veniens enim ad ejus miracula postuma, sic infit [Acta SS. Belgii, tom. III, pag. 474.] : Eo namque tempore, quo fabrica altaris ecclesiæ nostræ agebatur, contigit adesse ibi quemdam Joseph nomine, qui ita curvus erat, etc. Ad quæ nihil sani opponere potuit Rodericius. Credibile itaque prorsus est S. Godwinum fuisse episcopum; sed hoc advertendum ex hoc titulo secundum Hibernorum instituta nullam singularem natam esse jurisdictionem; quam Martenius et Rodericius potissime cogitabant in suis controversiis.
[Annotata]
* Lafau
* Testry.
§ III. Tempora S. Anglini, abbatis Stabulensis, et S. Agilolfi, episcopi Coloniensis. Illius diplomata; hujus Passio.
[Post alios quatuor abbates] Successit S. Godwino vir apostolicus et pater noster Papolinus [II], qui et Bobolenus et perperam Abolinus, episcopus, qui mense junio XXV, anno secundo regni Clodovei III, quod est die 25 junii anni 692, in monasteriis Stabulacho et Malmundario custos esse videbatur, quemadmodum certum est ex diplomate illius Clodovei, commutationem, olim a Childerico II et S. Remaclo factam, confirmantis [Bréquigny, Diplomata etc. tom. I, pag. 330 et 331.] . Sextus abbas die 2 decembris anni 719 venit ad placitum coram Carolo Martello apostolicus vir Rabangarius episcopus et causam monasteriorum suorum sancti Petri Stabulensis et Malmundariensis vicit [Ibid. pag. 419 et 420.] . Pone venit Crodmarus [Antiquus catalogus abbatum, ap. Pertz, Monumenta, tom. XI, pag. 292.] , et deinde Amolgerus seu Amingerus. Hic enim unus videtur fuisse abbas, quem a nominis varietate medium diffiderint et duos fecerint abbates: nonnumquam enim in nominibus polyglossis seu diglossis germanicis aut francicis alterutri vocabulo substituitur alterum; sic Ebroinus seu Eber-winus etiam Eber-merus dictus est.
[17] [venit S. Anglinus, quem Brequigny expunctum vult propter S. Agilolfi, archiepiscopi Coloniensis, tempora.] Sequitur S. Anglinus, qui in laudato catalogo [Antiquus catalogus abbatum, ap. Pertz, Monumenta, tom. XI, pag. 292.] 44 annis abbas fuisse traditur; quem Brequigny [Diplomata etc. tom. I, pag. 487.] expunctum vult quasi numquam exstitisset, quoniam ejus ætas componi non possit cum temporibus S. Agilolfi, archiepiscopi Coloniensis, et quoniam ejus nomen notum non sit nisi ex diplomatibus, editis a Martenio, sed a viro ignaro descriptis, qui ejus nomen loco Agilolfi posuerit. Re quidem vera palpabiles quasi tenebras hic crearunt historici; sed omnino discuti possunt, ut veritas luceat. Imprimis plane falsum est S. Anglini nomen fuisse incognitum, priusquam Martenius ea diplomata edidisset. Legitur enim in abbatum Stabulensium, quem modo indicabam, sæculi XIII catalogo; legitur item in libro Miraculorum S. Quirini, extremo sæculo XI a monacho Malmundariensi scripto; legitur item in scriptis Fisenii, Laurentii aliorumque complurium; adeo ut id assertum Brequinio patientiam rumpenti exciderit. Deinde non solus amanuensis Martenii tractavit tria illa diplomata; sed Franciscus Laurentii quoque, eruditus prior Malmundariensis [Ap. Fisen, Flores ecclesiæ Leodiensis, pag. 605.] , atque in controversia, quæ inter Martenium et Rodericium ferbuit, utrinque invocata fuerunt, et S. Anglini nomen utrinque propositum. Adeoque omnes historiæ leges evertendæ sunt, ut in dubium vocari possit S. Anglinum Stabulai functum esse abbatiali munere.
[18] [Res ecclesiæ Coloniensis ab anno 745 ad 748. Medio tempore episcopus creatur S. Agilolfus, S. Anglini discipulus, qui ejus successor esse non potuit,] Ecce autem paucis quas angustias creet episcoporum Coloniensium series. Ad finem aprilis anni 743 Coloniæ episcopus adhuc sedebat Reginfredus, qui tum concilio Germanico I interfuit [Inter epist. S. Bonifacii, ap. Migne, Patrol. latina, tom. LXXXIX, col. 807. Cfr Acta SS. tom. XI Octobris, pag. 954 et 957.] . Sed extremo mense octobri anni 745 vacabat jam menses aliquot Coloniensis cathedra, ad quam quippe occupandam juxta petitionem Francorum designavit S. Bonifacium S. Zacharias papa [Epist. X ad fin. ap. Migne, Patrologia latina, tom. LXXXIX, col. 942.] ; quod, mutata Francorum voluntate, fieri non potuit, ut constat ex altera epistola, quam initio mensis maji anni 748 dedit idem S. Zacharias [Epist. XI, ibid. col. 942.] ad S. Bonifacium, ipso anno 745, aut potius 746 episcopali Moguntina sede potitum [Cfr Seiters, Bonifacius, Apostel der Deutschen, pag. 492 et seqq.; Binterim, Pragmat. Geschichte der deutschen Concilien, pag. 307.] . Illæ autem infulæ collatæ fuerunt Agilulfo, Coloniensi episcopo, ad quem, uti et ad alios plures episcopos Francos, misit ille idem S. Zacharias epistolam suam XII, eodem (ut videtur) anno 748 scriptam [Epist. XII, ap. Migne, tom. cit. col. 948.] . Sed in laudato libro miraculorum S. Quirini hæc de S. Agilulfo, martyre et episcopo Coloniensi, scripsit Malmundariensis monachus [Acta SS. tom. V Octobris, pag. 557.] : De præscripto beatæ memoriæ viro multa suppeterent, quæ dici laudabiliter possent; sed quia nobis allatus, alias est translatus, reticere exinde melius putavimus. Tamen, ne reputetur ignaviæ … quis quantusque is vir fuerit perpaucis libuit explicare. Nobili stirpe editus, Anglino, loci hujus (Malmundarii uti et Stabulai) abbati, a parentibus est traditus sub institutione monachi regulariter informandus. Qui patris spiritualis mores et vitam spiritualiter imitatus, ejusdem ex voluntate Dei successor est factus, dein sedi Coloniensium antistes datus, abbatis etiam non deposuit onus, donec utrumque strenuissime gubernando, propter fidem regni apud Amblavam coronatus est martyrio, atque apud nos, ubi abbatis nomine præfuerat et opere, usque dum Deus voluit, locum habuit sepulturæ. His accedit quod in Catalogo sæpius memorato abbatum Stabulensium Agilolfus nullus venit ante S. Anglinum, sed post, hoc ordine: VIII Amingerus. — X S. Anglinus annis 44. — XI S. Ailulfus annis 5. Favet ipse catalogus episcoporum Coloniensium, sæculo XI aut certe ineunte XII conscriptus; in quo ordo quidem turbatus est, sed per regum successionem reparabilis [Ap. Roderique, Disceptationes de abbatibus etc. pag. 22.] : Faramundus, XIII Ep. — Agilolfus, XIV Ep. sub Hilderico, (qui rex habitus est ab anno 742 usque ad 752). — Reginfridus, XV Ep. sub Theodorico, (qui Francorum regno præfuit ab anno 720 usque ad 737). — Hildiger, XVI Ep. sub Pippino, (qui rex Francorum agnitus est ab anno 752 usque ad 768). Sequitur itaque ex S. Zachariæ epistolis Agilolfum episcopum Coloniensem constitutum fuisse anno certe 748, sed probabiliter jam anno 746, seu etiam anno 745; eum insuper, si standum sit libro Miraculorum S. Quirini, tunc jam aliquandiu abbatem fuisse Stabulai; adeoque S. Anglinum ante id tempus vita functum esse.
[19] [ut constat ex compluribus diplomatibus, obtentis cura S. Anglini,] Sed nonne tum mortuus erat S. Anglinus? Edidit Martenius [Ampliss. collect. tom. II, col. 17.] diploma, quod post eum Bertholetus [Hist. de Luxembourg, tom. II, pr. pag. 36.] , D. Bouquet [Recueil etc. tom. IV, pag. 711.] et Brequigny [Diplomata etc. tom. I, pag. 485.] denuo vulgarunt et quo Childericus III, qui inter diem 3 martii anni 742 [Longuerue, Annales Francorum, ad an. 742, ap. D. Bouquet, tom. III, pag. 704.] et 7 septembris ejusdem anni [Gebhardus, Reges Francorum Merovingici, pag. 171.] rex Francorum haberi cœpit, rogatu Anglini abbatis, qui etiam monasteria Stabulaus et Malmundario, quæ ponuntur in foresta Arduenna, promisso regis jussus erat regere et qui privilegia monasteriorum protulit recensendum, ordinarias immunitates confirmavit. Data quod fecit mensis julius, anno incerto, sed plerisque viso 744, quamquam nihil obstet quominus ad annum 743 pertineat. Ad annum 746 referunt diploma Karlemanni, majoris-domus, filii quondam Karoli Martelli, factum astipulatione subnixa in villa Wasidio publice, sub die quod fecit mensis junius dies VI, regnante Hildrico rege; quod Martenius [Ampliss. Collect. tom. II, col. 20.] etiam edidit, et post eum D. Bouquet [Recueil etc. tom. IV, pag. 713.] , Bertholetus [Diplomata etc. tom. I, pag. 487.] et Brequigny, et quo B. Carlomannus Anglino, abbati suo, ad monasterio Stabulaus seu Malmundario villas, cujus vocabula sunt Lenione * cum omnibus appenditiis suis, in pago Condustrinse, Caldina *, Mosania, * Warsipio et Barsina *, necnon et Rudis *, Pronote *, Halma et Haist *, in Gnoldo manso *, Solania *; similiter et villa, quæ vocatur Wadolino * cum omnibus appenditiis suis, Rudis, Olisna *, Serario *, Palatiolo * et Brabante * [Cfr Grandgagnage, Mémoire sur les anciens noms de lieux etc. pag. 20 et 21, Acad. Belge, tom. XXVI, Mémoires couronnés.] . Verisimile utique est datum fuisse hoc diploma anno 746, quum B. Carlomannus a curis secularibus jam liber, statuerat vitam monasticam amplecti; contra æstivo tempore, superioribus annis, continua bella gerebat adversus Saxones aliosque in Germania.
[20] [et placito B. Carlomanni] Venit jam placitum ejusdem B. Carlomanni; qui in Dunavilla seu (ut videtur) Dionavilla, appendice palatii Attiniacensis * in pristina diœcesi Rhemensi [Cfr Mabillonius, De re diplomatica, pag. 280 et 249 cum seqq.] , sedens pro tribunali cum quatuor episcopis, uno abbate unoque comite, villam Lethernau * cum appenditiis suis Brastis *, Feronio *, Unalia * et Aldanias *, quam Pippinus Heristalius, avus ejus, per testamentum donarat monasteriis Stabulensi et Malmundariensi, adjudicavit et per suum wadium * et per suam festucam reddidit Anglino abbati, rectori monasteriorum Stabulaus et Malmundarias, qui in Dunavillam veniens, asserebat, ipsum testamentum Pippini præ manibus habens et ad relegendum tradens, malo ordine et injuste ab ipso Carlomanno retineri. Datum quod fecit mensis augustus dies XV, in anno quinto regnante Hilderico rege. Ediderunt Martenius [Ampl. Collect. tom. II, col. 19.] , Bertholetus [Hist. du Luxemb. tom. II, pr. pag. 37.] , D. Bouquet [Recueil etc. tom. IV, pag. 712.] et Brequigny [Diplomata etc. tom. I, pag. 712.] . Quæ initia essent annorum Childerici non novimus, nisi quod hæc (ut supra monuimus) inter dies 3 martii et 7 novembris collocanda sint; adeo ut ex hoc capite dies 15 augusti anni V Childerici anno 746 et 747 constitui possit. Sed animadvertendum est B. Carlomannum Romam perrexisse sub mensem martium anni 747 [Mabillonius, Annal. Bened. ad an. 747, lib. XXII, num. 10, tom. II, pag. 121.] , ante expeditionem Pippini adversus Saxones, eodem anno susceptam [Fredegarii continuator, ap. D. Bouquet, tom. II, pag. 459.] , ut spatium non esse videatur quo medio mense augusto ejusdem anni placita celebraverit. Constat itaque S. Anglinum tunc adhuc in vivis fuisse.
[21] [et maxime ex chartis extremi anni 748] Sed et in vivis adhuc erat ad finem anni 748, ut constat ex sequenti diplomate; quod, quoniam in uno dumtaxat rarissimo Guilielmi Ritz opusculo [Urkunden zur Geschichte des Niederrheins und der Niedermaas, pag. 3 et 4.] legitur, hoc loco dabimus: In nomine Divinitatis sanctæ Trinitatis. Ego Albericus, pro mercede anime mee vel requie sempiterna, dono donatumque in perpetuum esse volo ad monasterium Stabulaus, in Ardenne fundo situm, ubi Anglinus abba Christo propitio preesse videtur, in honore sancti Petri et sancti Pauli, sancti Martini vel sancti Remacli, qui ibidem requiescere dinoscitur: hoc est in loco nuncupate Linarias *, que est sita in terra fundum Ardenne; hoc est quicquid in ipso loco visus sum habere, hoc est terra, prata, pascua, silva, aquis aquarumve decursibus, cum omnibus adjacentiis, ibidem pertinentibus, ad jam dicto monasterio sive monachis ibidem persistentibus a die presenti dono atque trado ut, quicquid de nominata re agere facereque voluerint, liberam ac firmissimam in omnibus habeant potestatem faciendi. Si quis sane, quod fieri minime credo esse venturus, si ego ipse, aut ullus de heredibus vel proheredibus, vel quelibet exposita extranea persona, qui contra hanc donationem venire temptaverit aut fortasse hoc immutare voluerit, inferat partibus supradicte ecclesie auri libras III argenti pondera V; et, ne sic quoque factum meum irrumpere non possit, sed omni tempore Stabilei * permaneat, stipulatione subnixa. Actum monasterio Malmundario publice sub die VI kal. januarii, regnante Hilderico rege anno VI, presente domno Anglino abbate.
[22] [atque anni 752.] Vivebat adhuc, postquam Pippinus Brevis mense martio anni 752 rex Francorum processit, ut constat ex alio diplomate, quod idem ille Ritzius in Chartulario Stabulensi reperit [Ibid. 5.] . Ecce illud: Anglinus, in Christo nomine abba, tibi Severo presbytero. Omnibus non habetur incognitum, te precante, rem aliquam in Wadlino *, id est ecclesiam sancti Martini, cum mancipiis, domibus, edificiis, casis, terris, campis, pratis, silvis, aquis aquarumve decursibus, simili modo et in alio loco, cognominante Machanto *, super fluviolo Vemena * [Cfr Grandgagnage, Mémoire etc. pag. 35 et 52.] , id est mancipiis, casis, terris, campis, pratis, pascuis, aquis aquarumve decursibus, cum omnibus adjacentiis ibidem pertinentibus, quo usque advixeris, usufructuario prestitum fecimus; et ita jubemus ut post tuum quoque dicessum cum omni melioratione, quicquid ibidem laborare, augmentare vel attrahere potueris, ad prefatam ecclesiam sive monasteria Stabulao vel Malmundario revertatur. Datum regnante Pipino rege.
[Annotata]
* Leignon.
* Conneux?
* Massogne.
* Barcenne.
* Reux.
* Purnode.
* Heid?
* Guoldo, Mont Gauthier?
* Solanne.
* Wellin.
* Cfr Rudes-Aleines.
* Forieres?
* Paliseul.
* Braibant.
* Attigny.
* Lierneux
* Bras
* Fairon
* l. Walia, Vaux
* Odeigne
* pignus
* Lignieres.
* stabiliter.
* Wellin
* Mochamps?
* Wamme?
§ IV. Agilolfi et S. Alberici, abbatum Stabulensium tempora et diplomata. Extremo sæculo VIII Regula Benedictina nondum recepta Stabulai. S. Albericus proprietarius.
[Agilolfus. S. Anglini successor, alius est ac S. Agilolfus, Coloniensis episcopus, qui occisus est circa annum 716] Hinc itaque manifestum est Agilolfum, qui jam anno 748 seu etiam 745 Coloniensem cathedram occupabat, alium esse ac Agilolfum, qui post S. Anglinum Stabulensis factus est abbas; adeoque scriptorem Miraculorum S. Quirini prorsus errare aliosque omnes in errorem deduxisse, quum narravit S. Agilolfum, episcopum Coloniensem et martyrem, S. Anglini discipulum et successorem fuisse, eumque abbatiale pedum et episcopale uno tenuisse tempore. Utique ad medium sæculum VIII Coloniæ sedit Agilolfus, itemque Stabulai abbas fuit Agilolfus; sed diversissimi viri, nihil nisi nomen commune habentes. Sed scriptor ille S. Quirini Miraculorum erratum suum correxit ipsemet. Postea enim Vitam edidit S. Agilolfi martyris [Cfr Acta SS. tom. II Julii, pag. 719 et 720.] , quem cursim in S. Quirini Miraculis laudaverat; atque in hac Vita, in qua multo majori diligentia versatus est, (accuratius enim in rerum tempora inquirimus, quum Vitam scribimus, quam siquando raptim præclarum aliquem virum laudamus,) sed in hac Vita non tantum omisit S. Agilolfum S. Anglini discipulum fuisse, sed ejus martyrium anno circiter 716 innexuit. Quin etiam in altero tantum exemplari, quod forte interpolatum est, innuitur eum fuisse monachum Malmundariensem, nequaquam abbatem. Quum autem eruditis certum esset S. Agilolfum martyrem prius fuisse S. Anglini discipulum et successorem, non potuerunt non lacessere hanc S. Agilolfi Vitam, cui omnem denegarunt fidem [Cfr Acta SS. tom. II Julii, pag. 719.] .
[24] [et cujus Vita melior est quam vulgo dicatur. Pippinus Heristalius et B. Carlomannus reges dicti.] Sed hæc severitas non placet. Et quidem nulli in ea occurrunt nævi, quos aliquando in optimis scriptis non inveniamus. Quod enim Pippinus Heristalius et Carolus Martellus dicuntur in ea reges; non error solitarius est. Scilicet quoniam a Pippini temporibus Austrasia ditio facta erat, a reliquo Francorum regno divisa, ideo Pippinus ejusque posteri non semel reges dicti sunt, eorumque ducatus seu principatus regnum. Sic in Vita S. Plechelmi occurrit Pippinus, Francorum rex incomparandus [Acta SS. Belgii, tom. VI, pag. 181, 216, 217, 224.] ; sic inter epistolas S. Bonifacii Moguntini una exstat, qua domino gloriosissimo atque præcellentissimo Ceorlo (Martello), regi Francorum, Eanvulf, humilis abbas, optabilem sospitatem apprecatur, eum appellans: Gloriose rex [Epist. S. Bonifacii, edit. Würdtwein, pag. 331.] . Similiter in Chronico Moissiacensi [Ap. D. Bouquet, Recueil, tom. II, pag. 656.] legitur Karlomannus, REX Francorum, filius prædicti principis Caroli Martelli, frater Pippini. Sic idem B. Carlomanus in præfatione ad concilium Germanicum his utitur verbis [Inter epist. S. Bonifacii, ap. Migne, Patrologia, tom. cit. col. 807.] : Ego Karlomannus, dux et princeps Francorum, … episcopos, qui in REGNO meo sunt, cum presbyteris ad concilium et synodum congregavi. Alia exempla ut in re manifesta omitto. Quod autem secundo S. Bonifacius a Gregorio papa II episcopus creatus dicitur, priusquam cum S. Agilolfo anno circiter 715 Saxonum conversioni dederit operam, hujus generis nævus est quod etiam aliquando in coævis scriptis occurrit. Quod demum in pugna ad Amblevam Carolum Martellum tradit usum esse stratagemate mirabili magis quam credibili, hæc ex populari traditione refert. Utique supererat memoria stratagematis, quemadmodum ex Annalibus Metensibus patet; sed, ut fit, alii alia decursu annorum de hoc stratagemate commenti sunt, certi aliquid miri, ut in omni stratagemate, contigisse. Quod vero præcipuum est, bene explicatur in Passione quomodo factum sit ut cruentam mortem oppetierit S. Agilolfus, nec quidquam occurrit quod singulare sit, non cohæreat aut fidem superet. Quamobrem satis auctoritatis habere mihi videtur hæc Passio ut S. Agilolfum, episcopum Coloniensem et martyrem, cæsum credam circa annum 716, plus triginta sex annis quam S. Anglinus diem obiit.
[25] [S. Anglini aliorumque abbatum tempora.] Hic enim, qui quadraginta quatuor annos abbas fuit, certissime, ut supra num. 21 vidimus, in vivis adhuc erat, postquam anno 752 Pippinus Brevis rex Francorum renuntiatus est. Quamdiu deinceps vixerit incompertum. Nam catalogus, circa annum 1200 scriptus et a Pertzio editus, non multum lucis affert, ubi hanc exhibet seriem: Sanctus Anglinus annis 44. — Ailolfus annis 5. — Sanctus Albricus annis 9. — Sichardus annis 16. — Wirundus annis 23, mensibus 10. — — Absalon [anno 1 mensibus 6.] — Audo annis 33; ita ut inter funera S. Anglini et Audonis seu Odonis anni effluxisse perhibeantur 88. Sed licet passim [Fisen, Flores Leodienses, pag. 401; Gallia Christ. nova, tom. III, 942; de Noue, Etudes historiques etc. pag. 116; Bouillevaux, les Moines du Der, pag. 80.] Audo diem obiisse tradatur anno 836, quo S. Anglini mors ad annum 747, manifesto errore, reduceretur, nullo antiquo testimonio nititur illa traditio; ita ut Mabillonio [Annales Bened. ad an. 836, num. 56, tom. II, pag. 545.] visum sit scribere Audonem circa annum 836 vita functum esse. Restat itaque ut dicamus S. Anglinum e vivis recessisse sub annum 752.
[26] [Agilolfus fit abbas, dein S. Albericus; qui, quum Stabulai nondum observarentur Benedictina instituta, proprietarius erat:] Successit et quinque annos abbatiale pedum tenuit Agilolfus seu Ailolfus, quem (ut supra demonstravi) immani errore eumdem fuisse voluerunt ac S. Agilolfum, martyrem et episcopum Coloniensem. Venit deinde S. Albericus seu Albricus; de quo duo supersunt diplomata, sed sine temporis indiciis. Prius, quod edidit Martenius [Ampl. Collectio, tom. II, col. 21.] , ipsius S. Alberici atque hac singularitate conspicuum est, quod inde appareat adulto sæculo VIII S. Benedicti Regulam, qua monachi vetantur omnino proprium habere, Stabulai nondum in usu fuisse, adeoque illic monachos secundum vetera instituta [Cfr Epist. mea de solemnitate votorum; King, Primer of eccl. hist. of Ireland, pag. 125.] et codicem Theodosianum [Lib. V, tit. 3, de bonis cleric. et monach.] bonorum suorum retinuisse dominium. Initium dumtaxat recitabimus: Ab antiquis inclytis patribus atque senioribus scimus esse datam licentiam, ut unusquisque de rebus, quas possidet, in suo consistat arbitrio faciendi proprio. Igitur ego in Dei nomine Albricus, indignus clericus et abba, trado ad sancti Petri et sancti Remacli limina in Stabulaus mansum unum, qui vocatur Wandeliacus * mansus, quod dedit mihi senior meus Pippinus atque rex (inter annum 752 et 768) in pago Ardenna, interjacens de uno latere fisci ipsius, qui vocatur Palatiolus * atque Beveris *, unde est abstractus, et de altero latere Aldemega, muldionibus meis ex villa Graida * sub tributo annali, nullo alio servitio nisi ex denariis X. sol. pro remedio animæ domini mei supradicti regis, atque unaquaque dominicæ nativitatis.
[27] [idem monasterio accipit villam Lineras.] Alterum, quod lucem tantum vidit in Ritzii libello [Urkunden zur Gesch. des Niederrheins, pag. 6.] , integrum dabimus: In nomine sancte Trinitatis. Ego Angelramnus, pro mole peccaminum meorum parva pro magnis, caduca pro celestibus, omnipotenti Deo offero, ut ab ipso sublevari merear. Iccirco dono ad monasterium Stabulao in honore sancti Petri, sancti Pauli, sancti Martini vel ceterorum martyrum, quorum pignora ibidem venerantur, ubi Albericus abba, Christo auspice, preesse videtur, hoc quod habere visus sum in villa, que vocatur Lineras *, sitam in pago Condustrense super fluvium Chandregia *, inter confines sancti Mauritii, et de alia parte Adechelmi, et de tercia parte Wiredi, et de quarta parte Anglini; ut servi Dei ipsius monasterii hanc teneant atque possideant, vel quicquid exinde facere voluerint, liberam atque firmissimam habeant potestatem faciendi. Si quis vero hoc immutare voluerit, primitus iram Dei incurrat, et a liminibus sancte Dei ecclesie excommunicetur et extraneus artetur. Insuper maledictio, que in centesimo VIII psalmo continetur, superveniat et insuper conferat fisco auri libras II, et argenti pondo quinque multo vel coactus exsolvat; et presens donatio ista a me facta firma et stabilis permaneat cum stipulatione subnixa. Actum in monasterio Stabulao sub die quod fecit mensis aprilis die XVI. Signum Angelramni, qui hanc donationem fieri rogavit.
[Annotata]
* Wanlin?
* Paliseul.
* Bievre.
* Groide.
* Lignieres.
* Hedree.
§ V. Stabulai constituuntur abbates beneficiarii; hinc duplex quasi series abbatum. Otto Magnus electionem restituit monachis.
[Introducuntur a Lothario I Stabulaum abbates sæculares beneficiarii seu ad nutum revocabiles;] Ex Pertziano Catalogo supra jam retuli successorum nomina, Sichardi, Wirundi, Absalonis et Audonis. Post quos in eodem Catalogo veniunt Ratholdus annis 3, mensibus 8, — Harnidus annis 4, diebus 8, — Ebo (archiepiscopus Remensis) anno 1, — Ebo junior mensibus 2, diebus 10, — Hartgarius (episcopus Leodiensis) annis 10, — Adelardus (comes et vir sæcularis) annis 12, — Hildebaldus annis 13, — Leutbertus, episcopus (Moguntinus) annis 13, — Lintfridus comes annis 9, — Raginerus comes, — Everardus comes, — Gislebertus comes, — Gundradus comes, — Richarius episcopus (Leodiensis), sanctus Odilo annis 17. A medio itaque sæculo IX cœperunt Stabulai institui abbates extranei, alii episcopi, alii magnates laici, non commendatarii, sed beneficiarii, qui usque ad medium sæculum sequens Stabulense occuparunt cœnobium, præposito et aliquando abbate monacho disciplinam regularem qualitercumque procurante. Intrudi jam cœperant sub annum 840 abbates sæculares; sed initio temporaria calamitas hæc videri potuit. Verum aliquot annis post, quum magnates potestate et dominiis visi essent augendi et jure beneficiario magis obligandi regiæ auctoritati, — quamquam brevi intellectum est hoc potestatis augmento fidelitatem non crescere, sed resistendi (si libuerit) audaciam, — magnus labor, magnaque industria posita ut, paulatim eliminatis abbatibus regularibus, abbatiæ opulentiores converterentur in castra, in quibus qui reliqui esse sinebantur monachi quasi clerici essent seu capellani. Hujus instituti seu perpetuæ intrusionis exterorum auctor fuit Lotharius, Lotharii I imperatoris filius, qui die 20 junii anno 855 primus Lotharingiæ rex processerat, quemadmodum constat ex diplomate dato idus aprilis, anno Christo propitio regni domini Lotharii gloriosi regis VII, indictione XI, id est die 13 aprilis anni 862. Cum nos, inquit ibidem [Amplissima collectio, tom. II, col. 26.] , beneficia regni nostri inter fideles nostros dignum distribuere judicavissemus, contigit ut, necessitate compulsi, propter parvitatem ipsius regni, quamdam partem rerum ex monasterio Stabulaus … beneficiario munere quibusdam fidelibus nostris concederemus, quamdam vero partem ad usus et supplementum inibi Deo militantium relinqueremus. Reliquit itaque monachis undecim villas cum appendicibus, plerasque integras parochias, et 268 mansos, singulos circiter 10 hectarorum; ita ut Stabulao et Malmundario facile superfuerint 5,000 hectara terræ arabilis. Sed, quantæcumque hæ divitiæ appareant, monachi exinde rebus terrenis egentes erant, ut modo ex ore Druthmari audiemus. Quomodo hæc fierent, ut tanta agrorum copia non sufficeret ad sublevandam illis temporibus egestatem, docuimus olim in Commentario de S. Ursula et sociabus [Acta SS. tom. VII Octobris, pag. 217 et 218.] .
[29] [quo instituto disciplina regularis, ante Stabulai florentissima, non potuit non plurimum pati.] Sed hoc præcipuum detrimentum non erat. Quum abbatiale beneficium penes exteros magnates, ecclesiasticos aut laicos, esset, naturali capite orbata erant monasteria; quo fiebat ut non posset non paulatim perire domestica disciplina. Hæc autem ante, atque etiam initio intrusionis sæcularium florebat Stabulai et Malmundarii plurimum, uti constat ex testimonio Christiani Druthmari, monachi Corbejensis, quem modo laudabam et qui literas sacras Stabulai medio sæculo IX docebat, adeoque experientia noverat quam sancte illic viveretur; nam Sigeberti Gemblacensis [De scriptoribus ecclesiasticis, cap. 72, ap. Fabricium, Bibl. eccles. part. II, pag. 101.] et Trithemii [De Scriptt. eccles. cap. 280, ibid. part. III, pag. 75.] auctoritate atque etiam ex his, quæ ipse Druthmarus refert de incohata Bulgarorum conversione, constat [Christ. Druchtmari Exp. in Matt. cap. 56, ap. Migne, Patrologia, tom. CVI, col. 1456.] , ab eo, non temporibus S. Gregorii papæ VII, ut credidit Fabricius [Biblioth. latina, V° Christianus ab Aquitania.] , ab anonymo Mellicensi [De Scriptt. eccles. cap. 102, ap. Fabricium, Bibl. eccl. part. II, pag. 156.] deceptus, sed non multo post annum 850 [D. Rivet, Hist. litt. de France, tom. V, pag. 86.] in publicum dedisse Expositionem suam in Matthæum evangelistam, cujus hæc est inscriptio [Ap. Migne, Patrologia, tom. CVI, col. 1261.] : Venerabilibus in Christo patribus in cœnobiis S. Petri principis apostolorum cognominibus, sedula devotione Deo militantibus et ad feliciora tendentibus, vester fidelis famulus Christianus indignus sacerdos præsentis ævi pacem ac prosperitatem, futuræque æternæ beatitudinis in splendoribus sanctorum cum rege regum, arbitro sæculorum, optat societatem. In prologo itaque illius Expositionis, explicans quid se omnium maxime ad scribendum in posterum impellat, affirmat nihil apud se magis valere quam Stabulensium et Malmundariensium fratrum adhortationem: Supra enim omnes homines, inquit [Ibid. col. 1263.] , vestra mihi est gratior societas; quia est sincera et absque dolo, et quam Deus docuit sanctique ejus apostoli tenuere ac posteris tenendam tradiderunt. Non enim est fel amaritudinis in vobis, neque zelus iniquitatis: sed fides firma, charitas inviolabilis erga Deum ac proximos. Et licet rebus terrenis egentes sitis, virtutibus tamen repleti estis, ita ut, qui vos perfecte agnoverit, ulterius dilectione a vobis non possit separari. Sed, si modico tempore vobiscum quis moratus fuerit, pro certo intelliget quia Deus cohabitator vestri sit et Spiritus sanctus regat opera vestra. Neque enim habitabit diu malus inter vos, neque permanebit in consortio vestro, qui sicut aurum et argentum in camino probationis sordes abjiciunt, ita et qui inter vos venerit, aut desinet a malo opere, aut certe alienus efficietur a consortiis vestris. Qui namque inter vos conversantur, non multum mirentur si plurimi sancti in his monasteriis probabiles fuerunt; sed pro certo experientur quia, qui apud vos non est bonus, sine dubio nusquam alicubi erit, quoniam vos estis qui veraciter audistis vocem Domini dicentis: “Estote prudentes ut serpentes et simplices sicut columbæ.” Et si reges et principes atque vulgaris populus vos veraciter agnovissent, ut veros Christi discipulos amarent, supra omnes homines venerarentur ac diligerent.
[30] [S. Odilo, hujus aliarumque calamitatum restaurator,] Sed egregia hæc monasteriorum compositio absque verorum abbatum diligentia diu persistere non potuit. Quorum absentiæ et sæcularium virorum intrusioni accesserat anno 881 alia clades, videlicet utriusque monasterii incendium, injectum a Normannis, universam regionem inter Mosam et Rhenum vastantibus [Chronographi fere omnes ad an. 881.] . Sed datus est tandem S. Odilo, qui tot malis remedium afferret. Is nobili genere natus, verba sunt Martenii [Ampl. Coll. tom. II, pag. IV.] , cum Virdunensis ecclesiæ ab episcopo primus curam gereret, cunctis illis mordacibus curis ac sæculi facultatibus rejectis, sanctæ paupertati cum multis aliis Dei servis in Gorziensi monasterio devovit sese, terrenis eam opibus longe pretiosiorem ducens. Cum vero regulari jam adolevisset in observantia, ad restaurandam apud Stabulenses monasticam disciplinam cooptatus, novam monasterio formam brevi reddidit. Id anno 938 contigisse discimus ex vetere codice ms. Stabulensi, in quo ad cyclos paschales Dionysii eum ad annum consignatur ejus electio. Primo vigilantissimi abbatis cura fuit, ut sæcularibus abbatibus ad monasticas dignitates omnis via præcluderetur. Quapropter facultatem eligendi deinceps abbatis secundum Regulam S. Benedicti confirmationemque primariæ monasterii dotationis cum decimis quibusdam ab Ottone Magno impetravit. Deinde prava quæ reperit omnia ad sanctioris disciplinæ lineam correxit, evocato ad suos erudiendos Notkero S. Galli monacho; qui factus est postea Leodiensis episcopus. Ædificia etiam, quæ conflagraverant, reparavit. Laudatur autem in libro Miraculorum S. Remacli et apud Flodoardum, libro IV Historiæ Remensis, capite 33; ubi concilio Virdunensi anno 947 interfuisse dicitur. Eum SANCTUM appellat Bartholomæus Fisen, ejusque obitum ad annum 954 refert; et eo certe anno jam successorem habebat. Verum hæc si sigillatim expendantur, multo apertius apparebit quantæ sint beati illius viri laudes.
[31] [prius fuit archidiaconus, non vero primicerius Virdunensis; sub annum 933 fit monachus Gorziensis.] Nullus autem plura nobis de S. Odilone reliquit quam Joannes, S. Arnulfi Metensis abbas, in Vita B. Joannis Gorziensis, quam Labbeus in tomo I Bibliothecæ manuscriptorum, decessores nostri in tomo III Februarii, Mabillonius in Sæculo V Benedictino et demum Pertzius novis curis in tomo VI Monumentorum Germaniæ ediderunt. Narrans scilicet quot egregii viri ad B. Joannem, postquam anno 933 incohasset Gorziense cœnobium, accesserint: Simili modo, inquit [Ap. Pertz, Monumenta Germaniæ, tom. IV, pag. 352 et 355.] , Virdunensis æcclesiæ primus ab episcopo curam gerens Odilo, vir natalibus clarus, facultate sufficiens, in rebus agendis admodum strenuus, et, si clericum forte non impediret, nullo que mundi fert ambitus loci sui cuiquam impar, cunctis illis mordacibus curis rejectis, huic sancte paupertati pauper spiritu factus se contulit, exiguumque ac vile cunctis sæculi opibus gloriosius et sufficentius estimavit. Is quoque, post bene adultum sanctæ conversationis robur, petitus reformationi monasterii, quod dicitur Stabulacum, ibidem promotus, ad rectitudinis lineas, quæ prava forte invenerat, Christo auxiliante, correxit: ubi etiam cursum naturæ absolvit. Quod autem ibi initio dicitur primus ab episcopo diœcesim Virdunensem gubernasse, auctoritatem aliunde habet. Fuit enim unus ex archidiaconis, uti ex scriptiuncula Sarovardi, cancellarii Virdunensis [Ap. Wassebourg, Antiquités de la Gaule Belgicque, et Pertz, lib. III, fol. CLXXXII, Monum. Germ. tom. IV, pag. 38.] , constat. Quum scilicet episcopatu Dadonis incendio deleta essent simul cum integra pæne civitate instrumenta ecclesiæ cathedralis, et primo Barnoini, ejus successoris, ordinationis anno, Christi 925, crudelissima gens Hungarorum improvisa ipsum adiisset episcopium, et incensis pene omnibus villis, homines extra oppida repertos aut neci dedisset aut captivitati destinasset, his gravibus duabus pressa calamitatibus, congregati simul ejus venerabiles et majores natu canonici, scilicet Ewenardus prepositus, Bertarius decanus, cum archidiaconis Leutfredo et Odilone, et cum paucis villanis, qui in fratrum villis de predicta vastatione remanserant, ne institutio antiqua et redditus villarum atque census earum prorsus ignorando aboleretur, ad communem utilitatem presentium et futurorum solerti indagatione pulegium seu polyptychum super res canonicorum condere opere pretium duxerunt. Initio itaque episcopatus Barnoini, qui anno 925 sedem Virdunensem invasit potius quam occupavit, archidiaconus jam erat S. Odilo; ut aliquanto ante sæculi X exordia natus sit; et quidem quum medio sæculo X senio jam fractus esset, facile natus est anno circiter 870 aut 880. Sed quod primus ab episcopo Virdunensis ecclesiæ curam gessisse dicitur, verisimiliter non archidiaconus tantum fuisse, sed et primicerius aliquibus visus est [Tabouillot et Francois, Hist. de l'Eglise de Metz, tom. II, pag. 24.] . (Quæ dignitas in Metensi, Virdunensi aliisque Lotharingiæ diœcesibus summa erat, vulgari vocabulo dignite de princier appellata; tanta enim erat ut, qui eam haberet, præsideret capitulo, unius archidiaconatus institueret et regeret parochos, clericorum synodis præesset aliisque frueretur juribus non sine detrimento auctoritatis episcopalis [Dictionnaire de Trévoux, V° Princier.] .) Verum ab anno 921 ad 939 primicerius erat Ewenardus [Gallia Christ. nova, tom. XIII, col. 1258.] ; ita ut S. Odilo excludatur.
[32] [Creatur abbas Stabulensis anno 938.] Quasi spiritu Domini agitabatur tum universa Lotharingia; ita ut passim clerici cathedralium ecclesiarum ad meliorem frugem redirent, monasteria ad antiquas leges reformarentur multique homines, omnia saluti animæ postponentes, nonnisi Deum quærerent [Cfr Wattenbach, Deutschlands Geschichtsquellen, pag. 228 et seqq.] . Stimulum divinæ gratiæ sensit quoque S. Odilo; quippe qui se aliquanto post annum 933 contulerit ad Gorziense cœnobium; ubi census vel substantia primo admodum tenuis fuit; quam tamen interioris animi tesaurus facile tolerabilem faciebat [Vita B. Joannis Gorz. cap. 44, ap. Pertz, tom. VI, pag. 349.] . Quum autem vir esset naturæ egregiæ, rerum humanarum usu doctus earumdemque dispositu peritus, paucis annis is factus est qui alieni monasterii negotia ad meliorem conditionem reduceret. Abbatem Stabulensem electum aut postulatum fuisse anno 938 repererunt Martenius, Franciscus Laurentii et Rodericius Dionysiano Cyclo adscriptum. Sed vidit quoque hunc Cyclum cum appositis notis chronologicis Alexander Wiltheim easque descripsit; cujus apographum nunc servatur in bibliotheca Bruxellensi, num. 2104, atque titulo Annalium Stabulensium editum fuit a Reiffenbergio ter [Annales Stabulenses in margine Cycli Dionysiani, in Documents p. s. à l'h. de Namur etc. tom. VII, pag. 202; Bulletins de l'académie de Bruxelles, 1843, tom. X, part. II, pag. 247 et seqq.; Compte-rendu de la Commission d'histoire, 1845, tom. VII, pag. 243 et seqq.] , non novo studio aut labore, sed nescio qua edendi libidine. Atqui Wiltheimius omnibus locis, quæ examinavi, uno anno in describendo aberravit tum a vera chronologia, tum ab hoc ipso legendi modo, quem observarunt alii. Quæ res inde orta sit oportet: Annales scripti non fuerunt consueto ordine, sed ad marginem Cycli Dionysiani expansi. Quod explicare placuit, quoniam inferius etiam eos Annales adhibibemus. Legit itaque Wiltheimius: Anno Domini 937 Odilo abbas efficitur. — Anno Domini 938 Gislebertus et Everardus ultra Rhenum perrexerunt, et nutu Dei interfecti sunt. Sed alii recte viderunt annos 938 et 939; et quidem Gislebertus et Everardus anno 939 omnium testimonio perierunt.
[33] [Abbatum series ab anno 842 ad 938.] Quomodo autem factum sit ut, postquam magnates laici tamdiu abbatum occupassent locum, monachi denuo abbatiali pedo potiti sint, non apparet. Si quid tamen ego video, res multo aliter Stabulai compositæ fuerunt quam hactenus visum est. Deprehendere enim mihi videor duas abbatum sibi succedentium series, quarum unam dixerim sæcularem, alteram monasticam, utramque tamen aliquando plures annos interruptam aut impeditam.
SERIES SÆCULARIS
In monasterio Stabulaus v. kal. julii, anno III regnante domno Karolo rege (Christi 842) domnus et venerabilis in Christo Hartuinus, abbas Stabulaus et Malmundarii, elocavit duas villas; quem contractum confirmavit IIII kal. decembris, anno III regnante Lothario glorioso rege juniore (Christi 843) Adelardus, comes et abbas; qui Adelardus, abbas simul Epternacensis et verisimiliter Sithivensis, locum cedere debuit Ebboni Rhemensi, postquam unum alterumque annum Stabulaum rexerat. Valde difficile est definire quo anno (nam unum tantum annum abbas fuit) Ebbo, olim Rhemensis episcopus, Stabulensi monasterio præfectus fuerit. Exauctoratus fuisse videtur ipso anno 845 [Cfr Epist. Hincmari ap. D. Bouquet. tom. VII, pag. 528; Epist. cleri. Rhem. ibid. pag. 280; Lüntzel, Gesch. der Diöcese Hildesheim, tom. I, pag. 15.] ; cui unum alterumve mensem successit Ebbo II. Decem deinde annos (annos cavos intellige) abbatiale pedum tenuit Harcharius, episcopus Leodiensis, vita functus die 30 julii anni 854 [Annales Leodienses, ap. Pertz, tom. IV, pag. 14; Fr. Laurentii ap. Bucelinum, Germania, tom. II, pag. 277; Ægidius ap. Chapeavillam, tom. I, pag. 155.] . Post Harcharii mortem recuperavit abbatiale suum beneficium Adelardus et alios decem annos hoc tenuit, vita functus anno 864, ut tradit Mabillonius.
Diploma, concessum die 26 maji anni 877, non impedivit quin eodem anno Leutbertus, ex abbate Elvangensi archiepiscopus Moguntinus, abbas Stabulensis a rege factus sit; quam dignitatem servavit, donec die 7 septembris anni 889 extinctus est, 13 administrationis anno.
Leutberto successit Liutfridus comes, qui die 30 octobris anni 890 a rege Arnulfo diploma accepit, quo commutatio quædam prædiorum confirmata est. Idem Liutfridus comes a Zuentiboldo rege, die 30 maji anni 895, obtinuit Stabulensibus monachis locum Bilsanch. Utrumque diploma edidit Martenius. Præfuit Liutfridus annos 9, mortuus anno 898.
Anno 902, die 10 septembris, Reginarius comes et sui monachi ex monasterio S. Remacli commutarunt aliquot villas, probante Ludovico, rege Austrasiorum.
Anno 905, die 21 julii, Gislebertus, venerabilis dux, necnon gloriosus abbas Stabulensis monasterii Raginerus, dux Lotharingiæ, et Everardus advocatus procurarunt, reservato Raginero et filio Gisleberto usu fructu, restitutionem quarumdam rerum a viro nobili.
Anno 907, 6 aprilis, in actu præstariæ dicitur comes Rainerus Stabulensem ecclesiam regere.
Anno 911, die 1 junii, Raginarius, comes ac missus dominicus et abba Stabulensis atque Malmundariensis monasteriorum, consensione omnium fratrum Stabulensium permutavit nonnulla cum Harduino, fideli suo.
Anno 912, die 12 aprilis, Carolus Simplex, petentibus Reginario atque Berengario, venerandis comitibus, dedit duas curtes dominicas cuidam sacerdoti ac cœnobitæ Fulrado, ea lege ut post ejus mortem cederent in emolumentum mensæ fratrum Stabulensium.
Everardus, Ragineri nepos, in Catalogis abbatum legitur; sed qua advocatus subscripsit diplomatibus.
Gislebertus, qui patri successit in ducatu Lotharingiæ, (quem ducatum, donec anno 939 periit, varia fortuna conservavit,) in multis diplomatibus, editis a Ritzio, abbatis titulo occurrit. In charta de die 14 aprilis anni 915 dicitur venerabilis et inlustris Gislebertus abbas; in secunda de die 3 junii anni 922 venerabilis vir illustris Gislebertus comes et abbas ex monasterio Stabulaus; item in tertia proximi 25 augusti; in quarta de 2 octobris comes Gislebertus et abbas; in quinta de eadem die Gisalbertus, gratia Dei comes, marchio et abba SS. Petri apostoli, Remacli confessoris, serviens ipsorum pietate indigena sanctæ Dei ecclesiæ; in sexta anni 924, edita a Martenio, senior noster dux Gislebertus; in septima de die 3 decembris anni 930 Gislebertus, dux regni Lotharii; et in octava anni 932 regens abbatiam Gislebertus, dux inclitus.
Anno 935, die 8 junii, familiam in Jupilla congregationi Stabulaucensis cœnobii dedit Henricus, rex Germanorum, interveniente fideli suo duce Adelberto; qui interventus fieri solebat ab abbatibus. Sed quum Henricus I, rex Germaniæ, anno 936 vita functus, Lotharingiam reliquisset filio suo Ottoni I, moleste hoc tulit hujus frater Tancmarus; cujus consiliis Eberhardus, dux Francorum et comes Palatii, Gislebertus et Wigmannus anno 938 in apertam rebellionem prorupisse dicuntur, et mox compressi. Qua occasione Gislebertus abbatia Stabulensi privatus videri posset. Sed hæc conclusio non recta. Anno sequenti, expertus bellum adversum Ottonem, miserabili demum morte occidit. De his pluribus infra.
Gundradus comes scriptus est in antiquissimo abbatum Catalogo; sed legendus est Conradus seu Cuno, dux Franconiæ, Ottonis I gener, atque anno 944, post mortem Henrici, Giselberti filii, dux creatus Lothariensis; quo ducatu spoliatus est ab Ottone anno 953, quod Ludolfo principi rebellanti faverat. Quocirca legendus est annus Ottonis XII, non XX, Christi 948, in diplomate, quod inferius suo loco indicabimus. Atque in hoc diplomate, condito Stabulai, absente Conrado, leguntur: Adii celsitudinem ducis nostri Cuonradi, qui tunc temporis abbatiam Stabulensem jussu Dni regis Ottonis regebat, deprecans quod concederet mihi de terra S. Petri et S. Remacli, quæ de beneficio erat, quandam precariam facere in monasterio Stabulaus, cum consensu abbatis Odilonis, qui illi monasterio preesse dinoscitur. Verum abbas non fuisse videtur dux Conradus, sed comes provincialis, imperatoris nomine supremam in his partibus exercens auctoritatem; atque in hoc ipso diplomate non abbatis, sed comitis provincialis munere fungitur.
SERIES MONASTICA
Hildebaldus, qui a Ludovico, rege Franciæ Orientalis, 10 junii, anno 874, diplomata obtinuit, quo bona, a Lothario I monachis Stabulensibus et Malmundariensibus relicta, eisdem denuo asserta sunt, videtur fuisse monachus et abbas, vivens cum monachis. Die 26 maji anni 877 obtinuit et alterum diploma, quo reliquæ terræ Stabulensibus restitutæ fuerunt. Utrumque edidit Martenius. Ritzio debemus tertium, quo idem Hildebaldus anno 880 dono accepit aliquot agros, usufructu reservato donatoribus. Mortuus est die 29 septembris. Quum tredecim annos præfuisse legatur, non videtur accepisse abbatiale pedum ante annum 867; ita ut interregnum aliquod fuerit.
