3. November - Ergänzungen

DIES TERTIA

SANCTI QUI DE DIE III NONAS NOVEMBRIS SUPERSUNT

S. Pirminius, abbas in Suevia.
S. Odrada virgo, in Brabantia.
S. Marianus martyr, Bardowici in Saxonia.
S. Gibrianus seu Gobrianus, episcopus Venetensis, in Britannia Armoricana.
S. Gulielmus, eremita in Alsatia.
S. Baya virgo, in Scotia.
S. Maura virgo, in Scotia.
S. Ermengaudus, episcopus Urgellitanus in Hispania.
S. Amicus, monachus in Aprutio.
S. Ida, comitissa de Toggenburg, in Helvetia.
S. Berardus, Marsorum episcopus.
S. Malachias, episcopus Connerthensis in Hibernia.
B. Alpais virgo, Cudoti in territorio Senonensi.
B. Simon a Sancto Archangelo, O. S. D., in tractu Ariminensi.

DE SANCTO PIRMINIO EPISCOPO ALAMANNORUM ET BAVARORUM APOSTOLO

CIRCA ANNUM DCCLV

COMMENTARIUS PRAEVIUS

Pirminius, abbas in Suevia (S.)

AUCTORE C. D. S.

§ I. De prima Vita S. Pirminii.

[1] [S. Pirminii Vita prima,] Illustrioribus sane divini verbi praeconibus, qui saeculo VIII barbaris gentibus Francorum imperio subiectis a superstitione idololatrica ad Christi fidem convertendis operam navarunt, accensendus est S. Pirminius episcopus, non paucorum monasteriorum apud Alamannos et Bavaros conditor, cuius memoria hac die 3 novembris colitur, secundum martyrologia, licet forte die praecedente e vivis excesserit [Cfr. infra, num. 96.] . Eius tamen historia multis adhuc nebulis obsita est. Quam iam tractandam aggredimur, postquam scilicet de documentis, quibus praecipue innitetur nostra disquisitio, paucis dixerimus.

[2] [quam exhibent codices] Principem inter haec locum tenet Vita S. Pirminii saeculo IX conscripta, quam primum F. I. Mone [Quellensammlung der badischen Landesgeschichte, tom. I, pp. 30 et 526.] , recentius vero novis curis edidit cl. O. Holder-Egger [Mon. Germ., tom. XV, p. 21.] . Is in sua editione adornanda novem adhibuit codices. Quorum praestantissimus ipsi visus est Sangallensis n. 577, membr., fol. max., qui quadraginta novem Vitas sanctorum variis manibus saec. X scriptas continet, inter quas (f. 296 – 303) Vitam Pirminii una manu permagnis characteribus splendide, pulcherrime, accuratissime exaratam, quem ita expressit cl. editor ut vix ter eius lectionem reiceret [Ibid., p. 18.] . — Cum Sangallensi exemplari mire concordat codex Einsidlensis n. 257, membr., saec. X (saec. IX, secundum Mone) et etiam, aliquanto tamen pluribus lectionibus variantibus, Engelbergensis I ¼, membr., saec. XII; quo utroque usus erat Mone. — Ad eandem quoque familiam pertinent a) Codex Augiensis, nunc deperditus, cuius apographon saeculo XVII a Ioanne Egone priori Augiensi descriptum servat archivum Carlsruhense, unde lectiones variantes suae editioni adiecit Mone, quas merito fere omnes neglexit cl. Holder-Egger, utpote manifeste corruptas et nullius momenti. Alterum eiusdem, seu potius ex Egonis apographo desumptum, apographum anno 1739 a P. Mauritio Chardon ad Bollandianos socios transmissum legitur in codice olim musei Bollandiani, nunc bibliothecae regiae Bruxellensis n. 8930 – 31. b) Codex olim Sancti Maximini Treverensis, quem a Christophoro Browero visum esse indicat notula Vitae secundae S. Pirminii ab ipso adiecta [Sidera illustrium et sanctorum virorum Germaniae (Moguntiae 1616), p. 25.] , ubi codicem legendarium esse mediocris vetustatis ait. Huius quoque apographum servat codex olim musei Bollandiani, nunc Bruxellensis 8071.

[3] [saeculi X] Denique et ab eiusdem familiae codice aliquo derivata videtur, sed multis locis adulterata, huius primae Vitae forma quam exhibet (f. 131 – 39) codex Wirziburgensis Theol. fol. n. 34, membr., qui olim fuit liber monasterii Sancti Petri in Wissenburg, ut manus saeculi XV in eo notavit, postea, saeculo XVII, Collegii Societatis Iesu Molshemii, saec. X perpulchre exaratus. In quem cum incidisset Mone postquam Vitam S. Pirminii typis expresserat ex codicibus Einsidlensi, Engelbergensi, Monacensi 22244 (de quo dicetur num. seq.) et apographo Carlsruhano, formam illam, quam appellavit Weissemburgensem, alteri, Einsidlensi nempe seu Sangallensi, antiquitate et authentia praestare iudicavit [Quellensamml., tom. cit., p. 528.] ; sed, ut recte monuit Holder-Egger [Mon. Germ., tom. cit., p. 19.] , manifesto errore. Nam, quod praecipui argumenti loco ad id asserendum attulit, sermonem scilicet in codice Weissemburgensi planiorem esse et emendatiorem, potius ratio esse apparet cur textum huius codicis recentiorem censeamus. Nec alia argumenta ab ipso producta quicquam momenti habent. Non 1° Weissemburgensis formae non paucis locis brevitas: neque enim adeo insuetum est ut posteriora alicuius Vitae exemplaria plus minus contracta sint, et praeterea nonnullis etiam locis forma illa prolixior est (quod ex variantibus illius lectionibus infra notandis constabit). Non 2° quod forma Weissemburgensis in Hornbacensi coenobio confecta iudicanda sit, altera vero in Augiensi: nam et Sangallensem formam in Hornbacensi coenobio conscriptam esse facile demonstratur [Cfr. infra, num. 8.] , et quae a Mone proferuntur indicia ad probandam opinionem suam de scriptore Augiensi formae Einsidlensis, comparent quoque omnia in Weissemburgensi.

[4] [et sequiores,] A Sangallensi vero exemplari magis abscedit lectio codicum a) Vindobonensis n. 520 (Hist. eccl. 109, olim 32), membr., fol. min., olim Sancti Blasii Admuntensis, qui inter alias Vitas f. 103r – 113v Pirminii deformiter et incomposite manu saec. XI-XII exaratam continet [Quae hoc loco de cod. Vindob. et quattuor sequentibus referuntur, desumpta sunt ex praefatione cl. Holder-Egger, tom. cit., p. 18.] ; b) Wirziburgensis Theol. fol. n. 53, membr., fol. min., olim Sancti Stephani Wirziburgensis, f. 27r – 34v, pulchre et accurate saec. XII (saec. XI, secundum Mone) scripti; c) Monacensis lat. n. 9506 (Ober-Alt. 6), membr., fol. max., saec. XII duabus manibus scripti, qui est quartum volumen magni Legendarii Altahensis, Vitas mensium oct.-dec. comprehendens, ubi f. 66 – 69 Vita Pirminii prima manu nitide exarata exstat; d) Monacensis lat. 22244 (Windberg. 44), membr., fol. max., saec. XII extr., quinti scilicet voluminis magni Legendarii Windbergensis, ubi Vita Pirminii legitur f. 117r – 21v; e) Bambergensis E. III. 9, membr., fol. max., saec. XV exarati, continentis librum Andreae Bambergensis de viris illustribus Ordinis Sancti Benedicti, cui, excepto prologo, integra inserta est Vita Pirminii, fol. 41r – 43v. — Quibus adiungendus est f) Codex Zwetlensis n. 14, membr., foliorum 201, mai. (Om, 42 × 0,325), columnis binis exaratus saec. XIII, pars scilicet magni Legendarii continentis Vitas sanctorum mensium octobris et novembris, nobis a R. P. Iulio Zelenka bibliothecario humanissime commodatus; Vita S. Pirminii in eo codice legitur f. 119v – 21v.

[5] [numero duodecim,] Duas itaque praecipuas codicum familias prae manibus habemus, quas designabimus siglis A et B; unaquaeque autem sex codices complectitur. Quos si attentius invicem conferamus, imprimis apparet exemplari Sangallensi (A1), quod archetypo (A) omnium maxime consonare iudicamus, simillimum esse Einsidlense (A2), quod proinde in eadem cognationis linea cum illo ponendum videtur. Aliquanto magis diversa est lectio codicis Engelbergensis (A3), cui paulo inferior locus assignandus. Ex reliquis autem tribus, cognatione aliqua propiori inter se coniunguntur apographum codicis Sancti Maximini Treverensis (A4) et codex Weissemburgensis seu Wirziburgensis Theol. fol. 34 (A5), quippe qui non paucas lectiones variantes ipsis proprias et utrique communes exhibeant: itaque ex aliquo communi exemplari eos derivatos censendum est, quamvis, ut monuimus, codex Wirziburgensis passim sive additamentis sive compendiis sive aliis adulterationibus admissis peculiarem quandam formam repraesentet. Denique Egonis apographum (A6) paucissimas habet variantes lectiones quae et in aliis codicibus appareant, multas vero singulares, sed manifeste alicuius imperiti vel temerarii scribae culpa corruptas, quas proinde cum. cl. Holder-Egger fere neglegendas duximus. — Alterius vero familiae (B) minime omnium a lectione exemplaris Sangallensis recedit codex Bambergensis (B1). Cuius omnes fere lectiones variantes exhibet Wirziburgensis Theol. fol. 53 (B6), sed et praeterea multas ipsi proprias. Multas etiam sibi proprias, sed utrique communes (eodem circiter numero quam B1), praeter nonnullas proprias singulis, variantes lectiones habent codices Monacenses lat. 9506 (B2) et 22244 (B3). Idemque dicendum de codicibus Vindobonensi 520 (B4) et Zwetlensi 14 (B5), nisi quod istae lectiones longe plures numero in iis occurrunt.
Gradus illos cognationis inter diversa primae Vitae exemplaria hoce schemate, ut nobis videtur, sub uno conspectu repraesentare licet:

[6] [ineunte saeculo X] Tam quod ad scriptoris aetatem et auctoritatem spectat, hunc Pirminio coaevum aut supparem non fuisse liquet ex prologo, ubi sancti historiam rem esse indicat diu a multis omissam sapientibus et paene oblivioni traditam, et se ideo eam scribere aggressum ut quae diu incognita latebant sciantur a multis. Praeterea, ubi de monasteriis agit a Pirminio conditis, queritur se de quibusdam nihil rescire potuisse, quod aliqui ex praefatis locis quae exinde norunt ipsi intimare neglegunt, aliqui vero nec ipsorum locorum primordia scientes in quibus vivunt, et a quibus initium post Deum sumpserunt, omnino sunt ignari, quia ubi abundat terrena cura, refrigescit necesse est caritas divina [Cap. 8.] . Certe ita locutus non fuisset scriptor Pirminii temporibus aetate vicinus. Attamen ante annum 826, qui fere septuagesimus est post Pirminii obitum [Cfr. infra, num. 92.] , Vitam conscriptam fuisse constat ex testimonio Walafridi Strabi, qui in descriptione Visionis Wettini, praedicto illo anno metro concinnata [Poet. lat., ed. Duemmler (M. G., in-4°, tom. II), p. 259.] , haec scribit:
      Primus in hac (Augia) sanctus construxit moenia praesul
      Pirminius ternisque gregem protexerat annis.
      Huius quisque velit sanctam cognoscere vitam,
      Ipsa sepulcra petat: satis ipse probabit in Hornbach [Ibid., p. 304, v. 27 – 30.] .
Ubi, ut recte advertit cl. Holder-Egger, dum Pirminii vitam cognoscere cupientes ad Hornbacense coenobium remittit, satis perspicue indicat ibidem sancti Vitam conscriptam exstare.

[7] [conscripta fuisse videtur] Duplicem confirmationem adiungit cl. Holder-Egger [M. G., tom. XV, p. 17, et ibid., not. 11.] ad ostendendum Vitam non serius quam saeculo IX ineunte confectam esse. Nimirum 1° Sermo tam rudis inconditusque, narratio tam simplex, ne dicam inepta, est, ut constare videatur libellum eo tempore scriptum esse, cum studium litterarum nuper renovatum parum diffusum et radicatum erat. 2° Monendum est etiam, in Vita Hornbacense coenobium semel tantum in fine hoc nomine, plerumque vero antiquo nomine Gamundias nuncupatum esse, quod medio saeculo IX fere jam antiquatum erat. In diplomatibus Ludovici Pii an. 814 [Regest. Imperii, tom. I, nn. 514, 515.] et aliis duobus regiis ann. 865 et 972 [Comment. Acad. Theodoro-Palatinae, vol. VI, hist., pp. 256, 263.] utrumque nomen Gamundias vel Hornbach usurpatur, in reliquis chartis saeculo IX hoc solum occurrit [Vid. ibid., p. 246 sqq., nn. 3 – 7, 11, 13, 14.] .

[8] [a monacho Hornbacensi,] Ex citato supra [Num. 6 extr.] Walafridi, Augiae Divitis alumni, testimonio colligitur Vitam illam primum compositam non esse in monasterio Augiensi, quod prius censuerat Mone [Tom. cit., p. 29b.] , sed in Hornbacensi, quod et ipse deinde Mone, priori sententia mutata, agnovit [Ibid., p. 528.] : cur enim ad Hornbacenses remisisset Walafridus, si Pirminii Vita apud Augienses servata fuisset? Praeterea animadvertit Rettberg [Kirchengeschichte Deutschlands, tom. II, p. 51.] in illa Vita de fundatione Augiensis coenobii nonnisi dubia vel fabulosa tradita esse, sed et auctorem regionem Augiensem male novisse, eundem vero multo dilucidius uberiusque coenobii Hornbacensis originem et quae ibidem degens egerit Pirminius narrasse, ut omnino huius coenobii incolam eum fuisse statuendum sit. Denique et hoc certius probari poterit [Ita Holder-Egger, loc. cit.] , cum auctor diserte aperteque se Hornbacensem monachum prodidisse videatur, qui [Cap. 12.] felices praedicans eos qui sanctos Bonifatium et Pirminium in coenobio Hornbacensi congredientes et colloquentes spectare quiverint, dicat: Sed ego indignus in Dominum confido, quod tales istinc inventi erant apud illos (scilicet Bonifatium et Pirminium), quos superna gratia fecit idoneos illorum sancto posse interesse colloquio. Ubi vox istinc (pro istic mendose posita) ostendit scriptorem ipsum degisse in hoc monasterio.

[9] [quem multa a S. Pirminio gesta latuerunt.] Habemus itaque, hanc primam Vitam conscriptam esse ineunte saeculo IX a monacho quodam Hornbacensi, alias ignoto. Cuius sane lucubratio in historia Pirminii describenda admodum manca est et ieiuna, cum praeter exordia utriusque coenobii, Augiensis et Hornbacensis, vix quicquam de reliquis S. Pirminii gestis tradat, candide professus nihil sibi compertum esse de historia fundationis aliorum coenobiorum decem, quae construxit Pirminius in Francia, Bavaria atque Alamannia, sed nec ipsa eorum omnium nomina ad eius notitiam pervenisse, neque quomodo in media aetate vixerit sanctus in illis et quantos labores tunc pertulerit, scilicet ob illorum culpam qui nobis de praedictis locis illud intimare debuerunt et id vel neglexerunt vel turpi ignorantia laborantes non valuerunt [Cap. 8.] . Nec, ut rursus scite advertit cl. Holder-Egger [Tom. cit., p. 18.] , chartas ullas vel libellos adhibuisse, nisi narratiunculas quasdam in Willibaldi Vita sancti Bonifatii olim forte lectas ex memoria narrasse [Cap. 12 – 15.] videtur: quae vero de Augiensis et Hornbacensis coenobiorum fundatione rettulit, duntaxat domestica illorum locorum traditione nituntur. Quae quamvis maxime nobis dolenda sint, attamen, ut idem cl. editor conclusit, opusculum hoc simplicissimum suo merito non caret, utpote quod solum, si paucas chartas et breves notitias Augiensium (atque alias non ita certas traditiones) excipias, huius apostoli Alamannici memoriam posteris tradidit.

§ II. De aliis documentis circa historiam S. Pirminii.

[10] [Vita secunda,] Alteram S. Pirminii Vitam, cuius tamen, quamvis id non moneat auctor in suo prologo, solus fons fuit Vita illa prima, de qua modo diximus, edidit Christophorus Brower inter Sidera illustrium et sanctorum virorum Germaniae [Moguntiae, 1616.] , codicem secutus Argentoratensem seu potius huius apographum ab eius ecclesiae suffraganeo seu auxiliario episcopo Adamo Peez transmissum [Op. cit., p. 25.] : qui codex nunc amissus videtur. Postea eandem protulit Ioannes Mabillonius inter Acta SS. Ord. S. Benedicti [Saec. III, part. II, p. 140.] ex editione Broweri et codice Chesniano (nunc Parisiensi 5308, saec. XII exarato) [Sed cfr. dicenda infra in prooemio ad Vitam II.] . Ad Mabillonii editionem variantes lectiones notavit Mone [Op. cit., p. 38 – 39.] ex codicibus tribus, videlicet a) Augiensi 21, membr., saec. XII, nunc reposito in archivo Carlsruhensi, in quo Vitae initium duntaxat continetur (cap. 1 – 6 et compendium cap. 7 – 10) non paucis etiam sententiis abscissis; unde parum subsidii ex eo codice ad emendandum textum praebetur; b) Basileensi, signato A. VI. 36, qui Passionale continet saeculo XV exaratum; c) Apographo quod Egon prior Augiensis saeculo XVII descripsit ex codice Augiensi nunc deperdito: apographum autem continetur inter alia eiusdem Egonis Apographa Augiensia in archivo Carlsruhensi [Cfr. ibid., p. 37.] .

[11] [cuius unus] Praeterea indicatur a cl. Holder-Egger [M. G., tom. cit., p. 19.] codex Stuttgardiensis membr., [fons fuisse videtur Vita prima,] fol. max., saec. XII, olim Zwifaltensis monasterii, qui et ipse praebet eam secundam Vitam valde decurtatam, prologo et compluribus capitibus resectis: omissa sunt scilicet ex capitibus triginta et uno, quibus constat Vita in editione Mabillonii, pars capitis 14, capita 15 – 20, extrema pars capitis 22, ac denique capita 23 – 28, ubi agitur de S. Bonifatio (quae etiam in Egonis apographo praetermissa sunt). — Denique in citato iam superius codice bibliothecae regiae Bruxellensis 8930 – 31 (in quo et exhibetur Vita ex apographo Egonis) repperi apographum ex codice Oenipontano descriptum, cui subiecta est haec attestatio sigillo munita: Praesentem copiam cum apographo suo (quod declinante saeculo XV circiter ex inspectis collatisque aliis scripturis eiusdem temporis confectum esse credi potest) in celeberrimae Societatis Iesu Collegio Academico Oenipontano asservato et mihi ab eodem in hunc finem concredito, rite ac attente collatam atque de verbo ad verbum consonam esse testor requisitus officii nomine. Oeniponti 17 aprilis 1739. Antonius Roschmann, Iuris utriusque Licenciatus… Publicus Notarius. Ex eo codice folium integrum deciderat; quod ex alio codice suppletum esse testatur idem notarius his verbis: Fidem de hac suppletione legitima capitis 21. et 22. facit mihi aliud apographum eiusdem Collegii ad initium manuscripti ab eadem manu rubrica et nota hac insignitum, quae prius manuscriptum Illustrissimi Helfenstainii id esse collegio donatum asseruerat, haec eadem, inquam, manus hanc statim ab initio prooemii notam in margine adscripsit: Autographum P. Wendelini Volckii. Exscripsit ex vetusto Ms. codice, quem una cum sacris S. Pirminii reliquiis tradidit collegio S. I. Oeniponti Illustris DD. Schweickardus Comes ab Helfenstain a° 1576. 2 Novemb. Poterit igitur alterum ex altero rite redintegrari. Haec autem verba ita in hoc secundo codice, cum quo ea contuli, esse descripta, hisce testor requisitus ex officio. Oeniponti 4. Julii 1739. Idem Roschmann qui supra.

[12] [perperam attributa est Othlono;] Auctorem huius Vitae inscripsit Brower Othlonum illum qui et S. Bonifatii Vitam expolivit decurrente saeculo XI, utrum ex auctoritate apographi an sua ipsius coniectura incertum, sed certo errore. Etenim libellus, quem in codicibus saeculi XII iam habemus, nuncupatus est Liudolfo archiepiscopo, quem Treverensem fuisse, cuiquam dubium esse nequit: nullus enim alius archiepiscopus huius nominis in Germania aut Gallia ab ineunte saeculo IX ad finem saeculi XII fuisse reperitur. Iam vero Liudolfus Treverensis e vivis excessit anno 1008 [Hermanni Contracti seu Augiensis Chronic. (M. G., tom. V, p. 119).] ; Othlonus autem floruit post medium saeculum XI, quod constat ex prologo ad Vitam S. Bonifatii, ubi hanc scriptionem se aggressum esse testatur diu post mortem S. Leonis IX papae [Act. SS. O. S. B., saec. III, part. II, p. 28.] . Deinde, ut subiungit Mabillonius [Ibid., p. 136.] , huius Vitae Pirminianae conditor nonnulla de S. Bonifatio commemorat quae cum ipsius Othloni narratione Bonifatiana pugnant. Praeterea longe gravior et maturior est scriptio de S. Bonifatio quam haec de S. Pirminio.

[13] [probabilius auctorem habet Warmannum,] Meliori iure Mabillonius [Ibid.] huius Vitae scriptorem fuisse censet Warmannum, Comitem a Dilingen et Veringen, Baronem in Kiburg, Winterthur et Baden, [ex monacho Augiensi episcopum Constantiensem,] Landgravium Alsatiae, fratrem Eberhardi Constantiensium praesulis, Hermanni Sueviae Ducis praeceptorem, ex Divitis Augiae monacho Constantiensem episcopum creatum anno 1026, natione Germanum, virum omni litteratura doctissimum adeoque subtilissimum, qui testibus Gulielmo Eysengreino [Catalogus testium veritatis (Dilingae 1565), fol. 80v, unde desumpta sunt haec omnia de Warmanno memorata.] et Ioanne Egone priori Augiensi [De viris illustribus Augiae Divitis, part. II, cap. 26, (ap. Pez, Thes. Anecd., tom. I, part. III, p. 686).] , Vitam S. Pirminii conscripsit, vita defunctum anno 1034. Certe Warmanni aetas cum Liudolfi aetate optime concordat, et per se valde credibile est voluisse Augienses, qui praeter alias litterarum etiam laudem sibi affectabant, ut et apud se scriptio aliqua de sancto suo fundatore, prima Vita elegantior, exstaret.

[14] [non autem abbatem Hornbacensem homonymum.] Novam quandam opinionem proposuit Mone [Tom. cit., p. 37.] , cui et calculum suum adiecit I. Friedrich [Kirchengesch. Deutschlands, tom. II, p. 581.] , Warmannum quidem seu Garemannum huius secundae Vitae auctorem agnoscens, non tamen Augiensem illum monachum, sed abbatem Hornbacensem, qui et ipse coaevus fuit Liudolfo Treverensi, quin et eodem quo is anno 1008 vita defunctus, ut colligitur ex Hornbacensi libro de miraculis S. Pirminii infra edendo, ubi [Cap. 16.] annus quartus Willimanni abbatis, qui Garemanno successit [Ibid., cap. 10.] , anno dominicae incarnationis 1012 connectitur. Duplex huius opinionis fundamentum protulit Mone. Alterum, quod lucubratio illa, Liudolfo inscripta, auctorem habuisse iudicanda est monachum cuiusdam coenobii Treverensi archiepiscopo subiecti; Hornbacense autem monasterium situm erat in dioecesi Mettensi, quae metropolitanum agnoscebat Treverensem archiepiscopum, Augiense vero intra huius provinciam non continebatur. Alterum, quod si Augiensi monacho illa Vita deberetur, sane is non siluisset quae eiusdem fere aetatis Augiensis scriptor Hermannus Contractus (qui vixit annis 1013 – 1054) de Pirminii historia commemoravit in suo Chronico, traditiones utique Augienses sequens; at vero, si Mone audiamus, maximam partem secundae Vitae complent quae de gestis a Pirminio in Francia occidentali narrantur, et hinc maxime illa secunda Vita a prima discrepat. Verum quid sibi velit haec posterior observatio, omnino perspicere nequeo. Equidem, si quid video, ita, quod ad res narratas spectat, secundae Vitae scriptor vestigiis illius qui primam confecit institit ut nusquam ab eo discederet, nihil demeret, nihil adderet, nisi quod Scripturae testimonia et paraeneticos sermunculos passim inseruit et quae a priori scriptore simpliciter dicta erant, ipse prolixioribus verborum ambagibus, ut sibi videbatur, exornavit. Nec quicquam magis valet prius fundamentum, cum utique Warmannus ille Augiensis, admodum nobili domo exortus, facile censeri possit cum archiepiscopo Treverensi cognatione vel amicitia coniunctus fuisse et inde adductus ut suum libellum illi nuncuparet; et certe in epistula dedicatoria nulla apparet oboedientiae aut huiusmodi obsequii professio, quae virum archiepiscopo subditum manifestet. Itaque nullam adesse rationem censeo cur Eysengreini et Egonis disertam assertionem respuamus et ab utroque dicamus Warmannum Augiensem Hornbacensi erronee substitutum fuisse. Libenter tamen fateor non tantam esse auctoritatem utriusque illius scriptoris ut conclusionem, solo ipsorum testimonio nixam, satis firmam arbitremur.

[15] [Vita tertia] Sicut primam Vitam secunda, ita multoque pressius secundam tertia ducem secuta est, adeo ut huius scriptor id solum intendisse videatur ut quae ab auctore secundae Vitae soluta oratione exposita fuerant, ipse metris alligaret. Unus eam exhibet codex saeculi XVII, qui nunc in archivo Carlsruhano servatur, apographa continens Joannis Egonis manu descripta, unde iam variantes lectiones ad utramque Vitam primam et secundam excerptas diximus a Mone: qui et tertiam hanc edidit [Tom. cit., p. 39 sqq.] . Quam editionem, alio quopiam deficiente subsidio, et nos inferius inter S. Pirminii Acta repraesentamus.

[16] [seu metrica] Vitam hanc ex metri ratione saeculo XII vel XIII compositam iudicavit Mone. Versus siquidem sunt caudati seu qui bini clauduntur consonante desinentia; nonnulli [Vv. 66 – 69, 207, 405.] dactylici caudati, qui praeter hanc consonantiam in secundo et tertio pede habent dactylos consonantes [Cfr. Mone, Anzeiger für Kunde der deutschen Vorzeit, an. 1838, p. 586.] ; alii [Vv. 235 – 238, 357 – 364, 397 – 398.] per seriem duorum vel plurium ita constructi ut quot singuli verba, tot universi sententias complectantur, quarum primam prima singulorum ex ordine versuum verba, secundam eorundem verba secunda, et ita porro, conficiant: quas metricas artis elegantias illius aevi proprias ait Mone.

[17] [non Henrico Augiensi abbati,] Idem editor huius Vitae metricae auctorem fuisse coniecit Henricum illum Augiensem abbatem, de quo Gulielmus Eysengrin [Catal. test. ver., fol. 109v.] : Henricus Comes a Kalwe, Augiensis … abbas, … protonotarius imperatorius, legum doctor… Vir omni literatura doctissimus, vitam S. Pirminii Meldensis episcopi prolixis commentariis prosecutus est. Obiit pontificatus anno xxvij, Christi vero Mccxxxvij. Et Ioannes Egon [De vir. illust. Aug., part. II, cap. 29 (ap. Pez, tom. I, part. III, p. 703).] : Veruntamen neminem (ex monachis Augiensibus) expressum nominatim reperio qui (post Hermannum Contractum) litteris aliquid mandarit ad usque Christi annum 1206, quo Henricus Comes de Kalb Augiae clavum gubernandum accepit, qui nobilitati sanguinis raro inter homines illustriores exemplo egregiam pietatem et doctrinam coniunxit. Inter alia Vitam S. Pirminii primi Augiae abbatis ac fundatoris diserto calamo ac stylo non inconcinno composuit, quam hodieque membranis exaratam cernere licet… Gloriose denique vitam hanc mortalem finivit circa annum Christi 1234.

[18] [sed alii monacho Augiensi anonymo adscribenda est;] Arguit Mone Egonem quod Vitam secundam, de qua superius diximus, Henrico tribuerit [Quellensamml., tom. cit., p. 39a, not.] . Verum, ut recte advertit cl. v. O. Breitenbach [Neues Archiv, tom. II, p. 171.] , solus hic erravit Mone. Quippe Egon diserte secundam Vitam, auctoritate Broweri nixus, ab Othlono Fuldensi conscriptam ait [De vir. ill., part. III, cap. 1 (p. 715).] , et proinde eandem non esse cum Vita conscripta ab Henrico, quam etiam prae oculis habebat, declaravit. Sed ex eodem Egone argumentum validissimum praebetur ad evertendam coniecturam Mone de Vitae illius metricae auctore. Hanc enim et ipse Egon vidit et diversam ab Henrici scriptione clarissime significavit. Nimirum, postquam cap. 29 [Cit. num. sup.] de hac dixerat, statim post, brevissimo interiecto capite de Conrado abbate, cap. 31 agit de aliis Augiae anonymis doctoribus et inter hos: Praeterea, ait, ut alios poetas anonymos omittam, non praetereundus occurrit is, qui Vitam Pirminii metrice cecinit, quae adhuc charactere ferme obsoleto in tabulis valde vetustis scripta videtur. Itaque Egon perspicue omnino Vitam ab Henrico de Calwe conscriptam et a se lectam distinguit tum a Vita edita a Browero, quam Othlono attribuit, tum a Vita metrica, a se etiam lecta et transcripta, quam anonymo poetae, eidemque monacho Augiensi, deberi indicat.

[19] [Henrici vero scriptio deperdita.] Libellus Henrici de Calwe amissus videtur. Cuius iactura utcumque compensari forte potest ex iis quae de S. Pirminio tradiderunt Ioannes Egon in notitia quam de illo confecit [Loc. cit. pag. praec., not. 15.] et Gallus Oehem * in chronico suo Augiensi, concinnato lingua vernacula Germanorum extremo saeculo XV, quod accurate edidit C. A. Barack [Bibliothek des literarischen Vereins in Stuttgart, tom. LXXXIV, Stuttgart, 1866. Eiusdem chronici synopsin et excerpta vide in Archiv, tom. IV, p. 384 sqq.] . Cum enim Henrici scriptio adhuc exstaret Augiae temporibus Egonis, vix dubitari potest quin et antiquior Oehem eam viderit: et is quidem saltem semel diserte professus est se quaedam excerpsisse ex veteri codice Augiae servato [Ed. Barack, p. 8, lin. 33.] . Si qua igitur apud Oehemum vel Egonem leguntur quae ex aliqua Vita S. Pirminii hausisse significaverint nec tamen in iis quae ad nos pervenerunt reperiantur, iure colligi potest ea ex Henrici lucubratione desumpta esse. Cumque admodum pauca huiusmodi reperire sit [Cfr. Breitenbach in Neues Arch., tom. II, p. 172 – 174.] , sponte oritur suspicio Vitam illam, quae ab Henrico scripta fertur, nihil aliud fuisse quam orationem aliquam in laudem S. Pirminii, in qua conficienda usus sit utraque Vita adhuc superstite.

[20] [Liber miraculorum S. Pirminii in coenobio Hornbacensi ineunte saeculo XI conscriptus.] Habemus, praeter Vitas modo memoratas, Miracula S. Pirminii post mortem, quem librum solus exhibet codex bibliothecae regiae Bruxellensis 206 (olim 87), membraneus, fol. max., saeculo XII extremo exaratus, ex quo illum ediderunt Mone [Quellensamml., tom. I, p. 45.] et recentius cl. Holder-Egger [M. G., tom. XV, p. 31.] et nos denuo accurate cum codice collatum infra exhibemus. Miracula refert in Hornbacensi monasterio impetrata intercessione S. Pirminii inter annos circiter 970 [Cfr. infra adnot. ad lib. Miraculorum cap. 3.] et 1012 [Mirac., cap. 16.] . Abrumpitur autem post narrationem miraculi quod contigit in festo pentecostes huius ultimi anni, nulla adiecta clausula qua, sicut solitum est in huiusmodi libellis, significarit scriptor se finem imponere operi, sive quod non integer liber exscriptus est in codice nostro, sive quod in mente habuerit auctor illum postea, ubi alia miracula referenda occurrerent, complere. Certe hoc ipso anno vel non diu post conscriptum esse librum colligere licet ex prologo, ubi protestatur scriptor: Quae oculis vidimus, quae ab his qui interfuerunt didicimus, quae vera et incorrupta tenemus, scribendo testimoniis perhibemus [Cap. 2.] : quae verba illum rebus narratis, saltem ultimo loco, aequalem fuisse demonstrant. Idem monachum se Hornbacensem satis manifestat, quod non alia refert nisi quae in hoc coenobio contigerunt et S. Pirminium patronum nostrum appellat [Ibid.] . Sed nullo indicio constat eundem esse auctorem libri miraculorum et Vitae secundae, quod nonnemo putavit.

[21] [Alii fontes et recentiorum] Ad fontes historiae S. Pirminii etiam referenda sunt diplomata quae spectant ad fundationem monasterii Murbacensis [Cit. infra, num. 62 – 70.] , ipsius Pirminii libellus qui inscriptus est de singulis libris canonicis scarapsus [Cfr. infra, § XIII.] , Rhabani Mauri carmen de S. Pirminio [Cit. infra, num. seq.] , et quae in suo chronico de eo notavit Hermannus Augiensis seu Contractus ad annos 724, 727, 731 [M. G., tom. V, p. 98.] . — Ex recentioribus vero praecipue de eo scripserunt M. Görringer [Pirminius; Geschichte des linken Rheinufers, etc. Zweibrücken, 1841.] , F. W. Rettberg [Kirchengeschichte Deutschlands (Göttingen, 1846), tom. II, pp. 50 – 58, 120, tom. I, p. 514.] , I. Friedrich [Kirchengeschichte Deutschlands, tom. II (Bamberg, 1869), p. 580 sqq.] et I. Weicherding [Der St. Pirminsberg, seine Kapelle, Quelle, Einsiedelei, etc. Luxemburg, 1875.] .

[Annotata]

* alias Oheim

§ III. De S. Pirminii patria.

[22] [S. Pirminius non fuit genere Francus,] Iam ad singulas partes Pirminianae historiae tractandas accedamus. De S. Pirminii patria silent documenta antiqua. Gallum illum ortu fuisse passim indicarunt scriptores Benedictini [Trithemius, Compend. Annal., lib. I, in Theodorico 60mo rege (Oper. Hist. ed. Francofurti 1601, p. 60); Bucelinus, Menolog. Benedict., ad diem 3 Nov.] . Alii vero ex Scotia seu Hibernia in Franciam venisse autumarunt [Cointius, Annal., tom. IV, p. 665; Eccard, Franc. Orient., tom. I, p. 666; H. Pertz, M. G., tom. II, p. 19.] . Et quidem apud Francos Pirminium primum lucem non aspexisse liquido testatur saeculo IX Rhabanus Maurus in carmine suo de sancti laudibus, ubi nempe ita canit:
      Deseruit patriam, gentem simul atque propinquos
            Ac peregrina petens, aethera promeruit.
      Gentem hic Francorum quaesivit dogmate claro,
            Plurima construxit et loca sancta Deo [Poet. lat., ed. Duemmler, tom. II, p. 224.]
Sed et ex ipsa Vita I satis demonstratur Francum non fuisse Pirminium, sed e regione a Francia longe dissita oriundum, ubi nempe significatur admiratione perculsos fuisse qui ipsum latina et Francorum lingua concionantem audirent [Cap. 3.] .

[23] [sed, ut videtur,] Accedit quod in diplomate Widegerni episcopi Argentinensis pro monasterio Murbacensi socii S. Pirminii saepius peregrini monachi et congregatio peregrinorum monachorum appellantur [Cfr. infra, num. 65 – 68.] , itemque peregrini monachi in diplomate Eberhardi comitis [Cfr. infra, num. 69.] , et in diplomate Theodorici IV regis Francorum de ipso Pirminio profertur: Igitur dum et venerabilis vir Perminus, gratia Dei episcopus, nostris temporibus cum monachis suis, Deo inspirante, pro evangelio Christi peregrinatione suscepta… [Cfr. infra, num. 62.] . Friedrich [Op. cit., tom. II, p. 601 – 602.] appellationem illam peregrinorum monachis Pirminianis ideo collatam opinatur, quod ex instituto proprio congregationis illorum [Cfr. infra, num. 50.] , a romano pontifice approbato, fidei christianae propagandae praecipue illis incumbendum erat, ita ut, si bene capio, vox peregrini idem hic sonet quod missionarii. Quae opinio mera nititur coniectura, et mihi quidem, ut minus dicam, admodum improbabili: neque enim ullum reperio indicium sive in Vitis S. Pirminii sive in documentis quae ad congregationem ab ipso conditam spectant unde specialis illa destinatio monachorum eius ad vitae apostolicae munera iure eruatur. Nec omnino video qua ratione sine violentia verba modo citata ex diplomate Theodorici IV (peregrinatione suscepta) alio sensu intellegi queant quam de itinere suscepto a Pirminio extra patriam suam ut ad Francorum regionem accederet.

[24] [Hibernus;] Iam ut peregrinos istos monachos ac proinde ipsum Pirminium genere Hibernos fuisse censeamus, imprimis suadetur ex Annalibus quos vulgo vocant Guelferbytanos, at (saltem primam partem) in Murbacensi monasterio confectos fuisse recte collegerunt Eckhardt [Comment. de rebus Franc. Orient., tom. I, p. 579.] et H. Pertz [M. G., tom. I, p. 19.] , quod continua in illis abbatum huius monasterii usque ad saeculi octavi exitum series decurrit. In iis Annalibus igitur quaedam notata leguntur Murbacensis coenobii fundatione, quae contigit anno 727 vel 728, antiquiora, videlicet ad annos 704. mors Canani episcopi. 705. dormitio Domnani abbatis. 706. mors Cellani abbatis. 707. dormitio Tigermal [Ibid., p. 22.] : quae nomina hibernice sonare quisquis in documentis hibernicis paululum versatus est facile agnoscet. Deinde ab ecclesiasticis antiquorum Hibernorum moribus minime abhorret, quin et apprime illis congruit ut abbas vel etiam monachus abbati subiectus episcopali dignitate ornaretur [Cfr. Todd, St. Patrick, p. 46 – 61.] , quod in Pirminio obtinuisse videmus [Cfr. infra, num. 34.] . Denique Hibernorum mores etiam apprime refert quod legitur in Vitae Pirminii cap. 9, ubi scilicet is inducitur versificatorem suum alloquens: Hibernorum enim usus erat admodum receptus et forte illius gentis singularis, ut apud se habere et secum circumducere consueverint eorum duces et praecipui nobiles, sive episcopi et viri apostolici, doctum aliquem hominem qui poeticae artis peritiam profiteretur [Cfr. Todd, St. Patrick, p. 130; d'Arbois de Jubainville, Cours de litterature celtique, tom. I, p. 339.] . — Nec obstat sententiae nostrae quod in diplomate Eberhardi comitis [Cit. infra, num. 69.] S. Pirminii socii ex diversis provinciis coadunati dicantur: facile enim concedi potest eo tempore, quo Murbacense coenobium conditum est, aliquos ex Francis et Alamannis ipsorum coetui fuisse adiunctos.

[25] [opinio vero] Aliam opinionem de ortu S. Pirminii ex nonnullorum popularium suorum adhuc ineditis scriptis recens proposuit ven. vir I. Weicherding, capellanus in Wiltz in tractu Luxemburgensi [Op. cit. (supra p. 6, not. 18), p. 32.] , sed, ut ipse candide fatetur, coniectura magis quam propriis argumentis nixam. Postquam scilicet ostendere conatus est Pirminium neque Francum fuisse neque Anglosaxonem (quod ultro concedimus), arbitratur illum unum fuisse ex triginta iuvenibus quos secum e Dania adductos S. Willibrordus, uno eorum in itinere iussu Radbodi Frisonum regis interempto, sancto abbati Gregorio, monasticam scholam Traiecti ad Rhenum tunc moderanti, educandos commisit, apostolicae vitae postea deputandos [Cfr. Alcuin., Vit. S. Willibrordi, capp. 9, 11 (Ed. Wattenbach, ap. Jaffé, Bibli. Rer. Germ., tom. VI, pp. 47, 49).] . Coniecturam autem suam huiusmodi rationibus egregie confirmari censet.

[26] [quae illum e Dania oriundum] Primo nempe, ita optime intellegitur quomodo factum sit ut Rhabanus Maurus, Walafridus Strabus et auctor Vitae S. Pirminii rescire nequiverint ex quanam gente ortus esset: certe omnino de ea re siluerunt. Iis nimirum simultatibus invicem inter se dissidebant Franci ac Frisones et, quibus stirps cum Frisonibus communis erat, Dani, ut Pirminius, ad Francos et duces eorum accedens, gentem suam sedulo reticere debuerit. — Sed hanc rationem non solum nimis subtilem, sed et inanem prorsus facile iudicabunt qui Vitas sanctorum aevi merovingici aliquantum noverint. Quam multi enim scriptores huiusmodi Vitarum, quas multas sane habemus, nihil de genere sancti referunt. Nec profecto mirum est in re praesenti quod scriptor Pirminii genus ignoravit, qui nec de laboribus eius apostolicis in Francia, Bavaria et Alamannia quicquam narravit, quia nihil de iis comperire valuit [Cfr. Vit. cap. 8] .

[27] [et S. Willibrordi discipulum] Secundo, quamvis Pirminius Willibrordi gentilis non fuit, non semel congressi feruntur Treveris et in Dolegiensi monasterio (quod ubi notatum reppererit Weicherding nescio: certe apud Browerum, quem citat, nihil huiusmodi legi), et Willibrordus praesentia sua et subscriptione decoravit traditionem instrumenti quod Widegernus, Argentoratensis episcopus, pro fundatione Murbacensis coenobii confecit [Cfr. infra, num. 68 extr.] . Unde forte colligere licet Pirminium fuisse S. Willibrordi discipulum.

[28] [fuisse conicit,] Tertio, S. Willibrordus non potuit brevi tempore suae in Luxemburgensi regione commorationis per se ipse perficere quaecumque eiusdem regionis scriptores circa illius conversionem ab eo peractam tradunt, sed multa per discipulos. Iam ex alia parte per oralem traditionem, ad tempora nostra usque transmissam, docemur Pirminium in hanc Arduennae partem venisse quae Wiltziano castello circumiacet atque ipsum illud castellum invisisse et fonti benedixisse qui non procul inde, iuxta vicum Kaundorf eius nomine insignitus est, nec eo tempore fuisse episcopum, sed presbyterum [Cfr. § seq.] . Itaque probabile videtur Weicherdingo eum non ex meridionali Germania in tractum Luxemburgicum, sed contra hinc illuc migrasse atque in Arduenna ministerio apostolico operam dedisse ut Willibrordi adiutorem et discipulum, ac proinde ex eorum numero censeri posse quos Willibrordus e Dania adduxerit. — Quam vero imbecillis sit utraque ratio hoc et superiori numero allata, pluribus demonstrare supervacaneum videtur.

[29] [nequaquam probabilis est.] Quarto tandem, argumentum quoque ad suam opinionem firmandam inde confici putat Weicherding quod Pirminius evangelium praedicaverit Thuringis et Alamannis, quorum linguam cum Danica affinitatem non mediocrem habuisse censet iis temporibus. Quasi vero nativi sermonis diversitas impediverit tam multos, non solum Anglosaxones, sed et Hibernos, quominus Francis et aliis Germanae stirpis hominibus ad veram fidem convertendis allaboraverint. — His itaque rationibus perpensis, propositam opinionem, nedum cum Weicherding quasi certam [Op. cit., p. 37.] , sed neque vere et positive probabilem existimamus.

§ IV. De S. Pirminii commoratione in regione Luxemburgica.

[30] [Traditiones nonnullae Luxemburgicae] Inter amoenissimas amoenae illius regionis, qua Magnus Ducatus Luxemburgicus continetur, partes procul dubio illa computanda est quae oppidulo Esch ad Suram circumiacet. Hanc aliquantisper incoluisse Pirminius fertur, eiusque memoriam hodieque servat editus locus ad Sanctum Pirminium dictus, tribus fere chilometris a praedicto oppidulo distans. Visitur ibi in vertice collis haud inelegans ecclesiola, ad eiusdem vero collis radicem sacellum octangulum et humi depressum, nec ianua ac fenestris quae claudi possint munitum, duos fontes suo ambitu continens, quorum alter, fons S. Pirminii nuncupatus, mira virtute praeditus dicitur curandi quosdam morbos, infantium praecipue, de qua re fusius infra, ubi de gloria postuma S. Pirminii agetur, ex altero aqua communis scaturit. Utriusque liquor recipitur labellis lapideis humo infixis et summo solo aequatis. Rudera eo loco reperta sunt alicuius antiquae villae romanae, balneariorum praesertim, qualia in divitum Romanorum domibus crebro exstabant, atque inter ea duo nummi aerei Antonini Pii (imp. an. 138 – 161) et Antonini Caracallae (an. 211 – 217) effigies exhibentes [Ibid., p. 16 – 20.] . Haec, secundum quasdam traditiones populares, idolorum quondam templum fuere, secundum alias, Templariorum domus; sed quam saepe rude vulgus antiquarum aedium ruinas perperam interpretata sit magis notum est quam ut multis edisseramus..

[31] [S. Pirminium apud vicum Wiltz] Quaenam autem in ea regione peregerit Pirminius non distincte commemorant traditiones Luxemburgicae, praeter duo miracula, unde orta sit veneratio erga S. Pirminii fontem. Alterum est sanatio cuiusdam pueruli. Aliquando scilicet, ut fert popularis traditio, hiemali tempore sub vesperum ad castellum proximum vico Wiltz, quod Inferioris Wiltz * nomen obtinuit, sanctus quidam presbyter ac praeco fidei, Pirminius nomine, advenit nullo comite et hospitium sibi praeberi deprecatus est. Huius castelli dominus tunc temporis in carcere detinebatur apud Vianden, solaque domi remanserat eius uxor cum parvulo filio. Quae peregrinum presbyterum humanissime excepit, neque quicquam prius habuit quam ut filiolum sancto benedicendum offerret. Erat is infirma nimis valetudine, superiori corporis parte admodum exilis, inferiori enormiter ponderosus, eo scilicet morbo laborans quem vulgo rachitismum vocant. Piae matris petitioni libenter annuit Pirminius: infantulo benedixit, simulque matrem his verbis allocutus est: “Non benedictione mea sanabitur puer; sed habes non procul in valle fontem, quo utebantur olim gentiles ad abluenda corpora sua dum tendebant ad idolorum templum cuius rudera adhuc in summo monte apparent. Hunc fontem modo precibus consecravi. Illuc filium tuum defer et ter in aquam demitte sub invocatione trium personarum sanctissimae Trinitatis. Deinde per novem continuos dies preces ad Deum misericordiarum patrem effundes, et sanabitur parvulus. Postea vero, in memoriam accepti beneficii, ex lapidibus qui remanent antiqui templi, ubi quondam caeca mente homines idolis litabant, oratorium vero Deo aedificabis.” His auditis, nobilis matrona statim nudis pedibus, quamvis aspera hieme, ad salutiferum fontem perrexit, parvulum filium ulnis suis gestans; omnibusque diligenter expletis quae praescripserat Pirminius, integram sanitatem consecutus est puer. Nec multo post pater eius carcere liberatus et Wiltzium reversus est; sed miraculi incredulus, oratorium, quod postulaverat Pirminius, construendum non curavit. Unde mox temeritatis suae poenas luit, in hostili congressu ab alio quodam viro potente occisus [Ibid., p. 44 – 45.] .

[32] [miraculosum fontem] Sed et ipsi Pirminio fons, quem benedictione sua sacraverat, salubris fuisse traditur. Cum enim sanctus vir molesta oculorum aegritudine laboraret, solebat, quotiescumque occurreret fons aliquis aut limpidus amnis; flexis ad ripam genibus, vola aquam ex eo haurire, qua lippientes oculos ablueret. Numquam tamen aliquid sanationis ei attulerat quilibet adhibitus hactenus latex. At ubi accessit ad fontem qui postea ab eo nomen accepit et, sicut consueverat, pia benedictione praemissa, aquam ex eo oculis admovit, repente se omni incommodo liberatum persensit prorsusque sanatum [Ibid., p. 70.] .

[33] [elicuisse ferunt.] Nihil praeterea, quod iam monuimus, nos docent monumenta et traditiones Luxemburgensia circa Pirminii in eo tractu commorationem et praedicationem. At certe ex nuncupatione memorati loci ab ipsius nomine eiusdemque ibidem veneratione, quod utrumque extremo saeculo XII iam obtinuisse ex certis documentis constat [Cfr. infra, § XVI.] , omnino colligere cogimur illum re vera in eo loco praedicandae fidei operam dedisse. Cum enim S. Pirminii memoria tam brevi post eius mortem tempore quasi penitus obliterata fuerit et illius cultus fere conclusus monasteriis ab ipso conditis, Augiensi praesertim et Hornbacensi, nemini in mentem venerit cultum hunc tam procul inde ad reconditam illam solitudinem transiisse. Ceterum facile illac sancto viro iter esse poterat ex Hibernia, ut credimus, in Franciam vel Alamanniam commigranti. — Cetera vero quae ex monumentis Luxemburgensibus circa S. Pirminium colliguntur, potius ad eius gloriam postumam spectant, de qua inferius disserendum erit.