Anno 882, die 13 novembris, Antonius, venerabilis episcopus, cui commissi erant fratres ex monasterio, quod vocatur Stabulaus, per precatum Liutberti, Moguntiacensis sedis archiepiscopi et abbatis Stabulensis, obtinuit a Carolo Crasso fisculum, nomine Blandonium, addita jussione ut nullus fidelium regis, qui supradictam abbatiam in beneficium habuerit,… in alios usus convertat.
Antonio episcopo successit Gutmarus seu Guntmarus abbas, ad cujus vicem Wilulfus, vilissimus cancellarius, subscripsit die 24 octobris in castro Hogio diplomati devenditione villæ. Ejusdem Guntmari abbatis vice, die 11 aprilis anni 895, subscripsit instrumento venditionis duorum agrorum ille idem Wilulfus cancellarius. Utrumque diploma edidit Ritzius.
Richarius abbas fuisse Prumiensis et Stabulensis, quum anno 921 episcopus Leodiensis ordinatus est, traditur ab Ægidio in accessionibus ad Anselmi Gesta episcoporum Leodiensium; atque ejus nomen recensetur in antiquissimo abbatum catalogo, quem superius produxi: ita ut ambigendum non sit eum vere abbatem fuisse, sed quo anno latet; neque ulla supersunt de ejus administratione documenta. Verumtamen in Gallia christiana nova anno 898 ex monacho Stabulensi abbas creatus dicitur; sed numquam pacifice beneficio suo potitus. Certe Gislebertum Lothariensem ubique adversarium expertus est: nam quum episcopus Leodiensis electus fuit, curavit Gislebertus ejus loco consecrari Hillinum. Vivendi finem fecit Richarius anno 945. Anno 938 S. Odilo efficitur abbas Stabulensis; ita Annales Stabulenses pæne coævi. Dicitur in Catalogo antiquissimo monasteria rexisse annos 17; intellige cavos, nam anno 954 diem obiit. An habuerit adjutores disputabitur infra.
Abbas monasticus deinde fuit Werenfridus usque ad annum 980; quo anno Ravingerus quoque titulo abbatis Stabulensis in diplomatibus legitur; qui et in aliis deinceps occurrit.
[34] [Alibi quoque tum fuerunt duo abbates. S. Odilo abbas non factus est] Atque ex hac recensione manifestum est duos aliquando illis temporibus S. Remacli monasteriis præpositos fuisse abbates, alterum regis aut imperatoris fidelem, sive principem laicum, sive ecclesiasticum, a rege aut imperatore designatum et monasteria tenentem jure beneficiario, id est ad arbitrium conferentis, alterum electum forte a monachis aut a priore constitutum, ut, dum ille militaribus et civilibus officiis fungeretur, hic disciplinam domesticam et partem bonorum, monachis relictam, procuraret. Atque alibi quoque, v. g. Cluniaci in Burgundia et Belliloci in Lemovicibus duos abbates illo ævo offendimus [Deloche, Chartulaire de l'abbaye de Beaulieu, pag. CCLXXXIX; Mabillon, Annal. Bened. ad an. 967, num. 12, tom. III, pag. 544.] ; quorum quæ alterutrius essent partes nemo facile definiverit. Quocirca, si in monasteriis regularibus biceps auctoritas deprehenditur, mirandum profecto non est hoc monstrum apparere in asceteriis, quorum abbatum electio per fundationis leges principumque confirmationem penes monachos erat, sed quibus per apertam tyrannidem omnisque juris eversionem præficiebantur exteri, non monachorum et ecclesiarum bono, sed opum magnatum incremento. Verumtamen stabile non fuit hoc duorum abbatum institutum; ut ex illa eadem recensione patet; neque alter abbas adesse poterat, si potentior eum non ferret.
[35] [anno 938, quo niam tum rebellavit Gislebertus,] Neque alterum tulerunt Lotharingiæ duces beneficiarii, qui initio sæculi X Stabulensem et Malmundariensem abbatias obtinuerunt; tanto minus quod Richarium, qui dein episcopus Leodiensis factus est, hostis loco haberent. Verumtamen anno 938 S. Odilo abbas creatus est, quemadmodum supra certo documento ostendimus. Nolit autem quispiam arbitrari hoc factum esse, quoniam hoc anno Gislebertus, adversus Ottonem I seu Magnum, regem Germaniæ electum et coronatum, rebellans, beneficia sua amisit. Re quidem vera in Chronico Saxonico [Ap. D. Bouquet, Recueil, tom. IX, pag. 38.] et a Sigiberto Gemblacensi [Ibid. tom. VIII, pag. 313.] anno 938 Eberhardus, dux Francorum, Giselbertus, dux Lotharingiæ, Wigmannus et improbus Tancmarus conspirasse contre regem [Ottonem] traduntur; sed illa iniqua conspiratio compressa; atque aliquanto post Eberhardus et Giselbertus cum Henrico, regis fratre, contra regem iterato conjurasse. Verum, quamquam Maurini Artis chronologicæ scriptores, D. Bouquet aliique Galli hæc recipiant, falsum tamen omnino est Gislebertum jam anno 938 adversus Ottonem infidelem fuisse; atque ad hæc tempora Chronicum Saxonicum et Sigebertus continuo in annis errant aut res diversas miscent. Profecto Gislebertus erga neminem fideli animo umquam fuit; sed, ut ex aliis chronographis propioribus, abundantioribus adeoque melioribus et maxime ex rerum serie apparet, nonnisi anno 939 Ottonis auctoritatem aperte violavit, brevi in Rheni aquis miserabili morte perfidiam suam expians. Accurate hæc narravit Struvius [Corpus, hist. Germanicæ, pag. 234 et seqq.] , Calmetus [Histoire de Lorraine, tom. I, col. 846.] , accuratius Leibnitzius [Annales imperii Occidentis Brunswicenses, tom. II, pag. 466 et seqq.] .
[36] [sed quod Otto I seu Magnus statuerat ecclesiasticos viros augere, et magnates laicos minuere.] Alia itaque causa sit oportet electionis S. Odilonis; quam, silentibus antiquis historicis, quis divinabit? Hoc unum affirmare licet Stabulenses debuisse hanc gratiam regi Ottoni I seu Magno; qui passim, non res civiles dumtaxat, sed etiam ecclesiasticas et monasticas restituit; qui quidem jam anno 940 S. Maximi Trevirensibus monachis jus eligendi sui abbatis reddiderat [Bertholet, Hist. de Luxembourg, tom. II, pag. LXX.] et secum reipublicæ bono constituerat ecclesiasticorum virorum auctoritatem amplificare, quo magnatum laicorum potentiam minueret: neque enim absque ejus interventu illa mutatio fieri poterat. Certe probavit postea Otto ut Stabulai nonnisi abbates regulares essent, quemadmodum ex ejus præcepto seu edicto, quod Martenius [Ampl. Collect. tom. II, col. 42.] edidit, abunde constat. Partem excerpemus: Abbas nomine Odilo ex monasteriis Stabulaus scilicet et Malmundaria, … adiens celsitudinem mansuetudinis nostræ, postulavit nos quatenus concederemus suis monachis, inibi militantibus, electionem regularem… Cujus petitioni justæ rectæque pie annuentes, libenti animo assensum præbuimus… Decrevimus modisque omnibus sancimus, ut monachi qui in prædictis cœnobiis nunc et deinceps divinis famulaverint officiis, habeant ex semetipsis secundum institutionem sancti Benedicti electionem abbatis, qui secundum sanctæ religionis formam ambobus præsit monasteriis, quia olim, antequam præfatus abba ibi ordinatus fuisset, audivimus ea per pecuniæ falsitatem *… Aliquam introducere in eisdem audent personam, sed juxta antiquorum patrum instituta, regulariter eligant sibi abbatem, quatenus in divinis cultibus indesinenter permanentes, pro salute regni nostri misericordiam Dei implorare valeant.
[Annotata]
* adest lacuna.
§ VI. S. Odilonis curæ in templo restaurando et in conservandis bonis. Synodus Virdunensis anni 947 et conventus Aquisgranensis mensis septembris anni 953. Mors S. Odilonis anno 954.
[S. Odilo restaurat templum, eversum a Normannis;] Quum itaque S. Odilo gubernaculo Stabulensi admotus est, ultimæ ejus curæ positæ non fuerunt in reficiendo monasterio seu templo, quod a Danis anno 881 vastatum et combustum fuerat. Supra ex Brevi narratione de dedicatione ecclesiæ Stabulensis retulimus quæ B. Goduinus fecit tum ut hoc templum consummaret, tum ut S. Remacli ossa communi venerationi continuo exposita essent; sed audi scriptorem illius narrationis his prosequentem verbis [Martene, Ampl. Collect. tom. II, col. 62.] : Sed, invalescente persecutione paganorum atque Lotharingiam provinciam cæterasque frequenter hostili immanitate atque incursione vastante, postquam prædictum monasterium ab invisa gente Danorum est combustum, et ideo casum minans *, ab abbate Odilone propensiori opere atque eminentiori in ipsis fundamentis est restauratum. Nullum sepulturis irrogatum est impedimentum, quiæ latitudo eadem totius detrimenti tulit occasionem. Reparavit itaque S. Odilo vetus templum quasi a fundamentis, nequaquam novum designavit. Novum postea exstructum est eaque occasione S. Remacli reliquiæ aliquandiu deperditæ. Sed hæc huc non pertinent.
[38] [rem temporalem, ut constat ex reliquis] Rem temporalem non minori diligentia procurasse videtur S. Odilo, si judicium ferendum sit ex reliquis diplomatibus. Quorum primum scriptum est in monasterio Stabulaus publice sub die XVIII kal. maji, anno VII regnante glorioso rege Ottoni, Christi 942 aut 943: nam licet Ottonis anni post VI nonas julii anni 936, quo pater Henricus Auceps mortuus est, computandi sint, sæpe in diplomatibus incohati reperiuntur initio annorum incarnationis [Beselius, Chronicum Gotwicense, prodromus, tom. I, pag. 188.] . Illic autem hæc legimus [Ritz, Urkunden des Niederrheins, pag. 34 et seqq.] : Ego Odilardus et uxor mea Judith pariter traditores res nostras proprias, videlicet mansos IIII, id est ad Rouz * mansos II, et cambra una; ad Rohum * autem mansos II, silva ad porcos saginandos; waida bona et ampla inter duos confines Paulegia * et Isna *; familia vero VI his nominibus: Thietherus, etc. Hec tradidimus partibus ecclesie S. Petri et S. Remagli in Stabulaus monasterii, ubi ipse dominus in corpore quiescit; unde venerabilis Odilo abba una cum agmina monachorum rector et custos esse videtur. Quapropter econtra accepimus ex ipsis monasterio rebus in precaria cum consensu predicti abbatis et omnium fratrum scilicet mansos VIII, qui in his locis conjacent, in villa videlicet Caventonia * mansus I, ad Faid * mansus I, ad Colnidum * mansus I, ad Carbium * mansi V; in comitatu Hojo, de potestate Lenion *, familia XII, quorum sunt hæc nomina Witgerus etc.; ea scilicet ratione ut, quamdiu advixerimus ego videlicet Odelardus, et uxor mea Juditha ac filius meus equivocus Odilardus, omni anno ad festum B. Remagli persolvere studeamus XII d… Post nostrum discessum predicte res cum omni inmelioratione et omnia supraposita partibus jam fate ecclesiæ revertantur.
[39] [diplomatibus, procurat;] Eodem anno contractum de alia precaria iniit S. Odilo [Ibid. pag. 36 et seqq.] . Vir quidam nobilis, nomine Engo, adiens celsitudinem Odilonis venerandi abbatis, deprecaturus quandam sibi fieri precariam ex terra S. Petri et S. Remagli in monasterio Stabulaus, quo preesse abbas dignoscitur… Tradidit itaque prefatus Engo de terra sua propria ad altare supradictorum sanctorum in monasterio jam nominato coram testibus idoneis, scilicet villam, que vocatur Tanton *, in qua sunt duo mansa, ecclesia, molendinum, camba, silva, prata, inter confines aquarum Wembria et Cenelia * in comitatu Hojo, cum familia VIII, his nominibus: Diardus etc. Econtra accepit ab eodem abbate in propriis rebus monasterii cum consensu totius congregationis, presente advocato nomine Erenfrido, videlicet villam, que nuncupatur Ceneils, in qua consistunt tria mansa, et quartum in loco qui dicitur Joherina, cum silva, prata, que conjacent inter confines supradictos; et in ipso comitatu cum familia XVI; … ea scilicet ratione ut predictas ambas res in usus teneat proprios, ipse, et uxor mea Duoda, et filius meus … quamdiu advixerint.
[40] [interest anno 947 synodo Virdunensi; confirmationem bonorum obtinet;] Triennio post, id est anno 945 aut 946, præsente venerabili abbate Odilone, qui in monasterio Stabulaus preesse dinoscebatur, Remgeldis conjux quondam Johannis tradidit aliquam partem ex hereditate juris sui, videlicet monasterio, in villa contigua monasterio supradicto nomine Boldau, nunc Bodeux, prope Stabu laum, cum familia. Ad finem diplomatis hæc leguntur [Ibid. pag. 38 et 39.] : Acta in monasterio Stabulaus, sub die VIII kal. aprilis, regnante Dno rege Ottone anno X. Signum Odilonis abbatis, qui hanc firmavit (chartulam)… Ego Werenfridus peccator, jubente domno abbate Odilone, scripsi. Anno 947 exeunte interfuit S. Odilo, synodo Virdunensi, celebratæ propter causam Arioldi, archiepiscopi designati Remensis. En verba Flodoardi lib. IV, cap. 34 Historiæ ecclesiasticæ Remensis [Ap. D. Bouquet, tom. VIII, pag. 169.] : Synodus postea Virduni habetur, præsidente Rotberto, Trevirensi præsule, cum Artoldo Remensi, Odalrico Aquensi, Adalberone Metensi, Gozlino Tullensi, Hildeboldo Transrhenensi, qui et Mimigardewordensis et Monasteriensis, Israele Britone, præsente quoque Brunone abbate, regis Othonis fratre, Agenoldo etiam et Odilone abbatibus, cum aliis nonnullis. Ille idem eadem fere repetiit in Chronico ad annum 947 [Ibid. pag. 201.] ; similiter Hugo Flaviniacensis in Chronico Virdunensi [Ibid. pag. 293.] . Anonymus [Ibid. pag. 305.] substituit Odonem, Cluniacensem abbatem. Triennio post, id est kalendis februarii, anno Domini 950, indictione VIII, regnante pio rege Ottone, in Basen villare, dein S. Wendelini appellato, ab ipso Ottone diploma obtinuit Odilo abba ex monasterio Stabulaus et Malmundario; quo diplomate confirmata est et definita Childerici regis donatio simul cum decimis et capellis, ab antecessoribus concessis ex quibusdam fiscis regiis, id est Duira, Clodonna, Barnia, Sinciaco, Andernaico, Bodobrio, Wasitico, et Avinianno, Astanmo, de Tumbias vero, Glaniaco, Carango, Tectis et Wiria [Martene, Ampl. Collectio, tom. II, col. 43 et 44.] .
[41] [commutationem facit;] Ut autem ad ultima gesta et ad vexatissimam quæstionem de S. Odilonis mortis tempore aliquando deveniam, in vivis adhuc erat die 6 augusti anni 953. Etenim VIII idus augusti, regnante domno Ottone rege anno XVIII, Christi 953, convenit inter abbatem Odilonem et quendam virum, … nomine Adelelmum, et inter se, quandam facerent commutationem… Dedit igitur predictus Adelelmus et frater suus Leutboldus Odiloni, prefato venerabili abbati, ad opus ecclesie… mansum I ingenuilis in pago Condustrinse in villa Wasipia… in comitatu etiam Hojo… Econtra acceperunt… Adelelmus et Leutboldus ab abbate de rebus monasterii in concambium… mansa due inguenilis inter duas villas Fals (Faulx) et Olhais (Ohey); quæ terra jacet inter confines Arx (Haute et Basse Arche), Suva et Mozenc (Mozet) et Ma[taigne?] in comitatu Hojo [Ritz, Urkunden, pag. 31 et 32.] .
[42] [ad conventum conventum Aquisgranensem, quem S. Bruno Coloniensis extremo mense septembri anni 953 celebravit, ut ex Ratherii Veronensis gestis liquet, de summis regni negotiis,] In vivis similiter erat sub diem 21 septembris ejusdem anni. Licet enim ab Ottone rege duo diplomata obtinuisset sanctus abbas, alterum quo electionis sinceritas firmaretur, alterum quo bonorum possessio in tuto esset, non tamen sufficiebant hæ chartæ ad nobilium quorumdam cohibendam audaciam et contentionem. Quare non semel adierat beatus vir optimum regem, maxime ut liber esset a molestiis Emmonis de Longia, qui erat miles Hugonis ducis seu Capetii; qui Emmo anno 976 inter pugnandum mortali ictu vulneratus est [Chronicum Frodoardi ad an. 976, ad an. 976, ap. D. Bouquet, tom. VIII, pag. 214.] . Sed sententia dilata fuerat. Quum vero Wicfredus, Coloniensis archiepiscopus, initio julii ejusdem anni 953 diem obiisset, subrogatus ei est continuo post S. Bruno Ottonis regis frater [Acta SS. tom. V Octobris, pag. 709 et seqq.] . Qui et factus est nulla fere interposita mora Lotharingiæ dux loco Conradi, qui nuper rebellarat et Metas ceperat [Ibid. loc. cit.] : Moxque ad Aquas Grani palatii properavit, ait Ruotgerus, coævus S. Brunonis biographus [Ibid. pag. 773.] . Ibi principes regni, quorum id intererat, convenit seu congregavit, eos variis multisque modis instruxit, atque hoc cum eis potissimum egit, ne seductoribus aut vanis eorum promissis crederent, ne minas timerent, regiæ majestati et suæ ipsorum fidei pollicitationes nullas præponerent; spondens se ante tempus et in tempore semper paratum fore, ut pacem æcclesiæ violatam, si sic necesse esset, vitæ etiam suæ periculo reformaret. (Luitolfus enim, Ottonis filius, timens ne pater regni partem juniori fratri adscriberet [Cfr Leibnitzius, Annales imperii, tom. II, pag. 624 et seqq.] , arma sumpserat et quotquot posset sibi adsciscebat.) Hoc facto, Coloniam lætus adiit; exspectabatur ordinationis tempus et unctionis lætitia salutaris. Atqui die 21 septembris anni 953 Aquisgrani et die 25 ejusdem mensis Coloniæ versatum esse S. Brunonem intelligimus ex gestis Ratherii, qui, iterum ex sede Veronensi pulsus, in Germaniam venerat atque, prius inter S. Brunonis, ejus discipuli, domesticos receptus, dein ejus interventu ad sedem Leodiensem promotus erat. Bis enim tum electus fuit Ratherius, semel Aquisgrani a metropolita et proceribus, maxime episcopis, semel Coloniæ a populo, intermixtis utrobique Leodiensibus; quo electio canonica videretur. Audi ipsum Ratherium in proœmio suæ Phreneseos [Opp. pag. 217 et seqq.] : Pulsus episcopio Veronensi Italiæ, … interventu fratris regis Ottonis, Brunonis archipræsulis, atque patratu, postquam electus coram eodem ad Aquas, quod dicitur, Grani palatium, non solum ab his, quorum intererat specialius, (Leodiensibus,) sed et ab episcopis, abbatibus, comitibus, totiusque regni primoribus, quarta solemnis jejunii septimi mensis feria, quæ anno 953 concurrebat cum 21 septembris, S. Matthæi natali, fuerat expetitus; rursum sequenti dominica, seu 25 septembris, ab eodem, hoc est, Leodicensis ecclesiæ populo electus, septem a coepiscopis (duo quorum fuerant archipræsules, cæteri præsules), prælibato scilicet Brunone (Coloniensi), Rodberto (Trevirensi), Baldrico (Ultrajectino), Hildibaldo (Transrhenensi), Druogone (Osnabrugensi), Berengario (Virdunensi) atque Folberto (Cameracensi), … summo totius, quæ aderat, [multitudinis] favore destinatus eidem atque solemniter inthronizatus ecclesiæ.
[43] [adivit S. Odilo, ibique causam suam vicit contra Emmonem de Longia.] Ad splendidissimum itaque et gravissimum Aquisgranensem conventum accitus quoque est beatissimus Stabulensis et Malmundariensis abbas, qui propter monasterii recuperatas auctasque opes non infimum inter regni proceres locum occupabat. Quam occasionem omittere noluit ut tandem aliquando sententiam adversum Emmonem de Longia obtineret. Accipe alterius S. Brunonis biographi verba: Deinde, inquit [Ap. Pertz, Monumenta Germaniæ, tom. IV, pag. 276 et 277.] , rege (Ottone) pro diversis necessitatum causis Ytaliam (immo Bajoariam) profecto, sanctus archiepiscopus Bruno Aquisgrani palatium venit cum Adalberone Metense episcopo, quem dux Kuono, civitate dolo capta, propulerat ab episcopio. Illic occurrit ei domnus abbas Odilo, jam senio fessus et egritudine continua, seque in manibus ejus commendavit et sua omnia, iterans proclamationem, preteritis annis coram rege (Ottone) dilatam. Unde commotus Emmo, non jam in occulto, sed hostis publicus factus est abbatiæ, collectaque latronum manu, absque misericordia et discretione bona diripiebat ecclesiæ. Non tulit ulterius hanc injuriam sanctus Bruno piissimus; sed missa copia militari reum, diffugii latibula captantem, cepit, captumque custodiæ gravissimæ mancipavit; donec, accepta fide Leodicensis episcopi, cujus erat propinquus, et sacramento ipsius, quod nichil tale presumeret ulterius, juberet cum absolvi a publicis compedibus.
[44] [Mortuus est S. Odilo die 3 octobris anni 954, non vero anni 964.] Quum itaque tum jam senio fessus et egritudine continua laboraret sanctus vir, non poterat multum a fine vitæ abesse. Et quidem in Annalibus Stabulensibus, editis ex Wilthemii perscriptura, ad annum 953 legitur [Monuments p. s. à l'h. d. l. p. de Namur, tom. VIII, pag. 203.] : Obiit Odilo. Eodem anno Weringfridus subrogatur. Sed, ut supra num. 32 jam monui, uno anno in hac editione aberratur; atque ibidem Franciscus Laurentii [Ap. Fisen, Flores Leodienses, pag. 606; et ap. Bucelinum, Germania sacra, tom. II, part. I, pag. 279.] et Rodericius [Disceptationes de abbatiis etc. pag. 39.] legerunt annum 954, qui certissime scriptus fuit. Proculdubio ex Necrologio, quod nunc est penes Pertzium, innotuit Francisco Laurentii [Syllabus chronologicus abbatum, ap. Bucelinum, Germania sacra, tom. II, part. I, pag. 279.] atque inde Dionysio Sammarthano [Gallia Christ. nova, tom. III, col. 943.] mortis dies, V nonas octobres seu 3 octobris. Præfuit itaque S. Odilo Stabulao annos 17, sed cavos. Quocirca nullus dubito præpostere Odilonem Stabulensem insertum esse inter laudatores et testes diplomatis, quo S. Bruno die 22 maji anni 964 fundationem et immunitatem Coloniensis S. Panthaleonis cœnobii confirmavit [Lacomblet, Urkundenbuch f. d. Geschichte des Niederrheins, tom. I, pag. 62.] ; quamquam Bertholetus [Hist. de Luxembourg, tom. II, pr. pag. VI.] consentiat S. Odilonem vita functum esse anno 964. Neque exemplari, quod secutus est editor Lacombletius, ulla inest auctoritas; quum et anni Ottonis mirum in modum ibidem immutati sint. Ne vero existimetur scriptum fuisse annum incarnationis 964 loco 954, obstant episcoporum nomina, quorum plerique non anno 954 sedebant, sed anno 964.
[Annotata]
* Minante re edit.
* Reux-Famenne?
* Reux-Leau? Bohon?
* Palange?
* Aisne?
* Chevelogne.
* N. D. de Foy.
* Conneux.
* Corbion.
* Leignon.
* Tanton, dep. de Voneche.
* La Wimbe.
§ VII. An S. Odilo adjutores abbates habuerit; an ex S. Galli evocaverit Notgerum, aliquando episcopum Leodiensem.
[Neque Albericum, neque Werinfridum abbates adjutores habuisse videtur S. Odilo;] Sed nonne S. Odilo prius coadjutorem habuit Albericum, postea vero Werinfridum? Affirmare non ausim. Re quidem vera in fine diplomatis de precaria [Ritz, Urkunden, pag. 33 et 34.] , quo Stabulense monasterium acquisivit in villa Restania (Resteigne) mansos VI cum oblationibus … molendinum, silvam, cum familia XXV, et quod confectum est in monasterio Stabulaus publice sub die VI non. mart. regnante dno glorioso rege Ottone anno XX (XII?), Cuonrado duce anno IIII, Christi 948, hæc leguntur: Signum Odilonis abbatis, qui hanc precariam auctoritate regis et ducis firmavit. Signum Alberici abbatis. S. Erenfridi advocati, etc. Sed Albericus ille abbas peregrinus esse potuit, qui solemnitatis causa signum suum apposuerit; neque aliis S. Odilonis chartis subscriptus reperitur. Neque certiora de Werinfrido habemus. Sane exstat diploma, subscriptum a Werinfrido abbate, quod ad annum 946 referunt; sed meo judico confectum est anno 959. In eo dicitur nobilis vir, nomine Rambertus, adiisse celsitudinem doni * Brunonis, archiepiscopi et ducis cum adjutorio Erenfridi advocati et comitis [Ibid. pag. 39.] , petens confirmationem precariæ concessæ ab abbate loci ipsius (Stabulai), nomine Werenfrido, et advocato Erenfrido … Acta sunt hec publice monasterio Stabulau VIIII idus maji, regnante Ottone rege anno X, Brunone duce anno VI. Signum Werinfridi abbatis sub die VIII idus maji, etc. Sed S. Bruno nonnisi post medium annum 953 archiepiscopus et dux Lotharingiæ creatus est: adeo ut legendus sit annus Ottonis XXIV, non X; Christi 959.
[46] [sed Werinfridus ei successit anno 954 ante finem mensis octobris.] Sed exstat diploma S. Brunonis, archiepiscopi Coloniensis [Martene, Ampl. coll. tom. II, col. 46.] , datum ut in fine legitur, publice Aquis palatio, die II kal. novembris, regnante rege Ottone, fratre nostro, anno XVIII, Godefrido duce; in quo diplomate dicitur quidam religiosus abba ex monasterio Stabulaus et Malmundaria, Werinfridus nomine, adiisse clementiam S. Brunonis. Atqui ad finem octobris anni 953 currebat annus XVIII Ottonis, ita ut necesse sit tunc S. Odilonem amplius in vivis non fuisse aut Werinfridum ejus fuisse adjutorem. Verum neutrum dicendum videtur, sed diploma scriptum fuisse die 31 octobris anni 954. Etenim imprimis animadvertendum est errare Meyerum [Aachensche Geschichte, tom. I, pag. 206.] , qui crediderit hoc diploma a confectum fuisse, dum illic celebraretur procerum conventus, de quo Ruotgerum biographum dicentum audivimus. Habitus est enim ille conventus non mense octobri, sed septembri. Inde redivit S. Bruno Coloniam, neque traditur a Ruotgero, primos ejus annos accuratissime prosecuto, denuo Aquisgranum ivisse, sed Coloniæ consedisse commonstrat; neque credibile est S. Brunonem, vix Aquisgrano reducem, eo reversum esse, qui propter summam duplicemque dignitatem sine ingenti comitatu movere non posset. Contra valde verisimile est sequenti anno denuo convenisse proceres, qui Conrado, Hungarorum accitu infami, resisterent. Demum anno XVIII Ottonis, etiam post mensem julium, annus 954 æque designatur ac annus 953; quoniam, ut primus animadvertit Papebrochius [Propylæum antiquarium, part. I, num. 46, in Actis SS. tom. II Aprilis, pag. XI.] et alii [Cfr Besselius, Chronicum Gotwicense, tom. I, pag. 188.] post eum confirmarunt, in ipsius Ottonis diplomatibus sex primi ejus regni menses aliquando non computati fuerunt: quem stylum curiæ Ottonianæ a S. Brunone interdum observatum esse quis miretur? Quocirca stat S. Odilonem mortuum esse die 3 octobris anni 954; eum non videri habuisse adjutores, abbates dictos; eique successisse Werinfridum, (qui a Martenio [Ampliss. coll. tom. II, præf. pag. V.] recte dicitur antea cancellarius fuisse;) et quidem ante diem 31 octobris anni 954, qua in palatio Aquisgranensi versatus fuerit.
[47] [S. Odilo non accivit ex S. Galli monasterio Stabulaum Notgerum, postea episcopum Leodiensem.] Quod supra, num. 30, Martenium dicentem audivimus de S. Odilone, passim [Fisen, Flores eccl. Leod. pag. 402 et Hist. eccl. Leod. tom. I, pag. 147; Fr. Laurentii, ap. Fisen, Flores, pag. 605; Mabillonius, Annales Bened. lib. XLIII, num. 46, tom. III, pag. 385; Rivet, Hist. litt. de France, tom. VI, pag. 41, et tom. VII, pag. 208; de Noue, Etudes hist. sur Stavelot, pag. 141; Courtejoie, Illustrations de Stavelot, pag. 125 et seqq.; de Gerlache, Hist. de Liége, OEuvres complètes, tom. IV, pag. 49 etc.] traditum reperio: ab eo nempe literas ad pristinum honorem Stabulai reductas fuisse, Notgero e monasterio S. Galli ad se evocato, juvene magnæ eruditionis; qui deinde Leodiensem ecclesiam ab anno 971 usque ad 1008 rexit. Hinc appellatur Notgerus scholasticus Stabulensis, magister Stabulensis, caput scholæ Stabulensis; quin etiam inquiritur in ejus discipulos, summos deinde factos viros; atque tantæ hujus gloriæ auctor statuitur S. Odilo. Quum autem ego hujus famæ originem investigare volui, nihil nisi fumum manibus prehendi. Fisenius, omnium antesignanus, in Floribus suis testes nullos produxit, sed in Historia ecclesiæ Leodiensis Trithemium citavit in Viris illustribus et Chronico Hirsaugiensi, et Bruschium. Sed Trithemius, qui bis Notgeri meminit in Viris illustribus [Lib. I, cap. 69, et lib. IV, cap. 216, opp. edit. Busæi, pag. 43 et 143.] , semel in Scriptoribus [Num. 279, pag. 74. edit. Fabricii.] et semel in Chronico Hirsaugiensi [Edit. S. Galli, tom. I, pag. 22.] , (aliquando eum vixisse statuens medio sæculo IX, aliquando medio sæculo X aut recentius, sed ubique B. Notkerum Balbulum seu Hymnographum et Notkerum abbatem confundens cum Notkero seu Notgero Leodiensi,) nuspiam ait eum scholasticum Stabulensem fuisse, contra abbatem S. Galli. Bruschius vero in Chronologia monasteriorum meminit quidem et Stabulai et S. Galli cœnobii; sed tacet Notkeri nomen. Quid, quod Franciscus Laurentii, qui prius consenserat Fiseno, dein in Syllabo chronologico abbatum et principum imperialis monasterii Stabulensis, quem ad Gabrielem Bucelinum paulo ante annum 1669 misit, omisit Notgerum, satis habens laudasse S. Odilonem, quod disciplinam regularem et literarum studia excitavit [Germania sacra, tom. II, pag. 279.] ? Præterea inter monachos, qui diplomatibus Stabulensibus administratione S. Odilonis et Werinfridi inter testes subscripserunt, numquam occurrit Notgeri nomen. Demum in Annalibus Hildeshemiensibus [Ap. Pertz, Monum. Germaniæ, tom. III, pag. 93.] atque inde in Chronico saxonico [Ibid. tom. VI, pag. 658.] traditur Notgerus præpositus fuisse S. Galli, nequaquam scholasticus Stabulensis. En verba: Regni autem Heinrici VII, ind. VI, 1008… Nohtgerus, prepositus monasterii beati Galli, Leodiensis presul ad Christum migravit. Neque credibile est absque testimonio irrefragabili eum juvenem accitum fuisse Stabulaum, dein revocatum ad S. Galli, ubi præpositus esset, et postea rediisse Leodium, episcopum futurum; multoque minus credibile est præpositum, secundum ab abbate superiorem in potentissimo monasterio, ad scholas regendas venisse in aliam provinciam. Quod autem ab abbate Stabulensi se exorari passus est ut scriberet S. Remacli Vitam, nihil est; neque in prologo profitetur se sanctum episcopum veneratum esse Stabulai, sed ejus successorem esse Leodii.
[Annotata]
* domni.
DE B. JOANNE CHISIO LAICO ORDINIS EREMITARUM S. AUGUSTINI SENIS IN THUSCIA
ANNO MCCCLXIII.
COMMENTARIUS HISTORICUS.
Joannes Chisius, ex ordine Eremitarum S. Augustini (B.)
AUCTORE V. D. B.
§ I. Origo et beati viri congregationis Ilicetanæ. Qui Joannem Chisium beatum appellarint. An cultus legitimus, quia centum annis Urbanianis decretis antiquior; an quia permissus ab Alexandro papa VII.
Ad tertium a Senis lapidem, in clivo orientali montis Maji *, [Origo duorum conventuum Ilicetanorum, quos incoluerunt superiores congregationis Ilicetanæ: hujus congregationis initia; sancti qui ei adscribuntur plerique his initiis antiquiores.] in media ilicum silva et non procul a lacu villam suam nunc habet archiepiscopale Senense seminarium. Huic loco vulgare nomen Lecceto, latinum Ilicetum, olim Fullignanum, et Silva Lacus. Memoriæ nullæ antiquiores anno 1123, quo S. Leonardi templum, in Silva Lacus positum, agris, vitibus nemoribusque a comite Uguicione de domo Ardengesca donatum est [Repetti, Dizionario geografico fisico storico della Toscana, tom. II, pag. 665.] ; nisi quod B. Jacobus Piccolomineus illic jam anno 1074 diem obiisse tradatur [Ambrosius Landucci, Sacra Ilicetana silva, pag. 15 et 80.] . Hinc non longe ædem sacram, initio sæculi XIII exstructam, anno 1202 SS. Salvatori, B. Mariæ et S. Benedicto dedicavit Bonus, Senensis episcopus [Repetti, tom. II, pag. 665.] ; quam alteram ædem, dictam ecclesiam eremiticam in Silva Lacus, jussu Gregorii IX denuo solemniter consecravit Bonfilius, ipse quoque Senensis antistes [Pecci, Storia del vescovado di Siena, pag. 205. Cfr Landucci, pag. 16.] . Anno 1233 nondum penes eremitas erat antiquius S. Leonardi templum; sed in diplomate anni 1293 recensentur eremitæ S. Augustini de Fultignano Silvæ Lacus, et S. Leonardi ejusdem Silvæ et Podii S. Agathæ Senensis; quibus unus erat syndicus [Repetti, tom. II, pag. 665.] . Distincti manserunt S. Salvatoris et S. Leonardi eremitæ, ambo tamen Ilicetani dicti. Volunt sacram Eremum seu S. Salvatoris conventum caput provinciæ Thusciæ fuisse, donec anno 1259 Senensis S. Augustini cœnobii fundamenta ab Ilicetanis posita sint atque eo provinciale regimen translatum; tum fœcundam Ilicetanam arborem novas per provincias Senensem et Florentinam emisisse propagines; atque inde ortam congregationem Ilicetanam [Landucci, pag. 39.] . Sed hæc nequaquam sunt accurate dicta. Quum scilicet anno 1387 Bartholomæus Venetus, prior generalis Eremitarum Augustinianorum, Nicolaum Cerretanum Ilicetano monasterio præposuit, boni consuluit eum a provincialis jurisdictione eximere et generalium priorum auctoritati proxime subjicere: qua ordinatione principium quasi novæ congregationis positum est. Aliquot paulatim conventus Ilicetanorum instituta admiserunt; atque stabili lege anno 1449 congregatio Ilicetana firmata est, quum Julianus de Salemo Siculus, prior generalis, in conventum Montisspecchii Observantes omnes in capitulum generale coegit atque dein in diversas congregationes divisit, singulis præfectis vicariis generalibus [Torelli, Secoli Agostiniani, tom. VI, pag. 249. Cfr Crusenius, Monasticum Augustinianum, pag. 162.] . Caput novæ congregationis Ilicetanæ ipsa Eremus S. Salvatoris; sed maluerunt postea superiores majores residere in S. Leonardi conventu, jam pridem anno 1330 partim renovato atque dein exornato magnifice. Auctoritate sæculari cessavit Eremus anno 1783; conventus S. Leonardi anno 1810, nisi quod in villam seminarii, ut monuimus, conversus sit. Chorographia congregationis Ilicetanæ, quam in orbe Augustiniano anno 1659 Lubinus edidit, undecim recenset conventus: Pratensem, Florentinum, S. Miniatis, S. Geminiani, Collensem, S. Martini Senensem, S. Antonii de Lacu, sacram Eremum seu S. Salvatoris et S. Leonardi, ambos Ilicetanos, deinde Montis Specchii et demum Vallis Aspræ; qui singuli unus post alium congregationi Ilicetanæ accesserunt. Atque ad hos, non ad unam sacram Eremum pertinent triginta viri, qui sancti aut beati Ilicetani dicuntur et a Landuccio celebrantur ejusque sequacibus. Non enim hi omnes sacram Silvam incoluerunt, sed alii alias congregationis Ilicetanæ domos; adeoque B. Joannes Chisius, cujus causa hæc explicamus, numquam Ilicetum perrexisse legimus, sed Valle Aspra vixit, et quidem multo prius tempore quam congregatio Ilicetana nata est, dein Senis, post Ticini et iterum Senis; qua in postrema civitate diem obiit anno 1363.
[2] [Recensentur historici qui Joannem Chisium beatum dixerunt, antequam Fabius Chisius, postea Alexander papa VII, inclarescere cœpit;] Verum enim vero sitne hic, uti et reliqui qui beati dicuntur Ilicetani, legitime sanctis accensitus, dubii fuimus plurimum. Profecto magna sanctitatis opinione recessit e vivis, ut ex Vita, quam medio sæculo post ejus mortem Philippus Leonardi della Agazzaia secundum testimonia confessarii aliorumque fratrum conscripsit, et multo magis ex pia sepulcri apertione manifestum est. Verumtamen neque corporis elevatio aut translatio facta est, neque beati titulo Dei servum insignivit Philippus, sed devotum fratrem appellavit, fratrem Joannem, istum fratrem, venerabilem virum et benedictum fratrem Joannem. Semel quidem in ejus scriptione nuncupatur beatus Joannes; sed loco certissime interpolato, et quidem ita ut ambiguum sit utrum hæc laus personam afficiat an mores. Qui anno 1543 hanc Vitam manu sua descripsit F. Bernardus Monaldi, initio codicis, quo Vitæ sanctorum Ilicetanorum continentur, inter beatorum nomina posuit Beato Giovanni da Vall'aspra converso de Chigi; quibus verbis eum procul dubio inter probatos cælites referre voluisse dicendus foret, nisi tunc temporis et multo etiam post (ut ex Arturi Martyrologio Franciscano, Gynecæo Arturi et ex aliorum similibus libris constat) titulus beati multo latius patuisset quam nunc et idem valuisset quod nunc pius et venerabilis. Insuper hæc Monaldii scriptio aliquot annis recentior est quam qua demonstretur beatum nuncupatum fuisse Joannem Chisium centum annis ante Urbani papæ VIII decreta adversus improvidam virorum religiosorum venerationem. Integrum pæne sæculum post Monaldium silentium factum esse videtur, quum Marcellinus Altesius, domo Senensis, professione Ilicetanus Eremita, anno 1635 pie vita functus, operam multam dedit colligendis illustrium virorum et beatorum Ilicetanæ congregationis elogiis, quibus Pinacothecam Ilicetanam, vulgo Galeria Leccetana, nomen indidit [Landucci, Sacra Ilicetana Silva, pag. 146.] : quæ numquam viderunt lucem; sed ex misso ad decessores nostros a Fabio Chisio, postea Alexandro papa VII, loco, novimus ab eo quoque Beatum Joannem Chisium nuncupatum fuisse. Vidit hanc Pinacothecam, (quam et a Philippo, Marcellini fratre, post auctoris mortem dono accepit,) dictus Ambrosius Landuccius, item Senensis; qui decennis anno 1610 Ilicetanæ domui adscriptus, postmodum prior factus, deinde Senis tum in studiorum universitate tum in conventu S. Martini conspicuis fungens officiis, tandem creatus fuit visitator generalis congregationis Ilicetanæ et demum pontificatu Alexandri papæ VII apostolico sacrario præfectus cum solito episcopi Porphyriensis titulo. Hic magnam Vitæ partem describendis et congerendis congregationis suæ monumentis impendit, quæ in quinque volumina distribuit [Ibid. pag. 4.] . Quum autem pius esset, oculos maxime convertit in memorias virorum, qui virtutum splendore eminuerant; quorum nomina ut nota faceret, anno 1629 prelo dedit Sacram suam Ilicetanam Propaginem, quam ipse et alii sæpe etiam Arborem vocarunt, tabulis duabus æneis majoribus incisam et die 1 decembris absolutam. In hac Propagine seu Arbore præcipuum locum occupat beatus Joannes Chisius Vallasprensis; (hæc enim subscripta sunt verba;) et inferius legitur ejus elogium seu Vitæ epitome.
[3] [Augustiniani Colonienses dedicant Fabio Chisio, nuntio Coloniensi, Vitam BEATI gentilis, scriptam ab Hoyero secundum documenta Landuccii;] Per hanc Propaginem, quaquaversum missam, innotuit procul dubio Augustinianis Belgis B. Joannis Chisii nomen; et quidem perquam opportune. Videlicet quum anno 1639 Fabius Chisius, quem omnes eodem ortum dicebant genere quo servum Dei, ad partes Rhenanas venit, apostolici nuntii officio et dignitate auctus, incredibile dictu est quantas apud bonos omnes tum meruerit laudes et placendi excitaverit studium. Sanctissimis eminebat moribus; sincero religionis amore excellebat; facilis erat erga omnes et benevolus, non avarus munerumque non extortor; doctrina insuper non vulgari erat conspicuus; et sedulo pacis negotium, quod omnibus post triginta annorum bella cordi erat, promovebat: quæ a cardinali Sforza Pallavicino [Vita di Alessandro VII, sommo pontefice, tom. I, pag. 70 et seqq.] , ejus biographo, fuse declarata vide, et quorum memoria inter Belgas nondum periit. Neque inter ejus clientes ultimi esse voluerunt Eremitæ S. Augustini Colonienses; probe memores inter suum ordinem et Chisiorum domum magnum semper exstitisse beneficiorum et amoris venerationisque commercium. Auxilio itaque Ambrosii Landuccii, qui, inventis in cœnobio Ilicetano Philippi seu Monaldi scriptis de Vitis sanctorum eremitarum Ilicetanæ congregationis, gestiebat hunc thesaurum publico communicare, statuerunt in lucem edere B. Joannis Chisii Vitam eamque optimo nuntio dedicare, insertis secundum Propaginem Ilicetanam aliorum nobilium virorum ejusdem Congregationis elogiis. Florebat autem tum poesis latinæ laude in provincia Coloniensi seu Belgica, quæ Rheno, Mosella et Saro concludebatur adeoque universum Belgium et provincias Coloniensem et Trevirensem fere continebat, Michael Hoyerus, natione Hesdinus, filius conventus Iprensis, qui nulli literis humanioribus ævo suo secundus fuisse traditur [Ossinger, Bibliotheca Augustiniana, pag. 456.] , sed reapse judicio plane carebat et in eo tantum excellebat ut res simplicissimas nosset onerare ingenti verborum poeticorum apparatu et ad centenas paginas extendere quæ tribus aut quatuor declaranda erant. Scripsit itaque, Philippi Leonardi scriptionem habens ante oculos, Vitam B. Joannis Chisii ordinis Eremitarum S. Augustini ad illustrissimum D. Fabium Chisium, nuntium apostolicum; cui eam anno 1641 typis Antverpiensibus excusam et imaginibus aliquot exornatam conventus Coloniensis dedicavit. F. Joannis Mantelii, provinciæ visitatoris et plurium librorum scriptoris [Ibid. pag. 540.] , partum credidit Fabius Chisius, sed minus probavit: “Si antequam imprimeretur libellus, sic scripsit ad decessores nostros, meam manum exspectassent, multa sunt quæ delevissem atque mutassem. Duæ paginæ tantum fuerunt substitutæ ut emendaretur error in cognomine, quod castri fecerat, cum sit viri, et ut adderetur titulo BEATI a populis non a S. Sede frui. Nomina propria scatent mendis. Hæc Fabius. Passim itaque illic appellatur B. Joannes Chisius; sed ne verbo quidem insinuatur aliquid fieri in ejus honorem. Protestatio, initio et fine hujusmodi librorum ab Urbano VIII fieri jussa, abest; sed verisimiliter Urbaniana decreta nondum publice in Belgio proposita fuerant. Quidquid id est, non placebat Chisio Dei servum beatum nuncupari, nisi adderetur hoc fieri populari voce, non apostolica auctoritate.
[4] [qui alii eodem fere tempore Joannem Chisium BEATI titulo donarint.] Monumenta, ut docuimus, subministraverat Ambrosius Landuccius, ex cujus item penu sumpsisse videtur Gregorius Sangeorgius Fulginas, Eremita Augustinianus et plus trecentarum panegyricarum orationum scriptor [Jacobillus, Bibliotheca Umbriæ, pag. 129.] , qui in Sacris Horroribus Ilicetanis mss. etiam de beato viro dixisse fertur [Landucci, pag. 92.] . Arborem Ilicetanam et Philippi Leonardi seu Monaldii scripta norat Herrera, quum anno 1644 Alphabetum Augustinianum edidit; neque dubitavit alieno exemplo Joannem Chisium beati titulo ornare [Alphabetum Augustinianum, pag. 377.] : quod et anno 1647 fecit Aloysius Torellius in Centuriis suis [Ristretto delle vite degli uomini e delle donne illustri in santita ed altri famosi soggetti per rara e singolar bonta insigni e venerabili dell' ordine agostiniano, diviso in sei centurie, cent. III, pag. 246.] . Interea excerpebat Landuccius ex collectaneis suis ea omnia, quibus originem et historiam cœnobii et congregationis Ilicetanæ manifestam faceret. Quod opus anno 1633 quatuor foliis lingua vulgari Senis edidit titulo Sacræ Ilicetanæ Silvæ [Sacra Ilicetana silva, edit. 1653, pag. 33 et 75.] , et anno 1653 viginti foliis lingua latina denuo typis Senensibus eodem titulo Sacræ Ilicetanæ Silvæ, licet elogia sanctorum, Arbori seu Propagini Ilicetanæ inscripta, paulisper correcta et copiosis annotationibus illustrata accessissent: quam Silvam, iterum auctam, lingua vernacula denuo edidit nepos ejus Fabricius Landuccius Romæ anno 1657 [Ossinger, Bibliotheca Augustiniana, pag. 496; Moreni, Bibliographia della Toscana, tom. I, pag. 503.] . Ita ut tres editiones hujus libri factæ sint. Nos vero utemur latina, quam anno 1653 prodiisse monuimus. Hoc tempore expectabatur ut brevi in publicum ederet P. Joannes Baptista Ferrarius, Societatis Jesu non inelegans scriptor, elogium B. Joannis Chisii simul cum laudationibus aliorum beatorum Senensium [Cfr Landucci, Sacra Ilicetana silva, pag. 94. Ferrarii operis titulus est: Sagri fiori di Siena.] ; et similiter quidam Ordinis Prædicatorum alumnus, nomine Isidorus Ugurgiero Azzolini in Cælo Senensi [Cfr Torelli, Secoli Agostiniani, tom. VI, pag. 68.] , (quæ tertia pars Pomparum ejus Senensium, Vitas sanctorum complexa, lucem numquam vidit [Cfr Moreni, Bibliografia storico-regionata della Toscana, tom. II, pag. 454 et 455.] ,) B. Joannis Christi gesta et laudes colligebat.