[Annotata]

* Niederwiltz

§ V. De sede episcopali S. Pirminii.

[34] [Episcopus Mettensis vel Meldensis non fuit S. Pirminius;] Pirminium episcopum fuisse, praeter auctorem Vitae, clare testantur diplomata Theodorici regis et Widegerni episcopi Argentinensis pro monasterio Murbacensi data [Cit. infra, num. 62 sqq.] ; sed magna exstitit inter eruditos de eius sede contentio. Cum enim in diversis Vitae codicibus legerent nomen loci ubi episcopali officio functus est diverse scriptum, Melcis, Meldis, Meltis vel Mettis, quidam eum Meldensem in Gallia, nonnulli Mettensem episcopum fecerunt. Quae tamen opiniones iam dudum abiectae sunt, quod utriusque huius civitatis antistites illorum temporum satis noti sunt ex documentis certis nec inter eos relinquitur Pirminio locus. Nec ad Meldensem illi sedem adscribendam movere debet quod in secunda Vita legatur de Galliae finibus venisse Romam [Vit. II, cap. 4.] : nam in prima Vita, quae videtur sola fuisse fontis loco scriptori secundae [Cfr. supra, num. 14.] , indicatur duntaxat venisse de occidentali parte [Cap. 4.] ; sed et facile etiam de Galliae finibus profectum dicere potuerunt Romani virum venientem ex regione Rheno flumini adiacente. Neque ullum momentum reponendum est in auctoritate alioquorum quos afferunt veterum codicum, catalogos continentium episcoporum Mettensium, ubi Pirminius signatus est ante Sigebaldum [Meurisse, Hist. de l'église de Metz, lib. II, p. 149.] , qui sedebat anno 708, ut constat ex charta commutationis hoc anno confecta [Baluz., Miscell., tom. IV, p. 409; Calmet, Hist. de Lorraine, tom. I, p. 267.] : nam praeclarum hoc nomen Pirminii utique silentio non praetermisisset Paulus Warnefridi, qui Gesta episcoporum Mettensium conscripsit sub Angilramno secundo Sigebaldi successore; itaque iudicandum est illud nomen praedictis catalogis postea insertum esse auctoritate Vitae male intellectae.

[35] [sed episcopali munere] Itaque apud recentiores duas praecipue sententias circa locum ubi Pirminius episcopus sedit propositas reperio. Alii scilicet, ut Ussermann [Germ. Sacr. Prodrom., tom. I, p. 115, not. b.] , Grandidier [Hist. de l'église de Strasbourg, tom. I, p. 298.] , Hefele [Geschichte der Einführung des Christenthums in südwestlichen Deutschland (1837), p. 337] , Görringer [Pirminius, p. 390.] , Rettberg [Kirchengesch. Deutschl., tom. II, p. 53.] et Mone [Quellensamml., tom. I, p. 30.] vicum Medelsheim, non procul Biponto * in antiqua dioecesi Argentinensi et Palatinatu Bavarico situm; alii vero, ut Neugart [Episcopatus Constantiensis, tom. I, p. 70.] , Gelpke [Kirchengesch. der Schweiz,, tom. II, p. 286 – 88.] et aliquatenus Friedrich [Kirchengesch. Deutschl., tom. II, p. 583 – 86.] , potius vicum Mels, prope Sarganum * et Fabariam *, in septentrionali parte dioecesis Curiensis, nomine Meldis seu Melcis in Vita S. Pirminii significari existimant. Quorum quidem locorum neuter in aliis documentis sedes episcopalis fuisse memoratur: unde forte adductus fuerit Hermannus Contractus (siquidem ipse in aliquo huiusmodi Pirminium episcopalia munera exercuisse noverit vel putaverit) ut Pirminium non simpliciter episcopum, sed chorepiscopum diceret [Herm. Aug. ad an. 724 (M. G., tom. V, p. 98).] . Equidem censeo sanctum in Hibernia episcopali dignitate ornatum seu episcopum fuisse, si ita loqui fas est, monasterialem, quales non pauci forte eo tempore in Hibernia erant: cuiusmodi episcopos etiam in Gallia nonnulla monasteria ex speciali privilegio sibi praefectos habebant [Cfr. Todd, St. Patrick, p. 48 – 61.] . Inde porro cum quibusdam monachis Hibernis, quibus forte abbatis titulo praeerat, mare traiecit, ut Germaniae gentibus, quae adhuc idololatriae tenebris magnam partem immersae erant, ad veram fidem convertendis allaboraret; et primo, si traditionibus Luxemburgicis credere fas est, aliquandiu in Arduenna, deinde in vico illo Meldis seu Melcis substitit, antequam ea aggrederetur quae in Vita eius relata sunt.

[36] [functus est] Iam ut vicus ille censeatur fuisse Mels prope Sarganum, haec argumenta affert Gelpke [Loc. cit.] : a) Imprimis scilicet expeditum erat commercium Augiam inter et Mels, Rheno flumine utrumque locum alluente, ut facile Augia Sinlazus ad Pirminium in Mels residentem venerit. Praeterea b) vicus ille antiquus castello munitus erat, ut proprie Melcis castellum a Vitae scriptore appellari potuerit; et c) medius erat inter non paucas valles apostolicis Pirminii laboribus pervias. Sed et d) non procul ab eodem vico condidit postea Pirminius coenobium Fabariense in editiori loco vallibus circumiacentibus supereminente: unde colligere licet regionem hanc illi optime notam fuisse. Ac denique e) in vetustissimo necrologio Augiensi memorantur inter coenobia quae cum Augiensi confraternitatis vinculo coniuncta sunt, Sorores de S. Gallo in Melis.

[37] [in oppidulo vel vico,] Friedrich autem [Loc. cit.] quamvis non ita distincte Mels, attamen locum quendam in Rhaetia seu in dioecesi Curiensi, forte Medels, aut in valle quae huic oppido adiacet, Pirminii primam sedem fuisse opinatur. Ad quam opinionem adductus est ex traditionibus monasterii Disentinensis in extrema hac valle siti, quae hoc monasterium, exordio saeculi VII conditum, deinde, cum iam opibus valeret, ab Hunnis anno 670 eversum, denique anno 717 a Carolo Martello restitutum indicant. Restitutionis autem historiam ita narrant. Luitfrido duce Alamannorum adversus Francos rebellante, Carolus in Alamanniam exercitum contendere iussit; superatoque duce, cum pars militum per Disentinam solitudinem, in qua nonnulli monachi, post Hunnorum stragem illuc reversi, eremiticum quendam vivendi ritum instituerant, nocte praeventi equos suos in B. V. Mariae templi ruinis incluserunt: quos postridie mane exinde recepturi, omnes solo stratos atque exanimes reppererunt. Militibus insolita hac iactura perculsis damnique causam percontantibus monachi rettulerunt locum illum Deo Matrique virgini quondam fuisse sacrum: quem proinde in equorum stabulum convertere piaculum esset. Re comperta, Carolus religione adeo tactus fuisse perhibetur ut, Pirminio maxime ad id exhortante, templum restaurare decreverit [Synopsis Annalium monasterii Disentinensis ap. Th. von Mohr, Die Regesten des Stiftens Disentis (1853), n. 8.] . Secundum hoc testimonium itaque iam anno 717, id est annis septem ante exordium monasterii Augiensis, in Curiensi dioecesi versabatur Pirminius. Cumque ab anno 724 ad annum 727 Augiae versatus, deinde vero hinc expulsus, Alsatiam petierit, neque umquam postea in Alamanniam reversus videatur, plane sequitur eum in Alamannia primum, ante Augiense coenobium fundatutum et antequam Alsatiam adiverit, episcopalia munera exercuisse non procul Disenti, ac proinde, ut videtur, in valle Medelsensi.

[38] [qui non videtur situs fuisse] Egregie confirmari hanc sententiam existimat Friedrich ex historia originis monasterii Fabariensis, in eadem Curiensi dioecesi, quod etiam a Pirminio conditum ferunt [Vit. cap. 8.] . De quo Eichhorn [Episc. Curiensis, p. 266.] : Legi in veteri dissertatione quadam, ait, prima monasterii fundamenta circa annum 713 vel 717 posita fuisse. Opinatur quidem Eichhorn, eo quod monasterium Augiense primum omnium a Pirminio institutum fuisse crederet, rem ita intellegendam esse ut antequam is Fabariam venerit, aliqui iam anachoretae vel monachi ibidem degerent, coenobium vero ipsum proprie constitutum esse anno 731, cui scilicet anno illigatur eius fundatio apud Hermannum Augiensem. Sed haec gratuito dicta ait Friedrich et Hermannum errasse, ubi ad hunc annum 731 in suo Chronico notavit: Tria coenobia, id est Altaha, Morbach et Favarias, ex Augensibus fratribus instructa sunt, duodenis ad singula fratribus deputatis, et totidem Augiae remanentibus [M. G., tom. V, p. 98.] . Etenim ex diplomatibus Theodorici IV regis et Widegerni episcopi Argentinensis certo novimus Murbacense monasterium conditum esse anno 727 [Cfr. infra, numm. 62, 65.] . Sed ex eodem Widegerni diplomate constat ante monasterium Murbacense alia, id est plura, monasteria fundata fuisse a Pirminio. Legitur nimirum in illo instrumento: Quod si ibi de se ipsis talem (abbatem) non invinerint, de alia monasteria iam dicti Pirminii … abbatem regolarem expediant et constituant [Infra, num. 67.] . Iam vero, si Hermannum audias, qui monasterium Augiense primum a Pirminio conditum fuisse refert ad annum 724 et sanctum ibi triennio commoratum, hoc solum monasterium, non vero alia monasteria Pirminiana ante Murbacense exstitisse reperies. Neque magis auctoritatem Vitae Pirminii sibi opponi patitur Friedrich, ubi et monasterium Augiense omnium primum, et post hoc decem alia instituta fuisse significatur [Vit. capp. 7 extr., 8.] , cuius quippe Vitae scriptor ingenue fateatur [Ibid., cap. 8.] admodum pauca vel etiam nihil sibi innotuisse de aliis monasteriis Pirminianis praeter Augiense et Hornbacense. Aliam confirmationem repetit Friedrich ex verbis Hermanni, unde colligiturPirminium abbatem iam fuisse antequam Augiense coenobium instituerit.

[39] [in Helvetia et dioecesi Curiensi,] Iam ut iudicium nostrum feramus de sententia utroque superiori numero exposita, omnino fatendum est eam nullo alio fundamento niti quam incertis illis incerti temporis traditionibus de exordiis coenobiorum Disentini et Fabariensis, nullo alicuius antiqui documenti testimonio firmatis. Neque enim ulli Annales, credo, referunt Alamannos Luitfredo duce rebellasse et a Carolo Martello expeditionem bellicam adversus eos susceptam ante annum 727. Non est igitur cur iis traditionibus tantum concedamus ut contemnamus auctoritatem Hermanni Augiensis, gravis sane testis, Fabariense monasterium nonnullis annis post Augiense incohatum asserentis. Quod autem non satis accurate fundationem trium coenobiorum, Altahensis, Murbacensis et Fabariensis, sub uno anno 731 coniunxit, quorum Murbacense anno 727 conditum esse novimus, sane inde non recte colligitur adeo ab eo fuisse confusa tempora ut Fabariensis initia ab anno 717 ad annum 731 transtulisse existimetur. Neque commorationem Pirminii in monasterio Augiensi per triennium ita continuam fuisse indicat ut subinde alio ad breve tempus excurrere atque interea aliis monasteriis instituendis operam dare non potuerit. Et sic etiam refellitur confirmatio quae ex verbis Widegerni petebatur. Quamquam, etiamsi constaret Murbacense monasterium primum post Augiense a Pirminio conditum fuisse, non deest et altera probabilis responsio: nam ad verba citata diplomati inserenda sufficiens ratio esse potuit quod Pirminio in mente erat et alia deinceps constituere monasteria quae tali vinculo cum prioribus coniuncta vellet.

[40] [sed Medelshemii,] Nihil itaque movere nos debet Friedrichi argumentatio ut in Curiensi dioecesi Pirminium episcopali munere functum censeamus, antequam Augiense coenobium aedificaverit. Quod autem spectat ad rationes quas attulit Gelpke ut Mels potius quam Medelsheim sedes Pirminii fuisse iudicetur [Cfr. supra, num. 36.] , neque hae ipsae satis efficaces videntur. Nam a) neque Medelsheim adeo Augia distat ut Sinlazo itineranti ad sacra loca visenda [Vit. cap. 2.] facile illac transitus esse non potuerit. b) Etiam Medelsheim anno 888 Arnulpho imperatore castellum regium fuisse significatur, quod forte diu antea exstiterit. Nec c) minus amplus et pervius apostolicis Pirminii laboribus campus patebat in Medelsheim quam in Mels, et d) longe plura condidit idem monasteria in dioecesi Argentinensi quam in Curiensi. Quod autem e) addebatur de confraternitate Sororum de S. Gallo in Melis cum coenobio Augiensi saeculo X vel XI, certe parvi momenti est ad praesentem quaestionem.

[41] [prope Hornbach,] Hinc iam constare videtur argumenta quae pro secunda illa opinione adducta sunt, aeque saltem suffragari primae. Praeterea vero alia duo in huius subsidium urgere licet. Alterum inde deducitur quod, teste Görringer [Pirminius, p. 390.] , Medelshemii servatur antiqua traditio, qua fertur quondam illic resedisse episcopum, cuius quidem nomen ignoratur, sed monstrantur adhuc vestigia domus in qua degisse perhibetur. Alterum in Vita saeculi IX reperire mihi videor. Ubi scilicet legitur [Cap. 10.] , factum esse, ubi Hornbacense monasterium Pirminius perfecerat, ut multitudo populi undique ad eum conflueret, sacrae confirmationis rogans manus impositionem. Beatus autem vir Pirminius, cernens maximam multitudinem ad se venientem et locum artum atque incultum,quia aquae eum utraque parte stringebant, et ob femineum sexum, cuius in aliis locis ab eo factis prohibebat ingressum, … ad ministerium sanctum agendum remeavit ad priora habitacula. Haec priora habitacula intellegit Friedrich [Tom. cit., p. 598.] fuisse tugurium illud seu umbraculum quod fecit sanctusaestivas ad declinandum auras [Vit. cap. 9 med.] antequam Hornbacense aedificaret monasterium. Equidem huiusmodi tugurium illa voce designari potuisse vix crediderim, sed potius priora illa habitacula fuisse locum ubi prius episcopi munera exercens Pirminius resederat, siquidem cum reliquis hic narratis haec opinio concordet. Concordat autem optime, si locum illum Medelsheim fuisse arbitremur. Etenim et non ita desertus et incultus erat ut multitudo populi illuc concurrens, commode ibi versari non posset, et ita distat ab antiquo coenobio Hornbacensi *, novem scilicet fere chilometris,ut facile intellegatur quam recte, oleo deficiente, iusserit Pirminius ministrum suum velocissime currere ad monasterium et hinc oleum sacrum reportare, quo intra ipsum diem sacramentum confirmationis omnibus qui advenerant conferretur.

[42] [in dioecesi Argentinensi.] Ex his igitur praeferenda nobis videtur sententia Ussermanni et aliorum, qui Pirminium episcopum Medelshemii incoluisse existimant: non quod hic vicus tunc sedes episcopalis foret, sed potius nulli episcopo proprie subiecta [Cfr. Comm. de S. Huberto, num. 101 – 104 (Act. SS., tom. I Nov., p. 782).] , episcopo primo occupanti, si ita loqui fas est, patebat; aut forte cum licentia episcopi Argentinensis illic ad breve tempus resedit Pirminius cum monachis suis, donec occasio opportuna praeberetur eis aedificandi aliquod monasterium. Ceterum, licet praedictam sententiam paulo probabiliorem existimem prae illa quam propugnavit Gelpke, omnino certam vel etiam admodum per se probabilem pronuntiare non ausim. Neque enim argumenta allata id sinunt, et video adversus eam urgeri posse obiectionem sat gravem ex iis quae in antiqua Vita narrantur de fundatione monasterii Hornbacensis [Cap. 9.] : ex qua scilicet narratione constare videtur loca illa, tam prope Medelshemium sita, hactenus ignota fuisse Pirminio: unde autumandum foret sanctum virum, ubi primo Medelshemii resedit, ita se in hoc vico continuisse ut adiacentes silvas explorare neglexerit. Quod quidem fieri potuit, at non omnibus forte ita probabile videbitur. Unde denique ingenue fatendum esset quaestionem illam de sede episcopali S. Pirminii nondum satis esse enodatam.

[Annotata]

* Zweibrücken

* Sargans

* Pfävers

* nunc Neu-Hornbach

§ VI. De congressu S. Pirminii cum Sinlazo et utriusque itinere romano.

[43] [Narrationem de fundatione monasterii Augiensis,] Totam hanc narrationem de S. Pirminii congressu cum Sinlazo, utriusque itinere romano, donatione Augiae insulae a Sinlazo facta [Vit. cap. 2 – 4.] , inter fabulas reiciendam existimat Rettberg [Tom. cit., p. 54 – 57.] , quod non solum nullis antiquis documentis confirmatur, sed etiam traditionibus Augiensibus repugnat, quae monasterium non a Sinlazo, sed opera Nebi vel Leutfridi et Bertholdi ducum a Carolo Martello conditum referunt, nulla Sinlazi mentione iniecta [Cfr. infra, num. 53] . Praeterea in Vita S. Meginradi [Ed. Act. SS., tom. II Ian., p. 381.] , quae ante medium saeculum X a Bennone, secundo abbate Einsidlensi, conscripta videtur et certe legitur in tribus codicibus saeculi X [Cfr. infra,num. 45] , his verbis memoratur ea fundatio: Qui (Meginradus) cum iam eam attigisset aetatem qua aptari possit litterarum studiis, a patre ducitur ad insulam quam veteres Sindleozes Augiam vocavere a nomine cuiusdam presbyteri qui, Sindleozes appellatus, primo in ea habitacula monachorum instruxit et sanctum Pirminium cum sociis ad habitandum illo induxit iussu Pertaholdi nobilissimi Alamannorum [Vox ducis, hic addita apud Bollandum, deest in codicibus saec. X et saec. XII.] temporibus Pippini regis Francorum, suoque ex nomine nomen indidit insulae. Ubi adverte Sinlazum presbyterum dici et ab eius nomine insulam appellatam quia in ea habitacula quaedam monachorum instruxerat, non autem, sicut in Vita Pirminii, virum nobilem et possessorem totius terrae, cuius Augia insula pars erat. In diplomatibus etiam Ludovici Pii imperatoris ter Sintleozesavia vocatur ipsum monasterium [Vid. Th. Sickel, Die Urkunden der Karolinger, tom. II, pp. 105, 199, 200.] . Denique in Augiensi necrologio [Recentius ed. Necrol. Germ., tom. I, p. 457.] , quod saeculo IX incohatum est, nomen Sinlazi non comparet, quod utique incredibile esset, si praecipuus, ipsum locum donando, monasterii conditor celebraretur.

[44] [qualis legitur in antiqua Vita,] Haec argumenta refellere conantur Gelpke [Tom. cit., p. 285 – 286.] et Friedrich [Tom. cit., p. 587, not. 1862.] . Ad primum nempe seu negativum ex silentio Hermanni Augiensis praecipue petitum, respondet Friedrich Hermannum nimis breviter et non adeo accurate de fundatione coenobiorum S. Pirminii locutum esse ut magni faciendum sit eius in hac re silentium. Ad secundum, vocem presbyteri desiderari in antiquis codicibus Augiensibus quos citat Mone [Quellensamml., tom. I, p. 53.] . Ad tertium, facile concedi posse, anonymum Hornbacensem, qui Vitam Pirminii scripsit, errasse dum nomen Sinlazau, quo secundum documenta Augiensia sola insula vel monasterium appellabatur, toti possessioni, cuius haec insula pars erat, attribuit; non tamen quod illa loca ipsi parum nota erant, iure inde colligi totam eius narrationem esse falsam. Denique, quod Necrologium Augiense a Kellero editum, nomen Sinlazi non exhibeat, eo minus mirum videri quod et alius vir de coenobio eximie meritus donis in illud collatis, Odilleoz, quem celebrat carmen extremo saeculo VIII Augiae conscriptum [Ibid., tom. III, p. 134.] , etiam in illo necrologio non legitur: praeterquam quod, secundum ipsum necrologii editorem neque illud antiquissimum est monasterii in eo genere monumentum et multa nomina in eo adeo vetustate deleta sunt ut nonnisi adhibitis acidulis succis vel quasi felici casu saepius et attentius inspiciendo ea legere valuerit.

[45] [fabulosam esse,] Fateor has responsiones non ita mihi videri efficaces ut omnem scrupulum tollant. Etenim 1° Non solum ex silentio Hermanni, sed et ex narratione quam ex vetustissimo codice se excerpsisse testatur Gallus Oehem et ex diplomate Caroli Martelli [Cit. infra, num. 55.] , suppositicio quidem illo, sed tamen vetusto et Augiae sine dubio conficto, satis liquet nullam Sinlazi memoriam servatam fuisse apud Augienses. 2° Nomen presbyteri, quod in Vita S. Meginradi edita Sinlazi nomini iungitur, desideratur quidem in codicibus Augiensibus saeculi X et XII, sed legitur in codice Sangallensi 577 [Archiv, tom. IV, p. 333.] , qui exaratus est saeculo X [Cfr. supra, num. 2] , sicut et in codice bibliothecae regiae Bruxellensis 7666 – 71, olim musei Bollandiani, quem ipsi inspeximus et etiam saeculo X descriptum scriptionis forma manifestat. — Tertia autem et quarta responsiones quamvis aliquatenus probabiles sint, attamen non plane evacuant vim rationum ex errore circa nomen loci et ex silentio necrologii deductarum, quae per se solae quidem non adeo validae sunt, sed cum utraque alia coniunctae suspicionem nimis incertae traditionis augent.

[46] [temere arguit Rettberg.] Nimiae tamen temeritatis arguendus videtur Rettberg, ubi ex his argumentis totam narrationem respuendam ducit. Non ita sane plena fide digna iudicetur, sed neque ideo prorsus falsa pronuntianda. Neque mirum videri debet quod ad sanctam sedem recurrerint tum Pirminius, tum etiam Sinlazus, ut quae communibus consiliis ad christianae religionis propagationem et reformationem morum in illa regione exequi intenderent, potentiori adversus quorumvis malevolorum iniurias tuerentur subsidio, cum praesertim quae de misero statu rerum et vecordia sacerdotum in Alamannia tamquam a Sinlazo dicta refert Vitae scriptor haud parum ex hac parte timendum suaderent. Nec denique singulare apparet, a laico viro nobili susceptum esse iter ad limina apostolorum: quam frequentes enim essent huiusmodi peregrinationes etiam primis medii aevi saeculis, multiplici documento demonstratur.

§ VII. De professione monastica S. Pirminii et monasteriis ab ipso fundatis universim.

[47] [Pirminius, episcopus simul et abbas,] S. Pirminium cum episcopali dignitate coniunxisse monasticae vitae professionem rursus satis constat ex diplomatibus pro monasterio Murbacensi a Theoderico rege et Widegerno episcopo datis: quod et indicat Hermannus Augiensis ad annum 724 monasterii Augiensis fundationem consignans, ubi Pirminius dicitur abbas et chorepiscopus [Cfr. infra, num. 52 extr.] . Id autem apud antiquos Scotos seu Hibernos frequenter usuvenisse supra [Num. 24.] notavimus. Nullo vero antiquo documento nituntur quae aiunt Trithemius, a quo [Compend. Annal., lib. I, in Theoderico 60 mo rege.] Pirminius traditur fuisse ex monacho coenobii Divi Mauri abbatis episcopus Meldensis, et Bucelinus in suo Menologio [Ad d. 3 Nov.] , ubi dicitur ex monacho Andegavensi et S. Mauri Glanofoliensi ad episcopatus Meldensis cathedram evectus. Neque immorabimur in refutandis somniis quae protulit Ebrard in dissertatione sua de ecclesia quadam protestantica quam vocat Culdeorum, Romanae sedi et Benedictino Ordini inimicam, cui et Pirminium et alios Hibernos qui fidem illis temporibus in Germaniae regionibus praedicarunt, adnumerat [De his videsis Friedrich, tom. cit., p. 135 – 147.] .

[48] [multa condidit monasteria,] Secundum scriptorem Vitae I [Prolog. extr.] , duodena S. Pirminio auctore facta sunt monasteria in Francia, Bavaria atque Alamannia, quorum septem vel octo (si nempe Fabariense computas, quod in Vitae I solo codice Einsidlensi nominatum reperitur,sed legitur in utraque Vita secunda et tertia) distincte indicat [Cap. 8 extr.] , praeter Augiense et Hornbacense. Neque tamen haec ita necessario intellegenda sunt quasi omnia illa monasteria a Pirminio primum exstructa et constituta fuerint. Nonnulla enim antiquiori tempore iam exstiterunt; recte tamen dici potuerunt ab illo ordinata, quod etiam indicavit scriptor noster [Ibid. init.] , vel etiam fundata, secundum latiorem significationem huius vocabuli iis temporibus, ubi coenobium fundare dicebantur non solum ii a quibus eius exordium repetendum esset, sed et ii qui collapsum instaurare, aut nimis exiguum aedibus augere et amplificare, vel etiam perfectius et ad monasticam regulam magis accommodatum vitae genus introducendo reformare studuerunt. Ex decem autem monasteriis quae citata sunt in Vitis S. Pirminii, Augiense et Fabariense ad Alamanniam pertinent, Altahense ad Bavariam, reliqua vero septem, Murbacense, Schutterense, Gengenbacense, Schwarzacense, Maurimonasteriense, Novovillarense, Hornbacense, ad Franciam et dioecesim Argentinensem. Praeterea vero ex aliis documentis alia quaedam coenobia a Pirminio fundata vel in meliorem statum ordinata traduntur, videlicet, ut Disentinum [Cfr. supra, num. 37.] , Pfungenense [Cfr. infra, num. 53.] et Weissemburgense [Cfr. infra, num. 93.] omittamus, in Bavaria Lunaelacense, Niderburgense sanctimonialium, Osterhovense, Pfaffenmonasteriense; in Thuringia seu dioecesi Herbipolensi, Amorbacense, Emerezthalense et Murrhartense; in dioecesi Treverensi, Tholegiense seu Dolegiense. De quibus omnibus iam distinctius agendum est, postquam paucis dilucidaverimus quaestionem de congregatione Pirminiana.

[49] [communi vinculo in formam congregationis] Animadvertit nempe Friedrich [Tom. cit., p. 599 – 602.] monasteria a S. Pirminio instituta huiusmodi vinculo fuisse invicem coniuncta ut veram constituerent societatem religiosam ex earum genere quae postea proprio nomine Congregationes nuncupatae sunt, quales fuerunt Cluniacensis, Cisterciensis, etc. Quae sententia et nobis valde arridet, eamque luculenter demonstrari censemus verbis ex diplomate Widegerni episcopi paulo inferius edendo, a Friedrich citatis: ubi singulorum coenobiorum monachis asseritur facultas abbatem sibi constituendi quemvis ex aliis, sed solis, Pirminianis coenobiis ab ipsis electum, et praeterea iisdem coenobiis committitur cura invigilandi rectae observationi regulae monasticae in singulis. Nimirum [Infra, num. 67.] Cum vero abba loci ipsius (Murbacensis monasterii) acciperit transitum, quemcunque perecrini monachi ibidem habitantes de semetipsis secundum Deum et regula meliorem invinerit, ipsum sibi constituant abbatem; quod si ibi de se ipsis talem non invinerint, de alia monasteria iam dicti Perminii episcopi de illas congregationes peregrinorum, quem sub uno modo petitiones vel una sancta institutione B. Benedicti quoadunavit, ipse sibi consentientes abbatem regolarem expediant et constituant. Et si ibi sanctus ordo tepuerit, quod absit, vel aliqua discordia inter ipsis monachis surrexerit, et ipsi hoc non praevalent aut non voluerint emendare, tunc qui ex ipsis rector ordene secundum regula voluerit vivere, ubicumque in alia monasteria, ubi peregrini monachi supradicti episcopi consistere videntur, et rectius regulariter invinerint, potestatem habeant expetire, et illi per eorum salubri consilio, Deo largiente, ipso sancto ordine vel ipsis monachis per regula restringere, emendare, corregere atque pacificare valeant.

[50] [mutuo coniuncta.] At non ita viro docto assentiri mihi licet ubi proprium Pirminianae congregationis munus et quasi notam fuisse existimat, quod apostolicae vitae seu christianae fidei propagandae et stabiliendae incumberent, non tamen procul extra monasteria sua excurrendo, sed sermonibus suis et exemplis paganos circa illa habitantes ad fidem et morum sanctitatem alliciendo; idque deducit ex vocibus peregrini et peregrinatione suscepta, quae in diplomatibus de fundatione Murbacensis coenobii datis leguntur. Quod argumentum satis refutavimus supra [Num. 23.] ; et vehementer miror quod ad opinionem suam confirmandam adducit [Pag. 602, not. 1908.] Cangii Glossarium, ubi peregrinari aliquo sensu idem sonare dicitur quod monachari, et diploma Resbacense an. 633, ubi iidem vocantur peregrini seu monachi. Haec enim potius eius opinioni adversantur: nam si monachi subinde universim peregrinorum nomine designati fuerint, sequitur hoc titulo non proprie designari monachos apostolicis laboribus ex peculiari instituti sui ratione deputatos. Sed neque perspicio qua ratione ex verbis secundum Deum et S. Benedicti regulam, quae leguntur in privilegio Gregorii V S. P. anno 998 pro coenobio Fabariensi dato et in diplomate Widegerni pro monasterio Murbacensi, colligat [Pag. 601 extr.] congregationem Pirminianam litteris apostolicis institutam fuisse.

§ VIII. De fundatione monasterii Augiensis.

[51] [Augiensi coenobio] Sita est Augia insula (quae postea ex opibus quibus abundavit, Augia Dives, vulgo Reichenau, appellata est, quod nomen usque ad tempora nostra servavit) in Rheno prope lacum Constantiensem, in extrema parte hodierni Magni Ducatus Badensis meridiem versus. Illic monasterium fuisse constructum Leone I summo pontifice, id est circa medium saeculum V, ferebat traditio quam suae Historiae Suevorum [Ed. a M. Goldasto inter Suevicarum rerum Scriptores, Francofurti, 1605.] inseruit Felix Fabri seu Schmidt, sed et ipse iudicans eam esse confictam, quod in ipso titulo capitis [Lib. I, cap. 21 (p. 219).] indicavit. Quicquid sit de ea re, certum est, si narrationem anonymi nostri Hornbacensis [Vit. capp. 6, 7.] audiamus, nulla illius monasterii vestigia exstitisse ubi Pirminius ad insulam accessit, sed eam fuisse prorsus desertam et incultam. In ea itaque insula, Sinlazo libentissime donante, primum omnium quae condidit monasteriorum constituit vir sanctus, non sine prodigio inde expulsis serpentibus quibus scatebat.

[52] [initium dedit Pirminius anno 724,] Habemus etiam de hac fundatione consentientes traditiones Augienses, quatenus scilicet eam Pirminio adscribunt; sed prorsus silent de Sinlazo. Sic Walafridus Strabus, abbas Augiensis (an. 839 – 849), in carmine de visione Wettini suam insulam describens:

Rhenus ab Ausoniis quo ducitur Alpibus aequor
Miscet in occiduis diffusus partibus, ingens
Illius in medio suspenditur insula fluctu,
Augia nomen habens: iacet hanc Germania circa:
Haec solet egregias monachorum gignere turbas.
Primus in hac sanctus construxit moenia praesul
Pirminius, ternisque gregem protexerat annis [Poet. lat., ed. Duemmler, tom. II, p. 304, v. 22 – 28.] .

Catalogus etiam abbatum Augiensium, repertus in codice saeculi XIII, sed qui descriptus videtur ex codice iam saeculo IX in bibliotheca coenobii Sancti Galli asservato [M. G., tom. II, p. 37.] : Anno 724 sanctus Pirminius episcopus primus venit in Augiam, ibique praefuit annis 2. Qui numerus annorum duorum sane non ita aegre in concordiam adduci potest [Cfr. infra, num. 60.] cum testimoniis, tum citati modo Walafridi Strabi, qui ternis annis Pirminium coenobio Augiensi praefuisse ait, tum Hermanni Augiensis in Chronico suo haec scribentis: 724. Sanctus Pirminius abbas et chorepiscopus a Bertholdo et Nebi principibus ad Karolum ducem ductus, Augiaeque insulae ab eo praefectus, serpentes inde fugavit et coenobialem vitam instituit annis 3 [M. G., tom. V, p. 98.] .

[53] [operam forte] Fusius haec refert in suo Chronico Augiensi Gallus Oehem [Cfr. supra, num. 19.] , cuius narrationem latine redditam hic exhibemus. Postquam scilicet fundationem coenobii secundum Vitam primam exposuit, ita pergit: Legitur etiam in admodum vetusto codice Augiae descripto, quomodo S. Pirminius primo, ubi ex Francia migravit, consederit in vico quodam, vocabulo Funga *, prope Vitodurum ** (non procul Constantia et Augia inter meridiem et occidentem) in Thurgovia, sito, Watilone, filio Godefridi ducis Suevorum in illis partibus imperante, cum fratribus suis, numero plus minus quadraginta duobus, allatis secum libris quot apud se habere potuit, numero quinquaginta, ibique cellam seu coenobium aedificaverit, quod brevi monachorum numero et librorum copia non parum auctum est, et in eo usque ad obitum Godefridi ducis commoratus sit. Cuius sanctus labor et pia conversatio cum innotuissent duobus principibus Alamanniae regionis, nomine Berchtoldo et Nebi, hi ipsum anno septingentesimo vicesimo quarto deduxerunt ad Carolum Franciae dominum, qui Sueviam et Bavariam armis sibi subiugaverat, et hunc rogarunt ut dignaretur S. Pirminio et monachis eius Augiam insulam dono largiri ac facultatem ipsis praebere ut illic considerent et ab omni cuiusvis molestia et iniuria immunes spiritualis vitae exercitiis incumberent. Postulationi libenter annuit Carolus Martellus et praeter Augiam S. Pirminio tradidit tres insulas, et alia dona regia contulit, quod litterae fundationis perspicue indicant [Ed. Barack, p. 8; Archiv, tom. IV, p. 391.] .

[54] [conferente] Litteras inde germanice exhibet Oehem. Harum litterarum, quas Raderus [Bavaria sancta, tom. I, p. 104, not. p.] , Mabillonius [Annal. Bened.. lib. XX, cap. 65.] et alii subinde memorarunt, exemplar latinum repperimus in codice olim musei Bollandiani, nunc bibliothecae regiae Bruxellensis 8931, quod olim ad maiores nostros cum aliis circa S. Pirminium documentis anno 1739 transmisit P. Mauritius Chardon, e Soc. Iesu, principi episcopo Constantiensi et Augustano a sacris confessionibus. Apocryphum esse instrumentum, nemini dubium esse potest. Integrum tamen illud hic exhibendum duximus, quia satis antiquum videtur et certe in monasterio Augiensi confectum, ac proinde traditiones quae in eo monasterio de eius exordiis ferebantur, satis fideliter exponere censendum est. Sic igitur habent praedictae litterae.

[55] [Carolo Martello] Cum generis humani fragilitas in fine vitae pertimescat subitaneam mutationem superventuram, oportet ut ea quemquam imparatum [non] inveniat, ne ex hoc mundo absque fiducia bonorum operum discedat. Quare qui suarum rerum adhuc potestatem habet, praeparet sibi viam per quam ad aeternam possit pervenire salutem. Igitur nos Dei gratia Carolus Maior Domus, illustris Dux Luitfride et Comes Berchtolde, magnitudini atque industriae vestrae notum facimus qualiter venerabilis vir Pirminius episcopus una cum suis peregrinis fratribus ex Francia proficiscens, in nomine Domini ad Alemanniae fines venerit. Cui nos ibidem in loco quodam ad nos pertinente gratanter suscepto insulam Sintlacis Augia dictam, inhabitandam concessimus, ut ibidem monasterio aedificato regulam D. Benedicti iuxta bene viventium Deumque timentium normam suos doceat, praedictoque viro tradatur et a nobis et ab aliis devotis augeatur. Constituimus etiam ut iam dicta insula nullius imperio nisi nominato venerabili viro Pirminio, suae sedis abbatibus et monachis Deo regulariter deinceps [ibi] servituris, posthac subiecta sit, atque ut nullus publicus Notarius, Dux, Comes, Praefectus rerum capitalium, sed nec ullus alius, fratres turbandi, aut novas res statuendi, tributum exigendi, vel habitationes faciendi, ac homines in eadem insula in ipsorum Dei servorum famulatu manentes molestandi, exactiones, poenalia aliave iniusta excogitandi vel conventus habendi, nullis temporibus in eam intrandi, cunctaque praedicta requirendi sumat authoritatem. Omnes autem abbates cum ipsis monachis sub divina protectione piscatores, pistores, vinitores, textores, aliosque eorum servos, qui in eadem insula ad ipsorum servitia atque necessitates tantum habitare ac manere debent, regant, sub se habeant, corrigant, ac omnino pacifice habeant. Mandamus insuper ac regali nostra potestate confirmamus ut nullus abbas nec ullus ipsius servorum potestatem habeat in dicta insula cuique bona conferre vel in proprietatem dare, sed omnia in usus et necessitates fratrum serventur. Ipsis quoque monachis peregrinis cunctisque eorum successoribus damus quinque pagos extra insulam in ditione nostra Laci Bodamici sitos, ut monasterium quod servi Dei ibidem in honorem S. Mariae semper virginis et principum apostolorum SS. Petri et Pauli aedificabunt, crescat, per nos donis amplificetur et compleatur, ita ut peregrini monachi ac eorum successores de nostris alacriter provisi pro nobis et regni nostri confirmatione Deum diligentius atque devotius deprecentur, ac bonorum operum exempla plantentur in succedentibus. Pagi sic appellantur: Marchtelfingen, Alaspach, Kaltenbrunnen, Wolmattingen, Almanstorff, cum omnibus suis attinentiis. Et in altera Rheni ripa Ermattingen pagus noster cum omnibus suis attinentiis et circuitibus, nec non viginti quatuor homines cum tributo in Thurgoia habitantibus: Rapert, Goduin, Landolt, Nappo, Petto, Cuno, Winfrid, Justur, Widlet, Pelcher, Lampercht, Arfrid, Wolfart, Theotrich, Theopert, Alfrid, Raduin, Alidolfus, Aremmanolt, Polfridus, Eteristi, Alemanfrid, Landuin, Walther, et omnibus eorum familiis succedentibus, exceptis iis qui in ipsis locis sunt liberi ac nostris temporibus eo se contulerunt, sub nostra etiam protectione maneant.

Ideo mandamus vobis ut ad id deputati commissarii nostri praedictum venerabilem dominum Pirminium et suos peregrinos monachos in supra dictam insulam introducatis ac iam dicta bona cuncta eis confirmetis, omnesque pagos praedictos hac ratione subiciatis ut nullus laicus, ut antea constituimus et confirmavimus, nullis temporibus in saepe dicta insula habeat vel deinceps consequatur imperandi ac conventus statuendi potestatem. Sed venerabilis episcopus Pirminius, cum suis monachis, omnibus ipsorum succedentibus abbatibus et monachis eiusdem sedis, super pistores, cocos, piscatores et vinitores textoresque, nec non super omnes suos servos, regendi, poenalia postulandi, iuramentis ligandi, iniusta omniaque mala opera prohibendi et in omnibus tam ecclesiasticis quam saecularibus ligandi atque solvendi praedictos famulos, qui cum monachis secundum eorum institutum in castitate viventibus in eadem insula fideli servitio degere debent, omnimodam habeat potestatem. Liberi vero in praedictis locis ad nos pertinentibus habitantes, ut praediximus, floreant et crescant. Nullus iudiciali potestate pagos nostros in actionibus et poenis aliisque utilitatibus sibi usurpandos occupet, sed omnia in pauperum eleemosynam et monachorum ibidem Deo servientium sustentationem ad perpetuum incrementum proveniant. Ut autem haec nostrae concessionis declaratio ab omnibus firmius servetur, eam impressione annuli nostri et sigilli nostri appensione roborari mandavimus.

Illuster Vir
K L S.
Signum Domini Caroli, Maior Domus dicti, patris Pipini et Carolomanni.
Ego Calderamnus Cancellarius iussu Domini Caroli scripsi haec. Actum in civitate Iopilla 25 mensis aprilis anno Nativitatis Christi 724. Feliciter in nomine Dei.
Amen.

[56] [eiusque jussu duobus principibus Alamannorum;] De Sinlazo, quod iam advertimus, in his documentis nulla fit mentio. Hunc, nescio quo fundamento, praefectum seu iudicem regionis fuisse pro rege Francorum et in castello Sandeck in finibus Hungariae resedisse refert Gallus Oehem [Ed. Barack, p. 4; Archiv, tom. IV, p. 389 extr.] . Nebi autem seu Hnabi nepos erat Godefridi ducis Alamannorum [Theganus, Vit. Ludovici Pii, cap. 2 (M. G., tom. II, p. 590).] . Bertholdus quoque nobilissimi Alemannorum ducis titulo decoratur in Vita S. Meginradi, qualis hactenus edita fuit, sed in antiquissimis huius Vitae codicibus non legitur vox ducis [Cfr. supra, num. 43.] . Attamen non aliud fundamentum habuisse videntur Fickler [Quellen und Forschungen zur Geschichte Schwabens (Mannheim, 1859), p. CVIII.] et alii [Cfr. Breysig, Jahrbücher 714 – 741, pp. 50, 55.] ut Nebi et Bertholdum fratres et Alamannorum duces dicerent, qui successerint avo suo Godefrido et ipsi successores habuerint patruos suos Lantfridum et Theodebaldum. In antiquis vero Annalibus et prooemio Legis Alamannorum comparet eo tempore Alamanniae dux Lantfridus, filius Godefridi [Hermann. Aug. Chron. ad. an. 730 (M. G., tom. V, p. 98); M. G., Leg. tom. III, p. 84. Cfr. G. Waitz, Deutsche Verfassungsgeschichte, tom. III (ed. II), p. 47, not. 1.] , et advertendum apud Hermannum Augiensem Nebi et Bertholdum non duces, sed principes, neque addita voce Alamannorum, appellari [Cfr. supra, num. 52 extr.] : unde nihil obstat quominus in diplomate modo recitato recte Luitfridus (seu Lantfridus) dux et Berchtoldus comes nuncupati censeantur, et ipsum diploma, quamvis apocryphum, confectum tamen esse secundum alterum antiquius et authenticum. Et quidem per se admodum probabile est diploma aliquod a Carolo Martello sive suo sive potius Theoderici regis nomine datum esse pro fundatione Augiensis monasterii.

[57] [eique praefuit annis fere tribus.] Triennio fere huic monasterio praefuit Pirminius, ab anno scilicet 724 [Cfr. supra, num. 52.] usque ad annum, si Hermannum Augiensem sequamur, 727, ad quem scilicet annum is in suo Chronico notavit: Sanctus Pirminius ob odium Karoli (Martelli) a Theodebaldo, Gotifridi ducis filio, ex Augia pulsus, Etonem pro se constituit abbatem, et ipse Alsatiam, alia instructurus coenobia, petiit [M. G., tom. V, p. 98.] . Neque Etonem diu quietum Augiae subsistere passus est Theobaldus: nam et is mox Augia expulsus est, sed deinde a Carolo Martello loco suo restitutus, teste eodem Hermanno ad an. 732: Eto, Augiae abbas, a Theodebaldo ob odium Karoli in Uraniam *relegatus, sed eodem anno, pulso Theodebaldo, a Karolo restitutus est [M. G., loc. cit.] . Numquam deinde, postquam Augiam reliquit, Alsatiam petens, illuc, vel omnino in Alamanniam, reversus esse memoratur Pirminius.

[Annotata]

* Fungen seu Pfungen

* *Winterthur

* Uri

§ IX. De fundatione monasterii Murbacensis.

[58] [Coenobium Murbacense,] De hac fundatione habemus certissima documenta, diplomata scilicet, tum Theoderici IV regis Francorum, datum die 12 iulii anni septimi regni eius, id est anni 727, cum regnare coeperit mense decembri anni 720 [Breysig, Jahrbücher 714 – 741, p. 37 – 38.] , tum Widegerni episcopi Argentinensis, datum die 13 maii anni sequentis, tum Eberhardi comitis, datum anno octavo Theoderici regis, alterumque eiusdem comitis datum, die 13 februarii eiusdem regni anno undecimo, quo utroque monasterium iam antea a se dotatum novis possessionibus auxit. Diplomata haec, non semel edita, nihilominus, cum ad tractationem nostram apprime pertineant, hoc loco denuo exhibenda duximus, duo priora et quartum integra, tertii vero eam partem ubi post prooemium coenobii fundatio memoratur. Prioris autem testamenti seu diplomatis ab Eberhardo dati iacturam dolemus, cuius ope sane certius definire licuisset quo loco et tempore monasterium conditum sit: nam de utraque re exstitit aliqua inter eruditos dissensio.

[59] [in Alsatia] Quod ad locum spectat, situm est Murbacum seu, ut in diplomatibus nostris et aliis veteribus documentis legitur, Maurobaccus, in Alsatia, iuxta rivulum eiusdem nominis, distatque chilometris circiter quattuor, inter septentrionem et occidentem, ab oppido Guebweiler, triginta autem chilometris, inter meridiem et occidentem, ab oppido Neubrisack. Secundum Grandidier [Hist. de l'église de Strasbourg, tom. I, p. 253, not. 3.] , consederunt prius discipuli Pirminii in colle quodam leucis duabus Murbaco distante, quo loco postea exortus est vicus Bergholtzell; deinde in proxima huic colli valle, iuxta stagnum quod inde Vivarius peregrinorum dictum est; ac denique, dimidia leuca ulterius progressi, in loco ubi aedificatum est coenobium Murbacense, quod usque ad annum 1764 perstitit. Attamen in citandis mox diplomatibus annorum 727 et 728 monasterium dicitur aedificatum fuisse in loco qui vocatur Vivarius peregrinorum, qui antea appellatus est Muorbach [Cfr. infra, numm. 62, 65. Adde Schoepflin, Alsatia diplomatica, tom. I, pp. 14, 15, nn. XIII, XIV.] . Locus hic tunc subiectus erat ecclesiae Argentoratensi, postea vero Basileensi attributus est.

[60] [anno circiter 726 fundatum,] Constitutum certe fuit coenobium ante diem 12 iulii anni 727, qua die datum fuit diploma Theoderici IV. Magis definite Rettberg [Tom. II, p. 88.] illam fundationem illigat anno 726, quia putavit in diplomate Eberhardi legi ante duos annos. Quod quamvis non recte legerit (neque enim in diplomate ante duos, sed ante hos annos scriptum est), attamen recta manet conclusio, cum per hos annos saltem duo anni repraesententur et ex alia parte Pirminius post conditum anno 724 coenobium Augiense, ibi annos duos, secundum catalogum abbatum Augiensium, tres secundum Walafridum Strabum et Hermannum [Cfr. supra, num. 52.] commoratus sit: quae testimonia facile componuntur, si existimetur haec commoratio fuisse fere trium annorum, id est duorum annorum cum parte tertii.

[61] [cui praefecit S. Pirminius Romanum abbatem,] Nonnulla praeterea in iisdem diplomatibus notatu digna sunt. Videlicet: 1° Monasterium Murbacense non videtur ipse rexisse Pirminius, sed mox condito praefecit Romanum, unum e monachis suis, qui iam in diplomatibus Eberhardi anno 728 abbas appellatur [Infra, numm. 69 extr., 70 med. Adde Schoepflin, loc. cit. supra, not. 1.] . 2° Exemptio monasterii ab auctoritate episcopali,primum concessa a Theoderico rege, a Widegerno episcopo confirmata est [Cfr. infra, numm. 62 et 66.] sive, ut putat Friedrich [Tom. cit., p. 601.] , ex praecepto romani pontificis, sive ex metu regis vel potius Caroli Martelli, sive ultronea benignitate. Simili privilegio fruebantur et alia quaedam monasteria, ut Lirinense, Agaunense, Luxoviense, Sancti Marcelli Cabillonense et Resbacense. 3° Ecclesia monasterii consecrata est sub titulo B. V. Mariae, S. Michaelis, SS. Petri et Pauli et S. Leodegarii [Cfr. infra, numm. 62 et 70.] . Cuius rei ratio facile assignatur; nam illius conditor Eberhardus comes, filius Adalberti Alsatiae ducis vel comitis, vinculo cognationis iunctus erat S. Leodegario: Eberhardi nempe avia Bereswinda soror fuit matris S. Leodegarii [Cfr. Act. SS., tom. I Oct., p. 364 – 366, num. 35 – 43.] . 4° Privilegium illud singulare de heribanno seu multa in poenam neglectae militiae non fisco sed monasterio attribuenda [Cfr. infra, num. 64.] , quod G. Waitz in solo diplomate quodam Spirensi occurrere notaverat [Deutsche Verfassungsgeschichte, tom. II (ed. II), p. 642.] . — Iam sequuntur ipsa diplomata.