[5] [Imagines, Vitæ B. Joannis Chisii aliaque id genus, facta pontiflcatu Alexandri VII.] Tum vero jam cardinalitium galerum acceperat Fabius Chisius. Biennio vero post Innocentio papæ X successor datus fuit. Porro si ii, qui nuntii Coloniensis gratiam aucupabantur, nomen B. Joannis Chisii sibi celebrandum esse arbitrabantur, quid fieri debuit, quum Fabius Chisius ad S. Petri cathedram anno 1655 promotus est, cardinalibus passim declarantibus se virum honestum elegisse, populoque clamante esse papam sanctum [Sforza-Pallavicino, Vita di Alessandro VII, tom. I, pag. 209 et 264.] ? Quam famam integrum annum sustinuit, nullo nepote Romam admisso; neque postea omnino perdidit, licet ab inceptis severioribus desciverit auctoritate Pauli Olivæ, præpositi generalis Societatis Jesu [Ranke, Hist. de la papaute, tom. IV, pag. 107, edit. Bruxell.] , vel consilio [Fr. Bruys, Histoire des papes. tom. V, pag. 322.] aut certe approbatione [Sforza-Pallavicino, tom. II, pag. 72 et seqq.] Pallavicinii, ejus confessarii et biographi. Itaque nullius forte umquam pontificis electio tantam ubique excitavit lætitiam, quantam Alexandri VII; sed omnes vicerunt Senenses, de populari suo merito gloriantes [Gigli, Diario Sanese, pag. 69.] . Pingendam itaque curavit senatus BEATI Joannis Chisii imaginem, in publico civitatis consistorio peregrinis hospitibus ostendendam, cum adjecto præclaro elogio [Capisucchi, Vita B. Joannis Chisii, pag. 110.] . Qui hæc refert Camillus seu Raimundus Capisucchius, a collegis suis FF. Prædicatoribus [Quetif et Echard, Scriptores ordinis Prædicatorum, tom. II, pag. 730.] laudatus plurimum et sacri palatii magister, eodem anno 1655, quo Fabius suum nomen Alexandro commutavit, Hoyeri Vitam in novi pontificis assentationem et obsequium auxit aliquantum et accuratius prelo Romano expressit [Ibid. pag. 731.] . Quo officio aliisque blandimentis animum Alexandri VII sibi omno promeruit, experturus tamen quam sit varius aer cujuscumque aulæ [Ibid. pag. 730.] . Anno sequenti hanc eamdem Vitam distichis et annotatis explicuit F. Nicephorus Sebastus Melissenus, S. Theologiæ M. Ordinis Eremitarum S. Augustini [Ecce tituli trinarum Vitarum: I Vita B. Joannis Chisii [a Maciaretto], ord. eremit. S. P. Augustini ad Ill. et R. D. Fabium Chisium, Nunt. Apostol. Antverpiæ apud Henricum Aertssens, anno 1641. II. Vita B. Johannis Chisii Senensis ordinis Eremitarum S. Augustini a patribus ejusdem ordinis Coloniæ Agrippinæ primum scripta et typis Plantinianis (immo Aertsenianis) edita anno 1641, nunc denuo Romæ aucta et accuratius prælo expressa. Romæ, Bernabo, 1655. — B. Angelæ (item Chisiæ et tertiariæ Augustinianæ) Vitæ synopsis, et breviarium Vitarum nonnullorum Ord. Eremitarum S. Augustini adjiciuntur. III. Vita B. Joannis Chisii Senensis ordinis Erem. sancti P. Augustini, Alexandri VII Pont. Max. gentilis, per reverendissimum P. Fr. Raimundum Capisuccum S. A. Pal. magistrum, Ord. Præd., Romæ nuper aucta, illustrata ac typis edita et juxta ejus oratorium calamum a F. Nicephoro Sebasto Melisseno, Sac. Theol. magistro, Ord. Eremitarum S. P. Augustini, Acad. Otioso Neapolitano, poetice delineata. Romæ typis Francisci Caballi 1656. Hæc denuo edita fuit Romæ typis Michaelis Herculis anno 1675 cum adjuncta brevi Vita B. Angelæ Chisiæ, neptis B. Joannis.] , et imaginibus Vitæ Coloniensis seu Hoyerianæ repræsentavit. Cui Vitæ eodem anno adjecit hypomnebata et censuram mss. in eam mdem Vitam cum responsione ejusdem Sebasti. Porro in omnibus illis libris, quibus Arbor seu Propaga Ilicetana aliaque Landuccii scripta præiverant, beatus dicitur Joannes Chisius. His accedit Philippus Elssius Belga, cœnobii Bruxellensis filius, qui anno 1654 Encomiasticum Augustinianum ordine alphabetico [Pag. 338 et 339.] edidit et qui mihi idem videtur ac qui a Melisseno [Vita etc. pag. 12.] Philippus Elich dicitur et nomine provinciæ Belgicæ Romam misisse perhibetur imaginem cum elogio beati Joannis Chisii a Maciareto, dicatam Alexandro papæ VII. Quocum conjungas F. Augustinum Lubinum, qui in Orbe Augustiniano anno 1659 edidit Chorographiam congregationis Ilicetanæ ordinis eremitarum S. Augustini, in qua floruit B. Joannes Chisius cum multis aliis: in qua Chorographia imago servi Dei, nimbo lucido, cælestis gloriæ indicio, ornati, cum apposita calvaria cernitur.
[6] [Perperam asseritur Joannem Chisium ut beatum cultum fuisse centum annis ante Urbaniana decreta;] Licet autem scriptores Itali, quos continuo adduximus, protestentur sibi mentem non esse quidquam agere quod Urbani VIII decretis adversetur, re tamen vera hæc omnia iisdem decretis contraria sunt, nisi servi Dei veneratio publica usitata fuerit anno 1534 seu centum annis Urbani legibus antiquior sit. Verum, etiamsi detur beati appellationem, qua semel Philippus Leonardi eum insignivit, non ad mores, sed ad personam pertinere, sufficitne lucubratio in conventuali tabulario servata, ad cultum publicum aut ecclesiasticum adstruendum? Profecto scripsit Melissenus [Ibid. pag. 21.] venerabilem virum BEATI titulo a TRECENTIS pæne annis, doctis patrum calamis, populorum veneratione et publicis picturis indigitari; sed præter Philippum Leonardi nihil esse quod tam antiquum sit colliget ex dictis facile lector. Non plus fidei habendum videtur Herreræ, cujus hæc sunt verba: Paulo post mortem a consanguineis ejusdem beati, UT AJUNT, exstructo altari porphyrite et marmore illustri ad latus portæ, supra illud sacra pignora CREDUNTUR requiescere; aut Landuccio qui, in commentario ad Alexandrum VII, quum adhuc Coloniæ aut Monasterii Westphalorum consisteret, misso et postea ad decessores nostros, delato, postquam Augustinianos Senenses negligentiæ incusasset, dein hæc addidit: Ab eorumdem tamen nonnullis hujus Dei famuli ossa reliquiasque cæteras supra antiquius altare, a perillustrissima ejusdem sancti hominis familia Deo resurgenti constructum dicatumque, conquiescere asseritur. Quis enim confidat dictis ut ajunt, creduntur, a nonnullis asseritur? Deinde Philippus Leonardi, qui quinquaginta fere annis post viri Dei mortem in illo ipso Senensi cœnobio scripsit, nihil de hac reliquiarum exaltatione novit aut tradidit. Quid? quod, ut jam pridem animadvertit Torellius [Secoli Agostiniani, tom. VI, pag. 67 et 68.] , medio sæculo XVII non conveniebat inter Augustinianos de ipso servi Dei sepulcro? Multo itaque tutius est reliquiarum sortem auxilio non adhibere ut de cultus legitima antiquitate constet.
[7] [verumtamen propter tolerantiam Alexandri papæ VII ejus causa dicenda videtur casus exceptus ab illis decretis.] Quid itaque? An ex sanctorum et beatorum catalogo expungemus Joannis Chisii nomen? Absit; sed meo judicio minus nitendum est cultus antiquitate quam sanctæ sedis tolerantia, seu potius hæc tolerantia conjungenda est cum eximia veneratione, qua tot sæculis servata est servi Dei memoria. Noverat profecto Alexander papa VII Philippi Leonardi et Altesii scriptiones; quas quippe a Landuccio impetratas ad decessores nostros miserit. Hoyeri Vitam, sibi a Coloniensibus oblatam, ita sibi perspectam habebat ut censoria virgula multis locis eam tetigerit. Quidquid autem ad gentilis gesta aut venerationem pertineret, diligenter examinaverat ipsemet, ut ex ejus ad Bollandum literis plane manifestum est. Profitebatur itaque sanctæ Sedis decreto beati nomen viro Dei non competere; et consentiebant ipsi assentatores, qui, quum publice postulabant ut apostolicæ confirmationis sigillo titulus ille ei assereretur, re aut apertissimis verbis declarabant auctoritate pontificia hanc ei laudem numquam tributam fuisse. Neque eum præteribant Urbani papæ VIII decreta, quæ tunc temporis a plerisque tam severa interpretatione explicabantur ut, quum ille idem Alexander VII S. Thomam de Villanova, archiepiscopum Valentinum, secundum Urbaniana decreta sanctis accensere cogitaret, res vix possibilis tentari diceretur [Sforza-Pallavicino, Vita di Alessandro VII, tom. II, pag. 333.] , et passim supprimeretur beatorum cultus apprime legitimus, quem inter casus exceptos referre non auderent. Verumtamen, licet hæc ita essent, permisit Alexander VII Romæ in lucem edi, debitis approbationibus munitas, Vitas BEATI Joannis Chisii easque sibi singulari nuncupatione dedicari; itemque imagines, in quibus BEATI titulo honestatus erat ejus gentilis et caput gerebat nimbo aut radiis gloriosis circumdatum. Neque hæc semel aut clanculo facta sunt; sed sæpe ante omnium oculos publica auctoritate. Quin permisit [Cfr Novaës, Elementi della storia de' sommi pontifici, tom. X, pag. 179, not. a, edit. 1822.] in Vita sua a cardinali Pallavicino [Vita di Alessandro VII, tom. I, pag. 5.] , pro summo familiæ suæ decore scribi gentilem suum Joannem Chisium vitæ sanctimonia et operum admirabilitate a fidelibus meruisse venerationem et titulum beati. Neque est quod objiciatur nullum decretum, ipsius pontificis manu confirmatum, intervenisse: plane hoc necessarium non esse docet Benedictus papa XIV [De canonizatione SS. lib. II, cap. XX, numm. 5 et 6.] ; qui et affert exempla plurima venerationis, a Romanis pontificibus permissæ, quæ inter casus Urbanianos exceptos relata sunt [Cfr. ibid. totum caput XX.] licet multo minus sint insignia quam quæ fieri sivit Alexander VII in B. Joannis Chisii honorem.
[8] [Quinam post illa tempora Joannem Chisium nuncuparint beatum.] Quam ob causam is temerarius videretur qui, quum noverit Alexandrum papam VII permisisse ut episcopi vicesgerentes et magistri sacri palatii probarent Vitas et imagines BEATI Joannis Chisii eumque in earumdem sibi nuncupationem consensisse, tollendum beati titulum senserint. Hoc non admisit Fabricius Landuccius, qui (ut supra dictum est) anno 1657 patrui Sacram Ilicetanam Silvam, italice versam, typis Romanis edidit; neque Aurelius Knippinga, Groningensis, Eremita Augustinianus, qui, præpostere ad diem 31 maji B. Joannis Chisii laudes epigrammate celebravit [Ephemeris Sanctorum Ord. Erem. S. P. Augustini ex authenticis scriptoribus collecta et vario metri cultu exornata, pag. 41.] ; neque Torellius, qui, anno 1680 sextum tomum Sæculorum Augustinianorum prelo subjiciens, præclare de B. Joanne Chisio scripsit [Secoli Agostiniani, tom. VI, pag. 66 et seqq.] ; neque Hieronymus Gigli, qui in Diario Senensi, anno 1722 in lucem dato, ad diem 27 octobris Iliceti constituit natalem B. Joannis Chisii, B. Francisci Nuti et B. Stephani Ciogni Senensium [Diario Sanese, pag. 214.] ; neque demum Carolus Guido Forti, qui in præclaro Catalogo Hagiologico Hetrusco [Catalogus etc. pag. 86 et 87.] , quem anno 1731 Romanis typis exprimendum curavit et Clementi papæ XII dedicavit, B. Joannem Ghigi, nobilem Senensem, inter reliquos beatos Ilicetanos recensuit; neque demum a beati appellatione abstinuit, rerum curiæ Romanæ peritissimus, Josephus Novaes [Elementi della storia de' sommi pontifici, tom. X, pag. 60, edit. 1822.] : similiter sapientissimus Dominicus Moreni, qui in Bibliographia historica Thusciæ, anno præsentis sæculi V typis impressa, bis [Bibliografia storica ragionata della Toscana, tom. I, pag. 212, tom. II, pag. 328.] BEATUM Joannem Chisium dixit. Neque aliter Cajetanus Moronius, quem alii dilacerent, ego numquam sine laude prætermittam: namque hic quoque nuncupavit beatum Joannem Chisium, sed uno sæculo erravit [Dizionario di erudizione ecclesiastica, tom. XIII, pag. 79.] . Venerintne aliqui postea me latet; sed si venerint, non dubito quin Joannem Chisium BEATUM quoque dixerint. Præterea inter laudatores ejus veteres recenset Torellius [Secoli Agostiniani, tom. VI, pag. 68.] P. Hieronymum Bonsignori, quem Ugurgierius [Pompe Sanesi, tit. XIX, tom. I, pag. 631.] de rebus cœnobii Ilicetani anno 1511 reapse scripsisse testis est, et Honorium Martini, natione Senensi, cœnobii Ilicetani filium et Vitæ B. Christinæ de Cruce anno 1593 scriptorem. Sed, quum Landuccius eos omittat, et quum, vivente Hieronymo Bonsignorio, res B. Joannis Chisii Ilicetum delatæ nondum essent, ævoque Martinii, quem nemo cæterum de rebus congregationis Ilicetanæ scripsisse refert, in tabulario laterent, nullus dubito quin divinando hæc nomina Torellius protulerit in medium. His itaque omissis, alios conveniamus; de quibus hoc unum animadvertendum est eorum dicta quasi ad lapidem Lydium exigenda esse ad scriptionem Philippi Leonardi dell' Agazzaia seu de Agazzariis: hic enim omnium, quæ de Dei servo innotuerunt, unicus fons est.
[Annotata]
* Monte-Maggio
§ II. Antiquiores S. Joannis biographi. Qua auctoritate dicatur esse de domo Chisia. Maciaretum, locus nativitatis. Conventus Vallis Aspræ, Senensis S. Augustini et Ticinensis, quos virtutibus illustravit. Mortis tempus.
[Quis Philippus Leonardi Nicolai de Agazzariis, qui primus scripsit B. Joannis Chisii gesta;] Philippus itaque ille, ortus Senis patre Leonardo de Agazzariis, ultimo die anni 1353 vestem eremiticam induit in Senensi S. Augustini conventu. Scriptoria ars ei mirum in modum placuit, ut quasi omnes conventus et cellæ fratrum plena essent libris ejus manu exaratis. Anno 1398 prior Ilicetanus creatus, decennio post Stephano et Jacobo Senensibus, eremitas Ilicetanos in canonicos regulares mutare meditantibus, assensit et die 28 junii anni 1408, consensu Gregorii papæ XII, vestem mutavit. Proxima die 2 julii Iliceti prior novorum canonicorum constitutus; sed mox tot exorta sunt dissidia, ut a pontifice efflagitaverit licentiam redeundi cum collegis ad pristina instituta: quæ dein servavit usque ad annum 1422, quo deposuit officia prioris et societatis Ilicetanæ vicarii, nec multo tempore post obivit die 30 octobris. Landuccius eum Ilicetanæ sacræ Propagini seu Arbori cum beati titulo inscripsit et pluribus etiam laudavit in Sacra Ilicetana Silva; unde factum est ut passim ab Augustinianis Eremitis inter cælites congregationis Ilicetanæ referatur [Landucci, Sacra Ilicetana silva, pag. 101; Herrera, Alphabetum Augustinianum, pag. 245; Torellius, Secoli Agostiniani, tom. VI, pag. 528 et seqq.; Gigli, Diario Sanese, pag. 214; Forti, Catalogus hagiologicus Hetruscus, pag. 89.] . Vocat eum Paraclitus Binus de nobili stirpe de la Gazaia, Ambrosius Landuccius in commentario ms. ad Fabium Chisium B. Filippo di Leonardo dell' Agazzaia, sed in Sacra Ilicetana Silva B. Philippum Agazzarium; Athanasius Marcuccius F. Filippo di Leonardo di Cola (Nicolai) di casa Agazzari: quæ nominis forma in Philippi chirographo etiam cernitur [Vide horum omnium dicta ap. Landuccium, Sacra Ilicetana silva, pag. 101.] . Atque hæc procul dubio retinenda est, quum A gazzariorum domus Senensis notissima sit. De la Gazaia autem seu dell' Agazzaia ex omissione literæ r venit; quæ, quum accentu caret, facile supprimitur, maxime in terminatione arius, aria, arium. Sic, (ut nonnisi antiqua Senensia vocabula indicem,) Cartoraio venit a Chartulario [Ricordi di una famiglia Sanese del secolo decimoterzo, in Archivio storico italiano, append. XX, pag. 68.] , Barlettaio a Barlettario [Ibid. pag. 34.] , Genaio a Januario [Ibid. pag. 35.] , Primaia a Primaria [Ibid. pag. 65.] , etc. Sed, quod præcipuum est, scriptor pius fuit et diligens, et quæ de B. Joanne Chisio posterorum memoriæ servavit, collegit, ut ipse in fine profitetur, ex ore ejus confessarii; item ex ore spiritualis ejus filii, conventus Senensis fratris; ex multis aliis fratribus, quibuscum Dei servo magna fuit familiaritas; et demum ex quatuor illis, qui corpus ejus ex sepulcro traxerunt et in eo lavando operam suam posuerunt. Scripsit autem anno 1411, annis 48 post servi Dei mortem; sed multo ante omnia didicerat ex testibus productis.
[10] [quis Bernardus Monaldius, qui eadem descripsit: interpolatio exemplarium.] Hanc Vitam in conventu Senensi reperit et descripsit ultimo vitæ anno 1547 Bernardus Monaldius Senensis, filius conventus Ilicetani, anno 1540 prior et definitor constitutus, atque illo anno 1547 vicarius universæ congregationis [Ugurgieri, le Pompe Sanesi, tom. I, pag. 633; Ossinger, Bibliotheca Aug. pag. 595; Landucci, S. Ilicetana silva, pag. 142.] ; quam in librum suum de beatis Ilicetanis intulit et in tabulario Ilicetano reposuit; ubi eamdem die 26 decembris anni 1629 descripsit Ambrosius Landuccius, sæpe jam memoratus. Quod Landuccii exemplar in Fabii Chisii, nuntii Coloniensis, dein Alexandri papæ VII, manus venit, qui illud idem ad decessores nostros destinavit. Verumtamen fonte non prorsus limpido utimur. Namque Philippus Leonardi nequaquam testimonio niti potuit Josephi Pamphili Veronensis, episcopi Signiensis, qui nonnisi anno 1581 Chronica ordinis fratrum Eremitarum S. Augustini, quæ in illo exemplari adducuntur, in lucem edidit. Atque idem interpolatus locus exstabat in exemplaribus, quibus usi sunt Hoyerus, Herrera et Torellius.
[11] [Utrum Chisii nomen loci sit an patris B. Joannis Chisii. Quæ de ejus genere tradantur] Alius præterea generis non desunt difficultates; quarum omnium prima est de genere servi Dei. Namque Philippus Leonardi ab his exorditur verbis: Encomincia la Vita d'un devoto frate dell' ordine di S. Agostino, il quale hebbe nome frate Giovanni laico di Chigio da Maciareto; et dein: Nel convento de' frati di S. Agostino di Siena fu un frate laico, il quale hebbe nome frate Giovanni, e fu del convento di S. Antonio di Vall'Aspra, nato di Chigio appresso Maciareto: quam ob causam tradidit Hoyerus [Vita etc. pag. 10.] eum in castro, quod Chisium appellabatur, juxta Maciaretum, primum cæli spiritum hausisse. Quæ non convenire cum Chisianæ domus traditionibus jam pridem monuit Bollandum Fabius Chisius, nuntius Coloniensis, affirmans Chisium a Maciareto nomen esse patris beati Joannis; et quidem Landuccius in Arbore seu Propagine Ilicetana hunc ex Macereti regulis anno 1300 Chisio ortum parente dixit et in Sacra Ilicetana Silva [Pag. 94.] patre Chisio, avo Anselmo, atavo Ranuccio, Maciareti regulo, prope idem castrum ortum; et consentiunt Herrera, Torellius aliique. Giglius, scriptor Senensis ineuntis sæculi XVIII, paulo distinctius explicat traditiones Chisianas, quas partim desumpsit ex Arbore genealogica gentis Chisianæ, partim ex Pallavicini Vita Alexandri VII, tum inedita, nunc typis expressa. Non cœpit, inquit [Diario Sanese, pag. 69 et 70.] , antiquæ hujus domus magnitudo ab acceptis clavibus apostolicis: testis est Arboris genealogicæ princeps Rolandus, qui vixit circa annum 1020 et quo ortus est Ardengus, ad annum 1072 comes Ardengescæ; unde orti sunt comites Orgiæ, comites Formalii * et domini Maciareti; ex quibus recta linea descendunt Chisii; atque anno 1248 Anselmus insigne habebat sex montium aureorum cum stella in campo rubro. Propius ad nostra tempora, id est sæculo ante Alexandri VII pontificatum, penes Chisios erat comitatus della Sughera, emptus a majoribus Julii II, qui comites Ghianderoni dicebantur.
[12] [Stemma genealogicum Chisiorum] Equidem, quum carerem documentis
quibus hæc nitantur, satis intellexi me frustra
laboraturum ut hæc citramontanis, qui
veteribus arboribus genealogicis italicis (quoniam
trito sermone illic olim genealogi homines
omnium mendacissimi habebantur)
parum aut nihil confidunt, persuaderem;
quapropter literis conveni Exc. V. Fabium
Chisium, nuntium apostolicum Parisiis, rogans
eum ut dubiorum aliquot solutionem
ad me mittendam curaret. Primum autem
oriebatur ex illis ipsis verbis, quæ ex Vita
retuli, scilicet B. Joannem patrem non habuisse
Chisium, sed in vico Chisio prope Maciaretum
natum esse; mihi enim notum non
esse ullum monumentum, quod illa Vita antiquius
sit et in quo dicatur beatus vir non in
viculo Chisio natus, sed patre Chisio; Chisium
esse nomen virile mihi ignotum; multo facilius
intelligi antiquitatem nobilitatis illustrissimæ
Chisiosum domus, si dicatur nomen
accepisse a feudo, dicto Chisio, quam a viro
Chisio nomine; dein tabulam genealogicam,
quam ex bonis documentis composuit rerum
Thuscarum peritissimus vir Emmanuel Repetti
[Dizion. della Toscana, tom. VI, app. pag. 68 et seqq.] , non convenire cum Giglianis assertis;
tertio eumdem Repettium [Ibid. tom. III, pag. 8.] affirmare
fama niti dumtaxat, neutiquam antiquis documentis,
persuasionem vulgarem, qua Chisii
feruntur Maciareto oriundi esse, adeoque eos
aliquid commune habere cum B. Joanne, nato
Chisii prope Maciaretum. Accepi itaque exemplar
mappæ genealogicæ illustrissimæ Chisiæ
domus, sæculo superiori æri insculptæ;
ex qua mappa ea dumtaxat excerpam nomina,
quæ aut ad B. Joannem Chisium aut
ad Alexandrum VII papam pertineant. Adjecti
numeri indicare dicuntur annos, quibus
confecta sunt diplomata, unde nomina
illa desumpta perhibentur. Sed sequitur jam
fragmentum illud genealogicum, septem fere
sæcula complexum.
STEMMA GENEALOGICUM CHISIORUM.
| ROLANDUS 1020 | |
| RANIERUS 1049 | |
| ARDENGUS Comes de Ardengesca 1072 | |
| UGUCCIO ARDENGI Comes de Ardengesca 1110 | |
| BERNARDUS, DICTUS MALPOLLONE Comes Orgiæ 1156, 1159, 1167 | |
| TANCREDUS BERNARDI Comes Fornolii 1202 | |
| RANUCCIUS TANCREDI MACIARETENSIS 1209 | |
| ANSELMUS 1246 | |
| CHISIUS ANSELMI RANUCCII 1294, 1520 | |
| LAURENTIUS CHISII PALMERIUS 1352 | B. JOANNES CHISIUS 1300, 1363 |
| NANNIUS | |
| AUGUSTINUS | |
| MARIANUS | |
| SIGISMUNDUS | |
| MARIUS | |
| FABIUS ALEXANDER VII PAPA | AUCUSTUS, ex quo descendunt Chisii, principes Romani |
Laterales ramos resecui ubique; sed non possum non adjicere in illa Arbore assignari B. Joanni duas sorores, Margaritam, nuptam Michaeli Berti, et Ambrosiam, uxorem Christophori Marsilii, et tres fratres, Laurentium, quem indicavi, Bernardum, abbatem S. Salvatoris, et Augustinum, patrem Angelæ, quæ pontificatu Alexandri VII cœpit etiam beata vocari.
[13] [et documenta ad nos missa,] Quam genealogicam arborem ut firmarent Chisianæ domus bibliothecarii Josephus Cugnoni et Scipio Cappello, pauca aliquot addiderunt documenta. Primum est Vita B. Joannis Chisii; quam ad finem dabimus, ipsi autem descripserunt ex codice autographo Alexandri VII, cui titulus: Chigiæ familiæ commentarii, et qui notatus est: Cod. Chis. A. I, pag. 150. Secundum documentum desumptum est ex eodem codice, pag. 163, atque his conceptum est verbis: Abannis 1108 et 1120. Initium familiæ Chisiorum factum est ab Anselmo sive Anselmino Ranuccii de Maciareto equite, qui anno 1248 militavit sub Federico secundo imperatore contra Guelfos ad Parmæ obsidionem. Ab eo tempore, evolutis hospitalis S. Mariæ de Scala archiviis, aliisque antiquis monumentis apparentibus, compertum est et patruum Chisii Chisium nuncupatum, ejusque posteros Chisios et Ranuccium patrem fuisse Bernardum sive Bernardinum, cognomento Melpollonem de Orgia, natum ex Uguccione, comite de Ardenghesca; cui Uguccioni pater fuit Ardengus, Ranerii filius et Rolandi nepos; qui Rolandus vivebat circa annum Christi millesimum: uti videre est in Arbore completa familiæ Chisiæ, ubi unicuique illorum ascendentium adscriptus est annus publici alicujus instrumenti, quo vivebat et seu venditionis seu emptionis actum exercebat: quæ instrumenta autographa extant in archivo familiæ. Hinc etiam solvitur objectum, ceu Chisii filii se subscribant de Chisiis adjective, cum hoc non contingeret nisi in tertio gradu, cum in secundo nomen patris substantive apponeretur, ut Federicus Petrucci. Nempe quia frater Anselmi et patruus Chisii præcesserat nomine Chisius, cujus filii Augustinus et Johannes anno 1294 de Maciareto vixerant, de quibus in tabulario Fratrum Heremitarum S. Augustini de Senis, et inter novellas seu historiolas fabulosas Strascinæ Campani, et postea Bandelli, quæ impressæ sunt de Pia Ptolomea, Nelli de Petra Ilcii conjuge, de qua Dantes Aligerius in Purgatorio, cantu v. Ubi nota socordiam interpretum, qui eam castitatis ream damnare videntur: cum tamen hoc vitium non ibi, sed in alio loco puniatur a poeta, et ipsa castissima fuerit et innocens, a marito iniquo milite morte sublata, ut nuptias viduæ de Pitiliano sibi conciliaret; quod nequaquam justo Dei judicio contigit. Ipsa vero Pia potuit non remisisse ex toto corde mariti iniquitatem, ita ut ad expurgationem ejusdem culpæ in Purgatorio a Dante collocaretur. Quod alibi seorsim, cum hac de re consideratio haberetur, fusius scriptum est.
[14] [quibus illud confirmetur.] Secundum documentum depromptum est ex libro ms. Joannis Baptistæ Cenni, anno 1677 dicato cardinali Flavio Chigio. Quem locum, ex italico latinum factum, huc quoque transferam: Anno 1200 et forte ante Ranuccius Chigius dominus fuit Maciareti; quod castelum tribus leucis a Senis distat et olim a balneis suis celebrabatur. Sequitur Anselmus, illuster et fortissimus filius; qui anno 1248 a republica Senensi inter quinquaginta nobiles designatus est, qui pergeret Parmam, a latere imperatoris Federici militaturus. Chigius, ejus filius, ipse quoque Maciareti dominus fuit; a quo ejus posteri suum habuerunt cognomen. Ad hæc addiderunt bibliothecarii pauca annotata, quæ item latina faciam: Si componantur, inquiunt, historiæ et chronica Senensia, maxime scriptores producti in Notationibus historicis et genealogicis de domo Chigia ejusque origine, scripti manu sua ab Alexandro VII et spisso tomo conservati in bibliotheca Chigiana, evanescet omnis dubitatio, suscitata a Ripettio, qui argumentum proposuit nullum et contradicendi pruritu abripi se passus est. Traditione historica, quam plures referunt, constat Maciaretum, priusquam solo æquaretur, castellum et vicum fuisse florentem et aqua balneatoribus salubri celebrem. Certo scitur domum de Ardingesca, a qua descendunt Chigii, inter alia feuda, quæ titulo comitum Fornolii et Orgiæ tenebant, possedisse castellum Maciaretense ibique perpetuo habitasse secundum consuetudinem nobilium illius temporis. Non itaque mirum est dominos feudatarios Maciareti fuisse Ardingescos et dein eorum posteros et hæredes Chigios, quum etiam hodie primogeniti domorum patriciarum soleant titulum alicujus feudi assumere: exempli gratia D. Marius Chigius se principem Campagnani appellat atque ejus proavus in itineribus utebatur nomine marchionis de Formello. Neque mirandum est quod B. Joannes Chigius in Vita sua nuncupatur F. Joannes a Maciareto, quum etiam hodie religiosi mendicantes, posito gentili nomine, appellentur a loco originis. Et quidem Maciareti natus est B. Joannes et in Arbore genealogica dicitur filius Chigii, filii Anselmi, filii Ranuccii Maciaretensis, et frater Augustini, qui pater fuit B. Angelæ, cujus ipse fuit patruus. Hæc illi.
[15] [Graviores scriptores, quibus hoc stemma placuit.] Qui severiores esse velint, desiderabunt forte monumenta, quibus manifestior certiorque appareat sanguinis communitas, quæ inter B. Joannem et splendidissimam Chisiorum domum intercedere dicitur, maxime quod huic traditioni debeat beatus vir, tot virtutum ornamentis præclarus, quod tuto et secundum Urbaniana decreta sanctis accenseatur. Sed cavendum mihi est ne nobilium familiarum detrectatoribus annumerer; quamobrem, licet historia magis amet vetera testimonia quam recentiores persuasiones, animadvertam potius Pallavicinum, qui vera scribere de Alexandro VII sibi proposuerat, ut etiam viri minus amici consentiunt [Archivio italico, app. XXII, pag. 388 et seqq.] , non dubitasse hæc Chisiorum decora indicare; Josephum Novaes, cujus sinceritatem nemo non suspexerit, non dissensisse [Elementi di storia de' sommi pontifici, tom. X, pag. 63 et seqq.] ; Moronium [Dizionario di erudizione ecclesiastica, tom. XIII, pag. 77.] , qui sæpe quidem malefidos duces secutus est, sed veritatis jura favori numquam postposuit, hæc etiam enarrasse; et præterea omnium consensu jam pridem Chisianam domum in nobilitate Senensi floruisse atque aliquos etiam ex eo viros abundasse ingentibus divitiis; quæ tamen sæculo XVII ita imminutæ erant ut Fabius Chisius, quum primum Romam venit, Pallavicini aliorumque amicorum subsidiis adjuvandus fuerit, donec auxilio ei venerit patruus et Urbanus papa VIII eum officiis aliquot auxerit [Pallavicini, Vita di Alessandro VII, tom. I, pag. 37; Archivio italico, app. XXII, pag. 390.] . Quæ ipsemet a biographo memoriæ servari voluit. Adde ipsum Fabium Chisium, qui Arbori domus suæ fidem adhibuerit, falsis parentelis clarescere noluisse, ut mihi constat ex epistola ejus ad Bollandum; qua eum monuit non curandos esse assentatores, qui gentem suam illustratam vellent afficta cognatione cum Chisiis Gratianopolitanis. Verum, siquis iis placitis assentire nolit, neque concedere B. Joannis nobilitatem, quam verbis nullis insinuet Philippus Leonardi, demonstratam esse, ego contentiosum funem neque laxabo neque reducam, id permittens Senensium familiarum vindicibus. Animadvertam tamen negligi non posse sequens Ambrosii Landuccii testimonium: Elapsis diebus, inquit [Sacra Ilicetana Silva, pag. 94.] , habuimus præ manibus publicas tabulas membraneas, per quas D. Angela, Augustini Chisii filia, et vidua relicta a Ghino, nuncupato Paccia, cive Senensi (putamus legendum fore de Peccis), coram patre provinciali in capitulo monasterii S. Augustini Senensis offert se et sua bona domui Vallisasperæ, sub fide Guidi Francisci Azzolini, testibus Bartholomæo Fatii et Ambrosio Venturinio, anno 1386 *. Qui Augustinus, pater hujus D. Angelæ erat germanus nostri B. Joannis; cui Angela nepos. Quam Angelam quadruplici matrimonio implicitam narrat Melissenus [Vita B. Joannis Chisii, pag. 37.] et alter editor beatam fecit, non secus ac Giglius et qui ejus imaginem cum beatæ titulo per Thusciam sparserunt [Torelli. Secoli Agostiniani, tom. VI, pag. 85.] . Sed quidni ipsas tabulas in medium protulit Landuccius? Unde novit Augustinum, italice verisimiliter dictum Agostino di Chigio, B. Joannis fratrem fuisse? Ita ut hic quoque non omnia cessent dubia.
[16] [Ubi situm sit Maciaretum et quam amplum olim.] Maciaretum autem seu Maceretum, in cujus vicinia B. Joannes natus est, distat a Senis chiliometris octodecim ad meridiem, in sinistra ripa Mersæ fluvioli, super viam Grossetum inter et Senas stratam, hoc ipso loco ubi, altissimo ponte anno 1368 exstructo atque anno 1827 refecto, super aquas ducta est; unde vicus ortus est vulgari nomine Ponte a Macereto seu Maciareto. Locus olim multo insignior; namque duo chiliometris supra pontem influit ad lævam in Mersam rivus, cui nomen Maceretanus fluvius, intra ambitum pagi utique fluens. Dein sæculo XIII parochia illic erat titulo S. Nicolai; sed, templo destructo, jam pridem parœciæ S. Laurentii ad Mersam adjuncta est. Celebria illic adhuc supersunt balnea, de quibus servantur memoriæ ab anno 1273 in Senensibus tabulariis. Tunc temporis exstabat illic etiam hospitium S. Jacobi, peregrinis apertum et balneatoribus [Repetti, tom. III, pag. 7 et 8; Zuccagni-Orlandini, Atlante i Toscana, mappa XIV.] . In pago itaque tam insigni et amplo olim plures exstitisse rusticas aut nobiles villas quis dubitet? Quas tamen nuspiam recensitas reperio. Populares itaque inquirant fueritne illic locus Chisium dictum et, si fuerit, ubi exstiterit. Natum sentiunt plerique Dei servum circa annum 1300; probabilis conjectura cum reliqua vita et morte, quam anno 1363 obiit, conveniens.
[17] [Vallisaspræ; ubi vitam eremiticam professus est B. Joannes, situs et fata. Vixit dein in Senensi S. Augustini cœnobio, non in S. Martini.] Vallemaspram, ubi vitam eremiticam ageret, eum anno ætatis XVIII petiisse narrat Philippus Leonardi. Jacet hæc vallis, nunc nude Valle seu Valle sopra Follonica dicta, sexaginta circiter chiliometris a Senarum civitate ad occasum hiemalem, inter Fullonicam et Massam, seu in Maritimis * Massanis, viginti fere chiliometris a Plumbino, orientem versus, in partibus dextris Pecoræ fluvii [Cfr Zuccagni, Mappa XV.] . Nomen priscum conventus Vallisaspræ erat S. Antonii in Ardigneta, seu in Ardengesca Silvæ junctæ atque etiam supra Balneum Petrioli [Torelli, tom. IV, pag. 179, et tom. VI, pag. 655.] ; non autem S. Antonii ad lacus Ambrosianos seu S. Antonii de Bosco, ut tradidit Herrera [Alphabetum, tom. I, pag. 67.] ; quæ posteriora nomina ad aliud cœnobium spectant [Torelli, Secoli etc. tom. VI, pag. 655.] . Si fabulis aures accommodare velimus, complures persuadere nobis conabuntur jam sæculo IV illic versatos esse eremitas, S. Augustini discipulos. Sed sine controversia exstabat illic eremitarum cœtus anno 1206, quo multis bonis auctus est; brevi post transgressus ad instituta S. Guilielmi abbatis [Ibid. tom. IV, pag. 178 et seqq. pag. 201.] , atque aliquanto ante annum 1251 Regulam S. Augustini complexus [Ibid. pag. 456 et 457.] . Provinciæ Thusciæ pars fuit, donec anno 1434, ut tradidit Herrera [Alphabetum, tom. I, pag. 67; Cfr Torelli, tom. VI, pag. 655.] , a priore generali Gerardo Ariminensi unitus est congregationi Ilicetanæ, qua observantiores domus concludebantur. Ad finem superioris sæculi suppressus fuisse videtur: sane nihil de eo commemorat Repetti [Dizionario della Toscana, V° Valle o Valli sopra Follonica nella Maremma Massetana, tom. V, pag. 671 et 672.] . Sanctimoniæ fama in causa fuit cur postularetur B. Joannes a Senensibus patribus; quos inter annos vixit decem, in conventu scilicet S. Augustini. Duos enim conventus viriles habuerunt in hac civitate Eremitæ Augustiniani; quos eo facilius est confundere, quod confusionem juvat hoc loco ipsa distinctio Augustinianorum communium et Ilicetanorum. Ab anno 1258 S. Augustini conventum occuparunt Eremitæ, primo lapide posito ab Thoma Balzetti, episcopo Senensi. Exigua initia; sed paulatim templum et conventus ita aucta fuerunt, ut jam pridem inter splendidissima referenda sint. Anno 1810 suppressi Augustiniani; in quorum ædes, anno 1815 coemptas, transtulerunt anno 1818 Scholarum Piarum Magistri collegium Ptolemæeum nobilium, ab anno 1628 usque ad 1773 directum a Patribus Societatis Jesu [Ibid. tom. V, pag. 367 et 368; Ristretto delle cose pia notabili della città di Siena, 1761, pag. 64; Guida della città di Siena, 1852, pag. 78 et seqq.] . S. Martinitemplum longiquissimis temporibus parœciale fuit; factum est aliquandiu penes canonicos Lateranenses atque anno tantum 1439 auctoritate Eugenii papæ IV datum est fratribus Ilicetanis; quibus suppressis anno 1783, schola institutionis mutuæ in ædibus erecta est anno 1820 [Repetti, tom. V, pag. 368; Ristretto, pag. 100 et seqq.; Guida, pag. 109 et seqq.] . Unde liquet B. Joannem in S. Augustini habitasse, Monaldium et Ambrosium Landuccium in S. Martini.
[18] [Ticinum seu Papiam quare mittatur anno 1338. Senas redux, anno 1363 moritur die 28 octobris.] Inde missus est B. Joannes Ticinum seu Papiam anno 1332, ut placuit Marcellino Altesio; anno autem 1338, ut vult ille qui Vitam ejus interpolavit. Cujus rei hæc fuit occasio. Joannes papa XXII cogitarat inter S. R. E. cardinales referre Guilielmum Tocchi Cremonensem, jam ab anno 1326 priorem generalem, sæpius in officio confirmatum; sed hic, quum jam pridem aucuparetur occasionem introducendi suos Eremitas in templum Papiense S. Petri in Cœloaureo, ubi corpus S. Augustini asservabatur, loco illius gratiæ anno 1327 efflagitavit ut a canonicis regularibus locus fieret suis, qui ibidem cum pristinis inquilinis officia ecclesiastica peragerent [Torelli, Secoli Agostiniani, tom. V, pag. 418.] . Anno itaque 1331 solemniter in chorum introducti sunt Eremitæ [Ibid. pag. 478 et seqq.] ; sequenti anno incapitulo generali Veneto indicta aliis justis conventibus pecunia, qua novum illic cœnobium exstrueretur [Torelli, secoli Agostiniani, tom. V, pag. 485.] : quod quidem paulatim totius ordinis splendidissimum factum est, sed per rerum publicarum hujus sæculi conversionem in alios usus mutatum; anno autem 1338 festum institutum temporarium in memoriam ordinis stabiliti juxta corpus sanctissimi patroni aut (ut volebant) fundatoris [Ibid. pag. 510.] . Potuit itaque illuc mitti beatus vir omni illo tempore; ita ut nesciam cujus dictis standum sit, Altesii an anonymi interpolatoris. Re quidem vera de reformatione loquitur biographus, sed hoc ita intelligendum quod Guilielmus Cremonensis magnam disciplinæ severitatem in novo conventu constituere voluit. Neque displicet annus 1338, quoniam, quum hoc anno capitulum generale celebratum fuerit in Senensi S. Augustini cœnobio, potuit illic Guilielmus Cremonensis B. Joannis cognoscere sanctimoniam. Necesse enim erat illuc viros probatos mittere, quoniam canonici regulares nonnisi inviti in templum suum admiserant eremitas [Pennotius, Clericorum canonicorum historia, pag. 209 et seqq.] . Multos deinde annos Papiæ vixit beatus vir; sed ante mortem petiit a priore generali ut sibi liceret Senas reverti; ubi pie obdormivit in Domino anno 1363, die (ut tradidit Marcellinus Altesius) 28 octobris.
[Annotata]
* Fornolii?
* 1336 Torellius.
* Les Maremes
VITA B. JOANNIS CHISII
Auctore Philippo Leonardi de Agazzariis ex ordine Eremitarum S. Augustini, versa ex italico.
Joannes Chisius, ex ordine Eremitarum S. Augustini (B.)
a
EX MSS.
[B. Joannes Chisius, virtutibus et intelligentia præclarus, optime fungitur sacristæ officio.] Incipit Vita devoti b fratris ex ordine S. Augustini, cui nomen fuit frater Joannes laicus de Chisio apud Maciaretum c. — In conventu fratrum S. Augustini Senensi fuit frater laicus, nomine Joannes, filius conventus Vallisasperæ, natus Chisii apud Maciaretum. Qui frater Joannes fuit vir maximæ humilitatis; et, ubicumque habitavit, officium habuit custodiendi templi et satisfaciendi et respondendi iis qui fratres in templum advocarent. Quanta autem velocitate agnosceret homines, quanto judicio et prudentia responderet fratresque accerseret, pluribus dicere nolo, ne cui pudorem injiciam. In oratione autem et contemplatione erat plurimum versatus; et licet in sæculo fuisset simplicissimus d, ad tantam tamen venit intelligentiam, ut nullus esset in conventu lector qui melius intelligeret textum quam ipse, neque inter magistros, qui eum cognoscerent, ullus reperiretur quem puderet eum de re aliqua consilium rogare; nam statim, etiamsi sapiens homo esset, quum inter inserviendum sacerdotibus, Missam celebrantibus, defectum ab eis admitti ad altare videret, in sacristiam reducibus secreto indicabat, respondebat et monebat tanta suavitate, amore et caritate ut nullus esset quin pudore confunderetur; adeo ut etiam optimi fratres non sine timore essent, quum eis ad altare inserviret. Ipse tamen missæ inserviebat tanta reverentia, pietate et attentione, ut a sua parte nullus umquam defectus accideret. Nec quisquam in quantalibet tribulatione et tristitia erat quin fabulando aut loquendo cum eo discederet mirabili pace et consolatione refectus; nec quidquam in eo retectum est reprehensione dignum. Quum autem vellent eum clericum facere, numquam consentire voluit. Quicumque autem fratres aut sæculares eum cognoscerent, singulari eum amore et reverentia prosequebantur.
[2] [Luxuriam, cui in sæculo deditus fuerat, ardue vincit in cœnobio Vallisasperæ.] Frater ille Joannes venit ad ordinem anno ætatis decimo octavo, et fuit receptus in conventu S. Antonii supra Balneum Petrioli e. Quanta autem humilitate perficeret omnia mandata et quanta caritate ministraret infirmis et sanis nullius umquam rei fastidio, dici non potest. In sæculo fuerat dissolutus et luxuriosus: quare diabolus instituit eum vexare multis gravibusque tentationibus carnalibus, quibus non posset resistere nisi abiret in silvam. Qua in silva sibi fecerat tuguriolum; quo, si otium esset, sæpe ibat oratum; eoque portabat fasciculum urticarum, quas humi spargebat; deinde detractis vestibus præter feminalia, nudus se volutabat super illas urticas iisque corpus fricabat. Atque hac ratione sæpius fecit ut cum gratia Dei vicerit hostem; et fuit liberatus ab omni tentatione carnali.
[3] [Inde mittitur ad Senensem S. Augustini conventum, ubi excellit patientia, obedientia et paupertate.] Ut Deo placuit, factum est; namque opportunum non erat ut tantus thesaurus esset absconditus in illa solitudine. Fratres itaque Senenses, cognita ejus virtute et sanctimonia, accersiverunt eum et invitum Senis retinuerunt. Decem saltem annos illic vixit, propriam cellam non habens: nam ante luem anni 48 f multi fratres propter cellularum paucitatem sæpius penuriam patiebantur. Quoniam vero, ut proverbium fert, muscæ semper infestant equos macros atque ipse hujusmodi equus erat, muscæ ei insidebant; quod est, quoniam perfecte obediens erat, omne genus mandatorum ipsi imponebantur; quibus fungebatur bene et hilariter. Adeoque quotidie emittebatur ad emptionem faciendam; et, quum domum rediisset, siquid vile faciendum esset, hoc ei semper injugebatur. Vivebat semper in conventu, et numquam e vita conventuali egrediebatur, neque umquam ab aliquo extero cibum accipere volebat. De aliis rebus necessariis accipiebat, quod suadebat extrema necessitas, a certis bonis hominibus, quibus ejus conditio nota erat. Hæc ei inerat virtus ut a die, qua vestem eremiticam induit, nemo eum audierit de re ulla, quidcumque accideret, conquerentem aut dolentem; dein ut numquam visus sit aliquid fastidire; tertio ut, quidvis ei mandaretur, excusationes numquam obtenderet; quarto ut sibi nihil umquam peteret, licet oblata acciperet, si his indigeret.
[4] [Carens veste, summa humilitate petit a Christo pannos;] Erat autem tam pauper ut, quum noctu capitulo uteretur pro cella et dormiret super capituli scamna, nihil haberet quod reconderet in cella nisi corporis vestes; atque cum his dormiebat, licet eas ad dormiendum parum adhiberet, quum majorem noctis partem in oratione consumeret. Sine necessitate numquam extra templum aut cellam videbatur. Accidit ut aliquando domum rediret ab emptione panis, dum fratres sederent ad mensam; ita ut, pane reddito dispensatori, quum ad secundam mensam manducare deberet, interea iverit ad solita exercitia, id est ad orationem, dum duraret prima mensa. Quum itaque versaretur in oratione, cœpit orare his aut similibus verbis: “Deus, peto a te misericordiam et remissionem peccatorum; et, si a te petam rem quampiam quæ non sit justa in tuo conspectu, precor ut mihi veniam des, aut rem ut non petitam habeas, quoniam certe nihil exopto præter tuam voluntatem. Tu, Domine mi, vides vestem qua indutus sum esse ita laceratam et tritam ut eam amplius gestare non possim. Ego, Domine mi Jesu Christe, non peto a te pannos quibus a frigore defendar; novi enim te fuisse spoliatum, nudatum et alligatum columnæ, atque ibi non tantum passus es crudelissimum frigus, sed et acerbam et duram flagellationem; ita ut justa causa sit ut ego patiar pro meis peccatis. Neque peto a te pannos, quibus pudorem humanum arceam; novi enim te passum esse omnem pudorem, et te maxime in cruce fuisse opprobriis, irrisionibus et vituperiis affectum coram universis, et pro me te passum esse tantos cruciatus et tormenta, et te me redemisse pretioso tuo sanguine et mihi præparasse regnum vitæ æternæ; et precor te ut me tantarum gratiarum, donorum et beneficiorum facias memorem et gratum; ita ut propter mea peccata et ingratum animum tantus amor et caritas non mihi cedant in judicium et condemnationem. Precor a te ut habitum S. Augustini, qui mihi in professione benedictus fuit, mihi concedas; quoniam non amplius habeo, neque mihi suppetit unde comparem; ita ut a te hunc habitum petam per merita sanctæ tuæ passionis.” Atque his et similibus verbis rogavit Deum habitum S. Augustini, quem alio modo habere non poterat.
[5] [venit ad eum peregrinus, qui ei dat tres denarios aureos, quibus ab alio fratre cappam emit.] Et quum hæc verba diceret, vir venerabili aspectu pulsavit ad januam; et licet obstaret antiqua consuetudo atque etiam lex qua vetabantur janitores ne portam aperirent et aliquem intra domum admitterent, dum fratres manducabant, janitor aperuit portam et sivit extraneum intrare, nihil ei dicens et quasi sensibus caruisset. Venerabilis vero ille vir subito ingressus est templum sub scalam, qua itur ad templi suggestum, in quo frater Joannes solebat orare. Et quum ad eum pervenisset, dixit ei: “Accipe pro amore Dei;” et posuit in ejus manibus tres denarios aureos g. Quos quum ille recepisset, bonus vir statim profectus est. Tum frater Joannes subito surrexit et peregrinum secutus est, ut cognosceret quis sibi tam largam eleemosynam fecisset; sed bonus ille vir exivit ex templo, intravit claustrum et subito evanuit. Tunc prandium absolverant fratres et veniebant in templum, gratias Deo acturi; ita ut frater Joannes exspectaverit, donec gratias egissent. Pridie frater Joannes inter transeundum audiverat fratrem aliquem dicentem se velle vendere cappam, quæ sibi constitisset tribus florenis, sine vestificis mercede; seque nolle nisi hanc mercedem perdere. Inter ambos itaque convenit statim de pactione, habuitque frater Joannes cappam tribus denariis aureis h.
[6] [Mittitur Papiam, ubi prodigiose reperit duorum martyrum sepulcrum.] Multo tempore post prior generalis ordinis voluit reformare conventum Papiensem i, inductis optimis quos reperire posset fratribus propter reverentiam corporis S. Augustini, quod in hoc conventu jacet k; atque hos inter missus fuit benedictus ille frater Joannes. [In quo conventu prior generalis erat totius ordinis Augustiniani Reverendus P. M. Guilielmus Cremonensis; qui dein fuit episcopus Novariensis, vir sanctissimæ et miraculosissimæ vitæ; et hæc reformatio facta fuit anno 1338; atque hoc tempore Papiam ivit beatus Joannes Chisius, ut colligi potest ex Chronicis Reverendi P. M. Josephi Pamphili Veronensis, episcopi Signiensis, qui fuit religiosus Augustinianus l.] In ecclesia S. Augustini erat inter alios sanctos sepulcrum duorum martyrum; quod omnes quidem in templo S. Augustini adesse nossent, sed nemo ubi locorum. Quum autem pavimentum calce stratum esset et pulcrum, nolebant illud corrumpere, et tamen volebant fratres reperire sepulcrum eorum. Prior itaque conventus, videns id non posse reperiri sine magno detrimento, accersivit benedictum fratrem Joannem et rogavit eum teneris verbis ut devote precaretur Deum ut, si ei placeret, revelaret sepulcrum duorum illorum martyrum. Loco jussionis hanc petitionem habuit benedictus frater Joannes, et plures dies indulsit jejuniis, orationibus et multis lacrimis; et dein, aliquot diebus post, dum conventus ad mensam esset, ivit in templum aut remansit solus. Neque umquam scire potuit quomodo illud sepulcrum sibi a Deo revelatum fuisset, nisi quod fratres, post comestionem ingressi templum ad reddendas gratias, viderunt ab eo repertum esse sepulcrum; et de pavimento nonnisi superficiem ruperat, quantum necesse erat m.
[7] [Redit Senas, ubi acceptis sacramentis et indulgentia, Christi legens passionem moritur anno 1363.] Aliquando post hanc gratiam rogavit priorem generalem ut se sineret in patriam redire ad moriendum. Qua accepta gratia, reversus est Senas. Quo quum venisset, antiquum ei datum est officium, custodiendi scilicet templi. Paulo post supervenit mortalitas anni 1363; et morbo correptus est. Postquam autem aliquot dies ægrotasset, accivit ad se confessarium, et indulgentiam sibi dari fecit aliaque sacramenta. Præterea fecit sibi afferri librum missalem, et, emissis ex cella omnibus præsentibus fratribus, solus remansit in cella et induit cappam, quasi omnes valetudine vinceret; dein nixus genibus brachia applicuit feretro, habens coram se librum missalem apertum ad locum Passionis secundum S. Lucam evangelistam, ubi legitur: “In manus tuas, Domine, [commendo] spiritum meam.” Et fratres, quum redierunt, compererunt eum inter legendam hanc Passionem spiritum Deo reddidisse, quum ad illum locum venisset. Sex mensibus post ejus sepulturam, aliquot fratres, qui eum prosequebantur maxima devotione, voluerunt videre ejus corpus; et effossum repererunt integrum et agile *, non secus ac ipsa die qua humatum fuerat; prehensumque manibus et pedibus extraxerunt ex sepulcro, laverunt, purgarunt a terra, novis vestibus induerunt et collocarunt in feretro *; quod in fovea, aliquantum repleta, denuo sepelierunt. Omnia supradicta et alia quæ non scripsi didici ab ejus confessario, a caro ejus filio aliquo spirituali hujus conventus, et a multis fratribus quibuscum ei fuit multum commercium, et a quatuor illis qui eum eduxerunt ex sepulcro et adjuverunt ad lavandum ejus corpus. Mortuus est anno 1363 n.
ANNOTATA.
a Diximus de auctore hujus Vitæ et exemplaribus in Commentario prævio, numm. 2, 9, 10.
b Quando Joannes Chisius cœperit BEATUS nuncupari explicuimus num. 2 et seqq.
c Utrum Chisii nomen patris sit an viculi prope Maciaretum sub judice reliquimus in Commentario prævio, numm. 11 et 12. Ibidem Maciareti situm indicavimus.
d Aliqui dixerunt B. Joannem literarum fuisse plane rudem; sed ita non est. Voluerunt enim eum facere clericum et ante mortem legit Christi Passionem. Legere noverat et scribere; atque tunc temporis ipsa plebecula latine adhuc intelligebat.
e In Commentario prævio, num. 17, dedimus varia nomina Vallis asperæ, quorum unum est supra Balneum Petrioli.
f Numeri illi pleni non sunt in nostro exemplari; loco 48 legendum forte [1] 4 [6] 8; quoanno senatus Senensis 12000 libras dedit Augustinianis, quibus partem templi sui reficerent. Hac forte occasione auctus cellarum numerus. Sed si ita sit, necesse est ut verba: nam ante … patiebantur interpolata sint; quum Vitæ scriptor prius obiverit.
g Denarii aurei et floreni eadem celebratissima pecunia est. Non una species; sed florenis Florentinis, hoc loco indicatis, tantum inerat metalli ut octo æquarent unciam auri, singuli vero pondus undecim prope francorum, potestatem vero francorum 80, ratione pretii rerum venalium. Cappa itaque tanti tunc constitit quanti nunc vestis francorum 240.
h Quod beatus Joannes sibi acciperet tantum pecuniæ, ea vestem emeret et alius religiosus venderet, valde mirum videbitur iis qui præteritos usus ex præsente disciplina definiant. Peculium olim inter claustrales, etiam severiores, fuisse omnino licitum Carrattinius incomparabili documentorum copia demonstravit in Vita sua claustrali. Non memini aliquid ab eo referri ex Augustinianorum institutis;sed decretum anni 1332 quo statuerunt Papiense cœnobium construere (hoc ipsum quo Dei servus missus est), testimonio est peculium non minus ab eis fuisse usitatum quam apud Benedictinos, Cluniacenses, Cistercienses, Minores, Prædicatores, Servorum B. M. V., Redemptores captivorum aliosque. Ex Torelli Sæculis Augustinianis ad annum 1332 hæc desumimus: “Item cum pro fomento corporali capitis membra singula se exponant, quia facere illud pro spirituali capite peramplius sit consonum rationi, deffinimus et præsenti deffinitione firmamus quatenus quilibet locus nostri ordinis, habens quindecim fratres vel circa, pro ædificiis et territorio loci doctoris eximii et capitis nostri sanctissimi Augustini provisionem, quam taxamus florenum unum, solvere teneantur annuatim usque ad triennium. Conventus vero, habens fratres in ulteriore numero, solvat florenos duos. Et consequenter quilibet frater nostri ordinis possit in vita eidem loco de bonis, sibi ab ordine concessis, concedere, sicut placet. In morte vero dare possit usque ad volumina pro libraria, et de aliis rebus usque ad valorem quinque florenorum. Et volumus quod priores provinciales debeant suadere pro adjutorio dicti loci suis subditis.” Ante omnia autem vestes sibi emere debebant inferiores. Omnino videndus Carrattinius.
i De conventu Papiensi vide Commentarium prævium, num. 18.
k De inventione corporis S. Augustini in templo S. Petri in Cæloaureo anno 1695 multum in utramque partem scriptum; sed hoc unum ad nos pertinet inter litigantes convenisse sæculo XIV nullum exstitisse dubium quin S. Augustini corpus illic asservaretur. In Commentario prævio, num. 18, diximus quomodo illam sedem nacti sint Eremitæ Augustiniani.
l Locus, uncinis clausus, manifesto interpolatus est. Nam Philippus Leonardi, Vitæ scriptor, diem obiit anno circiter 1422; contra Josephus Pamphilus, qui hic citatur, vita functus est anno 1581; quo anno Romæ typis edidit Chronica ordinis fratrum Eremitarum S. Augustini.
m Nicephorus Sebastus Melissenus refertnomina horum martyrum esse Marcum et Robustianum, fratres, qui colantur die 31 julii; ad quam pauca de iis dixerunt decessores nostri, satis tamen ut planum sit nil certi de eis sciri.
n Marcellinus Altesius refert B. Joannem, diem obiise die 28 octobris.
* schietto.
* cassa.
JOANNES CHIGII.
Ex codice autographo Alexandri VII papæ, cui titulus: Chigiæ familiæ commentarii, nunc servato in bibliotheca Chigia Romæ.
Joannes Chisius, ex ordine Eremitarum S. Augustini (B.)
a
EX MSS.
[Breviarium Vitæ B. Joannis.] Johannes, Chigii filius, natus annum * circiter 1300, cum ad XVIII ætatis pervenisset, inter Fratres S. Antonii Vallasprensis nomen dedit, qui sub Ilicetana congregatione in Augustiniana militabant observantia. Nec sacris usque initiatus, sed inter laicos adscriptus, quippe qui, litterarum ignarus ac templi præcipue custodiæ præfectus, ea pollebat doctrina, ut Sacras interpretaretur Scripturas, et sacerdotibus sacra facientibus inserviens latentia eorum errata pie detegeret atque emendaret. Hic aliquando, sensuum illecebris illectus, in urticarum fasciculis solemne habuit nudo corpore jacere ac diu versare se, quousque tentationem depelleret. Vestem alias oratione ferventi postulans a Deo, illico pecunia quasi cœlitus missa ab ignoto hospite donatus fuit, qua eamdem potuit sibi comparare. Anno vero 1338, cum præpositus generalis cœnobium Papiense ad severioris vitæ normam redigere tentaret (is erat Frater Gulielmus de Cremona, postea episcopus Novariensis,) unum Senis illuc advocavit Fratrem Johannem Chigium, ut refert in Chronicis suis Pamphilus Veronensis, Signinus episcopus. Atque, cum duo martyrum corpora, in Papiæ templo condita essent, quorum præcipuus locus ignorabatur, cœnobii prior Johannem rogavit, precibus impetraret a Deo, ut sibi sanctorum relliquias ubinam essent revelaret. Paruit Johannes; ac, dum mensis alii epularentur, unus in templo post diuturnam orationem repertus est tantum ligone soli adaperuisse quantum inferiori loco humata corpora sanctorum, postmodum inventa, occuparant. Anno demum 1363, die 28 octobris, impetrato in patria reditu, diu æger, omnibus munitus sacramentis, adventante jam mortis hora, missale petiit, omnibusque e cubiculo egredi jussis, surrexit e lecto, sacras induit vestes, æque ac bene valeret, ac genu flexo, cubitis arcæ innixis, librum in ea parte legens, qua morientibus verba præscripta sunt ad divinam implorandam opem: “In manus tuas, Domine, commendo spiritum meum,” spiritum Deo reddidit. Quod, paulo post eodem habitu commorantem invenientes, socii literis mandarunt. Cujus cadaver sex ab inde mensibus integrum ac purum humo effossum in arcam * reconditum est. Plura qui velit, adeat ea quæ scripta sunt a P. Philippo de Agazzaria anno 1411, a Fr. Bernardino Monaldo anno 1543, a Fr. Ambrosio Landuccio anno 1680; Stemma etiam Ilicetanæ congregationis tipis excusum, necnon Papiensia commentaria, ejusdem Ilicetanæ congregationis tabularium, ac parietum picturas antiquas, in quibus recens adhuc Johannis virtus beati titulo illustris elucet.
ANNOTATUM.
a Composita videtur hæc brevis Vita ab ipso Alexandro papa VII, neque tantum ejus manu descripta. Animadversiones addendæ videntur nullæ, tum propter auctoris venerationem, tum quoniam repetenda essent quæ vel in Commentario prævio, vel in annotatis ad priorem Vitam disseruimus.
* l. anno.
* l. arca.
DE B. STEPHANO AGAZZARI CANONICO REGULARI BONONIÆ IN ITALIA
ANNO MCCCCXXXIII.
COMMENTARIUS HISTORICUS.
Stephanus Agazzari, canonicus regularis, Bononiæ in Italia (B.)
AUCTORE J. V. H.
§ I. Beati elogium: Vitæ scriptores; patria et familia.
Beatus Stephanus Agazzari, cujus Acta edere auspicamur, non uni quæstioni satis arduæ ansam præbuit. [Beati elogium] Controversias eatenus attingemus et evolvemus, quatenus ad institutum pertinent nostrum, omissis iis quæstionibus, quæ ad omnes canonicos regulares spectant, adeoque vel a temporibus S. Augustini repetendæ essent. Constantinus Ghini Senensis, et ipse canonicus regularis, Beatum nostrum in suo opere: Natales Sanctorum Canonicorum, recenset ad diem XXVIII octobris et bene longum texit elogium; verisimiliter quia B. Stephanum habebat tamquam congregationis suæ S. Salvatoris primum patrem: quoniam vero accuratam et compendiosam exhibet imaginem Actorum hic loci exscribendam ducimus. Bononiæ, inquit laudatus Ghinius, in monasterio Sancti Salvatoris obitus Beati Stephani prioris generalis, qui Senis in Tuscia Agazariorum familia nobili patre Joanne natus, optimis moribus ac literis non mediocriter eruditus, Dei amore flagrans, institutum Eremitarum Sancti Augustini in monasterio sancti Salvatoris, de Iliceto dicto, tribus fere milliaribus a Senarum civitate distante, suscepit, ibique gradatim presbyter ordinatus, adeo in via vitæ progressus fecit, ut, divulgata ejus fama, Gregorius XII, tunc summus Pontifex, eum arcessierit, ejusque aspectu delectatus et devotione affectus, suis dixisse fertur: Inveni alium Eliam Thesbitem, vultu serenum, moribus gravem, eloquio suavem, prudentia admirabilem, devotione humilem, zona castitatis præcinctum, habitu pœnitentiæ indutum, Deo hominibusque amabilem, zelo justitiæ præditum ac omnibus virtutibus ornatum.
[2] [apud Ghinium in opere] Quapropter Lucam civitatem illum venire jubens, auctoritate apostolica, etsi renitentem, habitum canonicorum regularium unaque ejus socium Jacobum induit; ac ad suos remittens, idem monasterium Ilicetanum in canonicorum collegium transtulit, cum auctoritate, ut cæteros alumnos Stephanus codem canonicali habitu indueret anno Domini 1407, ut ex diplomate apparet. Sed ad suos Stephanus et Jacobus reversi, non excepti fuere a majori parte. Petrus autem Regolinus, Joannes Andreas Regolinus et Franciscus libenter Stephanum secuti, exierunt de terra sua et de domo sua et habitum canonicorum induti, exsules et peregrini cum eodem Stephano ad Gregorium accedentes ipsumque comitantes, varios itinerum labores sustinuerunt, quoadusque in Sancti Salvatoris coenobium Fabriani introducti fuerunt. Quo loco aeris molestia afflicti, unusque ex illis, Franciscus scilicet, in Christo defunctus est. Quare non multo post a devoto imprimis ac pio Guidobaldo Urbinate, Montis Feltri comite benigne vocati, monasterium et ecclesiam sancti Ambrosii prope Eugubium in Monte petierunt, secumque ejusdem beati Francisci devota pignora detulerunt. Ibidem igitur sedem fixerunt. Quibus Deo devotissime et in magna sanctitate vitam ducentibus, Deus ipse, qui dat escam omni carni, quandoque in necessitate positis panes candidissimos ac suavissimos non semel Angelorum ministerio misit.
[3] [de Natalibus sanctorum canonicorum:] Hinc eorum optimum nomen quum ubique prædicaretur, Bononiam advocatus beatus Stephanus a bonæ memoriæ domino Francisco Ghislerio, priori canonicorum Sancti Salvatoris intra et Sanctæ Mariæ de Reno extra eamdem civitatem, ille se suosque in caritatis unione adjunxit, et brevi, Deo dante, Martino Quinto ac aliis summis pontificibus approbantibus, plura cænobia acquirendo, canonicorum regularium Sancti Salvatoris ac antiquissimæ Sanctæ Mariæ Renanæ congregatio restaurata ac ampliata fuit, et beatus Stephanus per annos fere quindecim, quibus supervixit, de anno in annum ab omnibus, communique voto prior generalis denuntiatus, benigne, prudenter, vigilanter, magis cupiens in Deo amari, quam timeri, secundum Sancti patris Augustini Regulam et constitutiones ab apostolica sede approbatas et in capitulis generalibus receptas, totius congregationis curam gessit: illud imprimis observas, ut omnibus se ipsum bonorum operum præberet exemplum. Fuit autem tantæ humilitatis, ut nec nomen suum quibusdam constitutionibus, sub eo factis, apponi voluerit. Tanta viguit sub eo regularis obedientia, ut miraculis comprobata sit. Nam prope Florentiam dum in monasterio sancti Donati quidam novitius pede lignum vitis aridum percussisset, magister præcepit ei, ut terram fodiens, illud plantaret, ac quotidie aqua irrigaret. Quod dum prompte id præstitisset, revixit aridum lignum, palmites protulit, uvam optimam produxit, in magnam vitem excrevit, quæ fere ad nostra tempora perduravit, durassetque si bellorum injuria una cum monasterio non periisset. Multaque alia mirabiliter gessit beatus Pater. Qui tandem laboribus ac ætate gravatus, diem sum prædixit extremum. Quo adveniente, canonicos suos ad pacem, caritatem, concordiam, obedientiam, regularem observantiam, erga sanctam sedem apostolicam fidem, cæterasque virtutes adhortatus, ac sacrosanctis Ecclesiæ sacramentis devotissime munitus, die veneris, hora fere nona, configuratis in similitudinem crucis manibus, oculis in cœlum intentis, animam in Salvatoris manus commendavit, ad cœlestiaque regna feliciter migravit V kal. novembris, anno salutis 1428. Corpus in eadem ecclesia S. Salvatoris ante sacellum beatissimæ Virginis collocatum fuit. Ejusque nomem in tabulis Bononiensis ecclesiæ de sanctis Bononiensibus vel Bononiæ quiescentibus, inter beatos appositum est, una cum præcipuo socio Jacobo. Chronicæ vero Senarum Stephanum et omnes ejus primos socios Beatos dicunt.
[4] [nullum videtur habuisse cultum liturgicum,] Præter encomium suprapositum non invenio annuntiationem ullam in aliis sive Martyrologiis sive Menologiis, et disco ex litteris Bononiensibus, nuper datis; nullam de Stephano nostro fieri mentionem in Officio liturgico ejus ecclesiæ, in qua sepultus jacet. Quoniam tamen frequentissime titulo Beati nuncupatur, ejusque imagines non raro signa, eximiam sanctitatem indicantia, præ se ferunt; tandem quia insignis Congregationis canonicorum regularium S. Salvatoris fuit primus post Gregorium XII parens, merito ejus nomen in Actis nostris referimus; ac propterea ejus elogium, a Const. Ghini contextum, exhibuimus, ex quo constat, summum fuisse virum, qui magna et multa sæc. XV contulit Ecclesiæ Dei. Cæterum, quæ de cultu ejus qualicumque habentur documenta, infra dabimus, quum de ejus obitu et sepultura loquemur.
[5] [antiquiora Acta periere] Exstabant ejus Acta, olim in cœnobio Bononiensi S. Salvatoris canonicorum regularium asservata in volumine majoris formæ, ut vulgo dicitur, in folio. Sed ut mihi scripsit die XXX augusti 1866 R. P. Bonaventura Dumaine Minor Conventualis, vir in nos opusque de Sanctis officiosissimus, se una cum custode bibliothecæ Salvatorianæ percurisse accuratissime Catalogos, nec ullum reperisse indicem talis codicis nec in publicis bibliothecis Bononiensibus: unde existimandum est, Bononiæ non existere, alioque translatum hactenus delitescere. Censet porro Chrysostomus Trombelli in sua Historia canonicæ S. Mariæ Renanæ, cap. 50 [Memorie istoriche concernenti le due canoniche di S. Maria di Rena et di S. Salvatore, pag. 199.] , Vitam hanc, quam existimat antiquissimam notitiam de B. Stephano, esse opus sæc. XV: ast contra Joan. Bapt. Melloni in opere de Sanctis Bononiensibus [Uomini illustri, tom. II, pag. 190, not. 6.] , monstrat, esse fœtum sæc. XVI; in eo enim mentio fit de canonizatione S. Antonini, archiepiscopi Florentini, celebrata ab Adriano VI, anno 1523, de promotione Ægidii Viterbiensis ad cardinalatum per Leonem X, de destructione monasterii S. Donati de Scopeto, quæ accidit anno 1529: quæ omnia, nisi interpolationes suspicatus fueris, ostendunt sæculo primum XVI scriptam fuisse. Cæterum licet annis probabiliter centum post B. Stephanum scripta sit, non est quod quidpiam fidei auctori detrahamus. Etenim si scriptor anonymus coram non habuerit Vitam antiquiorem, certe coævus fuit illis, qui B. Stephano convixerant, ejusque gesta sæpius narraverant [Melloni, loc. cit.] . Dolemus itaque perditum codicem, quam libentissimi Actis nostris intexeremus: sed felici sorte detrimentum reparavit Joan. Baptista Segni, canonicus regularis, in suo opere: “De Ordine et statu canonico.” Opus Joan. Baptistæ tandem post diuturnam inquisitionem ex Italia arcessere potuimus, eamque prelo parabamus, quum animadvertimus nihil in illo opere recurrere, quod non abunde exposuimus in Commentario historico; dein præcipua pars Vitæ historiam Gregorii XII complectebatur. Hisce momentis persuasi, censuimus omittendam hanc scriptionem; cujus tamen fragmenta in lucubratione nostra pro opportunitate exhibebimus. Hic enim Vitam B. Stephani ita edidit, ut laudatus Melloni, qui utramque scriptionem coram habuit, dicere potuerit, quasi ad verbum, quasi parola per parola anonymam veterem Vitam exhibuisse. Hanc igitur omittimus, ne lectori fastidium causemus.
[6] [Senis natus] Quod ad patriam B. Stephani spectat, aliqui illum Bononiensem dixerunt. Hieronymus de Bursellis in Chronico Bononiensi sub anno 1444 apud Muratorium [Scriptt. Rer. Ital. tom. XXIII, col. 881.] scribit: Claruit Beatus Stephanus Bononiensis, instauratoris canonicorum Sancti Salvatoris. Etiam Tamburinus de Jure Abbatum tom. I disput. II, quæsit. 14, num. 4 nominat Stephanum nostrum Bononiensem. Sed talis auctorita non magni refert. Theologi et canonistæ et id genus hominum, aliis controversiis implicati, non magnopere curant, cujus v. g. patriæ sit is, de quo agunt, aut obvium quemcumque scriptorem exscribunt; nihil enim disputationibus elucidandis hujusmodi tricæ conferunt. Ast aliud omnino est de historicis, quorum præcipuum officium est, facta considerare, et æquitatis lance ponderare. Quæ igitur ab Historicis, adeoque a Chronicorum scriptoribus proferuntur, examinanda sunt. Ac imprimis quæ ex Chronico Bononiensi Burselliano depromuntur, non videntur esse Hieronymi de Bursellis, qui sæc. XV, adeoque Stephano nostro coævus floruit [Fantuzzi, Notizie degli scritori Bolognesi, tom. I, pag. 156.] ; sed potius Vincentii Spargiati, qui medio sæc. XVI scripsit [Ibid. tom. VIII, pag. 8.] .
[7] [non vero Bononiæ,] Verum nihilominus etiam est, a variis, quos recenset J. Bapt. Melloni [Memorie, tom. II, pag. 189, not. 3.] Beatum nostrum Bononiæ assignari. Quapropter aliqui inquirunt, quid causæ sit, ut B. Stephanus Bononiensis dicatur: non enim talis error facile propagatur. Certe Beatus noster Bononiensem civitatem diu incoluit, in ea caput suæ Congregationis constituit, ac tandem morte sua nobilitavit. Quæ omnia abunde sufficiunt, ut nomen quis suum ab hujusmodi mora sumat. Sic S. Antonius, licet Ulyssipone natus et vix uno anno, ut docet Breviarium Romanum ad XIII junii, Patavii moratus, quia tamen ea in civitate diem suum obiit, passim ab omnibus Antonius Patavinus salutatur. Eodem modo S. Nicolaus, Ordinis Eremitarum S. Augustini, a diuturno, ait idem Breviarum, civitatis Tolentinæ domicilio, Tolentinas appellatur, licet in oppido S. Angeli in Piceno natus. Probabilis itaque est ratio, cur Stephanus noster Bononiensis vocari potuerit. Sed conjicit Joan. Bapt. Melloni, et aliam dari posse causam appellationis: nempe, Beatum nostrum jus civitatis Bononiensis consecutum fuisse. Nam Bartholomæus Agazzari, judex Tudertinus, anno 1416 numeratur inter equites Ordinis Mariæ Gloriosæ, Bononiæ instituti, qui etiam Fratres Gaudentes vocantur; et pari modo Thomas Agazzari judex Bononiensis anno 1417 nominatur. Utcumque hæc sint, firmum stare debet, B. Stephanum solum natale habuisse Senarum civitatem [Ibid, tom. II, pag. 190.] .
[8] [patre Joanne Cionio:] Senensis patria B. Stephanus, natus est patre Joanne: unde frequenter nominabatur Stephanus Joannis, Stephano di Giovanni, et ipse Beatus tali nomine constanter usus est [Ibid. pag. 191.] . Joannis autem patris gentilitium nomen videtur esse Cioni, ut liquet ex Ambrosio Landucci, eremita Augustiniano [Sacra Ilicetana Sylva, pag. 102.] , aliisque ejusdem instituti. Sed Senis etiam legimus floruisse Familiam Ciogni, quam quidam volunt, unam esse cum Cioniis: neque mihi sufficientes adsunt notitiæ, ut quæstionem solvam: Diarium Senense anni 1722 sub die XXVIII octobris hæc habet, latine ex italico reddita: Stephani Agazzari Senensis, propagatoris canonicorum regularium S. Salvatoris. Iliceti B. Joannis Chisii, B. Francisci Nutii et B. Stephani Chiogni Senenses. Duos itaque allegatum Diarium habet Senenses Stephanos, unum Agazzarium, qui et Cionius appellatur, alterum Ciognium, qui Iliceti memoratur. Et quidem Stephanum nostrum Cionium fuisse, aperte constat ex inscriptione posita in capite Necrologii Renani [Trombelli, Memorie Storiche, pag. 329, not. a.] . Copia antiquissimi Kalendarii Sanctæ Mariæ de Rheno facta de Ordine Rev. patris fratris Stephani Cioni de Senis, quia illud jam lacerum et antiquitate corrosum, de facili amitti posset. Mihi certum videtur inscriptionem compositam fuisse jussu ejusdem Stephani, adeoque esse coævam. Unde, ut taceamus alia testimonia, quæ ex traditione perpetua depromi possunt, quæque laudatus Joan. Baptista refert [Memorie, tom. II, pag. 192.] certum mihi est, Beatum nostrum ex Cionia familia originem traxisse suam.
[9] [qui consanguinitate familiam Agazzariorum attingebat.] Restat nunc inquirendum, quomodo eidem B. Stephano etiam Agazzari nomen obtigerit gentilitium. Erant autem Agazzari imprimis nobiles inter Senenses. Thomas Agazzarius per propriam et privatam auctoritatem in quodam tumultu Senis a nece liberavit adversæ factionis virum, ut narrat Franciscus Thomasius [Muratori, Scriptt. tom. XX, col. 7.] , et Memmus Agazzarius a civitate Senensi Orator deputatus fuit Mediolanum ad Sigismundum imperatorem [Ibid. col. 36,] . Tandem ejusdem familiæ, Thomas ut supra num. 7 diximus, judex seu, ut tunc dicebatur, potestas fuit Bononiæ anno 1417 [Ibid. Annali di Siena, tom. XIX, col. 426.] . Ex hactenus allatis satis liquet summum fuisse Agazzarianæ familiæ splendorem, cujus prosapia, ut dicit Ambrosius Landucci [Sacr. Ilicet. Sylva, pag. 102.] , in Senensi patria usque sub anno 1300 publicis honoribus fruebatur. Stephanum autem nostrum ex hac suam traxisse originem, recentiores passim affirmant; verumtamen unum, quantum novi, hujus asserti documentum, sæc. XVII antiquius exstat: scilicet Vita, præfixa constitutionibus Congregationis S. Salvatoris, dicit Beatum esse de Agariis Senis, corrupte nempe pro Agazzariis. Hanc Vitam habet Chrysost. Tombelli antiquiorem anno 1500. Sed supra num. 5 monstravimus lucubrationem vix ante annum 1530 conscriptam fuisse. Quo igitur ex fonte derivari debeat traditio, prorsus ignoro. Quia tamen nunc passim apud recentiores scriptores appellatur Stephanus Agazzari, ab illa illum gente nullatenus eliminare volo, imo libenter eo nomine insignio [Melloni, tom. II, pag. 193, not. 7.] . Sed apud antiquos, id est sæculi XV scriptores, fere semper Cionius est: videndum igitur est, quæ sit Cioniorum cum Agazzariis necessitudo, quam monstrare nulla ope valeo. Neque id gloriæ seu potius merito Beati nostri detrahendum est, illum scilicet sanguinis proximitate attigisse S. Bernardinum Senensem, Ordinis Minorum splendorem: quapropter festum Sancti apud canonicos regulares ex Statuto Capituli generalis, anno 1451 celebrati, ut fertur, obiri [Ibid. tom. II, pag. 194, not. 10.]
§ II. Iliceti eremiticam vitam profitetur Beatus; litteris dat operam; Ilicetana eremus subtrahitur jurisdictioni Ordinis; et tandem transit Beatus cum sociis ad canonicos regulares.
[Iliceti non longe a Senensi civitate,] B. Stephanus natus dicitur anno vulgari 1354, parentibus, ut jam diximus, nobilibus, optimis moribus diligenter enutritus fuit. Annorum quatuordecim factus, adeoque anno fere 1363, spreto commodiori et celebriori religioso instituto, Ilicetanam eremum adiit, ibique solemnibus Religionis votis se mancipavit. Est autem Ilicetum (italice Lecceto) villa campestris, sex fere chiliometris Senis distans, vocatur etiam Sylva Lacus (Selva del Lago), celebris maxime est locus monasterio Ordinis Eremitarum S. Augustini, quod caput fuit alicujus Congregationis ejusdem Ordinis. Ejus porro initia usque ad annum Christi 1123 certis documentis indagari possunt [Repetti, Dizionnario geografico-della Toscana, V° Licceto.] . Ipse Ambrosius Landucci, qui specialem Historiam de suo monasterio scribens, nihil profecto detractum voluit ejus antiquitati, incipit seriem patrum priorum Iliceti, quorum certa est memoria ab anno 1222, quum antea perierint scripturæ [Ilicitana Sylva, pag. 16.] . Procedente autem tempore duo fuere in ista sclitudine monasteria, S. Salvatoris et S. Leonardi: et quidam Leonardinum magnificum fuit, utpote quod hospilium commodum offerre potuerit; variis Pontificibus eorumque curiæ, nempe Gregorio XII, Martino V, Eugenio IV et Pio II. Eremus S. Salvatoris suppressa fuit anno 1783, et conventus S. Leonardi anno 1810, qui tandem datus fuit seminario Senensi in usum rusticationis pro alumnis.
[11] [vitam eremiticam amplectitur;] Professus vitam eremiticam secundum Regulam S. Augustini in cœnobio Ilicetano, verisimiliter, ait Aloysius Torelli in Sæculis Augustinianis sub anno 1432 § 79 [Secoli Augustiani, tom. IV, pag. 60.] , ut mos est, ad studia incubuit; quanto autem profectu id præstiterit, nemo est, qui scripserit: credendum vero est, Stephanum fuisse in litteris mediocrem, utpote qui nullum gradum litterarium umquam obtinuerit. Hæc quidem Torellius, cui contradicit Mellonius [Memorie. tom. II, pag. 202.] : nam Ambrosius Landucci, qui nobis Catalogum texit Ilicetanorum, laurea donatorum, nullum indigitat, qui Iliceti educatus gradum, litterarium obtinuerit ante medium sæculum XV, adeoque eo tempore, quo B. Stephanus litteris operam dedit [Ilicet. Sylva, pag. 149.] . Quos autem enumerat magisterio insignes, ii sunt, qui ante ingressum in eremum Ilicetanum, jam lauream consecuti fuerant. Amabant videlicet humiles eremitæ scientiam, sed refugiebant ejus pompam. Dein quo tempore Beatus noster in dicto cœnobio juvenis agebat, aderant ibidem duo viri insignes; Gulielmus Flete, ex ultimis, ait Landucci [Ibid. pag. 93.] , Angliæ finibus Illicetum perfectioris vitæ studio occurrit, jam baccalaureus nec altiorem gradum conscendere voluit, et totus fuit in conscribendis ad suos aliosque epistolis ac S. Catharinæ Senensis confessarius fuisse dicitur: obiit anno 1380. Alter erat Joannes Tantucci, qui licet patria Senensis, Cantabrigæ in Anglia lauream doctoralem obtinuerat, variisque in epistolis ejusdem S. Catharinæ laudatur: obiit anno 1391.
[12] [quin tamen litteras,] Non est porro dubitandum, quin B. Stephanus tantorum virorum familiaritate usus etiam in scientiis egregie profecerit. Erat enim optima indole dotatus, quippe cui, ut loquitur Vita [Melloni p. 203] , inerat quædam desuper infusa spiritualis, affabilis, jucunda, et erudita facundia, ut quotquot eum audissent, in sui delectionem facile converteret, ut nullus umquam ad eum accesserit, quin mellifluis ejus verbis delectatus, et incredibili quadam sermonis dulcedine captus, et quasi divino repletus ab eo discesserit. Eo etiam Gregorius XII, vir doctus et, ait Leonardus Arretinnus coævus in suo Chronico [Muratori Scriptt. tom. XIX, col. 923.] , prisca severitate et sanctimonia reverendus, utebatur, imo, ut habet Vita [Cfr Trombelli Memorie, pag. 37, not.] , cum P. Stephano sæpius longos et secretos sermones habebat, et coram eo cum maxima devotione sacramentaliter confiteri semper volebat. Verisimile autem non est, Gregorium Papam, summum theologum et intricatissimæ controversiæ de abolendo schismate famoso implicitum, familiarem habuisse virum, ut dicit Torelli, mediocriter doctum, neglectis egregiis doctoribus, qui illi circumstabant. Hisce itaque eliditur Torelli conjectura, quam ex defectu gradus academici extundere conatus fuit.
[13] [et scientias neglexerit.] Quamvis igitur dubium non sit, Ilicetum litterarum, sallem quantum pro ministerio sacro opus esset, sedem fuisse, præcipua tamen cura colendo spiritui in divinis rebus impendebatur. Sæpissime solitarii vivebant in cavernis, quarum una, quum Joan. Bapt. Melloni anno 1789 scriberet, exstabat. In hoc igitur monasterio integra et incorrupta disciplina regularis, nec dubito quin propterea præsertim hoc præ aliis monasterium selegerit sibi Beatus noster. Vigebat claustralis observantia, nec quidquam imminutum volebant fratres circa austeritatis suæ modum, unde B. Nicolaus Marescottus, Ilicetanus prior, mortuus anno 1387 [Landucci, Ilicet. Sylva, pag. 97.] , multiplices tribulationes passus fuit, quia nullo pacto in suo cœnobio admittere volebat illos, qui non erant apti ad conservandum in suo vigore modum vivendi, qui illic tenebatur [Melloni, tom. II, pag. 197.] . Ex altera vero parte Eremitarum S. Augustini præpositi sive generales, sive provinciales, postquam variæ congregationes Eremitarum per bullam Alexandri IV anno 1256 [Cfr Torelli Annal. tom. IV, pag. 518.] in unum corpus coagmentatæ fuerunt, aut oblique spectantes austeritatem Ilicetanam, aut cupientes ad alios etiam conventus derivare observantiæ zelum et exemplum, ex sæpe laudata eremo assumebant monasteriorum præsides et vicissim alios illuc submittebant. Unde frequentibus hujusmodi migrationibus timendum erat, ne, disciplina intepescente, paulatim monasterium collaberetur.
[14] [Ilicetana eremus jurisdictioni ordinarii] Jam anno 1387 Bartholomæus Venetus, prior generalis Ordinis Eremitarum S. Augustini Ilicetanam eremum subtraxerat jurisdictioni provincialis Tusciæ et sibi soli suisque successoribus subjecerat [Cfr Torelli Annal. tom. VI, pag. 249.] . Ast piis Eremitis parum pro fuit hujuscemodi mutatio, quum et ipsi generales, bona mente vellent alia monasteria participes virtutum, quas sedulo exercebant Ilicetani, ac proin ex illis frequenter assumebant, qui magistratum regularem in aliis cœnobiis gererent, ac vicissim illuc mittebant, qui severiori disciplinæ minime assueti, paulatim alios ad laxiorem vitam illiciebant. Hanc causam mutationis allegat Gabriel Pennottus ex Augustino Ticinensi in Dilucidario [Generalis totius sacri Ordinis Chricorum Canonicorum, Historia Tripartita, pag. 475.] : Ordo, inquit, canonicorum regularium, qui vulgariter Scopetini nuncupantur, in Senensi agro S. Salvatoris a venerabili viro Stephano fuit institutus, cui adjutor fuit fr. Jacobus Andreas, natione Senensis, Ordinis Eremitarum. Nam quum diuturna altercatione cum Generali suo concertasset, ob id maxime, quod quum in monasterio suo aliquem juvenem bonis moribus et litteratura educasset, e vestigio ipsum sibi auferebat. Ipse vero sanctus vir, zelo permotus, cernens id non cedere in profectum ipsis juvenibus, post longam habitam secum concertationem compulsus est, annuente Pontifice, habitum mutare, ut vel sic abdicaretur a suo generali. Scopetini appellantur canonici regulares, quia Scopeti, in suburbio Florentino, celebre habebant monasterium.
[15] [subtracta] Hanc causam, tamquam fabulam, rejicit Torellius [Annali, tom. VI, pag. 414.] , tum quia nullo verbo eamdem attingit Gregorius XII in sua bulla mox danda, tum quia generalis juvenes alio mittebat studiorum causa, quæ res in utilitatem et honorem Ilicetanorum cedebat. Ac imprimis Gregorius nihil quidquam speciale habet circa regimen prioris generalis, sed bullæ exordium satis indicat, aliquid deesse splendori Ilicetanorum: nam dicit, domum prioratus S. Salvatoris de Sylva Lacus dilectione se fuisse prosecutum; qua propter, inquit, paterno prosequi studio non cessamus, ut circa statum ejus attentæ considerationis intuitum dirigentes, opem impendimus et operam, ut illa ad Dei laudem et gloriam non solum in suis bonis et juribus conservetur, sed etiam prosperis jugiter gratuletur eventibus, et votivis, favente Domino, in spiritualibus et temporalibus successibus augeatur [Bullarium Canonicorum Regularium, pag. 66.] . Hæc ostendunt, Pontificem plurimum favere Ilicetanos, nec allegare debebat discordias gliscentes inter priorem generalem et Ilicetanos, quod vergebat in vituperium totius Ordinis. Istam etiam discordiam, et subindicat Ambros. Landucci, quando dicit in sua Chronotaxi ædificata turri in propugnaculum monasterii fit dispersio linguarum. Dein superiores generales studiorum causa alumnos Ilicetanos ideo in alia monasteria misisse, adeoque Stephanum male conquestum, non satis liquet: nam, ut supra diximns, ex Augustino Ticinensi, juvenes Iliceti bonis moribus et litteratura educabantur, et in eremo plerumque versantes, magna scientia non indigebant, quique meliori ingenio dotati erant, facile ad majorem eruditionem eluctari poterant. Unde, ut dicam, quod sentiam, satis mihi verisimile fit, dispersionem juvenum in causa etiam fuisse, ut B. Stephanus ejusque socii in separationem ab Eremitis consentirent.
[16] [auctoritate Gregorii XII;] Quum itaque fratres Ilicetani ruinam, quam conventui timebant, per ordinarios superiores avertere non potuissent, ad communem fidelium patrem, Romanum pontificem, recursum habuerunt. Gregorius papa XII opportune Senas venit die IV septembris 1407 cum duodecim cardinalibus [Muratori Scriptt. tom. XIX, pag. 421.] : et verisimiliter Eremitæ Ilicetani, qui partibus Gregorii adhærebant, eum salutaturi adierunt, et tamquam Papam verum et legitimum professi sunt. Si enim hujusmodi visitationem procrastinassent, merito suspecti habebantur, quasi alii Papæ (erant tunc tres) obedientiam obtulissent. Quam occasionem nactus B. Stephanus, tunc Iliceti supprior et procurator Papam adire constituit. Monasterium in summo pretio habebat Pontifex, quia illius strictissimam observantiam, quo tempore cardinalatus solum dignitatem obtinebat. optime perspectam habebat. Accessit primum ad illum Philippus Agazzarius, Ilicetanus prior, et, ut videtur, Stephani nostri consanguineus [Melloni, Memorie, tom. II, pag. 193. not. 9.] , qui confirmationem omnium privivilegiorum obtinuit, et insuper, ait Landucci [Ilicet. Sylv. pag. 23.] , ut sine assensu majoris partis fratrum, ibi degentium pro tempore, inde nullus queat removeri, vel ad eos aliquem mittere, nisi per summum Pontificem. Concessionem datam dicit Landucci XXI martii sub anno 1407. Sed vehementer dubito, an ad hunc annum pertineat: etenim die XXI martii 1407 Romæ agebat Gregorius, ibique remansit usque ad IX augusti [Novaes, Sommi Pontefici, tom. V, pag. 16.] ; nec verisimile est, Philippum Agazzari Romam profectum fuisse. Quæ igitur fuit concessio, ad alium mensem referenda est: enimvero idem Landucci narrat, die XXIII septembris [Ilicet. Sylv. pag. 23.] , hoc privilegium extensum fuisse ad omnes Philippi successores. Satis vanum cæterum fuisset, si intra unius hominis vitam conclusum fuisset privilegium. Sed quum brevi post idem Pontifex, nempe III non. aprilis anni 1408 constitutionem apostolicam dederit, qua eremitas hactenus Augustinianos in canonicos regulares transformavit, operæ pretium non fuisset, hujuscemodi gratias profundere. Censeo igitur, hoc privilegium obtinuisse Philippum priorem tempore commorationis Gregorii Papæ Senis, adeoque ab initio septembris 1407 ad finem januarii sequentis 1408, quando, relictis Senis, Lucam migravit Pontifex.
[17] [et quia acquiescere exemptioni recusabant eremitæ Augustiniani,] Substractionem a juridictione prioris generalis non placuisse Eremitis Augustinianis, satis pronum est judicare. Atque hinc novæ querelæ, quas nomine fratrum suorum ad Pontificem detulerunt B. Stephanus noster, supprior et procurator monasterii ac Jacobus Andreæ Senensis nomine omnium fratrum suorum. Pontifex benignis illos verbis consolatus, bono, animo esse jubet, et diem assignat, qua se solio pontificio sisterent. Illa porro tempestate, præsertim propter magnum schisma omnes, ait S. Antoninus in suo Chronico tit. XVI cap. 23 § 2 [Ilicet. Sylva, tom. II, pag. 562.] , si Carthusienses excipias, religiones monachales et regulares, quæ cum magno fervore et vitæ sanctimonia initium habuerunt, minima negligentes traditionum paternarum in processu temporis paulatim defluxerunt… Canonici regulares, qui dicuntur principium habuisse a gemma Doctorum, divo Augustino, a Regula sua relaxati erant et deformati. Itaque Gregorius papa, qui in juventute sua professus fuerat institutum canonicorum regularium Venetiis in monasterio S. Georgii in Alga [Cfr Flamin. Cornelius. Ecclesiæ Venetæ, tom. VI, pag. 57.] , consilium cepit, ope Eremitarum Ilicetanorum instituere congregationem canonicorum regularium. Initio quidem mentem suam dissimulavit, sed quum Lucam venissent initio aprilis B. Stephanus ejusque socius, manifestavit illis voluntatem suam, ut mutato nomine et habitu, deinceps canonici regulares et nominarentur et vestirentur. Obstupuit Stephanus tali nuntio, et modeste Pontifici exposuit, se a fratribus non obtinuisse in mandatis, ut mutaretur institutum; quapropter pelebat, ut sibi redire Ilicetum liceret, ut, novo mandato accepto, securius procedere posset [Trombelli, Memorie, pag. 34.] .
[18] [Stephanum ejusque socios] Annuit Pontifex: et Iliceti convocato capitulo, voluntatem ejus exposuit, cui omnes, excepto Francisco seu Cecco Berti Fogianensi assenserunt: numero erant tredecim, scilicet, novem chorales et duo conversi: præter B. Stephanum, Philippus Leonardi de Agazzariis Senensis, Jacobus Andreas, pariter Senensis, Dominicus Cionis seu Uguccionis Senensis, Joannes Francisci Astagiensis, Joannes Christophori Salimbeni Senensis, Regulinus Angelini Philippi Senensis, consanguineus S. Bernardini Senensis, Andreas Angelini, qui passim fertur frater præcedentis, Joannes Antonii Guidi, Franciscus Nannii, conversi duo Bartholomæus Salvii et Christophorus Joannis. Unus autem conversus Ilicetanus fr. Franciscus de Fojano consilio mutandi habitus non consensit, in habitu eremitico deinceps constans. Ex quo dissensu magnæ postea calamitates creatæ sunt. Nam non solum Eremitis Senensibus patefaciebat quidquid Iliceti tractabatur, sed pro modulo suo omnem intendebat artem, ut monasterium Eremitis restitueretur [Ibid. pag. 36.] . Reversi itaque Luccam B. Stephanus et socius ejus Jacobus, gratissimus fuit Pontifici capitularis consensus et suis ipse manibus canonicalem habitum imposuit, videlicet vestem talarem albam, breviorem vestem lineam, vulgo rochettam dictam, et scapulare etiam album cum cappa grisei coloris [Ibid. pag. 35.] . Dein eidem Stephano potestatem fecit simili modo vestiendi et inter canonicos regulares aggregandi omnes Eremitas Ilicetanos, ac tandem, assistentibus tribus Papæ nepotibus Antonio Cornelio electo episcopo Bononiensi, Gabriele Condulmario, Thesaurario Ecclesiæ Romanæ electo episcopo Senensi et Joanne electo episcopo Ragusino, eidem Stephano demandavit curam condendorum statutorum, quæ novo instituto convenirent.
[19] [ad Canonicos regulares,] Hæc postrema indicantur in Bulla, quam Gregorius dedit anno secundo pontificatus, III nonas aprilis, id est die III aprilis 1408. Post proœmium, in quo significat, se magnopere velle, ut in domo S. Salvatoris Iliceti seu in Sylva Lacus omnia bene prosperentur, propterea, inquit, nos motu proprio, non dilectorum filiorum domus, quæ hactenus Ordinis fratrum Eremitarum S. Augustini exstitit, vel alicujus alterius pro ipsis nobis super hoc oblatam petitionis instantiam, sed de nostra mera liberalitate et ex certa scientia eamdem domum in prioratum conventualem auctoritate apostolica erigimus. Hæc verba manifestum faciunt, neque Stephanum nostrum neque alium quemdam e sociis mutationem instituti sui petiisse, atque adeo vere ex motu proprio pontificio processisse erectionem canonicorum regularium; quod etiam ostendit agendi ratio B. Stephani, qui de mente Pontificis, aperte professus est, se nihil habere in mandatis, quo illi aut socio potestas fiebat admittendi istiusmodi mutationem, quapropter voluit, antequam negotium ultra procederet, consilium fratrum suorum exquirere et consensum obtinere. Quando igitur Ambrosius Landucci dicit [Ilicet. Sylva, pag. 102.] , errare canonicos regulares quando negant Stephanum fuisse fundatorem, vocantes eum propagatorem seu restauratorem, quod expressæ veritati repugnat, quum in diplomatibus constituatur omnino novus habitus, novæ constitutiones et etiam titulus sub Regula S. Augustini. Novum institutum ex diplomatibus pontificiis ortum fuisse, non est quod disputemus, certe Ilicetani ex statu eremitico ad statum canonicalem traducti fuere. Sed negabant canonici, B. Stephanum esse fundatorem novæ congregationis; ille enim proprie et vere fundator dicendus, qui aliquod institutam religionem et mente concipit et opere exsequitur, quo sensu habemus fundatores proprie dictos v. g. SS. Benedictum, Brunonem, Dominicum, Franciscum, Ignatium et alios: quæ in B. Stephano nullatenus, bene autem in papa Gregorio occurrunt. Dicamus ergo, si lubet, Beatum nostrum fuisse congregationis primum parentem, quippe qui voluntatem Papæ, in bulla expressam et opere completam exsecutus fuerit.