[62] [Theodericus rex] — Diploma Theoderici IV pro monasterio Murbacensi [Ex editione Caroli Pertz, Mon. Germ. fol., Diplom. tom. I, p. 84 sqq. Cfr. Niemann, in Forschungen zur Deutschen Geschichte, tom. IX (1879), p. 465 sqq.] . — Theudericus rex Francorum, viris apostolicis patribus episcopis, nec non illustribus viris ducibus, patriciis, comitibus, vel omnibus agentibus, tam presentibus quam futuris. Si petitionibus sacerdotum, quod ad proprietatem ecclesiarum pertinet, devota mente prestamus, retributorem omnium bonorum Dominum Jesum Christum et hoc nos habere confidimus. Igitur dum et venerabilis vir Perminus gratia Dei episcopus nostris temporibus cum monachis suis, Deo inspirante, pro evangelio Christi peregrinatione suscepta, monasterio virorum in heremi vasta, que Vosagus appellatur, in pago Alsacince, in loco qui vocatur Vivarius peregrinorum, qui antea appellatus est Muorbach, in alodo fidele nostro Eborhardo comite, cum ipsius adiutorio Deo donante conatus est constituere, vel cenubio sancto ibidem instituere, in honore Dei et genetricis Domini nostri Jesu Christi semper virginis Mariae, seu sancti Michahelis archangeli, vel sancti Petri, et Pauli beatis apostolis, et sancti Leudegarii martyris cum sociis eorum, ubi ipsi famuli Dei sub sancta regula solitariam vitam fruantur; petiit ipse vir Dei Perminus episcopus serenitati nostre, cum ipse iam nominato fidele nostro Ebrochardo comite,talem ob hoc nostrum emanere preceptum de omni corpore possessionis ipsius monasterii, quicquid at presens tenere vel donare videtur, aut quod inantea a quocumque, Deo inspirante, ibidem recte fuerit conlatum vel delegatum, per nostrum preceptum deberemus in Dei nomen plenius confirmare. Quod nos pro mercede nostra in omnibus fecisse cognoscite, et ad praedictis famulis Dei talem emisimus decretum, ut nullus episcoporum, nec praesentis, nec qui fuerint successores, nec eorum ordinatores, aut quibuscumque iuditiaria potestas, per quacumque ingenio possint quocumque ordine de loco ipso aliquid auferre aut abstrahere, ut facilius liceat ipsa familia Christi, que ibidem in Dei nomine adunare desiderant, eorum rectam delegationem quiete per tempora possedere, et sancta regula conservantes, proprio privilegio, que nobis pre manibus ostenderunt, Deo iubente, sub tranquillitate possint permanere: quia nihil de canonica auctoritate convellitur, quicquic ad talem familiam Christi ad laudem Dei die noctuque canendum conceditur.

[63] [multis privilegiis] Idcirco, pro caelesti intuitu talem nobis benefitium prestetisse cognoscite ut maneat quicquid antefati viri Dei ad nostro monasterio conquesierint, vel laboraverint, et quod iam dictus fidelis noster Ebrehardus per sua strumenta ibidem adfirmavit, vel a ceteris conlata fuit aut fuerit, sub nostra emunitate eius temporibus absque ullius inquietudine, Deo auxiliante, cuncta eis profitiant in augmentis. Additur tamen, et si abbas congregationis ipsius episcopis fuerit postulatus, ut ei presbiteros vel diaconos pro missas celebrandum debeat ordinare, absque commodi acceptione instituat, et si rogatur, conditam ecclesiam, crisma, tabulas, grados ecclesiae, absque commodi acceptione faciat; quod si ipse rennuerit, alterum quemlibet pontificem, qui gratis haec tribuat, licentia habeat supplicare, et ille hoc facere. Et nullo umquam tempore parrochiae ipsius pontificis, in cuius diocese situm est hoc monasterium, potestatem nullam habeat inquietandi, non ipse, non archidiaconus, non ecclesiae iudices, nec censum mittere, neque pastum, neque honorem in rebus monasterii requirere non audeant; et si abbas ipsius congregationis de hac luce vocatus fuerit, nullus ibidem de alio monasterio, nec de civitate, nec pro parentela, nec ab episcopo ordinatus, neque per potestatem, neque per premium aut quolibet ingenio, cuicumque iudici nullus presumat inibidem abbatem ordinare, nec quandocumque necessitas evenerit abbatem instituere, nisi quem ipsa congregatio et melior pars elegerit, secundum quod regula et privilegius ipsorum continet, ipsi sibi dignum constituant pastorem.

[64] [auxit;] Et illud nobis placuit pro integramente vel stabilitate regni nostri innectere, ut ipse monasterius sub defensione et tuitione Dei et nostra stirpe regia per succedentia tempora valeat consistere inconvulsum, et nulla publica iuditiaria potestas, nec presente nec futuro tempore, in curtis vel territuriis ubicumque ipsius monasterii ad causas audiendum vel freda undique exigendum non presumant ingredere, nec fideiussores tollere; et quicquid tam de ingenuis quam de servientibus, super territuriis ipsius monasterii commanentibus fisco de freda aut harebannus unde poterat sperare, ad luminaribus vel stipendiis superscriptis famulis Dei ex nostra indulgencia ad integrum mancipentur effectui, et nobis regnantibus aut postmodum tempora succedentium regum, quod nos pro Dei amore et timore indulsimus, quemquam hoc non presumat convellere, set omne quiete et integra emunitate hoc quod decrevimus inviolabiles auxiliante Deo perseveret. Et ut preceptio erga ipso monasterio firmius habeatur, manus nostrae subscriptionibus subter decrevimus roborari.

Theudericus rex Francorum s[ubscripsit]. Gerbaldus obtulit.

Data quod fecit mense Iulio die XII. Anno VII regni nostri, Gundulfivilla. In Dei nomine feliciter. Amen.

[65] [quae Widegernus, episcopus Argentoratensis,] Diploma Widegerni episcopi Argentoratensis [Ap. Grandidier, Hist. de l'église de Strasbourg, tom. I, Pièces justif., num. 39; Schoepflin, Alsatia dipl., tom. I, p. 10.] . — Dominis sanctis adque honore dignissima apostolicis, meisque in Christo patrebus, Widegernus gratia Dei Ecclesieque Sancte Marie in Stradburgo civitate vocatus episcopus. Noverit sancta industria vestra, qualiter pastores ecclesiae solertissimae cura summoque studio debent procurare, ut ecclesia Dei lucris animarum proficeret, et per nos monitis salutaribus, in quantum valemus, vicorem obtineat; ut his qui eterno pastoris spontaniae relictis omnibus sequi cupiunt, atque sic abnegantes semetipsos, per angusto calle artaque via gradientes, vocem aeternae regis hac redemptoris nostri audientes: Exe de terra tua et de cognatione tua et vade in terra quem munstravero tibi; vel illud: Qui reliquerit patrem, aut matrem, aut filius, aut agros, et cetera, propter nomen meum, centuplum recipiet, et vitam eternam possidebit; et: Si quis vult post me venire, abneget semetipsum, tollat crucem suam, et sequatur me. Oportet ut nos audiamus, qui dixit: Hospes sum et suscepistis me, et qui vos recepit, me recepit; et quamdiu fecistis uni ex minimis meis, mihi fecistis; ut quod a principe apostolorum in initio ecclesiae institutum est, quia omnis multitudo credentium erat in unum, et nullus suum proprium dicebat aliquit esse, sed erat illis omnia communia, et cor unum et anima una. Unde institutio sancta ex hoc a sanctis patribus in postmodum ab horiente in hoccidente, et in partibus Gallearum monasteria multa sub regula sancta horum exemplo relegio clara promulgavit, precipue monasteria Lirinensis, Agaunensis, Luxoviensis, et in universo mundo sub regulas sanctorum patrum, maxime beati Benedicti et sancti Columbani abbatibus vita commune optima disposite et per autoritate clementia regum et per privilegia sanctis atque cattholicis pontificibus firmiter roborata; et sanctae canones hoc non derogant, sed potius luculenter exobtant. Unde nos comperti, quod vir inluster Eborhardus quomis in heremo qui vocatur Vosagus in pago Aisacince infra nostra parrocia, in loco qui antea vocabatur Muorbaccus, nunc Vivarius Peregrinorum, in honore sanctorum apostolorum et sanctae Mariae Dei genitricis, ceterorumque sanctorum, cum Dei adiutorio et nostro consilio monastyrio in suo proprio a novo aedificare conatus est; at quod evocantes Perminis episcopo cum suis peregrinis monachis, ibidem cynobio vel sancto ordene sub regula beati Benedicti Dei gratia et nostro adiutorio perficere deberent. Unde nos congratulantes huius viri sancte devotione et glorioso proposito, viscirale caritate pietateque commoti, devotione prumptissima, una cum consensu fratrum nostrorum, abbatum, presbeterorum, archidiaconi, omnique clero ecclesiae ubi ego deservo, sed et ducis ac iudicium, timentiumque Deum populo huius provinciae catholico, ut ab ipso monasterio seu cynubio congregationeque peregrinorum monachorum per nostra et per vestra auctoritate privilegio conscriberem vel confirmare debemus. Quod ita et fecimus, ut ipso monasterio omnia, quidquid ad eius pertinet ditione, aedificiis, basilicis, cum ministeria vel ornamenta, de quarum omnium rerum sacrisque codicibus, strumenta cartarum, aurum, argentum, aeramentum, vel quibuslibet rebus ipsius monasterii, seu cellolas vel eius appendiciis, etiam villas cum agris, domibus, mancipiis utriusque sexu acolabus, et quod iam dictus inluster Eborhardus vel alii pro salute animae per qualibet modo donaverunt vel delegaverunt, seu et inantea tam ipse quam et munificentia regum, principum, ponteficum, clericorum, vel a quocumque hominum, Christo inspirante, largitum fuerit, cum omnia et ex omnibus per hanc privilegium confirmamus; ut ad die presente ipsi monastyrius, praefatique peregrini monachi, eorumque successores, sub regola sancti Benedicti cynubialiter congregati secundum sanctum propositum eorum iure absque ullius repititione trademus adque trebuimus potestate.

[66] [amplo] Neque nos ipsi, neque successores huius civitatis pontefices, neque archidiaconi, neque exactores, neque aliquis de parte ecclesiae, vel quislibet nullus, aliquid dominare, vel iubere, aut requerere censum vel dona aut qualibet munera nullumquam tempore expetire non praesumant. Cum vero necesse fuerit chrisma petire, altaria consecrare, sacros ordines benedici, aut aliquos benedictiones expetire, aut oraturia in eorum loca aedificare, rector ipsius monastirii, vel peregrini monastirii ibidem consistentes, aut si de se episcopum habent, aut a quacumque de sanctis episcopis sibi elegerint, qui hoc facere debeat, licentia sit eis expetire et ille hoc tradere, benedicere vel consecrare. Et nullus in ipso monasterio inlicito ordine contra voluntate aut votum ipsorum monastyrio eorum adire non presumant nec secretius ingredire septa. Et si aliquando pro qualicumque causa expetit, ut ipsius rector, vel ipsis peregrinis monachis congrua fuerit voluntas, et episcopus invitatus ad ipso monasterio venerit, coelebrato officio, absque ullo munere requisito mox ad propria revertatur.

[67] [diplomate] Cum vero abba loci ipsius acciperit transitum, quemcunque perecrini monachi ibidem habitantes de semetipsis secundum Deum et regula meliorem invinerit, ipsum sibi constituant abbatem; quod si ibi de se ipsis talem non invinerint, de alia monasteria iam dicti Perminii episcopi de illas congregationes peregrinorum, quem sub uno modo petitiones vel una sancta institutione beati Benedicti quoadunavit ipse sibi consentientes abbatem regolarem expediant et constituant. Et si ibi sanctus ordo tepuerit, quod absit, vel aliqua discordia inter ipsis monachis surrexerit, et ipsi hoc non praevalent aut non voluerint emendare, tunc qui ex ipsis rector ordene secundum regula voluerit vivere, ubicumque in alia monastiria, ubi peregrini monachi supradicti episcopi consistere videntur, et rectius regulariter invinerint, potestatem hebeant expetire, et illi per eorum salubri consilio, Deo largiente, ipso sancto ordine vel ipsis monachis per regula restringere, emendare, corregere atque pacificare faciant; et nulla occasio sit, ut alius abba per qualicumque ingenio contra eorum sancto ordene ibidem ponatur, aut de rebus supra scripto monasterio aliquid menuitur.

[68] [confirmavit,] Quapropter sancto et apostolico conpatres et confratres mei, ideo vestra catholeco authoretate nostraque gemina sociamus, ut hic privilegius omni tempore firmissima habeat firmitatem, ut nullus nullumquam tempore contra agere non presumat, sed presens futuris temporibus inviolatus permaneat. Et nunc omnibus episcopis et Deum timentibus hominibus preco, subpleco, et per caritate coniurare presumo, ut quibus hic privilegius ostenditur, manus vestras subscribere et confirmare dignetis, ut vestra auctoritate fultus inconvulsus permaneat, qualiter eisdem peregrinis monachis ipso monasterio consistentes clarius dilectet pro statum ecclesiae et integritate sacerdotum, pro incolometate regum et pace christianorum, pro poenitentium remissione peccatorum, vel requiem fidelium defunctorum, divinae misericordiae tranquillius exorare. Preco igitur et contestor quoram Deo et beatis angelis eius cunctisque sanctis, omnibus successorebus vel omnes christianis, ut hunc privilegium, quem consenso clericorum, laicorum timentium Deum, plebs et ecclesiae nostrae decrevimus vel condedemus, in nullo erumpere presumant, sed per ineffabilem Trinitatem cunctis coniuramus, ut in quo prevaluerint, in omnibus conservare et studeant. Et si aliter obstinato animo, vel diabulo instigante, invidia, vel cupiditate deceptus, vel qualibet modo, quod Deus avertat, si nos ipsi, aut successores nostri, vel quislibet de qualecumque parte, contra hunc privilegium temptare conaverit, vel iam dictis peregrinis monachis vel successores eorum inquietare, vel eis aliquit minuare presumpserit, si se emendare noluerit et a mala voluntate celerius noluerit corregere, cum Dei genetricis semper virginis Mariae vel beatorum apostolorum cunctorumque sanctorum ante conspectum regis oeterni Christum Domini nostri, in cuius amore hunc privilegium ad iam dictis peregrinis vel et cynubis condedimus, se confidant pro nequissimis peccatis eorum vel iniquissima malicia oeternis incendiis concrematuros, hac illa sententia se experiendos, qua falsis sacerdotebus Dominus minatur: Vae vobis hypocritae, qui claudetis regnum Dei, quia nec vos introitis nec alius introire permittites; et: Qui scandalizaverit unum de pusillis istis, melius erat illi ut alegaretur mola asenaria ad collam ipsius, et proiceretur in profundum maris, et qui Deum timore neclexit iudicantis hominibus, inferat partebus monasterii vel peregrinis monachis ibidem habitantes cum sociante fisco auri liberas trigenta, argento ponda quinquaginta, multa susteneat atque dissolvat: et hoc quod repetit, non vindecet. Et nihilominus presens privilegius omni tempore firmas permaneat; et ut firmiorem obteneat vicorem, manos nostras subter scripsimus, et qui subscribserent vel signeverent rogavimus, stibulacione subnexa.

Actum Stratburgo civitate publice, die XIII mense Madio, in ascensione Domini, anno octavo regnum Domini nostri Theodorico rege. Ego Widegernus, hac si indignus episcopus, subscripsi. Ego Wuolfradus archidiaconus consensi et subscripsi. Ego Libulfus presbyter subscripsi. Ego Haimulfus diaconus subscripsi. Ego Altmannus diaconus subscripsi. Signum † Fulcherio tribuno in Dei nomen. Ego Hariboldus abba consensi et subscripsi. Ego Hadalricus consensi et subscripsi. Ego in Dei nomine Ardolinus vocatus episcopus consensi et subscripsi. Signum † Wuolfaldo comite. Magobardus archidiaconos subscripsi. Ego Ghrbuinus episcopus consensi et subscripsi. Ego Willibertus episcopus subscripsi. Ego Hagoaldus abbas subscripsi. Signum † Leodofredo duce. Ego Ebrohardus comis subscripsi. Signum † Audachro. Signum † Nordoldo. Signum † Gundobertho. Signum † Withario. Signum † Wigrao. Ego Hagino abbas subscripsi. Signum † Leodoberto. Ego in Dei nomine Willibrordus subscripsi. Romanus clericus hunc privilegium iussus a supra scripto scripsi.

[69] [locum et possessiones donante] Ex diplomate Eberhardi comitis [Ap. Schoepflin, tom. I, p. 8; Trouillat, tom. I, p. 70.] — (Post prooemium). — Ergo ego in Dei nomine Eberhardus, filius Adalberti quondam ducis, acsi vilissimus Christi famulus, dum non habetur incognitum qualiter ante hos annos, una cum consensu pontificum, sacerdotum et germano meo Leudofreudo duce et coniuge mea Emeltrude, in re mea propria, in loco qui dicitur Maurobaccus, qui nunc vocatur Vivarius Peregrinorum, in pago Alsacensi, in honore sancti Petri principis apostolorum et sanctae Dei genitricis Marie ceterorumque sanctorum, a novo meo opere, in quantum michi vires Deus dedit, monasterium edificavi et illis diebus, iuxta quod in illo priore testamento continet, de rebus meis aliquid ditavi. Nunc autem salvator et redemtor humani generis, qui omnes vult salvos fieri et ad agnitionem veritatis venire, non meis meritis exigentibus, sed pro clementia sua me in corpore visitare dignatus est et fallax temporaleque lumen substraxit ut ad verum, quod ipse est, me acsi indignum perduceret lumen; etiam sua providentia quamvis me optante, ex proprio corpore legitimum heredem, qui michi successor existeret, similiter substraxit. Propterea considerans qua gravor sarcina peccatorum, et reminiscens bonitatis Dei dicentis: Date elemosinam et omnia munda sunt vobis, de tanta igitur miseratione et pietate Domini confisus, nullum meliorem heredem quam ecclesiam Christi et qui propter nomen ipsius militant vel pauperes fieri decreverunt habere me iudicavi. Iccirco ad monasterium supra memoratum Maurobaccus sive Vivarius peregrinorum, ubi venerabilis vir Romanus abbas cum peregrinis monachis suis in servitio Dei consistere videtur, donamus a die presente donatumque esse in perpetuum volumus…

Sequuntur recensio rerum donatarum, deinde formulae securitatum et imprecationes adversus eos qui donationem illam violare praesumerent, ac denique nota temporis:

Actum Habendo castro sive Romasco monte monasterio publice, anno octavo regnante domino nostro Theodorico rege.

[70] [Eberhardo Alsatiae comite.] Alterum eiusdem Eberhardi diploma [Ap. Schoepflin, tom. I, pp. 8bis et 14; Trouillat, tom. I, p. 74.] . — Dum fragilitas humani generis pertimiscit ultimum vitae temporis subetanea transpositione ventura, oportit christian[um] tottidie in augmentatione boni operis crescere, et dum in suo iure potestate consistit, preparet sibi viam salutis, per quam ad aeternam beatitudinem valeat pervenire. Ideoque ego in Dei nomine Ebrochardus comis et coniux mea Hemeltrudis pro remedium animae nostre et remiss[i]one peccatorum nostrorum, ut veniam in futurum consequi mereamur, cidemus a die presente cessumque in perpetuum esse volumus atque de iure nostro in iure et dominatione monasterii qui vocatur Vivarius sive Maurobaccus, in honore sancti Petri et sancte Mariae vel sancti Leudigarii citerorumque sanctorum, in pago Alsacinse, quem ego, opitulante Domino, a novo construxi et, ipso protegente, in … ame cuppio esse facturum, ubi venerabilis vir Romanus abba cum peregrinis monachis suis, quem Dominus de diversis provinciis quoadunavit, preesse videtur, basilicas in honore sancte Marie et sancti Desiderii seu sancti Andocii, in loco nuncupante Petrosa, quem ex alode in porcione contra germano meo Leudefrido duce accipimus, situm in pago Alsacin [se], tum et ad integrum quicquid ad presens ibidem possidere videor aut mihi legibus redebitur, cum omni supraposito, domibus, mancipiis, accolabus, peculiis utriusque sexu, terris, silvis, pratis, pascuis, aquis aquarumve decursibus, a die presente ad prefato monasterio tradedimus ad possedendum, ut ab ac die habendi, possedendi vel quicquid exinde pro oportunitate ipsius monasterii iam superius nominati rectores eligerint faciendi, in omnibus libere perfruantur arbitrium, licet incessionis poenam adnecti non sit necesse, sed nobis pro infirmitate placuit inserendum. Si quis vero, quod futurum esse non credimus, etc. — Actum Montumaco vico publice, anno XI regnante Theuderico rege, idus febroarias.

§ X. De aliis monasteriis praeter Augiense a S. Pirminio fundatis in Alamannia.

[71] [Non constat a Pirminio fundata esse coenobia Disentinense et Fungense;] Non satis constat quo tempore vel etiam quo ordine exstiterint reliqua monasteria quae a S. Pirminio condita feruntur: quapropter ea per regiones ubi sita erant quasi distribuendo hic recensere aggredimur, adiectis traditionibus quae de singulis ad nos pervenerunt. Et primo, quod ad Alamanniam spectat, tria in illo tractu, praeter Augiense, documentis quidem admodum incertis, coenobia S. Pirminium auctorem vel instauratorem habuisse dicuntur, Disentinense, Pfungense et Fabariense. De Disentino nihil addendum occurrit his quae allata sunt supra, ubi egimus de sede episcopali S. Pirminii [Num. 37.] . Iam rettulimus etiam [Num. 53.] quae de monasterio Fungae instituto ex vetusto codice excerpsit Gallus Oehem. Asserunt recentiores scriptores [Citati apud Ioannem Egonem, De vir. illustr. Aug. Div., part. III, sect. I, cap. 1, et ap. Gelpke, tom. II, p. 289.] fontem eo loci atque aream nomen Pirminii retinuisse *, sed nulla alia reperire usquam est illius monasterii vel commorationis Pirminii in vico Funga mentionem aut vestigia, et nonnisi coniectando, ne contradiceret antiquis testimoniis Augiense coenobium omnium primum a Pirminio conditum asserentibus, existimavit Ioannes Egon [Loc. cit.] sanctum virum numquam inibi sedem fixam, multo minus coenobium integrum cum templo et cellis monasticis constituisse, sed tantum quaedam viliora habitacula tumultuario opere, donec aerem et locum magis alicubi in ista provincia idoneum nancisceretur, cui hanc monachorum turmam inveheret, erexisse.

[72] [sed neque Fabariense:] Fabariense * monasterium, duabus fere leucis in dextera ripa Rheni a Curia urbe dissitum, inter condita a Pirminio non memorat Vita prima [Cap. 8.] , praeterquam in uno codice Einsidlensi saeculi X, ubi et vox erasa est, neque etiam Vita secunda, praeterquam rursus in uno codice saeculi XV. Ceterum ex eius mentione prius a scriptore codicis Einsidlensis facta constat iam saeculo X fundatorem monasterii creditum esse Pirminium. Hermannus vero Augiensis non distincte Pirminio, sed Augiensibus monachis hanc laudem attribuit in Chronico suo ad annum 731 [Cfr. supra, num. 38 med.] . Attamen ineunte saeculo XII ipsius Fabariensis monasterii traditio illius originem a Pirminio repetebat, quod constat ex relatione quam anno 1115 Geroldus abbas coram Paschali II papa protulit, coenobii sui iura adversus Basileensem episcopum tuendi causa, his verbis: Fuit vir quidam sanctissimus, nomine Pirminius, qui ob venerabilis vitae meritum dignitatem pastoralis curae suscepit civitatis Mettensium. Ubi dum fidelis dispensator dominica bene et ordinate composuisset ovilia, quia lux vera in tenebris non potest latere, sed oportet eam in domo Domini clare omnibus lucere, hic nutu Dei ad maiora vocatus, — audierat namque desidiam ac neglegentiam episcoporum et aliorum praelatorum, et desidiosos esse in fide Christi, ita ut, relicta religione verae felicitatis, imitarentur ritum gentilitatis, — hic sanctus Pirminius diu noctuque cogitans quibus medicaminum fomentis talibus subveniatur, — noverat tamen statutum ne quis praedicatoris sibi vendicet officium in alterius episcopi parrochia, — tandem divino factum est consilio ut beatae memoriae Gregorium secundum Romanum pontificem adiret, illique huius rei seriem pleniter insinuaret. Cuius iussu voluntario suscepit officium tanto iam tempore ardenter concupitum, videlicet ut ad quascumque civitates aut ad quae loca perveniret, arva divini amoris igne carentia proscinderet et semen verbi Dei diligenter excoleret. Non immemor igitur suscepti oneris, statim insudare coeperat fructibus boni operis, per diversa loca quam plurima monasteria constituens, Deo servientium et maxime monachorum utilitati congruentia. Inter quae dum pervenisset in provinciam Curiensium, Dei opitulante gratia Fabariense construxit coenobium. Ad cuius praedicationis iucundam vocem ac mellifluam exhortationem non solum populi adiacentis pagi convenere, sed etiam e diversis partibus doctrinae illius suavitate exciti certatim confluxere; quos omnes, ut cuique opus erat, desiderabili oris sui dulcedine repleverat. Multi itaque salubria sectantes illius monita, renuntiantes saeculo, spe perhennis vitae regulari se subdiderunt disciplinae, et quicquid facultatum vel possessionum videbantur habere, cum animo pariter et corpore eidem loco contulere. Hoc ordine, quo audistis, aedificatus est locus Fabariensis, nec * regalium donorum est amplificatus magnificentia, ut in ipsorum praeceptis comprobabimus in huius sancti concilii praesentia [Narratio de libertate ecclesiae Fabariensis, cap. 7 (M. G., tom. XII, p. 412).] .

[73] [nimis enim incertae fidei sunt] Quo autem anno conditum sit coenobium neque relatio modo citata indicat nec satis probabiliter colligere licet ex testimonio Hermanni ad annum 731, quippe qui minus accurate sub eodem anno signavit fundationem monasterii Murbacensis [Cfr. supra, num. 38.] et Altahensis [Cfr. infra, num. 79.] . Neque etiam ad illud tempus definiendum quicquam iuvat mira narratio de Fabariensis monasterii fundatione, quam ex Actis Augiensibus descriptam ad maiores nostros transmisit anno 1739 laudatus iam P. Mauritius Chardon, in qua illa fundatio et omnis S. Pirminii apostolicus labor connectitur cum temporibus Pippini regis et Leutfridi ducis. Hanc narrationem ex codice olim musei Bollandiani, nunc bibliothecae regiae Bruxellensis 8931, hoc loco exhibere visum est. Sic igitur habet:

[74] [quae de huius exordiis] Sancta aemulatione Leutfridum Ducem Agilolfingorum, Gotofridi Alemanniae et Rhetiae Ducis filium, concitante, cum Pippinus Germaniam totam atque Galliam viris apostolicis impleret et in idololatria exscindenda plurimum sumptuum et laboris impenderet, ille aeque sui muneris ratus Rhaetiae consulere, cum celebrari summis laudibus S. Pirminii Meldensium episcopi zelum propagandae fidei audisset, illum omni modo pertrahere in Rhaetiam studuit et id ipsum, quod vel maxime ambiebat, commendare. Nemo promptior ad pia eius commoda convertendarum gentium vota Pirminio fuit. Qui vix accepto Leutfridi Ducis nuntio ilico in viam se dedit, nec solus, sed dubio procul virorumque apostolicorum lectissimae vitae monachorum coloniam adduxit; quibus ut conderetur coenobium Leutfrido Duci auctor fuit, unde tanquam e munitissimis castris infernalem hostem invaderent et sese post laborem religiose confoverent et mutuo fervore accenderent. Quaesitus utilis structioni locus nec aptior visus quam prope vetustissimam Marsilinii (Marschlins, nunc Malans, in dextera Rheni fluminis ripa, e regione Fabariae) arcem et amnem Longarum, ubi illustrissimi Campi Mariscalli Ulyssis Salicaei sive Salinici hodie splendida habitatio est, eoque mox ligna, lapides, quaeque necessaria tantae molitioni, comportata. S. Pirminio hortatore, duce, largitore, fervide res agitur, sed absque operae pretio et successu, dum fabri lignarii, utcunque cauti, cavere tamen satis vulnera nequeunt, in se ipsum quivis praeter intentionem crudelior, dum trabes scindere et aptare conarentur; nec sine prodigio comparentibus niveo candore columbis, quae non alias assulas ac fragmenta quam sanguine fabrili tincta colligere et, congeminato saepius volatu atque ablatis sanguine notatis assulis, trans Rhenum in editi montis sinum avolare easdemque uno loco deponere deprehensae sunt. Quo prodigio S. Pirminius moveri se sensit, non Marsilinii, sed notato prodigiose loco Deum sibi condendo coenobio aream elegisse et consignasse, magna quamprimum animi consolatione eo sumptibus et labore conversis, etc.

[75] [sunt tradita,] Eadem compendio refert Gabriel Bucelinus [Rhaetia Etrusca (Aug. Vindel., 1664), p. 148.] et brevius Ambrosius Eichhorn [Episcopatus Curiensis, p. 266.] , qui et notat eapropter Fabariensium insigne esse columbam. Verum non insigne ex prodigioso illo eventu, sed e converso traditionem popularem de prodigio ex insigni, quod forte praeterea rubris fasciis distinctum fuerit, ortam esse haud improbabiliter suspicari licet. Nihil certe de illo prodigio memorat relatio Geroldi abbatis paulo superius descripta.

[76] [et singulatim valde suspectum] Falsitatis admodum suspectum est privilegium Zachariae, quod ex tabulario Fabariensis coenobii acceptum vulgavit Ambr. Eichhorn [Ibid., cod. prob., p. 33, not. a.] , et recens novis curis ex apographo Fabariensi in bibliotheca San-Gallensi asservato cl. v. I. von Pflugk-Harttung [Acta Pontificum Romanorum inedita, tom. I, n. 1.] , huiusmodi tenore conceptum:

Zacharias episcopus servus servorum Dei, Pirminio Deo amabili episcopo et abbati, venerabilium diversorum monasteriorum Deo auspice fundatori, ac per seriem omnibus successoribus eius vicissim abbatibus in perpetuum. Igitur quae postulasti a nobis, dilectissime frater, quatenus in regno Franciae, uti et ubi terrarum tibi placitum fuerit, in ruribus ac moeniis diversorum locorum, sive in his etiam quae per donationem aut per emtionis paginam tibi advenerint, sive in rebus magnatorum tuorum, vel undecunque tibi acciderint, sacra loca et monasteria, sicut a te consentientibus Dagoberto et Theodorico filio eius Francorum regibus piae memoriae sine refragatione de aliquo iudice vel ullius reclamatione constructa sunt, ita libera sub iure sanctae Romanae ecclesiae, cui Deo auctore deserviunt, a nobis firmata privilegiis et immunitatibus in futuro permaneant. Nos igitur tam piis desideriis faventes ac nostra benedictione id quod petis effectui mancipantes, per hanc apostolicam authoritatem tibi, piissime frater, licentiam et potestatem concedimus aedificandi monasteria et alia pia oratoria, ubicunque in Franciae regno volueris, sive alibi terrarum, aut in locis proprietatis tuae, sive in his quae per comparationis pretium vel concessionem regum, ducum et aliorum piorum hominum dono vel undecunque et ubicunque tibi quolibet iusto modo obvenerint, sintque monasteria omnia a te constructa aut construenda sub apostolica protectione et potestate. Hoc autem Christi Dei et Domini nostri et beati Petri apostolorum principis et nostra, qua praevalemus, authoritate promulgantes sancimus, et ista quae dictamus ita roboramus ut nemo episcoporum de quacunque ecclesia tuas et tuorum successorum causas audire aut aliquo cupiditatis vinculo deceptus res tuas quomodolibet constitutas invadere aut circa eas ullum ministerium ecclesiasticum celebrare praesumat, sed tibi et successoribus tuis reclamare et querelas circa te et tuos fratres forte exortas ad nostram apostolicam audientiam deportare per hanc praeceptionis licentiam et paginam liceat. Si quis autem contra hoc apostolicum documentum agere conatus fuerit, quicunque fuerit, ille sit anathema in conspectu Die Patris omnipotentis et sanctorum angelorum eius, sit condemnatus et perpetua ultione percussus in conspectu domini Iesu Christi et sanctorum eius, sic etiam in conspectu sancti Spiritus et martyrum eius repetita anathema maranata idem triplici perditione damnatus, ut etiam de hoc saeculo, sicut Dathan et Abiron, vivus terrae continuo absorbeatur loco et tartarias poenas cum Iuda, Christi proditore, perenni perferat cruciatu. Cunctis autem ista loca servantibus sit pax et benedictio Iesu Christi in perpetuum. Amen.

Scriptum per manus Joannis scrinarii anno VII Domini nostri Zachariae. Datum II Nonas Novembr. imperante Constantino, indict. V. anno DCCXLVIIII.

[77] [Zachariae papae pro eo privilegium.] Suspectum hoc privilegium eruditis facit, credo, imprimis nota temporis illi affixa. Praeterquam enim quod illo aevo sane nondum usitatum erat ut diplomatibus pontificiis apponeretur annus aerae christianae, annus septimus Zachariae non respondet huius aerae anno 749, sed 748, neque indictioni V, sed XV. Praeterea offendit quod exordio diplomatis legitur nomen Dagoberti, III scilicet, qui cum iam anno 715 obierit, nullam partem in fundatione Pirminianorum coenobiorum habuisse credendus est. Hoc secundum argumentum eatenus solum praevalidum censeri debet, quatenus certum sit omnino fidendum esse auctori antiquae Vitae S. Pirminii, monasterium Augiense primum omnium anno 724 a sancto fundatum esse asserenti [Cfr. supra, num. 38.] . Neque etiam primum, ex nota temporis desumptum, ita inconcussum aliquis arbitretur quin naevos illos a quodam librario in pontificia epistula exscribenda admissos fuisse arbitretur et epistulam in summa esse genuinam. Nec denique plenam falsitatis demonstrationem praebere videntur quae in Zachariae privilegio notavit cl. Harttung similia iis quae in aliis eiusdem generis documentis supposititiis leguntur et singulatim in apocrypho diplomate Stephani III pro monasterio Sancti Dionysii [Diplomatisch-historische Forschungen (Gotha, 1879), p. 167 – 70.] ; stipulationes enim generales sunt haec, quae forte in formulis apud cancellariam Romanam usitatis ad huiusmodi epistulas conficiendas haud ita raro occurrerent. — Quae tamen non ita intellecta velim ut Zacharianum diploma certo vel probabilissime authenticum censere videar. Valde suspectum esse libenter assentior; indicia tamen hactenus allata non ita efficaciter rem demonstrare arbitror ut certo spurium illud pronuntiare ausim.

[Annotata]

* St. Pirmins Brunn, St. Pirmins Hofstadt.

* Pfävers, Pfäffers

* leg. necnon?

§ XI. De monasteriis a Pirminio fundatis in Bavaria.

[78] [Idemque dicendum de exordiis monasteriorum] Ab Utilone seu Odilone duce Bavariae sex monasteria auctore Pirminio constructa refert Hundius [Metropolis Salisburgensis, tom. II, p. 34.] , Altahense * scilicet duplex, superius et inferius, Osterhovense, Pfaffenmünsterense, Niederburgense sanctimonialium et Lunaelacense *, sed sola auctoritate nixus Aventini, scriptoris saeculi XVI ineuntis [Cfr. Aventini Annal., lib. III. cap. 9 (ed. S. Riezler, tom. II, p. 391); Chronik, lib. III, cap. 68 (tom. V, p. 92).] . Quorum situm ut paucis describamus, Altaha superior *, in dioecesi Ratisponensi ad laevam Danubii, Ratispona distat chilometris circiter quadraginta quinque ad orientem aliquantum meridiem versus; Altaha inferior, item in ripa sinistra Danubii, a metropoli dioeceseos Pataviensis, ad quam cum tribus sequentibus pertinet, chilometris circiter triginta quinque inter orientem et septentrionem; Osterhoven, ad dexteram Danubii, ad meridiem Altahae inferioris chilometris sex; Lunaelacense coenobium chilometris fere viginti tribus Salisburgo inter orientem et septentrionem; Niederburgense in ipsa civitate Pataviensi exstat; Pfaffenmünsterense denique in dioecesi Ratisponensi ab Altaha superiori septem circiter chilometris inter occidentem et septentrionem dissitum est.

[79] [Altahensis,] Et Altahensis quidem (inferioris) monasterii fundationem Pirminio adscribit etiam Vita prima [Cap. 8.] , eamque anno 741 illigant Annales Hersfeldenses [M. G., tom. III, p. 35.] et Altahenses [M. G., tom. XX, p. 782.] , sicut et Vita posterior S. Godehardi episcopi Hildesheimensis, conscripta anno 1054, in qua legitur capite secundo: Igitur septingentesimo quadragesimo primo incarnationis Domini anno … initium Altahensis monasterii a sancto Pirminio et Outilone duce Baioarico aliisque Christi cultoribus sapienter inceptum et in religione monasticae institutionis feliciter est perfectum, ante distributionem episcoporum quae decimo post anno in Baioaria a sancto Bonifacio archiepiscopo facta est decreto Zachariae papae et consensu Pippini regis [M. G., tom. XI, p. 198.] . Unde rursus non satis recte fundationem monasterii Altahensis ad annum 731 notavit Hermannus Augiensis [Cfr. supra, num. 38.] . Quasnam autem possessiones eidem monasterio contulerit Odilo refert Breviarius seu liber rationum Urolfi abbatis de cenobio qui vocatur Altaha tempore Caroli M. conscriptus, qui ita incipit: Commemoratio de res quos Otilo dux ad casam sancti Mauritii (cuius nomine dedicata erat ecclesia Altahensis) cum sociis suis ad Altaha monasterium condonavit, quando ipse casam Dei edificare iussit et de Alamannia duos denos monachos per comeatum Pippini regis et Eddoni episcopi (Argentoratensis) hic adduxit ad iam dictum locum [Monum. Boic., tom. XI, p. 14.] . Ubi tamen adverte nullam mentionem fieri Pirminii, sicut nec apud Hermannum Augiensem, qui dumtaxat testatur Altahense coenobium ab Augiensibus institutum esse.

[80] [Osterhovensis et Lunaelacensis,] Osterhovense etiam monasterium ab Odilone fundatum ostendit diploma anni 753, ex membrana saeculi XI editum inter Monumenta Wessofontana, quod ita terminatur: Otilo prius rex, postea, Baioaria in provincia redacta, dux, Altaha monasterium ex suo fundavit alodio, et sepultus est cum uxore in Osterhoven, quod nihilominus monasterium sub regula sancti Benedicti egregie satis dux ipse construxerat [Ibid., tom. VII, p. 372.] . Sed neque in hoc instrumento neque in alio documento antiquo memoratur S. Pirminius in illa fundatione ullam partem habuisse. Idemque dicendum est de coenobio Lunaelacensi, quod utique ab Odilone duce circa annum 748 conditum esse testantur vetera documenta [Chronicon Lunaelacense (Pedeponti, 1748), p. 3 – 6.] , sed in iisdem non nominatur Pirminius, cuius nomen historiae fundationis ex incertis solummodo traditionibus innexum est [Ibid., p. 6 – 7.] . — Quod cetera autem tria coenobia spectat, nulla antiqua documenta praesto sunt quibus Aventini et Hundii de eorum exordio testimonia confirmentur.

[81] [Emerezthalensis, Murrhartensis, et etiam Amorbacensis,] Sed et praeterea, secundum Ioannem Egonem [De vir. illustr. Aug. Div., part. III, sect. II, cap. 1.] , tria monasteria in dioecesi Herbipolensi condi coepta sunt, quorum unum adhuc extat in oppido Amorbacensi, cui divus Pirminius, ut Trithemius asserit, S. Amorem discipulum suum abbatem praefecit; alterum fuit Emerezthal, de quo plane nihil aliud scribendum occurrit. Nam ubi fuerit, et utrum etiamnum sit, divinare non possum; cum antiquum Chronicon nostrum praeter nudum nomen nihil attulerit, neque ego hucusque etiam post sedulam investigationem quidquam apud auctores scriptum repererim. Tertium quod itidem D. Pirminii hortatu in eadem Herbipolensi dioecesi Chronicon Augiae scribit fundatum est Murrhartense… Chronicon illud Augiae, ad quod appellat Egon, est Galli Oehem, apud quem in elencho monasteriorum a Pirminio conditorum occurrit Moratt in Herbipolensi dioecesi; Emeretztal, ubi sit ignotum [Ed. Barack, p. 13; Archiv, tom. IV, p. 392.] . De Amorbacensi autem monasterio idem prorsus silet, sicut et de aliis ab Hundio indicatis [Cfr. supra, num. 78.] , praeter Altahense.

[82] [de quo vel certo falsa] Sed de Amorbacensis monasterii fundatione plura traduntur apud Ioannem Trithemium et Ignatium Groppium. Ille in suo Compendio Annalium [Lib. I, in Theodorico rege 60mo (Op. hist., Francof., 1601, p. 61).] , monasteria a Pirminio condita recensens, ultimo loco refert: Monasterium in oppido Amerbach, dioecesis Herbipolensis, memorati ordinis nostri, in quo sanctum Amorem discipulum constituit abbatem, novum a fundamentis construxit. Deinde ab abbate Amorbacensi rogatus unde haec hausisset, ita respondit litteris datis die 24 martii anno 1515 [Exscriptis ap. Gropp, Hist. mon. Amorbacensis (Francof., 1736), p. 189.] :… Ad quartum, ex quibus id habeam annalibus quod de fundatione monasterii tui Amorbach et Sluchtera, id est Solitaria, et quibusdam aliis per divum Pyrminium, quae in eius Vita non habentur, pridem ad te scripsi, similiter et de sancto Amore, respondeo quod ex Megenfrido chronographo Fuldensi monacho, qui fundationes et abbates pene omnium coenobiorum nostri ordinis in Germania, quae ipsum praecesserunt, satis diffuse conscripsit. Is dicit beatum Amorem, sancti Pirminii discipulum, ab ipso primum abbatem in tuo coenobio institutum, annis praefuisse tribus et quadraginta, multisque coruscasse miraculis et nomen indidisse loco, Pyrminiumque ex discipulis S. Mauri extitisse, de quibus tamen in eius Vita nihil habetur. Hactenus Trithemius. Megenfridus autem ille Fuldensis, quem idem citat, fictitius scriptor est, ab ipso Trithemio, ut videtur, ad commenta sua firmanda excogitatus [Cfr. Wattenbach, Deutschl. Geschichtsq., ed. V, tom. II, p. 490.] .

[83] [vel dubiae admodum auctoritatis] Fusius Gropp et situm loci [Op. cit., p. 5, n. 1.] ad silvam Odonicam * et radicem montis Sancti Gothardi, olim Franckenberg nuncupati, in confinibus dioeceseon Moguntinae et Wirceburgensis, non procul a Moeno flumine, et duplicem monasterii fundationem describit. Duplicem, inquam: nam, secundum hunc scriptorem, non unum fundatorem Amorbacum habuit, sed plures, quorum collatis consiliis opibusque surrexit. Primam fundationis occasionem et originem Ruthardus dedit, Comes a Franckenberg. Is circa annum 714 in praecelso monte, qui Amorbaco a septentrione est et vulgo St. Gothards-Berg audit, aedes et sedes suas habuit, circumiacentis late regionis dominus. Religioni christianae … addictus fuit… Unde in curis ac votis Comes habuit, quo pacto viros apostolicos accerseret, quorum opera populus ad veram fidem adduceretur. Interea, nescio qua occasione et loco S. Pirminium offendit… Pirminium Ruthardus Comes rogavit et invitavit ad se, ut populos per silvam Odonicam habitantes christianis praeceptis institueret, promittens eo loci monasterium se fundaturum. Annuit vir apostolicus Comitis precibus… Sed et factis promissis stetit (comes), cum interim monasteriolum, seu potius humiles aliquot cellulas, pro S. Pirminio eiusque monachis et praedicationis sociis, cum parva aedicula in honorem B. M. V. circa annum 714 suis ex facultatibus condidit. Notatum in perantiquo codice Amorbaci reperitur narratam hactenus rem sub Dagoberto (III) rege contigisse. Obiit is anno 715: unde minimum anno praecedenti S. Pirminium in silvam Odonicam advenisse necesse est, ita maioribus Amorbacensium semper sentientibus; quibus insuper creditum hucusque est, fidem illorum antiquo ms. codice apud ipsos confirmante, hoc S. Pirminii monasterium in occidua valle, ubi hodie sacellum zu Sanct-Amors-Brun dictum visitur, primitus constitutum fuisse, primaque eo loci incunabula sua Amorbacum recepisse [Ibid., p. 6, n. 2.] .

[84] [testimonia proferuntur;] Postea vero ad SS. Pirminii et Bonifatii preces operam dedisse fertur Carolus Martellus ut novum magisque ordinatum monasterium pro monachis missionariis ad Odonicam sylvam construeretur. Largiorem etiam fundum Ruthardus Comes suppeditavit. Nova novi coenobii fundamenta sub annum 730 iacta fuisse oportet, quod in sequentibus deinde annis eo quo hodie visitur loco surrexit, et anno demum 734 perfecti operis formam accepit. Hoc eodem anno novam monasterii hactenus aedificati ecclesiam a S. Bonifatio, tunc temporis episcopo adhuc regionario, ad invitationem S. Pirminii, mense septembri consecratam esse, antiquissima apud Amorbacenses traditio est. Adfuere consecrationi S. Pirminius et Etho, quem ille, Augia discedens, loco sui abbatem instituit, Carolus vero princeps hoc anno ad sedem Argentoratensem evexit. Ipsa porro ecclesia cum monasterio in honorem beatissimae Dei genitricis Mariae dedicata est. — Profusam in fundando hoc novo B. M. V. coenobio Caroli principis pietatem aemulatus est Pippinus filius, qui illud postea multis donationibus, praediis, silvis, redditibus, privilegiis, etc. dotavit sublimavitque. Ruthardus etiam Comes Franckenbergius, cum prolem non haberet, reliqua insuper bona sua, cum toto comitatu, constructo recens coenobio donavit et B. Virginem Deiparam heredem scripsit. Extant Amorbaci perantiquae scripturae, tam lapidibus et parietibus incisae et inscriptae quam in membranis et chartis exaratae, quae Amorbacensis coenobii (hodierni videlicet, non primi illius, de quo n. II diximus) fundationem et fundatores singulos complectuntur. Eas hic benevolo lectori, pro dictorum hactenus compendio, repraesentamus. Prudens et historiae peritus lector eas facili labore, ubi hallucinatae sunt, emendabit: quarum tamen errores, quanquam alias graves sint, rei nostrae et fundationi nihil officiunt. — Prima. Anno. Dominicae. Nativitatis. DCC. XXXIV. tempore. Gregorii. Papae. tercii. fundatum. est. Monasterium. Amorbach. per. S. Pirminium. Sancti. Mauri. discipulum. Episcopum. Meldensem. impensis. Caroli. Martelli. et. Pippini. filii eius. postea. Regis. Francorum. sanctique. Bonifacii. Archi-Episcopi. Moguntini. Ruthardus. quoque. Comes. montis. in. Franckenberg. divino. tactus. Spiritu. huic. operi. tam. sancto. tamque. pio. inchoando. et. in. effectum. deducendo. sese. abfore. indignum. ratus. fundum. suae. dicionis. proprium. pro. construendo. Monasterio. sancto. Pirminio. dono. dedit. Primus. vero. dicti. monasterii. Abbas. fuit. S. Amor. dicti. Pirminii. discipulus. a. quo. locus. nomen accepit. praefuitque. Monasterio. annis. XLIII. [Ibid., p. 9, n. 7 – 8.] . Altera inscriptio, paulo brevior, iisdem fere verbis enuntiatur. Verum quam fidem mereantur isti perantiqui codices et inscriptiones a Groppio citata, ut minus dicam, admodum incertum est.

[Annotata]

* Altaich

* Mondsee

* Ober-Altaich

* Odenwald

§ XII. De monasteriis a Pirminio fundatis in Alsatia.

[85] [ac denique aliorum quinque,] Praeter Murbacense [De quo cfr. supra, num. 58 sqq.] , alia quinque in dioecesi Argentoratensi monasteria S. Pirminii opera ordinata vel constituta indicat Vita prima [Cap. 8.] , Schutteranum scilicet, Gengenbacense, Schwarzacense, Maurimonasteriense * et Novivillarense **. Quae omnia Argentorato civitati circumiacent, Schutteranum et Gengenbacense orientem inter et meridiem, alterum chilometris viginti duobus, viginti tribus alterum a metropoli distantia; Schwarzacense vero inter orientem et septentrionem, chilometris viginti novem; Maurimonasteriense denique ac Novivillarense inter occidentem et septentrionem, illud chilometris viginti octo, hoc triginta septem ab eadem urbe recedunt.

[86] [quae Argentorato civitati] Quidnam autem Pirminius circa singula ea monasteria egerit, nobis prorsus incognitum est, deficientibus quibusvis hac de re historicis documentis. Certe non omnia ab illo primum condita esse scimus. Nam Schutteranum, quod nonnisi saeculo IX a fluviolo praeterlabente hoc nomen accepit, antea Offonis cella vel Offonisvillare nuncupatum, ante medium saeculum VII iam exstititisse dubium non videtur [Cfr. Friedrich, tom. cit., p. 528 – 32.] . Maurimonasterii fundationem etiam ad extremum saeculum VI vulgo referunt eruditi [Ibid., p. 532 – 34.] , diploma tamen quod profertur Theoderici IV regis (an. 724) [M. G., Dipl. tom. I, p. 204.] apocryphum iudicantes, ubi a Childeberto II illud conditum asseritur et privilegia ab eodem concessa confirmantur, postulante Mauro, quem discipulum S. Pirminii faciunt et a quo monasterio aiunt novum nomen inditum [Eccard, Franc. Orient., tom. I, p. 349, n. 23.] , cum antea Leobhardi Cella vocaretur.

[87] [adiacebant.] Novivillarense quidem coenobium ante medium saeculum VIII, ac proinde Pirminii temporibus, a Sigebaldo Mettensi episcopo conditum refert Paulus Diaconus scriptor coaevus [Gest. episc. Mettens. (M. G., tom. II, p. 267); cfr. Friedrich, tom. cit., p. 534 – 35.] , sed Pirminii nomen prorsus reticens. Nomen Pirminii item omnino praetermittit Ioannes Gorziensis vel quisquis est scriptor Vitae S. Chrodegangi, ubi fundatio monasterii Novivillaris S. Sigebaldo adscribitur [Cap. 9 (M. G., tom. X, p. 558).] . — Quod ad Schwarzacense attinet, diploma fundationis ab Ettone seu Heddone episcopo Argentoratensi datum anno 748 ex autographo vulgarunt Schoepflin [Alsatia diplomatica, tom. I, p. 17.] et Grandidier [Hist. de l'église de Strasbourg, tom. I, Preuves, n. 43.] , iisdem omnino formulis (praeter ea quae in Schwarzacensi leguntur de dono praestando antistiti monasterium visitanti) expressum quibus diploma supra citatum [Num. 65 – 68.] Widegerni pro monasterio Murbacensi, nisi quod pro Eberhardo comite hic legitur Rothardus comes et pro Pirminio Saroardus abbas. Locus construendo monasterio assignatur in insula qui vocatur Arnulfoauga iuxta fluvium Reni; postea vero, anno scilicet 826, nomen cum situ mutavit coenobium, ubi, postquam prius illud incendio consumptum fuerat anno 825, cum monachi iniustas vexationes Ruthelini comitis, qui circumiacenti terrae dominabatur, declinare vellent, assentiente Ludovico Pio imperatore, in alteram Rheni ripam translatum est [Cfr. Grandidier, tom. cit., p. 425.] . Sed, quod maxime mireris, in illo diplomate, quod ab Ettone, Pirminii discipulo eiusque in monasterii Augiensis regimine primo successore [Cfr. supra, num. 57.] , datum est, nulla reperitur Pirminii mentio. Unde legitima utique suspicio oritur, non aliam partem in condendo Schwarzacensi coenobio habuisse Pirminium nisi quod quidam discipuli eius, ex Augiensi monasterio assumpti, initium illi dederint. — Et idem forte dicendum est de coenobio Gengenbacensi, de cuius exordiis nihil omnino novimus, nisi quod in fragmento cuiusdam diplomatis Caroli Crassi (an. 885) legitur Ruthardus quoque comes (qui hoc loco dux appellatur) illius fuisse fundator [Grandidier, tom. II, Preuves, num. 152.] .

[Annotata]

* Mauersmünster, Maurmoutier

* * Neuweiler

§ XIII. De expositione doctrinae christianae a Pirminio conscripta.

[88] [Libelli de doctrina christiana] Antequam ad fundationem Hornbacensis monasterii et ultimos S. Pirminii actus deveniamus, locus hic esse videtur agendi paucis de libello quodam ipsi attributo nec certe qui illi adscribatur indigno.

Inter Vetera Analecta [Paris., 1723, fol., p. 65 – 73.] editum est a Mabillonio ex veterrimo codice Einsidlensi [Ibid., p. 73.] compendium quoddam doctrinae christianae hoc titulo insignitum: Incipit libellus abbatis Pirminii de singulis libris canonicis scarapsus, id est excerptus [Cfr. Cangii Glossarium ad V. Scarapsus.] . Huius auctorem non dubitavit Mabillonius fuisse Pirminium nostrum, de quo hic agimus: cui sententiae nemo, credo, eruditorum contradixit. Non solum enim nihil in opusculo illo occurrit, sive res ipsas spectes sive et genus dicendi, quod ab aetate Pirminii nostri abhorrere videatur, sed ipse codex, qui adhuc servatur in bibliotheca Einsidlensi, eadem illa aetate, id est saeculo VIII, descriptus est [Cfr. Archiv, tom. VIII, p. 739.] ; neque alius illis temporibus memoratur Priminius seu Pirminius abbas, cui opusculum adscribi queat. Illud novis curis ex codice Einsidlensi edidit cl. v. C. P. Caspari [Kirchenhistorische Anecdota, tom. I (Christiania, 1883), p. 151 – 93. Cfr. p. VIII – XI.] . Cuius brevem conspectum hoc loco proferre non pigebit.

[89] [synopsis,] Exordium libelli pauca quaedam refert ex historia Veteris Testamenti, de creatione videlicet angelorum et hominis, de peccato originali, de diluvio et de lege data Moysi. Breviter inde, sed admodum distincte, proponit scriptor historiam Christi Domini secundum Evangelia usque ad ipsius in caelos ascensionem, nec non ex Actibus apostolorum descensum Spiritus sancti in apostolos, eorumque per totum orbem terrarum praedicationem atque hierarchiam ecclesiasticam ab ipsis institutam et Ecclesiae catholicae usque ad finem mundi per successionem episcoporum perpetuitatem: ubi et symbolum fidei recitat, singulis apostolis articulos singulos attribuens, nisi quod Mathiam omisit et eius loco substituit Thomam, cuius inde nomen bis occurrit, quod forte librarii oscitantia factum est. Postea ad officia hominis christiani describenda progressus, primo baptismi ritum perspicue exponit; deinde, quae vitia vitanda sint, multis allatis testimoniis Scripturae sacrae, indicat: ubi praecipue notandus venit elenchus rituum idololatricorum et superstitionum haud absimilis illi quem eodem saeculo VIII medio proposuit concilium Leptinense [Mansi, Conc., tom. XII, p. 375.] . Denique oblationes et decimas ad ecclesiam deferendas, ac frequentem corporis et sanguinis Domini susceptionem, praemissa peccatorum apud sacerdotem confessione, si qua capitalia seu mortalia admissa fuerint, graviter commendat, virtutesque vitiis supra reprehensis contrarias exercendas praescribit. Totam deinde paraenesim suam denuo brevioribus verbis resumit et compendio exhibet.

[90] [et laus] Praeclarum sane hic habemus Pirminii fidei et apostolici zeli monumentum, eximiam praecipuorum christianae fidei et doctrinae moralis capitum expositionem, sermone admodum simplici et perspicuo, qui utique, ut ferebat temporis condicio, soloecismis non vacat, conscriptam, quaeque simul argumento est quam versatus fuerit Pirminius in sacris libris legendis et apte citandis. Et hinc forte novam confirmationem deducere licet qua demonstretur Pirminium non Francum fuisse, sed ex Hibernia venisse in Franciam: neque enim in hac regione tantam litterarum peritiam reperire est quantam prodit huius libelli conscriptio, cum in Hibernia tunc illa studia maxime florerent.

§ XIV. De ultimis S. Pirminii actibus, deque eius obitu et sepultura.

[91] [Initia Hornbacensis coenobii;] Ultimum omnium a Pirminio fundatum indicat scriptor Vitae primae monasterium Gamundiense seu Hornbacense [Capp. 9, 11.] , in dioecesi Mettensi, chilometris fere quinque ad meridiem Biponto * dissitum, ac deinceps, secundum eiusdem scriptoris narrationem, in ea regione usque ad obitum suum vixit, et etiam episcopalia munera, saltem confirmationis sacramentum conferendo [Cap. 10.] , exercuit. Non tamen ipsum monasterium incoluisse videtur, sed propter incommoda nonnulla et praesertim ob femineum sexum, cuius in aliis locis ab eo factis prohibebat ingressum, ne consuetudo inde feminis oriretur illuc frequenter veniendi, ad ministerium sanctum agendum (id est ad confirmationis sacramentum administrandum), remeavit ad priora habitacula [Ibid., cap. 11 extr.] , qua voce vicum Medelsheim designari censuimus [Cfr. supra, num. 41.] . Itaque nec ipse monasterium rexit, sed illi praefecit quendam ex discipulis suis, Iacobum nomine. Is nobis innotuit ex diplomate quo anno 755 Adala, filia Bodoli, villas Wasselnheim et Esphenwilere donavit ad monasterium Gamundis, quod est in honore sancti Petri et ceterorum sanctorum constructum, ubi in Dei nomine Iacobus episcopus cum monachis suis ibidem consistentibus regulariter degere videntur [Schoepflin, Als. dipl., tom. I, p. 33, n. 26.] . Quin et Iacob vocatus Abba iam subscripsisse legitur diplomati dato ab Ettone Argentoratensi episcopo pro monasterio Schwarzacensi anno 748 [Cfr. supra, num. 87.] : unde concluditur coenobium Hornbacense ante hunc annum fuisse constitutum; nisi quis gratuito contendere vellet aut Iacobum illum, qui diplomati Schwarzacensi subscripsit, diversum esse ab abbate Hornbacensi, aut eius subscriptionem non statim confecto diplomati fuisse appositam, sed aliquot post annis eidem subiunctam, quod quidem aliquando factum esse aliis exemplis in re diplomatica ostenditur. At manifeste ex dictis sequitur prorsus apocrypham esse decretalem cartam qua monasterii Hornbacensis condendi licentiam concessisse fingitur Carolus M. imperator in diplomate Henrici IV dato anno 1072 [Mon. Boic., tom. XXXI, p. 350.] .

[92] [S. Pirminii ibidem cum S. Bonifatio congressus;] Dum autem S. Pirminius in praedicta regione versabatur, invisit eum S. Bonifatius archiepiscopus Moguntinus. Id quoque rettulit primae Vitae scriptor [Cap. 12.] , qui nec obscure significat congressum illum contigisse paulo ante Bonifatii ultimum in Frisiam iter gloriosumque martyrium [Ibid., extr.] . Quem tamen potius anno 751 vel 752 illigarint qui admittunt Pippinum regem a Bonifatio consecratum esse apud Suessiones extremo anno 751 vel ineunte 752, quod iam recentioribus eruditis certum videtur [Hahn, Jahrbücher 741 – 752, pp. 146, 229 sqq.; Oelsner, König Pippin, p. 34.] : Bonifatio enim Suessionibus Moguntiam redeunti facile iter potuit esse per Gamundium.

[93] [commercia sancti cum coenobiis Weissemburgensi] Iisdem temporibus frequens adiit S. Pirminius monasterium Weissemburgense [Vitae cap. 11 extr.] , in dioecesi Spirensi, chilometris fere quadraginta quattuor Hornbaco inter orientem et meridiem distans, cum huius coenobii monachis de vitae religiosae secundum regulam S. Benedicti institutione collaturus. Sed et codex Weissemburgensis indicat basilicam in modum crucis factam illic esse in eius honorem (vel forte eius opera [Cfr. infra, annot. bb.] : unde colligeretur eum architectonicae artem fuisse peritum [Cfr. et num. seq.] , quod apud Scotos seu Hibernos monachos insuetum non erat). Immo Gallus Oehem Pirminium Weissemburgensis coenobii fundatorem facit [Ed. Barack, p. 13; Archiv, tom. IV, p. 392.] , sed forte non alio testimonio nixus quam ipsius Vitae, ubi id sane neutiquam asseritur. Certe monasterium istud ante annum 695 primum conditum fuit [Cfr. Zeuss, Traditiones Wizenburgenses (Spirae, 1842), p. XIII.] .

[94] [et Dolegiensi.] Praeterea, si Ioannem Egonem audiamus [De vir. ill., part. III, sect. I, cap. 1.] , si quando per otium licuisset, Tholgium sive Dolegium *, Trevericae dioecesis nobilissimum asceterium a rege olim Dagoberto anno 627 fundatum sanctoque Mauritio martyri dicatum invisere solitus fuit (Pirminius), monachosque regulae nostrae monasticae observantiores non modo efficacia sermonis sed etiam inculpatae vitae exemplo reddidit; interque illos aliquanto tempore maxima eorundem spiritali aedificatione commoratus est, monasteriumque et pulchrioribus structuris exornatum et religiosioribus institutis moribusque excultum post se reliquit. Trithemius item [Comp. Annal. in Clodoveo II rege 52° (Op. hist., p. 54).] , mentione facta fundationis coenobii Dolegiensis: Et sanctus Pirminius, ait, praesul et monachus postea pulchrius decoravit. Sed et in Chronico Hirsaugiensi [Tom. I, pp. 13, 161.] , monasterium Dolegiense a Pirminio constructum et sanctum Wandalinum ipsius discipulum illi praefectum esse asseritur.

[95] [In eodem monasterio vita functus est anno circiter 754,] Felicem S. Pirminii obitum paulo post ipsius cum S. Bonifatio congressum contigisse innuit antiquae Vitae scriptor [Cap. 16.] , cum praesertim superius [Cap. 9 extr.] significasset sancto, ubi Hornbacensi monasterio constituendo manum admovit, proximum sibi mortis diem fuisse praecognitum. Annum inde illius obitus statuit Grandidier [Hist. de l'église de Strasbourg, tom. I, p. 299.] fuisse aerae christianae 754; Rettberg vero [Kirchengesch. Deutschl., tom. II, p. 58.] annum 753, quia Iacobus abbas iam anno 754 subscripsit cuidam instrumento [Schoepflin, Als. dipl., tom. I, p. 33.] . Quod argumentum non valet: gratuito enim praesumit Iacobum fuisse Pirminii successorem [Cfr. supra, num. 91.] . Mabillonius [Act. SS. O. S. B., saec. III, part. II, p. 186.] mortem Pirminii innectit anno circiter 758. Harum opinionum cur unam potius quam aliam eligamus, sufficiens ratio non apparet, neque aliud quidpiam hic affirmari posse videtur nisi hoc solum, Pirminium paulo ante vel non multo post S. Bonifatii martyrium ex hac vita migrasse. Sed neque ipsius huius martyrii tempus satis certo constat, quod alii anno 754, alii anno 755, die 5 iunii, contigisse volunt [Cfr. Wattenbach, Geschichtsq., tom. I, p. 127, not. 4.] .

[96] [die 2 novembris,] Quod autem ad diem emortualem spectat, antiqua Vita depositionem Pirminii in monasterio Hornbacensi celebrari ait [Cap. 16 extr.] quarto die nonarum novembrium seu die 2 novembris; neque respondere licet forte hic mendum ab exscriptore fuisse admissum, nisi simul fingatur illud iam exstitisse in primario aliquo exemplari, unde in omnia apographa transiit; omnes enim codices hanc lectionem referunt. Attamen et Vita secunda et martyrologia inde a medio saeculo IX Pirminii memoriam ad diem 3 novembris assignant [Cfr. infra, num. 98 – 104.] . Neque rursus dicatur celebritatem eius translatam esse propter occurrentem die 2 novembris commemorationem omnium defunctorum: haec enim primum post medium saeculum X auctore Odilone Cluniacensi introducta est. Quae difficultas qua ratione solvi valeat, ingenue fateor mihi non esse perspectum.

[97] [ibidemque sepultus.] Corpus S. Pirminii in Hornbacensi monasterio sepultum fuisse satis indicat primae Vitae scriptor [Cit. num. 20.] et diserte omnino Walafridus Strabus, monachus et abbas Augiensis ante medium saeculum IX, in carmine de visione Wettini, ubi post memoratam Augiensis coenobii fundationem haec subiungit:

Huius (Pirminii) quisque velit sanctam cognoscere vitam,
Ipsa sepulcra petat: satis ipse probabit in Hornbach [Cfr. supra, num. 6.] .

Demonstrat id etiam liber de miraculis S. Pirminii in Hornbacensi monasterio conscriptus ineunte saeculo XI [Cfr. supra, num. 20.] , ubi et sancti sepulcrum memoratur [Cap. 9 extr.] . Itaque nulla ratio habenda videtur traditionis illius quam propagare conati fuerint nonnulli monachi Augienses, Hornbacensium gloriae in hac re invidentes et ideo contendere nitentes paulo post mortem Pirminii corpus eius effosso sepulcro extractum et Augiam translatum esse. Quam traditionem referens Gallus Oehem [Ed. Barack, p. 16.] , Augiensis et ipse, neque sibi neque aliis monachis Augiensibus sui temporis ulla fide dignam videri significat.

[Annotata]

* Zweibrücken

* Tholey

§ XV. S. Pirminii mentio in fastis sacris.

[98] [Cultum S. Pirminii inde ab ineunte saeculo IX celebrem] Brevi et forte statim post mortem S. Pirminii publicum cultum ei exhibitum fuisse ostendit, praeter martyrologia duo Hieronymiana [Cfr. infra, num. 102.] , Vita prima, ineunte saeculo IX conscripta [Cfr. supra, num. 7.] , in qua legitur [Cap. 16 extr.] : In Hornbachensi coenobio quarto die nonarum novembrium depositio est sancti Pirminii episcopi: ubi per illius merita sancta experiuntur infirmi multa beneficia Christi, caeci visum, surdi auditum, claudi gressum, variisque detenti infirmitatibus misericordiam Dei. Eiusdem rei praeclarum testimonium praebet carta donationis monasterio Hornbacensi factae anno 827, in qua haec occurrunt: ego in Dei nomine Adalbertus … dono atque trado ad monasterium quod vocatur Hornbach sive Gamundias et est in honorem sanctae Mariae et sancti Petri atque sancti Perminii, ubi vir venerabilis Wyrundus abbas praeesse videtur [Ed. ab Andr. Lamey inter Commentationes Academiae Theodoro-Palatinae, tom. I (1766), p. 295.] .

[99] [manifestant documenta non pauca,] Ante medium quoque saeculum IX Pirminium celebravit Rhabanus Maurus tum in Martyrologio suo ad diem 3 novembris annuntians: Eodem die depositio sancti Permenii confessoris, tum epigrammate suo 68, quod, praefixa inscriptione Versus juxta corpus Permenii scribendi, ita conceptum est:

Permenius praesul, Christi confessor, et ipse
      Hanc aedem inhabitat, consecrat atque locum.
Qui propter Christum praesentia gaudia mundi
      Spernens, pauperiem eligit atque sibi.
Deseruit patriam, gentem, simul atque propinquos:
      Ac peregrina petens, aethera promeruit.
Gentem hic Francorum quaesivit dogmate claro,
      Plurima construxit et loca sancta Deo.
Hic quoque nunc pausat deponens corporis artus,
      Atque anima sursum regna beata tenet.
Adiuvat et quosque qui digne caelestia quaerunt,
      Riteque conservat ipse suos famulos [Poet. Lat., ed. Duemmler. tom. II, p. 224.] .

[100] [die 3 novembris] Sequuntur eiusdem saeculi martyrologia Ecclesiae Germanicae [Ed. a M. F. Beck.] et Argentoratense [Ap. M. Gerbertum, Monum. veteris liturgiae Alamannicae, part. I, p. 467.] ; Kalendarium ecclesiasticum ex codicibus Petershusano et Solodorensi, quod ex quibusdam indiciis Hornbaci scriptum manifestatur: in quo Kalendario Natale S. Perminii ad diem 3 novembris signatum est litteris maiusculis, et ad diem 10 Octava S. Perminii [Ibid., p. 480. Cfr. infra, num. 105.] ; Kalendarium diptychum in codice Augiensi, nunc bibliothecae Caesareae Vindobonensis, ubi etiam ad diem 3 novembris legitur mentio Sancti Pirminii episcopi [Ibid., p. 490; Boehmer, Fontes rerum Germanicarum, tom. IV, p. 140 (cfr. Praef., p. XXIII).] ; et Kalendarium Coloniense conscriptum inter annos 889 et 891 [Ed. A. J. Binterim Coloniae, 1824.] .

[101] [in plerisque martyrologiis] Quibus adde martyrologium antiquissimum Augiense (forte saeculi IX vel X) [Ap. Gerbertum, op. cit., p. 467.] et Kalendarium ex ms. Murensi saeculi XI, ubi Pirminius signatur ad diem 1 novembris [Ibid., p. 499.] . Praeterea inter Kalendaria edita a Fred. Althano, Gertrudianum Treverense, scriptum inter annos 979 et 993: Pirmini abb. [Ap. Alth., p. 125.] ; Mosacense I, saeculo XII scriptum, ut videtur, pro monasterio S. Viti in Carinthia [Ibid., p. 149.] ; Mosacense II, scriptum saeculo XIII pro monasterio Mosacensi in dioecesi Aquileiensi [Ibid., p. 172.] ; et Kalendarium Sae Elisabethae Hungarensis, ab ipsa dono datum Foroiuliensibus, ubi nomen sancti sic effertur: Firminii episcopi [Ibid., p. 187.] .

[102] [eius memoriae assignata,] Inter martyrologia vero quae dicuntur classica, ex Hieronymianis imprimis citandum venit quod ex antiquissimo codice Bernensi, saeculi VIII vergentis vel incipientis IX, secundum cl. v. Gulielmi Arndt apographum vulgavimus ante paucos annos in capite tomi XIII octobris; ubi ad diem III nonas novembris elencho sanctorum adicitur: Et depositio domni Pirminii episcopi bone memorie: quae tamen annuntiatio haud scio an potius obitualis aliqua memoria, quales non paucae in illo martyrologio passim occurrunt, quam propria significatio cultus habenda sit. Attamen et in altero Hieronymiano contracto, a nobis edito ex codice Treverensi, eiusdem fere, ut videtur, cum Bernensi aetatis, legitur etiam ad diem 3 novembris: Et depositio Perminii episcopi [Analect. Bolland., tom. II, p. 30.] . Praeterea Pirminium nostrum memorant ad eandem diem Fuldense seu Leidense saeculi X: Gamundis monasterio Perminii episcopi [Ibid., tom. I, p. 44. De Pimminio vero vel Priminio seu Pigmenio Augustodunensi, qui in eodem et in Bernensi memoratur ad diem 1 nov., videsis tom. XIII Oct., p. 916.] , atque iam olim edita Gellonense, San-Remigianum et Baluzianum: Depositio Permenii episcopi; San-Gallense: Depositio Pirminii, Amandi, episcoporum et confessorum; Richenoviense: Alibi, depositio sancti Pirminii episcopi; Labbeanum: Depositio domni Pirminii episcopi bonae memoriae; Turonense: Permini episcopi.

[103] [nonnullis tamen de eo silentibus;] At, praeter Hieronymiana duo modo citata, Bernense et Leidense, et Rhabanum Maurum, Pirminii memoriam praetermiserunt ceteri martyrologi saeculi IX, Wandelbertus, Ado, Notkerus. Nec magis reperitur in Usuardino puro, sed tantummodo in nonnullis Auctariis. Nimirum in codice Usuardino coenobii Augiensis saeculi XI vel XII ineuntis legit G. W. Zapf: Eodem die natale S. Pirminii corepiscopi, qui multorum monasteriorum fundator extitit [Reisen in einige Klöster Schwabens, etc. (Erlangen, 1786), p. 149.] . Et inter Auctaria Sollerio visa, Pirminium memorant Rosweydanum, Hagenoyense, Aquicinctinum, Daveronense et Altempsense. Quibus accedunt editiones Lubeco-Coloniensis, Greveni et Molani; ac denique Martyrologium Romanum, his verbis: Item depositio sancti Pirminii Meldensis episcopi.

[104] [sed cultus iste] Eiusdem nomen suis martyrologiis vel menologiis inseruerunt scriptores Benedictini Wion, Menardus, Bucelinus et alii; Scotico menologio Thomas Dempsterus, apud Boios et Avaros illum coli indicans; Gallicano martyrologio Andreas Saussayus, qui Metas locum cultus assignat, Martyrologio et Catalogo sanctorum suis Castellanus et Ferrarius, quorum prior in finibus dioeceseos Treverensis, id est, credo, in tractu Luxemburgico, alter Ratisponae memoriam Pirminii celebrari aiunt.

[105] [fere conclusus fuisse videtur infra monasteria ab ipso condita,] Ceterum, quod iure miratur Friedrich, cum tam brevi post Pirminii mortem nomen eius beatorum catalogo adscriptum sit, simul tamen periit memoria eorum quae circa propagandam in Germania Christi fidem gessit, quod non solum inde colligitur quod scriptor primae Vitae eius ineunte saeculo nono iam nihil de apostolicis illius laboribus rescire potuit, sed et in litaniis sanctorum in codice Monacensi lat. 8114 saeculo quoque nono descriptis, inter nomina omnium eorum qui saeculis VII et VIII religionem christianam in regno Francorum praedicarunt, solius Pirminii praetermissum est. Unde colligere licet eius venerationem fere monasteriis ab ipso conditis [Et in tractu Luxemburgico. Cfr. § seq.] fuisse conclusam. Huius venerationis, praeter superius citata, monumentum affertur pictura qua insignitus est codex saeculi IX Solodori servatus [Cfr. supra, num. 100.] . De quo Ambrosius Eichhorn [Episc. Curiensis, p. 268.] : Extat, inquit, ad S. Ursum Solodori in Helvetia antiquum sacramentarium, ut aiunt, ab anonymo monacho conscriptum, quod ille Adalberto (primo abbati Fabariensi circa annum 731) dedicavit. Pingitur abbas librum hunc S. Pirminio offerens. At secundum Lütolf [Die Glaubensboten der Schweiz vor St. Gallus (Lucern, 1871), p. 29, not. 6.] , qui codicem evangeliarum vocat, in tituli pagina repraesentatur S. Pirminius librum e manu angeli accipiens et Adalberto donans, qui et ipse illum tradit Ebernantuilo librario. Praeclarum hunc codicem ab Adelhaide, Ottonis I imperatoris uxore, e Weissemburgensi coenobio acceptum et ecclesiae Sancti Ursi traditum existimat idem Lütolf [Ibid., p. 87.] .

§ XVI. De cultu S. Pirminii in regione Luxemburgica.

[106] [et regionem Luxemburgicam:] Cultum hunc eiusque historiam satis fuse descripsit ven. vir I. Weicherding in opusculo unde iam quaedam excerpsimus circa sancti in Luxemburgico tractu commorationem [Supra, num. 30 sqq.] . Eius exordia ab ipsa Pirminii aetate repetunt; nec improbabili argumento: cum enim, ut modo diximus, Pirminii memoria extra monasteria ab ipso condita tam brevi obliterata sit, non apparet qua ratione serius cultus iste illuc propagatus fuisset. Attamen, praeter traditiones populares [Cfr. ibid.] , non exstat antiquius eius vestigium instrumento quo Walterus advocatus Arlunensis anno 1195 concessit Henrico duci Limburgensi ius feodale in montem Sancti Pirminii cum terra adiacente, ea conditione ut ipse Henricus ecclesiam Sancti Pirminii in eodem monte sitam cum adiacentibus agris contraderet ecclesiae Beatae Mariae in Lucemburch. Apographum huius instrumenti repperimus in Regesto abbatiae Monasterii B. Mariae * Luxemburgensis ineunte saeculo XIV exarato et nunc reposito in archivo publico Arlunensi: unde illud exscriptum hic exhibemus. Haec est apographi inscriptio: Privilegium prestacionis Henrici ducis de Limburch qua Walterus advocatus Arelunensis confert ecclesie montem Sancti Pirminii cum terra adiacente, de consensu ipsius ducis. Iam sequitur ipsum documentum:

[107] [ubi ecclesia eius] In nomine sancte et individue Trinitatis. Ego Henricus dux de Limburch. Quoniam ex revolutione temporum obliviones plerumque patitur humana infirmitas, quecumque digna sunt ad noticiam posterorum nostrorum transmitti immortali, mortales litterarum memorie debent commendare. Notum facimus, tam futuris quam presentibus quod Domnus Walterus advocatus Arelunensis montem sancti Pirmini cum terra adiacente sicut certis metarum terminis designatur (unus enim terminus est publica strata per quam itur ab Asc * Bastoniam; secundus via que tendit ab Asc Budeseth; tertius et quartus due valles ex utraque parte montis), quem a nobis in feodo tenebat et sui sequaces tenere debebant nobis resignavit et coram hominibus nostris, assensu filii sui Walteri et heredum suorum, tunc vivencium, ius feodale deposuit. Hac condicione tamen quod Ecclesiam sancti Pirmini in eodem monte sitam cum adiacentibus ecclesie beate Marie in Lucemburch pro libero allodio nostro contraderemus. Nos vero pie voluntati sue consencientes et pro remissione peccatorum nostrorum predictum allodium beate Marie contulimus, sed advocaciam nobis retinuimus. Facta est huius elemosine collacio apud Lucemburch in Assumpcione beate Virginis, iudicio Domni Arnulphi illustris viri de Rupe et aliorum plurimorum nobilium virorum. Sciendum est eciam quod dictus Walterus ob veniam delictorum suorum ecclesie beati Pirmini contulit, quod fratres in eodem loco servientes, ubicumque terram suam colerent, terraginem non solverent. Anno dominice incarnationis MCLXXXXV. Testes huius facti Hen. Comes Namuc., Comes de Salma, Gilo de Cons, Gilo de Oren, Anselmus de Kalere, Nicolaus de Bettinga, Iohannes de Bursche et alii quam plures. Sigillato * autem sunt huius copie littere originales sigillo dicti domini ducis in cera virginea pressulis canabeis pendente, ut hic inferius conspicitur.

Collatione facta concordat p[rese]ns copia de verbo ad verbum cum suo vero originali.
Jo[ann]es Reyniers Not[ariu]s.

[108] [et fons] Ex eo tempore, ut videtur, secundum morem consuetum in hoc genere beneficiorum, sacerdos unus et frater laicus ex Monasterio Luxemburgensi deputati sunt qui ecclesiolae et fontis Sancti Pirminii curam gererent et agros circumiacentes excolerent: quorum habitaculo constructa est domuncula paulo amplior cella antea ibidem exstante, quam duo eremitae hactenus occupabant. Haec demonstrantur ex aliis nonnullis documentis in praedicto Regesto Monasteriensi descriptis [Cfr. Weicherding, p. 50.] et ex ruderibus illarum habitatiuncularum, inter quae et lapides sepulcrales reperti sunt nomina exhibentes quorundam sacerdotum et laicorum qui ex Monasterio missi fuerant [Ibid., p. 55.] . Ex alio lapide ibidem invento constare videtur eremitorium et ecclesiolam reaedificata fuisse ante medium saeculum XIII [Ibid., p. 54.] .

[109] [concursu populari admodum] De pietate plebis erga S. Pirminium saeculo XIV ita testatur notula eidem Regesto Monasteriensi inserta: Ad montem S. Pirminii, situm inter Bastnach et Wiltz, fit quotidie frequens populi concursus, ad S. Pirminii benignam opem implorandam. Id praestant praecipue parentes, quibus liberi sunt genere quodam morbi in his partibus valde noto laborantes. Hi parvulos suos ad sacellum vehunt vel asportant, curantque ut missae intersint; inter quam ad S. Pirminium preces fundunt, ut ipse apud Deum illorum sanationem imploret. Peracta missa, tendunt ad radicem montis, ubi limpidissimus fons profluit [Cfr. supra, num. 30 – 32.] , cui nomen a S. Pirminio impositum est; fonti pueros ter immergunt; quos inde iam integra valetudine donatos domum reducere licet [Weicherding, p. 56.] .

[110] [celebrata fuere,] Postquam vero saeculo XV vicus Kaundorf ecclesiam parochialem obtinuit, iam ex Monasterio Luxemburgensi nulli sacerdotes missi sunt, sed solummodo fratres laici, qui sacellum et fontem S. Pirminii custodirent; circumiacens autem fundus a Monasterii praepositis elocatus est sive laicis sive sacerdotibus. Haec docent tum citatum iam saepius Regestum seu chartularium Monasteriense tum Chronicon ineditum parochiae Kaundorf quod ante medium saeculum XVIII confecit quidam eius parochus, nomine Huberti, praecipue complectens ea quae ibidem contigerunt ab anno 1705 ad annum 1738, praeter alia nonnulla ab eodem ex traditionibus sive scriptis sive oralibus collecta. Inter eos qui agros fundi Sancti Pirminii conducti habuerunt citatur sacerdos ex Wiltz, nomine Ioannes Böwen, cui concessi sunt anno 1440 pro vitae suae tempore, ea condicione ut annuum censum Monasterio praestaret florenorum trium et singulis quindenis missae sacrificium in sacello celebraret [Ibid., p. 57 – 58.] .

[111] [fama miraculorum] Saeculo deinde XVI, scilicet ab anno 1516, eosdem agros eodem censu florenorum Rhenanorum trium obtinuit Hartardus dominus de Wiltz; cuius filiolus, Ioannes nomine, cum rachitismo seu, ut ibidem vocatur, malo S. Pirminii afflictus esset, virtute fontis sanatus est. Qui et ipse post mortem patris dominium de Wiltz hereditario iure consecutus, villam Pirminii conducti habuit, praestita fide se obligans ad annuum censum florenorum germanicorum (thalers) viginti Monasterio praestandum et ecclesiolam cum cella eremitoria instaurandam. At promissum hoc de aedium instauratione, temporum calamitatibus praepeditus, ipse solvere non valuit. Solvit autem filius eius, et ipse Ioannes appellatus, cognomine Quintus sive Senior, qui illi successit anno 1609; sed nonnisi anno 1653 perfecta est ecclesiolae structura; cella vero, quam unus incolebat eremita, ex piorum eleemosynis vitam sustentans, restaurata non est. Antea autem, decursu saeculi XVI, aediculam supra fontem exstruxerunt parochi vici Kaundorf, quae anno 1793 eam formam accepit quam adhuc servat [Cfr. supra, num. 30.] . In ea aedicula posita est vetustissima, rudi arte exsculpta, S. Pirminii episcopi statua; sed hanc recentiori tempore impia manus raptu sustulit. In ecclesia conspicitur vetustissima item sancti effigies, coloribus in tela depicta, quae illuc ex oratorio domestico dominorum de Wiltz translata est anno 1724 [Weicherding, p. 59 – 64.] .

[112] [quae ibidem impetrantur] Non cessabat interea concursus eorum qui S. Pirminii opem, praesertim pro pueris rachiticis, imploraturi piam ad eius fontem peregrinationem suscipiebant. Testantur id, ad annum 1600, Bertelius [Hist. Luxemb. (Colon. 1605), p. 198.] , et quoad posteriora tempora, Antonius Schauls ex Kaunsdorf, eremita apud oratorium S. Pirminii, in praefatione ad libellum quem anno 1711 conscripsit idiomate germanico de Vita S. Pirminii, excerptum scilicet ex Vita secunda edita apud Browerum. Idem eremita eremitorium et partem oratorii incendio consumpta anno 1714 pecuniis in vicina regione collectis instauravit [Weicherding, p. 64 – 66.] .

[113] [perseverante] Ipsa autem eremitorii institutio, sicut et aliae omnes eiusdem generis in Belgio, suppressa fuit anno 1783 decreto Iosephi II imperatoris. Inde vetusta cellula, quae eremitae habitaculo erat, prorsus neglecta, mox iniura temporum dilapsa est; ac postea, eo loco ubi exstabat horto instructo, ipsa rudera sublata sunt, adeo ut ab amplius quadraginta annis iam nulla eius vestigia appareant. Ecclesiola vero Sancti Pirminii et sacellum fonti impositum cum praedio et agris tempore gallicae perturbationis extremo saeculo XVIII fisco addicta et publice vendita, a laicis comparata fuerunt, semper tamen publicae pietati ex licentia possessorum patuerunt, donec tandem anno 1862 cesserunt ecclesiae parochiali vici Kaundorf [Ibid., p. 66 – 69.] .

[114] [usque ad nostra tempora.] Itaque usque ad haec tempora perseveraverunt tum frequentia peregrinorum tum fama sanationum, quae vix non cotidie pueris praesertim rachiticis per triplicem eorum, sub invocatione trium personarum SS. Trinitatis, in fonte immersionem illic impetrari dicuntur. Oculorum etiam aegritudines per ablutionem aquae ex fonte S. Pirminii haustae curantur. Haec oculorum sanatio postulatur praecipue in die festo S. Mariae Magdalenae seu 22 iulii vel dominica sequente, post benedictionem fontis a sacerdote peractam. At maiori apparatu huiusmodi benedictio celebratur die secunda pentecostes, qua die instituitur sollemnis pompa seu processio, qua SS. Sacramentum huc defertur ex ecclesia parochiali vici Kaundorf, et post benedictionem fontis immerguntur aquis pueri rachitici ritu praedicto, qui plerumque, ut asseritur, inde sani domum revertuntur. Analysi autem chemica aquae fontis compertum est hunc effectum nequaquam adscribi posse peculiari cuidam et naturali huius aquae virtuti [Ibid., p. 71 – 76.] .

[Annotata]

* Munsterabtei

* Esch?

* sic

§ XVII. De cultu S. Pirminii in monasteriis Hornbacensi et Augiae Divitis.

[115] [Hornbaci quoque S. Pirminii sepulcrum miraculis clarum.] Novimus S. Pirminii corpus in monasterio Hornbacensi sepultum et miraculorum fama celebratum fuisse usque ad saeculi XI exordium, atque ad illud, praesertim die annuae sancti commemorationis, maximam populi multitudinem confluere consuevisse [Cfr. supra, num. 97.] . Quidnam vero in eodem monasterio circa sepulcri ornatum et reliquum tanti patroni cultum praestitum fuerit, praeterquam quod festivitas eius sollemniori ritu cum octava illic agebatur [Cfr. supra, num. 100.] , nullo documento, quod ad nostram notitiam pervenerit, compertum nobis est. Mansit autem ibidem sanctum corpus donec saeculo XVI, protestantibus eam regionem vastantibus, illud Oenipontum transferre libuit [Cfr. infra, num. 122 sqq.] .

[116] [In Augiensi coenobio ecclesia eius nomine dedicata] Quod autem spectat ad Augienses, horum abbas vigesimus quintus, Wittigowo, qui ab anno 985 ad annum 997 monasterio praefuit, secundo sui regiminis anno sacellum exstruxit S. Pirminii nomine dicatum, teste Burchardo monacho, in carmine de illius abbatis gestis conscripto, his verbis:

Ut cursus anni tunc advenere secundi,
Divini cultus non immemor ille beatus
Pulchre formatam coepit fundare capellam
Porta monasterii qua pandit pervia, claustri
Omnibus aggressum demonstrans atque regressum:
Quam sub Pirminii sacravit honore beati,
Qui pastor primo me rexit amore paterno [M. G., tom. IV, p. 628, v. 331 – 337. Cfr. Gallus Oehem, ed. Barack, p. 91.] .

Sacellum istud, quo tempore scribebat Gallus Oehem, id est extremo saeculo XV, iam dudum destructum erat; sed exstabat adhuc altare S. Pirminii, cuius dedicatio celebrabatur die dominica post festum S. Iacobi, quodque iam ante Wittigowonem in abside ecclesiae erectum, ab hoc abbate anno primo praefecturae suae restauratum et ornatum fuit [Oehem, ed. Barack, pp. 26, 27, 90.] .

[117] [nonnullas illius reliquias servavit;] Nulla inde de Pirminii cultu in Augia Divite memoria servata est usque ad medium saeculum XV. Quo tempore, ut narrat Ioannes Egon [De vir. illustr. Aug. Div., part. III, sect. I, cap. 1. Cfr. Gall. Oehem, ed. Barack, p. 16.] , Fridericus Wartenbergius abbas (Augiensis), cum Basileensi concilio ad annum 1450 interesset, ibique abbatis Hornbacensis subinde familiari consuetudine uteretur, et aliquando de utriusque monasterii fundatore, S. Pirminio videlicet, sermo institueretur, rogare coepit eundem, ut de viri sancti reliquiis frustulum aliquod sibi Augiensique suo monasterio transmittere dignaretur. Quod abbas Hornbacensis stipulata manu haud difficulter se praestiturum spopondit, et abbas Fridericus per Joannem Schenkium de Landek Augiae monachum, in Hornbach ea de causa ablegatum, recepit, magnoque in pretio, praesertim quod Pirminii pollex esset, habuit. Qui pollex hucusque in Augia cum viridi sancti viri dalmatica et sacro cingulo digno honore adservatur et colitur.

[118] [invocatur ibidem sancti patrocinium praecipue adversus venenatorum animalium] De cingulo non loquitur Oehem. Dalmaticam autem sericam fuisse ait et per eam multa miracula fieri, praesertim in sublevandis mulieribus parturientibus, quibus imponi vel saltem admoveri solebat [Ed. Barack, pp. 30, 17.] . Testatur idem scriptor multam hominum plebem ad altare S. Pirminii concurrere, qui se suasque domos, hortos et pecora sancto commendarent ut a venenatorum animalium noxia immunes servarentur. Nominatim quendam sibi amicum sacerdotem appellat Henricum Swartz de Rudolphi Cella *, cuius presbyteralis domus cum venenatis serpentibus infestaretur, concepto voto quotannis oblationem faciendi ad altare S. Pirminii, ab hac peste omnino liberatus est. Memorat denique Augiensem insulam omnino immunem esse ab iniuriis murium, quorum nulli intra eam consistere aut vivire valent.

[119] [infestationem] Idem de serpentibus, bufonibus et lacertis, quamvis insulae solum valde udum sit, asserit Browerus [Vit. S. Pirminii, not. in cap. X, p. 30.] , qui et subiungit: Vim vero adversum venena cibo aut potioni noxia alexiacam universe maiores S. Pyrminio tribuerunt. Unde in apographi Vitae vestibulo scriptum reperiebam, creditum quondam nil noxium contrahi ubi sumendum victum sic benedixerant:

Sanctificet nostram sanctus Pyrminius escam;
Dextera Pyrminii bene † dicat pocula nostra.

Eandem traditionem refert P. Joannes Bernstein, e Soc. Iesu, in Oenipontano collegio philosophiae lector, litteris datis die 5 decembris anno 1739 ad P. Mauritium Chardon, qui eas ad maiores nostros transmisit; additque geminos illos versus adhuc eo tempore in monasterio Augiensi refectorium ingredientibus, expressos maioribus characteribus, in oculos incurrere [Cfr. infra, num. 125 extra.] .

[120] [et ad aquarum copiam impetrandam.] Invocari etiam solebat S. Pirminius ad aquarum copiam obtinendam, quippe qui et ipse Augiam ingrediens fontem aquarum e solo per miraculum elicuisse traderetur [Cfr. infra, Lectiones de S. Pirminio (ad calcem documentorum), lact. II.] . Inter ea quae olim a P. Mauritio Chardon ad Bollandianos transmissa sunt legitur relatio beneficii huius generis ex tabulario Augiensis accepta, his verbis:

Ducentis circiter abhinc annis moniales O. S. F. Meckingae (oppidulum est duabus circiter leucis dissitum) post operosam satis frustraneamque defatigationem in perquirendis aquarum venis, patrocinio S. Pirminii a Deo copiam sat magnam limpidissimarum aquarum, facto voto quotannis invisendi in nostra basilica eius honoribus erectum altare cum arbitraria oblatione, impetrarunt. Dum enim terram plus quam septem orgyiis altam effodissent nec vestigium humiditatis reperissent, quod humana non potuit industria, praesens invocatum praestitit auxilium S. Pirminii, fontium excitatoris sane mirifici, quorum duo etiamnum saliunt hac in insula, quos sancto huic fundatori nostro pedo terrae infixo, ut Moysi Israelitae percussa virga petra, grato animo debemus excitatos, extinguendis febris ardoribus praeprimis salubres. Fidem aeque et admirationem merentur quae nuper rettulerunt praedictae religiosae virgines. Tum aedificiorum tum aliis negotiis detentae paucos ante annos promissi impletionem de die in diem procrastinarant. Elapso proinde implendi voti termino, aquae sensim decrescere, dum siccato fonte prorsus defecerint, quin calor aestivus aut aliud quidpiam huius defectionis causa extiterit. Hinc voti ocius memores quattuor ex sororibus destinant, quae nostram in insulam peregre susceptae obligationi pro elapso et currente tunc anno satisfacerent. Inde reduces abunde aquarum invenerunt. Idem saepius quoque evenisse plurimos ante annos constans apud easdem traditio est [Cod. Brux. 8931.] .

[121] [In utroque monasterio festivitas S. Pirminii quotannis ritu sollemni celebrata.] Festivitas S. Pirminii in monasterio Augiensi, sicut in Hornbacensi, celebrabatur quotannis ritu duplici primae classis cum octava. Formulam officii cum lectionibus propriis de sancto, a saepe laudato P. Mauritio Chardon olim transmissam, inferius post Vitas et Miracula exhibebimus. Porro, cum tanta esset Augiae S. Pirminii veneratio, valde mirum est sacrae dalmaticae, quam extremo saeculo XV Gallus Oehem et paulo ante medium saeculum XVII Ioannes Egon ibidem servatam esse testabantur, et cinguli, quod et memorat idem Ioannes [Cfr. supra, numm. 117, 118.] , iacturam factam esse, insciis, ut videtur, Augiensis coenobii monachis. Sic enim inde rescriptum est ad P. Chardon, de reliquiis S. Pirminii inquirentem: De dalmatica viridi et cingulo sacro, quorum P. Raderus in Bavaria Sancta mentionem facit, candide sed et dolenter notificamus nec illam nec hoc, quantum nobis constat, in Augia amplius videri. Pollex vero sacer viri sancti Pirminii adhuc decenti in honore inter sanctas reliquias Augienses asservatur [Cod. Brux. 8931.] .

[Annotata]

* Ratolfzell

§ XVIII. De reliquiis S. Pirminii eiusque cultu Oeniponti in Austria.

[122] [Sancti corpus fere integrum] Inde ab anno 1575 translata est pars praecipua reliquiarum S. Pirminii in ecclesiam Collegii Societatis Iesu Oenipontani, ubi adhuc requiescunt. Quae iam de cultu ibidem sancto eiusque sacris exuviis exhibito, deque beneficiis eius intercessione a divina bonitate impetratis dicturi sumus, praecipue excerpta sunt e litteris annuis seu historia Collegii Oenipontani, rogante saepius iam laudato Patre Mauritio Chardon, diligenter excussis a P. Ionne Baptista Bernstein, ibidem philosophiae lectore. Haec ad Bollandianos socios ab eodem P. Mauritio transmissa annis 1739 et 1743, continentur codicibus olim musei Bollandiani, nunc bibliothecae regiae Bruxellensis 8071 et 8931. Pauca etiam iis excerptis adiuncta sunt ex libello germanico idiomate conscripto de Vita et gloria postuma S. Pirminii, quem Oeniponti ediderunt Patres Societatis extremo saeculo XVII, ex eiusdem Collegii annalibus haustum: haec adiecta nota Libell. distinximus.

[123] [anno 1575 donatum Collegio Soc. Jesu Oenipontano] Sacra Pirminii lipsana acceperunt Patres a nobilissimo viro Schweicardo comite de Helfenstein, cuius pater Georgius ante medium saeculum XVI summam praefecturam in Alsatia pro archiduce Austriae gesserat. Schweicardus autem et Maria eius uxor, ex illustri domo de Hohenzollern, ambo quamvis catholicis parentibus orti, aliquandiu lutheranismi erroribus irretiti fuerant, sed deinde opera B. Petri Canisii ad veram fidem reducti, illos errores Oeniponti abiurarunt. Schweicardus interea ab archiduce Austriae Tyrolensem provinciam regendam acceperat, sed calumniis et molestiis adversariorum impetitus ac fatigatus, dignitate et officio cessit et Oeniponto, ubi hactenus resederat, se contulit Landspergium in Bavaria. Sed ante discessum suum, voluit Oenipontanis Patribus benevolentiam suam et grati animi sensum demonstrare illorum templum muneribus pietate sua et opulentis domus suae munificentia dignis exornando. Inter quae haud infimum certe locum tenuit corpus S. Pirminii in domo sua ab aliquo tempore asservatum [Cfr. numm. seqq. 124 et 125. Satis prolixum Compendium Vitae Comitis Schweikardi Helfensteinii et Mariae Hochenzolleranae eiusdem coniugis a P. Mauritio Chardon transmissum continet cod. Brux. 8931.] . Donationem hanc his verbis exponunt litterae annuae Collegii Oenipontani anno 1575 [Quae sequentibus numeris recitantur, leguntur in saepe laudatis codicibus nunc Bruxellensibus 8931 er 8071.] .

[124] [a comite de Helfenstein,] Praeter ceteros, inter procellas huius collegii et non mediocres tempestates, illustris comes Schwaickardus ab Helftenstain cum pientissima coniuge sua, ex comitibus de Zollern nata, Maria, egregie suam erga nos fidem et in pietate constantiam declararunt. Qui comes cum serenissimi archiducis in eius provinciis regendis per aliquot annos cum laude functus esset, nec leves insidias suae pietatis a seculo deditis hominibus sustinuisset, volens tandem a negotiorum nimia mole et aulicis tumultibus se subducere, quo liberius saluti suae incumberet, hinc se magno piorum omnium (quorum ipse et cumprimis integerrima eius coniux egregios se ad omnia pietatis et religionis opera quasi antesignanos exhibebant) luctu atque dolore, Landspergium, quod Bavariae oppidum est, commigravit. Discedentes praeclara sui memoria * in templo nostro (quod multis egregiis donariis iam antea cumulaverat) tum religiosis picturis, tum novis muneribus et maxime sanctorum reliquiis, sibi constituerunt. Nam et aream chori extremi iudicii figura praeclare exornarunt et S. Pirminii omnia fere ossa, et unius e societate Sae Ursulae caput, nec non alias SS. Thebaeorum martyrum praestantes reliquias auro argentoque ornatis arculis inclusas eidem templo nostro donarunt. Quae ut in collegium sunt receptae, adhibitis nonnullis devotis, cum accensis cereis religiosa instituta processione, per interiorem collegii ambitum circumlatae sunt ac deinde in populi conspectu productae, ante summum altare tantisper relictae sunt, donec Rector de S. Pirminio (eius enim annua sollemnitas in tertium nonas novembris, quo haec peracta sunt, incidit) missae sacrificium celebraret. Hunc actum illustris comes et religiosa eius uxor Maria laetissimis animis conspicati sunt, digni profecto ut eorum memoria in hoc collegio, cuius singulares benefactores ipsi exstiterunt, nullo tempore intermoriatur.