[20] [concessis privilegiis] Constitutionem novorum canonicorum quibusdam conditionibus vestivit Gregorius papa: Sub conditione, inquit, et modo infrascriptis gubernandum instituimus, volentes et eadem auctoritate statuentes, quod ipsi fratres, actu in eadem domo residentes eorumque successores, qui erunt pro tempore, canonici regulares et secundum regularia instituta hujusmodi canonicorum regularium deinceps vivere et fratres S. Salvatoris nuncupari debeant. Et quorum quilibet sub scapulari rochettum, superius autem cappam grisei coloris laneæ mordentis, instar capparum conversorum Carthusiensis Ordinis gestent, qua quidem cappa et ipsi fratres utantur, quum eos exire contigerit septa prioratus seu domus hujusmodi ad populum sive turbam. Nec non prioratus sive domus hujusmodi cum eisdem fratribus et conversis ac personis in ea degentibus, præsentibus et posteris nec non bonis mobilibus et immobilibus … ab omni superioritate, dominio et potestate prioris generalis dicti Ordinis fratrum Eremitarum, necnon episcopi exsistentis pro tempore ac dilectorum filiorum capituli Senensis ac quorumlibet aliorum superiorum sæcularium et regularium auctoritate prædicta prorsus eximimus et liberamus, ita quod prior generalis, episcopus et capitulum et alii superiores prædicti nullam possint in eos visitationem, correctionem vel aliam juridictionem exercere, sed nobis et apostolicæ sedi immediati sint subjecti.
[21] [et gratiis,] Et insuper præsentibus adjicimus, quod ipsi canonici seu fratres qui regularem vitam eorumdem canonicorum regularium pro tempore professi fuerint, et sub eadem observantia regulari dictorum canonicorum regularium pro tempore in domo hujuscemodi residebunt, possint quoties opportunum fuerit, tamen juxta regularia instituta canonicorum regularium, idoneum fratrem, etiam ejusdem Ordinis professorem, in priorem illorum et ejusdem domus eligere. Qui tamen postquam electioni, de se factæ, præstiterit consensum, diœcesano loci vel ejus vicario in spiritualibus generali, qui erit pro tempore, per electores hujusmodi dumtaxat debeat reverenter et humiliter præsentari: quique postquam taliter præsentatus exstiterit, censeatur eo ipso a sede præfata confirmatus et ex tunc dictum prioratum in eisdem spiritualibus et temporalibus libere et licite valeat gubernare. Qui quidem prior semper uno anno completo intelligatur absolutus, nisi tunc per majorem partem eorumdem fratrum domus præfatæ, in electione dicti prioris vocem habentium, determinatum fuerit, ipsum priorem in dicto debere prioratus officio domus ejusdem ulterius permanere: quodque dicta domo, ejus prioris solatio destituta per mortem prioris ejusdem vel alio aliquo qui casu eadem vacatione contingente, quod durante vacatione hujusmodi prædictum officium per antiquiorem fratrem dictæ domus, in sacerdotio constitutum, exerceatur; quousque nova electio alterius prioris juxta præfatum modum fiat et ad effectum debitum perducatur.
[22] [novo quoque indulto habitu, transtulit.] Iisdem etiam institutis canonicis indulget Pontifex, omnia privilegia, gratias, exemptiones olim tum eremitis Augustinianis tum canonicis regularibus concessa, ac dein pergit: Et insuper volumus et ordinamus, quod venerabilis frater noster Antonius, episcopus Bononienses camerarius ac dilecti filii Gabriel electus Senensis thesaurarius noster, necnon Joannes electus Ragusinus eisdem priori et fratribus sive canonicis, conversis et personis de convenientibus constitutionibus et norma vivendi pro conservatione prioris et fratrum sive canonicorum, conversorum et personarum prædictarum provideant et omnia alia et singula faciant, ordinent et disponant in præmissis et circa ea, prout eis visum fuerit expedire. Decernentes ex nunc irritos et inanes omnes processus, et excommunicationis, suspensionis et interdicti sententias, si quas forsan contra hæc quacumque auctoritate contigerit promulgari, et ex nunc ratum et firmum motu simili habemus quidquid per eosdem camerarium, thesaurarium et electum Ragusinum in præmissis et circa ea dispositum fuerit; seu quomodolibet ordinatum. Nulli ergo etc. Datum Lucæ III nonas aprilis anno Dominicæ Incarnationis 1408, etc. pontificatus nostri anno II [Bullarium canonicorum Regularinm, part. I, pag. 66.] . Juverit breviter indicare, quæ gesta fuerint munia ab iis, quos in laudata bulla Gregorius XII commissarios elegit. Antonius Corarius seu Corrarus, Gregorii XII ex fratre nepos, canonicus regularis S. Georgii in Alga episcopus Bononiensis, mense majo aut junio anni 1408 factus est cardinalis et anno 1445 vita functus est [Ciacconius Vitæ Rom. Pontt. et Cardd. tom. II, col. 765.] . Gabriel Condulmerius, dicti Gregorii ex sorore nepos canonicus primum regularis S. Georgii in Alga, dein episcopus Senensis, quamvis adhuc in legitima ætate constitutus non esset, anno 1408 una cum supradicto Antonio patruele galerum rubrum accepit et anno 1447 pontifex obiit, nomine Eugenii IV [Ibid. loc. cit. et col. 876.] . Joannes autem, qui electus Ragusinus dicitur infimo loco natus, Ordinis S. Dominici professus, cardinalatus dignitatem consecutus est anno 1408, una cum duobus antecedentibus; vitam sanctissimam egit, ita ut inter Beatos recenseatur, e vita excessit die X junii 1419 [Ibid. col. 763, Cfr Acta SS. tom. II Junii, pag. 344.] .
§ III. Constitutio congregationis canonicorum regularium; bullis pontificiis contradicunt Eremitæ Augustiniani; prudenti consilio malis imminentibus occurrit Papa.
[Novæ erectio nis bullam] Ilicetum cum socio Jacobo reversus B. Stephanus præfatam bullam tribus commissariis, a Pontifice designatis, exhibuit, eamque, ut ipsi declarant in instrumento exsecutionis, sanam et integram, non cancellatam, non corruptam, sed omni prorsus vitio et suspicione carentem invenerunt. Sed occurrit hic Ambrosius Landucci, qui loquens de habitus mutatione, alios commissarios nominat [Pag. 23.] : In quatuor, ait, diplomatibus, ad hanc mutationem pertinentibus, non solum assignatur forma prædicti habitus tradendi, una cum legibus et constitutionibus ab episcopis Florentina (Jacobo Palladino [Ughelli, Ital. Sacr. tom. III, col. 165.] , Grossetano seu Crassetano (Francisco Bellantes [Ibid. col. 670.] , et Massano (Bartholomæo Ghinio [Ibid. col. 721.] , sed etiam et Titulus, qui est: Fratres Sancti Salvatoris, ut videre est apud archivium Ilicetanum, ubi prima exemplaria exsistunt. Non est quod Landuccii bonam et sinceram fidam suspicemur; quapropter J. B. Melloni dicit, plures editas fuisse bullos, et forsitan commissarios fuisse mutatos; enimvero Jacobus Palladinus, anno sequenti seu 1409 interfuit concilio Pisano [Melloni, Memorie, tom. II, pag. 217, not. 5.] , in quo, depositis duobus Papis, Gregorio XII et Benedicto XIII, electus fuit Alexander V; atque ita novum quasi lignum vasto jam incendio contulerunt patres Pisani. Hæc Mellonii sive conjectura sive divinatio, subsistere non potest. Etenim si jam plures fuissent designati commissarii ad exsequendum pontificiam voluntatem, B. Stephanus, accedens Lucæ ad Gregorium XII, non potuisset ignorare ejus mentem; saltem ex rumore intellexisset, agi de mutatione instituti et habitus, adeoque cum mandatis suorum fratrum Lucam fuisset profectus, neque opus erat, ut novum sodalium consensum exquireret. Si hæc autem vera sint, non capio, quomodo locus esse possit nominandis aliis commissariis. Ordinatio Gregorii improvisa fuit, ipsis etiam, quos tangebat, insciis. Itaque quin ut dixi, Landuccii sinceritatem in dubium vocem, existimo, citata diplomata aut speciales quasdam controversias respicere, aut etiam spectare ad dissensum, qui inter priorem generalem Augustinianum et Ilicetanos incolas gliscebat. Dein nullo verbo indicat Landuccius, quo tempore data fuerint laudata a se diplomata.
[24] [promulgut B. Stephanus Fesulis.] Ut autem voluntati pontificiæ obsequeretur B. Stephanus Fesulas convocavit sodales, ut novum habitum reciperent. Cur autem Fesulis ritus peractus fuerit potius quam Iliceti, non facile dixerim. Eremitis Augustinianis displicebat, ut deinceps videbimus, mutatio instituti, et si novi canonici regulares Ilicetum non rediissent, ideo recte augurari posset, alium fuisse electum locum, ut ritus perficeretur: sed quoniam aliquandiu Ilicetum tamquam canonici incoluerunt, non videtur ratio efficax, ut alio se transferrent. Id forsitan in causa, quod Joannes Dominici, electus episcopus Ragusinus, unus ex tribus commissariis a Papa designatus, solus interfuerit vestitioni; ipse enim Ragusam numquam adiit [Farlati. Illyricum Sacrum. tom. VI, pag. 153.] . eodem anno 1408 purpura Romana donatus, et in conventu FF. Prædicatorum, ab ipso fundato, plerumque vixit: ac propterea Ilicetanos Fesulas convocavit; quo omnes, præterquam, ut supra diximus, ex conversis unum fratrem Franciscum Berti, convenerunt. Præsentibus itaque PP. Prædicatoribus, inter quos probabilius fuit S. Antoninus, post peractum Cortonæ tyrocinium, monasterii Fesulani incola, Joannes Dominici, jam cardinalis, novum habitum dedit eremitis Ilicetanis die verisimiliter XXVIII junii 1408 [Melloni, Memorie, tom. II, pag. 218, not.] . Landuccius ponit diem XXV junii [Ilicet. Sylv. pag. 23.] ; sed tum Torellius [Annal. tom. VI, pag. 413.] tum Pennottus [Canonicor. regularium Historia, pag. 477.] et Segnius, mensis diem XXVIII vestitioni assignant. Cum habitu canonicali tradidit etiam constitutiones, novo vitæ generi coaptatas, quas tres commissarii apostolici communi consilio condiderant. Quæ omnia celebrata fuere coram magistro Marco Petri de Mugello, publico ad hæc rogato notario. Tandem novi canonici ad suum redierunt Ilicetanum monasterium.
[25] [et prior Congregationis eligitur;] Verum, ut loquitur Pennottus [Ibid. loc. cit. Cfr Mozzagrugno. Narratio rerum gestarum canonicorum regularium, lib. V, pag. 19.] , inimicus homo illorum quieti ac profectui invidens, in agro novellæ illius canonicæ institutionis zizania superseminavit: nam nonnulli procerum, civitatis præsidio fulti, adversus priorem canonicorum et venerabilem fratrem Stephanum armati insurgentes, multis eos injuriis et persecutionibus affecerunt, ac demum, facto impetu, magistratus Senensis, retentis omnibus illorum privilegiis, scripturis et bonis eos violenter e monasterio pepulit. Ante tamen quam expellerentur Iliceto, B. Stephanus virtute, inquit Landuccius [Ilicet. Sylv. pag. 23.] , prædicti diplomatis effectus commissarius apostolicus novi instituti congregat capitulum canonicorum, die II julii, et facta electione, prior constitutus fuit Philippus Leonardi Agazzarii. Quod secundum constitutionem Gregorianam, num. 21 allegatam, episcopo Senensi probatum fuit. Ast mitius hæc exponit Torellius [Tom. VI, pag. 415 et 416.] , cujus verba italica latine reddo: Dum, inquit, novi canonici regulares in eo ipsi sunt, ut initia novæ suæ institutionis rite componerentur, eremitæ nostri Senenses et ipse generalis cum universo Ordine reclamant restitutionem conventus Ilicetani, quem nuper amiserant. Senatus etiam reipublicæ Senensis sua etiam auctoritate illos fulciebat, exponebant scilicet, si auferretur Ordini Augustiniano conventus Ilicetanus, auferri simul pretiosissimam Ordini gemmam, quoniam fama erat, illum exsistere a tempore fundatoris sui, S. Augustini: proinde petebant restitutionem. Dure excepti fuere a Pontifice istiusmodi reclamationes, quia nolebat destruere, quod paulo ante publice et solemniter constituerat.
[26] [sed tumultuan tibus Eremitis,] Nihilominus institerunt tum Eremitæ, tum Senatus reclamare, ac tandem Pontifex, eorum precibus commotus annuit, ut canonici nuper vitam canonicalem professi ad normam et habitum eremiticum redirent. Dedit itaque die XX novembris 1408 Arimini, quo, quasi minus securus Lucæ, confugerat, novas litteras apostolicas, sequentis tenoris [Torelli, Annal. tom. VI, pag. 417 Empoli, Bullarium Erem, S. Augustini, pag. 130.] : Gregorius etc. dilectis filiis canonicis sive fratribus S. Salvatoris de Sylva Lacus, ad Romanam Ecclesiam nullo medio pertinentis, Ordinis S. Augustini Senensis diœcesis, salutem et apostolicam benedictionem. Sacræ religionis honestas, sub qua devotum ac sedulum exhibetis Domino famulatum, merito nos inducit, ut ad ea, quæ mentis vestræ quietem respiciunt, totis desideriis intendamus. Proinde ex certis justis et rationalibus causis, animum nostrum legitime inducentibus, pro animarum vestrarum majori quiete, vobis omnibus et singulis redeundi ad Regulam fratrum Eremitarum dicti Ordinis ad locum de Iliceto Senensis diœcesis et eorum habitum reassumendi, gaudendi quoque ac utendi omnibus et singulis exemptionibus, immunitatibus et privilegiis, quibus ante dicti habitus mutationem gaudebatis, sive in dicto Eremitarum Ordine utebamini: Constitutionibus et litteris apostolicis seu dictorum Ordinum vel aliis contrariis non obstantibus quibuscumque, ex certa scientia, motu proprio, auctoritate apostolica tenore præsentium indulgemus. Datum Arimini, XII kal. decembris. Pontificatus nostri anno secundo. Inportunis precibus obtentam constitutionem apostolicam, quam aliquousque necessariam fecerat tum incerta atque adeo, divisa in ternas partes supremo Ecclesiæ magistratu, tum etiam continuata fastidia, quæ ab Eremitis novelli canonici experti erant.
[27] [Papa concedit,] Hisce calamitatibus fracti ad antiquum statum et habitum redierunt imprimis ipse præpositus recenter electus Philippus Leonardi Agazzari, Joannes Francisci Astagiensis, Joannes Christophori Salimbeni, Joannes Antonii Guidi, Andreas Regulinus, Andreas Angelini, Bartholomæus Salvii et Christophorus Joannis, hi duo conversi. Sex igitur relicto habitu canonicali ad Eremitanos reversi sunt. Landuccius [Ilicet. Sylv. pag. 14.] dicit septem denuo statum mutasse: sed error obrepit, nam sex religiosos chorales et duos conversos ipse recenset; adeoque octo fuisse canonicos, qui ad pristinum redierunt scribere debuisset. Hic autem reduces, capitulatim, ait laudatus Landucci [Ibid. loc. cit.] , congregati, per suffragium suum iterum in priorem elegerunt B. Philippum de Agazzariis Senensem. Interea novo instituto cum B. Stephano fideles remanserunt Jacobus Andreæ (qui tamen postmodum pertæsus persecutionum, juvante S. Bernardino Senensi, Ordini Minorum de Observantia adscriptus fuit ac in eo sanctissime vixit [Trombelli, Memorie, pag. 37.] ,) Joannes Antonii Vanni, Dominicus Cionius, Regulinus Angelini et Franciscus Nanni. Hi vero, ut satis pronum est judicare, inter medios hostes domesticos et externos constituti, magnas molestias passi sunt; quum, ait Mozzagrugnus [Narratio rerum, lib. V, fol. V° 19.] , facto impetu magistratus Senensis, retentis eorum privilegiis, constitutionibus et omnibus scripturis, atque ablatis omnibus bonis, violenter et injuriose ab eodem Hicetano monasterio omnes fugere compulerunt, præter Franciscum de Fojano conversum, de quo supra num. 18 locuti fuimus, quem in pristino eremitano habitu perseverantem, solum ibidem pro loci custodia reliquerunt. Miseri vero canonici, taliter ignominiose a propriis sedibus expulsi, in quemdam locellum, ab eodem monasterio non procul distantem se transtulerunt. Ubi quæstuantes ostiatim laboriosam vitam per aliquot dies miserrime duxerunt.
[28] [ut ad antiquum habitum redire possint:] Atque hæc in causa fuerunt, ut pontifex Gregorius XII supra dictas litteras Arimini dedit, quo novis canonicis potestas fiebat resumendi habitus eremitici. Quum autem qui statui canonicali, atque adeo B. Stephano constantes adhærebant, nullam certam sedem haberent, voluit imprimis Gregorius papa duos ad latus suum habere, quos consiliorum suorum participes et conscientiæ propriæ arbitros assumebat, nempe B. Stephanum nostrum et Jacobum Andreæ. Dicitur in Proœmio constitutionum, anno 1548: B. Stephanus Pontificem secutus est sedandæ seditionis causa, qua non mediocriter ea tempestate christiana res et Religio distrahebatur, huc illuc discurrentem. Alios vero commendatos jussit nepoti suo, Antonio Cornelio, Cardinali episcopo Bononiensi, qui exsules parum juvare potuit, quoniam civitatem tunc occupabat Balthasar Cossa, qui, defuncto Alexandro V anno 1410 summum pontificatum tertius adeptus: unde erant inimicitiæ inter Gregorium et Balthasarem Cossam, ac proin parum favoris exsulibus impendere potuit. Nihilominus qualecumque refugium nacti sunt in quodam sacellulo prope portam Bononiensem S. Mammoli; sed post breves menses non solum Bononiam, sed universam provinciam reliquerunt [Melloni, Memorie, tom. II, pag. 227.] . In hisce angustiis constituti nihil fere adjutorii a quoquam sperare poterant. Gregorius papa, et ipse propter diversas in christianitate factiones, indigens, alias illos consolari non valebat, quam quibusdam privilegiis. Ac inter alia illis concessit litteris apostolicis datis in diœcesi Aquilejensi kal. septembris 1409, ut quocumque vellent loco consistere et prioratum regularem constituere possent: sunt autem sequentis tenoris [Bullar. Canonic. regul. part. I, pag. 70.] .
[29] [ita tamen, ut fideles vocationi suæ] Dudum siquidem per nostras litteras, datas Lucæ III non. aprilis, pontificatus nostri anno secundo, excitante nostræ mentis arcanum speciali et affectuosa dilectione, qua domum et conventum prioratus S. Salvatoris de Sylva Lacus ad Romanam nullo medio pertinentes, Ordinis S. Augustini, Senensis diœcesis, sumus hactenus prosecuti et, paterno prosequi studia intendimus incessanter. Nos motu proprio, non ad dilectorum filiorum fratrum dictæ domus, quæ hactenus Ordinis Eremitarum dicti S. Augustini exstitit, vel alicujus alterius pro ipsis nobis super hoc oblatæ petitionis instantiam, sed nostra mera liberalitate, et ex certa scientia, eamdem domum in prioratum conventualem auctoritate apostolica ereximus, per priorem sub novis conditionibus et modis, in ipsis litteris insertis perpetuo gubernandam, prout in eisdem nostris litteris scorsius continetur. Quum igitur, super excrescente malitia temporis, perversorum debacchante protervia, nonnulli fratres conventus supradicti, sub nostra devotione et fidei integritate degentes, de præsenti nequeant in domo et conventu hujusmodi habitare; nos eisdem pio compatientes affectu, ac volentes paternæ protectionis suffragio subvenire, tenore præsentium, eadem auctoritate concedimus, quod ubicumque fratres ipsi locum invenerint congruum, licitum et honestum, qui eis debite et canonice pro eorum residentia conferatur, acceptare et suscipere, ipsumque in prioratum conventualem hujusmodi habere et recipere ad Omnipotentis Dei gloriam et honorem libere et licite valeant retinere, eadem auctoritate in prioratum hujusmodi locum ipsum, per eos habendum, ut præmittitur, erigentes ac statuentes auctoritate præfata, quod fratres ipsi in eo valeant habitare secundum institutiones et regulas per ipsas nostras litteras sibi datas: Quodque locus ipse, per ipsos fratres habendus, in prioratum, ut præmittitur erigendus, et fratres ipsi, sub dictis modis et regulis in aliis nostris litteris, ut præmittitur, expressatis degentes, uti et gaudere valeant exemptionibus, concessionibus et indultis, in hujusmodi litteris, quarum tenores et formas hic habere volumus, pro sufficienter expressis, contentis et annotatis: constitutionibus apostolicis et aliis in contrarium facientibus non obstantibus quibuscumque. Nulli ergo omnino liceat etc. Datum in civitate Austriæ, Aquilejensis diœcesis, kal. septembris, pontificatus nostri anno tertio, Incarnationis 1409.
[30] [quocumque vellint loco cœnobium constituere possent] Civitas Austriæ ex qua præcedentes litteras mittit Gregorius papa, vulgo dicitur Cividale di Friuli, in tractu nempe Forojuliensi posita. Sed ut erat labilis et ambigua jurisdictio, tribus Papis singulas et legitimas electiones obtendentibus, facilis erat regibus, civitatibus et populis, secundum rationes politicas, transitus ab una obedientia ad aliam, adeoque et ipsis pontificibus nuspiam fixa sedes et commoratio. Hinc Gregorius, qui patriarcham Aquilejensem deposuerat, illumque infensissimum experiebatur, Aquileja excedere coactus, ad Ladislaum, tunc Neapolitanorum regem, confugit, et portum temporariæ tranquillitatis Cajetam invenit. Cajeta igitur die id. septembris novas dedit litteras apostolicas, quibus confirmabat litteras supra citatas. Sed parum juvabant istiusmodi concessiones, quando illi qui, eos dabant, rebus ubicumque in ancipiti positis, nulla inerat potestas externa, qua mandata urgeri possunt. Ex eodem Cajetano refugio alias etiam gratias indulsit, consolationem miseris exsulibus: sic litteris datis 20 septembris 1410 concedit Priori et successoribus ejus facultatem eligendi sibi confessarium, qui illos absolvere valet ab omnibus peccatis, etiam Ordinario reservatis [Bullar. Canonic. regul. part. I, pag. 75.] ; ante etiam aliis litteris datis 18 septembris ejusdem anni parem facultatem dederat omnibus canonicis regularibus Ilicetanis, ea tamen lege, ut præter jejunia ab Ecclesia præscripta, sex alia, diebus quos elegerint, observent [Ibid. loc. cit.] . Ac tandem præter alias gratias, Indulgentiam plenariam in die professionis solemnis, facultatem absolvendi a censuris et irregularitatibus, concedit Pontifex, litteris VIII kal. februarii 1412 [Ibid. pag. 75.] , ut etiam possint sibi aggregare canonicos decem ex quacumque Religione personas.
§ IV. Fabriani primum constituti Beatus et socii, dein monasterium S. Ambrosii prope Eugubium acquirunt et adunantur cum Congregatione S. Mariæ ad Renum in agro Bononiensi.
[Fabriani primum constituitur domicilium] Tandem B. Stephanus et ejus socii temporariam quidem, sed tranquillam sedem invenerunt Fabriani apud Picenos. Sequebantur fortunam Gregorii XII, qui, ut constat ex Bullis, vario loco datis, errabundus adibat civitates, prout suis illæ partibus adhærebant. Atque hinc est, quod B. Stephanus sodalibus suis præscripsit, ut Bononiam relinquerent, quatenus ista civitas sequebatur Alexandri V obedientiam, cui mortuo in ipsa civitate Bononiensi successit XVII maji 1410 Joannes XXIII, antea cardinalis Balthasar Cossa dictus [Novaes, Sommi Pontefici, tom. V, pag. 41.] . Hinc transmigrationem Fabrianensem ponit Trombellius in decursu anni 1410 [Memorie, pag. 58.] . Erat tunc Fabrianum civitas tranquilla et opulenta; sperabatque B. Stephanus, istic sociis invenisse stationem quietam, in qua ex civium divitiis, fabrica cartæ bombycinæ, ibidem primum, ut dicitur, inventæ, adauctis, largas conjiciebat futuras eleemosynas [Moroni Dizionario di Erud. V° Fabriano.] . Non satis constat, quamdiu moram fecerit. Id certum Fabriani diem obiisse Franciscum Nannium, cujus ossa dein ad cœnobium S. Ambrosii juxta Eugubium translata fuere. Dicit Constantinus Ghinius in suo Menologio, Sanctorum canonicorum Natales, ad diem XXVIII octob., aeris molestiam in causa fuisse, ut locum relinquere debuerint. Si igitur annus emortuatis dicti Francisci nobis innotesceret, aliquantulum metiri possemus diuturnitatem stationis Fabrianensis. Hoc tantum scimus, Franciscum Nannium die XII augusti 1412 subscripsisse cartæ, a B. Stephano nostro exhibitæ fratribus suis [Melloni, Uomini Sancti, tom. II, pag. 232.] ; et circa finem septembris 1414 translata fuisse ejus ossa ad S. Ambrosii Eugubini, ut constat ex Inventario rerum Fabriano illuc translatarum. Proin Francisci obitus inter duos terminos concludendus est, et Fabrianensis mora, ut infra videbimus, ad annum 1414 constringendus est. Quapropter sequi possumus sententiam illorum, qui obitum Francisci ad annum 1413 referunt. Lauduccius evidenti errore mortem Francisci illigat anno vulgari 1451, et addit [Ilicet. Sylv. pag. 110.] : A Stephano novo canonicorum indutus habitu expertus est tandem, molliter vestitum non posse se facile per arctam cœli viam incedere, unde ad strictiorem ere miticam viam reversus, sanctissimi e vivis discessit. Non facile credendum est, tantum vitæ usuram superfuisse dicto Francisco, qui etiam Beati titulo honoratur; quia certe gravissimas perpessus ærumnas, annis dein quadraginta superstes non fuit.
[32] [ubi obit B. Franciscus Nannius,] Ex verbis Landuccii satis liquet, aliquantisper sinistre loqui de novo habitu canonicorum, quem molliorem appellat, opponit strictiori vitæ Eremitarum; in hoc certo probandus, quod vitæ suæ institutum magni faciat; sed in detrimentum veritatis hæc dicenda non sunt. Ipse certe Landuccius fatetur, canonicos regulares vindicare sibi Franciscum Nannium, ad mortem usque in statu canonico perseverantem, allegat Mozzagrugnium, Segnium, Ghinium: Sed reponit: Hæc non respondent his, quæ reperiuntur in nostris Ilicetanis monimentis ex quibus habemus Franciscum regressum fuisse ad pristinum statum [Ibid. pag. 110.] : paulo tamen altius dixerat: nos sequimur Herrera Alphabetum p. 226 et Torellium p. 294. Sed tum Herrera, tum Torellius omni fere modo Landuccio contradicunt. Ille quidem loco citato [Alphabetum Augustinianum, pag. 216.] docet, Eremitarum institutum in sacra Ilicetana domo professum, ad novam canonicorum regularium … cum aliis ejusdem conventus eremitis convolasse, novellam illam plantationem virtutum suarum odoriferis floribus amœniorem reddidisse, donec ad cœleste viridarium anno 1413 Eugubii apud Ambrosianos translatus fuerit. Satis hiscemonstrat Herrera, Franciscum non eremitam, sed canonicum decessisse; unum est, in quo fallitur scriptor, venerabilem virum Eugubii vitam clausisse suam. Torellius sub anno 1424 [Secoli Augustiniani, tom. VI, pag. 462.] dicit, Franciscum Nannium, non ita pridem (scilicet quando Fabriano Eugubium transmigrabant canonici S. Salvatoris) ad meliorem vitam transiisse Fabriani, ejusque corpus ad S. Ambrosii cœnobium translatum fuisse. Quibus verbis aperte ostenditur, inter canonicos regulares constanter vixisse, et obiisse sancte.
[33] [translato dein ejus corpore ad S. Ambrosium prope Eugubium] Sed instar omnium argumentorum est instrumentum, a publicis notariis confectum, quod exhibet Inventarium [Melloni, Uomini Sancti. tom. II, pag. 233, not.] : Placuit hic addere exemplum Inventarii, per infrascriptorum notariorum manus confecti, in Eugubino archivio reperti, omnium rerum, quas secum a Fabriano apud eumdem S. Ambrosium attulerunt, quod his verbis legere est: “In nomine Domini. Infrascriptæ sunt res, quas asportavit ad locum S. Ambrosii de Monte S. Jacobi de Eugubio fr. Stephanus Joannis de Senis, canonicus regularis, prior dicti loci: quæ res sunt ipsius et sociorum præsentium et futurorum, assignatæ per dictum fr. Stephanum priorem, præsentibus Matthæo Gratiæ et me Salinguerra Ser Nutii et etiam Francisco Andreæ de Florentia testibus. Res sunt istæ, videlicet imprimis unus calix, cujus cuppa et patena sunt de argento et smaltato, in pede est scriptum Ave Maria et plura alia utensilia modici valoris et quantitatis, quæ cum B. Francisci canonici ossibus non integre duas salmas asinarias perficiebant…” Et prædicta consignata fuerunt per dominum fr. Stephanum et ostensa mihi Salinguerra notario infrascripto, præsentibus Matthæo Gratiæ de Eugubio, Baptista Pucci de Angure testibus. Et ego Salinguerra, civis Eugubii, notarius vocatus a prædicto fr. Stephano prædicta vidi et ad fidem scripsi et me subscripsi, præsentibus testibus supradictis. Ex his omnibus manifestum est, Landuccium aliquid humani passum esse, dum fidentissime scribit, ex monumentis Ilicetanis aliud omnino constare. Fuerit forsan alius Franciscus, etiam filius Joannis seu Nannius, qui eremita fuerit redux a canonicis; sed certum est, Franciscum Nannium, de quo frequens est mentio, apud canonicos regulares, et sancte perseverasse et sancte Fabriani vitam finiisse.
[34] [quod tandem, agentibus Gregorio XII] Anno igitur 1414, quantum conjicere licet, canonici regulares, duce B. Stephano, Fabrianum aeris molestiam experti derelinquerunt. Opportune tunc accidit, ut locum tandem stabilem et fixum obtinendi facultatem nanciscerentur. Erat juxta Eugubium, ut narrat Jacobillus in elogio B. Stephani nostri [Vita dei Santi dell'Umbria, part. I, pag. 363.] , ecclesia, S. Ambrosio Mediolanensi anno 1331 dicata, juxta quam secundum Regulam S. Augustini sancte vivebant, quidam viri, a venerabili viro Ceccarello Leonardi ad formam quamdam monasticam redacti, et quos in collegiatam coadunavit Petrus Gabriellius, episcopus, ita tamen ut fratres, non vero canonici, dicerentur. Mortuo Ceccarello anno 1345 varii priores successerunt: sed initio sæculi XV Joannes de Revolo cum uno converso solus remansit; unde sollicitudo eum occupabat, ut monasterium suum communitati vivaciori traderet. In hoc rerum statu ducatum Urbinatem ingressus est Gregorius XII, magnifice a Guidone Antonio Feltriensi, Urbini duce et Eugubii domino exceptus. Illuc accesserunt canonici nostri, conquesturi de molestiis, sibi ab eremitis illatis: in suas etiam partes attrahere sategerunt ipsum Urbinatem ducem, sed frustra; donec in somno illi apparuit S. Ambrosius et admonuit, nihil esse timendum: institutum canonicorum esse sanctum et brevi late propagandum. Hisce monitis obsecutus Guido Antonius, cum Gregorio papa egit, ut donatio confirmaretur. Jacobillus transactionem anno 1414 illigat, sed Muratorius magis ad annum 1412 revocat, cui assentit Joan. Bapt. Melloni [Uomini Santi, tom. II, pag. 235, not.] . Ut verum fatear, arridet sententia Jacobilli: non enim Gregorius solidum biennium posuisset inter petitionem, a Guidone Antonio factam, et confirmationem, datam Arimini XXIV septembris 1414. Nemini incertius erat tempus et facultas agendi quam Gregorio, profugo de civitate in civitatem, a quo dissidebant et cui adhærebant pro libitu suo politico principes et civitates. Nisi itaque monstretur, quod facile monstrandum non erit, Stephanus integrum fere biennium impendisse, ut principis Guidonis Antonii gratiam sibi conciliaret, ab anno 1414 distrahi non poterunt et principis petitio et Gregorii concessio. Cæterum bullam concessionis, dabimus infra in Actis B. Archangeli Canetoli, die proxima dandis.
[35] [et Guidone Urbinate, canonicis datum fuit:] Post acceptum, instauratum et bonis auctum munificentia imprimis Guidonis Antonii, Urbinatis ducis, cœnobium S. Ambrosii Eugubini, stabilem tandem canonici regulares sedem invenerunt, ut patet ex bulla Gregorii XII, data IX kal. octobris 1414. Post breve tempus e vita discessit Joannes de Revolo: convenerunt igitur canonici, ut novum sibi eligerent priorem, qui secundum constitutionem pontificiam, supra num 21 ex parte allegatam, annuus erat. Unanimi voce electus fuit Stephanus noster et usque ad annum 1419 confirmatus. Paulo post accrevit congregatio novellis canonicis, fr. Petro Dominicano Senensi et Bartholomæo Andreæ de Cassia, qui vigore indulti, quo recipi proterant decem, ut supra num. 30 diximus, religiosi ex aliis Ordinibus et canonicis regularibus aggregari. In Vita manu scripta, cujus aliqua fragmenta servavit Joan. Bapt. Melloni [Ibid. pag. 240, not.] , hæc leguntur: Petrus ex Ordine Prædicatorum fuit adscriptus a præfato rev. protoparente nostro, tum primum in Ambrosianum priorem vigore novi privilegii electo, per ante dicti fr. Joannis Revoli nuper defuncti decessum, atque in singulis sequentibus annis usque ad annum 1419 canonice confirmato. Hoc lucellum, licet exiguum, pro rerum conditione ingens erat viris, ab omnibus quodammodo derelictis, et præsagiebat majora incrementa: quando scilicet Congregatio canonicorum regularium S. Mariæ de Reno unita fuit Congregationi S. Salvatoris.
[36] [Cœnobium S. Mariæ ad Renum,] Cœnobii S. Mariæ ad Renum, tribus milliaribus Bononiæ distantis, historiam erudite concinnavit Chrysostomus Trombelli subtitulo: Monumenta historica de duobus cœnobiis Mariæ ad Renum et S. Salvatoris [Memorie istoriche concernenti le due canoniche di Santa Maria di Reno et di Santo Salvatori.] . Dicit imprimis a S. Gregorio VII aut saltem sub ejus pontificatu fundatum: in quam sententiam concurrunt, qui de rebus Bononiensibus scripserunt. Ughelli quidem tradit fundatum sub Bernardo, episcopo Bononiensi ab anno 1083 ad 1104: Hujus, inquit [Ital. Sacra, tom. II, col. 17.] , episcopi tempore canonicam S. Mariæ ad Rhenum ædificarunt regulares canonici S. Augustini, unde postea insignes docti viri prodiere. Idem refert Cherubinus Ghirardatius, Ordinis Eremitarum, in Historia Bononiensi, italice conscripta [Historia di Bologna, tom. I, pag. 56.] : Sub ejus (Bernardi) episcopatu canonici regulares S. Augustini ædificarunt juxta Renum canonicam S. Mariæ. In quam etiam sententiam venit Carolus Sigonius Mutinensis scribens [Oper. tom. III, col. 410.] : Eodem Bernardo sedente aut certe sub hos annos, canonici regulares S. Augustini canonicam ad Rhenum, sub nomine S. Mariæ constituerunt. Hæc quidem historici, quibus contradicit Gabriel Pennottus, et ipse regularis canonicus in sua Generali Historia Canonicorum [Pag. 310 (b) Memorie, pag. 3.] , quem refellit laudatus Trombelli, in suo opere [Bullar. Canonic. Reg. pag. 1.] . Præter institutum nostrum esset, de istiusmodi controversiis incidentibus longiorem sermonem miscere. Cæterum antiquissimum, quod novimus, instrumentum est diploma Gualterii, archiepiscopi Ravenatis, datum X kal. februarii 1136, in quo absolvit priorem et fratres S. Mariæ ab omnibus oneribus et decimis, vetat, ne canonicam vitam professus sine licentiæ prioris vel Congregationis discedat, permittit vestiri clericos et sæculares, sepulturas in sua ecclesia concedit, clericorum ordinationes a quocumque catholico antistite, cum episcopum non habet Bononiensis Ecclesia, vel quem habuerit, constet non esse catholicum, suscipere. Eadem fere habet brevi secuta bulla Innocentii II data VI kal. septembris ejusdem anni, si tamen libertas ordinationum excipias [Ibid. pag. 3.] . Hæc satis sunto de initiis cœnobii S. Mariæ ad Renum.
[37] [tunc propter discordiam intestinam,] Centum et quinquaginta fere annis stetit Renanum institutum, auctum multis divitiis et ecclesiis, quæ ejus sectabantur disciplinam; sed mortuo anno 1270 Guezone [Trombelli, Memorie, pag. 15.] , secuta electio novi prioris discordiarum seminarium fuit. Septeni canonici, fulti potentia Galluzziorum familiæ monasterium tenuerunt, dum octo aufugientes Bononiam et tamquam pars major et, ut dicebant, sanior capituli, electionem indixerunt habendam Bononiæ in æde cathedrali et unius dies spatium, tamquam terminum peremptorium statuerunt. Itaque reliquis apud S. Mariam ad Renum manentibus, profugi priorem dixerunt Joannem Gulielmi. Renani opposuerunt Joanni sic electo alterum Joannem, qui dicebatur, Ubertini. Ex istiusmodi discordia profluxit relaxatio, ut semper fit, disciplinæ claustralis, aliis inter sæculares Bononiæ viventibus, aliis vero, ut electionem a se factam, probatam et validem monstrarent, hinc inde discurrentibus, ita ut paucissimi essent, qui in æde S. Mariæ assidue morarentur. Sed vix composita pace per novam electionem Joannis Ubertini, nova tempestas ejus obitu exorta est. Isto siquidem mortuo anno 1311, nova fuit electio, nova calamitas, dum capitulum in duas scissum est partes. Ex relaxatione porro disciplinæ regularis etiam res temporalis magnum detrimentum passa est; nam diuturnæ lites in variis et longinquis tribunalibus, dispersiones fratrum, extra claustra alendorum, negligentia eorum, qui rem domesticam curabant, absorbuerunt maximam pecuniæ vim, ita ut divendi et alienari debuerint varia prædia et pecuniam calamitoso fœnore conquirere [Ibid. pag. 15 et seqq.] .
[38] [frequentia bel la] Causæ labascentis disciplinæ, quam internam vocare possumus, accessit externa; nempe continuata bella, seditiones et factiones sæculo XIV et XV in agro Bononiensi debacchantia. Calamitatem etiam cumulavit datum cœnobium, ut vulgo dicitur, in commendam: unde canonicis regularibus imminebant homines ignoti, longe positi, non raro aversi, qui per ministros et procuratores suos, non tam quæ Christi, quam quæ sua sunt, quærentes, pecuniis corradendis inhiabant, rem sacram flocci pendebant. Mala ista, per se gravissima, augebat in immensum schisma magnum, quod Occidentale vulgo appellatur. Tunc unusquisque Pontifex, ut numerum sequacium augeret, excitaret et zelum, larga manu distribuebat privilegia, dispensationes, legum vulnera, concedebat, atque ita paulatim disciplinam ecclesiasticam, sive sæculares sive regulares, spectes, enervabat. Certe omnes sanioris consilii viri intelligebant, Ecclesiam reformatione indigere atque hinc jam sæculo XV clamor ille, quadammodo universalis, ut concilium œcumenicum convocaretur et ingruentibus abusibus repagulum objiceretur. Nihilominus jam sæculo XV incepit variorum Ordinum vera et efficax reformatio. Etenim præter Ordinem canonicum, cujus auctor fuit Gregorius XII et adjutor B. Stephanus noster, Eremitarum etiam S. Augustini reformatio, præsertim in Italia, incepit circa medium sæculum quintum decimum [Torelli, Annal. tom. VI, pag. 781.] . FF. Minorum sub SS. Bernardino Senensi et Joanne De Capistrano reditus ad primævam S. Francisci Regulam mirifice propagatus fuit. Eodem fere tempore collapsa apud quosdam FF. Prædicatores disciplina instaurata fuitper Congregationem sub titulo B. Jacobi Salomonii, ut videre est in Historia ejusdem Congregationes, a fr. Joann. Francisco de Rubeis composita [Migne, Dictionnaire des Ordres Religieux, V° Lombardie.] . Et apud Carmelitas quoque sæculo XV antiquus revixit spiritus in Congregatione dicta Mantuana [Lezana, Annales Carmelitarum, tom. IV, pag. 804.] . Omnia igitur, exstincto schismate, universalem præsagiebant reformationem ac emendationem morum, quando initio sæculi XVI inconsutilem Christi tunicam disciderunt istius sæculi notæ hæreses.
[39] [et saevissimam pestilentiam delapsum,] Ex causis hactenus allegatis, quibus et suum contulit gravissima pestilentia, paulatim decrevit Renanorum numerus, ita ut, quemadmodum legitur in codicibus Renanis coævis, deserta videretur Bononiensis urbs, adacti essent cives ex Germania arcersire famulos domesticos et conjugiorum ope novellum creare populum. Aperte in laudatis codicibus dicitur, Franciscus, (Ghisleri), prior præfatus, SOLUS propter pestem, quæ diu viguisse dicitur [Trombelli, Memorie, pag. 20.] . Porro laudatus Ghislerius, qui maximum incrementum Congregationi S. Salvatoris dedit, ut mox indicabimus, natus dicitur Bononiæ anno Christi 1360, legitimo, ut instrumenta referunt, matrimonio et nobili genere… Ejus parentes sunt divites et potentes omnes et est major domus personarum hujus civitatis: semper fuerunt et sunt fidelissimi Ecclesiæ [Ibid. pag. 194.] . De eodem ex Mozzagrugno scribit Jacobillus [Santi dell' Umbria, tom. II, pag. 377.] : Franciscus Ghislerius Bononiensis, vir non minus nobilitate quam pietate præstabilis, zelator prudens, prior perpetuus monasterii S. Mariæ de Rheno et S. Salvatoris Bononiensis, quibus anno 1418 monasterium S. Ambrosii Eugubii univit: fuit vir eruditissimus, impressit tractatum de Judice Regularium, et Expositiones constitutionum apostolicarum canonicorum Regularium dictæ congregationis S. Salvatoris; in quibus fortasse non habet nostra Congregatio alium hujus rei tractatorem majorem, vel ei non est alius æqualis. Condidit etiam statuta pro reformatione dictæ congregationis. Interfuit pluribus capitulis celebratis in dicto monasterio Ambrosiano et S. Salvatoris Bononiensis et numquam voluit esse abbas generalis; et sancte obiit in suo monasterio S. Salvatoris die XXVII junii 1429 et apud B. Stephanum Senensem sepultus. Confusio orta est ex duobus homonymis ejusdem Congregationes: uterque etiam prior fuit S. Mariæ de Reno, sed duobus solidis sæculis distans. Teste Joanne Fantuzzi in Notitiis scriptorum Bononiensium [Notizie degli Scrittori Bolognesi, tom. IV, pag. 144.] , auctor judicis criminalis est Franciscus Ghislerius, qui habitum canonici regularis induit die IX aprilis 1574 et post minora officia eximie gesta, creatus fuit prior S. Agathæ Urbini anno 1601, dein bis prior S. Mariæ de Reno, annis scilicet 1616 et 1621; cui muneri immortuus est cum fama probitatis et scientiæ. Hunc existimo auctorem celebrati libri: nimis accurate citat distincta variorum officiorum tempora, quamvis et ipse utrumque Ghislerium confundat, dum in calce citat Mozzagrugnium.
[40] [Francisc. Ghislerius] Quamvis autem doctoralem lauream Ghislerio detondeamus, ejus tamen in instauranda canonica disciplina ardorem nequaquam imminutum volumus. Ejus enim opera imprimis facta est consociatio canonicorum regularium Ambrosianorum et Renanorum; qua novellæ institutioni Ambrosianæ plurimum incrementum accessit tam opum quam locorum. Etenim ad Renanam Congregationem pertinebant ecclesiæ S. Andreæ in Torricella, S. Domnini juxta Balnea, S. Mariæ de Raticosa, S. Jacobi de Casadio, S. Praxedis et S. Pudentianæ Romæ [Trombelli, Memorie, pag. 105 et seqq.] ; quibus omnibus addenda est ecclesia S. Salvatoris Bononiæ. Variæ ecclesiæ lapsu temporis aut periere aut a canonicis fuere derelictæ. Cujus calamitatis causa fuit paucitas canonicorum, etiam postquam in unam coaluere societatem. Et profecto de Ghislerio legitur [Ibid. pag. 21.] : Franciscus prior præfatus, jam senio confectus et solus jam multis annis relictus in monasterio suo, multis, quos ipse receperat et habitu sui dicti monasterii initiaverat, canonicis de medio sublatis. Et paulo infra: Refert dicens, monasterium suum a multis annis propter bella et pestes circa annuos reditus conditionem in dies deteriorem accipere canonicis destitutum, ubi ipse solus jam annis multis remansisset, quum tamen semper avide et anxie perquisierit, ut aliqui profiterentur, in quos et habitus et observantia monasterii ac ipsius administratio post ipsum deveniret; quibus nullis inventis ab annis multis, etc.
[41] [canonicis regularibus adjungere vult,] In hac orbitate constituto Ghislerio, Bononiam advenit Dominicus Cionius, Stephani nostri socius, sive ut quemdam novellæ Congregationi locum commodum quæreret, sive a Ghislerio evocatus: statimque agi coeptum de tradendo Ambrosianis monasterio Bononiensi S. Salvatoris. Varia certe existebant causæ, ut utrumque monasterium conjungeretur: utrique erant cononici regulares, ambobus erat eadem Regula S. Augustini et quamvis non erat per omnia vestis in utrisque similis, in neutra aliquid erat, quod a norma canonica abludebat; nec tanta erat in Statutis peculiaribus diversitas, ut non possent facili negotio componi. Enimvero summo consensu res transacta est, et, ut habet Vitam manuscripta apud Mellonium [Uomini Santi, tom. II, pag. 246, not.] , Ghislerius constituit suos agentes FF. Stephanum et Dominicum, et hujusmodi procuræ mandatum constat confectum Bononiæ coram reverendissimo episcopo inter partes, manu ser Marci Rainaldi de Formaglinis et ser Rainaldi, quondam Comacini de Formaglinis stipulatum publice coram testibus anno 1418, indictione XI, die XXII aprilis. Jam anno præcedenti 1417, mense octobri, in festo S. Lucæ, dominus Angelus, ut loquitur Chronico Foroliviense [Muratori Scriptt. tom. XIX, col. 887.] olim dictus papa Gregorius XII, mortuus est in Recanato, qui renuntiaverat papatum.
[42] [quæ adunatio, approbante Martino Pp. V.] Interea electus summus Pontifex die XI novembris 1417 Martinus V Columna auctoritate sua perficere debuit, quæ Gregorius inceperat: etenim istiusmodi coadunationes et societates sine conscientia summi Pontificis firmæ esse non possunt. Igitur quum inter Stephanum nostrum et Ghislerium convenisset de unienda utraque Congregatione, et, ut dicitur, procuræ mandatum accepisset Stephanus cum socio suo: petitionis suæ sequestre, Guidone Antonio Feltriensi, Pontificem per litteras, ut videtur, convenerunt. Curante, habet Vita manuscripta B. Stephani [Melloni. Uomini Santi, tom. II, pag. 247.] , Guidone Antonio, comite Urbinate, qui eidem novo Pontifici arctissima vinctus erat affinitate. Vidimus supra, num. 34 comitem Urbinatem amicissimum fuisse Stephano nostro, ejusque præsertim patrocinio Ambrosianum monasterium obtinuisse: errat tamen citata Vita in eo, quod, illum faciat affinem Papæ tunc, quando litteræ apostolicæ dandæ fuerunt: id enim primum accidit, quum mortua Ringarda Malatesta, lectissima fœmina, uxorem duxit Catharinam Columnam, Martini V neptem, quod circa annum 1424 accidit. Nam Fredericus, nothus Guidonis Antonii, nascitur anno 1422, et duobus post annis obit diem suum Ringarda, quam excepit uxor legitima Catharina Columna. Litteræ autem apostolicæ, confirmantes societatem utriusque Congregationis canonicorum regularium, datæ sunt nonis junii 1418: proinde multo ante quam affinitatis necessitudinem Guido Antonius contraheret per Catharinam neptem cum Martino Papa [Baldi, Vita e Fatti di Federico di Montefeltro, tom. I, pag. 8.] dictæ litteræ datæ dicuntur Friburgi Lavanensis diœcesis: varia sunt in Germania hujus nominis oppida: sed dubium aliquatenus circumscribitur appositione diœcœsis, quæ tamen male exprimitur; legi enim debet Lausannensis diœcesis: constat enim Martinum papam Friburgum Helvetiorum advenisse die III junii 1418 ibique triduo moratum fuisse [Schmitt. Histoire du diocese de Lausanne, tom. II, pag. 155.] .
[43] [per B. Nicolaum Albergatum] Laudatæ litteræ Martini papæ directæ sunt ad B. Nicolaum Albergatum ex Ordine Carthusiano, episcopum Bononiensem, et postmodum S. R. E. cardinalem, cujus Acta dederunt nostri ad diem IX maji [Acta SS. tom. II Maji, pag. 467.] . Anno Domini 1417, ait Matthæus de Grissonibus in Memoriali Historico [Muratori Scriptt. tom. XVIII, col. 225.] , die dominica IV julii Rev. pater dominus frater Nicolaus de Albergatis de Bononia, de Ordine fratrum de Cartaxos fuit consecratus et factus episcopus Bononiensis, qui est homo sanctæ vitæ et de quo totus populus Bononiensis fuit valde contentus. Propter famam sanctitatis Nicolai et ejusque in negotiis tractandis dexteritatem, quam ostendunt etiam frequentes legationes, in variis provinciis et sub variis Pontificibus obitæ, maluerunt B. Stephanus et Ghislerius sub ejusdem auspiciis utramque congregationem in unum coalescere: propterea ad Nicolaum episcopum dirigi petierunt litteras apostolicas, et ut dicitur in Actis Ghislerii: Et super omnimoda dispositione super his tribuenda Reverendo domino Nicolao, episcopo Bononiensi, et non alteri. Referimus igitur summarium constitutionis apostolicæ, quæ est quasi fundamentum novellæ congregationis, qui autem easdem integras legere voluerit, adeat Bullarium Canonicorum Regularium [Pag. 88. Edit. Rom. 1733.] . Exponit imprimis Pontifex miserum statum monasteriorum S. Mariæ de Reno et S. Salvatoris Bononiensis: Licet, inquit, retroactis temporibus in prædictis monasteriis plerique dicti canonici Ordinis conventum facientes residere et sub regularium habitu et observantia Domino famulari consueverint, divini cultus inibi ferentes incrementum; passim tamen propter guerrarum turbines aliasque calamitates, quibus partes illæ afflictæ fuerunt, monasteria ipsa, eorum dispersis atque distractis facultatibus atque redditibus, tantæ destitutionis atque desolationis subjacent opprobrio, quod ex canonicis dictorum ordinis et observantiæ nullus ad præsens residet, paucique reperiri valent residere acceptantes quomodolibet in eisdem.
[44] [per litteras exsecutoriales,] Et sicut eadem petitio subjungebat: dilecti filii Stephanus Joannis et Dominicus Cioni de Senis ac nonnulli alii Canonici monasterii S. Ambrosii Eugubini dicti Ordinis, aliorum tamen habitus et observantiæ in ipsis unitis monasteriis conventualiter regulari castimoniæ subdi, divinis quoque inservire et intendere desiderant. Committit igitur Pontifex B. Nicolao, ut diligenter inquirat, an utriusque partis, scilicet Ghislerii et Stephani preces, veritate nitantur. Itaque B. Nicolaus, postquam omnia vera et recta comperisset, decretum emisit die IV martii 1419, quo unit utramque congregationem. Attendens, ait in decreto exsecutionis, sibi demandatæ [Ibid. pag. 9.] , bonam voluntatem et affectionem, quam idem gerit D. Franciscus prior circa reformationem dictorum suorum monasteriorum et augmentum divini cultus in eisdem: attendens etiam affectionem dictorum canonicorum (S. Ambrosii), qui offerunt se et eorum successores in ipsis monasteriis locare, ipsaque reformare et in eisdem sub bona observantia regularem vitam ducere: attendens etiam divinum cultum multipliciter augeri deberi: volens tam ipsius d. prioris quam canonicorum prædictorum puris et sinceris votis animi confovere, eisdem canonicis transeundi ad dicta monasteria, retento habitu et observantia dicti monasterii S. Ambrosii et in illis etiam juxta consuetudines et instituta ipsis et dicto monasterio S. Ambrosii per sedem apostolicam concessa, confirmata et approbata vivendo et incedendo, auctoritate apostolica, et omni modo, jure et forma, quibus magis et melius potuit, licentiam fuit elargitus, etiam in vita dicti d. prioris, si et prout ei placuerit et alias vel alio modo non. Statuens et decernens idem d. episcopus, auctoritate apostolica antedicta, ut omnis libera administratio monasteriorum prædictorum nihilominus ad dictum d. Franciscum priorem et quamdiu ipse vixerit, in spiritualibus et temporalibus libere spectare debeat ac etiam pertinere, ita quod in ejus vita nullo modo de et super prædictis aliquam habeant vel habere possint potestatem ipsi transcuntes in vita dicti d. prioris.
[45] [hic relatas] Et subsequenter præfatus d. episcopus monasterium S. Ambrosii prædictum, cujus et dictorum unitorum monasteriorum fructus redditus et proventus sexcentorum florenorum auri, secundum communem existimationem, valorem annuum non excedunt, cum omnibus juribus et pertinentiis suis eisdem monasteriis S. Mariæ de Rheno et S. Salvatoris Bononiensis, auctoritate apostolica antedicta, univit, annexit et perpetuo incorporavit, et ipse in perpetuum, auctoritate prædicta ex nunc ad invicem et de cætero unita, annexa et incorporata esse decrevit. Statuit dein unionem hujusmodi solum per mortem Ghislerii aut per ejus declarationem effectum sortituram. Ex hactenus dictis omnino liquet, ex tali societate nihil mutari in statu canonicorum Renanorum, et per reformationem, de qua agitur, nihil juris perire monasteriis S. Mariæ et S. Salvatoris: per mortem autem aut declarationem dicti Ghislerii, omnia spiritualia et temporalia dictorum monasteriorum ad canonicos S. Ambrosii devolvenda erant. Quo casu canonici in dictis monasteriis residentes pro tempore, quotiescumque fuerit opportunum, priorem dictorum monasteriorum eligant secundum formam, modum et conditionem eorum … videlicet, quod prior eligatur a majori parte conventus canonicorum dicti monasterii, vocem habentium in capitulo: et quod per electores prædictos dicta electio præsentetur diœcesano vel ejus vices gerenti. Qua præsentatione facta, intelligatur ipse prior sic electus, auctoritate apostolica confirmatus: cujus officium semper intelligatur finito anno exspirare, nisi per majorem partem fratrum, seu capitali prædicti vocem habentium in capitulo, fuerit determinatum, ipsum in dicto prioratus officio permanere, ut plenius in eorum privilegiis continetur.
[46] [peracta fuit.] Post litteras apostolicas, Friburgi Helvetiorum datas die V junii 1418, quæri potest, qui fit, ut eorum executio usque ad diem IV martii 1419, id est per menses novem, dilata fuerit. Causam explicat Segnius [Melloni. Uomini Santi. tom. II pag. 249 not.] Ghislerius, inquit, nullam amplius de præfata unione sollicitudinem nec mentionem habebat, immo potius recusare videbatur, quod jam desperare non posset sui monasterii propagationem: maxime vero quia male sentiebat, quod in litteris apostolicis de habitu Ambrosianorum inibi conservando cautius decernebatur: quo scilicet contrarium sua petitio sortiretur effectum, longeque a sua intentione alienum… Stephanus mordicus tenebat, nec dimittere habitum suum ullo pacto in animum inducere poterat. Verum transacta tandem aliquando res est pro episcopi reverentia. Summa et eximia erat; ut jam animadvertimus, B. Nicolai Albergati in rebus agendis solertia: ut autem Ghislerium ad concordiam alliceret, concessit imprimis, ut Ghislerio permaneret tota ejus vita durante, omnimoda administratio rerum tam spiritualium quam temporalium; et dein, ut canonici deferrent, tunicam et rochettum albos cum scapulari albo de super et exeuntes extra monasterium ad populum super rochetto cappam nigram, cum caputio nigro, appenso cappæ. Eatenus igitur controversia de habitu canonicorum composita fuit, quatenus Ambrosiani tunicam et scapulare album induerunt. Atque tali ratione uniti fuere Ambrosiani et Renani [Torelli, Annali Agostiniani. tom. VI, pag. 488.] . Sunt tamen qui negant, Ghislerium obicem injecisse aliquem, ne conjunctio crearetur: nullum inquiunt est testimonium talis renitentiæ, silet Vita manuscripta coæva, silent reliqua documenta, immo ipse Segnius, cujus textum supra citavimus, dicitur ex fama hæc adjecisse: Vita manuscripta deperdita est, documenta coæva, coram non habemus. Verumtamen quantum capere possum ex allato Segnii textu, non videtur hic scriptor ex rumore aliquo dubio loqui, sed ex certa, quam ex documentis haurire potuit, scientia.
§ V. Varia privilegia obtinet Congregatio canonicorum; multiplicantur cœnobia; Beatus miraculis inopiam suorum levat.
[Obtinet Congregatio canonicorum] Rebus Congregationis S. Salvatoris per B. Nicolaum Albergati recte constitutis, Martinus papa V hactenus facta auctoritate sua confirmat bulla data Mantuæ XII kal. januarii seu die XIX decembris 1419, quæ vulgo Mare Magnum Ordinis nuncupatur. Enarrat Pontifex imprimis satis prolixe, quæ ad illum usque diem gesta fuerant, omniaque et singula approbat [Bullar. Can. reg. pag. 82.] . Nos, inquit, canonicorum et fratrum S. Salvatoris, quos in caritatis conclusimus visceribus, in hac parte supplicationibus inclinati, litteras prædictas ac in ipsis contenta (illis dumtaxat, in quibus eamdem domum de Sylva Lacus comprehendere judicantur, exceptis) et alia quæcumque inde secuta, rata habentes et grata illa auctoritate præfata, ex certa scientia confirmamus ac præsentis scripti patrocinio communimus, supplentes omnes defectus, si qui forsan intervenerint in eisdem. Statuentes ac etiam decernentes, quod ipsi omnes et singuli, qui de hujusmodi Statu et Religione fuerint, præsentes et futuri canonici sive fratres S. Salvatoris perpetuo nuncupenter. Idem nomen S. Salvatoris canonicis Ambrosianis dederat Gregorius XII litteris datis Arimini VIII kal. februariis 1415 [Ibid. pag. 79.] : ac insuper ordinaverat, quod ipsi de cætero Fratres Constantes S. Salvatoris in perpetuum nuncupentur, intitulentur et etiam appellentur. Ex Segnio docet nos Joan. Bapt. Melloni [Uomini Santi, tom. II, pag. 230, not.] . Dicti sunt Constantes Fratres ex constantia in Deum summa, quum fuerint extorres multo tempore, et ex constantia contra Eremitas, quorum injurias et verbera toleraverunt patientissime; et a constantia erga Pontificem, quum esset schisma, et tamdiu vagi fuerint, sedem ab eo aliquam sperantes.
[48] [exemptionem ab jurisdictione ordinaria;] Tandem litteras apostolicas claudit Martinus papa solita formula exemptionis. Ut canonici, ait, sive fratres S. Salvatoris, ab exteris erepti laqueis, et a jugo redditi cujusvis suppressionis illæsi, eo liberius quo quietius pacis famulentur auctori, ipsos et eorum Ordinem et personas, necnon monasteria, prioratus, domus, conventus, loca, res, bona cum prædictis membris, juribus et pertinentiis, præsentia et futura aut omnibus jurisdictione, dominio et potestate patriarcharum, archiepiscoporum, episcoporum, patriarchalium, cathedralium et metropolitanorum et aliorum ecclesiarum capitulorum et aliorum judicum ordinariorum ipsorumque officialium quorumlibet, auctoritate apostolica prædicta tenore præsentium perpetuo prorsus et omnino eximimus, absolvimus et totaliter liberamus: ac sub B. Petri et sedis apostolicæ protectione suscipimus atque nostra, sedi præfatæ ea volentes immediate subjacere. Permanserunt porro canonici regulares sub regimine et obedientia Francisci Ghislerii usque ad ejus obitum, nempe ad mensem maji 1429 [Trombelli, Memorie, pag. 48.] . Ejus elogium texuit Trombellius [Ibid. pag. 194.] , dicitque, illum fuisse semper moribus castigatissimis et fidelem rerum administrum: cujus præcipue voluntate contigit, ut monasteriis suis jam dilabentibus, fulcrum fortissimum subjecit, canonicos regulares S. Ambrosii, qui congregationem regularem ad nostra tempora servant, ornant et propagant.
[49] [acquirit omnem substantiam S. Maria ad Renum,] Vi litterarum apostolicarum, quarum fragmentum allegavimus supra num. 45, mortuo Francisco laudato, ad manus B. Stephani et sociorum ejus devolvebatur tota substantia monasteriorum S. Mariæ et S. Salvatoris Bononiensis. Sed magistratus seu, ut tunc dicebatur, commune Bononiense devolutionibus minime acquieverunt, sed bona utriusque monasterii sibi vindicarunt, pari jure devolutionis. Erat scilicet prior S. Mariæ de Reno primarius capellanus civitatis [Trombelli, Memorie, pag. 48.] et dicta ecclesia S. Mariæ Camera, ut loquitur instrumentum anni 1268 [Ibid. pag. 390.] , spiritualis communis et populi Bononiensis, et præcipuum ejusdem membrum. Hinc exstincto Ghislerio, adeoque deleto, ut Bononienses existimabant, toto monasterio, omnia bona tum S. Mariæ tum S. Salvatoris Bononiensis ad fiscum civicum redibant: itaque canonicis Ambrosianis, ad quos secundum litteras apostolicas pertinebant utrumque monasterium et bona, incerta erant domicilia, incertæ possessiones, et denuo novæ sedes erant quærendæ. Sed quoniam ad principem sæcularem spectare non poterant spolia ecclesiarum, non ita longo post tempore Bononienses, melius edocti, res Ecclesiæ permiserunt. Interea substantia Renanorum jam ex parte divendita erat: ex supellectili liturgica jam ad valorem duorum millium librarum Bononiensium dispersum erat; et quam futuris temporibus numeratam pecuniam collegerat Ghislerius, illa alienis manibus rapta, numquam nisi parce et post diuturnas lites, restituta fuit. Ut tamen detrimentum utcumque resarciretur, statuit Martinus papa, ut bona, quæ in allatis litteris sexcentorum florenorum auri æstimabantur, ad quadringintos florenos reducerentur, ac proin minor esset taxatio solvenda [Ibid. pag. 49.] .
[50] [monasterium S. Donati de Scopeto,] Prosperior dein fortuna obtigit canonicis nostri regularibus, quando obtinuerunt locum S. Donati de Scopeto, unde nomen vulgare Scopetinorum apud quosdam illis obvenit. Neque id mirum: non raro nomen suum vulgare obtinent a loco ubi sunt siti in aliqua urbe celebriori. Sic PP. Prædicatores in Gallia vocabantur passim Jacobini, quia præcipuum eorum Parisiis domicilium ad S. Jacobum Apostolum erat. Ita quoque Florentia, præcipua post Romam in Italia civitas, nomen Scopetinorum canonicis regularibus indidit. Scopetum nomen est sat commune variis villis in Etruria, ut videre est in lexicis topographicis v. g. Emmanuelis Repetti, et deducitur ab ericibus, quibus plerumque Scopæ componuntur [Joan. Lamius, Ecclesiæ Florentinæ Monumenta, tom. II, pag. 1300.] . Centum fere passibus Florentia extra portam Romanam distat. Varia a sæculo XI loci fortuna. Initio erat juris patronatus gentis Philastriæ Florentinæ: dein sæc. XIV idem jus ad monachos et monasterium S. Salvatoris Septimi, Ordinis Cisterciensis. Verum instante Guidone Antonio, duce Urbinate et Florentinæ militiæ principe, B. Stephanus aliquot socios Florentiam traduxit, obtenta Ecclesia S. Donati Scopeti tunc vacantis et a dominio abbatis et conventus Septimi exemptæ [Ibid. pag. 1301.] . Historiam istiusmodi donationis optime exponitur litteris apostolicis Martini papæ V datis Florentiæ V kal. julii (XXVII junii) 1420, quas damus ex Bullario Canonicorum Regularium [Bullar. Can. Reg. pag. 93.] : Martinus episcopus, servus servorum Dei, dilectis universis canonicis regularibus, fratribus S. Salvatoris nuncupatis S. Augustini, ubilibet constitutis, salutem et apostolicam benedictionem. Sacræ religionis, sub qua de voluntate sedulum exhibetis Domino famulatum, promeretur honestas, ut vos apostolicis favoribus et gratiis prosequamur. Dudum siquidem ad vestræ supplicationis instantiam, certis per vos tum expressis, animum nostrum ad hoc moventibus, causis per alias nostras litteras parochialem ecclesiam S. Donati de Scopeto prope Florentiam, quæ monasterio de Septimo Cisterciensis Ordinis Florentinæ diœcesis, immediate subjecta tunc exsistebat, et per monachos ejusdem monasterii, ad solum nutum abbatis existentis pro tempore amovendos, antea regi et gubernari consueverat; quæ sicut acceperamus, diu vacaverat et tunc vacabat: si causæ hujusmodi verificarentur et ad id dicti abbatis accederet assensus, ac alias sub certis modo et forma a subjectione monasterii et Ordinis, necnon ab omni jurisdictione, dominio et potestate abbatis prædictorum eximi et totaliter separari, ipsamque ecclesiam cum omnibus juribus, jurisdictionibus et pertinentiis suis, vobis et Ordini vestro concedi et assignari; necnon in ecclesia ipsa dictum Cisterciensem Ordinem, ac illius habitum et observantiam, si qui in ea essent, extingui et supprimi, ac eamdem ecclesiam in prioratum conventualem dicti Ordinis vestri per priorem, per canonicos sive fratres ex eis, qui inibi essent pro tempore erigendum et archiepiscopo Florentino pro tempore existente seu ejus in spiritualibus vicario generali præsentandum, quoties prioratum ipsum vacare contingeret, juxta certos modos, formas, conditiones, limitationes tunc expressos, in spiritualibus et temporalibus perpetuo regendum et gubernandum, erigi, necnon qui in prioratu hujusmodi postquam erectus foret, pro tempore degerent, quod ipsi et prioratus idem cum omnibus suis jurisdictionibus, pertinentiis, juribus et bonis mobilibus et immobilibus, quæ ad ipsum justis titulis pertinerent.
[51] [assentiente abbate Cisterciensi Septimiani.] Sed præter assensum abbatis Septimiani, requirebatur etiam consensus tum abbatis Generalis Cisterciensis tum monachorum Septimi, quod quidem in priori bulla omissum erat, atque hinc litteræ apostolicæ, prius datæ, subreptitiæ reputabantur. Ast in bulla, cujus fragmentum dedimus, hunc defectum supplet Pontifex. Nos, inquit, pro meritis hujusmodi honestatis intuitu, favoribus prosequi volentes, gratiose vestris in hac parte supplicationibus inclinati, volumus et ex certa scientia, apostolica vobis auctoritate concedimus, quod litteræ præfatæ ac processus habiti per easdem, ab illarum data et quæcumque inde secuta perinde valeant plenamque obtineant roboris firmitatem, ac si in eisdem cautum, quoad præmissa, etiam abbatis et conventus prædictorum accederet assensus antedictus… Necnon assensus abbatis et conventus hujusmodi ad exsecutionem præfatam, si accedere debuerat, solemniter accessisset. In allato supra textu, sermo fuit de Archiepiscopo Florentino. Scilicet Americus Corsinius anno 1511 episcopus factus, a Martino papa V die II maji 1420 archiepiscopalem dignitatem sedi suæ Florentinæ consecutus est [Ughelli, Ital. Sacr. tom. III, col. 166.] ; adeoque vix a bimestri hoc nomen adeptus fuerat. Quamvis porro monasterium S. Donati de Scopeto inter primaria Congregationis recensitum fuerit, utpote in quo B. Stephanus præcipuum instituti sui tyrocinium posuerit [Trombelli, Memorie, pag. 42.] , non tamen vix solido sæculo perstitit, destructum anno 1529 a militibus, qui Florentiam obsidebant [Muratori, Annali d'Italia, tom. X, pag. 208.] .
[52] [Ipse vero B. Stephanus] Ex variis litteris apostolicis, supra citatis, quando egimus de uniendis Ambrosianis cum Renanis, vidimus penes Ghislerium mansisse administrationem monasteriorum S. Mariæ et S. Salvatoris Bononiensis, quam retinuit usque ad obitum suum anno 1429. Nihilominus, inita societate utriusque Congregationis canonicorum, prior seu præpositus generalis unitæ Congregationis eligendus venit. Omnes quidem electores ad hunc magistratum optabant sibi Ghislerium tum propter ætatem tum propter ingentia erga Ordinem merita [Trombelli, Memorie, pag. 198.] . Sed honorem summum declinavit vir vere humilis, annorum gravitatem et multiplices infirmitates causatus. Proinde omnium suffragia in B. Stephanum confluxerunt. Anno 1419, ait Vita ms. [Melloni, Uomini Santi, tom. II, pag. 251.] , die XXIII maji primum generale capitulum in conventu Ambrosiano prope Eugubium congregatum fuit. Exinde secundum Bullas pontificias sæpius laudatas, quæ annuum solum concedebant prioratum, qui dein in B. Stephano usque ad ejus obitum continuatus fuit. Præcipua ejus cura fuit in juvenibus, capessendæ religionis cupidis, bene informandis: ex bene enim instituto tyrocinio, prosperitas congregationis pendebat. Proin vix obtinuerat a Martino papa V monasterium S. Donati de Scopeto, quum illuc convenire voluit instituti sui candidatos.
[53] [electus fuit præpositus generalis] Ipse magnam temporis partem impendebat in exercendis ad omne virtutum religiosarum genus tyronibus; qua occasione refertur a scriptoribus prodigium quoddam, forsan non tam miraculo quam naturæ adscribendum. Inter tyrones erat juvenis debitæ obedientiæ deditissimus. Vespere quodam æstivo quum omnes coram B. Stephano de cælestibus sermones miscerent, juvenis iste pedem racemo sicco et putrido impingens, eum impatienter rejecit. Quod animadvertens B. Stephanus graviter illum coram adstantibus reprehendit, et jussit, ut deinceps recitata ter Salutatione Angelica racemum in terram figeret et bis diebus singulis irrigaret. Obedivit tyro accuratissime: et ecce! racemus radices misit, foliis se vestivit ac anno sequenti uvas dedit, et quamdiu stetit monasterium, id est usque ad mensem novembris anni 1529 fructus protulit, cruce signatos: tunc enim per milites, ut supra diximus, cœnobium terræ æquatum fuit. Segnius dicit, id accedisse, quando B. Stephanus quarta vice supremum excercebat in sua Congregatione magistratum, seu anno 1422 [Ibid. pag. 252.] .
[54] [et variis prodigiis illustratur maxime] Aliud etiam prodigium de Beato narratur. Anno 1426 in octavo, ut dicit Segnius, ejus generalatu, fratres monasterii S. Ambrosii Eugubii, in vigilia alicujus festi multum laboraverant in agro: ast hora refectionis fessis vix modicum panis et herbæ crudæ apponi poterat. Sed tantæ inopiæ nullatenus pertæsus vir beatus, fratres suos consolatus, jussit illis more solito mensæ accumbere: pulsatur ad januam monasterii et accurrenti janitori obvius fit juvenis pulcherrimus domum, januis clausis, ingressus. Canistrum, panibus candissimis ac inusitatæ formæ plenum janitori offert et in tanta quidem quantitate, ut alendis fratribus per dies plures sufficerent. Plenus gaudio et cupiens fratres famelicos quam primum saturare, donatoris nomine minime inquisito, accurrit ad B. Stephanum: sed ille jussit ex templo benefactorem adducere, ut vel sic donatoris nomen cognosceret. Festinat janitor ad portam, ast juvenis disparuerat. Fratres rei novitate perculsi et de collato beneficio læti, gratiis Deo actis, in jubilo cordis appositum panem manducaverunt: et in memoriam acceptæ gratiæ diu in monasterio servaverunt canistrum et panniculum quo operiebatur. De illo canistro portentoso scribit anonymus Vitæ ms. deperditæ [Ibid. pag. 256, not.] : Gausape autem et canistrum pluribus annis in eo conventu fuere servata usque ad tempora Ven. P. Francisci Caravigini, quem hæc sæpius haud siccis oculis mihi et consociis meis Ordinis initia referentem et se ea vidisse et pluries devotissime deosculatum fuisse, testantem audivi.
[55] [ad sublevandam fratrum inopiam,] Sparsa portenti fama, quæ etiam magnam fratrum inopiam significabat, crevit etiam hominum in canonicos veneratio et animus propensior. Præcipuus illorum fautor, Guido Antonius Feltriensis, dux Urbinas a Martino V obtinuit bullam, qua, ut augerentur eorum redditus, illis concedit duo monasteria. Bullam, quæ in Bullario canonicorum regularium non occurrit, quam Segnius nobis servavit, data est Romæ, die I junii 1428. Sicut, inquit papa Martinus, exhibita nobis nuper pro parte dilecti filii, nobilis viri, Guidantonii, comitis Montis Feltri petitio continebat, prioratus S. Ambrosii .., adeo redditibus, proventibus et facultatibus pro prioris et canonicorum, inibi Altissimo famulantium, sustentatione necessariis penitus caret; et nisi comes præfatus, ob singularem, quam ad eosdem priorem et canonicos gerit devotionem, eis de victu et vestitu aliisque vitæ necessariis provideret, prior et canonici prædicti pro petendis Christi fidelium eleemosynis ostiatim mendicare cogerentur et regulari observantiæ intendere non possent… Quare pro parte dicti comitis fuit nobis humiliter supplicatum ut aliquod subsidium Ambrosianis concederetur. Igitur Pontifex unit monasterio Eugubino ecclesias S. Donati de Pulpiano et S. Bartholomæi de Pretorio, quarum redditus annuus erat sexaginta florenorum auri [Ibid. pag. 256, not.] . Illo ipso tempore videtur exorta aliqua controversia, cujus indolem ignoramus, inter episcopum Eugubinum, qui tunc erat Franciscus Bilius [Sarti, Episc. Eugubini, pag. 245.] , et canonicos Ambrosianos: nam Segnius dicit [Melloni, Uomini Santi, tom. II, pag. 297] : Hæc exsecutio (bullæ allatæ) mandata fuit priori ecclesiæ majoris et non episcopo quia nos tunc eramus in lite cum eo.
[56] [quam nullo subsidio] Dum hæc agerentur, in vivis adhuc erat Franciscus Ghislerius, qui, ut diximus supra, solum anno 1429 diem suum obiit. Sed quoniam ad illum pertinebat omnis administratio spiritualis et temporalis utriusque monasterii Renani, nihil subsidii conferebat Ambrosianis. Id enim erat consilii, ut quam poterat seponere pecuniam, in monasterio S. Mariæ instaurando expenderet. Proinde ultra octo canonicos, qui sufficerent ad divinum officium celebrandum, alere recusabat [Melloni, Uomini Santi, tom. II, pag. 253.] . Tamen, ut docet antiqua scriptura, in dicto monasterio steterunt et vixerunt quandoque sexdecim, quandoque decem et octo, quandoque viginti et quandoque viginti quatuor et ultra [Ibid. loc. cit. not.] : Sed qui octonos superabant canonici, sumptibus B. Stephani et Ambrosianorum alendi erant; adeoque præter angustias domesticas in statione Eugubina, corradendæ erant fidelium eleemosynæ, ut fratres suos apud Ghislerium sustentarent. Etenim non pauci, allecti fama sanctimoniæ, qua Canonici nostri gaudebant, ad illorum cœnobia accurrebant, quos repellere nequaquam volebant. Recurrendum itaque, ubi ordinariæ eleemosynæ parciores erant, ad magnatum liberalitatem, quæ eis non defuit. Inter pios autem benefactores occurrit Galeottus Canetulus, legum doctor et ex præcipua nobilitate Bononiensi, qui canonicis nostris concessit ecclesias SS. Jacobi et Philippi ac S. Elisabethæ, quæ habebant redditum annuum quatuor florenorum Bononiensium sub onere unius libræ piperis, dandæ ecclesiæ cathedrali. De familia Canetula prolixius agemus infra in Actis B. Archangeli Canetuli proxima die dandis.
[57] [leniebat monasterium S. Mariæ ad Renum.] Vidimus supra, Ghislerium prioratum omnino liberum tota vita sua perpetuum retinuisse, atque in hoc totum fuisse, ut propriis monasteriis omnia bene starent. Ast ejus morte, qua utrumque monasterium S. Mariæ et S. Salvatoris intime cum monasterio Eugubino S. Ambrosii uniendum erat, cui rei maxime obstabat civitas Bononiensis, quæ suas volebat ædes S. Mariæ et S. Salvatoris cum omnibus bonis mobilibus ac immobilibus. Quam primum fieri potuit, elegerunt sibi priorem, Adeodatum Jacobi Martini Bononiensem, et paucis post mensibus quinque capitulares, qui solum capitulum constituebant; eumdem constituerunt syndicum et procuratorem communitatis suæ. B. Stephanus, quatenus prior generalis, electionem confirmavit. Sed ante omnia, ut liberam haberent possessionem utriusque monasterii, expediendierant tricis civitatis Bononiensis. Proinde recurrerunt ad pontificem Martinum, a quo duo præcipue petebant, imprimis, ut restitueretur illis ecclesia S. Salvatoris cum redditibus suis; deinde ut relaxaretur illis æs Romæ pendendum. Martinus Papa commisit inquisitionem facti priori ecclesiæ S. Bartholomæi, et quum comperisset, dictas preces veritate niti, utramque petitionem ratam habuit, et, ut dictum jam, reduxit æstimationem bonorum a florenis sexcentis ad quadringentos [Trombelli, Memorie, pag. 49.] . Quæ omnia firmata sunt bulla ejusdem pontificis, data die IX februarii, anni 1430 [Ibid. loc. cit.] .
[58] [Institutio confraternitatis S. Hieronymi.] Nec in sua solum congregatione canonicorum circumscribebat se B. Stephanus, sed externis quoque operam porrigebat. Anno 1420 erecta fuerat Bononiæ Sodalitas laica sub titulo S. Hieronymi, cui B. Albergatus, cardinalis et episcopus ejusdem urbis, statuta dedit. In iis præcipue commendantur custodia præceptorum Dei et Ecclesiæ, ac mutuam inter se servare caritatem: jejunium feriæ sextæ et sabbati, confessio menstrua, terna infra annum communio: dein singulis feriis sextis et sabbatis conveniebant sub vesperam ad domum sodalitatis, ac istic recitato Ps. “Miserere,” presbyter rector dicebat cum illis “Confiteor,” dein septem psalmos pœnitentiæ cum aliis precibus, quibus absolutis propria quisque repetebat, dicendo Ps. “De profundis.” Nocturno tempore conveniebant denuo ad Matutinum, quo recitato, luminibus exstinctis, unusquisque flagellabat se, et tandem sub novis precibus domum revertebatur. Isti sodalitati operam suam impendit noster B. Stephanus [Melloni, Uomini Santi, tom. III, pag. 174, not.] . Nam in Narratione de origine Confraternitatis laicæ S. Hieronymi, quam ex Mellonio allego, Joannes Vittori dicit: Monstravit B. Nicolaus Albergatus affectum suum erga dictam confraternitatem, quum dedit illi patrem spiritualem plenum gratiæ cœlestis, intelligentiæ et sanctitatis. Fuit ille B. Stephanus, canonicus regularis congregationis Renanæ, nuper unitæ per reformationem concordem Congregationi Eugubinæ: sub ejus directione confraternitas incrementum cepit in virtute, spiritu et merito [Ibid. tom. II, pag. 259, not.] .
§ VI. Beati supremus morbus; obitus locus, annus et dies; signa cultus: enumeratio monasteriorum.
[Bononiæ infirmatur B. Stephanus] Post obitum Ghislerii B. Stephanus longiores moras Bononiæ trahere cœpit. Sed ætate jam in senium inclinante, ardentius incubuit, ut a se formatam canonicorum regularium Congregationem optime constitutam post se relinqueret, ac imprimis monasterium Bononiense S. Salvatoris viris numero, scientia atque sanctitate insigne effecit. Tandem septuaginta octo annorum factus, in gravem febrim incidit, quam sibi mortiferam prævidit. Octobris, ait, die XX gravis febris ægritudine correptus, lecto decubuit; qua ingravescente septimo die, morti se appropinquare cognoscens, cœpit devotissimis orationibus insistere [Melloni, Uomini Santi, tom. II, pag. 260.] . Petrus Helyot, in Historia Ordinum Regularium et militarium [Histoire des Ordres Religieux et Militaires, tom. II, pag. 382.] , dicit, B. Stephanum obiisse die XXX octobris anno Domini 1432 post triduanam ægritudinem… Quod ad diem et annum spectat infra examinabimus. Sed septem octove diebus morbo supremo laborasse, docent omnes antiquiores, inter alios auctor Vitæ paulo supra citatus. Hæc porro de Beato nostro refert Ghinius in Sanctorum Canonicorum Natalibus ad diem XXVIII octobris: Tandem laboribus ac ætate gravatus, diem suum prædixit extremum. Quo adveniente, canonicos suos ad pacem, caritatem, concordiam, obedientiam, regularem observantiam, ergo sanctam sedem apostolicam fidem, cæterasque virtutes adhortatus, ac sacrosanctis Ecclesiæ sacramentis devotissime munitus, die veneris, hora fere nona, configuratis in similitudinem crucis manibus, oculis in cœlum intentis, animam in Salvatoris manus commendavit, ad cœlestiaque regna feliciter migravit, V kal. novembris, anno salutis 1428. Hæc quidem in initio hujus Commentarii jam recitavimus, sed quoniam præcipuæ circumstantiæ obitus narrantur, non ambigimus hæc denuo afferre.
[60] [sancte se ad mortem præparat,] B. Stephanus, patrem suum imitatus S. Augustinum, qui, ut legitur in ejus Vita, a S. Possidio conscripta [Migne, Patrol. tom. XXXII, col. 63.] , ultima qua defunctus est ægritudine, sibi jusserat psalmos davidicos, qui sunt paucissimi de pœnitentia, scribi, ipsosque quaterniones jacens in lecto contra parietem positos, diebus suæ infirmitatis intuebatur, et legebat et jugiter et ubertim flebat; voluit et ipse, psalmos, ut habet Vita ms. [Melloni, Uomini Santi, tom. II, pag. 261.] , quos de Pœnitentia dicunt et Passionem Domini secundum Joannem coram se recitari. Et tandem psalmum XXX, qui incipit, In te Domine speravi inchoavit, ut loquitur Vita ms. [Ibid. loc. cit. not.] quum Ps. XXX, decantare cœpisset, quum versiculum sextum (In manus tuas) perfecisset, substitit parumper. Postea signo crucis se muniens, junctis manibus et elevatis oculis, inter manus collacrymantium filiorum … innocentissimam animam suo Salvatori reddidit. Exteriorem hominem ad vivum depinxit auctor Vitæ ms. [Ibid. pag. 262, not.] : Erat Rev. P. Stephanus pulcher aspectu, læta facie et robusto corpore … cui inerat quædam desuper infusa spiritualis, affabilis, humana, jucunda et erudita facundia, ut quotquot eum audissent, in sui delectionem facile converteret: ut nullus umquam ad eum accesserit, qui mellifluis ejus verbis delectatus et incredibili quadam sermonis dulcedine captus et quasi divino repletus spiritu ab eo recesserit. Id, ut eadem Vita testatum facit, expertus est Guido Antonius, sæpius jam a nobis laudatus: Hic quum aspectum venerabilem, venustam et religiosam faciem R. P. Stephani … diligenter fuisset contemplatus, moresque gravissimos intueretur, … ad eumdem patrem comes conversus, jussit bono esse animo. Agebatur videlicet de obtinendo opera Guidonis comitis favore pontificum Gregorii XII et Martini V: ast de his satis egimus in decursu Commentarii.
[61] [quam obiit Bononiæ anno 1433,] Ex dictis liquet, scriptores inter se non convenire circa diem, mensem et annum, quo B. Stephanus obiit. Immo Leander Alberti, licet ipse Bononiensis, scribit, Beatum vitam clausisse in monasterio S. Donati de Scopeto. Sed manifestus est error; nam alios, quos novimus, omnes locum emortualem ponunt S. Salvatorem Bononiæ, quod cæterum monstrat ejus in dicta ecclesia sepultura. Quod ad mensem spectat, nulla occurrit difficultas, quoniam omnes assignant octobrem. Sic Vita ms. dicit: Sequenti vero feria quarta, quæ ejus mensis (octobris) die XXVIII, peracta hora sexta obiit anno 1433. Varii tamen scriptores alium annum assignant. Leander Alberti in Descriptione totius Italiæ [Descritione di tutta Italia. fol. 334.] , et qui eum secuti sunt Hieron. Bursellus [Muratori, Scriptt. tom. XXIII, col. 881.] etc. Sed quod mireris, etiam Joan. Baptista Segni, ubi scribit de Sanctis et Beatis Ordinis sui, annum 1444 signat, quamvis aliis in locis cum Vita ms. concors est in ponendo anno emortuali 1433. In quem annum conveniunt, (si Ghinium forsan excipias, vitio typothetæ) quæ leguntur in antiquis scripturis: nam in libro ms. De Generalibus Capitulis et prioribus generalibus, annus mortis ordinatur [Trombelli Memorie, pag. 201.] sub generalatu quinto decimo, qui, ut aliunde scimus, annuus erat, et Beato nostro continuatus, ab anno 1419, qua via devenimus ad annum 1433. Idem habet, ut notavimus, Vita ms: adeoque documentis omnium, quæ habemus, antiquissimis, nisi validum opponeretur testimonium, retinendum est, annum emortualem esse 1433.
[62] [die XXVIII octobris,] Ast gravior est dissensio inter scriptores circa diem octobris, qua Beatus noster obiit. Imprimis Trombellius citans fragmentum Vitæ ms. quam paulo supra allegavimus, dicit: feria QUINTA quæ fuit ejusdem mensis XXVIII; dum Mellonius idem fragmentum citans feria, inquit, QUARTA ejus mensis die XXVIII. Hinc necesse est, ut alteruter male exscripserit. Anno autem vulgari 1433 littera dominicalis erat D, quo feria quarta incidebat in XXVIII octobris. Et Trombellium excusat Mellonius, quasi errore oculorum quintam pro quarta scripserit, et extollendo ejus in scribendo accurationem, multiplici illum laude cumulat [Melloni Uomini Santi, tom. II, pag. 271, not.] . Jacobillus indicat diem emortualem XXX in die Veneris, hora nona, hora, ait, et dies in quo mortuus est Christus Dominus [Santi dell'Umbria, tom. II, pag. 366.] . Similiter Torellius in Annalibus sui Ordinis obitum Beati eidem diei XXX octobris illigat [Annali Agost. tom. VI, pag. 632.] . Sed illa sententiarum diversitas facile componi potest. Enimvero quotquot scripserunt de hora obitus conveniunt, hora sexta, nulla facta mentione de matutino aut vespertino tempore, illum accidisse, quia videlicet horologium Italicum istiusmodi distinctionem non admittit, utpote quod viginti quatuor horis continuatis cursum diei metiatur, atque ab occasu solis horam primam auspicatur. Hora itaque sexta in mediam fere noctem occurrit [Melloni, Uomini Santi, tom. II, pag. 271.] Obiit itaque B. Stephanus desinente die XXVIII octobris et incipiente XXIX. Quod spectat ad diem XXX et ille admitti potest, si depositionem intelligamus, videlicet diem quo corpus terræ mandatur. Ex his omnibus consequitur, B. Stephanum obiisse anno 1433, die XXVIII octobris.
[63] [et sepultus fuit in ecclesia S. Salvatoris:] Depositus porro fuit B. Stephanus in sepulcro priorum, separato a tumulis reliquorum: sed insuper a sepulturis aliorum priorum, si qui fuerint præter Ghislerium, ut deinceps nullo negotio inveniri posset. Ejus autem tumulus in veteri æde S. Salvatoris positus erat in sacello B. M. V. quod vulgo de Præsepio vocabatur [Melloni Uomini Santi, tom. II, pag. 373.] . Quum dein circa initium sæculi XVII canonici regulares meditabantur novam magnificentius construere ecclesiam, corpus Beati nostri in novam ædem translatum fuit, et quidem teste Masinio, quem citat Mellonius [Ibid. loc. cit.] , anno 1605; in quo anno assignando aliquem errorem irrepsisse existimo. Nam Salvator Muzzi in Annalibus Bononiensibus, italice anno 1844 editis [Annali Bolognesi, tom. VII, pog. 392 et 396.] , anno primum 1611 Joannem Magenta Barnabitam dedisse iconographiam novæ ædis et anno 1616 completam fuisse dicit. Universa ædificii moles canonicis constitit scuta romana octoginta quinque millia, quæ francis hodiernis quadringentis quinquaginta millibus æquivalent, quique propter depressionem hodiernæ monetæ ad decies centena millia francorum ascendunt. Porro in nova æde deposita fuere B. Stephani ossa sub altari majori, sed quia propter soli humiditatem situm induebant, translata fuere sub altare sacrarii, in quo SS. Missæ sacrificium celebratur, ubi hactenus, ait Mellonius [Uomini santi, tom. II, pag. 274.] , asservantur: quid vero deinceps in postrema vicissitudine acciderit, dicendo non sum.
[64] [signa cultus Beato impensi.] Jam supra in capite hujus Commentarii num. 4, de cultu qualicumque B. Stephano exhibito locuti sumus: sed nunc particulatim de variis sanctitatis signis agendum est. Ambrosius Landucci, eremita Augustinianus, dicit sub anno 1433: B. Stephanum Cionium suorum laborum præmium habuisse Bononiæ, ubi conditur ejus venerabile corpus, miraculis illustre. Et infra: Æterna canonicorum regularium … jecit fundamenta, cujus firmitudinem fundatoris felix exitus, illustribus decoratus miraculis, et celsitas religionis satis aperte cunctis declarat [Ilicet. Sylva, pag. 25 et 102.] . Torellius in Annalibus [Annal. Agost. tom. VI, pag. 632.] , Cursum, inquit, felicem vitæ sanctæ in monasterio S. Salvatoris Bononiensis complevit … et ut scribunt Segnius et Mozzagrugnus, ejus meritis Deus operatus est miracula, quæ conjuncta cum vitæ sanctimonia titulum Beati illi contulerunt tum a nostris tum ab externis. Enimvero Beati titulo ornarunt Stephanum nostrum, qui de illo scripserunt, ut mox ostendemus. Propterea quoque ejus imagines aureola aut radiis insignes sunt. Testatur id Chrysostomus Trombellius [Memorie, pag. 203.] : Imaginem, ait, Beati, ubicumque mihi occurrerit, semper vidi splendore aliquo, etiam radiis circumfusam. Sic exhibetur in sacristia S. Petri ad Vincula Romæ, in ecclesia nostra S. Salvatoris Nicosiæ … et ut taceam multiplicia alia loca, in sacello majori celebris et antiquæ cathedralis Senensis inter alios Sanctos et Beatos Senenses. Atque hoc non dico solum de imaginibus pictis, sed de ære incisis, quarum duæ ad millia dispersæ fuerunt. Una quidem est formæ minoris cum radiis altera grandior cum copioso splendore: posterior incisa fuit Romæ anno 1635 superiorum permissu, ac sub illa legitur inscriptio: “B. Stephanus Agazarius Senensis, vetustissimæ canonicorum regularium Congregationis propagator, qui obiit Bononiæ 1433.”
[65] [tum Romæ tum alibi.] Sed alia sunt et gravissima cultus documenta. Nempe quotquot de Stephano nostro scripserunt, illum summis extollunt laudibus. Sic S. Antoninus, Beato coævus, Historiar. part. II, tit. 15, cap. 23, § 2, agens de inchoata reformatione Ordinum regularium, dicit: Quidam alii religiosi Ordinis Eremitarum, segregantes se ab ipso Ordine, ut restrictius viverent, sumpserunt statum et habitum canonicorum regularium Regulæ B. Augustini, addentes certas constitutiones, approbatas a Gregorio XII, et exemptati ab eo a diœcesanis exsistunt. Initium autem habuerunt circa annos Domini 1410 sub quodam venerabili viro, Stephano nomine Senensi. Leander Alberti in Descriptione totius Italiæ [Descrittione di tutta Ital. fol. 334.] : Inter Beatos, ait, annumerantur infrascripti: et primo B. Stephanus instaurator religionis S. Salvatoris de Scopeto, qui ascendit ad cœlum in monasterio S. Donati de Scopeto juxta Florentiam anno 1444. Jam supra notavimus, Leandrum errasse in loco et anno mortis. In Annalibus Bononiensibus Burselli sub anno 1444 legitur [Muratori, Scriptt. tom. XXIII, cel. 881.] : Claruit Beatus Stephanus Bononiensis, instaurator Religionis canonicorum S. Salvatoris. Card. Paleottus, archiepiscopus Bononiensis in libro, qui Archiepiscopale Bononiense dicitur, in Catalogo Sanctorum et Beatorum, scribit: 1444 Beatus Stephanus instaurator Religionis Canonicorum S. Salvatoris [pag. 575.] . In Diario Senensi anni 1722 sub die XXVIII octobris, post SS. Simonem et Judam Apostolos, legitur: Beati Stephani Agazzari Senensis, propagatoris canonicorum regularium S. Salvatoris Raymundus Capisucchi, magister sacri palatii ac dein cardinalis in Vita B. Joannis Chigii: Beatus, ait, Stephanus Cionius Senensis, singularis vir prudentiæ, auctor fuit Congregationis canonicorum regularium S. Salvatoris. Tandem Academia Senensis, quæ Intronatorum dicitur, in Fastis suis sub die XXVIII octobris post longum Stephani nostri elogium: A Bononiensibus, ait, sacrum Beati Stephani cadaver eximio cultu ad hæc usque tempora cohonestatur in templo S. Salvatoris.
[66] [Enumerantur monasteria congregationis] Congregatio S. Salvatoris Bononiæ germinavit primum in Ilicetana Sylva, succrevit quando monasterium S. Ambrosii Eugubini accepit, fructus uberrimos dedit postquam unita Canonicis Renanis per magnam Italiæ partem ramos extendit. Quoniam vero hæc incrementa B. Stephano debentur, operæ pretium est hic coronidis loco apponere quæ sunt monasteria sub congregatione S. Salvatoris constituta, saltem prout illa Gabriel Pennottus, canonicus regularis anno 1645 [Canonicor. regul. Gener. Historia, pag. 480.] enumeravit. 1° Monasterium S. Donati de Scopeto, de quo egimus. 2° S. Secundi prope Eugubium, quod jam fuerat canonicorum regularium Reformationis S. Ubaldi, sed tunc incolis destitutum concessum fuit a Calisto papa III congregationi S. Salvatoris anno 1455. 3° Ecclesia S. Joannis Apostoli Ravennæ, abbatia olim Ordinis S. Benedicti, a Pio II anno 1459 unita Congregationi S. Salvatoris. 4° S. Danielis prope Aponum, Patavio sex milliaribus meridiem versus distans, ante cœnobium abbatiale Ordinis S. Benedicti, quod canonicis S. Salvatoris dedit idem Pius II anno 1460. 5° S. Mariæ Insularum in agro Vicentino, prius parochia ruralis, sed populorum visitatione frequens, quam Paulus II anno 1465 canonicis regularibus dedit. 6° S. Mariæ Majoris Tarvisii, celebris ob miracula, quæ ex parvo sacello in ædem amplissimam excrevit, quam canonicis regularibus administrandam commisit Pius II 1462.