[125] [cuius pater illud Hornbacho recepisse videtur,] Qua ratione corpus Pirminii in domum Helfenstenii venisset non plane compertum est. De qua re anno 1739 ad P. Mauritium scribebat P. I. B. Bernstein: Ad mentem Rae Vae lustravimus omnia in cubiculo R. P. Rectoris, P. Praefecti templi, et ipsum archivium excussimus: non tamen ullum aliud donationis instrumentum repperimus quam quod iam perscripsi ex collegii nostri annalibus seu historia, in qua memoratur quomodo Illmus Comes Schwickardus ab Helfenstein, eiusque Illma coniux Maria Comes de Hochenzollern corpus hoc S. Pirminii templo nostro donaverint. Qua autem ratione sanctae eae reliquiae venerint ad ipsum Illmum Comitem Schwickardum ita notatum reperio in fine Vitae manuscriptae: Videtur autem praedictus D. Comes Schwickardus sanctas reliquias illas habuisse ex monasterio et oppido Hornbach prope Bipontum sito, quod monasterium ipse ultimum excitavit in eoque mortuus et sepultus est S. Pyrminius. Occasio autem acquirendi illas reliquias fuerit Praefectura Alsatiae ditionum Austriacarum superiorum, qua fungebatur (nempe Schwickardi parens) [Georgius]; simul haeresis, quae tunc temporis Bipontum invasit et monasterium Hornbacense devastavit…

N. B. Non bene memini, an alicubi in Vita S. Pyrminii annotetur, iam tunc cum eiusdem sancta ossa templo nostro Oenipontano obvenere, in usu fuisse preces, quas qui recitaverit, nullum in cibo potuque toxicum nociturum confidebant. Constant autem eae preces ex geminis versibus, qui adhuc in monasterio Augiae Divitis, prout ipse vidi, refectorium ingredientibus expressi maioribus characteribus in oculos incurrunt:

Sanctificet nostram Sanctus Pyrminius escam:
Dextera Pyrminii benedicat pocula nostra [Cfr. Cahier, Caractéristiques des saints, p. 748.] .

[126] [magnam in ea civitate devotionem erga sanctum excitavit;] Mox vero auctus est cultus S. Pirminii ob concessas indulgentias plenarias a Clemente VIII S. P. De quibus litterae annuae collegii Oenipontini ad annum 1593: Pietatis vero et devotionis studium hoc anno non parum auxit S. D. N. Clementis VIII diploma nuper huic collegio transmissum, quo ad annum usque iubilaei omnibus iis plenariam omnium peccatorum suorum indulgentiam tribuit qui diebus dedicationis et patrocinii templi nostri omniumque sanctorum et S. Pirminii episcopi et confessoris eorumque octavis, peracta confessione et communione templum nostrum inviserent ibique preces funderent. Thesauro hoc sub omnium sanctorum ferias primo Oenipontanis publicato, tantus pridie festi ibidem ad confessionem factus est concursus ut Patres septem vix omnibus facerent satis.

[127] [deinde, pestilente morbo] Nova incrementa accepit devotio erga sanctum nostrum ubi anno 1611 dira pestis, quae urbem depopulabatur, post conceptum publice votum ad civitatis tres sanctos patronos, Sebastianum, Pirminium et Rochum, ita subito grassari destitit ut nullus iam civis per eam sublatus sit. Mirum eventum his verbis refert Libelli de Vita S. Pirminii caput XIV, a P. Mauritio Chardon latine redditum: Vix sacra ossa venerationi publicae in templo Societatis exposita fuere, magna populi erga sanctum fiducia, nec minor sancti erga clientes suos beneficentia enituit. Ut alia primae notae beneficia taceam, archiducum sedes urbs Oenipontana iam ab anno 1611 se S. Pirminio obstrictissimam fatetur. Pestifera lue intra et extra urbis moenia ferociter tunc grassabatur, et maiora in dies mala timenda erant. Paucissimo tempore centeni aliquot mortem obiere, et hos inter tres e collegio Patres qui pestiferis inserviebant, gloriosae caritatis victimae fortiter cecidere. Senatus civicus, cum nil remedii iam amplius in terra suppeteret, ad profligandum pestiferum malum caelo se supplicem stitit, concepto sollemni voto, si porro lues grassari desineret, se non solum SS. Pirminium, Sebastianum et Rochum civitatis electuros esse patronos, sed etiam illorum honoribus templum e fundamentis erecturos. Voti damnati sunt, nec ullus e civitate ab eo tempore peste sublatus est. Stat hodiedum sacra haec aedes, perpetuum manifesti prodigii monumentum. Inscriptiones utroque ex latere portae templi ita habent:

Ex parte laeva:

D. O. M.
MEMORIAE. TRIUM. SANCTORUM
SEBASTIANI. MARTYRIS
PIRMINII. EPISC. CONFESSORIS
ROCHI. CONFESSORIS
AEDES
AB. SENATU. CIVICO
OENIPONTANO
ANNO. ⅭⅠƆ.ⅠƆ.C.XI. EX A. D.
XI. CAL. OCTOBR.
PESTI. TUNC. GRASSANTI
PROPULSANDAE
VOTA.

Ex parte dextra:

EIUSDEM. POSTEA. SENATUS
ET. PIORUM. AERE. COLLATO
IN. PRIMIS. VERO. MAXIMILIANI
SERENISSIMI
AUSTRIAE. ARCHI-DUCIS. TYROLIS
DOMINI
SACRAEQUE. TEUTONUM. MILITIAE
MAGNI. MAGISTRI
FAVORE. AC. MUNIFICENTIA
EXSTRUCTA
ORNATA
DOTATA
ANNO. AUTEM. ⅭⅠƆ.ⅠƆ.C.XIII.
III. IDUS. OCTOBRIS
CONSECRATA.

[128] [semel] Ad haec subiungit Chardon: Quis autem occasionem concipiendi hoc votum dederit, habet historia Oenipontani collegii, in qua ad annum 1611 de P. Casparo Melchiore Kasslau Brixinensi Tyrolensi (qui deinde cum P. Georgio Schradaeo et P. Alberto Danner victima cecidit) ita legitur: Pater iste inter illas occupationes inserviendi peste infectis auctor fuit civitati persuasitque ut Senatus Deo, honori SS. Sebastiani, Pirminii et Rochi, pro peste evertenda aedem voveret. Quod votum illi, votis nempe damnati, iam solvere sunt aggressi… — Anno 1612. (habent iidem collegii Oenipontani Annales) civitas in Deum ob pestem penitus extinctam grata, novi templi in honorem SS. Sebastiani, Pirminii et Rochi extruendi, quod ad eam avertendam anno priore voverat, pompa ducta frequentissima,lapidem primum caeremonia sollemni, praemissa contione a nostro, posuit, et diem quidem S. Sebastiano sacrum festum sibi eo anno decrevit: quo etiam die sollemnes ad novum illud templum supplicationes instituit. — Ita Annales. Et sane in hunc usque diem festo S. Sebastiani continuantur Oeniponti supplicationes tum civium tum studiosorum. Et cives quidem media prima deductionem sollemnem supplices in ordine bini et bini instituunt, ibique preces ac encomia Lauretana decantari curant. Pridie vero hora tertia pomeridiana Congregatio Academiae et minor studiosorum litaniis decantandis intersunt. Demum e collegio etiam nostri frequentes se illuc eo die et per octavam conferunt, his tribus sanctis pro avertenda peste supplicaturi, uti in antiquis collegii consuetudinibus annotatur.

[129] [et iterum] Simile beneficium intercessione S. Pirminii impetratum a collegii Oenipontani sociis, annis 1634 et 1635, ex eiusdem libelli cap. 15 et collegii historia ita refert idem P. Chardon [Ibid.] : Memoratum propulsatae luis beneficium iterato S. Pirminius anno 1634 nostro praecipue, quod Oeniponti est, collegio contulit. Pestis hoc anno adhuc ferocius maiorique cum damno ac terrore saeviebat. Nec alio securam capessere fugam licuit, cum temporum iniquitas, rerum omnium caritas et late per totam Germaniam accensa belli flamma omnem evadendi viam interciperent. Collegium insuper incolarum abundabat numero, utpote qui ex aliis provinciae domibus ab hoste pulsi, in tutiora se Oenipontum receperant, nunc maiori luis periculo expositi. Et certe de collegio actum fuisset nisi domus superior cum subditis suis ad sacros S. Pirminii cineres confugisset, et novum in novo templo nostro eiusdem honoribus sacellum cum ara erigendum, uti hodiedum visitur, sollemniter vovisset. Decendiales quoque preces hunc in finem indictae et persolutae sunt, quotidianis devotionibus sancti patrocinium imploratum et ut eiusdem festa dies singulos in annos sollemni officio condecoraretur promissum est. Haec erant vota collegii, et vota S. Pirminius approbavit, dum nemo unus in collegio vel mortem oppetiit vel graviore infirmitate tentatus est, quamvis unum et alterum iam intra viscera venenum habuisse non vana suspicio fuerit.

[130] [prodigiose] De hoc anno ita loquitur Historia Oenipontani collegii: Anno 1634. Cum in metu grassantis in vicinia pestis P. Ioannes Mittner Eustadianus Franco infectorum sese solatio, qua visitandis aegris, qua ius paenitentibus dicendo impigre impendens, e sacro tribunali in cubiculum sese recepisset et mortuus ibidem inventus esset, pectoris convulsionibus, teste medico, repente exstinctus, rumor extemplo per urbem volat, in collegio Patres inter iam pestem grassari. Inde externorum (nam superveniens in urbem lues auxit horrorem) passim a nostris aversio, horror et fuga. Nos, in summas reducti angustias, Deum in vota supplices vocavimus, S. Pirminii reliquias publice expositas devenerati quotidiano sacro, duobus cereis accensis, addito voto sacelli ac arae eius honori in novo templo excitandae. Id enimvero omnibus saluti fuit, quando nullus omnino e lue decessit: in urbe nonnisi ducenti…

[131] [depulso,] Anno sequente, id est 1635, ita dicitur: Libata unius valetudine (loquitur de valetudine nostrorum Patrum) reliquorum incolumis stetit. Id sospitatori S. Pirminio debemus, depulsori pestilitatis, cuius proinde divi memoriam annuam festa pompa et decem horarum [de]vota comprecatione recoluimus [Cod. Brux. 8931.] .

[132] [sollemni pompa] Egregium paulo post Oenipontanorum erga S. Pirminium pietatis specimen praebuit sollemnis supplicatio qua sancti corpus (forte, dum construeretur novum sacellum, ad aliquod tempus remotum) ad ecclesiam collegii deportatum est anno 1642. Quam ita describunt annuae collegii litterae ad hunc annum [Cod. Brux. 8071.] : Illo [anno] praecipue sollemnitas Oeniponti eminuit, quam tertia novembris dies spectavit: ubi circa horam tertiam ex aedibus perillustris D. L. B. de Sternbach sacrum corpus D. Pirminii, Meldensium olim episcopi, quod annis iam centum septuaginta quinque apud nos in veneratione erat, nostrum ad templum fuit deductum. Supplicatio, quam hunc in finem instituimus, si unquam celebris Oeniponti visa, haec fuit. Agmen universum praecedebat genius Universitatis: tum sex tubicines cum tympanotriba equis vecti, festivo insequentes animabant murmure. Proximi ibant cives nitidis vexillis suas in tribus distincti, quos, praeeuntibus geniis, praeter clientes coetus angelici omnes sodalitates Beatissimae Virgini sacrae insequebantur. Iungebantur his RR. PP. Servitae, RR. PP. Cappucini, RR. PP. Franciscani, ardentibus quisque cereis a nobis instructi. Fratres nostri coadiutores, qui horum premebant vestigia, suis induti palliis erant, magistri superpelliceis, Patres vestes sacerdotales ornabant. Tum musici rhythmum, quem noster honoribus D. Pirminii praeter Vitae ipsius synopsin conscripserat, patrio carmine cantantes. Musicis proximus ibat genius D. Pirminii, sequentibus arae ministris atque tribus religiosis Patribus ex monasterio Viechtensi Ord. S. Benedicti, qui Rmum suum Abbatem praeibant, pedo ac infula instructum. Sacrum denique corpus sub eleganti conopaeo ferebatur a duodecim sacerdotibus. Comitabantur illud ex utraque parte perillustres quatuor facigeri, filii nempe quatuor perillustris Domini de Sternbach.

[133] [et splendido ornatu] Ceterum sacri corporis ornatus, quem artifici manu elaboraverat Domicella Illmae domus de Tannenberg, et illius soror, conjux perillustris Domini L. B. de Sternbach, ante omnia spectantium rapiebat oculos. Quae sancto vertici imposita fulgebat mitra, tota pretiosissimis contexta unionibus erat, auro hinc inde largiter emicante. Per reliquum corpus palla (albam vocamus) argento per subtilissimam illius sindonem acu adeo artifici ducto ut oculis ad ipsa usque sacra ossa liber pateret aditus. Inducta huic tunicella. Vestis cum primis sacerdotalis sericum quoque ostentabat nitidissimas in figuras per aream argenteam diffusum. Quin ars ad ipsas quoque manus ac pedes progressa scitissime his quoque studiis sese impenderat. Manus enim praeter splendidissimum pedum chirothecis ornaverat, pedes calceis, tam his quam illis docte adeo depictis, ut maius ipsis propemodum pretium ab arte venerit quam ab auro, liberaliter licet admixto. Totum denique sacrum corpus in pulvinaribus recumbebat quibus pretiosissimam materiam subministraverat rubrum holosericum vivacissimi coloris, plurimo auro pulvinarium margines undequaque ambiente.

[134] [translatum est] Pergimus iam in describenda sollemnitate. Sacro itaque corpori imminebat universa nobilitas Oenipontana. Primi ibant Illustrissimi Consiliarii intimi; tum Consiliarii Excelsi Regiminis et Camerae; sequebatur illustrissimum gynecaeum et magistratus civilis. Totum denique sacrum agmen claudebat urbis plebs reliqua, undique ad singularem rei amoenitatem excita. Ubi tandem nostrum deventum ad templum erat, arae, quae in medio erecta prostabat, divi corpus imponebatur: cum a Reverendissimo Praesule Viechtensi sollemnes litaniae sunt habitae. Die dominica laudes D. Pirminii facunda noster panegyri enarravit: ritu postmodum sollemni ad aras operatus est idem Reverendissimus abbas. Post vesperas decantatae iterum preces litaneuticae: quibus subiunctus, tubas inter ac tympana, divi Ambrosii hymnus uberi praesentium omnium solacio ac voluptate universam denique sollemnitatem coronavit. Sacrum corpus fidelium modo cultui ac oculis obicit altare divi honoribus iam dudum consecratum. Inclusum est sarcophago vitris venetis omni ex parte munito; qui etsi non ex alia praeter lignum materia sit, ars tamen statuaria eam ingenti studio ac dexteritate elaboravit.

[135] [ac pretiosa arca inclusum,] Mox tamen pretiosiori materia confecta est hierotheca et exstructa ara quibus S. Pirminii reliquiae clauderentur et servarentur. De quibus iterum collegii Oenipontani annuae litterae [Ibid.] ad an. 1650: Lipsana S. Pirminii tabernaculo ex ebeno, argenteis parergis ornato, inclusa et venerationem divo et ornamentum aedi conciliarunt.

Ad an. 1660: Iam ad S. Pirminii venerationem laudemque spectat, quod vir honestissimi nominis expertus, factisque non minus quam verbis testatum fecit. Erat is in rei familiaris angustia utcumque gravi, quodque sciebat domi suae pecuniolam iam dudum ad pias causas destinatam, hanc ne cogeretur ob aliarum rerum penuriam dissipare, ad aram S. Pirminii se contulit, atque inibi adgeniculans fortunam suam divo impensius commendavit, rite etiam sancteque pollicitus, si modum faceret penuriae suae sanctus antistes, se pro eius ara marmorea, quae id temporis in omnium votis erat, mille quos in auro asservaret florenos protinus collaturum. Et triduum nondum effluxerat cum homini insperatus nuntius plus mille florenorum debitum affert. Exinde is voti reus ilico cum centum aureis ad nostrum defert, quem orat ut hos, suppresso dantis nomine, pro felici novae arae auspicio admittat, deinceps quavis angoria secuturos alios, donec millenarium suum complesset.

[136] [pergentibus interea] Qui supra relata ex annuis Oenipontani collegii litteris anno 1739 excerpsit P. Ioannes Baptista Bernstein, philosophiae in eodem collegio tunc lector, quaedam praeterea ex eodem fonte hausit de usu aquae sub invocatione S. Pirminii benedictae, de qua libellus non semel supra citatus haec tradit cap. 15: Aqua nomine S. Pirminii benedicta iam pridem antea eiusdem clientibus et utilis et salutaris fuit. Erat vir primi generis, quem excrescentes in corpore copiosi vermes misere vexabant. Desperarunt de remedio cum chirurgis medici, cum ecce aqua S. Pirminii nomine benedicta et ab afflicto magna cum fiducia in potum adhibita ipsi quoque paucos intra dies saluti fuit et plaga cessavit. Testes ad manum sunt litterae, quod benedicto hoc fonte noxia varii generis insecta, quae fructus omnes adhuc in herba depascebant, ex hortis, agris et pratis penitus eliminata disparuerint [Cod. Brux. 8071.] . Haec beneficia paulo distinctius recenset P. Bernstein, ex praedictis annuis haec citans [Cod. Brux. 8931.] : Anno 1642. Latex S. Pirminii hominibus iuxta et pecoribus propinatus salutem attulit.

Anno 1643 habetur. Limpha S. Ignatii, nec non S. Pirminii latex, praesentem salutem poscentibus propinavit.

Anno 1646 sequentia habentur. Iuxta augustissimam caelorum reginam, alia S. Patriarcha noster Ignatius ara, rursusque alia S. Pirminius Tyrolensium patronus coluntur, qui illaudati sine iniuria non abirent; cum aqua enim Ignatiana et S. Pirminii aegrotantibus propinata non pauci illorum pristinam sanitatem biberunt.

Anno 1647 habetur. Huius templi patronus S. Pirminius aqua in honorem ipsius consecrata multis sanitatem contulit.

Anno 1649 dicitur. Sequitur S. Pirminius (prius de B. Virg. Foyensi sermo fuit), qui compluribus salutari latice aegritudines corporis animique abluit.

Similia habentur anno 1650. Item anno 1657, ubi additur: Aqua S. Pirminii episcopi hortis aspersa, mirum in modum fecunda exstitit. Et anno 1660 habetur: S. Pirminius autem suo nomine benedicta aqua aliquoties succurrit, dum dispersa per agros et gramina gurguliones (infestum frugibus hac in patria vermiculi genus est) praefocavit. Similia habentur anno 1661, et

Anno 1666 ita habetur: Nonnemo ex magnatibus S. Pirminium beneficium habuit: qui nostro suasu aquam S. Pirminii nomine sacratam bibit, et intestinos vermes dispulit, quos nulla arte medica potuerat exturbare.

[137] [ope aquae sub invocatione S. Pirminii benedictae.] Formula autem benedictionis est huiusmodi [Ibid.] :

℣. Adiutorium.	℞. Qui fecit.
Domine, exaudi.	Et clamor meus.
Dominus vobiscum.	Et cum spiritu tuo.

OREMUS.

Benedictio tua, omnipotens et misericors Deus, descendat super creaturam istam aquae, ut sit remedium omnibus ea devote utentibus, et praesta, ut per sanctissimi nominis tui invocationem, per pretiosissimum sanguinem tuum, merita et intercessionem S. Pirminii atque omnium sanctorum, liberationem ab omnibus malis corporis et animae percipiant. Per Christum Dominum nostrum.

℣. Amavit eum, etc.

℞. Stolam gloriae, etc.

OREMUS.

Exaudi, quaesumus, Domine, preces nostras, quas in B. Pirminii confessoris atque pontificis sollemnitate deferimus: et qui tibi digne meruit famulari, eius intercedentibus meritis ab omnibus nos absolve peccatis. Per Christum.

HIC INTINGANTUR RELIQUIAE.

Benedic, Domine, hanc aquam benedictione caelesti in attactu reliquiarum S. Pirminii, et praesta ut assistat super eam virtus Spiritus sancti; ut ubicumque aspersa fuerit, fugiat omnis infirmitas, sitque salutaris et efficax ad evacuandam omnem adversariam potestatem inimici, ut neque hominibus neque pecoribus neque frugibus neque arboribus noceat spiritus pestilens aut aura corrumpens, ut salubritas per invocationem S. Pirminii expetita, ab omnibus impugnationibus sit defensa. Per Dominum nostrum Jesum, etc.

[138] [Nonnullae reliquiarum partes diversis locis concessae,] Idem denique P. Bernstein haec nos docuit de partibus quibusdam reliquiarum S. Pirminii a corpore sacro Oeniponti quiescente distractis et ad diversa loca missis [Ibid.] :

1. Ex voluntate Adm. Revdi Patris Nostri Generalis Mutii Vitelesci missae sunt insignes reliquiae S. Pirminii episcopi et confessoris (quales fuerint non est expressum) ad serenissimam Ducissam Lotharingiae et Abbatissam Romarici Montis anno 1636. 2. Notabilis pars reliquiarum S. Pirminii Augiae Diviti et alia Fabariensi monasterio superiorum nostrorum voluntate transmissa est. — Haec ex litteris R. P. Rectoris Collegii Oenipontani Iacobi Michaelis ad Praesulem Murensem datis, collegi: hinc nescio quo tempore aut quales sint missae. Epistola Rectoris scripta est 5 Aprilis 1655. 3. Ad monasterium Murense transmissae sunt pariter sacrae reliquiae (non est expressum quales fuerint) S. Pirminii episcopi, quas accepisse testatur ipse Reverendissimus Abbas Bonaventura dicti monasterii Murensis in litteris ad R. P. Rectorem Collegii nostri Oenipontani datis 7 Maii 1655. 4. Ex voluntate Adm. Rdi Patris nostri Francisci Retz pars aliqua notabilis ossis de humero sinistro S. Pirminii episcopi et confessoris transmissa est ad monasterium Nieder-Altaichense 7 octobr. 1731. Atque haec omnia me descripsisse ex annuis seu Historia Collegii Oenipontani Soc. Iesu testor.

P. Joannes Bapt. Bernstein Soc. Jesu, Philosophiae Prof.

[139] [praesertim coenobiis Lunaelacensi] Sed et paulo post, anno nempe 1741, alia particula de corpore S. Pirminii donata est coenobio Lunaelacensi in Bavaria, quod et ipsum suam originem repetebat a sancto nostro [Cfr. supra, numm. 76, 78.] . Cuius donationis fidem facit hoc instrumentum [Chronicon Lunaelacense (Pedeponti, 1748), p. 456.] .

AUTHENTICA DE PARTICULA S. PIRMINII EP.

Nos Casparus Ignatius, Dei et Apostolicae sedis gratia Episcopus et S. R. I. Princeps Brixinensis, etc., tenore praesentium fidem facimus et attestamur, a moderno Patre Vice-Rectore Collegii Soc. Iesu duas spectabiles partes ex ossibus Corporis S. Pirminii Episcopi Conf. in Ecclesia SS. Trinitatis praefati Collegii publicae fidelium venerationi expositis desumptas nobis dono datas fuisse; quarum alteram in scatula lignea filo cannabeo colligata nostroque Episcopali sigillo cerae hispanicae impresso obsignata repositam, ad maiorem Dei gloriam et S. Pirminii honorem, ad preces Bernardi moderni Abbatis Ord. S. Benedicti in Mansee, Monasterio eiusdem S. Ordinis ibidem in Mansee, elargiti fuimus. In quorum fidem hae datae in Residentia nostra Episcopali Brixina die 30 sept. 1741.

Casparus Ignat. Episcopus Brix.

[140] [et Sancti Blasii in Silva Nigra.] At parum abfuit quin post suppressam Societatem Iesu quicquid reliquiarum S. Pirminii servaverat civitas Oenipontana eidem auferretur et ad monasterium Sancti Blasii in Silva Nigra cederet, teste praeclaro huius monasterii abbate et scriptore Martino Gerbert, qui et rei particeps fuit. Siquidem in sua Historia Silvae Nigrae [Tom. I, p. 77.] , post memoratam corporis S. Pirminii Oenipontum anno 1575 delationem: Inde vero, ait, insignis eius exuviarum pars Caesarea Mariae Theresiae Augustae munificentia ad cultum novae, quae post prioris conflagrationem anno 1768 adornatur, apud D. Blasii in Silva Nigra ecclesiae inferenda anno 1776 est concessa. Ultro quidem Maiestas Regia integrum indulserat corpus; sed cum ingens fieret Oeniponti ac in tota provincia tanti thesauri iacturam aegre ferentium luctus, rogatus a primoribus status, ipse piis fidelium votis cedendum existimavi, insigni quam dixi contentus particula. Quaenam autem fuerit ea particula indicavit idem scriptor in opere cui titulum fecit Monumenta veteris liturgiae Alemannicae, ubi [Part. I, p. 479, not.] : Ex eo, ait, templo (Societatis Iesu Oeniponti) nos sinistrum S. Pirminii brachium singulari Mariae Theresiae munificentia dono acceptum die XVI iunii huius anni 1777 sollemni pompa S. Blasii monasterio intulimus, adhibitis in missa solemni orationibus quas pro festo S. Pirminii in Sacramentario Solodorensi [Cfr. supra, num. 105.] assignatas hic apponimus. — Fusius haec digessit Trudpertus Neugart monachus Sancti Blasii in libello quem de illa translatione ipso tempore conscripsit [Fayerliche Uebersetsung etlicher Gebeine des H. Bischoffs und Abts Pirminius aus der Tyrolischen Hauptund Residenzstadt Innsprück in das fürstl. Stift S. Blasii auf dem Schwarzwalde. St. Blasien, 1777, 58 pp. in-4°.] . — Suppressa autem ineunte hoc saeculo principali abbatia Santi Blasii, Bertholdus Rottler, qui ultimus illius abbas fuerat, recessit ad coenobium Sancti Pauli in Carinthia, et brachium S. Pirminii secum illuc detulit, ubi usque ad hanc diem religiose asservatur.

[141] [Hodiernus cultus S. Pirminii in civitate Oenipontana.] Praecipua vero pars sacri corporis remansit et adhuc remanet Oeniponti. Perseveravit etiam oppidanorum erga sanctum patronum suum pietas. Sacras eius exuvias asservat vetus templum Societatis Iesu, ab anno 1773 Academiae attributum, ubi et nunc Societatis Patres sacris ministeriis dant operam. Celebratur ibidem festivitas S. Pirminii die tertia novembris, ritu duplici, lectionibus secundi et tertii nocturnorum desumptis de communi Confessoris Pontificis. Celebratur praeterea quotannis in eodem templo eodem anni tempore novena sollemnis sumptibus Congregationis Marianae dominorum et civium, sub qua quotidie decantantur missa et laudes vespertinae SSmi Sacramenti ad altare in quo sacrum corpus honoratur. Sed et anno 1842, recurrente secundo post sollemnem illam corporis elevationem quam supra memoravimus [Num. 132.] saeculo, sacra Pirminii lipsana in nova hierotheca affabre facta et eleganter adornata composita sunt. Denique ante hos viginti fere annos Facultas theologica Academiae Oenipontanae proposito praemio viros doctos excitavit ad disserendum de vita et laboribus S. Pirminii. Praemium attributum est cuidam sacerdoti dioecesis Tridentinae, cuius tamen lucubrationem non ita omnibus numeris absolutam existimarunt iudices ut typis vulganda censeretur. Haec omnia nos docuit R. P. Nicolaus Nilles, S. I., in eadem Academia Iuris canonici lector, per litteras datas die 14 ianuarii anno 1880. Ex aliis vero litteris ad nos recentissime missis a R. D. Leonardo Lambert, parocho oppidi Hornbacensis in hodierno Palatinatu Rhenano, didicimus ipsi a Patribus Soc. Iesu Oenipontanis concessas esse duas insignes particulas ossium S. Pirminii, in ecclesia quam brevi sub titulo eiusdem sancti construere intendit reponendas.

His de S. Pirminii cultu absolutis, iam ad exhibenda documenta historica et liturgica quae ad illum spectant gradum facimus.

[Annotata]

* sic

VITAE S. PIRMINII PRIMA ET SECUNDA.

Pirminius, abbas in Suevia (S.)

BHL Number: 6855, 6856, 6857, 6858

[Praefatio]

Has Vitas simul edimus, ita ut singulis primae Vitae capitulis in conspectu obversentur paria capitula Vitae secundae, quo planius appareat quam presse posterior scriptor prioris vestigiis institerit quidve identidem adiunxerit de suo. Utrique autem praemittendum duximus indicem capitulorum, qui soli secundae Vitae praefixus est, idque in solo codice olim Chesniano, nunc Bibliothecae Nationalis Parisiensis lat. 5308; in ceteris vero praepositus est singulis capitulis suus numerus, sed nulla rubrica, qua indicetur materia, praeterquam apud Browerum, qui distributionem capitulorum et eorum titulos manifeste non ex codicibus excerpsit, sed ingenio suo confinxit.

Incipiunt capitula in vita S. Pirminii episcopi et confessoris.

Prooemium operis. Denotatio neglegentiae scriptorum.
I. Quod B. Pirminius in Meltis castello primum sedens episcopatum obtinuerit.
II. Quod ab Alemannia Sintlaz eum adierit, praedicationis quoque eius efficaciam miratus fuerit.
III. Quomodo eum rogaverit suae genti medelam praedicationis inferre.
IV. Quod beatus vir hoc recusat, nisi apostolica iussio urgeat, pariterque ire Romam deliberant.
V. Quomodo beatus vir Sintlacem Romae praevenit, orationique institerit.
VI. Quomodo per baculi ipsius staturam sanctitas eius apostolico claruerit.
VII. Quomodo eidem apostolico causam sui adventus rettulerit.
VIII. Adventus Sintlacis, et quomodo papa utrorumque fervori congratulatus fuerit.
IX. Quod ad Theodericum regem epistulam direxerit de recipiendo sancto Pirminio in dioceses episcoporum Franciae sive Germaniae.
X. Quomodo vir Dei in Alemannia praedicans, a Sintlace sit interpellatus de domo orationis.
XI. Quomodo in insulam prope visam veniens, omnem venenatorum turbam inde fugavit.
XII. Quomodo eam excolens, amoenam et fructiferam fecit, coenobiumque fundavit.
XIII. Allocutio salutaris ad insulam.
XIV. De eo quod etiam alia coenobia fundaverit.
XV. De eo quod Werinherus in Franciam de Alemannia eum venire rogaverit.
XVI. Deliberatio ipsius cum beato viro de construendo inibi coenobio.
XVII. Quod vir almus modicum primo fecit sibi tugurium in honorem sanctae Dei genitricis, donec a rustico deductus sit in Gamundium.
XVIII. Quod ipse emundans locum, aedem ibi construxerit.
XIX. De vacuatis chrismate ampullis subito impletis. Gratulatio plebis ex perpetuo miraculo.
XX. De eo quod Werinherus posterique eius plurima praedia ad ipsum locum condona verint.
XXI. Quomodo coenobium Wisaburg ad spiritualem gratiam promoverit.
XXII. Adventus sancti Bonifatii archiepiscopi ad beatum Pirminium, ipsorumque congratulatio.
XXIII. De eo quod sanctus Bonifatius in itinere Fresiano ancillam Dei vas fusile rogavit.
XXIV. Quod ad Fresiam veniens, multos ibi ad fidem Christi converterit.
XXV. De eo quod alii Fresonum impii praesulem sanctum sociosque interfecerint, seque mox mutuo trucidaverint.
XXVI. De reportatione corporis sacri, et de spontaneo sonitu fusilis.
XXVII. Adventus ipsius primo ad Mogontiam, inde ad Vuldam, et miraculum de concessa ciborum copia.
XXVIII. De taciturnitate campani quod Wido Horbacensi coenobio abstulerat, redditaque eius sonoritate per beati Pirminii merita postquam retulerat.
XXIX. De eo quod beatus Pirminius post abscessum sancti Bonifatii ab activa se suspendit, et in solam contemplativam intendit.
XXX. Exhortatio eius ad fratres in hora exitus sui.
XXXI. Transitus eius ad Christum, corporisque sacri collocatio.

Sequitur iam tractu parallelo utriusque Vitae textus.

VITA I.

Edita ex codicibus duodecim, videlicet: A. Sangallensi 577(A1), saec. X; Einsidlensi 257 (A2), saec. X; Engelbergensi I ¼ (A3), saec. XII; apographo Sancti Maximini Treverensis (A4); Wirziburgensi Theol. fol. 34 (A5); apographo Augiensi Ioannis Egon (A6). — B. Bambergensi E. III. 9 (B1), saec. XV; Monacensi lat. 9506 (B2), saec. XII; Monacensi lat. 22244 (B3), saec. XII extr.; Vindobonensi lat. 520 (B4), saec. XI – XII; Zwetlensi 14 (B5), saec. XIII; Wirziburgensi Theol. fol. 53 (B6), saec. XII. — Cfr. supra, Comment. praev., num. 2 – 5.

Codices A4, A6 et B5 ipsi contulimus; cetera excepimus ex editione cl. O. Holder-Egger.

Distributionem capitulorum non desumpsimus ex codicibus, ubi nulla vel distinctioni materiae parum accommoda reperitur, sed ipsi ordinavimus.

Incipit [om. B2 – 4 *] praefatio [prologus A5, B2 – 4 6.] de vita [(de v.) in vitam B2 – 5] et actibus [(et a.) om. A5, B2 – 6.] sancti [beati B5.] Pirminii episcopi [om. A5, B 5 6; et confessoris add. A6, B4.]

[S. Pirminius, cuius gesta diu incognita latuerunt,] Multi quidem conati sunt scribendo vitam [vitas B5.] actusque sanctorum patrum narrare qui, cunctis terrenis Deo iuvante superatis, iam caelibe vita [om. B6; (c. v.) caelibem vitam A5, B5.] a, de terrenis ad superos evecti, fruuntur in caelis. Quorum quidem voluntatem imitari desidero, si largitor bonorum [operum add. B4, post delet.] omnium intellectum mihi [om. B2 3.] sensumque dare dignetur, saltim more infantium, qui adhuc ad perfectam aetatem loquendi non pervenerunt, sed tamen balbutiente lingua indiciis quibus possunt ea scire faciunt, illorum cognoscentes usum quae dicere vellent, si linguae illis per teneram consentirent [sentirent A2 6.] aetatem. Deum omnipotentem subnixis [om. B5.] quaeso precibus [om. B2.] ut qui totiens aperuit os mutum [muti B4 5.] linguasque [que om. B4 – 6.] infantium fecit [facit B6.] disertas, mihi peccatori concedat rem [ut rem A5.] diu a multis omissam sapientibus [(o. s.) s. o. A5.] , et paene oblivioni traditam, fandi atque scribendi facultatem et intellectum, et de magnifico antistite ac Dei cultore sancto Pirminio aliquid recitandi posteris relinquere, praesentibusque intimare quae adhuc ignorant, ut [et B5.] quae diu incognita latebant sciantur a multis, qua [quo A5.] latus tenditur [(l. t.) t. l. B1 – 6.] orbis, quia Deo iubente nec ardens lychnus modio subdi nec urbs montium cacuminibus eminens vallium [(e. v.) v. e. B2.] tenebris celari debet. Non enim sub tectis eius occultantur opera, per cuius agoniam [agonia A5.] duodena facta sunt monasteria [Explicit praefatio (prologus B6) add. B5 6.] b.

Incipiunt pauca de multis actibus [(Inc.-act.) Incipit vita A5 6, B1 – 6.] sancti [beati B5.] Pirminii episcopi [om. A6, B2 5; et confessoris Christi add. A5; (s. P. e.) eiusdem B3; om. B4.] .

[1] [episcopus in Melcis castello,] Sanctissimi ac venerabilis viri Pirminii gesta actaque [atque acta A4, actusque B5.] narrandi [narrare corr. B4.] me causa [om. B4 5.] delectat, qui in praesenti vita diebus Theoterici [Theoderici A3 – 5, Theodorici A6, B4 5.] regis Francorum c Melcis [Meltis A4, Meldis A5, Mettis B1 – 3 6.] castello pastoralis curae episcopatum d sine crimine [(s. c.) om. A5.] tenebat, Deo desuper cuncta illius opera dispensante sacrumque officium et mysticum ministerium ad vota dirigente, quoniam diligentibus Deum omnia cooperantur in bonum, his qui secundum propositum vocati sunt sancti. Rumor vero illius minime latuit, quia non solum apud aulicos, verum etiam apud egenos peregrinosque [et peregrinos B1 6.] longe lateque innotuit [innuitur A5.] , dicente Domino [Luceat lux vestra coram hominibus add. A5.] : Ut sciant [videant A5.] opera vestra bona et glorificent Patrem vestrum, qui in caelis est.

[2] [a Sinlazo nobili viro] Accidit autem ut quidam vir nobilis, genere Alemannus [Alam. A3, Alemannius B1 4 5.] e, in tempore illo exiens [exiret A4, B1 4 5, cum exiret B6.] inde ubi natale [natalem B2 3.] habebat solum, nomine Sinlaz [Sintlas A6, et sic deinceps.] f, qui [om. A5.] per multa sancta loca et sacra coenobia humiles et Deo dignas, ut credendum est, agens orationes, pervenit usque ad locum in quo [(in quo) ubi A5.] sanctum invenit Pirminium [(i. P.) P. i. B1 – 6.] , cuius adventum illuc dicunt [(i. d.) perhibent i. B1 4 – 6.] accidisse nocte dominica; qui a praefato sancto honorifice susceptus est. Tunc [om. A5.] igitur [om. B1.] , cunctis [(T. i. c.) C. t. B1, C. t. i. B6.] necessariis rite peractis [per add. B5.] , noctem sanctam in divinis transegere colloquiis; quia necesse erat, ut quos superna caritas de remotis intervallis locorum divino nutu coniunxit, caelestia disputare decrevisset [decrevissent A5, et reliqua huius capitis om.] , et quia arbiter aetherius [aethereus B1 3 – 6.] , quem nulla latent secreta, quae sunt, quae fuerant venientque, uno mentis cernit in ictu, quos sua congregavit scientia, caelestia atque terrena rimari coegit sicuti [sicut B1 – 6.] voluit, ipso dicente: Spiritus ubi vult spirat, et: Ubi duo vel tres congregati fuerint in nomine meo, et cetera [(et c.) ibi sum in medio eorum B1 – 6.] .

[3] [ut Alamanniam apostolico labore excoleret rogatus,] Dominico autem die, appropinquante hora in qua sacrum necesse erat adimpleri officium, praesul beatus, ad illum veniens locum ubi populo solebat [om. B1 – 6.] sanctae praedicationis exhibere [exhiberet, iidem praeter B2 (exhibent).] verbum, utraque [scilicet add. A4.] lingua, Romana [Romanorum A5.] scilicet [om. A4 5; (scilicet usque ad secretum, praedictus) om. B1 6.] Francorumque [que om. B3.] , magnopere decentia monita divinis officiis proferebat, quia utramque linguam adprime sciebat. Quod cuncti qui aderant [audierant A4.] mirati sunt, non recordantes quia primi sanctae Ecclesiae doctores, in unam domum intrantes, unius [propriae unusquisque A5.] linguae tantummodo notitiam habebant, sed tamen inde egressi, quasi [quia B5.] in alios viros mutati sunt, omnium [omnia A5.] genera linguarum clare loqui scientes cunctisque sub caelo gentibus propria [cuiusque add. A5.] lingua divina monita proferentes. Officio itaque divino rite peracto, epularum convivia in Domino laeti celebraverunt. Post refectionem quoque surgentes, more solito hymno dicto, privatum tenuere secretum, praedictus [om. A4 5; (scilicet usque ad secretum, praedictus) om. B1 6.] scilicet vir nobilis et viri sui ad tale consilium idonei, vicissim lamentantes tali se privatos [carere A5.] patrono, qui populo christiano in illorum patria constituto congruis temporibus semina divini verbi tali modo nuntiaret. Sanctum ergo Pirminium deprecari coeperunt subnixis precibus [(d. c. s. p.) s. p. d. c. A5, s. p. c. (d. om.) B2 3.] ut, si fieri posset, apud illos aliquantum temporis conversari dignaretur, ne populus, parte pastorum [(p. p.) pastoribus A5.] orbatus, iterum gentili ritu manciparetur, quem asserebant per doctorum imperitiam in fide Christi hebetem et in antiquum errorem in multis [esse add. A5.] conversum g. Hanc responsionem dicunt eum illis [(e. i.) beatum Pirminium B1 4 – 6.] dedisse: non esse licitum alterius episcopi dioecesim causa docendi [(c. d.) d. c. B2.] aliquem sibi usurpare sine consensu praesulis sive iussu summi pontificis apostolicae sedis; et si illo praecipiente ei praefatum impositum esset pondus [(ei pr. i. e. p.) p. ei i. e. pr. A5.] , non recusare laborem propter Dei amorem [(n. r. l. p. D. a.) p. D. a. n. recusaret l. A5.] .

[4] [cum eo Romam tendit; ubi sanctitate ipsius per prodigium manifestata summo pontifici,] His ita dictis, sanctus Pirminius et praedictus illius amicus [(i. a.) Sinlaz A5.] condixerunt aptum tempus limina sanctorum [om. A5.] apostolorum visendum [visenda B4 5.] ; quod uterque, de loco proprio exiturus [exiens A5.] , impigre peregit [peregerunt A5, et om. sqq. usque ad erat. iter.] . Veniente ergo tempore, in quo condictum perficiendum erat iter [peregerunt A5, et om. sqq. usque ad erat. iter.] , asserunt [autem add. A5.] sanctum Pirminium Romam praevenire amicum suum, ibique aliquot dies antequam ille veniret morari. Mansionem [(Mansionem-Cumque) Cumque interea quadam die altaria in domo sancti Petri circuiret et A5.] quoque apud quendam fidelem virum habebat; cuius consilio accepto, in domo sancti Petri circuibat orando [om. B5.] altaria sancta. Cumque [(Mansionem-Cumque) Cumque interea quadam die altaria in domo sancti Petri circuiret et A5.] ad requiem sanctam [(r. s.) s. r. A5.] perveniret, videbatur ab apostolico viro. Et interrogati aliqui qui aderant, quis esset aut unde venisset, dixerunt [quidam add. corr. A5.] eum episcopum esse et de occidentali parte venire. Quibus [Et ille A5.] dixit: De talibus nos praecavere oportet h. Sanctus Pirminius autem [(P. a.) Ergo P. A5.] humiliter se misit [prostravit B 1, om. B6.] ante sepulcrum sancti apostoli [Petri B1 – 6; prostravit add. B6.] , baculum vero [(b. v.) et b. A5.] suum, nulli materiae acclinem [acclivem A5 6, B5.] , in limpido erectum statuit [(e. s.) s. e. B1 – 6.] pavimento; quem interim aeris [(i. a.) a. i. B1 – 6.] obsequia immobilem tenuerunt, donec eum manibus [manus A6, corr. B4, B5.] ab oratione surgentis episcopi inclinaverunt i. Voluit enim [autem B1 6.] Dominus ut sanctitatem tanti viri, quam humana non cognoverunt pectora [(n. c. p.) infidelitas non agnovit, tamen A5.] , famulantia demonstrarent elementa. Tali Romanus episcopus perculsus miraculo, citissime se misit [(se m.) m. se A6, B3.] ad vestigia sancti antistitis, veniam deprecans de verbis quae erga illum [eum A5.] ignoranter protulit, quia [(quia-ostensus est) om. A5.] ante signum factum [(s. f.) f. s. B6.] talis non aestimabatur [ab illo add. A4.] qualis postea Dei nutu ostensus est [(quia-ostensus est) om. A5.] . Quo [(Quo-resedit) Hoc procul dubio ille valde expavescens, humiliter suscepit eum, et in alterutrum se osculo amantes sancto resederunt A5.] procul dubio humiliter suscepto, in alternos [alterutros B5.] se inclinaverunt amplexus et alterutrum [alterutro B5.] se osculo amabant sancto. Sic uterque resedit [(Quo-resedit) Hoc procul dubio ille valde expavescens, humiliter suscepit eum, et in alterutrum se osculo amantes sancto resederunt A5.] . Igitur post mutuam colloquiorum dulcedinem, beatus Pirminius [Reliqua huius capitis ita contraxit A5: narravit omnia quae eum Sinlaz rogavit et pro qua causa Romam veniret. Interea praedictus Sinlaz veniebat, quem uterque, papa videlicet et sanctus Pirminius, diu desiderabat.] ostendit epistulam quam ei Sinlaz ferebat veniendi causa ad praedictum apostolicum k. Quam ille cernens, recognovit cuncta quae ei prius de illo [eo A2.] laudabiliter erant dicta. Tunc sanctus Pirminius dixit summo pontifici: Valde miror, ob quam causam praedictus meus amicus [(m. a.) a. m. B5.] tam tarde veniat. Respondit ei, ob itineris longitudinem tam diu illum [eum A4, om. B5.] demorari posse. Non longe postea venit is cuius aspectum uterque desiderabat, papa videlicet sanctusque Pirminius.

[5] [ab eodem honorifice remissus, favente dein Theoderico rege, statum religionis in Alamannia reformat;] Initoque [Inito ergo B6; Totum caput ita expressit A5: Papa vero, eorum desiderium non multum differens, inito consilio, praefato sancto de apostolica auctoritate ubicumque vellet praedicandi licentiam dedit; insuper etiam epistulam haec continentem cum eodem sancto per praedictum Sinlaz misit ad Theotericum regem Francorum. Qui eum gloriose suscepit et cuncta quae ab apostolico fuerunt concessa desideranti animo laudavit. Coadunata quoque antistitum ceterorumque clericorum caterva non pauca, in illorum praesentia iussit recitare summi pontificis epistulam, et cum consensu eorum apostolicam licentiam beato Pirminio sua concessione firmavit.] consilio, ab urbe Roma a metropolitano missus est praefatus Dei servus, per virum inclitum nomine Sinlaz [Inito ergo B6; Totum caput ita expressit A5: Papa vero, eorum desiderium non multum differens, inito consilio, praefato sancto de apostolica auctoritate ubicumque vellet praedicandi licentiam dedit; insuper etiam epistulam haec continentem cum eodem sancto per praedictum Sinlaz misit ad Theotericum regem Francorum. Qui eum gloriose suscepit et cuncta quae ab apostolico fuerunt concessa desideranti animo laudavit. Coadunata quoque antistitum ceterorumque clericorum caterva non pauca, in illorum praesentia iussit recitare summi pontificis epistulam, et cum consensu eorum apostolicam licentiam beato Pirminio sua concessione firmavit.] , ad Theotericum [Teodericum A3, Theodericum B1 – 4 6, Theodoricum A6, B5.] regem Francorum l. Qui eum gloriose suscepit, et cuncta quae illi ab apostolico per praedictum imperata m fuerunt [fuerant B2 3.] nuntium libenti ardentique animo implevit; et congregata episcoporum turba, missum summi pontificis, sanctum scilicet [videlicet B6; et add. B4.] Pirminium, praecepit honorifice suscipere [suscipi B6.] ad pastorales curas et cuncta quae ab illo imperarentur oboedienter atque libenter [(a. l.) om. B5.] implere [impleri B6.] . Coadunata quoque antistitum ceterorumque clericorum caterva non pauca, in illorum praesentia stans missus apostolici Sinlaz, variam multimodamque eorum imperitiam a papa referebat auditam [audita B4 5.] , atque propter illorum stultitiam populum minutum ignoranter deliquisse in multis. Sanctus vero Pirminius, vir [om. B4 (ubi post valde vox erasa), B5.] valde venerabilis, cum reliquis fidelibus coepiscopis suis cuncta devote implevit quae erant illi imperata ab apostolicae sedis episcopo.