[67] [canonicorum regularium,] 7° S. Michaelis loci Candiani, quindecim milliaribus Patavio orientem versus distans: concessit canonicis Nicolaus V anno 1449. 8° S. Mariæ Angelorum apud Perusium, prius monialium S. Claræ, quibus amotis, suffecti sunt canonici regulares, probante Paulo II anno 1468. 9° S. Antonii Venetiarum, ante unita monasterio S. Salvatoris in prioratum conventualem erecta fuit a Sixto IV anno 1475. 10° S. Mariæ de Gratiis in pago Furnonio in agro Foroliviensi, sed diœcesis Bononiensis, quam concessit Sixtus IV anno 1475. 11° S. Mariæ de Vado Ferrariæ, quæ deserta a suis canonicis, data fuit Congregationi S. Salvatoris. 12° S. Joannis Baptistæ apud Castrum S. Archangeli in agro Ariminensi, prius prioratus canonicorum Lateranensium, quæ ab hisce derelicta, cessit, Sixto IV probante, anno 1478, canonicis S. Salvatoris. 13° S. Paterniani civitatis Fani, quæ a Clemente papa II dedicata fertur, instante civitate, congregationi S. Salvatoris a Sixto IV anno 1482 concessa fuit. 14° S. Agathæ civitatis Urbini, prius virginum canonicarum, dein ab eodem Sixto IV anno 1481 ad canonicos translata fuit. 15° S. Petri ad Vincula de Urbe, Congregationi S. Salvatoris anno 1489 unita ab Inocentio VIII, qui etiam monasterio dedit ecclesiam S. Agnetis, via Nomentana. 16° S. Joannis Evangelistæ juxta Brixiam, quam Joannes Dominici, ultimus præpositus, quum nullum haberet canonici instituti asseclam, congregationi, probante Innocentio VIII, anno 1485 resignavit. 17° S. Sebastiani Mantuæ, antea xenodochium, donata ab eodem Innocentio anno 1488. 18° Eodem anno laudatus Innocentius dedit ecclesiam S. Mariæ Gratiarum Cortonæ. 19° S. Petri prope Callium in Umbria, olim monialium, Sixtus IV anno 1483 in prioratum canonicorum erexit. 20° S. Euphemiæ, Placentiæ, a canonicis sæcularibus ad regulares ab Innocentio VIII anno 1491 translata est. 21° S. Maria Magdalena, prope Castrum Mirandulam circa annum 1495.
[68] [quæ B. Stephano debentur.] 22° S. Marci, Regii Lepidi, a congregatione S. Marci Mantuæ ad congregationem S. Salvatoris ab eodem Innocentio anno 1497 traducta est. 23° S. Joannis Baptistæ Urbis Veteris, quæ canonicis destituta, per Alexandrum VI anno 1498 ad S. Salvatorem devenit. 24° S. Hieronymi, Mutinæ, antea secularis, anno 1498 regularis facta est. 25° S. Augustini, in agro Pisano, post multas et diuturnas controversias, a Julio II anno 1504 Congregationi S. Salvatoris unita fuit [Pennottus. pag. 300.] . 26° S. Mariæ de Gualdo, in diœcesi Beneventana, a Julio II anno 1507 a Benedictinis ad canonicos regulares traducta. 27° S. Laurentii in agro Verano, una ex patriarchalibus Urbis, quam idem Julius anno 1511 canonicis regularibus dedit. 28° S. Mariæ extra portam civitatis Lucensis, ab eodem Julio anno 1512 concessa. 29° S. Agnellii Neapoli, anno 1517 a Leone X data. 30° S. Antonii de Vienna, Patavii a Pio IV anno 1563 in prioratum conventualem erecta. 31° S. Celsi, Mediolani, olim Ordinis S. Benedicti, Paulus III anno 1518 concessit. 32° S. Mariæ de Capellis, Neapoli, olim Ordinis S. Benedicti, quam idem Paulus anno 1549 transtulit. 33° S. Sophiæ, Beneventi, ibidem Ordinis S. Benedicti concessa a Clemente VIII anno 1595. 34° Sancti Spiritus, in oppido Censi, diœcesis Ferrariensis, in abbatiam erecta a Paulo V anno 1609.
DE B. ANTONIO RUBEO, CONF. NON PONT. EX ORDINE FRATRUM MINORUM SULMONE IN PRISTINO REGNO NEAPOLITANO
ANTE INITIUM SÆCULI XVI.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Antonius Rubeus, conf. non pont. ex Ordine FF. Minorum, Sulmone in Italia (B.)
AUCTORE V. D. B.
§ Unicus. Patria B. Antonii et conventus S. Nicolai. B. Philippus Aquilanus. Tempus mortis B. Antonii. Sepulcrum et cultus.
Sulmo in Pelignis, nunc in Aprutio Citeriori, Regni Neapolitani provincia, quod Ovidii patria fuit, [In Sulmonensi S. Nicolai conventu, quem paulo ante virtutem suarum odore repleverat B. Philippus Aquilanus,] etiam scholaribus est nota. Sedet super viam, qua Neapoli itur Aquilam et Teaten *, a prima civitate distans milliaria 69, a secunda 26, a tertia 26. Ejus antiquitatem et laudes nolim prosequi; quæ quippe dabunt Ferdinandus Ughellus [Italia sacra, tom. I, col. 1358 et seqq. edit. Coleti.] , Laurentius Justinianus [Dizionario geografico-ragionato del Regno di Napoli, tom. IX, pag. 64 et seqq.] , Franciscus Saccus [Dizionario geografico-istorico del Regno di Napoli, tom. III, pag. 427 et seqq.] et Cajetanus Moronius [Dizionario di erudizione, tom. LXXI, pag. 35 et seqq.] . Hoc unum monebo incolas esse octies circiter mille, et in civitate præter templum cathedrale octo exsistere ædes parochiales, et tres conventus viriles cum duobus parthenonibus monialium; quæ scripsimus, priusquam ferali lege hæc pietatis perfugia clausa et deleta fuerint. Extra civitatem anno 1443 ædificatus est conventus FF. Minorum sub titulo S. Nicolai; quem conventum mox virtutibus suis illustravit B. Philippus Aquilanus, acerrimus vitiorum insectator et meliorum charismatum diligentissimus æmulator, diu magister novitiorum et guardianus præclarus, et continuo a morte, quam die 4 maji anni 1456 obiit, miraculis illustris [Gonzaga, De origine seraphicæ religionis, pag. 413, et Waddingus, Annales Minorum ad an. 1443, num. 14.] . Sed hujus vide Vitam ad diem natalem ejus, 5 maji [Acta SS. tom. I Maji, pag. 548 et seqq.] .
[2] [vitam religiosam professus est B. Antonius Rubeus, mortuus, non anno 1530,] Quandonam illic vestem religiosam induerit B. Antonius Rubeus nonnihil ambiguum mihi fuit, quoniam non conveniunt testimonia quando e vivis excesserit. Marcus Ulyssiponensis [Chronicum Minorum, part. III, lib. IX, cap. 47.] , qui omnium primus ejus meminisse videtur, et quem Arturus a Monasterio [Martyrologium Franciscanum, ad. 15 oct.] , Fortunatus Hueberus [Menologium Franciscanum, ad 15 oct.] et Benedictus Mazzara seu Petrus Antonius Venetus [Leggendario Francescano, tom. X, pag. 358, edit. Antonii Veneti.] proxime sequuntur, narrat ad annum 1530 eum fuisse provinciæ S. Bernardini alumnum; virum insignem humilitate ac religione; novitiorum magistri officio summa diligentia multum tempus functum; orationi instanter vacasse et S. Franciscum maximo ejus solatio sæpius ad eum accessisse; paulo ante mortem surrexisse e lecto et humi prostratum Deumque orantem exspirasse. Adeoque Mazzara, immo potius Petrus Antonius Venetus [Loc. cit.] et secundum eum anonymus quidam [Hagiologium italicum, tom. II, pag. 261.] , qui Catalogum Sanctorum Italiæ Ferrarii auctum anno 1773 edidit, tradiderunt eum obiisse anno 1530: quod autem Hueberus annum 1550 habet, sphalma typographicum est.
[3] [sed ante exordia sæculi XVI.] Verum mortuus sit oportet ante exordia sæculi XVI. Nomen enim ejus legitur in Serie et numero provinciarum et locorum regularis observantiæ, collectis a F. Minore Observante Italo et a vicario generali Observantum capitulo generali Romano anno 1506 oblatis [Ap. Waddingum, Annales Minorum, ad an. 1506, num. 10, tom. XV, pag. 317.] . De qua scriptione hæc ad finem monet auctor [Ibid. pag. 341.] : Inserui catalogis conventuum nomina et memoriam brevem Fratrum, pietate et vitæ sanctimonia illustrium, qui in conventibus hujus familiæ requiescunt. Adeoque, recensens conventus provinciæ S. Bernardini, num. 18, hæc tradit [Ibid. pag. 333.] : S. Nicolai apud Sulmonam; ubi Philippus de Aquila, Ambrosius olim in sæculo, archipresbyter Aquilanus, necnon Antonius Sulmonensis, vir profundæ humilitatis, qui parum ante mortem e lecto prosilivit, et in terra genuflexus spiritum exhalavit. Necesse est itaque ut anno 1506 jam pridem vita functus esset B. Antonius et ut Marcus Ulyssiponensis, cui aperte hæc præfulserunt verba, ad annum circiter 1530 imprudenti conjectura retulerit, quæ sine temporis indicio repererat.
[4] [Mortuus est die 28 octobris, atque ejus corpus sub altari semel et iterum ita compositum ut populi venerationi pateat.] Certum itaque sit Dei servum non circa annum 1530, sed ante iniens sæculum XVI ad meliorem abivisse vitam; quamvis fieri non possit ut accuratius designetur tempus, nisi quod post B. Philippum Aquilanum obiit quocum verisimiliter aliquandiu vixerit. De die meliora habemus. Arturus, Mazzara et Hueberus, diem emortualem non assecuti, commemorarant B. Antonium Sulmonensem ad diem 15 octobris; sed Petrus Antonius Venetus, qui tertiam Mazzaræ editionem curavit, a Sulmonensibus memorias accepit, quibus didicit sanctissimi viri natalem diem esse 28 octobris. Hæc quoque, quibus ejus cultus manifestus fit, tradere potuit: B. Antonii Sulmonensis corpus honorifice repositum est sub altari, anteposita fenestella et clathris ferreis in medio ut lipsanotheca videri possit ab antica altaris parte, et duobus angelis, ad fenestellæ latera pictis, tenentibus clypeum, cui hæc inscripta erant verba: B. P. F. ANTONIO RVBEO SVLMONENSI ORDINIS MINORVM OBSERVANTIÆ REGVLARIS. Atque hoc corpus ad hanc usque diem cum veneratione per ducentos circiter annos (nunc plus trecentos sexaginta) conservatum est. Quum autem ecclesia circa annum 1680 [Cfr Acta SS. tom. I Maji, pag. 548.] renovata est, repositum fuit ordinatione episcopi sub altari in capella S. Francisci eadem forma, qua usque ad illud tempus sub altero altari servatum fuerat cum demortuorum præsulum tolerantia. Quum itaque multo pluribus quam centum annis ante 1634 publicæ venerationi expositæ fuerint B. Antonii exuviæ, non dubitavit Hagiologii Italici auctor sancto viro locum dare in suo opere; quo tamen nullum severius aut diligentius est in observatione Urbani papæ VIII decretorum. Brevis autem ab eo edita Vita synopsis est encomii, quod Mazzaræ Legendario inseruit Petrus Antonius Venetus; quod encomium optime scriptum est, nisi quod pro recentiori gentis ingenio verbosius sit. Præplacet hagiologi brevitas.
[Annotata]
* Chieti
BREVIS VITA B. ANTONII RUBEI ORDINIS FF. MINORUM
desumpta ex Hagiologio Italico.
Antonius Rubeus, conf. non pont. ex Ordine FF. Minorum, Sulmone in Italia (B.)
[Vita severa humilisque, magisterium novitiorum præclarum et sancta mors B. Antonii.] Sulmonæ a ex nobili familia de Rubeis b ortus est B. Antonius; qui, relictis sæculi pompis, in sua juventute habitum sumpsit seraphici instituti inter Fratres Minores, quos Observantes vocant, miro tunc disciplinæ fervore florentes. Virtutes omnes, sed præcipue humilitatem, studiose coluit; cumque in perfectum evasisset religiosi hominis exemplar, institutus fuit tyronum magister c; quod munus per annos multos egregie exercens, juvenes suæ curæ commissos in regulæ observantia et in virtutum cultu optime instruxit. Quidquid autem temporis a suo officio supererat, id omne in assidua contemplatione insumebat; in qua sæpius S. Franciscum sibi apparentem vidit ejusque colloquio frui meruit. Austeritate demum vitæ et laboribus consumptus, in gravem incidit morbum; cumque jam se extremo momento proximum agnosceret, e lectulo infirmis quamvis viribus surgens, in genua procubuit d, seque Deo ferventer commendans animam tradidit die 28 octobris, anno 1530 e. Cujus corpus sub altari collocatum fuit cum hac inscriptione: B. P. F. Antonio Rvbeo Svlmonensi Ordinis Minorvm Observantiæ regvlaris f.
ANNOTATA.
a Sulmo genuina est nominis forma; sed omnia fere nomina locorum, desinentia in o, assumpserunt finalitatem na. Sic Narbo facta est Narbona, Tarraco Tarracona, etc.
b Quod gente de Rubeis ortus est, constatex epitaphio. Nobilissimam et antiquissimam hanc domum vocat Petrus Antonius Venetus, eamque suo tempore (scribebat circa annum 1730) Sulmone esse extinctam tradit.
c Ante ibidem magister novitiorum fuerat B. Philippus Aquilanus, ipse institutus a Savino de Campellis, sanctissimo viro. Facile fieri potuit ut B. Philippus (ut in ejus Vita [Acta SS. tom. I Maji, pag. 550.] legitur) cum fœnore instillavit optimam disciplinam, quam a magistro suo acceperat.
d Idem fecisse legitur B. Philippus [Ibid. pag. cit.] .
e Mortuus est B. Antonius ante initia sæculi XVI.
f De his vide Commentarium prævium, num. 4.
APPENDIX
DE ABRAMIO, EPISCOPO EPHESINO
SÆCULO VI.
DISQUISITIO CRITICA.
Abraamus, episcopus Ephesinus, monasterii Abraamitarum fundator (S.)
AUCTORE H. M.
§ I. Abramii in kalendariis annuntiatio. Monasteria S. Abramii et Abramitarum.
Hanc sibi ab initio legem præstituerunt Bollandiani, [Hujus disquisitionis indicata ratione,] ut nemini locum in suo opere concederent, cujus cultus inter catholicos legitime aliquando receptus certis monumentis non probaretur. Quam quidem et nos, ut par est, secuti, de beato viro, Abrahamo aut Abramio, episcopo Ephesino, agere noluimus, ubi, pro ætatis qua vixit ratione, de ipso fuisset dicendum. Quamquam enim sat probabilis videbatur conjectura quam, attente inspectis et perpensis kalendariorum annuntiationibus, eramus assecuti, non ea evidentia erat ornata, quæ dubium omne solveret. Attamen, quum ex illustratis illis fastorum Græcorum locis, quibus Abramium laudari arbitramur, Cpolis christianæ notitia non parum augeatur, atque insuper monumentum quoddam præclarum Græcæ pietatis hucusque nimis neglectum pleniore luce collustrari possit, visum est non inter prætermissos, sed ad finem Commentariorum hujus diei, appendicis instar, disquisitionem nostram de Abramio reponere eique, perinde ac in sanctorum Vita facere solemus, ea subjicere documenta in quibus beati viri gesta partim enarrari suspicamur.
[2] [refertur annuntiatio Abramii et Abramitarum in sacris fastis,] Porro notandum est ea omnia quæ in hoc Commentario examinabimus, ad sanctos, quorum cultus certus est, persona autem et gesta ignota, aut certe ad beatos viros, quibus ecclesiasticos honores, pro Græcorum more, aliquando delatos fuisse omnino assumi potest. Atque ita fit ut ab instituto nostro non aberremus. Sufficiet autem ut antiqua Cpolitanæ urbis kalendaria denuo reperiantur, ad nostras conjecturas aut stabiliendas aut evertendas. Sed cum attente certa ab incertis separare nobis in animo sit, facili negotio tunc emendabuntur aut supplebuntur eæ notitiæ, quas nunc lectori proponimus. Via enim sternitur veritati melius agnoscendæ, quum perspicue implicitæ cujusdam quæstionis partes enucleantur. Incipiamus igitur ab his fastis, qui totius nostræ disceptationis causæ sunt. Ad diem 28 octobris, sequentia legimus in Kalendario Ostromirano: Memoria venerabilis Abramii et sociorum ejus, confessorum sanctorum LXXIII [Kopitar, Glagolita Clozianus, pag. LXIII; Acta SS. tom. XI Octobris, pag. 262.] . Hæc autem referenda putamus tum ad monachos illos Abramitas, quorum cultum ex Cedreni libris sibi notum probavit Baronius, quum fortissimorum athletarum certamina in Martyrologio romano laudavit, tum etiam ad monasterii Abramitarum fundatorem, Abramium, episcopum Ephesinum, de quo mox disputaturi sumus.
[3] [quorum quidem cultus ex Theophanis continuatore probatur,] Antequam vero quæstionem ingrediamur, in iis quæ decessores nostri brevius justo dixerunt [Acta SS. tom. II Julii, pag. 659.] liceat duo emendare. Illud primum quod, quum Baronius, ad cultum Abramitarum stabiliendum, auctoritate tantum Cedreni usus esset, nihil aliud egerunt, allegatis scriptoris Byzantini verbis, nisi notarunt verbatim consonare continuatorem Constantini Porphyrogeniti, nec monuerunt Cedreno hunc auctorem præivisse librique materiam subministrasse. Quem enim ipsi Constantini, nos autem Theophanis continuatorem dicimus, norunt omnes, operam moderante Constantino, sæculo decimo scripsisse. Res nonnihil interest ad probandum martyrum cultum, cujus testis oculatus fuit auctor ille anonymus: quod quidem de Cedreno asserere non ausim. Non potuerunt ante annum 842, quo Theophilus imperator iconomachus mortuus est, publice coli Abramitæ, sacrarum imaginum defensores. Sæculo post, quando jussu Constantini Porphyrogeniti, Theophanis Chronographiæ quatuor additi sunt libri, nondum defecerat cultus, ut ex verbis illis constat: Horum sacra corpora, diu multumque in solo temere jactata ac projecta, nec sepulturæ honorem consecuta, integra illæsaque servata sunt, donec tandem fidelibus agnita atque elata, honore eorum qui pro Christo passi sunt proprio donata sunt [Theoph. Contin. lib. III, num. 11, pag. 63, ed. P.] . Hinc kalendarii Ostromirani prototypon, quo ecclesia Cpolitana sæculi decimi nobis repræsentatur, Abramitas non omisit. Verisimilius paulatim desiit cultus, ita ut Cedrenus sub finem sæculi XI minime de eo testari, sed potius anonymum auctorem exscripsisse censendus sit [Vid. infra, num. 9 et 18.] .
[4] [monasterium autem a monasterio S. Abramii diversum fuit;] Alter nobis castigandus error in hoc continetur quod monasterium S. Abramii τοῦ ἐν ἁγίοις Ἀβραμίου, idem esse ac monasterium Abramitarum τῶν Ἀβραμιτῶν arbitratus est Joannes Pinius. Quod quam falsum sit demonstrant Joannes Moschus, Constantini Porphyrogenili liber de cærimoniis, Byzantinus anonymus, qui sæculo XIII de antiquitatibus Cpolitanis scripsit, et Georgius Codinus, sæculi XV scriptor, a quibus invicem collatis discimus in urbe Abramitarum monasterium, extra mœnia autem civitatis, prope portam auream, S. Abramii asceterium exstitisse, prius ab Abramio quodam post annum 500, posterius a Constantino conditum fuisse. Loca unde hæc omnia deducimus recitabo, remisso loco ex libro Constantini ad finem hujus paragraphi: Per idem tempus, abbas Abramius, qui postmodum factus est episcopus Ephesi, et nuper monasterium construxit Constantinopoli dictum Abramitarum [Joannes Moschus, Pratum Spirituale, cap. 97.] . Non facile est annum determinare ad quem istud per idem tempus referatur. Etenim Joannes Moschus hic enarrat quæ circa annum 600 audivit ab abbate Joanne Rutilo, qui ipse dicta Stephani Moabitæ tradit [Cfr Fabricius, Bibl. Græca, ed. Harles, tom. X, pag. 124 et 125.] . Quis divinare potest quot anni post historiam a Stephano enarratam effluxerint? Ponamus vel sexaginta annos: vix ultra hoc spatium hæc memoria ascenderit. Circa annum forsan 520 in urbe regia surrexisset monasterium Abramitarum, quod certe, etiamsi nihil de origine monasterii S. Abramii sciretur, obstaret quominus alterum cum altero confunderemus. Jam enim anno 518 libello monachorum ad synodum Cpolitanam subscribebat Antonius, ἀρχιμανδρίτης τῆς μονῆς τοῦ ἐν ἁγίοις Ἀβραμίου [Labbe, tom. V, col. 174.] . Viro autem adhuc in vivis aut non pridem defuncto ultima hæc nequaquam conveniunt. Indicant sanctum notissimum, quales tunc temporis Cpoli fuerunt tantum sanctus Hebræorum patriarcha, et Abramius asceta, Mariæ avunculus, quem cum Ephremio, vitæ auctore, in antiquissimo Neapolitano kalendario ad diem 22 decembris commemorari putamus, quamquam aliter sentit Martinovius. Contra appellatio Abramitarum significat potius discipulos sive alumnos viri alicujus præclari, nondum cultu publico aucti, perinde ac a Studio patricio Studitæ nomen suum traxerunt.
[5] [quod ex fatis prioris ædificii,] Ut continuo absolvantur quæ ad monasterium illud spectant, cætera testimonia apud Byzantinos obvia, ordinem temporum sequendo nunc proferam. Dubium est quod apud Theophanem legimus de imaginibus Nicetæ patriarchæ jussu, anno 759, ἐν τῷ Ἀβραμιαίῳ deletis aut abrasis [Theophanis Chronographia, pag. 373, ed. P.] . Utri enim ædificio, vel potius num omnino alterutri ædificio, de quo agimus, tribuendum sit hoc nomen, quo domus hospitalis signari videtur [Cfr Nicephorus Chumnus, ap. Boissonade, Anecdota, tom. II, pag. 146.] , definire non audemus. Quocumque modo id explicetur, circa hæc tempora Abramitas ab impiis imperatoribus, monachorum æque ac imaginum acerrimis osoribus, vexatos eorumque domum dirutam fuisse suspicamur ex loco quodam synaxarii S. Annæ Euphemiani, de qua ad sequentem diem agemus. Ibi enim traditur locum quemdam ruinis obsitum, nunc Abramitarum monasterium dictum, τόπον ἐρείπιον, τὸν νῦν ἡ μονὴ τῶν Ἀβραμιτῶν λεγόμενον a patriarcha Tarasio dono oblatum fuisse ut domus sat ampla exstrueretur, qua confluentes ad sanctam thaumaturgam homines contineri valerent. Anno autem 787, in concilio Nicæno secundo, subscribit Symeon ἡγούμενος τῶν Αβραμιτῶν [Labbe, tom. VII, col. 153.] . Sequenti sæculo, imperatori Theophilo strenue resistunt monachi Abramitæ, suæque virtutis præmium reportant palmam martyrii. Ex urbe ejectis, injustaque nece sublatis sanctissimis incolis, ipsum crederem monasterium dirutum, aut certe profanis usibus deditum, quod quidem Theophilo imperatori moris fuit. Cum enim, ait anonymus auctor ejus Vitæ, sanxisset ne monachis in urbes liber esset ingressus, et ut velut mundi piacula omnino arcerentur, ac ne ruri quidem tuto videri sinerentur, effecit ut eorum monasteria ac loca solitudini dedita in sepulchra communia et sæcularium hospitia palam mutarentur [Theoph. Contin. lib. III, num. 10, pag. 62 et 63, ed. P.] . Inde etiam factum puto, ut deinceps apud auctores et in vulgi sermone monasterium S. Abramii et illud quod possederant Abramitæ non amplius distinguerentur, ut ex sequenti paragrapho apparebit.
[6] [cum alterius historia collatis ostenditur.] Monasterii S. Abramii primam mentionem in concilio Cpolitano sub Menna invenimus, in quo recitatus est libellus monachorum, anno 518 scriptus, quem numero quarto protulimus. Ipsius autem concilii anno 536 habiti, Actis pluries subscripsit Alexander archimandrita monasterii ejusdem [Labbe, tom. V, pag. 34, 63, 108 et 134.] . Conditum autem a Constantino fuisse tradit anonymus auctor, qui de antiquitatibus Cpolitanis quatuor libris egit. Postquam enim templa et monasteria urbis recensuit, ad ea quæ extra urbem sita erant, progrediens, hæc habet: Monasterium Ἀχειροποίητος (seu cui nomen Imago non manu facta) a Constantino magno exstructum fuit, ut Abramium monachum istic collocaret, unde dictum est Abramii [Ap. Bandurium, Imp. orient. tom. I, part. III, pag. 56.] . Primam hujus asserti partem exscripsit Georgius Codinus [De ædificiis, pag. 55, ed. P.] , omissa mentione Abramii, quam perperam hic ab anonymo factam arbitror, quod monasterium Abramitarum ab Abramio monacho ædificatum ab illo S. Abramii non discreverit. Quod quidem eo facilius accidit, quod dirutæ jam fuerint Abramitarum ædes, et nomen ad monachos S. Abramii vicinitate appellationis transierit. Hanc mihi suspicionem injiciunt loca quædam Leonis diaconi, scriptoris sæculi X, et ejus qui Constantini Porphyrogeniti librum de Cærimoniis auxit. Prior enim refert Nicephorum Phocam, a littore Asiæ profectum ad monasterium Abramitarum, quod et Ἀχειροποίητον vocant, appulisse [Leo diaconus, ed. Hase, pag. 47, ap. Migne, tom. CXVII, col. 729.] . Posterior autem evidentissime demonstrat hic fieri sermonem de monasterio illo S. Abramii extra urbem sito. Describit enim Nicephorum transeuntem per suburbanum pomœrium, indeque per viam stratam in monasterium Abramitarum dictum Ἀχειροποίητον intrantem, hora autem tertia equo ad portam auream civitatis pergentem [De cærimon. lib. I, cap. 96, pag. 438, 499 et 501, ed. Bonn.] . Memoria igitur ædificii ab Abramio constructi adhæsit illis ædibus quas condiderat Constantinus magnus. Hactenus de utroque monasterio vera, ni fallor, aut saltem verisimilia tradidimus. Quæ sequentur hujus generis sunt, ut potius quæ fieri potuerint, quam quæ certo facta sint, opinando indicemus.
§ II. Varii Abramii a Græcis agniti. Abramius Ephesinus idem ac Abramius judæus.
[Abramitarum fundatoris memoria servata est in kalendariis,] Quemadmodum Studitæ fundatoris sui Studii quotannis memoriam agebant ad diem 20 junii, ut discimus ex codice Praxapostoli, in bibliotheca Naniorum reposito [Græci codd. apud Nanios, Bononiæ 1784, cod. CLXX, pag. 381.] , ita et credere est Abramitas sui etiam Abramii nomen in suis fastis descripsisse. Poterant enim de illo eadem prædicare quæ de Studio patricio Studitæ; Μνήμη τοῦ ἐν μακαρίᾳ μνήμῃ γεγονότος [Στουδίου τοῦ πατρικίου] τοῦ συστησαμένου τὴν μονὴν [τῶν Στουδίου]. Adjiciendum etiam fuisset elogium a Joanne Moscho relatum: Ὁ καλὸς καὶ πρᾶος ποιμήν bonus ac mitis pastor. Inde autem, quum arcto nexu conjungatur honos viris de ecclesia benemeritis exhibitus ecclesiastico cultui proprie dicto, ad quem a priore sensim, ni obstent, prout jam pridem in Ecclesia Latina, leges expressæ, devenitur, ad alias haud dubio ecclesias aut monasteria transierit beati viri in sacris memoria. Sed si hoc unquam factum est, forsan hujus cultus, licet non ubique recepti, in aliquot saltem codicibus latere vestigia, suspicari pronum est. Quod quidem animo recogitans, omnia quæ in Græcorum hucusque editis kalendariis, de Abramiorum quorumcumque cultu dicuntur, accurate et (nisi inveniendi cupiditate nimium decipior) non frustra contuli. Hac de re certius feretur sententia, recensitis prius omnibus Abramiis, qui apud Græcos coluntur.
[8] [quod collatis omnium Abramiorum annuntiationibus] Præter veterem illum patriarcham Abramium seu potius Abraam, ut generatim effertur ejus nomen, qui 9 octobris in kalendariis Neapolitano, Ostromirano, Cryptoferratensi et in Menæis tum excusis tum manuscriptis, et dominica ante Nativitatem Christi fere ubique commemoratur, celebrant Græci nomen Abramii, episcopi Arbelensis, ad diem 4 februarii, et Abramii, episcopi Carrensis, ad 14 ejusdem mensis. Atqui quæ ad illos pertinent facile secerni possunt. Propius autem ad rem nostram faciunt annuntiationes, quibus Abramii ascetæ aut martyres laudantur. Abramium quidem anachoretam, 16 martii colunt Latini, 22 autem decembris vetera kalendaria Neapolitanum et Cryptoferratense, nunc die 29 octobris, ut mox inter prætermissos notabitur, Græci omnes et Slavi commemorant. Præterea Abramium ascetam ad diem 1 octobris Synaxario Sirmundiano, Eclogadio Cryptoferratensi, ac Menæorum Mediolanensium et Mazarinæorum fastis inscriptum invenimus. Abramii martyris nomen legitur in Eclogadio sæpius allato etiam ad 1 octobris, in duobus autem codicibus græcis apud Nevostrujev, quem ex Martinovit tantum verbis novimus [Ad dies 28 et 31 octobris.] , et ad 28 ejusdem mensis in kalendario Ostromirano, quod huic disquisitioni ortum dedit. Tandem 26 martii in Sirmundi codicis excerptis hæc legimus: Μνήμη τοῦ ὁσίου Ἀβραάμ τοῦ εἰς τὸ λάτρος, quæ quum diligentiam Martinovii effugissent latinaque verba, obscura omnino scriptura invenisset, ita ut Abraam in latro aut Abraam m latro perinde legeres, non recte in Anno Græco-Slavico indicata sunt. Singularia præterimus, ut Abramium monachum 25 octobris in Ephemeridibus Papebrochianis, eumdem 29 septembris, errore unius mensis, in fastis Saxogothanis.
[9] [ad dies 1 et 28 octobris factum fuisse conamur evincere.] Quamnam igitur ex his annuntiationibus Abramitarum fundatori assignabimus? Existimo ad ipsum pertinere illam diei 1 octobris memoriam, quam Abramio anachoretæ Hellespontino, jam 29 octobris aut 22 decembris laudato, tribuere non possum, quamvis id senserint decessores nostri [Acta SS. tom. I Octobris, pag. 2.] . Plus dicam: audax enim conjectura in re tam obscura culpa non est, sed potius veritatis investigatio. Aliquo modo ipsius propriam esse tum hujus diei annuntiationem in Ostromirano codice: Memoria venerabilis Abramii et sociorum ejus LXXIII sanctorum confessorum seu martyrum, quum etiam Abramii martyris in cæteris kalendariis mentionem. Puto enim prius conjuncta fuisse nomina patris, non martyris, et filiorum, qui pro Christo passi sunt, prout ea legimus in veteri illo kalendario slavico, quod ecclesiæ cujusdam Cpolitanæ fastos sæculo X repræsentat. Postea deleta tanti viri memoria, ob erasas aut ad profana deputatas Abramitarum ædes, Abramii martyris et Abramii ascetæ seorsim laudem in aliquot kalendariis fuisse servatam, quum tamen Abramius martyr non fuisset nec ab Abramio asceta esset distinguendus. Objiciet aliquis omnino fieri potuisse, ut Abramius quidam Abramitarum hegumenus tunc temporis fuerit. Assentior profecto, melius tamen res videntur componi, admissa quam protulimus conjectura. Quod si, erutis demum novis kalendariis, quæstio aliter solvenda est, inutilem tamen operam non præstiterimus, multa ejusdem generis documenta simul conferendo et pro viribus illustrando. Hic autem monebo nihil suppetere quod explicet verba Sirmundiani Synaxarii ad diem 26 martii. Τὸ λάτρος vox est, ut puto, lexicis et antiquitatum indagatoribus ignota, quippe cujus similis semel extra locum allatum obvia, nimirum apud Georgium Pachymerem ubi de æde S. Pauli in Latro, at secunda declinatione [De Andronico Palæologo, lib. II, cap. 6, pag. 82, ed. P. Cfr Cangius, Cpolis christiana, lib. IV, pag. 114, ed. P.] .
[10] [Abramius Ephesinus ille est judæus cujus historiam habet Combefisius.] Sed non hic opinando standum putamus. Percurrendo enim variorum Abramiorum vitas, in illum incidi hujus nominis Judæum, qui stupendo quodam prodigio ad fidem christianam conversus, presbyter factus est oratoriumque ad Tetrastylum construxit, magna prius vi pecuniæ ad ornandam ecclesiam S. Sophiæ impensa, prout fuse enarrat anonymus quidam auctor apud Combefisium [Auctarium, pars posterior, col. 711 et seqq.] . Quem cum tam egregia virtute præditum fuisse intelligerem, non poteram, nisi negata prorsus monumento ipsi fide, non mirari virum hunc Græcorum fastis ignotum manere. Erravit sane Cangius cum dixit de hoc Abramio die 29 octobris apud Græcos fieri sermonem, attamen nobiscum censuit tanto viro cultus ecclesiastici honores aliquando tributos fuisse [Cpolis christiana, lib. III, pag. 117, ed. P. Cfr additamenta ad hunc locum.] . Ætatem vero ex adjunctis scrutatus inveni tempore Justiniani verisimilius vixisse Abramium illum ac suspicatus sum unum eumdemque esse Abramium, Ephesinum postea archiepiscopum, qui Cpoli Abramitarum ædes, Hierosolymis vero Byzantiorum monasterium condidit, et Judæum illum qui eodem ferme tempore tam generose sua bona divino cultui mancipavit. Quam profecto opinionem si debitis probationibus munire potuissem, Abramio suus dandus erat locus inter sanctos. Verum, probationis defectu, extra sanctorum ordinem de eo disputare placuit. Posito igitur utrumque Abramium unum esse virum, pergemus in excutiendis quæ de judæi ad fidem conversione enarrantur, rati ea omnia ad monasterii Abramitarum fundatorem etiam pertinere.
§ III. Abramii Judæi historia. Quo ex fonte deducitur et qua fide narratur.
[Abramius judæus, in Theodorum christianum beneficus, ad christum convertitur,] Imperante Heraclio, Cpoli vivebat Theodorus quidam mercator ditissimus, qui cum in instruenda navi ad orientales plagas profectura, rem suam universam profudisset, bonorum suorum propter vehementem tempestatem facta jactura, in extremam inopiam delapsus est atque ad summam desperationem redactus. Tunc modo mundo nuntium remittere, monasticam vitam amplecti, modo amicorum domos circumcursare, opem ad novam parandam profectionem petere. Nullum in re desperata adjutorem invenit, donec amici prudentioris quam ditioris consilio, Abramium Judæum adiit, qui tandem, Theodori precibus victus hominisque firmissima fide permotus, quinquaginta libras auri christiano commodavit. Nam, quod mirum est, a Theodoro datus et ab Abramio in sponsorem acceptus est Christus, coram cujus ærea imagine, in Tetrastylo posita, de mutuo paciscentes steterunt. Proficiscitur Theodorus, variis mercibus onerata navi, prospere rem agit, patriam repetit, at non longe ab urbe bona primum ob ingruentem procellam in mare invitus projicit, atque ipsa navi vix fluctibus erepta revertitur. Cpolim ergo redux, infelicior et magis quam antea destitutus, iterum a Judæo recreatur, juvatur, atque ad novum iter instruitur atque incitatur. Tum profecto spe sua frustratus non est: felicissimum illi cessit iter. Quare motus Abramius, Christo nomen dedit, presbyter factus est atque oratorio suis opibus constructo addictus. Paucis hic habes totius narrationis summam, causamque appellationis τοῦ Ἀντιφωνητοῦ, seu sponsoris, quæ imagini Christi facta est.
[12] [ut narratur in concione habita Cpoli initio quadragesimæ,] Verumenim qua fide traduntur hæc omnia, quibus nimis multa miscentur prodigia, ut in narratione post hanc Disquisitionem edenda legere est? Utique verisimile est ex vulgi sermonibus et ex monachorum memoria, non ex scriptis documentis haustam fuisse totam narrationem. Nam aliqua saltem apud Byzantinos superfuisset horum gestorum recordatio, si reapse tam publice gesta essent omnia et tantopere ab imperatore ipso et a patriarcha Cpolitano celebrata Abramii conversio. Exspectandæ ergo hic sunt maculæ omnes, quæ tradita a vulgo, et ore vel a doctis viris transmissa, solent fœdare, ut sunt temporum perturbatio ac prodigiorum coacervatio. At nisi pateat scriptoris fraus, non temere spernenda quæ scripsit. Videamus ergo quasnam habeat hoc documentum ætatis notas, et quonam fine compositum fuerit. In primis ab initio apparet illud esse orationem die qua miraculorum Domini memoria recolebatur dictam, quod significare videtur dominicam primam quadragesimæ τῆς ὀρθοδοξίας nomine insignitam, aut forsan secundam cui appellatio eadem antiquitus obtigisse suspicor. Similis enim argumenti oratio apud Lanbecium [Comment. lib. VIII, col. 740, ed. Kollar.] , iisdem fere incipiens verbis: Δεσποτικῶν καὶ παραδόξων θαυμάτων ἀνάμνησιν, hunc præ se fert titulum: Κυριακῇ β᾽. Τῆς ὀρθοδοξίας β᾽. Unde puto Restitutionem imaginum duabus olim consequentibus dominicis commemoratam fuisse, et una aut altera orationem, de qua agimus, coram populo recitatam fuisse [Cfr annot. b. post § I.] .
[13] [in templo S. Sophiæ, diu quidem post eventum,] Quod si quis, translatione Combefisii in errorem actus, opponeret hæc verba, quæ potius narrationem sapiant quam orationem: Unius itaque e multis illis maximisque miraculis, ad eorum qui lecturi sunt utilitatem … hic loci contexturus sum narrationem, ad græca recurrat velim: Διήγησιν ποιήσομαι θαυμάτων, πρός ὠφέλειαν ἐντυγχανόντων, ubi vox ἐντυγχάνοντες, pro recentiorum more, potius legentes quam præsentes significat [Cfr Stephanus, ed. ult. sub hac voce, col. 1186.] . Sed non tantum qualis sit oratio, et quando pronuntiata fuerit diligenter perscrutando invenimus, sed et ecclesiam in qua sit habita. Sub finem enim, postquam narravit orator argentum, e plumbo et stanno divinitus factum, ornando sanctuario et amboni ecclesiæ Sophiæ dicatum fuisse, addit: Quemadmodum videtis et conspicuum est usque adhuc. Quibus in verbis videor mihi videre pium hujus narrationis auctorem manu adytum demonstrantem, laminis argenteis undequaque instructum. Verum, ut locum concionis hic proditur, sic denuntiatur etiam error temporum initio orationis admissus. Heraclio enim imperante feruntur contigisse hæc miracula: at res componi non potest cum certa quam habemus notitia de ecclesia divinæ Sapientiæ. Tempore Justiniani perfectus est ille splendidissimus sanctuarii ornatus, quem Abramii et Theodori expensis factum fuisse, modo horum virorum ætas non ad oratoris byzantini asserta determinetur, libentissime admittimus.
[14] [nempe circa initium sæculi decimi.] Errat igitur auctor in assignando tempore, quod indicio est eum sat diu post Abramium et templi Cpolitani restitutionem a Justiniano vixisse. Atque idem deducimus ex ipsa occasione qua recitata fuit hæc oratio: solemnitatem enim τῆς ὀρθοδοξίας seu festum Restitutionis imaginum novimus, Theodora pro filio suo Michaele imperium tenente, anno 842 institutam fuisse [Theoph. Contin. lib. IV, num. 6, pag. 96, ed. P.; Triodion, pag. 144, ed. 1839; Combefis, Auct. pars post. col. 716 et seqq.; Baronius, ad an. 842.] . En jam terminum ponimus quo definiatur ætas hujus narrationis. Quum autem nihil in ea dicatur, quod in tempora iconomachorum insaniæ vicina eadat, atque ad horum hæreticorum historiam nihil referatur, sæculo decimo ineunte narrationem conscriptam fuisse putem. Recentiorem ætatem excogitare fas non est, siquidem in codice sæculi decimi reperiatur. Hæc enim legimus in Catalogo codicum manuscriptorum bibliothecæ regiæ Bavariæ: Codex CXLI. Membranaceus, membrana veteri atramento flavescenti, titulis et initialibus rubris, charactere majusculo, eleganti et antiquo … columna duplici. Sæculo X possessus a Maria Palæologa, etc. [Hardt, Catalogus etc. Monachii 1806, tom. II, pag. 110 et 119, cfr pag. 114.] . Quæ sane sæculum decimum demonstrant. Solemne erat oratoribus sacris die, qua Restitutio imaginum celebrabatur, aliquid de imaginum cultu disserere, ut videre est in homiliis Macarii Philadelphii [Bibl. Coislin. pag 181, num. 4.] , Germani II patriarchæ Cpolitani [Ap. Gretserum, Opera, tom. II, pag. 437 et seqq. Ed. Ratisbonensis 1734.] , Theophanis, Tauromeniani archiepiscopi [Ibid. pag. 456 et seq.] , aut de miraculis per imagines factis, ut liquet ex narratione anonymi cujusdam apud Combefisium [Auct. pars post. pag. 716 et seqq.; Cfr Lambecius, Comm. lib. VIII, col. 739 et seqq. ed. Kollar.] .
[15] [Abramius argentum ornando templo tradit, circa 537;] Ut sane nimis inclementer censoriam notam inureret qui ne ullam veri quidem particulam in hac oratione contineri opinaretur, ita et remissius ageret qui omnia promiscue acciperet. Prædicatoribus enim semper potestas fuit, facilius quæ ore vulgi tradita sunt admittendi eaque suis concionibus miscendi. Medio igitur tutiores ibimus: castigatis quæ historiæ adversantur, summam narrationis ut veram agnoscemus. Jam ergo locus est ut gesta beati viri breviter contrahamus, omnia componendo quæ ad ipsum pertinere opinamur, omissa tamen conversionis historia, quæ in annotatis breviter illustrabitur. Postquam Christo nomen dedit, factus est presbyter ejusque oratorii, quod ad Tetrastylum erexerat, curam egit. Hæc contigerunt circa annum 537, nam hoc tempore facta est divinæ Sophiæ templi dedicatio [Cpolis christiana, lib. II, pag. 9, ed. P.] , ad cujus sanctuarium adornandum argenti magnum pondus contulit. Porro, sin minus ante dedicationem, saltem non longo tempore post jam perfectum fuisse illud opus, testis est Procopius Gazæus, rhetor chistianus, qui in hunc modum scripsit: Jam vero quam pretiosam suppellectilem ex auro, argento et gemmis huic ædi donaverit Justinianus imperator commemorare non valeo: permitto lectoribus ex uno conjecturam facere. Locus templi sacer cuivis, præterquam sacerdotibus, inaccessus, θυσιαστήριον vocant, argenti pondo habet quadraginta millia. Porro notandum est Procopium sub Justino, anno 520, clarum, eorum quæ hic narrat testem esse coævum. Si igitur Abramius adjumento fuit ut magna urbis regiæ ecclesia decoraretur, sequitur eum a Judaismo recessisse circa annum 537.
[16] [Cpoli monasterium Abramitarum condit, in quo postea cultum habuit;] Postea Cpoli condidit monasterium Abramitarum, quorum egregiam in tuendo imaginum cultu virtutem quum valde suspicio, non possum non ad ipsum Abramium, erga Christi imaginem tanti debili reum oculos convertere, memoriamque in filiorum animis vivacem admirari. Etenim apud illos monachos verisimilius dies 1 octobris quotannis Abramio sacra fuit. Quum autem sub Theophilo Abramitæ pro sacrarum imaginum defensione vitam posuissent, cultu et ipsi ecclesiastico ornati, simul cum fundatore suo ad diem 28 octobris fastis ecclesiarum aliquot inscripti sunt. Festum autem Abramio proprium, destructo monasterio, paulatim evanuit ex libris liturgicis, ita ut tandem Abramius, falso ut martyr prædicatus, et ab Abramio asceta discretus, per mensem octobrem quasi vagaretur, ad 1, ad 28, et ad 31 in kalendariis commemoratus. Quod si quis nostræ conjecturæ obesse credit, omissionem tituli archiepiscopi aut episcopi, recordetur exemplum S. Joannis Chozebitæ, episcopi Cæsariensis, de quo in præsenti volumine agitur. Ibi enim, ut et in Abramio factum est, episcopatum prorsus prætermiserunt plerique Græcorum libri, sanctumque monachum dumtaxat laudarunt. Eodem modo diutius Cpoli permansit memoria Abramii monachi, famæque episcopatus supervixit.
[17] [prope Hierosolymas aliud asceterium exstruit,] Verum redeamus ad ea, quæ de beato viro a Joanne Moscho tradita aliunde nullo pacto illustrari magnopere dolemus. Condito suo monasterio, in Palæstinam profectus est Abramius, ubi prope Hierosolymas novas ædes, quæ Byzantiorum appellationem sortitæ sunt, exstruxit. Dum huic operi incumbebat, ab artificibus accepit hominem adesse inter operarios mire omnino agentem; cum nemine eum colloqui, perpetuumque servare jejunium ajebant. Retulerunt de illo, ait Moschus, et de conversatione ejus sancto abbati Abramio τῷ ἐν ἁγίοις ἀββᾷ Ἀβραμίῳ. Tunc divinus ille Abramius ὁ θεῖος Ἀβράμιος accersivit operarium in cellam suam, et interrogavit eum. Narravit iste se cum suo fratre in cœnobio Theodosii vixisse, atque a monasterio abiisse, ut fratrem suum vitæ religiosæ pertæsum, et turpibus voluptatibus inhiantem, comitaretur. Quod quidem fecisset non ut peccatorum fratris particeps fieret, sed ut eum tandem orationis et jejunii virtute ad meliorem frugem retraheret. Ideoque se nunc cum misero illo apostata quotidie laborare, severe tamen servata lege jejunii et silentii monastici. His auditis magnus Abramius ὁ μέγας Ἀβράμιος dixit fratri: Et Dominus tibi donavit animam fratris tui. Quam quidem prædictionem rei eventus statim comprobavit, ut videre est apud Joannem Moschum, cujus ideo quædam verba retulimus ut appareat quanta sanctitatis fama insigniretur Abramius, dignus omnino qui publice coleretur.
[18] [et tandem cum laude episcopatum Ephesinum regit.] De Abramio episcopo Ephesino nihil omnino nobis inter legendum occurrit, et licet longo tædiique pleno labore illius temporis libros pervolverimus, qui nobis in promptu sunt, ne minimum quidem vestigium invenimus præter ea quæ jam notissima erant. Quoniam ergo sat longo temporis spatio post annum 537, Abramius ad episcopatum Ephesinum electus est, Michaeli Lequien, qui eum ante Rufinum, sæculo VI exeunte ex epistola S. Gregorii ponendum, trigesimo quinto loco inter episcopos Ephesinos collocavit, necesse est assentiri. Abramii episcopatus, verisimilius nec diu duravit, nec rerum gestarum pondere aut difficultate satis enituit, ut ejus memoria scriptores Græcos non fugeret. Quæcumque de ipso scimus, veteris cujusdam monachi, qui inter fabulandum, exempla virtutum quæ junior aut contemplatus est aut fando audivit, ad fratrum animos confirmandos refert, sermonibus continentur. Pauca hæc tamen præstantissimam sancto episcopo laudem tribuunt: fuit pastor optimus et mitis, καλὸς καὶ πρᾶος ποιμὴν. Nec Fabricius, neque Harles alicujus libri aut homiliæ ab Abramio scriptæ meminit. In bibliothecæ tamen regiæ Parisiensis veteri catalogo homiliam in præsentationem Domini nostri in templo invenimus notatam numeris 1174 et 1190 [Catalogue des Mss. Paris 1740, tom. II, pag. 231 et 245.] . Hujus autem orationis initium refertur in Catalogo bibliothecæ Taurinensis, codice 148; titulum et prima verba inde hic exscribimus. Ἀβραμίου ἐπισκόπου Ἐφέσου λόγος εἰς τὴν ὑπαπαντὴν τοῦ Σωτῆρος καὶ εἰς τὴν Θεοτόκον καὶ εἰς Συμεῶνα. Ἐπειδὴ ἔλεγξις τῆς συμπληρώσεως τοῦ τρίτου ψαλμοῦ αἱ λέγουσαι κ. τ. λ. [Codicum manuscriptorum bibl. Taurinensis, Taurini 1749, pag. 239.] .
HISTORIA CONVERSIONIS ABRAMII JUDÆI
ex auctario novo combefisii
Abraamus, episcopus Ephesinus, monasterii Abraamitarum fundator (S.)
a
EX AUCTARIO COMBEFISII.