[6] [ibidemque primo in Augia insula, serpentibus mire expulsis,] Cunctisque [Cunctis ergo B6.] rite peractis [(C. r. p.) Inde laetus pergens cum praedicto suo amico A5.] , venit ad locum Sinlazesowa [Sinlazesouwa A4, Sinlazesawa A5.] nuncupatum n, ibique aliquo tempore requiescens, praedicti viri filium levans de sacro [om. B4 5, sacri B6.] fonte [(s. f.) f. s. B1 – 3; (praedicti-fonte) filium eius de s. f. l. A5.] baptismatis, in renato [(in r.) om. A5.] sibi fecit filium adoptivum [(f. f. a.) fil. a. fec. A5.] . Post [(Post-tantum talemque) Cumque ibi non modicum tempus moraretur, praefatus Sinlaz, Deo agens gratias, qui sibi talem tantumque A5.] haec vero per amorem divinum atque fraternum ibi morabatur tempus non modicum, dicente quodam sapiente: His geminis qui caret alis, non habet unde volet ad regna caelorum [polorum B2.] . Praefatus vir inclitus, nimium laetus [est add. B1 6, A6.] effectus, Deo gratias agens [egit B4 5; (D. g. a.) g. a. D. B6.] , qui illi tantum talemque [(Post-tantum talemque) Cumque ibi non modicum tempus moraretur, praefatus Sinlaz, Deo agens gratias, qui sibi talem tantumque A5.] ostendit patronum, simulque [pariterque A5.] his verbis humiliter Deum deprecans [deprecabatur dicens A5; aiebat add. B4 5.] : Domine [inquit add. B2 3.] , qui me dignum fieri [(d. f.) indignum A5, B2 – 5.] voluisti praeclaram huius viri sanctitatem cognoscere, tribue ut per eius sancta [praeclara B4.] merita merear in aliquo illi [(m. in a. i.) in a. i. m. A5.] profuturus esse servitio [(e. s.) s. e. B6.] . Ostenditque [Deinde ostendit A5, Haec dicens ostendit (illi om.) B6.] illi praedia [praesidia A3.] sua non pauca, quia ibi [om. B4 5] in gyrum lati erat [erant B6.] cespitis [(e. c.) c. e. A5.] dominus dives, et rogabat amicum suum dilectissimum [dilectum A3; (a. s. d.) eum A5.] , ut dignaretur illi ostendere [(d. i. o.) demonstrare i. d. B6.] in qua parte ei videretur [congruum add. A5.] ut post suum [om. B2 4 5.] discessum in amorem [amore A5.] illius ad Dei servitium perpetrandum [(ad D. s. p.) D. s. ad celebrandum A5.] potuisset habere oraculum [locum occultum A5; Ille vero add. B6.] . Desiderium amantissimi amici [(D. a. a.) Eius des. A5.] audiens et voluntatem Dei ut prudens [(ut p.) om. A5.] intellegens: Est [(Est-prope) dixit: Prope e. h. ins. q. int. B6.] , inquit, insula haec, quam intueor, prope [(Est-prope) dixit: Prope e. h. ins. q. int. B6.] , in quam [(in quam-venire) apta divino servitio A5.] possum navigando cum Dei adiutorio celeriter venire [(in quam-venire) apta divino servitio A5.] . In illam me fac [(me fac) fac me B2 6.] ad [(ad-peragendum) Deo serviturum A5.] opus divinum, quod optas, peragendum [(ad-peragendum) Deo serviturum A5.] navigio propere induci. Ille [Illo A3.] quoque [(I. q.) Quod i. B6.] renuens: Vermibus, inquit, insula haec [(i. h.) h. i. B6.] , quam cernis [(q. c.) om. A5.] , plena scaturit [scaterit A5.] , et idcirco numquam homo ausus est in illam intrare. Qui respondens ait: Domini est terra et plenitudo eius. Primis magistris [Ecclesiae add. A5.] dedit Deus potestatem calcandi scorpiones et cuncta venenata diabolica arte [(d. a.) om. A5.] .

[7] [pulchrum coenobium constituit;] In [(In-Pirminio) Igitur ut in pr. ins. Dei cultor Pirminius intravit A5, Intr. autem D. c. Pirm. in pr. ins. B6.] praedictam insulam intrante Domini cultore Pirminio [(In-Pirminio) Igitur ut in pr. ins. Dei cultor Pirminius intravit A5, Intr. autem D. c. Pirm. in pr. ins. B6.] , Dei nutu factum est ut cuncta illa horrenda creatura [(h. c.) c. h. A4 5.] variorum atque inauditorum vermium de altera parte serpendo atque reptando gurgitem peteret [peterent A5.] , et tribus diebus ac noctibus tota superficies stagni tecta erat mira magnitudine dirorum serpentium o. Tunc athleta Christi Pirminius sarculis aliisque [atque aliis B4.] ferramentis spinas et tribulos, arbusta et inutilia fruteta cunctosque [que om. B4 5.] surculos humanis usibus otiosos [occisos B5.] praecidi [incidi A5.] praecepit [praeciperet A3.] , et manibus propriis, aliisque iuvantibus, in tribus diebus stirpando pulchrum peregit campum, in quo postea vivo Deo et vero [(D. et v.) et v. D. A5.] amoenam aedificavit domum atque suorum alumnorum [(s. a.) suis alumnis A5.] iucundum dimisit contubernium. Locus ille [iste B1 6.] , ex quo die intravit in eum Christi praesul Pirminius, factus est salubris aere, iucundus flumine, fecundus terra, arboribus nemorosus et vineis uberrimus; ideoque delectat in eo [(d. in eo) in eo delectantur A4 5.] vivere, qui [quia B5.] ibi Deo regulariter debent servire. Quis enim tali sapientia praeditus est, qui enumerare [enumerari A4 5.] queat quanta vel qualia mirabilis Deus in sanctis suis in loco illo mira atque miranda peregit? Quia qui [(q. q.) Qui enim A5.] ab eodem loco [loca B2.] tanta monstra diabolici figmenti subito evanescere fecit, postea inde [om. B2.] multa milia animarum sanctarum [(a. s.) s. a. A5; (p. i. m. m. a. s.) om. A4.] per multa [om. A5.] curricula annorum in amoenissimos hortos, caelestis scilicet Ierusalem, usque ad diem ultimum [om. B6.] non desinit advocare, ut [in A2.] numero eorum nominum [non A5.] aliud non possit coaequari nisi stellae caeli aut bibulae harenae quae iacent in litore maris. Iste locus enim [(l. e.) e. l. A5, B2 3 5 6.] , de quo imperitis assertionibus aliquid narrando perstrinximus, primus est eorum in quibus vir sanctus Pirminius agonem suum post episcopatum proprium Deo et hominibus devotissime monstrare [(d. m.) demonstrare dev. B5.] coepit p.

[8] [et alia] Postea vero cum Dei timore et studio bono decem ordinavit monasteria, [deinde decem in Francia, Bavaria et Alamannia;] quia [(quia-iustitiae) om. A5.] initium sapientiae timor Domini [om. B5.] , et in studiis suis cognoscitur vir, Paulo dicente: Bonum certamen certavi, cursum consummavi, fidem servavi [(f. s.) om. B4 5.] , ideoque reposita est mihi corona iustitiae [(quia-iustitiae) om. A5.] . Quorum tamen coenobiorum [(t. c.) om. A5.] nomina aliquanta nobis [sunt add. A5, B2 3 6.] cognita, quaedam non sunt [(n. s.) vero incognita A5.] ; in tribus tamen regnis, Francia scilicet [om. A5.] , Bawaria [Baioaria B2 3.] atque Alemannia [Alam. A5.] , liquido novimus ea [esse A5; esse add. B2 3.] constructa [constituta B1 – 6.] . Quomodo enim in media aetate vixerit in [om. B5.] illis [(in i.) om. A5.] et [om. B5.] quantos labores tunc [om. A5.] pertulerit, paucis hominibus compertum habetur, ob illorum culpam [desidiam A5.] qui nobis de praedictis locis [(de p. l.) om. A5.] illud intimare debuerunt. Sunt tamen [(S. t.) Sed t. sunt A5.] aliqui [qui add. B5.] , ut nobis sciendum est [(s. e.) e. s. B2.] , ex quibusdam praefatis locis [(p. l.) l. p. A4, l. praedictis A5.] , de illius studiis multa scientes, qui vero [om. A5.] nobis longe positi sunt, et ad illos venire non possumus, et illi quidem quae [qui B5.] exinde sciunt nobis intimare neglegunt. Aliqui [Alii B2.] vero [(A. v.) Sunt v. a. qui A5.] nec ipsorum locorum primordia [primordio B4 5.] scientes [sciunt A4 5.] in quibus vivunt, et a quibus initium post Deum sumpserunt [sumpserint A5, B2 3.] , omnino sunt ignari; quia ubi abundat terrena cura, refrigescit [refrigescat A5 6, B4 5.] necesse est [om. A1 3; (r. n. e.) n. e. ut refrigescat A5.] caritas divina. Nomina vero praedictorum monasteriorum, quae novimus, haec sunt [Augia maior add. A6.] : Altaha [Althaha B1, Altha B2, Altaham B5.] , Scutura, Genginbach [Genginbahe A5, Gengenpach B1, Gengenbach B6.] , Suarzaha [om. B1 4 6, Swarzaa B3, Swarzaha B5, A6.] , Muorbach [om. B1 6, Muurbach B5, Murbach A6.] , Moresmunister [Morismunister A5, Moresminster A6, Moresmunster B1, Moresmunistur B4 5, Meresmuinster B6, Moresmunisunt A4.] , Niwenwilare [Niuwenwilare A5, Niuwilare B4 (expunctis ante w litteris uen), B5, Niuwenwilere B6, Nauwenwilers A4, Neuenwiler A6; Fabarias add. A2 (sed postea eras.), Favaris add. A5 in marg., Fabaria add. A6.] . Aliorum [Ceterorum A5, Alia B6.] vero vocabula certe [om. A4, certa B6.] non scimus. In his tamen praedictus [praedictis B4 5.] vir non minoravit incohatum certamen, ut credendum est [om. B4, sit B5.] , secundum qualitatem uniuscuiusque loci.

[9] [ac denique Hornbacense,] Nec [Neque B2 3.] illud silendum est [om. B4; (s. e.) e. s. B6.] , sed valde propalandum, quod quidam vir nobilis, nomine Wernharius [Werinh. A3, B1 – 6, Warinh. A5.] , alta prosapia Francorum ortus q, audito rumore sancti viri, quam frequens [esset add. A5.] propter amorem divinum in astruendis sanctorum locis, quam devotus in aedificationibus domorum Dei, quam sollers in congregandis catervis ad servitium Dei, quamque [que om. A3.] gnarus regulam sancti Benedicti observare volentes in omnibus procurare, mittens post eum, honorabiliter ad se [eum B5.] accersire [arcersire A1, arcessire A5.] praecepit. Ipse [Iste B4 5.] quoque venire non renuit. Tunc amabiliter cum omni dilectione et laetitia superius dictus patronus [(s. d. p.) om. A5.] virum venerabilem Pirminium suscipiens, cuncta illius commoda omniaque servitia secundum voluntatem propriam fieri praecepit. Post aliquantos vero dies illi indicavit [(i. i.) ind. illi B1 – 3.] ob quam causam eum invitavit. Multa [quoque add. B6.] loca propria in circuitu iacentia monstrare ei coepit, quia praepotens erat, atque [et B6.] spopondit ut, ubicumque eligeret, ibi proprium ei daret locum [(ei d. l.) d. ei l. B5.] ad Dei servitium perpetualiter agendum. Christi vero servus Pirminius [om. A5.] , iam sibi [om. A5.] cernens tempus immminere quo, sarcina humani laboris abiecta, agonum suorum praemia reciperet in caelis, ibi in gyrum investigare coepit aptum [sibi add. A4 5.] locum in saeculum ad manendum. Invento vero [ergo B5, autem B6; (I.v.) Inventoque B2 3.] iucundo loco, ibi sibi [om. A5.] fecit umbraculum aestivas ad declinandum [declinandas B4 5.] auras. Factum est [autem add. B6.] in una dierum ut quidam rusticus prope ibi [(p. i.) i. p. A5, B4.] pasceret porcos; qui audiens [cum audiret A5.] a dicentibus quam ob [(q. ob) ob q. A5.] rem vir sanctus ibi manebat [maneret A5 (al. m. pro voce erasa), B5.] in desertis locis, venit ad eum poplitibus flexis humilians se ante illum, dicens [dixit A5.] : Est locus hic superius prope, senior dilecte, quem ob confluentiam aquarum duarum [om. A4; (a. d.) d. a. B6.] r vocant Gamundium [Gamundum B1 – 6.] s, in quo, si Dei voluntas est et tua [(est et tua) et tua est B3; (v. e. et t.) et tua deinde sancta v. A5.] , pulchra potes habere [habitare A2 6.] castra. Vir ergo sanctus, ilico surgens, in locum a Deo [(a. D.) om. B5.] sibi praedestinatum secutus est subulcum; ibique invenit venatorum praedicti Wernharii [Warinh. A5, B5, Werenh. B1, Werinh. B3 4 6, Werinherii B2.] amata [armata B5.] mappalia t; et illa [(et i.) i. quoque B6.] peragrans, hymnos Daviticos modulando versumque [et illum versum A5.] cantando [canendo A1, B1.] : Haec requies mea in saeculum saeculi, hic habitabo, quoniam elegi eam, pervenit ad tabernaculum, in quo iacere solebant canes praedicti senioris. Conversusque [que om. B4 5, conversus itaque A5.] ad versificatorem suum u, subridens inquit [ait B3.] : Tu facias quod velis; hic me scias, Deo volente, humani metam [(h. m.) m. h. A5.] ducere aevi [(m. d. a.) a. d. m. B6.] , donec tuba herilis clangit [clangat B2 – 4, plangat B5.] ab alto, atque defuncti resurgent [resurgant B2 – 5] cuncti et nos occurramus obviam Christo Domino. Deinde omni spurcitia de supradicta domuncula ablata [abacta A5.] , virgis planis atque politis cemento obducto, pulchrum ibi tabernaculum praeparari [(t. p.) p. t. A5.] praecepit [et add. A5.] v, facto intus altari in honorem [honore A4 5, B2 3.] Dei genetricis Mariae, sanctificando benedixit omnipotenti Deo aedificatum habitaculum.

[10] [mox prodigio multiplicati divinitus olei sancti clarum] Postquam [Post B4 5.] autem haec [(a. h.) h. a. B5.] facta sunt [alia add. B2 3.] , atque alia habitacula [aedificia A5.] quam plurima ad commoda sua et aliorum [(et a.) aliorumque A5.] secum conversantium aedificarentur [aedificabantur B2 – 5.] ibi [(a. i.) i. construerentur A5.] , et sua habitatio in [om. A3.] brevi tempore illic [illuc A2 6.] erat [esset B1.] pulchra. Populus quoque circum habitans, haec audiens, necnon [et A5.] ex aliis provinciis [venientes add. A5.] , illum quaerere coeperunt superflue [abunde A5, unanimiter B6; (c. s.) s. coepit B4, s. c. B5.] . Factum est enim [quadam die add. A5.] ut multitudo populi undique ad eum conflueret, sacrae confirmationis rogans manus [manuum eius A5; (r. m.) m. r. B5.] impositionem. Beatus [Igitur cum b. A5.] vir sanctus [om. B1 2 6; (v. s.) om. A5.] Pirminius, cernens [(cernens-incultum) max. mult. ad se cerneret venire et locus ille esset artus atque incultus ad capessendam tantam turbam A5.] maximam multitudinem ad se venientem, et locum artum [atrum B4 5.] atque incultum [(cernens-incultum) max. mult. ad se cerneret venire et locus ille esset artus atque incultus ad capessendam tantam turbam A5.] , quia aquae eum utraque parte stringebant, et [maxime add. A5.] ob femineum sexum, cuius [cui A5.] in aliis [(in a.) om. A5.] locis ab eo factis prohibebat ingressum, ne consuetudo inde feminis oriretur illuc frequenter veniendi, ad [(ad-habitacula) ad pr. hab. rem. ad ag. m. s. A5.] ministerium sanctum agendum [(s. a.) a. s. B6.] remeavit ad priora [propria B1 6.] habitacula [om. B2 3.] w. In arboribus igitur illic [om. B1 – 6.] exortis usque in hodiernum [hodiernam A5.] diem parent signa impressa, quae illis diebus fuerunt facta. In [(In-sexus) om. A5.] praedictum locum itaque [autem A1, B1; (l. i.) i. l. B5 6.] , ut dixi [diximus B3.] , convenit [om. B5.] uberrima turba gemini sexus [(In-sexus) om. A5.] . Cumque sacrae praedicationis verba finivit, sanctae [(f. s.) finiret, sacrae A5.] manus impositionis ministerium [misterium B4.] prolixe agebat [(p. a.) a. p. A5.] . Tanta illic multitudo plebis erat, ut ampullis [suis add. B3.] exhaustis [haustis A2.] sanctum deficeret oleum. Quod videns venerabilis Pirminius: Curre, inquit ministro, velocissime ad monasterium, plus nobis allaturus de oleo sancto. Ille volens eius iussa implere, apprehendens [sumens B1, apprehendit B5 6.] ampullas [(a. a.) amp. apprehendit B5.] et intuens in eas [et add. B6.] , vidit eas oleo sancto repletas [impletas A2.] . Misericordia igitur [enim A5.] omnipotentiae divinae per incrementum visibilis chrismatis ostendit quod vivifica sancti Spiritus [om. B4 5.] unctio per manus tanti sacerdotis invisibiliter emanavit [emanabat A5.] . Tunc ampullarum portitor gaudio repletus recurrit [recucurrit A3 4.] ad episcopum, pedibusque illius provolutus, ait: Non est necesse, senior dilectissime [dilecte A4; (s. d.) domine pater A5.] , ad coenobium reverti, quia lecythi cuncti oleo sancto inventi sunt referti. Quod videns sanctus [om. A5; Pirminius add. B1 – 6.] Dei cultor [eximius add. A5.] : Gratias, inquit [om. A3.] , tibi ago, omnipotens Deus, qui quondam in eremo innumerabile vulgus insperatis aquis tua virtute satiasti, nunc vero [om. A5.] simili modo laetificasti populum exspectantem dona misericordiarum tuarum [(e. d. m. t.) d. m. t. e. A5.] , ut sciant omnes quia tu es Deus cunctorum qui invocant nomen tuum in veritate. Tunc quoque opus coeptum produxit [perduxit B5.] usque [om. B1 3 – 6.] ad vesperum [vesperam B1 6.] . Quo expleto, unusquisque illorum [om. A5.] laetus atque gaudens remeavit ad propria [(r. ad p.) ad p. r. B1 – 6.] .

[11] [et multis inde ditatum muneribus.] His itaque [om. A5 6, B1.] ita [om. A2 3 (?), B2 3 4 6.] gestis, praedictus heros Wernharius [Warinh. A5, Werinh. B1 2 4 6, Wernhardus B5.] cuncta quae ei promisit libenter perpetravit, et postmodum multa ei non promissa praestitit beneficia, atque posteri eius [(p. e.) e. p. B2.] quam plurimi post ipsum, et multi alii ad Dei servitium benivoli, de propriis locis ambabus [ambobus A4 5.] partibus silvae quae dicitur Wasego [Wosago A5.] ecclesiam Dei ditaverunt; quorum locorum nomina non est necesse dici per singula. Marcam [Marchiam B5.] x enim [autem B6.] silvae dedit illi in [(i. in) ei in illo A5.] loco qui [quae B4 6.] nunc vocatur Pirminiseusna [Pirminiiseusna A5.] y, idcirco quia [qui B6; (i. q.) eo quod A5.] in illo tempore subulcorum sancti Pirminii ibi erant electae [om. B4 5.] mansiunculae [(e. m.) electa mansiuncula A5.] . Wasegus [Vosegus A5.] enim ibi in illa donatione amplum tenet spatium. Idcirco praepositi atque alii praefati [huius A5.] sancti viri ministri praedictum intrantes desertum, per loca convenientia incohavere [inchoare A5.] villarum initia [(v. i.) i. v. A5.] , servos [(servos-stirpando) et A5.] atque liberos illuc mittentes, variis ferramentis stirpando [(servos-stirpando) et A5.] z, cum adiutorio divino [(a. d.) Dei a. A5, B5.] plura peregerunt novalia pulchra. Sed [Sed-praedicti iusti) atque ad necessaria ibi Deo servientium A5.] quia adhuc praedicta silva fertilis erat ad humana commoda, idcirco praedicti procuratores per loca congrua ad servitium praedicti iusti [Sedpraedicti iusti ad necessaria ibi Deo servientium A5.] fecerunt bucularum armenta [armentorum B5.] ceterarumque [ceterorumque B1 – 6.] animalium utilia castra. Per quae [dilecta add. A5.] praefatus sanctus [om. A2 6.] , opus suum assuetum [(o. s. a.) a. o. visitandi alia sancta loca A5.] non relinquens, iter suum sanctum ad [om. B5.] locum [(ad l.) om. B4.] iucundum qui vocatur Wizanburg [Wizanburch A3, B1, Wizenburg A5, Wizanpurg B2 3, Wizenburc B6, Wissenburg A6.] aa saepe peragebat; ibique ab eo et ab aliis in Deo sibi coniunctis norma sancti Benedicti [bene add. A5.] disputata, per semitam suam remeavit [(remeavit-Pirminii) quae adh. voc. c. s. P. rem. ad pr. A5; et add. Illic enim dicunt quondam illum habere basilicam in modum crucis factam.] ad propria, quae adhuc vocitatur [vocatur B1 – 6.] Callis sancti Pirminii [(remeavit-Pirminii) quae adh. voc. c. s. P. rem. ad pr. A5; et add. Illic enim dicunt quondam illum habere basilicam in modum crucis factam.] bb.

[12] [Invisitur ibi S. Pirminius a S. Bonifatio;] Non enim [autem B6.] silendum aestimo, sed fidelibus narrandum melius esse credo, quod vir inclitus sanctus Bonifacius, qui metropolitanae urbis [om. B5.] Mogontiae [Maguntiae A3 – 5, et ita etiam inferius.] erat archiepiscopus gloriosus, qui [(qui-praefatus) om. A5.] , ut dici iustum est, proprio pascitur nomine [(p. n.) n. p. B6.] , quia a pueritia primaevae aetatis non omisit operibus implere quod vocabatur [vocatur B5.] nomine; sanctus igitur praefatus [(qui-praefatus) om. A5.] , divino instinctu [cultu B3.] monitus [admonitus B6; (i. m.) m. i. A5.] per [(per a. d. a. f.) ut credimus A5.] amorem divinum atque fraternum [(per a. d. a. f.) ut credimus A5.] , sanctum ad visitandum [(s. ad v.) ad v. s. A5 6.] Pirminium impigre pervenit [venit A5.] usque ad locum Gamundium [Gamundum B1 – 6.] . Et illo ibi invento, quem tanto quaesivit labore, uterque, ut credendum est, alterius valde laetabatur visu, quia quos Deus suo nutu congregavit, laetitia caelesti necesse est adimplevit dd. Felix enim [erat add. A5.] qui tantorum virorum vidit [(v. v.) vid. vir. B2 3.] amplexus humanisque oculis intuebatur illorum [eorum A5.] oscula sancta eorumque pacifico meruit interesse colloquio. Sed ego indignus in Dominum [Deum B2 – 6, Deo B1.] confido quod tales istinc [istic A3 (?), A4 5, B2 3, isti corr. B4.] inventi erant apud illos, quos superna gratia fecit idoneos illorum sancto posse interesse consilio. Cumque sancti illi simul demorabantur [demorarentur A5, B1.] in colloquiis divinis et orationibus sanctis, iuxta quod illis tempus consensit, multis consiliis [om. B5.] de stabilitate sanctae Ecclesiae populique christiani [(p. c.) om. A5.] rite peractis, separaverunt se corporaliter in terris, quorum merita numquam sequestrantur [segregantur A5.] in caelis. Sanctus [Beatus A5.] enim Pirminius proprium tenuit locum; sanctus autem Bonifacius Mogontiam reversus est, et inde [(et i.) deinde A5.] cum suis, quos ad tale elegit iter, per alveum Reni [Rheni A5, B1 – 6.] tendebat ad convallia praedicti amnis, regionem Fresonum visitare volens, quia sciebat gentem ibi [(s. g. i.) i. s. g. B2.] manentem ritu gentili [(r. g.) g. r. A5.] atque barbarico usu valde errantem. Idcirco illuc venire cupiebat [(v. c.) c. v. B2.] , si ibi [(si ibi) sibi B4.] aliquos [(i. a.) a. i. A5.] inveniret quos Deus sua praedestinatione ad vitam [(vitam-instructi) aet. vit. voc. et illo monente A5.] vocaret aeternam, ut suis monitis instructi [(vitam-instructi) aet. vit. voc. et illo monente A5.] , relinquerent errorem antiquum, sequentes Deum vivum et verum [Hic scriptionem concludit A6 his verbis: Cumque illuc pervenisset, multos gentilium sua sancta praedicatione ad fidem convertit et tandem cum suis sequacibus martyrio coronatur, sicut in legenda ipsius plenius habetur, et idcirco superfluum videtur hic de miraculis eius aliqua ingerenda fore, videlicet quia et mihi narranti finem facit exemplar de virtutibus sacratissimi Pirminii episcopi et confessoris, quod vetustate collapsum videtur atque scriptorum inertia renovando omissum.] .

[13] [cuius] Contigit ergo, cum coeptum [inceptum B1, conceptum B6.] iter egisset, ut quadam die declinatus [ita A1 – 3, B4 – 6, declinaret corr. A3, declinans B1 – 3; esset add. A5.] ad mansionem venit [veniret corr. B4, B5.] , [dum corpus transfertur Fuldam, campana quaedam sponte sonum emittit] ubi quaedam matrona in sanctimoniali habitu vitam ducebat religiosam; quae [quidem add. A5.] in suo proprio [om. B5.] praedio voluntarium servitium fecit sancto episcopo [(f. s. e.) s. e. f. A5.] Bonifacio. Quae etiam habebat capellam, in qua suas solebat [(s. s.) sol. suas B6.] Deo agere preces, in qua pendebat vas fusile unum, quod nostra lingua skellam [scellam A2 (?), A5, B6, schellam A4, B1.] vocamus, iucundum habens sonum. Quod vir sanctus sibi revertenti [revertendi B2; (s. r.) reverenti s. B6.] petiit dari a praedicta sanctimoniali; quod illa libenti animo [(q. i. l. a.) Hoc l. a. i. A5.] se facturam respondit sancto [om. A5.] . Ille vero impiger [om. A5.] immobili animo coeptum perpetravit iter, iuxta vocem psalmistae [(v. p.) p. v. A5.] dicentis: Exspecta Dominum, viriliter age; conforta [et confortetur B3.] cor tuum, et sustine Dominum; intransque [Intravit igitur A5.] pagum praefatum, genti feroci praedicare coepit evangelium Dei [sanctum A4 5; Quidam enim add. A5.] . Quorum igitur [om. A5.] corda sua Deus [(s. D.) D. s. A5, B5.] tetigit misericordia, sanctam praedicationem suscipientes, baptismate sancto tincti atque a peccatis omnibus abluti [sunt add. A5.] , per praedicationem [(p. p.) praedicatione B1 – 6.] sancti Bonifacii [(p. p. s. B.) om. A5.] facti sunt regno caelesti propinqui. Quorum enim [autem corr. A3, A5, B6.] effera corda daemon titillabat sua [(d. t. s.) d. s. instigabat A5, t. d. s. B1 6.] invidia, simul glomerati sanctumque [que om. A3.] secuti antistitem [(s. a.) a. insecuti A5.] , in praesule sancto, Deo [Dei A3 (?), B2 3 6, diabolo B1.] consentientes [consentiente A4 5.] , effecerunt martyrii insigne. Illud evangelicum ibi impletum est [(Illud ev. ibi impl. est) Imp. est ergo ibi illud ev. B6, Veruntamen ut illud ev. impleretur A5.] ubi ait: Necesse est ut veniant scandala; vae tamen [autem B6.] illis per quos veniunt. Unusquisque enim [om. A5.] illorum carnificum [om. A5.] , proprio ense extracto, altrinsecus occisionem exercuerunt corporum suorum [(c. s.) om. A5.] , qui prius in nece martyris letum [(l. s. p. a.) auctores exstiterunt A5.] suarum perpetraverunt animarum [(l. s. p. a.) auctores exstiterunt A5.] . Unus tamen ex eis, qui se inde sperabat evasisse mortis imperium, vermibus scaturiens plenus [(s. p.) p. s. A5.] , morte finitus est miserabili. Ut [(ut-iniuste effusum) om. A5.] impleretur quod dictum est: Vindica, Domine, sanguinem sanctorum tuorum, propriis manibus, ut insensati, Dei nutu [(D. n.) n. D. B3.] ulciscebantur sanguinem sanctum ab illis iniuste effusum [(ut-iniuste effusum) om. A5.] . Sanctum etenim [enim A3.] corpus, quod tunc imminebat agendum suis fidelibus qui remanserant aliisque catholicis viris in timore Dei detentis, levantes in feretrum, per eandem qua illuc venerant viam reverti [revertere A3.] conati sunt. Factum est vero [autem B1, ergo B6, om. B4 5.] , dum iter unius diei illis [adhuc A5, illi B1 – 3 6.] superesset veniendi [venient B4, venirent B5.] ad domum supradictae sanctimonialis, et primo diluculo sanctum corpus gleba [om. A5.] levaverunt, ut ab ipsa hora tintinnabulum, quod ei [dudum add. A5.] praefata [om. B4 5.] promisit femina, angelicis [ab angelis B4 5.] , ut credendum est, manibus [om. B4 5.] pulsatum [est add. B5.] , usque dum [om. B4.] feretrum venit in habitaculum ubi pendebat, iucundum reddidit sonum; quia necesse [iustum A5.] erat ut vasculum, quod antea humano auditui amabilem [amabili A2.] reddebat [reddidit A5.] vocem, tunc autem pulchriorem, quia in Christo defunctum [(in C. d.) d. in C. A5.] nuntiabat episcopum.

[14] [(non minori miraculo campana ab ecclesia S. Pirminii ablata sonum non dedit)] Mirabilis vero [ergo B6.] Deus in sanctis suis huic simile signum nobilitavit per sanctum Pirminium. Wido, unus de stirpe praedicti [iam dicti A5, om. B4 5.] Wernharii [Warinh. A5, Werinh. B1 – 6.] , praepotens [valde potens A5.] dominus terrenus loci Gamundii [Gamundi B1 – 6.] fuit; qui et ipse aedificando atque [om. A5.] aurum et argentum proprium fabricando ad laudem Dei et ad ornandum [ornandam B5.] faciem templi sancti Pirminii in praedicto loco multa bona peregit [Sed tamen add. A5.] . Cloccam igitur [om. A4 5.] unam Sancti Pirminii praefatus Wido [sumpsit et A5.] in locum qui vocatur Lochwilere [Lohewilere A4, Lohwilere prius B6, Lohwilare B2 3 5, corr. B6.] deferri praecepit; quae quandiu ibi pendebat, muta et humano auditui inutilis permansit. Intellexit igitur senior praedictus [praefatus B2 – 6.] hoc factum [eras. B2.] Deo non placuisse [placuisset B4.] et sancto Pirminio [(n. p. et s. P.) et s. P. n. p. A5.] . Praedictam campanam referri praecepit in locum de quo sumpta est; quae antequam illuc veniret, sonum assuetum clare [dare B1 3 6, clariorem corr. B4, B5.] reddidit [coepit B1.] , et usque in hodiernum diem ad laudem Christi et sancti [eius add. A5.] Pirminii reddere non desistit. Omnipotens enim Deus per utrumque vas ad laudem sanctorum suorum pulchrum peregit signum; quod enim unum sonando, hoc aliud perpetravit tacendo atque canendo.

[15] [et piscibus prodigiose multiplicatis pascuntur plebes.] [Tot. cap. om. A5.] Sanctum autem Bonifacium, ut dignus erat, honorifice duxerunt usque ad [om. A2 3 (?).] sedem suam Mogontiam. Deinde etiam populo opimo [optimo A3.] undique conveniente, et episcopis atque presbyteris cum aliis multis ad sacrum ministerium convocatis, cum Dei timore et gaudio magno perductus [productus A3.] est ad Fultam [Fuldam B1 – 3.] , ubi ipse corpore adhuc vivens sibi elegit habere requiem perpetuam. Et tunc [nunc B6.] clemens Deus in adventu sancti Bonifacii recordatus est populi [om. A1 2, B4 5.] ex itinere fatigati, quia qui aliquando in deserto alite multo pavit populum innumerum, istic ab [om. B5.] amne ibi fluente piscium multitudinem ebullire fecit, ita ut populus ex itinere lassus et fame constrictus copiosam abundantiam sibi recepisset; et de Dei misericordia laeti atque iucundi redierunt ad propria [patria B6.] .

[16] [Pius S. Pirminii obitus et sepultura in coenobio Hornbacensi.] Et [At B3.] ut ad id redeam unde digressus sum, vir [ergo add. B6.] venerabilis sanctus Pirminius in eodem mansit coenobio ubi a sancto corporaliter se [(a s. c. se) se c. a. s. A5.] separavit Bonifacio, usque dum Christus de caelo recordari voluit laborum suorum atque certaminum, quae impigre et viriliter pro Christi [eius A5, B5.] peregit nomine [om. B2 3.] . Cumque [Nam cum A5.] sentiret Domino dominorum placere ut, sarcina carnis abiecta, agonum suorum praemia caperet in caelis [ut totus in Domino semper conversus add. A5.] , nil [nihil B2 3.] dubitavit a corpore solvi et esse cum Christo. Convocatis [Igitur conv. A5; Conv. itaque B2 3 6.] fratribus [et add. B6.] , valedicens cunctis, obdormivit in Domino. Cui vero [vere B2 3.] si per occisionem gladii non imputatur martyrium, dignitatem tamen martyris non amisit, quia [qui B2 3.] multa bona certamina in Domino usque in finem [(in D. u. in f.) u. ad f. vitae praesentis in D. A5.] perpetravit. In Hornbachensi [Hornbachcensi A3, Hornbacensi B4 – 6; vero add. A4 5, autem add. B6.] coenobio quarto die nonarum novembrium [decembrium A5.] depositio est [om. A3 4.] sancti Pirminii episcopi [(s. P. e) eius A3; (d. est s. P. ep.) est s. P. ep.) est s. P. ep. d. A5; facta est add. A4.] ; ubi per illius merita sancta experiuntur infirmi multa beneficia [(m. b.) b. m. A5.] Christi [om. A5, eras. B4.] , caeci visum, surdi auditum, claudi gressum, variisque detenti infirmitatibus [consequuntur add. B5.] misericordiam [misericordia B6.] Dei [(v. d. i. m. D.) et variae infirmitates sanitatis explementum. Inde laus Patri, eius et Filio, pariterque Pneumati sancto, in tribus personis simplici Deo A5.] , qui vivit et regnat in [Deus per cuncta A5, per omnia B6.] saecula saeculorum [(s. s.) saeculorum saecula B5.] . Amen.

Explicit vita sancti Pirminii episcopi [(Explicit, etc.) ita 11 2, B6, om. cet.] .

ANNOTATA.

a Caelebs apud hagiographos generali significatione de iis vel de eorum vita, ni fallor, usurpatur qui, sive sanctitate morum in terris, sive privilegio status gloriae in caelis, condicionis corporeae effectibus et legibus superiores evaserunt. Sic Ravennates S. Severi episcopi sui, ubi eum compererant eodem tempore Ravennae adfuisse et Mutinae, sanctum eius caelibatum magis venerati esse dicuntur [Act. SS., tom. I Febr., p. 84, num. 10 extr.] , eminentem scilicet sanctitatem, qua meruit a naturalibus legibus immunis esse. Sic S. Guingualoeus adhuc puer vehementer cupiebat sancti cuiusdam magistri disciplinae se tradere, perpetuas inter caelibes affectans ducere choreas [Anal. Boll., tom. VII, p. 178, lin. 4.] , id est inter sanctos sive caelites.

b Cfr. Comm. praev., num. 48.

c Totius scilicet regni Francorum, Austrasiae et Neustriae, ab anno 721 ad annum 727, sed re vera imperium exercente Carolo Martello [Cfr. Breysig, Jahrbücher des fränkischen Reichs 714 – 741, p. 38.] .

d Cfr. Comm. praev., num. 34 sqq.

e Id est ex ea parte Germaniae oriundus quae postea Sueviae nomen obtinuit et etiam partem aliquam septentrionalis Helvetiae complectebatur.

f Alicubi notatum repperi vocabulum Sinlaz seu (quod alii habent codices) Syntlas, idem sonare quod Sündlos, id est a peccato immunem, iustum, sanctum. Quae interpretatio vereor ut alio fundamento nitatur quam ingeniosa coniectura.

g De statu ecclesiae in Francia ultimis Merovingorum temporibus cfr. Breysig [Ibid., p. 121, (Ueber den Zustand der Kirchenzucht und Kirchengüter).] et Hahn [Jahrbücher des fränk. Reichs 741 – 752, p. 128 sqq.] .

h Hinc argumentum deducit C. B. A. Fickler [Quellen und Forschungen zur Geschichte Schwabens und der Ost-Schweiz (Mannheim, 1859), p. XXII.] ut ostendat arianam haeresim tunc temporis in Occidente et praesertim in Longobardia nondum penitus exstinctam fuisse. At verba pontificis magis generalia sunt quam ut aliquid huiusmodi ex eis probari queat.

i Simile prodigium legitur in Vitis S. Cadroes [Act. SS., tom. I Mart., p. 478, num. 28.] , S. Gaugerici [Ibid., tom. II Aug., p. 674, num. 12.] , S. Iuniani [Ibid., tom. III Aug., p. 41, num. 13.] . — Merito irridet Friedrich [Kirchengesch. Deutschl., tom. II, p. 591.] quod commentus est Ebrard, huius prodigii traditione significari Pirminii baculum non se inclinasse coram sceptro pontificis, seu Pirminium intrepide papae restitisse. Sed et ipse Friedrich nimis videtur indulgere ingenio quorundam eruditorum suae gentis dum illa narratiuncula mythice orthodoxiam professionis fidei Pirminii a papa probatam indicari putat.

k Mone [Quellensamml., tom. I, p. 528.] hanc partem narrationis fide dignam non iudicat: quorsum enim haec epistula, si Sinlaz Pirminium Romae convenire decrevisset? Sed nonne etiam praevidere potuit Pirminium ante se Romam perventurum, et cum eo tempore Franciae sacerdotes ibidem male audirent ac proinde timendum esset ne non ita benigne susciperetur sicut tam sanctum virum decebat, illum muniendum iudicare epistula aliqua suis verbis concepta, viri scilicet nobilis et forte Romae noti, cum tamen in animo haberet et per se apud Romanum pontificem agere ut quod maxime in votis illi erat ab eo impetraret?

l Reclamat hic Rettberg [Kirchengesch. Deutschl., tom. II, p. 54.] fidemque scriptoris nostri suspectam facere nititur, quod Theodericum regem imperite produxerit, et ad hunc directas fuisse litteras pontificis, eiusque auctoritate synodo convocata mandata pontificia confirmata finxerit, nullamque mentionem fecerit Caroli Martelli, qui tunc Francorum rem publicam administrabat, solo titulo regis penes Theodericum remanente. Sed hoc omnino satis erat ut omnia Theoderici nomine publice agerentur: sic, exempli gratia, fundatio monasterii Murbacensis auctoritate Theoderici, non Martelli, firmata est [Cfr. Comm. praev., num. 62.] . Confirmationis loco memorat Rettberg, ubi Bonifatius a Romana sede ad fidem in Germania promovendam missus est, epistulas commendaticias pro eo ad Carolum Martellum ipsum directas fuisse. Sed et nonne in Pirminii negotio ad Carolum quoque litteras missas arbitrari licet, quamvis solius epistulaead regem meminerit scriptor noster? — Alias cavillationes Rettbergi adversus totius huius narrationis sinceritatem vide supra Comm. praev., num. 43 – 46 et infra Annot. n.

m Hanc vocem primaevae scriptioni intrusam fuisse existimat Mone [Tom. cit., p. 528.] pro voce concessa, quae legitur in textu Weissemburgensi, quem et inde antiquiorem indicat [Cfr. Comm. praev., num. 5.] : neque enim tantam fuisse illo tempore auctoritatem Romani pontificis ut Francorum regem imperio cogere posset. Quod quidem satis gratuito profertur; sed nec locus erat concessioni ubi nihil rex petiverat; et minus proprie diceretur rex libenti ardentique animo implere quae sibi concessa erant.

n

Au seu Aue lingua Germanorum vernacula significat locum rivis irriguum pratisque fecundum [Cfr. J. H. Campe, Wörtenbuch der deutschen Sprache (Braunschweig, 1807), tom. I, p. 217.] : quo sensu non paucis locorum vocabulis admiscetur, ut Hirsau, Ilmenau, Schönau, Schwanenau, etc. Minus late patet quam gau et potius latinae voci villae quam pago respondet; nec probandus videtur F. I. Dumbeck, dum [Geographia vetustae Germaniae cisrhenanorum (Berolini, 1817), p. 4, § 6.] opinatus est non aliud esse discrimen inter utriusque vocis sensum nisi quod gau (ge-au) definite significat quod au indefinite, partem scilicet regionis. Sinlazau igitur idem sonat quod Sinlazi villa seu rusticana possessio, vel etiam Sinlazi insula: nam insulam vel paeninsulam antiqua voce au non raro designari autumant [Cfr. Fr. Kluge, Etymologisches Wörterbuch der deutschen Sprache, ed. III, p. 12.] .

Occurrit hic rursus Aristarchus noster, Rettberg dico, naevum apud scriptorem Vitae notans [Tom. cit., p. 55.] , quod nempe Sinlazau nuncupari dixerit totam Sinlazi dicionem, cum in aliis nonnullis documentis hoc nomine designetur tantum insula illa in qua monasterium Augiense conditum est vel etiam solum monasterium: quasi vero non soleat huiusmodi nominum significatio saepe pro temporum varietate extendi aut contrahi.

o De sanctis ὀφικτόνοις videsis Cahier, Caractéristiques des saints, vv. Dragon et Serpent.

p De insula Augiensi et monasterii extremo saeculo XVI statu ita Mabillonius [Annal. Bened., lib. XX, n. 65 extr. (tom. II, p. 74).] : Non ita ingens est haec insula, quippe quae in longitudinem tantum patet dimidium miliarii Germanici, in latitudinem unum dumtaxat quadrantem, tres habens paroeciales ecclesias praeter monasterium. Et nos locum illum ante aliquot annos invisimus, mirati tantam loci famam in tam exiguo quod superest monasterio, cuius restant tenues admodum census in usus tredecim monachorum, ceteris episcopo Constantiensi addictis. Bibliothecae reliquiae insignes magis loci dignitatem indicant quam aedes monasticae, perquam humiles et angustae, ne quidem excepta ecclesia, in qua Caroli Crassi imperatoris sepulcrum visitur.

q De hoc Wernhario eiusque prosapia fuse disserit G. Chr. Crollius iunior in Act. Academ. Theodoro-Palatinae, tom. VI hist., p. 187 sqq. Cfr G. Chr. Crollius senior, Orig. Bipont., tom. I, p. 77 sqq.

r Scilicet “Trualbe et Swalbe rivorum, qui uniti faciunt fluviolum Hornbach.” Ita Holder-Egger, not. ad h. l.

s “Gemünd nuncupantur loca non pauca, quae ad ostium (Mündung) alicuius fluvii sita sunt [Ita Campe, Wörterbuch, tom. II, p. 304.] ”. Secundum Holder-Egger, illa vox (Gemünd) antiquo idiomate germanico confluentiam significat. Alii Gamundium derivant a voce Gemein, ut a communi aquarum illapsu nomen inditum sit fluvio et loco. Magis ludicram opinionem proposuit Raderus [Bavaria Sacra, tom. I, p. 104, not. c.] , vocabulum Gamundium compositum existimans voce graeca γάμος et latina unda.

t Haec vox ita legitur in omnibus codicibus Vitae primae, nisi quod in apographo Egonis ea deleta substituta est vox magalia, quae item occurrit in omnibus exemplaribus Vitae secundae. Haec autem (magalia) usurpatur et in Virgilii Aeneide [Cfr. Forcellini, ed. De Vit, tom. IV, p. 13.] ad significanda tuguria rusticorum apud Afros. Nec video quo iure Cangius in suo Glossario vocem mappale interpretetur vexillum. Certe ex uno quem affert textu haec interpretatio nequaquam comprobatur legitima: nam et illius planior est sensus, si voce mappalia tuguria significari admittas.

u Cfr. Comm. praev., num. 24.

v Iis temporibus nempe non solebant construi ampla et lapidea monasteriorum aedificia; sed haec constabant aediculis et domunculis separatis [Cfr. num. seq. init.] circa oratorium erectis, quorum materia, ut hoc loco indicatur, ligna erant plus minus quadrata et dolata et deinde obducta caemento.

w Cfr. Comm. praev., num. 41.

x Id est partem agri seu terrae suis finibus circumscriptamiuxta vel infra silvam. Cfr. Cangii Glossarium, ed. Henschel, tom. IV, p. 279, col. 1.

y Quam vocem interpretatur Gallus Oehem [Ed. Barack, p. 15.] Pirminii casam. Hanc villam originem dedisse credunt vico Alsatiensi qui hodieque nuncupatur Pirmasens, octodecim circiter chilometris ad orientem distanti Hornbacho Veteri (Alt-Hornbach).

z Vox stirpare, quae iam supra occurrit (cap. 4 init.) latius patere videtur quam exstirpare, et potius respondet voci gallicae defricher.

aa Seu Weissemburgense. Cfr. Comm. praev., num. 93.

bb Codex olim Weissemburgensis addit hoc loco, ut notavimus inter lectiones variantes: Illic enim dicunt quondam illum habere basilicam in modum crucis factam. Sed non adeo planus est sensus huius additamenti. Prima quidem specie ita interpretandum videtur ut intellegatur ecclesiam constructam esse S. Pirminii nomine dedicatam. Sed huic interpretationi obstat quod admodum incredibile est, et a) in Weissemburgensi coenobio tantum honorem tributum fuisse viro qui nec coenobii abbas aut omnino monachus nec loci episcopus fuit, et praesertim b) basilicam in modum crucis factam, ac proinde satis ingentem, tam brevi collapsam esse ut saeculo X (nam hoc tempore exaratus est codex) iam de illa nihil notum esset monacho cuidam Weissemburgensi, cuiusmodi videtur fuisse auctor additamenti, nisi ex incerta quadam traditione (dicunt quondam illum habere). Itaque haud improbabili, ut videtur, sententia, per verba illa illum habere basilicam in modum crucis factam barbaro suo stilo significare voluerit scriptor illic Pirminium fecisse basilicam in modum crucis: eaque sententia forte inde confirmatur quod in hac interpretatione optime ratio redditur complementi huius in modum crucis, cui prorsus locus est ubi de structura aedificii fit sermo, non ita ubi solummodo memoratur illud quondam exstitisse.

dd Nihil de eo congressu legitur in Vitis S. Bonifatii a Willibaldo et Othlono conscriptis. Nulla tamen inde suspicio contra rei veritatem iure moveri potest: nam et alia multa longe maioris momenti ab hagiographis medii aevi saepe praetermitti solent, et huius Vitae scriptor, utpote monachus Hornbacensis, praecipua hic auctoritate gaudet.

* id est B2, B3, B4, et ita intellegendae omnes huiusmodi notationes.

VITA II.

Edita ex (1) cod. Paris. lat. 5308, olim Chesniano, quo se usum esse ait Mabillonius, sed ita usus est ut ex eo, praeter indicem capitulorum, paucissimas lectiones ipsi proprias acceperit, cetera vero, illo neglecto, ex editione Broweri; (2) Basileensi A. VI. 36; (3) editione Broweri (3a) et Ioannis Mabillonii (3b); (4) apographo Augiensi Ioannis Egon (in cod. Brux. 8930 – 31); (5) apographo codicis Oenipontani (ibid.). — Cfr. supra, Comment. praev., numm. 10, 11.

Lectiones variantes codicis Basileensis nobis praebuit Mone, cetera exemplaria ipsi contulimus. Illas vero lectiones quae manifeste ex imperitia vel oscitantia exscriptorum ortae sunt, quales non paucae occurrunt praesertim in codice Parisiensi, neglegendas duximus.

Distributionem capitulorum accommodavimus ad capitula Vitae primae, ita tamen ut numeris romanis inter uncinos [ ] inclusis initium singulorum secundum codicem Parisiensem signaremus.

Incipit vita sancti Pirminii episcopi et confessoris [(Inc., etc.) De sancto Pyrminio 2, Prologus ad Liudulfum archiepiscopum 3, om. 4. Prol. om. 2, 4, 5.]

In omni creaturarum multimoda diversitate [universitate 3.] opifex earum Deus magnificus atque mirabilis perpenditur; et cum solus lucem inaccessibilem habitet [(i. h.) h. i. 3.] , ideoque ab homine nullo, quandiu [qui 3.] mortali tegitur carne, videri possit, per ea tamen quae condidit, aestimare [aestimari 3.] se concedit. In quibus omnibus dum potens ac [ hac 1, et 3.] mirificus evidenter appareat, perspicacius, pulchrius, atque dulcius in sanctis hominibus magnificentia ipsius irradiat. Hi denique voluntati eius morem gerendo, praeceptorum ipsius [om. 3.] disciplinae semet penitus submittendo, conditorem suum adsciscunt sibimet intimum habitatorem, huncque habentes cooperatorem, quam mirandus, quam potens, quam bonus Israel [sit add. 3.] Deus, ceteris clarius ostendunt. Quod egregius prophetarum David ingenio sagaci contemplans: Mirabilis, inquit [om. 1.] , Deus in sanctis suis, ipse dat virtutem et fortitudinem; ac si diceret: Vos qui sanctorum virtutes admiramini, magis illum qui dat contemplamini. Idem in ultimis psalmorum, ubi omnem creaturam in Dei laudes ordinat, electe atque singulariter canendo invitat: Cantate Domino canticum novum: laus enim eius praecipua in ecclesia sanctorum. Et iterum: Laudate Dominum in sanctis eius. Hymnus quoque trium puerorum, immanissimae fornacis divinitus igne sopito concelebratus [concelebratur 1, 2, 4, 5.] , omnia Domini opera ad ipsum benedicendum ordine incitat. Incipiens namque a summis, id est angelis et caelis, descendit ad infima, id est terram et maria inque his nascentia atque habitantia. Quibus omnibus decursis ita claudit: Benedicite, spiritus et animae iustorum, Domino; benedicite, sancti et humiles corde Domino; ac si huiusmodi verbis cantilenae vim exponat: Omnia quidem opera Domini benedicendum illum significatis, quem in vobis miramur: ineffabiliter tamen, sancti et humiles corde, praebetis mirabilem, quem vobis promeruistis cooperatorem [cooperantem 3.] . Idcirco nullum oportet ambigere quin in Deum transmittatur honor qui sanctis exhibetur, et omnis qui gesta et virtutes eorum scribit atque [aut 3.] praedicat, operantem in eis Dominum glorificat [magnificat 3.] .