§ I. Oratoris proœmium. Tetrastyli ædificatio. Theodori mercatoris iter, naufragium et anxietas.
[Miram quamdam vim in animos habet recordatio prodigiorum per Christi imaginem factorum.] Miraculorum Domini memoria hodie recolitur b, ideoque oportet ut benevola concio, congruum magnitudini dicendorum præstet auditum. Siquidem enim Regum scita ac placita in medium prolata ac promulgata, quadam omnes necessitate, ad attentam cordatamque auditionem, ut ita custodiantur ac observentur, trahunt: quanto magis, ubi superni Regis insignia miracula contemplanda proponuntur, alacri omnes animo debeamus concurrere ad spectaculum, ac ingentem inde voluptatem percipere? Illa quidem, quippe temporalia, commodum aliquod afferunt sæculari vitæ; hæc, divinitate plena, animæ ipsi non parum utilitatis præbent. Porro miraculorum narrationem ac spectaculum dico, non utique miraculorum, quæ perscripta sint sacris Evangeliis, nec vero quæ Dominus ipse Christus Deus homo verbum, cum adhuc in carne in mundo versaretur, operatus sit; sed quæ annis multis a gloriosa ejus in cælum Ascensione, majori gloria fuerint consummata: miraculorum, inquam, non quæ per divinos apostolos, aut inclytos martyres, aliosve sanctos ullos electos, sint patrata; sed quæ per Deivirilem Christi imaginem, mirabiliter fuerint edita: denique miraculorum, quibus nedum viri fideles ac Ecclesiæ alumni, adstruxerint fidem, sed et ipsi hostes miranda novitate testimonium tulerint. Sane quidem admirationem habet, ac incredibile videtur, Deum in carne cum hominibus conversari, ac divina virtute præclara illa miracula edere; at certe longe mirabilius, ac incredibilius per Deivirilem ejus figuram, hæcce patrari prodigia. Quemadmodum enim plena res miraculo est, ut qui credidissent in eum, in Deum, inquam, hominem verbum, majora, quam ipse, opera facerent; uti promissio [Joan. XIV, 12.], ac longe amplius rerum ipsa experientia ostendit: sic omnino majus ad stuporem, ut per suam ipse depictam imaginem c, præstantiora ac potiora prodigia operetur, quam quæ sit operatus per carnalem terrenæ conversationis dispensationem. Rem vero nunc oratio declarabit.
[2] [Religionis christianæ per orbem triumphus, converso tandem Constantino, confirmatur,] Post gloriosum enim Domini in cælos per nubem ascensum, ac Paracleti Spiritus in terram ignis figura descensum, emissis apostolis in universam terram, ac per eos salutari pietatis sermone ubique disseminato, universus dæmonum error e terra profligatus est, omnisque cognitionis divinæ fides in mundo plantata, tametsi idolorum cultus obtineret, ac impii tyranni per id tempus imperium administrarent. Dei siquidem per orbem universum diffusæ Ecclesiæ, persecutionibus appetitæ, ac conflato in eas bello, majori robore confirmabantur; victricesque, magis effulgebant. At ubi Deo placuit, quæ ejus clementia ac benignitas est, ut christiano populo, piissimum ac christianissimum ungeret imperatorem; maximum, inquam, ac apostolis æqualem Constantinum; liberum pietatis lumen, terrarum universum orbem circumfulsit. Non enim ex cælo, aut per cælum ejus fuit unctio ac vocatio; sed e cælo per Christum revelationem accipit. Cum enim pretiosam crucis figuram, sole splendidius collucentem vidisset in cælis, atque expressis mirabiliter stellarum complexione literis, legisset, in hoc vince; scientiæ Dei lumen mox animo suscepit, seque fide Christi uti thorace muniens, vivificam illam figuram, quæ apparuerat, ex auri argentique materia effinxit d, jubens præire in bellis; ejusque munimine, gentes omnes barbaras in fugam agens, præclarus victor ac triumphator, adversus hostes omnes ac inimicos effectus est.
[3] [qui, Byzantii in Tetrastylo imaginem Christi erexit, cujus miraculum unum e multis jam proferetur] Cæterum divino illi prosperante Numine, ac vivificæ crucis roboratus auxilio, imperium transtulit, a seniori Roma, ad hanc a Deo munitam novam Romam, eamque, cum prius appellaretur Byzantium, ex suo dictam nomine, Deo adjutore condidit. Porro magna hac urbe media e, columnis quatuor suffultum atrium fornice in orbem fastigiata exstruxit, contegens æreis tegulis, eoque signum victricis crucis deponi jussit, ad cujus partem orientalem figuræ dominicæ venerandam imaginem effingens, a fidelibus universis spectandam ac adorandam erexit. Ex tunc vero, hactenusque f, sacratissima ejusmodi figura, clara ac celebris fuit, gloriam habens a miraculis ac sanitatibus, universisque veneratione colentibus. Unius itaque e multis illis maximisque miraculis, ad eorum, qui adsunt, utilitatem, atque ad certam eis faciendam fidem, hic loci contexturus sum narrationem; quo ex limbo, quod dici solet, tela manifestetur.
[4] [Theodorus, mercator, naufragio facto, in desperationem incidit,] Fuit vir quidam imperante Heraclio g, pietate ac modestia notus, Theodorus nomine, divitiis multis affluens. Hic, maximam prorsus navim habens, mercaturam faciebat, ea adornans marinas profectiones ab urbe Constantinopoli ad orientales plagas h: cumque eo aliquando venisset, ac bene negotiatus, in urbem suam ac patriam rediret, venit in quemdam dithalassum locum i, ventisque validis exceptus, uti præsentissimum discrimen veritus, totius vecturæ jacturam fecit; ac vix tandem incolumis a tanto periculo, navi vacua, solus ipse cum nautis Constantinopolim appulsus est. Cum itaque in magna anxietate ac afflictione ex eo casu ageret, deliberavit vendita navi, monachi vitam inire. Ac vero, id apud se consilii agitans Theodorus, rem totam uxori defert. Illa, ut erat honestis moribus ac sobria, viri illud consilium optimum libens suscepit, sollicitaque urgebat ad implendum, ita inquiens: Festina, Domine mi, rem ejusmodi Deo acceptam implere, ac noli bonum tuum propositum in longiores moras differre l. Quippe solet non raro temporis mora, consilium mutare, ac obscurare bona.
[5] [at ab amico monitus recreatur,] Profectus autem ut navim venderet, viro cuidam noto ac perquam amico obviam factus est. Videns ille cum magna tristitia incedentem, ac mæsto vultu, ait ad eum: Heus tu amice Theodore, quamobrem ita concidit vultus tuus, ac tristitia cor tuum implevit propter naufragii casum? Confide itaque, ac noli esse mæstus, spem totam conferens in universorum curatorem, ac provisorem Christum, vitæ illum præbitorem, ac omnium largitorem bonorum: in illum inquam, cui facile est, ut novissimis tuis benedicat magis quam principio, ac reddat tibi plura prioribus. Ad hæc Theodorus: Equidem, amantissime frater, probo omnia quæ dixisti, ac ita habere credo. Enimvero existimo, quinimo certus sum, hæc mihi accidisse per providentiam Dei, ut inde commodum referam, ac saluti animæ consulam. Id ego intelligens ac animo reputans quod maxime saluti conducat, mecum ipse decrevi, ut venderem navim; atque a mundi tumultibus ac curis absolvens meipsum, Deo quiete seorsim servirem. At ille, nequaquam frater, per adversum casum hoc præstare velis: potius vero abi ad necessarios ac notos amicos, tantamque ab eis argenti ac auri summam mutuo accipe, quanta sufficit ad negotiationem; tumque juxta tuam peritiam, ac consuetudinem negotiare. Quippe potens est Deus, lucro te multiplici augere, ut et accepta sub usuris restituas, ac amissa recipias.
[6] [fusaque ad B. Virginem prece, amicorum opem implorare certus,] His ergo ac hujusmodi sermonibus persuasus Theodorus, a suo illo desiderio ac consilio motus est, nihil tamen pristinæ pietatis oblitus ac prudentiæ. Rursum vero, ad Deum, ejusque intemeratissimam matrem confugiendum ratus, concito cursu ad mundi asylum ac celebratissimum pergit templum Blachernarum m, seque in solum jactans coram sacra ac intemerata imagine, vere ac proprie Dei Genitricis ac Christi Dei nostri ex ea nati sine semine, in lacrymas effusus efflagitat, quod sibi bonum ac conducens feret. Post hæc inde surgens, vadit ad uxorem, nuncians ei quæ amicus exposuisset. Illa vero, plena prudentia, nolensque viro ac capiti contradicere, ejus acquiescens proposito ac voluntati, ita ad eum: Quicquid, Domine mi, placitum est in oculis tuis, hoc et facito, modo Dei semper timorem præ oculis habeas.
[7] [omnes adit necessarios, a quibus repellitur.] Abit itaque Theodorus ad necessarios, ac sinceriores amicos, quibuscum sæpius versatus esset, ac communem cibum sumpsisset, variosque contractus pro mercatura fecisset, a quibus gratiam se pro gratia suo illo afflicto casu ac necessitate, inventurum speraret. Obsecrans vero rogabat, ut sub usuris aurum ab eis acciperet, ad instruendam navim, ac merce onerandam. At illi, haudquaquam sustinuerunt eum audire, dixeruntque: Equidem lubentes, escas necessarias, ac modicum aliquod præsentis indigentiæ, tamquam amici amico, miseranter conferemus solatium; aurum vero negotiationis causa, ac præsertim nauticæ, dare non possumus. Eo ab eis responso Theodorus consilii inops, domum revertitur valde tristis, pro duritia cordis, ac animo immisericordi eorum, qui amici videbantur; aitque ad conjugem: Age! mulier, impleamus quam Deo vovimus promissionem, ac monachi vitam capessamus: nam ut video, præsentis temporis homines, majori in mensam ac ingluviem, quam in dilectionem ac fidem affectu habent. Illa ad eum: Quod placet in oculis tuis, dulcissime vir, hoc faciamus: seu magis, Domini in nobis fiat voluntas.
ANNOTATA.
a Hanc narrationem eruit Combefisius ex ms. regio, membraneo, vetusto, in quo etiam descriptæ erant duæ illæ epistolæ Gregorii II ad Leonem Isaurum missæ, quas primum publici juris fecit Fronto Ducæus [Auctarium novum, pars post. col. 644.] . Codicem qui hisce notis respondeat, non invenio in veteri catalogo. Codex 773, qui habet epistolas Gregorii et narrationem de Abramio est chartaceus ac sæculo XV rudi manu exaratus [Catalogue des Manuscrits, Paris 1740. tom. II, pag. 148, num. 25 et 24.] . Sed parum refert ad propositum nostrum, codicis sedem accurate cognoscere, quum ex Hardtii catalogo Monacensi ætatem homiliæ hujus sufficienter determinare possimus. Cfr Disquisitionem præviam, num. 12. Translationem Combefisii, fere ubique retinere oportuit: quia satis otii nactus non sum ad eam penitus mutandam aut ad novam substituendam. Subinde tamen eam, sin latiniorem, saltem clariorem reddere sategimus. Titulum hunc præ se fert: Salutaris narratio de Domini imagine in Chalcopratiis; quamobrem dicta sit Antiphonetes, deque Theodoro nauclero et Ambramio (sic) Hebræo.
b De solennitate cujus occasione pronuntiata fuerit hæc oratio diximus num. 12 et 14. Notanda sunt quæ, in codice bibliothecæ Viennensis obvia, duas dominicas continuas nomine τῆς ὀρθοδοξίας insignitas fuisse innuunt. Singularis est ni fallor ille titulus. Hodie jejuniorum secunda dominica, famosi Gregorii Palamæ memoriam agunt Græci.
c Verbum hoc εἰκονιγραφή imago picta ostenderet, nisi jam res aliunde pateret, hanc orationem Irenes reginæ temporibus antiquiorem non esse. Nam pro statua Christi antea in Tetrastylo fixa, quam confringi jussit Leo Isaurus, imaginem musivo opere διὰ ψηφιδίων confectam, post concilium Nicænum II reposuit Irene Leonis Chazari vidua [Cangius, Cpolis christiana, lib. II, pag. 416, ed. P.] . Posteriori utique, non priori imagini respondet græca vox.
d Labarum significat, de cujus descriptione ab Eusebio in Vita Constantini [Lib. I, cap. XXXI.] tradita, mirum quantum disseruerint eruditissimiviri. Monogramma Christi præcipue ortum dedit plerisque controversiis, quæ tamen nunc circa usum hujus symboli ante Constantini ætatem et ejus post eumdem imperatorem vices potissimum versantur. Nondum enim plane monumentis certis probatum est, quod merito ex Eusebii verbis conjicitur, monogramma Christi ab imperatore non inventum, sed a christianorum usu assumptum fuisse. De tota hac quæstione adeas, si lubet opera Martignii [Martigny, Dict. des antiquités chrétiennes. Paris 1865.] , et Joannis B. de Rossi, qui cæteris omnibus hac in re præstat [Vercellone, Dissertazione sulla bibbia greca vaticana, appendice; de Rossi, Bulletino di Archeologia crist. anno primo, pag. 62 et seqq.; Spicil. Solesm. tom. IV. pag. 529 et seqq.] .
e Cæteri omnes scriptores, ut videre est apud Cangium, imaginem Salvatoris in Chalce seu triclinio palatii magni positam fuisse asserunt, ita ut non aliud atque aliud Chalcem et Tetrastylum existimare debeamus.Porro ut primum ædificium hujusmodi a Constantino constructum fuisse minime negamus, ita et ipsum tempore Justiniani, aut multo minus anonymi nostri adhuc stetisse non admittimus. Ab Anastasio enim restauratum jam fuerat. Statuæ autem Christi, Leonis Isaurici jussu confractæ [Cpolis christiana, lib. II, pag. 116, ed. P.] , suffecta est ab Irene uxore Leonis Chazari, imago musivo opere depicta, quæ rursus, Leone Armeno regnante, dejecta, post mortem Theophili suo loco restituta fuit. Prima tamen imago, quam annos 415 stetisse perperam tradit Codinus, quum eam erexisset Constantinus anno jam 312, quo nondum Byzantium, relicta Roma, concesserat, tempore Abramii adhuc exstabat. Ad eam ut et ad imaginem ab Irene positam multa esse perpetrata miracula ex Codino et Anonymo de Antiquitatibus auctore discimus. De his omnibus vide Cangium [Ibid. pag. 114, 115 et 116, ed. P.] et Bandurium [Imperium Orient. tom. I, part. III, pag. 9, num. 22. et tom. II, pag. 475, ed. P.] , et Acta nostra ad diem 9 augusti [Acta SS. tom. II Augusti, pag. 428 et seqq.] .
f Vide notam præcedentem et c. Imago hæc erat Christi ad crucem affixi: at prior statua absque cruce verisimilius fuit.
g Heraclii tempora non recte hic notari monuimus in Disquisitione prævia, numm. 13, 14 et 17.
h Haud dubio ad illas partes collatum est illud iter, quæ infra evidentius demonstrantur. Vide igitur notam c, ad paragraphum sequentem.
i Dithalassum locum. Bithalassa loca dixit Rufinus, in spuriæ epistolæ Clementis ad Jacobum translatione [Decretales Pseudo-isid. pag. 34, ed. Hinschii.] . Vox illa notat aut locum, duobus maribus interjacens, aut certe in quo duplici impetu aguntur fluctus: ita ut duo maria inter se pugnare videantur [Stephani Lexicon, ed. Didot, sub hac voce.] . Talia loca non pauca fuisse in mari quod alluit Asiam minorem, docet conspectus littoris promontoriis et sinubus abundantis. Quod quidem navibus a terra vix discedentibus valde periculosum erat.
l Sermones isti qui hinc inde miscentur in hac narratione, oratoris sunt, qui personas loquentes inducit quo diligentius animum advertant auditores. Proinde fidei narrationis non obsunt.
m Templum Blachernarum. Notissima Cpolisveteris ædes, de qua vide Cangium [Cpolis Christiana, lib. IV, pag. 83, ed. P.] .
§ II. Christum vadem judæus Abramius accipit semel atque iterum. Theodori prosperum iter.
[Abramium postremo judæum convenit, qui vadem rogat,] Dum hos interim, ac iis similes sermones miscent, venit in mentem Theodoro Hebræus quidam Abramius nomine a, qui res ejus jam olim nosset b; is, cum prioribus temporibus pingui eum fortuna videret, ac felici successu mercaturam sciret facere, rogarat, ut aurum ab ipso acciperet, cupiens in eorum societatis partem venire, quæ ex lucro ei accederent. At Theodorus quem non haberet fidei socium, in mercaturæ socium renuebat assumere. Cogitavit ergo, ut præfatum Abramium domi conveniret. Cum autem eundo ad dictum transiret Tetrastylum, quo sacræ ac dominicæ figuræ, divina quadam specie similitudo expressa erat, intentis in eam oculis, ac manibus in cælum expansis, intente precans, Dominum Christum orabat, ut suum illuc iter dirigeret ac prosperaret. Inde abiens ad præfatum Abramium, obsecrabat præbere aurum, quo navi necessarius ad mercaturam commeatus suppeteret. At Abramius, memor priorum supplicationum, utque sæpius olim rogans, minime fuisset exauditus, subsannans pariter exprobransque, ita respondet: Domine Theodore, cum dives esses, rogante me, ut auri summam ex me reciperes, quanta sufficeret, non sustinuisti, nolens in partem lucri socium admittere; nunc vero cum sis redactus ad angustias maximas, ac extremam paupertatem, quomodo venisti ut ex me fænus mercaturæ causa, idque nauticæ quæreres? Siquidem enim mari periculum accidat, ac aurum pereat quod ex me petis, a quo mea recepturus sum, te paupere ut non sis solvendo? verum si vis voti compos fieri, præbe vadem, qui sit solvendo ac tutus, tumque accipies quotquot pecunias necessarias habes.
[9] [quod quum præstare tentaret Theodorus, spe frustratus est,] Inde ergo exiens Theodorus, vadit ad amicum, qui prius exeunti domo obvius fuerat, ipsumque ad aurum mutuo accipiendum induxerat. Narrat ei universa quæ deinceps contigerant, ut ii, qui amici videbantur, eum repulissent, utque Hebræus promisisset daturum fænus, sponsorem tantum requirens. At ille: Ipse scis, amantissime amice, ut argento ac auro destitutus sim, quibus huic tuæ afflictioni solatium aliquod possim afferre: sed rursus nec Hebræus ille me vadem volet, qui et ipse sciat meam paupertatem. Cæterum non recuso præstare, quod meæ est facultatis, in tui opem. En ibo tecum, ac una rogabimus mercatores nobis notos ac amicos; fors reveriti, cedent supplicationi nostræ, ac pro te, Hebræo sponsores fient. Abeunt ergo ambo ad illustrem quemdam ac valde divitem, olim Theodori amicum, eique rem exponunt, narrantes, quæ Hebræus promisisset, ac fuisset locutus; rogantque ut velit cum eis ire, ac spondere. At ille Theodorum repulit dicens: Abi a me, homo: tantum enim abest, ut ire velim ad scelestum judæum ac infidelem, ut neque cum eo sermonem miscere, aut ei ave dicere possim. Cumque familiares alios ac amicos eodem modo adiisset, nec apud ullum gratiam invenisset, inanis in domum suam reversus est.
[10] [Christumque ut sponsorem invocare constituit,] Porro autem sic afflictionem moleste tulit, tantaque eum tenuit vis doloris, ut nihil interim gustaverit, eoque vespere incænatus manserit. Ubi vero illuxisset, vadit precaturus ad celebratissimum præsanctæ Dei genitricis templum, quod est in Blachernis: postque absolutas preces, constituit ad Hebræum reverti. Vadens itaque, ut propius ad prænominatum Tetrastylum accessit, jactans se in pavimentum coram sacra Domini figura, gemens ac lugens ex imo pectore, precatur dicens: Domine Jesu Christe, omnium spes finium terræ; adjutorium ac refugium omnium ad te confugientium, provisor ac curator omnium in te sperantium: tu, Domine, nunc quoque adjutor meus ac sponsor esse digneris, quamquam indignus sum; ac inclina cor Abramii Hebræi ut exaudiat meam petitionem, ac aurum ad mercaturam præbeat; dum id tibi placitum sit, ac mihi utile: siquidem es solus Deus, qui omnia nosti priusquam fiant, ac unicuique distribuis quod cuique utile sit, teque decet gloria in sæcula.
[11] [ad cujus imaginem in Tetrastylo affixam judæum adducit.] Hæc vero precatus Theodorus, cœpit assumere animos, ac exultare spiritu, velut invento jam sponsore quæsito, ac voti compos. Vadit itaque ad Abramium, aitque illi: En feci juxta quod promittens dixeras, invenique sponsorem, terribilem illum ac valde magnum, qui per omnia possit tutum præstare. Abramius ad eum: Veniat ergo homo ille, ac fidei jussionnis cautionem faciat, tumque accipies auri pondo quantum volueris. Theodorus vero ad illum: Nequit fieri, o frater, ut is nunc veniendo vexetur, ac ad te accedat; tu magis ad cum me itineris socio venire velis: quippe hoc expeditius sit. Ille ceu divino quodam nutu ad bonitatem inflexus ac compunctus corde, surgens statim Theodorum secutus est: atque ut ambo proprius accessissent ad præfatum Tetrastylum atrium, rogat Theodorus Abramium modicum sedeat: cumque e regione sacræ Domini imaginis sedisset, multa fiducia digito imaginem indicans: Velim scias, amice, cum multo ubique studio quæsierim, ac sim scrutatus, nullum ditiorem aut majorem potuisse me invenire sponsorem. Scito igitur hunc mihi esse fidejussorem Dominumque: ac rogo acceptes, pro mea exilitate ac paupertate vadem constitutum, ac respondentem.
[12] [Hominis fidem miratus Abramius vadem Christum accipit:] Verum Abramius ad eum stupens sermonem, sed viri fidem admirans ad eum ait: Non prorsus nescis, o amice, Hebræos inter ac Christianos fidei discrimen quantum sit, quod maxime spectat, ad nuncupatum illum Christum, cujus nunc mihi characterem ostendis, ac quem velut sponsorem proponis. Nonne dicitis vos, fuisse affixum cruci a patribus nostris, ac morte damnatum? Qui ergo tantum hostem, nec meum modo, sed et universæ gentis Hebræorum, in fidejussorem accipere possim? Verum enimvero, quamquam forte res ejusmodi non mihi vacat periculo, videturque omnimo incommoda, atque absona, propter nihilominus tuam illam pietatem ac fidem in religionem tuam haud vacuum abire patiar: quin tuum illum vadem accepto ac aurum præbeo quantum cupis. Hisque dictis, confestim domum reversus, ac auri quinquaginta libras c effundens (tot enim Theodorus mutuo se accepturum dicebat) numeravit, appenditque; eamque auri summam per famulos gestans, venit iterum ad Tetrastylum, ac coram sacro Domini charactere, aurum quod inferebat deponens, ad Theodorum ait: En, coram Deo tuoque illo sponsore, trado fænus: tu modo illud accipe.
[13] [pecunia mutuo sumpta, proficiscitur Theodorus iterumque naufragus,] Accipiens autem Theodorus quinquaginta libras auri, iis, suæ navi congruam vecturam coemit; implensque rerum ad usum diversis speciebus, ac conductis in ea nautis ad partes Syriæ navigavit d. Cum vero Tyrum ac Sidonem venisset, multo pretio advectas merces vendidit: multasque ex ea venditione lucratus pecunias, merces in Oriente venales pretio comparans, pretiosis aromatum odoramentis, aliisque optimis mercibus, navim denuo oneravit. Solvens itaque, navigare cœpit Constantinopolim. Vento autem violento flante, mari terribiliter inflato, fluctibusque vehementer insurgentibus, gravi navis tempestate ac periculo tenebatur. Porro nautæ præsentem ejusmodi necessitatem videntes; jacturam faciebant vasorum, quæ erant in navi, conantes alleviare, si quo modo possent suæ saluti consulere. Ut autem omnino se in angustias coactos viderunt, relicta omnes navi, scapham ascenderunt: ac navis quidem mox subversa, naufragio periit; ipsi vero, protegente Dei providentia, salvi omnes evasere una cum Theodoro non enim erant longe a terra: ac Christo gratias egerunt pro salute inexspectata.
[14] [vix salva navi Constantinopolim revertitur.] Porro Theodorus in tali angustia constitutus, adeoque gravi afflictione, lamentis lugubribus deplorans, aiebat: Heu me miserum, qui in tantam calamitatem ac angustias tantas inciderim! Væ infelici, in peccatis pariter concepto ac nato! heu tristi fortuna hominem, qui et alienas pecunias cum meis perdiderim! quid de me fiet, quidve agam, nescio. Dubius sum quo vadam, aut quam viam tenere habeam. En factus sum mundo mala fabula: amicis spectaculum; gaudium inimicis, vicinis probrum. Quibus oculis visurus sum beneficum illum virum? aut quomodo me ipsum producam, vacuis manibus reversus? Qua vero etiam fiducia oculos intendam in sponsorem meum ac Dominum, qui confusus, atque in summas redactus angustias, omnino fastidio sim habendus? Hæc, atque his similia deplorans Theodorus, indigenas omnes occurrentes ad miserationem movebat. Ac vero, cum multum universi laborem ac operam juvando posuissent, vix tandam vacuam navim ex aquis potuerunt extrahere. Qua itaque licuit diligentia componentes, solvunt inde atque ad Constantini urbem veniunt.
[15] [Clementer habet Theodorum Abramius,] Cæterum ubi Abramio innotuit Theodori adventus; atque adeo ubi omnia didicisset, quæ in mari illi acciderant, venit cito ad eum. Inveniens autem in solo prostratum, ac lacrymis humum perfundentem, omnesque circumstantes eo casu tristes, ac verbis consolantes, etiam ipse pro mali gravitate miseratione affectus, ac calamitatem solans, in hæc verba affatur: Surge, frater, nec lamenteris, aut animo dejecto sis: quinimo, gemitus sistens ac lamenta, da gloriam Deo, ac veni ad me domum, Deusque res nostras curabit, ut fuerit visum. Post dies vero aliquot surgens Theodorus, sese ad Abramium confert. Ut itaque propinquavit Tetrastylo atrio, procidens coram sacra Domini figura, adoravit cum lacrymis stratus humi, multis gratias agens, pro Dei in ipsum providentia. Tumque veniens in Abramii domum, ingressus est vultu in terram demisso, abjectus, confusus.
[16] [novamque auri summam ipsi commodat.] Videns vero Abramius sic dejecto, ac composito ad tristitiam habitu, iterum verbis lenibus consolari cœpit, aitque ad eum: Ne concidat in te cor tuum, amantissime, nec sis mæstus animo; quin omnia quæ acciderunt longanimiter ac virili constantia sustine; atque a me iterum quinquaginta auri libras accipiens, rursus utere tua nundinariæ rei peritia ac scientia. Quippe potest Deus per eas subministrare, nedum amissas pecunias, sed et multo plures, ac majori præ illis cumulo. Tumque aurum extrahens, dansque portandum famulis, una se cum Theodoro confert ad illud quatuor columnis subnixum atrium, aitque ad eum: Accipe domne Theodore, has quoque quinquaginta libras auri, coram sponsore tuo, ac vade in pace: Dominusque Deus faciet prosperum iter, ac dirigit viam tuam ante te: hoc sciens teneri te omnino obstrictum cum tuo sponsore, ut centum librarum auri e summam reddas. His ita dictis gestisque, reversus est Abramius in domum suam. Sic porro rem dispensari fecit, universorum curator ac provisor Deus, ad amborum salutem, qui nimirum vult omnes homines salvos fieri, et ad agnitionem veritatis venire, quemadmodum dicetur in sequentibus.
[17] [Tertio vela solvens, Theodorus huc illuc ventis jactatur,] Coemptis autem Theodorus diversis mercium speciebus, uti etiam prius, ac onusta navi, conductisque nautis, in procinctu jam ut portu vela solveret, vadit primum ad universorum Salvatorem, ac suum sponsorem; procidensque coram sacra Dei hominis imagine, cum lacrymis ac gemitibus, obsecrabat misericordiæ visceribus affluentissimum Dominum, ut sibi comes esse dignaretur, suumque illud iter dirigeret ac prosperum faceret; salvumque a periculis maris ac malis omnigenis præstaret. Tum abit ad Abramium, ut ei vale dicat. Ait vero ille ad eum: Serva te ipsum tuto, o frater, et cave mari te committas hyberno tempore, qui scias ut mare fallax sit, ac multa pericula habeat. Quod si adjuvante Deo, facilis tibi mercium distractio contingat, satque auri ex illis percipias, mitte nobis aliquam partem summæ sub usuris acceptæ, si modo occurrant, sive mari sive terra, qui ad nos opportune perferre possint. Erit siquidem nonnihil hoc ad solatium, si quid sinistri ac infortunium aliquod circa navim contingat. Theodorus ad eum: Domini voluntas fiat, ipse enim, quæcunque voluit fecit, facitque, in cælo et terra; in mari, et in omnibus abyssis. Vale igitur dicto, ac conscensa nave, aspirante secundo vento, paucis diebus ad sinum quem vocant Atlanticum devectus est: contrariis vero vehementibus ventis excipientibus, eorum flatu ac impetu, imo Dei præscio futurorum consilio, ad dies multos inviti jactabantur. Se igitur in loca penitus ignota devectos invenerunt, ne quicquam scientes ubi versarentur.
[18] [donec tandem in insulam ignotam delatus felicissime negotiatur.] Cum sic autem incerto ferrentur cursu, ac anxii essent, en apparet coram e regione quædam insula f, habitoque mutuo consilio, visum est Dei nutu, navem ad eam appellere, ac qua mundi plaga versarentur, discere. Ut ergo descendissent, tunc noverunt, occiduas se partes, id est maris extrema circa Oceanum, legisse. Congressu itaque cum incolis habito, ac de mercibus collocuti, ac commutatione, pactum ineunt, ut totam vecturam illis tradant: recipiant vero, quod illis stannum ac plumbum repositum erat; ut nummo uno, centum stanni libræ venirent, plumbi vero ducentæ, reliqua vero mercium hujusmodi pro auri ratione acciperent. Impleverunt ergo bonis præfatis navim suam, tumque supputantes ac numerantes, invenerunt ad justum navis onus, auri libras quinquaginta superare; ut tota vectura lucro accessisset.
ANNOTATA.
a Abramius seu Ἀβράμιος ubique, præterquam in titulo diei 28, scripsimus, quoniam hoc potissimum modo et scripsisse et dixisse videntur Græci. Nomen Ἀβραάμ versione τῶν ό pervulgatum, patriarchæ Hebræorum plerumque reservabant.
b Judæis olim in urbe synagogam fuisse loco, quo postea ædes Chalcopratiana Deiparæ erecta est, ibique eorum domos jacuisse tradit Codinus [De ædificiis, pag. 43, ed. P.] . A Theodosio juniore, juxta eumdem auctorem, inde sunt expulsi, quod haud dubio errori Joannis Zonaræ causæ fuit, qui ait, Theodosio I regnante synagogam Judæis ereptam fuisse, ipsisque dein ab imperatore tale ædificium in urbe habere vetitum [Zonaræ annales, lib. XIII, cap. XVIII, pag. 35, ed. P.] . Sæculo XII, quando scribebat Zonaras, in Peræa, hodie Pera, ultra Galatam, urbis suburbio, ubi eos omnes habitare testatur ejusdem ætatis viator Benjaminus Tudelitanus, jam sedem fixerant. Sed tempore Abramii, de quo hic agitur, forsan ex urbe nondum omnes excesserant [Cangius, Cpolis christ. lib. II, pag. 163, et lib. IV, pag. 85 et 167, ed. P.] . Nuspiam aliquid legi, quo Judæos Cpoli vi expulsos fuisse probaretur: ideoque potius eos, prohibita in urbe synagoga, in suburbium, quo liberius et tranquillius agere possent, sponte concessisse.
c Quinquaginta libræ auri valent 16, 4 fere gallica chiliogrammata, et, si pondus spectetur, paulo infra sexagies mille francorum summam conficiunt (60,000) [Hultsch, Griechische und Römische Metrologie. pag. 119 et 239, cfr pag. 249 et 252.] .
d Verisimilius ad easdem partes rediit, ad quas jam semel accesserat, ut aromatibus præsertim seu arabicis et æthiopicis mercibus, quarum Alexandria Ægypti præcipuum erat emporium, navem suam oneraret. Illinc autem Tyrum præsertim et forte etiam Sidonem hæ merces asportabantur [Ritter, Erdkunde, Th. 17. Abth. 1, pag. 344, 390 et 391.] . Posset ergo fieri ut Tyrum aut Sidonem appulisset Theodorus. Sed quid juvat anonymi verba serio interpretari, qui evidenter Sidonemet Tyrum, Scripturæ sacræ exempla secutus, jungit. Quum tamen accurate notet, quo habita sint duo itinera Theodori, qualesve merces sit negotiatus, verisimile est saltem populi memoria aliquid certi hac de re servatum esse.
e Circiter centum quindecim millia francorum, pondere utique tantum spectato.
f Hæc haud dubio demonstrant insulas Britannicas: sed non facile admitterem mercatorem Byzantinum eo usque progressum esse. Res miraculo non careret, quod auctoritate homiliæ alicujus accipere prudentia vetat. Plumbum ergo et stannum in portubus Galliæ aut Hispaniæ coemerit Theodorus. Argentum potuerit etiam in Hispania acquirere. Sufficit hoc ad historiæ veritatem. Cætera verisimilius deputanda vulgari opinioni, et oratoris eruditioni, qui vulgares narrationes suo modo explicat.
§ III. Miracula quæ Theodori fidem subsecuta sunt. Abramius baptizatur; fit presbyter.
[Theodorus summam quam acceperat per fluctus maris remittit,] Porro Theodorus per se cogitans quod acciderat, dubius hærebat: verum intelligens totum hoc providentiæ divinæ esse prodigium, ac certissime ita credens, spemque omnem in universorum Domino Jesu Christo sponsore suo omnino ponens, atque humanam omnem dubietatis ac infidelitatis cogitationem a se depellens, arculam ex lignorum aptat materia, intusque ac foris fide magis quam pice muniens obliniensque, quinquaginta libras auri in ea ponit; scribens quoque in hæc verba epistolam: In nomine heri ac Dei, Salvatorisque ac Domini omnium Jesu Christi sponsoris mei: nunc velut viventem atque præsentem amplector atque alloquor ac saluto, humilis ego Theodorus, meum cum Deo benefactorem ac creditorem, domnum Abramium. Scias velim, domne Abrami, omnes nos, sospitante Deo, bene valere. Quia vero Dei in nos providentia, recte nobis ac prospere cessit mercatio, en misi ad te per meum sponsorem, quinquaginta libras auri. Eas ergo a me accipe, ac memor nostri vale. Obsignatam itaque epistolam, super aurum posuit intus arcam, omnique ex parte accurate obducens, stetit ad littus maris, intendensque in cælum, Deum invocavit, ac dixit: Domine here Jesu Christe, Dei ac hominum mediator; qui habitas in excelsis, ac humilia respicis; qui omnia ad hominum salutem agis, exaudi vocem orationis famuli tui hodie; quique mihi fueris idoneus sponsor, ipse tu, divina tua virtute ac providentia, hoc quoque aurum redde meo benefactori ac creditori Abramio. In te quippe confisus, clemens Domine, ac tua fretus virtute, indubia fide, arculam hanc mari committo a.
[20] [divino fretus auxilio, quo per somnium simul ipsi et Abramio demonstratur.] Ubi hæc gemitu ac lacrymis ex toto corde, nihil dubitans fuisset precatus, arcam in mare projecit; reversusque ad hospitium, rem totam ac facinus secreto narravit, fidelissimo suo protonauclero. Ille supra modum admirans viri indubiam fidem, ad multas horas mansit mutus, stupens pariter ac glorificans Deum. Cum itaque vespera advenisset, se ad somnum convertunt: jam autem die illucescente, advocans Theodorus seorsim præfatum fidelissimum virum, ei narravit visionem, quam illa nocte aspexisset, ita loquens: Putabam, inquit, stare me Constantinopoli, in Tetrastylo, coram sacra Christi Domini imagine, qui pro me spopondit: videbarque videre stantem prope benefactorem meum ac creditorem Abramium. Interim vero aspicio arculam, quam projeci in mare, velut in aere suspensam; quo cognito, versus sum in stuporem: moxque vox ex imagine erumpens, ait: Accipe Abrami meam sponsionem. At ille expansis ulnis, capsam suscepit: confestimque evigilans, me trementem sensi: Ecce vero Dei gratia certius omnino persuasus sum, evasisse aurum incolume, ac fuisse redditum in manus Abramii mei creditoris. Similiter etiam Abramius, eadem ipse nocte, somnium videt perquam mirabile, totusque stupore correptus est. Diluculo igitur fidelissimum famulum accersens, cœpit enarrare in hunc modum quod in somnis vidisset: Videbam, inquit, me nocte hac venisse ad Tetrastylum, ac stare prope expressam illic imaginem. Videbam vero Theodorum, christianum illum mercatorem, cui etiam fænus præbui, una mecum stantem, ac mihi dantem aurum, atque dicentem: Hanc a me summam accipe, sub præsentia sponsoris mei: putabamque me illud accipere, ac manibus tenere: ac ecce tibi dico, fili mi, fuisse revera ab eo missum aurum, quod hodie debeo recipere. Sed veni, eamus ad littus, si quam forte navim alicunde videamus venire.
[21] [Aurum recipit Abramius stupens,] Euntes itaque ambo ad oram maris, steterunt ad longum satis tempus circumspicientes: ac navim quidem nullam redeuntem viderunt: intenti vero fluctus ea die tumentiores contemplabantur. Porro accessit Abramius, ut pedes aquis lavaret, videtque obscurum quid in fluctibus enatans, quod ad ipsum delabitur. Accersito ergo famulo comite, ostendit quod vidisset, ac jussit accipere. Ille nonnihil in aquas progressus, rem prehendit, ac manibus levans, vidit quidem capsam esse, sensit vero etiam pondus vecturæ, aitque ad eum: Quam nunc bonum somnium evenit Domino nostro! Quippe arbitror hanc capsam esse plenam pecuniis. Abramius autem undequaque lustrans, ac omni ex parte bitumine ac pice oblitam videns, diligenterque obsignatam, putavit esse mercatoris, qui mari in discrimen venisset. Tollentes igitur capsulam, festine domum redeunt; ac aperientes, vident supra sacculum obsignatam epistolam triplici notatam cruce, loco inscriptionis. Numerantes vero aurum, invenerunt summam solidorum trium millium sexcentorum b. Tum demum explicans Abramius epistolam, eamque legens, mansit per tempus haud modicum totus hians, præpedita voce præ multa admiratione ac stupore, in se itaque reversus, ac miraculi magnitudinem intelligens, procidit in faciem, clamans ac dicens: Magnus est revera christianorum Deus; qui facit mirabilia magna solus; magnaque est fides ejus fidelium. Stupentibus autem domesticis omnibus ad eum clamorem, ac subitam adeo tantam mutationem, aperuit Abramius rem ut haberet, legens epistolam sub omnium adspectu. Universi vero unanimes glorificaverunt Deum.
[22] [at redeuntem Theodorum,] Deposito igitur Abramius in capsa auro una cum litteris, vigenti semper memoria grande illud miraculum habebat; stupens omnipotentem Christi virtutem, ac exspectans adventum Theodori. Post itaque vernum solstitium, solvens Theodorus ab ea insula aspirante vento commodo, dierum paucorum spatio Byzantium venit. Ut vero Abramius audivit venisse, festine gaudens ad eum se contulit: mutuamque ambo impertiti salutem, sederunt alacres. Cœpit vero Theodorus referre omnia quæ accidissent in navigatione; ut vel inviti projecti fuissent in memoratam insulam, utque in ea plumbi ac stanni negotiationem fecisset, accepta insuper quinquaginta librarum summa: ut item conficiens capsulam, in ea posuisset dictam auri summam, adjecta quoque epistola, eamque diligenter obducens in mari deposuisset, ac ad eum misisset: inter hæc verba, hoc quoque percunctans ac quærens, quanam is die ejusmodi depositum accepisset.
[23] [ut tentet, negat se aliquid accepisse, atque ideo ad Tetrastylum adductus,] At Abramius tentare volens, omnimodam prætexensignorantiam, fingebat nihil se omnino illorum scire, nec quicquam prorsus accepisse. Theodorus autem indubia præditus fide, spemque firmam retinens in Christum Jesum, qui pro ipso spopondisset, multa fiducia ad eum ait: Equidem, frater, credo utique, ac omnino certus sum, recepisse te, quod in arca ad te aurum mari destinavi, curante ac providente Salvatore Christo, qui se indigno mihi vadem præbuit; sin tamen asserens dicis te nihil recepisse, veni eamus simul ad sacrum Domini characterem, qui spopondit pro me, dicque coram eo, nullum te aurum recepisse, ac tum sermoni quem ais fidem habebo. Abramius autem hoc se prompto animo facturum promisit, non velut omnino negaturus, sed ut accuratius clariusque rem cognosceret. Ut autem venerunt ambo ad sacrum Tetrastylum, projecit se Theodorus in faciem, coram sacra Domini figura, gratias agens Christo, qui salvum fecisset, ac prosperasset; quique sic bene, adeoque utili dispensatione res ejus gubernasset.
[24] [divinique luminis radio percussus, Christum profitetur et baptizatur;] Tunc vero surgens, ac manus in sacram Dei hominis figuram expandens, exclamavit voce magna: Sponsor meus, ac meus Salvator, num meo creditori Abramio dedisti aurum quod tibi consignavi? Dum hoc Theodorus loquitur, videt statim Abramius, virtutem quamdam, instar fulguris, e divina illa ac intemerata imagine emicantem, ac ipsum circum fulgentem; procidensque humi velut mortuus factus est. Theodorus vero accipiens aquam, ei in faciem aspersit, ac excitavit clamantem ac dicentem: Magnus est Deus christianorum: tu Domine Christe, solus Deus es, qui facis mirabilia magna valde. Aitque Abramius: Vivit Dominus, et benedictus Deus: non intrabo in domum meam, donec effectus sim christianus. Interim res vulgata est, in omnes qui novam Romam, magnam illam civitatem, incolebant: quin etiam ad ipsas usque imperatoris aures, Heraclii scilicet, imperii sceptra tunc moderantis, fama ejusmodi pervasit. Is ergo accersens viros, atque ab eis diligenter prodigia divina, quæ contigissent, addiscens, glorificavit et ipse miraculorum effectorem Deum, qui vult omnes homines salvos fieri, et ad agnitionem veritatis venire: moxque accersens Sergium, qui id temporis pontificem agebat, jussit baptizare Abramium cum tota domo. Ubi itaque universos ejus domesticos fidei rudimenta docuisset, numero septuaginta quinque animas, eos baptizavit, in nomine Patris et Filii, et Spiritus sancti.
[25] [solennis deinde fit ad Tetrastylum supplicatio.] Post septem autem dies, præcepit imperator, ut civitas tota uno loco congregaretur, fieretque processio ad Tetrastylum. Porro ipse etiam Heraclius imperator, una cum archiepiscopo Constantinopolitano Sergio, totaque cleri ac populi multitudine comitante processit: intentaque prece fusa, jubente imperatore, allata est capsa cum auro, ac epistola, quam etiam universo populo audiente legi præcepit. Ubi allata ac lecta fuisset, mirabilia Dei clarius universis innotuerunt, magnaque Theodori fides in communem omnium Salvatorem Christum. Sed et hoc præcepit Heraclius; ut nimirum arca, coram sacra Domini imagine, ad perpetuam in futuras generationes, ac numquam abolendam memoriam, deposita servaretur. Enimvero miraculorum Deus, qui facit omnia, transmutatque sola voluntate, nunc quoque, velut semper, excellentem suam potentiam ostendens, prioribus maximis ac insolitis miraculis, novum aliud prodigium cumulo adjecit. Post enim divinum ex aqua et Spiritu, Dei amantissimi Abramii cum tota domo regenerationem, assumens eum vere pro nominis ratione Theodorus ille, venit ad navim, eam mercibus advectis exoneraturus.
[26] [Postea argentum, ex stanno et plumbo divinitus factum, Deo consecrant] Considerantes autem, ac circumquaque diligenter aspicientes, magni Dei opera mirabilia viderunt. Quippe stannum inventum est mutatum in primum ac præstantissimum argentum, quod quintuplum signatum ac purgatum vocant: plumbum vero in argentum deterius: probatum tamen; ut et ipsum mutatum nihilominus fuerit in argentum secundum. Admirantes ergo, vehementiusque ambo stupentes pro Dei magnaliis, prudenti consilio, ac pia concordia, statuerunt mirabilia Dei dona, Deo rependere, ac sacræ ædi, magnæ clementis Dei Sapientiæ, donarium offerre c. Una vero cum consilio ejusmodi ac proposito, etiam opus secutum est: totam siquidem navis vecturam, ex stanno ac plumbo in argentum arcana quadam ratione mutatam, divino ac maximo templo obtulerunt, quod Dei Verbi Sapientiæ titulo nuncupatur. Conflantes ergo, ac malleis ducentes, aurificum ac argentariorum metallicæ peritorum opera, sacratissimum universum sanctuarium, una cum ambone, argento obduxerunt d, quemadmodum videtis, et conspicuum est usque adhuc; quia vero, nihil tantis tamque magnificis Dei donis ac muneribus, dignius aliud rependendum ac majoris pretii putaverunt, totos se universorum Domino Christo obtulerunt.
[27] [Theodorus et Abramius, quorum ille monachi, hic presbyteri vitam amplectitur.] Ac Theodorus quidem abrenuntians sæculo, ac rebus sæculi, una cum uxore, monasticum vitæ institutum iniit, amboque, bene ac honeste conversati, vitam consummarunt e. Abramius autem divino impulsus zelo, in ipso Tetrastylo semisphærico, ubi sacra Domini figura expressa erat, oratoriam domum Deo construxit f. Ea vero re cognita, Sergius archiepiscopus, eo se conferens, recens exstructum illud oratorium dedicavit, ac altare cum reliquiis posuit, ordinans ad sacrum in illo ministerium, ac divinam liturgiam, Abramium quidem, presbyterum; duos autem ejus filios, non tantum jam in fide sed et in operibus consummatos, diaconos. Magnifice ergo ac splendido illo die facto convivio ac lætitia, quotquot confluxerant, omni gloria præstantem Dominum glorificaverunt, qui facit mirabilia magna et gloriosa, ac stupenda, quorum non est numerus: cum quibus nos quoque universi spiritaliter hodie, dilectissimi, collætantes, submittamus gloriam Patri et Filio et Spiritui sancto: quippe illi est gloria ac potestas, in sæcula sæculorum. Amen.
ANNOTATA.
a Pluries jam sufficienter exposuimus quæ de his miraculis prudentes sentire possunt. Magno sane beneficio Theodorus et Abramius tam feliciter rem suam gesserunt, idque Deo acceptum referre debebant, etiamsi nullum aliud prodigium intercessisset. Vid. Disq.præviam, num. 12.
b Nomismata quæ græce nominantur, sunt solidi, quorum 72 continebat libra. Proinde 50 libræ auri ter millia sexcentos solidos valebant.
c Vid. annot. a.
d Bema seu sanctuarium et ambonem fuse describit Cangius [Cpolis christiana, lib. III, pag. 41 et seqq. ed, P.; cfr Suicerus, sub his vocibus, et Canguis, Lexicon infimæ græcitatis.] . 40,000 libras argenti in eorum ornatum a Justiniano collatas fuisse monuimus Disq. prævia, num. 15. Abramius verisimilius hujus argenti partem aliquam dedit; quam tamen non definit anonymus noster.
e En bonam utique ad meliorem statum conversionem, cujus causa fuit animus erga Deum gratus, non desperatio, prout initio accidit. Cfr num. 4 et seqq.
f Hæc verba de altari quod erexisset Abramius interpretatur Combefisius [Auct. novum, pars post. col. 644 et 645, not. 5 et 6.] , ut mihi videtur perperam. Oratorium ædificavit Abramius, quod forsan initium fuit monasterii Abramitarum, cujus situs in urbe nos latet.
Wir werden Fehler deshalb nicht korrigieren.
Wir verantworten nur die Veröffentlichung.
Heiligenlexikon
als USB-Stick oder als DVD
Unterstützung für das Ökumenische Heiligenlexikon
Artikel kommentieren / Fehler melden
Suchen bei amazon: Bücher über Acta Sanctorum: 28. Oktober
Wikipedia: Artikel über Acta Sanctorum: 28. Oktober
Fragen? - unsere FAQs antworten!
Impressum - Datenschutzerklärung
korrekt zitieren: Societé des Bollandistes:
Die Deutsche Nationalbibliothek verzeichnet das Ökumenische Heiligenlexikon in der Deutschen Nationalbibliografie; detaillierte bibliografische Daten sind im Internet über https://d-nb.info/1175439177 und https://d-nb.info/969828497 abrufbar.