Huiusmodi ergo rei consideratione animatus, simulque fratrum benignissimorum atque in Christi caritate fervidorum petitione pulsatus, vitam et actus sanctissimi patris eximiique pontificis Pirminii describere conabor. Nam etsi temeritatis verear elogium, quod lingua minus limata, eloquio inculto, verborum inops, tam reverendae dignitatem materiae aggredi praesumo, tamen fiducia robur ingerit, quae de Dei gratia nullo modo desperare permittit. Ipse enim cordis scrutator et examinator plus rusticitatis benevolentiam quam periti sermonis probat affluentiam. Unde etiam regni sui evangelium magis incultis piscatoribus quam facetis commisit oratoribus. Quod tamen opus tibi, reverendissime archipraesul Liudolfe, considerandum et examinandum committo, quia fides et veritas te composuerunt, ceteraeque virtutum catervae [om. 1.] tam firma tutela muniunt, ut livore careas et ab omni ventositate immunis exsistas. Precor ergo ut, si qua fuerint insulse prolata, in melius fingas, superflua reseces, nec in aures ante [(in a. a.) ante in aures 3.] publicas prodire sinas quam iusti examinis libra perpensum, tuae sagacitatis [fuerit add. 3.] fuerit lima probatum. Quamvis enim mihi non insit cornea fibra, potius tamen iudico a prudendentibus corrigi quam adulatorum falsiloquio commendari.

Sed iam tempus est ad explicanda memorati praesulis gesta vertere stilum. Cuius quae fuerint ab ineunte aetate meritorum [om. 3.] rudimenta, quibus in adulescentia sanctitatis rutilaverit floribus, vel quibus per omnem iuventutem usque ad promotionem pontificatus excreverit virtutum insigniis [insignibus 1.] , nimium culpanda scriptorum incuria notare neglexit. Pauca dumtaxat, quae sub pontificatus tempore gessit, obscure exarata repperimus; ipsa, si Christus opem dederit, evidentius atque operosius exprimere studebimus. Veruntamen quod magnifica fuerint in sanctitatis fervore quae scriptores non fecerunt cognita, manifestavit quam post operatus est miraculorum eminentia. Nam ipse qui ait: Ego glorificantes me glorifico [glorificabo 3.] , a consequentibus donavit argumentari, quanta fuissent quae praecesserunt.

[1] [I] Obtinuit [Cfr. infra, not. 6.] itaque beatissimus vir Pirminius [Pyrminius 2, 3, et ita deinceps; (O. i. b. v. P.) Igitur v. b. P. o. 2, 3, 4.] episcopatus [pontificatus 2, 4.] sedem [(e. s.) s. pont. 2, 4, s. e. 3.] in castello Melcis [Meltis 2, 3.] appellato, tempore quo Theodericus rex Francorum sceptra tenebat [(Obtinuit-tenebat) Sanctissimus ac venerabilis Pirminius pontifex temporibus Teoderici regis Francorum Meldis castello pastoralis curae episcopatum sine crimine tenebat 5.] . Ubi tanto rigore tantaque [que om. 4.] sapientiae ubertate eloquiique [alloquiique 4] dulcedine veritatis semina spargebat, ut quisquis eum audierat, compunctionis rore debriatus [ebriatus 4, deebriatus 5.] , ad reddenda pietatis germina efficeretur fecundus. Nam non solum vicinos, verum etiam [et 2.] longe remotos mirifica praedicationis eius efficacia fama vulgante attraxerat; et sicut apes ad [in 5.] alveare melle refertum [revertuntur 2.] , ita ad eum confluebant examina populorum, saporatissimi verbi ipsius dulcedinem haurire gestientium.

[2] [II] Fuit [Erat 3, 5.] autem eodem tempore quidam vir inter Alamanniae [(i. A.) Alem. i. 4.] primates opinatus [opinatissimus 5.] , nomine Sintlaz [Sinchlaz (capp. 4 et 5, Synthlaz et Sinthlas) 2, Sintlaz 3, Sintlas 4, Sintloz 5, et ita porro 3, 4, 5 (sed capp. 4 et 5 Sintlace, Sintlacem).] , divino cultui studiosa devotione intentus; qui loca sanctorum circumquaque sistentia [assistentia 2, statuta 5.] lustrando, precumque vota ubertim solvendo, animae suae lucra summopere [summo opere 2.] quaerebat. Cumque huiuscemodi officio sedulus instaret, contigit eum ad locum quo sacratissimus pontifex [om. 2.] Pirminius mansitabat devenisse. Cuius dum infatigabilem in Dei famulatu vidisset sudorem, quodque non magis nocte quam die requiei [(d. r.) in d. quieti 5.] quicquam concederet, simulque considerans morati nobiliterque educati ordinem cleri, necnon et [etiam 4.] totius sibi commissi convenientiam populi, admiratione grandi perculsus est, ob magnifice [magnice 3a.] dispositam sapientissimi Salomonis familiam.

[3] Cum vero praedicationis hora [om. 3.] sermoni eius aures mentemque adhiberet [praeberet 2.] , tum [cum 2.] suavitatis affluentia tum [dum 2.] ex efficaci in excolendis cordibus potentia supra modum attonitus, vice Aethiopum reginae, non habebat ultra spiritum. [III] Quapropter eum secreto aggressus, ita est allocutus: O serve Dei fidelissime ac [(ac m. e. d. p.) om. 4.] mysteriorum eius dispensator prudentissime [(ac m. e. d. p.) om. 4.] , beati qui adsistunt assidue tibi [(a. t.) t. a. (assiduo 4) 3, 4.] , oris tui gratiam sentire meriti, de inopia illorum eruti de quibus scriptum est: Parvuli petierunt panem et non erat qui frangeret eis, quia tu vividus pastor, pervigili cura creditum [credentium 3b.] caelitus talentum ipsis dispensas, quos pabulo vitae crebro satias, lucis exemplo indesinenter aedificas. Vae autem meae gentis sterilitati, cui nullus caelica propinat fluenta, cuius rectores torpori indulgent negligentiaemanum dant, Christo nihil lucrari meditantur: quia sibi viventes, pecuniam domini sui sanctae usurae accommodare non conantur. Quo si [tu add. 3.] ire atque aliquid gratiae qua tu [om. 2.] redundas irrorare velis, centuplo auctum [(c. a.) centuplum 5.] in futuro praemium provenire [pervenire 5.] tibi gaudebis. Audi, quaeso, ut [animos add. 4.] annuas [animo 2; (Audi q. ut a.) Annue, pater sancte, mihi 5.] supplicanti, ariditatique nostrae pio [pro 3.] cordis affectu compatere: nam nisi celeri ope subvenire contendas, nostrates cunctos possidebit iterato errore paganismus. His a praefato viro praelibatis, comites illius conquestione immensa eadem replicabant. [IV] At vir eximius, consulto sagacissimi animi [Dei 2.] secreto, ita respondit: Pia equidem sunt [(e. s.) s. e. 4.] , o [om. 5.] viri Deo devoti, quae postulatis; sed in omni re, sicut ipsi nostis, plurimum valet cautela consilii prudentis. Sancitum profecto constat canonibus sacris, ne quis sibi aliquid arroget in alterius dioecesi pontificis; et quomodo me cogitis illuc migrare, quo neque a praesulibus illarum partium sum evocatus [vocatus 5.] neque ab apostolicae sedis antistite destinatus? Quare, quoniam [quomodo 2, 4, quem 3, qui 5.] persuadere certatis, ut ego mihimet caelestis accumulem bravii lucra, vos eadem intentione mecum laborare delectet, quatenus itineris Romani laborem simul aggredientes, a summae sedis culmine desiderati operis [om. 2, 3b, 4.] censuram studeamus perquirere.

[4] His dictis, animos eorum ad consentiendum sibi reflexit. Sintlaz domum repedabat; ac [at 2.] ea quae itineri [tunc add. 4.] condicto [conducto 3, 4, conducta 5.] forent necessaria parare satagebat. [V] Beatus autem [om. 3.] Pirminius, nimio pietatis zelo stimulatus, acri fervore instabat ut opus Domini, quod aggredi fuerat persuasus, consummaret; ad apostolicaque [que om. 2.] properans limina, longe antequam praefatus vir, Romanam venit in urbem [(R. v. in u.) v. in u. R. 3.] . Ubi dum apud quendam hospitii humanitatem impetrasset, cotidie orationis incenso [intensione 4.] faciem Domini placare consuevit. Atque dum huiuscemodi studio frequenter insisteret, die quodam beati Petri apostolorum principis domum ingressus, cunctas ibi consistentes aras contriti cordis immolatione fumigabat. Ubi quoque ab apostolico praesule primo eum videri contigit. Qui a ceteris perquirens secreto si nossent quis esset [noscerent 2.] aut unde venisset, responso didicit hunc praesulem esse et de [(et de) e 4.] Galliae finibus illuc advenisse. At apostolicus: Multum, inquit, desipitis, quod [qui 4, quidem 5.] aliunde venientes minus caute observatis [(c. o.) o. c. 4.] . A talibus denique plura saepe perperam gesta fuisse percepimus. [VI] Interim beato Pirminio singula perlustrante altaria, accidit eum ad sacratissimam beati Petri tumbam devenisse [venisse 4.] . Ubi cum orationis gratia genua flectere in [om. 1, 2.] voto haberet, pedum [pediam 1, peram 2, baculum 5.] pastoralem [pastorale 3a, 4.] limpido commisit pavimento. Qui [Quod 4, Quae 5.] nulli adhaerens materiae attrectabili [attractabili 5.] , tandiu, mirum dictu, immobilis perstabat [(i. p.) immobile stabat 4.] , donec ab oratione surgentis recipientisque manui se ultro immitteret. Quod ideo fieri miraculum provida Christi voluit clementia, ut liquido pateret, quanta apud se meritorum polleret sublimitate, qui erat ignotus patria et gente; hocque voluit evangelium eius initiari signo, quod cumulato dispensaturus erat lucro. Motus autem hoc apostolicus eventu, intimam coepit habere paenitudinem, quod ante ostensionem huiuscemodi signi ullam de beato viro mali gessisset suspicionem: celeriterque [celerumque 2.] ad eius se provolvens vestigia [om. 2.] , huiusce [huiuscemodi 2.] reatus obnixe postulavit indulgentiam. Cumque vir beatus humiliter eum susciperet, dulcibus osculis sanctisque [et sanctis 4.] amplexibus magnopere se commendantes mutuo, ad miscenda pietatis colloquia pariter [om. 4.] consederunt. [VII] Verum ubi se plurimum caelestis vitae recreaverunt pabulis, coepit papa beatum consulere Pirminium, qua de causa illo venire disponeret. At ille cuncta ordine pandit: quomodo videlicet egregius vir Sintlaz de Alamannia [Alemannia 3b.] ad eum in Franciam devotionis causa venisset, suae gentis defectum referret, quia doctores eius [(d. e.) e. d. 1.] dormitarent, commissos neglegerent, denuoque [denique 1.] in paganismum casuram, nisi aliquis divino zelo instinctus succurrere properaret; quomodo etiam idem Sintlaz semet [semel 4.] id [ad 2.] opus aggredi suaderet, suique eum responsum accepisse, quod non esset licitum aliorum praesulum parochias discutere sive corrigere, nisi aut illorum rogatu aut apostolicae auctoritatis iussu; pariterque condicerent Romam properare hac de causa. Addidit quoque se mirari oppido, quaenam praedictum Sintlacem praepediret occasio, quod non adesset ex condicto. [VIII] Talia referenti [referente 5.] beato Pirminio, Sintlaz sui ingerens praesentiam, cunctis eius adsertionibus testificatus est, tum [cum 2.] votivo adventu tum veraci [(t. v.) cum veritatis 2.] relatu.

[5] Tunc papa, perpendens in Sintlace sincerissimae intentionis fervorem, in beato autem Pirminio fidei constantiam, animi industriam, sapientiae plenitudinem, sermonis affluentiam, ineffabili exsultabat gaudio, ac intimo [intimi 5.] cordis laudes Christi parturiit [parturivit 1, parturit 3a.] iubilo, qui ad lucranda [lucrandum 4.] populorum agmina, talium cooperatorum inflammare dignatus est pectora; veritusque se neglegentiae naevo notari, coramque Deo reum detineri, si quod ipsum decuit agere omitteret, accitos utrosque [(a. u.) accitosque 2.] sanctae exhortationis animavit eloquio suaeque auctoritatis roboravit indicio, ut opus quod divina inspiratione incohaverant [inchoarent 3b.] , fiducialiter certarent [tractarent 2.] implere. [IX] Denique epistulam cum beato viro absque dilatione per venerabilem virum Sintlacem ad regem Francorum Theodericum [Theodoricum 2, 3b, 4.] direxit, monens, suadens, et imperans, ut respectu divinae remunerationis, viri Dei votum pia opitulatione duceret ad effectum; edocens hoc ita demum sagaciter fieri posse [(f. p.) p. f. 1.] , si cunctis tam Alamanniae quam Franciae praesulibus convocatis, imputaret neglectus ipsorum [eorum; 4 (n. i.) neglectam episcoporum 5.] desidiam, reatus notificaret pondus: quod nequirent evadere, nisi beatissimum Pirminium ad suas dioeceses ducerent pessumdatique gregis damna restaurare flagitarent. Porro rex, epistula pervisa [praevisa 5.] , honorifice ab apostolico suscepit directos, ac cuncta quae mandata sunt, libenti animo perficere curavit. Nam coadunatis episcopis ceteraque cleri ac plebis caterva, missum papae [papa 2 (?), a papa 3, 4.] , Sintlacem videlicet, in medio stare iussit, palamque referre, quomodo papa reverendus illorum pontificum inertiam doleret, quomodo labefactati populi dispendia lugeret, suaque iuberet auctoritate, ut inclitus Pirminius ab eis gratanter susciperetur, gemendae iacturae futurus efficax restaurator. Pontifices, talibus auditis, compunctionis stimulo sunt salubriter accensi; virumque Dei in sua adsciscentes, omnem opportunitatem ac libertatem se ei paraturos spoponderunt ad peragenda quae divinitus sunt instituta et ab apostolico imperata.

[6] Accepta igitur tam congruae occasionis facultate, vir Dei primo ad Alamannorum gentem proficisci disposuit. Quo dum pervenisset, veluti caelitus imber diffusus [perfusus 5.] , omnium ad se venientium corda fecundissimo salutaris verbi rore maditavit [maritavit 1, 2, 3, 4.] ; commoransque in loco qui vocatur Sintlacisowa [Sintlozawe 5.] , venienti viam paravit Domino, prava mutans in directum, et aspera in vias planas; et ex duris impolitisque lapidibus filios Abrahae quadrans. [X] Cumque non modicum tempus in huiusmodi [huiuscemodi 2.] exercitio desudaret, vir eximius Sintlaz, cuius etiam filium pater sanctissimus de sancti [sacri 5.] lavacri fonte levavit, humiliter adiit eum [(a. e.) e. a. 4.] , dicens: O sacerdos inclite, in tuo adventu omnia mortua reviviscunt, arida virent et florent, tellus nostra germina vitalis fructus gravida facta est. Rogamus nunc, ut pio [pro 5.] consilio suggeras, quo in loco, postquam hinc forsan [om. 1.] discesseris, construere queamus domum [(c. q. d.) d. c. valeamus 5.] orationis. [XI] At [Et 1.] beatus Pirminius: Videre, inquit, videor [(V. i. v.) Video, i. 2.] insulam prope, quam celeriter navigando quimus attingere. Properemus ad eam: fortassis ibi benignus Dominus suam nobis exprimet gratiam. Respondens autem praedictus vir ait: Absit [om. 1.] , absit hoc, domine mi, quia [in add. 3, 4.] illa insula serpentium [serpentum 2.] exstat vermiumque horrendorum possessio, nec hominis ulla ibi poterit [potuit 4.] esse habitatio. Tunc pater almus: Quid, inquit, loqueris, modicae fidei? Nonne Christus rettulit sibi donatam esse omnem potestatem in caelo et in terra? Nonne electis suis concessit ambulare super aspidem et basiliscum, et conculcare leonem atque draconem? His auditis, supradictus vir beato viro annuit [annuere 3.] , ipsique navigii opportunitatem praebere non tardavit.

[7] Mox autem ut sacerdos sanctus insulam attigit, omnis illa venenatorum [venatorum 3a.] turba, veluti nimia contrarietatis vi urgente, fugiendo insulam deseruit; tantaque multitudo eorum abire visa est, ut tribus diebus ac noctibus tota superficies maris, per quod natando transierunt, cooperta videretur; nusquam vero postea comparuit. [XII] Tunc egregius Christi agricola, tam horribili hostilitate anathematizata sociatisque fidelium adminiculis, stirpes inutiles, spinas, tribulos fruticumque inculta praecidere curavit; nec destitit donec omni fetori atque uligini [fuligini 2, 5.] abscessum pararet, soli vero ac iucundo aeri locum faceret; atque ita sub celeri dierum momento facta est apta [om. 4.] hominum habitatio [(h. h.) hab. hom. 1.] , ubi antea [ante 2.] constiterant immanium viperarum cubilia. Deinde in Christi honore oratorium construere aggressus est. Ad quod plures fidei ardore animati, praedia sua conferre decreverunt; praecipue tamen devotissimus Sintlaz, qui in ambitu [habitu 1.] ipsius loci multa hereditario iure possidebat, Christi domicilium amplificare studebat. Ubi postea plures coadunati saeculi huius transfugae, religionis sanctae facti sunt asseclae, procellosi mundi vitantes inquietudinem, tutissimi portus obtinent stationem. [XIII] O quondam sterilis et horrida, nunc [autem add. 4.] amoena et fertilis Owa [Hovinia 1.] ; olim vepribus et spinis obsita, nunc fructiferis [Richenowa add. 5.] arboribus fecunda, vineis uberibus speciosa, ut paradisus [que add. 5.] emicas [semper add. 3, 4.] deliciosus [deliciosa 2.] . Gaude, et laetare immenso cordis iubilo, grates Christo indesinenter referendo, qui te per talem et tantum patronum sic exaltavit, sic glorificavit. Eras [Erat 3b.] quondam cubile draconum, nunc in te oritur viror calami et iunci; via sancta est in te, per quam non transibit mala bestia; quondam sonabant in te aedes habentes [habitantes 1.] ululae, nunc filii Sion commorantes et exsultantes in rege suo suavissimum praecinunt alleluia. Pro quibus iucunda et laetabunda in corde tuo iuxta propheticum drama sermocinari [vaticinari 1.] poteris [Angustus est mihi locus, sat spatium mihi ut habitem add. 5.] : Quis mihi genuit [(m. g.) peperit m. 5.] istos? Ego sterilis et non pariens: et [om. 5.] istos quis enutrivit? [Ego destituta et sola, et isti ubi hic erant add. 5.] Ego destituta, sed in manibus Domini [(Domini-permanent) meis descripsi te, muri tui coram oculis meis 5.] sabaoth descripta, in cuius oculis muri mei permanent [(Domini-permanent) meis descripsi te, muri tui coram oculis meis 5.] semper. Iste ergo primus locus est, quem venerabilis sacerdos construxit ad laudem Christi et ad commodum congregationis Christo famulantium [famulantis 1.] : in quo ab ipso tempore usque in finem saeculi caelestes foventur alumni, caelestis Hierusalem futuri cives aeterni.

[8] [XIV] Post haec vero nullo modo [(n. m.) non 4.] desistens a sancti fervoris proposito, cum praedicationis instantia, tum signorum virtutumque magnarum efficacia id comparavit, ut patrimonia sua fidelibus plurimis conferentibus, alia quoque nobilia aedificaret coenobia, quorum nomina haec sunt [Fabaria add. 2, Faveris add. 5.] : Altaha [om. 2, Altha 5.] , Scutura [Scutera 3, 4, Scuthura 5.] , Gengenbach [Genginbach 2, Gangenbach 5.] , Suarzaha [Swarzaha 2, Suarzaach 4, Suarzach 5.] , Murbach [Muorbach 1.] , Moresmunster [Moresminister 1, Moresmunister 3b, Morsmonster 5.] , Niuwenwilare [Nuwenwilare 2, Nowenwilare 3, Nowewilare 4, Neuweyler 5.] . Quod non sine magna miraculorum patratione effici poterat: quamvis, quae illa miracula, vel quot et quanta essent, scriptorum desidia notificare neglexerit. Verum his omissis moveamus stilum nostrum texere, quibus beneficiorum gestis Horbacense [Horbachcense 5.] coenobium [monasterium 1.] orditus fuerit atque consummaverit.

[9] [XV] Fuit igitur vir quidam [(v. q.) q. v. 5.] , Werinherus [Wernherus (et ita deinceps) 4, 5.] nomine, alta [ex praeclarissima 4.] Francorum nobilitate propagatus. Hic cor suum inclinaverat [inclinavit 4.] ad faciendas Dei iustificationes [iustitias 5; (D. i.) i. Domini 3, 4.] propter retributionem mercedis aeternae [(m. a.) in altera vita capessendam 4.] . Hic nempe [(H. n.) Qui 4.] odoratus odorem suavissimae opinionis beati Pirminii, quam [quod 5.] fervidus scilicet desudaret in praedicationis opere, quam [quod 5.] efficax esset in animarum lucrificatione, quam [quod 5.] sedulus in aedificandis monasteriorum habitaculis, quamque [quodque 5.] studiosus [sollers 4.] in coadunandis religiosorum catervis, et quod nimio zelo regulam sancti [beati 5.] Benedicti observare quosque accenderet; pietatis aemulatione repletus, legationem direxit, rogans obnixius praesulem eximium ad se venire dignari. Cui servus Dei morem gerere non renuit, quia Deo placita eum procurare perpendit; veniensque cum omni honore ab eo susceptus est. [XVI] Cumque aliquandiu simul morarentur, praefatus vir sic eum allocutus est: Pater sanctissime ac sacerdos venerande, cuius merita longe lateque magnarum virtutum sunt testificatione notificata [notata 2.] , tibi summissius [subnixius 2.] supplico, ut quod aestuanti corde parturio votum, desideratum adiuves adipisci effectum Habeo namque, divina largiente gratia, plurima in circuitu consistentia praedia, ex quibus aliqua in Dei honorem et ad commodum ipsi servientium conferre cupio, ut videlicet aptus quaeratur et eligatur locus, in quo Dei famuli continuo manentes, idoneum ei possint persolvere [perducere 1; (p. p.) pers. valeant 4.] servitium. Hanc rem tuis initiari consiliis volo [(c. v.) v. c. 5; (t. i. c. v.) i. t. v. c. 4.] , te duce, te instructore, ad ultimum te ipso fabricatore perfici exopto. Cui pater almus: Non nos, inquit, tam pio subtrahimus operi; immo ultro praebemus promptos et paratos ad obsequendum tuae voluntati; quam [quia 3, 4.] sentimus Deo inspirante agitari. His dictis, praecipuus athletarum [athleta 2.] Christi adversus omnem robustus difficultatem, a nullo, licet grandi, temperabat labore: quia summae praeventus benedictionis dulcedine, acriter [om. 2.] invigilabat ad comparandam [comparandum 2.] de pretioso lapide coronam. [XVII] Quaerens itaque inibi locum orationibus sacrisque exercitiis opportunum, modicum primo constituit tugurium, ad evitandas dumtaxat solaris aestus molestias aptum. Contigit autem rusticum quendam adoriri eum, ac dicere: O pater eximie, quem cuncti novimus saeculi huius negotia declinare [(n. d.) d. n. 2; (s. h. n. d.) h. n. d. s. 3, 4.] , deliciarum luxus fugere, divitias spernere, animarum lucris deservire, eaque solummodo quae Dei sunt die noctuque curare; si suggestioni meae exiguitatis adsensum praebere dignatus fueris, conciliatam tuis desideriis propalabo mansionem [regionem 4.] . Est denique in contiguo locus, quem ob duorum confluentiam [(d. c.) c. d. 4.] rivulorum Gamundum [Gamundium 2, 3, Gamundiam 5.] appellant. Hunc si velis invisere [(si v. i.) igitur, pater sanctissime 4.] , divino cultui dignum [om. 1.] duces mancipatum iri, poterisque [(m. i. p.) et habitare eliges 4.] in ipso tam tuae sanctitati quam nostrae saluti modis [(n. s. m.) tecum habitantibus poteris 4.] omnibus prospicere. [XVIII] His perceptis [auditis 4.] , pater almus [(p. a.) sanctus vir 4.] non destitit [distulit 2.] ad indagandum ipsum locum pergere. Quo considerato [(p. Q. c.) iter arripere et 4.] , dum tesqua peragraret inculta [circumquaque 2.] , offendit venatorum illustris viri, praedicti [om. 4.] videlicet [scilicet 1.] Werinheri magalia [id est domuncula pastorum add. 2.] ; illaque introiens, et sursum manibus erectis, Davidici modulaminis versum praecinuit, dicens: Haec requies mea in saeculum saeculi, hic habitabo quoadusque [ipse add. 1, 2.] Dominus Iesus in iussu et [in add. 1.] voce archangeli et in tuba Dei descendet de caelis, ac cum ceteris resurgentibus eius gratia usis rapiar in nubibus obviam ipsi in aera. Post haec a sordidis venatorum usibus emundans locum, sicuti ferventibus animis efficacius obsequuntur [obsequium per 4.] quaelibet incohata opera, celerrime construxit orationis aedem, quam in honore et memoria [(h. et m.) honorem et memoriam 2.] sanctissimae Dei genetricis perpetuaeque [que om. 5.] virginis Mariae consecrare non distulit.

[10] Tunc [Tum 2.] fidelium devotione sibi [om. 2.] alacriter opitulante, pulcherrimum construxit coenobium; ubi saeculo huic renuntiantes, Deoque se ex integro mancipantes, commodissimis uterentur habitaculis. Mutata sunt ergo in brevi prava in directa, inculta in amoena, foeda in speciosa; et quo prius fiebat venatio animalium ad delicias transitorii luxus praebendorum [om. 5.] , ibi felici captura postea trahebantur animae caelestis convivii [(c. c.) caelestibus 5.] dapibus saturandae. Impletum videtur vaticinium carminis Esaiae, nobilissimi inter prophetas, ita praecinentis: Laetabitur deserta et invia, et exsultabit solitudo laetabunda et laudans; quia gloria Libani data est ei, decor Carmeli et Saron. Aperiuntur enim [om. 2.] nunc ibi oculi caecorum, patent aures surdorum, salit claudus ut cervus [et add. 2.] , aperta fit lingua mutorum, quoniam [quia 5.] scissae sunt in deserto aquae et torrentes in solitudine. [XIX] Sanctissimus igitur vir more solito ardentissime instabat praedicationis officio, omniumque ad se venientium corda melliflua debriavit [debriabat 1, inebriavit, 5.] sophia. Unde multitudo utriusque sexus numerosa, non solum ex illa provincia, verum ex aliis etiam [(ex al. et.) et. ex al. 1.] regionibus, sanctae opinionis odore attracta confluere non cessabat; quae non solum exhortationis eius virtutem desiderabat, verum etiam salutiferae impositionis confirmatione ungi flagitabat. Sed quia locus erat artus, duorum videlicet fluminum concursibus adstrictus, praesertim cum religionis coetui aegre ferret femineum sexum misceri, cessit ad priora loca tabernaculorum, quatenus ibi [om. 2.] commodius atque opportunius postulatum expleret ministerium. Cumque huic ferventius insisteret, sacerdotis sui benevolentiam caelestis gratia glorioso illustravit miraculo. Nam cum sanctae confirmationis opus [(s. c. o.) sacramentum c. 4.] ob nimiam multitudinem prolixius exerceret, contigit oleum sacratissimi [(c. o. s.) factum est ut liquor sanctissimi 4.] chrismatis evacuatis [cunctis add. 4.] ampullis iam deesse [(i. d.) deficeret 4.] . Unde [Ob quod 4.] angustiatus [angustatus 5.] vir eximius: Curre, inquit ministro, velocius [et add. 4.] ; ampullas deporta ad coenobium [(d. ad c.) ad c. d. 1.] , ut eas [om. 1.] iterato implens referas [(i. r.) impletis r. 4; (e. i. i. r.) impleantur et sic plus ad ulteriorem 4.] nobis sancti liquaminis usum. Ille [(Ille-gereret) Cuius voci obtemperans minister 4.] , ut iussis morem gereret [(Ille-gereret) Cuius voci obtemperans minister 4.] , agili motu arripuit ampullas; sed [(sed-intuitus) in quas cum intueretur, eas 4.] mox ut eas est intuitus [(sed-intuitus) in quas cum intueretur, eas 4.] , offendit [ostendit 2, 5.] sancto liquore usque ad summum ditatas [repletas 4.] . Hic in promptu est considerare, quam fidelis Dominus in verbis suis exsistat. Sic enim promisit obsecutoribus suis: Ecce ego vobiscum sum usque ad consummationem saeculi. Invenit profecto cor servi sui iuxta cor suum, cui dignatus est cooperari. Elucent merita praesulis almi, per quae [quem 2.] mirabilis et [om. 4.] magnificus ostenditur Deus [om. 4.] . Exprimitur quoque evidentius misericordissima et efficacissima Spiritus sancti potentia, quae fidem nostram adhuc [ad hoc 1.] instruit et aedificat, ut certissime credamus eum nos invisibilis gratiae unctione a peccati naevo lavare, qui [(qui-replere) om. 1.] visibilis olei liquore exhaustas ampullas voluit et valuit replere [(qui-replere) om. 1.] . Ideo [(Ideo-existere) om. 5.] nos iugiter aptare et conformare oportet apparatae [apparere 2.] Deitatis gratiae, quia nullo modo vult deserere, quos [exequi add. 2.] sibi promptos cernit exsistere [(Ideo-existere) om. 5.] . Contemplans igitur minister tam evidentis miraculi virtutem, non distulit manifestare sancto pontifici exhibitam gratiam. Aderat adhuc maxima plebis contio; quae tanti signi admiratione perculsa, non est facile dictu quanta mentis iubilatione, quanta corporis exsultatione praeconia Christo solvebat. Funduntur ex intimis praecordiis grata suspiria, tripudiant laetifico gestu corpora cunctorum, non valentium invenire quibus motibus [vocibus 5.] exprimant percepta gaudia. Praesul autem venerandus huiuscemodi verbis Domino gratificabat: Domine Deus omnipotens, qui es factor non exsistentium, reparator pereuntium; tu tempore prisco [(t. p.) p. t. 1.] esurientem in deserto populum caelesti manna recreasti, sitientem de petra manante rivo potasti; tu iterum tempore recentiori quina hominum milia quinis panibus binisque piscibus satiasti. Tibi gratias referimus, laudes praecinimus, eo quod impraesentiarum non dedignatus es nostrae quoque exiguitati tuae largifluae bonitatis signa monstrare, impendens subito oleum quod non [om. 2.] exstitit, ut mundares et sanctificares quod immundum et perditum constitit. Tibi [Domine add. 4.] honor et gloria in saecula saeculorum. His dictis, praesul almifluus non cessavit confirmare cunctos [(c. c.) cunct. conf. 1.] qui supervenerant, nam eo copiosius et devotius affluebant, quo se caelitus dato nectare initiandos sciebant; nec antea sanctum potuit peragi ministerium [(p. m.) agi misterium 5.] , quam consummato diei [die 1.] tempore immineret vesperum [in v. 4.] . Quo minitante noctis tenebras offundere [effundere 2, 3.] mundo, universi [universo 5.] , sacra benedictione muniti, remeabant ad propria, pleni gaudii refectione ditati.

[11] [XX] Illustrissimus autem vir Werinherus [Wernherus 2, 3, et sic etiam inferius.] quae pii cordis deliberatione spopondit, omni alacritate implere curavit. Nam et ampliora quam voverat solvere certaverat [tractaverat 2.] , ut non solum obligationis minime fieret reus, verum dein superadditis [(d. s.) de insuper additis 1.] erogatorum [om. 4.] numeris, aeternum remuneratorem sibi potius faceret debitorem. Inter plurima denique quae liberali animo deprompserat, obtulit quoque maximos limites in saltu qui Vosegus [Vogesus 3, Vosagus 5.] dicitur; in quo villa [(villa-ibi) om. 4.] exstat, habens vocabulum Pirminishusna [Pirminishensna 2, Preminshausen 5.] , eo quod ibi provisores gregum coenobii sancti viri primo sua metati sunt tuguria. Subsequenti [Sequenti 2.] etiam tempore directi sunt a praepositis atque ab aliis sanctissimi monasterii ministris, tam servilis quam liberae conditionis viri, qui loca praedicti saltus perscrutantes, necnon inutilia eius arbusta exstirpantes, plurimarum paravere commoda villarum; in quarum ambitu quaeque excolentes diu infertilia, gratissima ex eis reddidere novalia: quorum reditibus utentes in praefato degentes coenobio [(d. c.) c. d. 4.] , tam carnali quam spirituali tripudiant beneficio. Aemulantes autem liberalissimum praefati Werinheri exemplum posteri eius quamplurimi, multique alii benignitatis affectu repleti, ad sustentandas vineae Domini [om. 1.] vites ultro se suaque praebuerunt. Denique ex utriusque [utrisque 1, 5.] praefati saltus partibus plurima condonavere praedia, quorum nomina ponere supersedimus [supersedemus 3, 4.] .

Proinde pensanda [est add. 1.] mira gratiae supernae [super 2; (g. s.) s. g. 5.] dispensatio, quomodo se diligentibus, his qui secundum propositum vocati sunt sancti, omnia cooperari tribuit in bonum. En cernere possumus, qualiter iste praesul Deo devotissimus ad praeparandos caelestis usurae fructus instigat excolere culturae terrestris usus [om. 2.] , et dum summorum intentius [intentus 3, 4.] meditatur lucrum, infimorum accessit famulitium [famulatum 2, 5.] . Quae licet transeundo finem habeant, his tamen qui eis recta usi sunt intentione fructificant semper manentis gaudii diuturnitatem; quid [quod 5.] vero his [in his 4.] praeparent qui in eis aliter quam a Deo sit constitutum versari gestiunt, ex adverso colligi potest. Rationales quidem animae in id conditae sunt ordinis, ut famulantem infimorum habeant usum, summorum vero appetant fructum. Hunc ergo [pro 5.] observantibus ordinem omnia cooperantur [cooperante 5.] in bonum; econtra, qui summa pro nihilo pensant, imis autem delectantur ut summis, omnia cooperantur in malum. Et [ex add. 5.] ratione id cadit, ut illis in praemio cumuletur vitae aeternitas, istis in supplicio perpetuae mortis atrocitas; illis exsultationis immensitas, istis maeroris immanitas; illis honor perpes et gloria, istis opprobrium indeficiens et ignominia. Obsecrare [me add. 5.] nunc iuvat te, beatissime Christi sacerdos, ut piis apud eum [Deum 5; (p. a. e.) pius a. e. piis 1.] obtineas interventibus, quo [ut 5.] sua nos illustret gratia, quae terrenos in nobis affectus interimat, caelestium appetitus incitet et augeat, quicquid transitoriae facultatis se subicit, ad usum dispensare doceat, non ad fructum; teque ducem et [om. 5.] praevium nostrum sequentes, per temporalia quae nobis praeparasti commoda [commode 2.] , aeterna procuremus praemia.

[XXI] Post haec praesul egregius iter suum ad locum iucundissimum, qui vocatur Wizaburc [Wirzaburg 2, Wizeburg 3b, 4, Wurzburg 5.] , destinavit; ibique gratiam qua redundabat plurimis impertiens, a saecularis vitae scoria purgatos, religiosae disciplinae excudit aemulos. Hic quoque, sicut in reliquis eius constructionibus, efficaci cooperatione [comparatione 3, 4.] adstitit Christus, qui corda multorum eo ignivit stimulo, ut praedia possessionesque amplissimas eidem loco [(e. l.) om. 4.] subrogarent; praeparatumque [que om. 2.] est in brevi coenobium Dei servitio aptissimum, et saeculo renuntiantibus tutissimi statio portus, ubi non paucis fratribus spiritalis exercitii fervore coadunatis, honestissimam atque discretissimam beati Benedicti regulam observare pater almus instituit. Et sic ad Horbacense [Hornbacense 4, Horbachcense 5.] coenobium reversus est per suam semitam, quae ob piae privilegium memoriae adhuc impraesentiarum vocatur Sancti Callis Pirminii. cc

[12] [XXII] Ex [(Ex-viri) Cum fama b. v. Pirminii ex eius p. o. a. 5.] huiuscemodi ergo piorum operum ardoribus fama beati viri [(Ex-viri) Cum fama b. v. Pirminii ex eius p. o. a. 5.] longe lateque percrebuit [pervolaret 5.] , adeo ut eximius antistes Bonifacius [Bonefacius 3a, et ita deinceps.] , qui tunc Moguntinae [Moguntiae 5.] , metropolitanae videlicet, urbis sedi praeerat, et a primaevae aetatis pueritia digno exsequi studuit opere quod praefiguravit in nomine, visitandi eum gratia ire [adire 3, 4.] disponeret, et ad ipsum Gamundii locum venire non omitteret. Quem beatus excipiens Pirminius, magno gratulabatur affectu, quod a tanto meruit visitari sacerdote. Aestimare datur, quanta in utrorumque cordibus exstitit laetitia, quam [quae 5.] copiosae exsultationis affluentia, ex [et 5.] sancti Spiritus manans inundantia, dum uterque alterum concessa participat gratia, uterque docet et discit, uterque Christum indit et haurit; et quanto prolixioribus mutuo se donant colloquiis [(d. c.) c. affantur 5.] , tanto strictioribus in Christi amore connectuntur vinculis. Felices iudicandi qui tantorum antistitum intuebantur amplexus, fide et veritate gravidos, puritate conditos [candidos 5.] , sanctitatis vigore fecundos, quorum oscula dulcissima, caritatis nectare redolentia, sancti Spiritus irrorabant charismata. Amoris itaque divini instinctu aliquantulum temporis pariter transigere decreverunt, ut [a add. 3a.] saluberrima collationis efficacia de statu ecclesiarum sanctarum, de uniendo in vera [verae 5; (in v.) munere 2.] pacis concordia ritu plebium commissarum, multa proponerent, utilissima [utilia 1, utillima 2.] quaeque deliberarent. Hinc salutiferae exhortationis [cohortationis 5.] munere ditati, immo fraternae consolationis manu roborati, laetissimo congratulabantur affectu. [XXIII] Sanctus autem Bonifacius Deo multimodis gratificans, quod in beato Pirminio ampliorem vulgato repperisset [invenisset 4.] gratiam, mutua benedictione data et recepta, rediit ad sua [(ad sua) in sua 1, 5. Reliqua huius capitis et tria sequentia cum prima phrasi capitis 16 om. 2.] . De cuius meritorum vivacitate aliqua huic inserere [inferre 5.] opusculo animus parturit; quibus decursis, terminum materiae nostro consecrabimus Pirminio. [Reliqua huius capitis et duo sequentia om. 4, monente scriba: Cum autem ad vitam sancti Pirminii nihil attineat, sed tantum martyrium sancti Bonifacii contineat, omisimus.] Praefatus namque sacerdos, ut athleta bellicosus in Christi militia decertans se gnaviter [naviter 3b, immaniter 5.] exserere [exercere 5.] , ferocissimam gentem Fresonum [Frysonum 5, et ita deinceps.] aggredi conamen habuit; ut si quos ibi spurcissimo daemonum cultui subtrahere posset, suavissimo Christi iugo subderet. Erat quippe adhuc magna ipsius gentis pars verae fidei extorris, foedissimis paganismi [paganorum 5.] ritibus nimium [om. 3.] dedita, et barbarica immanitate multimodis effera atque profana.

[13] Cum autem illuc iam per Rheni fluminis alveum [(iam p. R. f. a.) p. R. f. a. i. 3.] proficisceretur, contigit eum ad quendam devenisse locum, in quo piorum operum morabatur [commorabatur 3, 5.] femina, quae et ipsi grata praebuit hospitii commoda. Haec autem [etiam 3, 5.] habuit capellam mansioni propriae contigue adhaerentem, in qua orationis pensum iugiter solvere consueverat. Ibi quoddam pendebat vas fusile, mediocris videlicet ponderis, vulgaris hoc usus scellam [scillam 3a, schell 5.] nominat [(h. u. s. n.) u. h. n. s. 5.] , quod mirae sonoritatis dulcedine audientium sensus afficiebat. Illud vir almus, si quando a propositi operis labore Deus se remeare concederet, sibi dari a praedicta Deo dedita femina [om. 3.] postulavit. Verum illa [illam 3b.] sciens nil tanti viri precibus negare oportere, liberalissimo mentis affectu revertenti se praebituram fore spopondit. [XXIV] Miles vero Domini strenuus, inde profectus, sicut animo proposuit, Fresiam venit; ubi tenacissimo fidei trilice armatus ac insuperabilis fiduciae galea munitus, limatissimo evangelicae veritatis cuspide hostes acerrimos terebrandos [terebrando 5.] aggreditur. Proinde superus imperator, agonizanti opitulans militi, multorum cordibus infixit salutaris verbi spicula; quorum acumine salubriter saucii, lucis fomite succensi, prioris nebulam detestantur erroris, ac intima compunctione devicti, canere incipiunt: Sagittae tuae acutae, regum potentissime. Deinde sinistrae partis abdicant consortium, dexterae adsciscunt contubernium, ac in omnibus sacri praesulis obsequuntur dogmati. Qui eos efficiens almo baptismate candentes [candidatos 3, 5.] , perfectam christianae religionis observantiam perdocuit, pervigilique insistens cura, effecit ut qui ante fuerant infestae hostilitatis armigeri, electae civitatis [civilitatis 3, 5.] fierent manipli [manipuli 5.] . [XXV] Alii vero Fresonum [qui add. 3.] Babylonicae conspirationis castra deserere noluerunt, potiusque sub [cum 5.] Nembroth [Nemroth 3b.] militare quam Christi iugo subdi censuerunt, declinantes in obligationes, invidiae [immunditiae 5.] se squamis armant, pessima construunt [struunt 5.] molimina, tempus opperiuntur [captant 5.] opportunum, quo virum Dei sibique adhaerentes invadere atque obruere valeant. Conceptum itaque vipereo [viperino 5.] semine scelus celeriter parere [peragere 5.] gestiunt. Nam conglobato impiae societatis agmine, antistitem sanctum omni crudelitatis rabie insequi properant. Quem pii operis exsecutionibus instare offendentes, sine mora una cum pluribus ipsi adhaerentibus trucidant. Quod ideo mira Dei dispensatio fieri permisit, ut [et add. 5.] famulum suum insigniret triumpho martyrii, et in die iusti examinis severius puniret contemptores oblatae salutis. Ille namque trucidatus in terra, limatior caeli fulget in aula; momentaneam passus est poenam, per quam perpetis gloriae nactus est palmam. Isti vero miseri, ignorantes scriptum: Omnis qui accipit [acceperit 5.] gladium, gladio peribit, perpetrati sceleris horrore omni hora torquentur, commissi piaculi conscientia tandiu confunduntur donec ipsius Scripturae sententiam suis operibus interpretati sunt. Denique hoc ex divina ultione promeruerunt, ut proprii furoris rabie conversa [conversi 5.] , in semetipsos insurgerent, ac se invicem mutuo extractis gladiis perimerent. Quibus nullus superfuit, excepto uno [(e. u.) u. e. 3, 5.] , qui ab huiusmodi pernicie exemptum se putavit sed alio mortis genere ulciscentem manum non effugit. Nam morbo intercutis invasus, totus coepit scaturire vermibus, donec artubus miserabili peste resolutis, digna consummatus [est add. 5.] morte, cunctis [(cunctis-sanguis) cunctisque patuit quod Deus erat vindex sanguinis 5.] perpendere daret quod Deus ultionum Dominus retributionem reddit superbis, et quod vindictam expetit a Deo sanguis [(cunctis-sanguis) cunctisque patuit quod Deus erat vindex sanguinis 5.] sanctorum [(s. s.) sanct. sang. 1.] qui effusus est. [XXVI] Post haec quicumque beati viri familiarium superstites necis exstiterant, cohortabantur quos pietate possessos reppererant, ut se [sibi 1, om. 5.] benignitatis solatio adiuvarent praesulis almi reliquias componere et ad regionem ex qua illuc venerant reportare. Eius rei divina gratia dum eos [(d. g. d. e.) dum eos div. gr. 3, 5.] compotes efficeret, sacra ossa recolligunt, feretro imponunt, hymnidicis concentibus canori [canere 5.] , per eandem viam qua venerant remeare coeperunt. Cumque itineris tantum exegissent, ut per unius diei [(u. d.) d. u. 3, 5.] intervallum eo venire facultas esset, quo Dei ancilla [Beala add. 3a.] ee beato viro accommodabat hospitium, ecce tintinnabulum quod habebat desponsum, nulla re quae videri posset impellente, ultro se coepit agitare, plectrique sui plausu [pulsu 3, 5.] monita solitam sonitus dulcedinem propinare; nec ante, mirum dictu, reboare quievit, quam beatae reliquiae in ipsum deportatae sunt oratorium, in cuius cacumine fuerat appensum. Verum [Vere 3, 5.] Deus omnipotens angelica id agitari iussit administratione, ut perspicue intellegere daret, quam suavibus anima illa in caelo frueretur melodiarum cantibus, cuius in terra defuncto corpori inanimatae [animatae 3.] materiae agaulizaret ff sonus.

[14] * [XXVII.] Pro tanti ergo signi beneficio laudibus Deo celebratis, ossa venerandi praesulis Moguntiam deportabant, ad suae videlicet dioecesis sedem. Ibi coadunato [adunato 3.] copioso cleri plebisque coetu, ad Vuldam usque cum omni honore transtulerunt; ubi, sicut ipse corpore vivens iusserat, eum [om. 1, 5.] cum hymnis et psalmodiis collocaverunt. Ut autem pius Dominus exprimeret meritorum martyris sui vigorem, multitudinem populi, qui ob prolixum iter oppido fatigatus erat, magno gratiae suae relevavit impendio. Nam rivus ibi decurrens tantam subito fertur eructuare [eructuasse 3a, 5.] piscium copiam, ut quamvis innumerabilis caterva adesset, omnibus tamen satiem [satietatem 5.] plenam inferret. Cunctorumque corda grandi stupor percelluit admiratione, quod [(s. p. a. q.) stupore perculsit admirationem quidem 5.] ipse qui olim in deserto ex [om. 5.] duobus piscibus satiavit quinque milia hominum, nunc eodem benignitatis fonte redundante, subito, propter antistitis sui dilectionem, tantam fieri iussit piscium [om. 1.] copiositatem, quae maximae turbae mederetur indigentiae. Tanto itaque [igitur 3.] munere Dei refecti, tam vivaci martyris intercessione muniti, in sua quique sunt regressi. Condonantur quoque in ipso loco ex tunc usque impraesentiarum multa beneficia quaerentibus, poscentibus et confidentibus in beati viri suffragia, praestante Domino nostro Iesu Christo, cui perpes gloria manet in saecula.

[15] [XXVIII] Ex [(Ex-Pirminium) Haec de sancto Bonifacio 5.] occasione siquidem adventus sancti Bonifacii ad beatum Pirminium [(Ex-Pirminium) Haec de sancto Bonifacio 5.] , extra incohatae materiae semitam digressi sumus. Attamen non offendet [offendat 4.] ista digressio, cum ad nostrum redeuntibus Pirminium, occurrit [occurrerit 5.] referendum per ipsius declaratum merita simile miraculum. Wido nempe, de stirpe supra memorati Werinheri progenitus, coenobium Horbacense [Horbachcense 5.] propria tenens in dicione, devotus erga id [illud 5.] nimium exstitit [fuit 5.] ; qui et plurima conferens donaria, oratorii sancti faciem structuris eminentioribus ornavit, amplo auri et argenti splendore polivit, et ubicumque facultas suppeditavit [suppetebat 5.] , sagaciter et strenue promovit. Verum aliquando non boni consilii vertigio [vertigine 4.] actus, contra haec agere non est reveritus. Quoddam [Quondam 5.] itaque [om. 5.] campanum, quod [(c. q.) campanam quae 5.] ob electae materiae massam [(m. m.) mass. mat. 5.] et rite [aere 5.] mixti metalli temperaturam, magnam sonoritatis habuit elegantiam; oratorio almo auferri [auferre 5.] , et ad locum qui Locusvillare [Locwilare 3b, Loquilare 4, Novillare 5.] nominatur [(q. L. n.) Nov. nominatum 5.] praecepit transferri. Sed quia in hoc [(in hoc) om. 5.] perperam atque contra sanctum Pirminium egerit, celerius recognovit, non experientia ultionis, sed clementi eventu signi mirabilis. Nam praedictum fusile [tintinnabulum add. 5.] , postquam in loco praedicto est suspensum, nullum omnino valuit edere sonum, penitusque [que om. 1] mutum manens et inhabile [inane, quod 5.] , perstrinxit omnes [om. 1.] grandi stupore. At ubi praefatus Wido, tremore et horrore perculsus, ad almum illud referre [referri 5.] iussit coenobium, iuxta pristinae [pristinam 1.] suavitatis dulcedinem iucundum cunctis et delectabilem recepit et edidit sonum. Hinc evidens viri beatissimi divulgata [vulgata 5.] est sanctitas, hinc certior spes et fiducia maior fidelibus exorta est ad eius poscenda suffragia, cuius apud Deum tantum cernunt ponderare merita. Hinc eius vegetatior tutela coenobio [om. 4.] , cuius res non audent [aliqui add. 5.] appetere, quas norunt tam robusto protegi defensore.

[16] [XXIX] Qui patronus eximius, postquam ab eo beatus recessit [(b. r.) r. b. 3, 4, 5.] Bonifacius, alacrius in sancto fervebat opere [(in s. f. o.) f. in s. o. 4.] ; et quasi antea [ante 4.] nil egisset, quae retro sunt obliviscens, in anteriora se extendit omni vigilantia et strenuitate. Cumque iam [omnium add. 5.] locorum a se constructorum provectus [profectus 2, proventus 5.] bene vidisset compositos atque stabilitos, filiosque suos, quos absque numero genuerat, vitalium operum perpendisset edere fetus, tempus esse taxans a practicae laboribus desistere, in theoricam totam mentis convertit [vertit 5.] aciem, ac multifariam Liae sollicitudinem devitans, toto animi fervore in [om. 5.] Rachelis flagrabat amore. Huius cupitis amplexibus iam gliscens adhaerere, non noctibus, non diebus adolere cessabat orationis thymiama [thymiamata 2.] , crebrae lacrimarum effusioni subiciens alimentum ab irriguo superiori. Huiuscemodi intentioni deserviens agone infatigabili, perpendit iam tempus imminere, quo immarcessibile desudationis suae praemium recipere deberet. [XXX] Tunc accersitis in unum coetibus filiorum, nonne [(nonne- exhortari) hac brevi eos adhortatus est 5.] hac brevi videtur eos exhortari [(nonne- exhortari) hac brevi eos adhortatus est 5.] admonitione? Nostis, fratres dilectissimi, quomodo a primo adventus mei ad vos tempore [(adv. mei ad vos t.) mei ad vos adv. t. 3, 4, adv. mei t. ad vos 5.] , providentiam vestrae salutis exsecutus fuerim, nil mei mihi reservaverim, nil pepercerim [perceperim 2.] , vestrum meditans profectum, vestram versans utilitatem. Nunc igitur, quomodo [quoniam 2, quia 5.] opitulante Christo certamen bonum certavi, cursum consummavi, fidem impertitae gratiae servavi, vestrum decrevi commonefacere studium, ut eum qui vos ad suam invitavit gratiam firma fide colatis, spe ad ipsum certa tendatis [intendatis 5.] , in eius caritate fervida, bonorum operum [om. 1.] exsecutione proficere [(e. p.) exsecutionem perficere 6.] studeatis. Recolite quod ad sustentandos vos [(voscorrob.) om. 1.] et in Dei servitio corroborandos [(voscorrob.) om. 1.] possessiones amplas et praedia vobis providi. Adstitit enim mihi superna gratia, et ad haec eroganda multorum animaverat corda. Consulite vobismetipsis, consulite [om. 4.] , ut per terrena quae vobis praeparavi commoda, aeterna procuretis animarum lucra [(a. l.) l. a. vestrarum 3, 4.] . Nam si, quod absit, egeritis contra, credite mihi, credite, mutabitur in dispendium quod proficere [vobis add. 5.] debuit in emolumentum. Scrutamini igitur [iugiter 2.] scripturas divinitus allegatas, in quibus considerare poteritis, quid facere iubeat Deus, quid prohibeat; quid summum sit bonum, quid infimum; quo uti oporteat, quo frui et delectari conveniat. Sedeat vobis animo, praecipue in humilitate versari, patientiam amplecti, et in fraternitatis amore absque fuco simulationis [(f. s.) simulatione 5.] manere. His si attenderitis, erit vobis sanctorum omnium intercessio praesentior, Christus placabilior, optatorum proventus efficacior, donec mereamini in caelesti regno aeternae felicitatis compotes fieri. [XXXI] His dulciter prolatis, artubus corporis iam se in primordia sui resolventibus, animam caelesti viatico armavit, atque omnigena virtute redimitam ac meritorum divitiis plenam, tertio nonas novembris sidereis sedibus immisit. Cuius exitus licet non eveniret sanguinis effusione, martyrii tamen non caret honore; qui semetipsum penitus abnegans, omni vitae suae tempore mortificationi [mortificationis 2, mortificatione 5.] crucis Christi carnem subigebat [subiciebat 2.] ac totis animi incessibus Christum sequebatur. Nempe si crudelitas persequentium fortassis immineret, gaudens supplicia, quamvis [quaevis 5.] immania, subiret. Non ergo Abraham ideo oboedientia minor, neque Isaac immolationis merito indignior, quia de caelo veniens angelus prohibuit effici quod voto affectabatur impleri. Corpus autem sanctissimi viri a fidelibus est collectum, et in sui coenobii oratorio cum omni reverentia conditum; ubi iugiter sanitatum beneficia absque numero impenduntur. Denique caeci lumen recipiunt, claudi gressum, surdi auditum; et quocumque inaequalitatis [iniquitatis 3, 4, 5.] genere veniunt [veniant 2.] vitiati, compotes incolumitatis effecti, redeunt laeti, obtinentibus hoc praesulis sacratissimi [sanctissimi 4, 5.] meritis apud potentissimum restauratorem totius boni auctorem Iesum [om. 4.] Christum Dominum nostrum, cui cum Patre et Spiritu sancto manet una deitas, par potestas [et add. 5.] , incomprehensibilis maiestas per infinita saecula [saeculorum add. 5.] . Amen.

Explicit vita sancti Pirminii episcopi castri Meltis [(Explicit, etc.) om. 1, 3a; ab Othlono Benedictino monacho exarata add. 4.] .

[Annotata]

cc

Interpolatum est hoc loco in solo apographo Oenipontano capitulum de reliquiis a S. Pirminio Roma allatis, quod nequaquam seriei narrationis consonat. Haec vero unde accepta sint, mihi compertum non est. Capitulum autem his verbis, passim satis barbaro stilo, conscriptum est:

Sanctus vir apostolicus beato Pirminio Roma revertente dedit ob amorem sancti Petri suique dilectionem capsellam unam argenteam atque in ea pignus reliquiarum pretiosarum sanctorum trecentorum LX, in primis continentem partem sanguinis Christi quo totus redemptus est mundus, deinde duodecim apostolorum, quorum sancta fluens doctrina usque adhuc manens atque in reliquum Deo iuvante derivatur aevum usque dum praefatus volutat mundum [Note: ] [sic] , parsque crucis Christi, in qua pependit perditi saeculi pretium. Ipsam capsellam sigillo firmavit cominus apostolicus, sanctoque praecepit Pirminio ut usque in perpetuum vasculum praefatum tali modo sit clausum. Sancto itaque Pirminio revertente de Roma, postque perfectum opus divinum superius rimatum, defuncto Theodorico nobili rege Francorum, qui adiutor voluntarius erat praedicto sancto in omnibus quae apostolicus ei mandaverat ad agendum, revisit ardua tecta Caroli incliti regis Francorum. Huic erat filia in Dei servitio prudentissima, nomine Hiltrudis. In quorum enim aspectu invenit gratiam vir almus Pirminius. Nam praefati regis filia capsam auro argentoque factam sancto Pirminio parari praecepit, argenteam illam ad ornandam quam ei papa beatus tradidit reliquiasque Dei sanctorumque ad defendendum usque dum praesens volvitur vita. Cuius anteriorem partem lapides pretiosi tegunt vario colore gemmis margaritisque distinctis. Namque superior pars chrystallo praelucido imaginem hominis in medio habet, et circo sinistroque superius et subtus minutis lapillis fulvo electro tortoque auro mire ornata. Subterior etiam pars ipsius vasculi in medio huius onichinum fortem margaritis optimis circumseptum, ambabusque partibus prasius viridis lapillus, pretiosis margaritis circumdatis in pallium electrum filis aureis vallatum mire immersis. Posterior quippe pars praedictae capsellae laminas habet duas in medio, et in circuitu claviculis argenteis pulchre coniunctis. Eius superior pars media tenens nomen sancti Pirminii opere levato artificiose litteris ligatis, sperulaeque duae hinc et inde, virgulae duae subtus iacentes. Subterior enim pars medio tenens cancellas quattuor biformes, columnas et bases mire levatos, medioque cancellarum totidem formae crucis Christi levatos. In circuitu enim arcium [Note: ] [leg. arcuum?] iacens virgula conserit cancellos, et in circuitu virgae scriptum est: In Dei nomine Pirminius episcopus in honorem Domini et Salvatoris nostri fieri iussit. Subtus vero fuste subducto deaurato argento clausa clave habens argenteum pulchre factum (sed nemo inter nos ausus est aperire quod sanctus clausit Pirminius, ne apertione superioris capsae introitus pateat ad interiorem, quam papa beatus propriis clausit digitis clausamque esse in perpetuum praecepit) funem habet argenteum eadem difficultate connexum, qui humanis obtutibus raro intuetur, utrum claviculis intus sit convictus aut uncis argenteis, nisi quod scio hunc artificiose coniunctum, quia de foris in superficie praedicta catena tota par et rotunda,ita ut manibus palpari non possit nec videri in quo loco planior sit alteri.

ee In sola editione Mabillonii addita est hoc loco vox Beala, quam neque codex Chesnianus nec ullus alius exhibet. Hoc nomen illi editioni irrepsisse putaverim ex perperam lecto textu apud Christophorum Browerum. Ubi scilicet cum pagina 20 terminaretur his verbis quo Dei ancil, sequentemvero exordirentur quae sequuntur in textu Vitae la beato viro, sub ultima linea paginae 20 impressae sunt syllabae la bea, quae primae in summa pagina 21 leguntur, more scilicet eo tempore apud typographos passim recepto, quem et nos in nostro opere edendo servavimus. Has syllabas miro errore Mabillonius textui adiecit ita ut inde exortum sit fictitium vocabulum Beala, omnino delendum.

ff Ἅπαξ λεγόμενον, ut videtur. Origo vocis admodum obscura est. Cfr. Cangii Glossarium ad h. v.

* Inversus est hic ordo capitulorum; itaque capitulum 14 Vitae II respondet capitulo 15 Vitae I, et vice versa.

VITA METRICA S. PIRMINII.
Ex apographo Ioannis Egonis ed. Mone. Cfr. supra, Comment. praev., num. 15 – 17. Primus versus in Egonis exemplari deerat, et subinde aliquas voces nimis indistinctas legere non valuit.

[Prol][…]
est vigili … famulatus debita iura.
Cernere te nescit mortali vellere tectus
Ullus homo, pectus te non immite capessit.
Sed licet his oculis deitas tua non videatur,
[5] Cursus lunaris, caelorum machina, mundi
Fabrica solaris, splendor maris, ima profundi,
Agri fecundi, lati simul area fundi,
Et protestantur tibi, plaudunt et famulantur,
Ac in eis claret tua virtus, viset honestas.
[10] Sed magis apparet [tua] in sanctis mira potestas;
Hi se subiciunt tibi, parent, hostia fiunt,
Carnem confringunt, reprimunt, lumbos sibi cingunt,
Quam bonus Israël es rex, quam mirabilis *, isti
Clarius ostendunt aliis. David, haec cecinisti
[15] Ac si narrares: Virtutes qui meritorum
Mirari non sufficiunt, actus simul horum,
Hunc admirentur potius, de quo bona manant
Omnia, virtutes stillant, quae pectora sanant.
Incipis a summis, descendis ad ima, creatum
[20] Ipsius in laudes invitans omneque natum.
Omnibus expressis, simul ordine significatis,
Haec ita concludis: Hunc laudet spiritus omnis.
Et quia, Christe, tuis, Deus, in sanctis operaris,
Actibus inque suis per saecula glorificaris,
[25] Non dubium quin te laudet scribens sua gesta
Et cum decessu dictans natalia festa.
Hinc animo monitus, Pirminii sancti patris actus
Scribere sollicitus, sed ab ipso spem sibi nactus.
Sit limata licet mea lingua minus, ruditatis
[30] Eloquium verear, vitium seu fatuitatis,
Confisus meritis tamen eximii patris, huius
Laus canitur, cuius vernat reverentia mitis.
Hoc opus aggredior; faveas ad nobile thema,
Christe, loqui dones per rhetoricum mihi schema,
[35] Nectareoque meam simul imbre riga mihi linguam,
Sensus elima, mihi verba faceta propina.

Hic Theoderici Francorum tempore regis
Melcis in urbe fuit praesul, dans dogmata legis,
Arida corda rigans dulcedinis imbre, salutis
[40] Verba serens, caelum gradibus dans scandere tutis.
Confluit hic ad eum gens, ad vas melle refertum
Conveniunt * ut apes, sumendo cibum sibi certum.

Hoc in Teutonia fuit unus tempore primas *
Sintlas nomine, dans pia vota preces, opinatus *,
[45] Limina * lustrare solitus fuit ecclesiarum.
Contigit intrare partes hunc Francigenarum;
Cumque Dei sanctum studiis sudare videret,
Divinis tantum doctrinis eius inhaeret.
Regnat hic ecclesia, floret ius religionis,
[50] Crescit iustitia, nec dogma deest Salomonis,
Pax viget hic, clerus gaudet, virtus dominatur,
Schisma perit, verus Salomon sub eo veneratur.

Talibus alloquiis adit ergo virum venerandum,
Dignum laude, piis meritis et clarificandum:
[55] Alme pater, iuncta tibi gens benedicta, beata,
Lege Dei functa, per te fit in hac solidata;
Non est haec igitur tua gens, de qua reperitur
In sacro scripto: Panem petiere pusilli,
Hunc non invenere tamen, qui frangeret illis *.
[60] Vae tibi, gens sterilis mea! Dia fluenta propinat
[Nunc] * tibi nullus, ad orcum ** te ruditus tua minat;
Expers legis, inops fidei nimis esse probaris,
Rectoresque tui parente, carent minus aris.
Annue, sancte pater, propera, succurre, praeesse
[65] Senti, te partes has est intrare necesse.
Purga crimina, planta semina florida morum;
Praebe lumina veri, culmina confer honorum;
Aufer noxia, da caelestia regna mereri;
Monstra gaudia, tenta saucia corda mederi.
[70] Almus ad haec vir ait: Devotio vestra favore
Censetur digna, quia plena videtur honore,
Consilii sed caute reor his [aurem] * adhibendum.
Praesulis alterius curam nego suscipiendam,
Quod sacris in canonibus fore nosco statutum.
[75] Illud ut aggrederer * ego non esset mihi tutum
Cum non sim missus seu ab apostolico vocitatus
Non a praesulibus aliis sim sive rogatus.
Si placet ut faveam vobis, simul aggrediamur
Romam; quae petitis super his papaeque loquamur.

[80] Istis auditis, emergunt gaudia, crescit
Mens devota, solum Sintlas natale capessit,
Ad victus usum condigna viatica secum
Ferre volens Romam, post arripiens iter aequum.
Sed pater eximius, zelo ductus pietatis,
[85] Hanc petiit citius, opus exercens bonitatis,
Nam promissa negat infringere foedus amore
Christi, suscepit opus hoc in cuius honore.
Luce dehinc quadam cum sancti limen iniret
Ecclesiae Petri, simul illuc papa veniret,
[90] Est ab eo visus, mox ipsum noscere gliscit
Pontificem papa; quem Francigenam fore discit;
Dicens: Externos caute cur huc venientes
Non custoditis? Hi sunt in fraude latentes.
Virque precum iustus incenso fumigat aras,
[95] Cumque piis votis mentes offert ibi claras.
Ad tumbam sancti Petri veniens, meritorum
Hic demonstratur res mira notanda suorum:
Pontificale pedum, quod committit quia terrae,
Permanet erectum, casum potuit neque ferre;
[100] Sed sine stat motu, donec se sponte levaret
Vir sanctus, propriis illud manibusque locaret.
Hoc viso signo, de suspicione dolere
Papa mali coepit et contritum cor habere;
Ipsius adque pedes se prosternens,ita fatus:
[105] Hoc ignosce mihi, pie vir, quod sum meditatus.
Vir pius erigit hunc; amplexus oscula dantes
Sunt, simul eloquia divinaque multiplicantes.
Istis colloquiis dum persistunt sapienter,
Adventus causam perquirit papa frequenter.
[110] Sicut contigerant huic ordine cuncta revelat,
De Sintlace pater dictus sibi nullaque celat:
Quomodo desidiam rectorum corripuisset
Teutoniae, sic sollicitos minus asseruisset;
In paganismum cunctum populumque redire,
[115] Errorem primum dimissa lege subire
Propter rectores neglegentes, sicque perire,
Ni quis subveniat monstrando viam sibi veri,
Errorum sectam delendo, studendo mederi.
Ipsius adventus causam sic enucleante
[120] Patre pio, velut acciderant recitante,
Clarus adest Sintlas, fore testans singula vera,
Dicens: Saepe nocent succursus tempora sera.
Ergo favete, patres, cesset dilatio, luctum
Quae generat mihi; consensus vestri peto fructum.

[125] Ambos papa videns fidei fervore calentes,
Gaudet in his inflammatas * horum fore mentes,
Glorificatque Deum, quia lucrari populorum
Agmina disposuit horum precibus famulorum;
Offensam se formidans incurrere Christi,
[130] Si non praestaret rogitabant quod simul isti.
Ergo potestate papali quaeque petita
Roborat et munit supplendo vota cupita.
Sic Theodorico legatur epistula regi
Francorum, legi parenti, legis amico,
[135] In qua papa monet, rogat, imperat, ut pia vota
Horum perficiat cum sollicitudine tota;
Qualiter hoc fieri queat, ingenioque capaci
Edocet, ac animo docili monet atque sagaci,
Francigenis et Teutonicis ut vociferatis
[140] Praesulibus, praesentibus his et collateratis,
Increpet excessus illorum desidiamque,
Et quod gens errans legem pessumdat utramque;
Asserat hos etiam tanti non posse mereri
Delicti veniam, sed digna flagella vereri,
[145] Hunc nisi suscipiant ad eorum pontificatus,
Se sibi subiciant cum plebe, Deo quia gratus.
Perficit iniuncta sibi rex mandata; vocari
Nam iubet hos cessante mora quia consociari.
In medio quorum Sintlas surgit, manifestat,
[150] Qualiter errorum papam * sua secta molestat,
Quos dolet et luget lapsum populi fideique
Errorem, quod et hi neglegenter agunt et inique;
Ac ait hos ad Teutoniam quod papa iuberet
Hunc accersiri, curam populi quod haberet;
[155] Morum plantaret ibi virtutes et honorum,
Ac exstirparet ibi radices vitiorum.
Hi mentem pungunt, divina flagella verentes,
Et cor contundunt, se noscunt esse nocentes;
Eximium patrem iuxta papale statutum
[160] Suscipiunt, iter introitus praestant sibi tutum.

Sic ad eos, sparsus velut imber coelitus, ire
Concupit, hos in lege fideque studens stabilire.
Rore salutaris rigat arida cordaque verbi,
Quassat et enervat vires sic hostis acerbi.
[165] His cum sudaret studiis Dominoque pareret,
Hic etiam et verbi doctrinam multiplicaret,
Non procul a patria quae vulgo dicitur Owa,
In qua reptilia reptabant [in] ordine plura:
Sintlas huic: Doctrina, pater, tua sit benedicta,
[170] Erroris primi per quam fit secta relicta.
Nunc humus est fructus vitali germine plena;
Arida quae fuerant sunt florida nunc et amoena;
Illa reviviscunt nunc, quae deserta fuere;
Pullulat hic fidei fons nunc, haereses periere.
[175] Consule construere templum qua parte queamus,
Quo laudes Christo pro delictis referamus.
Hic ait: Insula, quae vicina iacet, tibi mentem
Exhilaret, tenet illa situm quia convenientem.
Navigio celeri, tibi si placet, hanc adeamus,
[180] Forte quod optamus Deus hic ostendet haberi.
— Mi pater, absit, ait; serpentibus illa redundat
Mortiferis, hominum quam non habitatio mundat.
Cui pater: O modicae fidei, data nonne potestas
Est omnis Christo? quid me dubitando molestas?
[185] Nonne suis servis super hos dedit ipse meare,
Istos conterere, sic conculcare, fugare?
His dictis, pariter per navigium loca poscunt,
In quibus serpentum tam spurca cubilia noscunt.

Hoc intrante viro, quasi vi compulsa recedit
[190] Turba venenosa, fugit, haec loca linquit, oboedit.
Hac abeunte, die tertia noctuque repleta
Visa superficies stagni fuit et sua meta.
Mox qua deiecta, stirpes, sentes fruticesque
Hic resecat, gentes sibi succurrunt, humilesque
[195] Sordes vanescunt, fetor perit omnis, odorum
Fons scaturit cum deliciis hic mellifluorum.
Sic studio patris hic Mariae domus aedificatur;
Ad quam ditandam multorum mens animatur:
Praedia, rura, domus, ad eam patrimonia dantur;
[200] Haec sed praecipue per Sintlacem geminantur.
Constituuntur in hac consortia religiosa,
Officiis in divinis tantum studiosa,
In sancta quae sunt ferventia religione,
Qui mundi fluctus superant tuta statione.
[205] O quondam sterilis, nunc dulci germine feta,
Owa, micas veluti paradisus flore repleta.
Vepribus oblita, sertibus obsita, nunc redimiris
Arbore, vite, domo, florens vernans reperiris.
Solve Deo grates, immensas praecine laudes.
[210] Tanti patroni donis quia praedita gaudes.
In te serpentes quondam virus vomuere,
Bufo, draco, fuligo, cubile suum tenuere;
In te filioli nunc sunt praedulce canentes
Alleluia, Sion regemque suum reverentes.
[215] Hinc fari poteris: Quis eos peperit mihi natos?
Nescio quis fovit. Ego spinis obsita solis;
Sed nunc in manibus Domini sum scripta, placebunt
Cui sine fine mei muri, stabilesque manebunt.
Hic igitur primus locus est quem construit iste
[220] Mirae virtutis pater in laude tibi, Christe;
Quo tibi sunt plures famulantes crimine puri,
Cives Ierusalem caelestis eruntque futuri.

Persistens hoc proposito fervoreque mentis,
Construit ecclesias hic insignes ope gentis,
[225] Quae vulgo dictae sunt Morbach, Scutura, Swarze,
Althaha, Genginbach, Frauris, Masmunstre, Nuwilre.
Quod sine prodigiis signisque fuisse peractum
Non potuit, virtute sed ex varia scio factum,
Quam desidia scriptorum notificare
[230] Quanta forent neglexerit, haec simul enucleare
Ecclesiam post haec Horbacensem reserabo
Qualiter orditus sit hic et breviter recitabo.

Exstitit hic quidam Wernherus, clarificatus
Alta progenie Francorum *, scu .. tra ** beatus,
[235] Iustus, fortis, inops, clarus, locuples, pius, almus,
Lege, fide, fastu, vita, gazis, ope, factis,
Fraudem, ius, schisma, virtutes, crimina, pacem,
Sedat, amat, placat, serit, exstirpat, simul auget.
Qui de patre pio cum mentio facta fuisset,
[240] Hunc quoque gymnasio fervere Dei didicisset,
Quodque sub hoc ordo Benedicti sat viguisset,
Legat legatos, ad se rogat huncque venire,
Reddat ut elatos humiles, mala mitiget irae.
Praebet consensum pater huic ad opus pietatis,
[245] Asserit assensum caeli Christum dare gratis.
Cumque morarentur pariter per tempora quaedam,
Inquit: Secretum cordis tibi cogor ut edam.
Hic in circuitu teneo patrimonia grata
… allodium [et sunt mihi] * praedia lata;
[250] [Quorum plura] dare cupio, super his [stipulatis],
Ecclesiam struere mox in laudem Deitatis,
Qua subito consortia constituantur honesta
Religiosorum: sit in illis vita modesta,
Norma patrum vigeat, ordo pateat Benedicti,
[255] Hi nec apostatici sint filioli neque ficti.
Consule propositum qua parte loci valeamus
Istud perficere; Deus id det quod rogitamus.
Cui pater: Huic desiderio parebo libenter;
His si subtraherer votis, agerem neglegenter.
[260] Sic athletarum fortissimus, asperitate
Numquam quassatus nec elatus prosperitate,
Sed fidei zona cinctus, sibi caelica dona
Sortiri cupiens, tum praefulgente corona,
Divinis studiis nolens desistere votis,
[265] Ardens deliciis, aedem struit ille pusillam,
Ut queat hic aestus solis vitare per illam.
Accidit huc quendam villanum forte venire
Dicentem: Si vis, patrum sanctissime, scire,
Est locus egregius, situs, optimus, hic prope, latus,
[270] Incultus, mundum spernentibus est quoque gratus.
Hic appellatur Gamundia, fit geminorum
Propter concursum seu confluxum fluviorum
Si te delectat hunc visere, quaeque petita
Invenies; Deus implebit tua vota, cupita.
[275] His dictis, pater indagat pius hunc peragrando,
Huius tesqua situs pariterque per ipsa meando.
Hinc magale subit venatorum memorati
Wernheri, Christi cultoris iustificati.
Hic erit in saeclum saecli requies mea, mente
[280] Compuncta dicens, illud Davide canente.
Hic mox purgatur; in laude Dei genitricis
Ac adiutricis nostrae domus aedificatur,
Quam pater eximius non differt sanctificare,
Immo canonice vult consecrare, * ditare.
[285] Inde monasterium struit ex hac nobile, vitam
Quo plures ducant * hanc religione politam.
Aspera mutantur in plana sub hoc, speciosa
Foedaque redduntur, incultaque deliciosa.
Quo capiebatur fera tunc, ibi nunc animarum
[290] Est captura frequens exorta salusque sacrarum,
Quae sunt legitime post certamen saturandae
Divinis dapibus et in arce poli cumulandae *.
Aures surdorum patefiunt, hic reserantur
Linguae mutorum, caecis sua lumina dantur,
[295] Gressus claudorum meritis eius reparantur.

Vir pius hinc Christi magis ac magis ardet amore;
Pneumatis incensus est sancti namque calore,
Ergo catervatim concurrunt undique gentes,
Ipsius haurire doctrinae mel sitientes,
[300] Chrismatis atque oleo confirmari cupientes.
Sed pater iste videns populum crevisse, priorum
Eligit et quaerit habitacula grata locorum,
Ut confirmanda citius plebs expediatur,
Haec olei sacrisque liquaminibus liniatur;
[305] Aegre posse pati perpendens religiosos
Femineos coetus, luxus simul illecebrosos.
Hinc quodam signo voluit Deus enucleare
Sancti * presbyteri meritum seu notificare.
Ampullas quoniam cum chrismatis evacuisset
[310] Prae turba gentis, oleoque sacro caruisset,
Inquit: Festina, propera, cito curre, ministro,
Has imple. Casu non fallitur ille sinistro;
Nam videt ampullas divinitus esse repletas,
A fundo plenas ad summas undique metas.
[315] Quod signum populo patrique pio recitatur;
Cordis in immenso iubilo Deus hinc veneratur.
Sic pater ad Christum gemitus suspiria fundit,
His verbis mentem pangit, pectus quoque tundit:
Rex benedicte, Deus, virtus per saecula cuncta,
[320] Imperium, diadema, decus, laus sit tibi iuncta.
Humani generis plasmator, tu secuisti
Flumina de petra, tu mandere manna dedisti;
Panibus ex quinis satiasti milia quinque,
Piscibus ex binis; tu lux, vitae medicina.
[325] Gloria, pax * tibi sit, quia caelitus hoc voluisti
Chrisma replere sacrum, quo nos ungi statuisti.
Inceptis studet officiis hic postea fungi.
Concurrit gens, seque liquore sacro petit ungi.
Hoc exercitio sic illa luce moratur,
[330] Donec sol nocte tetra veniente fugatur.
Omnibus expletis, parat ad sua gens remeare
Tecta, Deumque studet super istis magnificare.

Illico Wernherus implet quaecumque spopondit,
Ac in corde suo miracula visa recondit.
[335] Ac his exceptis dat plurima praedia, rura,
Quae non promisit, et ad haec spectantia iura.
Vosegus haec claudit, ut per sua gesta probatur,
Quo situs est villae quae Pirmenisheusna vocatur,
In qua pastorum primo magalia structa
[340] Ac armenta gregum fuerant ad pascua ducta.
Protinus arbusta, frutices, spinae resecantur,
Ac villae breviter ibi plures aedificantur,
Ex quibus ecclesia patris huius commoda plura
Percipit, ac hodie sua possidet omnia iura.
[345] Sic alii plures sunt zelantes sua vota
Dicti Wernheri, mundana laude remota,
Quae possederunt ibi praedia plurima dantes
Ad sustentandos coetus Christo famulantes.
Hic pensanda Dei fit dispensatio mira,
[350] Quae mansueta per hunc faciebat pectora dira.
Hunc quia quotquot amant, succedunt prosperitati,
Iuxta propositum sancti qui sunt vocitati.
Huic non est similis; ipso duce flos puerilis
Gaudet, honoratur humilis, sic forma senilis.
[355] Iste fovet miseros, luxus mundi fugit ultro,
Ultro fugit mundi luxus, miseros fovet iste.
Stemmata, templa, viros, reprehendit, adornat, adunat.
Vana, dicata, sacros, ore, decore, fide,
Ore, decore, fide, reprehendit, adornat, adunat.
[360] Vana, dicata, sacros, stemmata, templa, viros.
Pectora, membra, decus, pascit, sustentat, adauget,
Languida, pressa, pium, dogmate, rebus, ope.
Dogmate, rebus, ope, pascit, sustentat, adauget,
Languida, pressa, pium, pectora, membra, decus.
[365] Unde stilo moveor ego texere, quomodo dictus
Wizenburg vadit, virtute decoris amictus,
Quo surgunt ad virtutes de crimine multi,
Eius nectarea verbi dulcedine fulti,
A mundi scoria quos purgando resilire
[370] Admonet, inque bonis studet actibus hos redimire.
Thesauros ergo thesaurizant sibi plures,
Tollere quos tinea nec aerugo valent neque fures;
Nam dant allodia, patrimonia, praedia, rura
Ad loca dicta, student sine mundana fore cura.
[375] Ex quibus ecclesia mox nobilis aedificatur,
In qua conventus fratrum Christo famulatur,
Regula servatur Benedicti, vita pudica
Floret et ordo, Deus ibi mente tenetur amica.
Inde, reformato monasterio memorato,
[380] Hic loca prima petit, animo fervens ibi grato.

Sic eius fama longe lateque volante,
Hunc animo Bonifacius [ad] visum rogitante,
Qui Moguntinae fuit illo tempore sedis
Archimandrita, tollente pericula .. edis.
[385] Iucundo vultu Pirminius hunc et honore
Omni suscipit, et nescit quo tractet amore.
Amplexus gemini alterne … oscula gentem
Exhilarant ab eis fidei pia signa videntem.
Miscent colloquia redolentia nectare suavi,
[390] Quae simul irrorant charismata dia suavi.
Felices oculi quos patrum visio pavit
Tantorum, fovitque, refecit et exhilaravit.
Deque statu dum tractassent simul ecclesiarum,
Deque salute pia providissent animarum,
[395] Hoc patre se gaudet reperire pater meritorum
Semina, virtutum fontem, florem quoque morum,
Aequus uterque, bonus, dives, pauper, pius, almus
Iudiciis, opera, spe, fastu, dogmate, mente.
Gaudent Pirminii cordis penetralia patris,
[400] Ipsum quod tanti * pia visit gratia fratris.
Sic Moguntinus breviter redit ad sua praeses,
Non piger officiis diis instans atque deses;
Sed saltem terram Frisonum tentat adire,
A secta suadens erroris eos resilire.

[405] Praedicat, admonet, edocet, obsecrat, increpat, angit
Errorem populi, lapsum fidei quoque plangit.
Sed gens impatiens, infelix, dura, rebellis,
Mox in eum virus vomit insanabile fellis.
Conspirat, ferit, insanit, perditque necatque
[410] Ipsum, seque salute sua privat spoliatque.
Sic pro lege suum fundit sub gente cruorem
Frisonum, Deus hinc sibi multiplicavit honorem.

* Extra materiam ne facta vagatio mentem
Perturbet, signetque basim vexetque legentem,
[415] Nos ad thema iuvat inceptum vertere lora,
Pirminii meritis depingere … cora.
In dicione tenens Hornbach quidam memorati
Wernheri, dux Wido, nepos [supra vocitati],
Structuris loca nobilioribus ista decorat,
[420] Argento ditat, auro polit, ornat, honorat,
Confert allodia, largitur praedia, donat
Rura, domos; reor hunc hinc vera sophia coronat;
Incitat ac alios ad reddituum revelandum
Eclipsin, paupertatem penitusque fugandum.
[425] Immo consilio tandem ductus male sano,
Haec loca praedatur frustra, sudoreque vano.
Campanam tollit, confertque locis alienis.
Hoc scelus esse Deus monstrat signis sibi plenis.
Aeris ob electae dignoscitur illa sonare
[430] Materiae massam, mage dulciter ac reboare.
Hisque locis turri quae dum suspensa fuisset,
Absque sono naturali quasi muta stetisset.
Mox hanc deferri perculsus Wido stupore
Ad loca prima petit omni pietatis amore.
[435] Plenius hinc merita declarantur patris huius,
Pluribus est exorta salus in dogmate cuius.
Hic monasterii iugis tutela probatur
Quo defensore sit, quo tutore regatur.
Hoc signo moniti, praedones ecclesiarum
[440] Perstent attoniti, mortem metuant animarum,
Sanctos vae miseris qui non spoliare verentur:
A poenis seris succursibus eripientur.

Post Moguntini discessum praesulis haeret
Iste piis votis, ob gentis crimina maeret.
[445] Cum bene disposita loca seu constructa videret,
Filiolis eius virtutum flosque niteret,
A cura Liae cessat, Rachelis amorem
Ardet Mariaeque, fugit Marthae quoque morem.
Huic thymiama precum vacat effusis adhibere
[450] Fletibus, affectans lucis solatia verae.
Instat nam tempus, quo se caelestis honoris
Praemia capturum sperat propriique laboris.
Coetibus hinc accersitis fratrum, monet illos
Colloquiis brevibus tam magnos quamque pusillos,
[455] Dicens: Novistis, fratres, quantam pietatem
Vobis exhibui, feci simul utilitatem.
Nunc quia certavi bene, complevi quoque cursum
Servavique fidem, rogo vos, moneo quoque rursum,
Sitis ut unanimes factis, luxus fugientes,
[460] Firmi lege, fide fortes, flagris patientes.
Ad sustentandos etiam vos quomodo grata
Praedia, pensate, lucrabar ruraque lata,
Qualiter omnibus his mihi Christi gratia favit,
Multorum danda mentes et ad haec * animavit.
[465] Vivite sic, huius ob lubrica commoda vitae,
Consulo, consulo, ne: Miseri, dicatur, abite.
Credite, credite, si secus egeritis, pietatis
Expertes eritis et divinae bonitatis.
Scripturas legite, quibus in Domino stabilitur
[470] Mens; quid sectandum fugiendumve sit, reperitur.
Vincula fraternae servate simul pietatis,
Livorem fugite, vitium contrarietatis.
Haec si feceritis, erit intercessio pura
Nobis sanctorum, removens prorsus nocitura.
[475] Inde resolvendis pater in primordia membris
Materiae *, nonis ternis obit ipse novembris.
Tellus se gaudet ditandam corpore cuius,
Caelum laetatur, animam dum suscipit huius.
Sed licet effuso sua venerit absque cruore
[480] Mors, non martyrii tamen hic privatur honore,
Qui baiulando crucem seu carnem mortificando
Se negat, auctoris Christi gressus imitando:
Namque dedisse necem furor hostis si voluisset,
Hanc hic amore Dei patienter sustinuisset.
[485] Non minus ergo sui iussis factoris oboedit
Hic Isaac Abrahamque, sed omni tempore credit,
Angelus adveniens quia de caelo prohibebat
Haec fieri quod mente pia complere studebat.
Est autem monasterio corpus tumulatum
[490] Eius quod per eum fuerat prius aedificatum.
Quo surdis aures, mutis lingua e reserantur,
Debilibus gressus, caecis visus reparantur,
Haec praestante Iesu Domino nostro, memorati
Ipsius ob merita cultoris iustificati,
[495] Cum Patre cumque sacro cui Pneumate laus et honestas,
Virtus, par deitas, per saecula parque potestas. Amen.

[Annotata]

* cod. mirabiles

* ad eum add. cod.

* cod. primus

* cod. opimus

* cod. Lumina

* cod. illi

* om. cod.

* cod. ortum

* in margine ap. Egon

* cod. egrederer

* cod. inflammata

* cod. papa

* cod. futurorum

* * ita cod.

* voces uncinis inclusas coniectura supplevit Mone

* leg. consecrando?

* cod. ducunt

* cod. tumulandae

* cod. sui

* leg. laus?

* ed. tanta

* Praetermisit poeta quae in Vita II cap. 14 narrantur de translatione S. Bonifatii

* cod. hoc

* cod. materia

LIBER MIRACULORUM S. PIRMINII.

a

MIRACULA SANCTI PIRMINII EPISCOPI. b

[1] [Miracula S. Pirminii intercessione impetrata] Opera, quae in sanctis suis mirabilis Deus iugiter operatur, quotiens ad memoriam redeunt, totiens mentem ardore compunctionis tangunt: quapropter silentio contegi recusat divina Scriptura posteris viae spiritalis incentiva. Quem enim Dominus sublimat in virtute, proficere debet omnibus in commune: ut qui specialem Domini gratiam promeretur, imitandus Ecclesiae in exemplum generale detur. Unde per se Veritas ait: Luceat lux vestra coram hominibus, ut videant opera vestra bona et glorificent patrem vestrum qui in caelis est. Ad aedificationem vero fidelium a Deo omnia fieri, ipsius sermo testatur Filii, qui ante passionem suam, veniente de caelo voce Patris, circum se mirantibus et cunctantibus turbis ait: Non propter me haec vox venit, sed propter vos. Nemo accendit lucernam et in abscondito ponit neque sub modio, sed super candelabrum, ut qui ingrediuntur, lumen videant.

[2] [scriptor se oculis vidisse vel per testes oculatos novisse profitetur.] His ita consideratis, praeceptis vestris, o sanctissimi patres, non repugnans, pauca de miraculis tango, quae per patronum nostrum Pirminium Redemptor noster dignatus est operare et quam incommutabili pietate circa genus consistat humanum, nobis etiam, in quos fines saeculorum devenerunt, dedit manifestare. Vestro igitur suffultus adjutorio, os meum ut impleatur aperio. Adiuvari me confido locuturum *, quia Sapientia aperuit os mutum. Sententias ministret fide et veritate apertas, qui linguas infantium fecit disertas. Quae oculis vidimus, quae ab his qui interfuerunt didicimus, quae vera et incorrupta tenemus, scribendo testimoniis perhibemus. Verbis utimur veritatis, ut et vos credatis. Nos discipuli Iohannis, id est gratiae Dei, debemus utique veraces haberi, renuntiantes vobis, qui gratiam Dei amatis, quae a Iesu didicimus signa potestatis. Euntes, inquit, renuntiate Iohanni quae audistis et vidistis. Caeci vident, claudi ambulant, leprosi mundantur, surdi audiunt, mortui resurgunt, pauperes evangelizantur, et beatus est qui non fuerit scandalizatus in me.

[3] [Immunis servatus senex in puteum prolapsus;] Igitur cum monasterium beati viri venerabilis abbas Adelbertus nomine rexisset c, hiemantis anni tempore, pueris etiam algore constrictis, contigit fratribus quadam sabbati pedes manusque secundum mandatum dominicum lavantibus aquam in abluendis defuisse manibus. Tunc senex quidam, laicus habitu, conversatione regularis et moribus, ad hauriendam de puteo aquam regressus est. Qui, deficientibus in extrahendo viribus, aquae plenam manibus incaute relinquens hydriam, prono capite in fontem prolapsus est. Vase igitur desuper insequente, velox illum impetus praecipitavit, oppositis lapidibus impingentem. Erat autem puteus novem fere cubitos habens. Rei eventu fratribus nuntiato, incumbunt orationi corde prostrato, Domino intentius supplicantes, ut pollui vitaret homicidio aquam, per servum suum beatum Pirminium sibi servientium usui datam. Quid multa? Plebis conventio copiosa perculsa advenit luctuosa, geminando multiplices heiulatus alternantibus suspiriis procreatos, et detestata huius condicione sortis, parabat funebria mortis. Post aliquot * autem tenebrosae noctis horas, rumpendo quidam cunctationis moras, cum lampade ingreditur fontem umbris vicinum, quasi cadaver erepturus morticinum. Res mira et post Petri apostoli et Placidi sancti Benedicti pueri puritatem tripla, descensor nondum medium fontem intravit, cum sibi senex superatis periculis obviavit. Qui accepto itineris duce egreditur, admodum gavisus de luce. Tandem ab omnibus percontatus, pronus in ima ruens qua arte sit sursum elevatus, qua in his angustiis fuerit suffultus salute, vitae aetatis olim destitutus virtute, erectis in caelum manibus ait: Quod sum, o beate Pirmini, salvus periculis remotis, subsidio tui perfruebar melotis. Protector fidelis, in undis ab omnibus senem tuebaris aerumnis: hinc fixae reconditus menti fore scio omnia possibilia credenti.

[4] [itemque artifices muri ruina] Praefatus ergo abbas Adelbertus, a bono opere semper inrecessibilis, ad portam ecclesiae occidentalem coepta turri auxit decorem domus Dei et locum habitationis gloriae suae. [oppressi et puer e muro corruens;] Quattuordecim fere cubitis opere sublimato, ut virum Dei a sua devotione subverteret temptator affuit. Quadam vero die, operariis murum altius aedificantibus, malignus spiritus eundem parietem, qui aedificabatur, evertit, atque viros quinque simul opprimens ruina contrivit. Urbani quoque, audito fragore, adcurrunt, nimio perculsi dolore, non damno parietis, sed contritione plebis. Fit populi iugis tumultus, quaerendo collapsis lapidibus sepultos; eruentes enim singulos, continuant planctum, de exsequiis eorum solliciti tantum. Sed in manibus portati angelorum, ne forte offenderent ad lapidem [pedem] * suum, in paucis diebus * redeunte pristino vigore, reversi in suo perstiterunt labore. Quorum sospitatem supplantator mundi diabolus deflens, ab ore cuiusdam energumini confessus est, interventione cuiusdam senis, beati videlicet Pirminii, artis suae machinamenta effectu privari. Abhinc * autem sapientia fortiter vincens malitiam, parietis lapsuram supplere satagebat. Altitudine vero priorem mensuram excrescente, fratres aliqui aetate provectiores per gradus ad summa conscendentes, quodam puero comitati sunt; qui incaute ambulando de muro prolapsus, solis manibus angularis * saxi superficiem contingens, inseparabiliter adhaesit, quousque fratribus succurrentibus instans praecipitium evasit. Puero elevato, saxum ad terram cecidit, ac si ponderis sublevatione caruisset, et quod puerum adhaerentem firmiter sustinuit, se vacuum sustinere nequivit; ut hinc omnipotens Deus ostenderet, quia saxum sua manu tenens, vitam servavit penduli, qui ab hominibus reprobatus in caput factus est anguli.

[5] [vir quoque a summa turri praecipitatus.] Pariete vero summa manu iam proficiente, homo alius, artificii doctus, turris cacumen per cocleas d ascendit, quaeque dissona suae redditurus congruentiae. Versutia autem sathanae arma ad nodum vibrare semper nova solens, ratae discretioni vacantem per tres trabium ordines impingendo ad terram labefecit virum. Fratres vero, divinitati solventes officium vespertinale, casus sono percepto, currendo elevant moribundum, statum vitae in illo vix discernentes ullum. Quid plura? Dantes se pariter in orationem quasi ab * umbrarum sedibus animae reduxere calorem *, beati Pirminii meritis illud obtinentibus, ne virtutum gratia sibi in ullo deficeret servientibus.

[6] [Moribundus revocatus ad vitam.] Eodem tempore clericus quidam, eiusdem operis architectus, morbo se premente infirmatus est. Is languore superante iacuit triduanus, excepto tenui spiramento, vitali habitu despoliatus. Tertio die finito, fratribus quibusdam coram illo residentibus, duo angelici vultus domum intrantes pueri iuxta infirmantis lectum constiterunt, quorum alter utraque manu epistulam ferens aegroto ait: Affero tibi litteras vitae et mortis; elige ex his quod volueris. Hac dextera gero signa vivendi; in sinistra claudo terminum in hac vita manendi. Infirmus, his auditis, ab imo suspirans ait: Ego mundi naufragia semper exhorrens elegi abiectus esse in domo Dei mei magis quam habitare in tabernaculis peccatorum. Post haec verba illum sinistram brevim e sumere studentem puer alter prohibens: Quid, inquit, agis, modicae fidei? Viri sanguinum et dolosi non dimidiabunt dies suos; tu autem, ecclesiae profuturus exemplo disciplinae, cape chirographum vitae. Tunc ille, oculos in caelum levans, ait: Domine, si adhuc populo tuo sum necessarius, non recuso laborem; fiat voluntas tua. Continuo pueris egredientibus, infirmus ad se reversus visionem fratribus indicavit et eos de incolumitate sua iam certos laetificavit. Post paucos deinde dies integrae redditus est sanitati.

[7] [Mulier clauda gressu donata.] Rogationum autem diebus, dum sanctorum reliquiae per loca destinata transvectae, quarta sabbati f in agrum Longi-pratum g vocabulo devenissent, utriusque sexus examine obviam procedente, cum piae devotionis odore susceptae sunt. Missarum quippe sollemnia fratribus in eodem prato celebrantibus, quaedam mulier, corporis contagione clauda, cum adminiculo venit; quae venerationi sanctorum supplicando lacrimis madens, intercedente Dei confessore, sanitate convaluit totiusque populi gaudia in sui convalentia * duplicavit.

[8] [Divinitus morte perculsus S. Pirminii irrisor,] Recepto igitur in aeternae beatitudinis gremium abbate Adelberto, Garemannus congregationis suae praecipuus divina sorte in id officii collocandus apparuit h. Qui oboedientiae iugo subiectus, vestigiis paternis inhaerendo, viam veritatis elegit et iudicia Dei non est oblitus. Sed, sicut pravorum mos est invidere aliis bonum quod ipsi habere non appetunt, quidam, antiqui hostis malitia perculsi, monasterio boni provisoris derogare coeperunt. Conceptam vero a diabolo * parturientes iniquitatem, viros de familia Dei confessoris despoliatos praesumunt foris trahere, ut eos aut per tormenta discuterent aut gladiis necarent. Quorum unus ingemuit, atque acriore dolore commotus, ait: Heu, heu, sancte Pirmini, placet tibi quod trahimur, et non nos defendis? Ad cuius vocem adversariorum quidam, livore succensus: Quis est ille, ait, quem Pirminium vocas? Bellare Pirminius tuus nescit; ligneum non igneum gladium habens, dormit, numquam vigilans. Post haec verba, intrante in illum satana, miser sensum perdidit, et miseria praeventus, oculos vivus amisit; postremo morte mala vitam finiens, animadversus est scripturam qua dicitur: Ecce non dormitabit neque dormiet qui custodit Israel; et iterum: Haec dicit qui habet rhompheam ex ultraque parte acutam; et iterum: Vae qui praedaris, nonne et ipse praedaberis?

[9] [et alii nequam, peregrinis Hornbacum confluentibus et ipsi oppido insultantes, subita caecitate.]Alio quoque tempore, beati Pirminii veniente die natalis, maxima populi multitudo confluebat ad diem magnum festivitatis. Ut scriptum est: Cum astarent filii Dei ante Dominum, affuit inter eos etiam Satan, viri impii, malitiae suae facibus accensi, seditione orta, concordiam in Dei nomine convenientium disturbare coeperunt. Quapropter reliqua innocentiam custodiens turba, zelo Dei fervens, hostes superbe operantes iniquitatem facto grege eiecit extra civitatem, quatenus illis coactis extra synagogam fieri, tantae gaudia sollemnitatis perageret in pace Dei; ut per psalmistam Dominus dicit: Non habitabit in medio domus meae qui facit superbiam. At filii iniquitatis, de semine nati Chanaan et non Iuda, irae depulsionis suae pudorem magni ducentes, maioris invidiae tenebris caecati, ad ulciscendam iniuriam certatim se invicem sunt hortati. Exercitu itaque congregato, omnes in circuitu vias insidiando a longe obsederunt. Etenim congregatione fidelium servata in unitate et in vinculo pacis, cum in sua rediret diebus consummatis, ad insidiarum progressa latibulum, invadentibus hostibus circumdatur, atque rebus despoliatis vita singularum affecta diverse cruciatur. His ita gestis, sicut perverse agentibus omnia cooperantur in malum, ipsam urbem evertendam irrumpere nitentes, suburbana devastant, aedificia diruunt, homines inventos verberando cruentant. Quibus visis, urbani portas claudunt, et amaritudine pressi, circumquaque decurrunt, nihil tutum aut quietum satis habentes, mulieres timore insolito perterritae. O facinus impium et crudele! Quae harum * non ploravit in Rama cum Rachele? Ingeminant crebros singultus et ululatus multos. Moenia ergo putantes iam terrae coaequari, non suscipiunt consolari. Sacerdotes autem, cum gemitu ingressi templum, patientiae populo praebebant exemplum; prostratique ad sepulcrum Dei confessoris, poscebant auxilii opportunitatem; et omnipotens Deus immisit hostibus profundissimam caecitatem. Nam a iunioribus fratribus agitatis fusilibus campanorum i, inimici privati sunt lumine oculorum, ut vel caecitate in momento percussi, discerent quam tenebrosum cor contra familiam Dei confessoris haberent. Qui accepto itineris duce, vix a vindice ira liberati, in finibus nostris nusquam postea comparuerunt.

[10] [Alia singularis superni patrocinii in monachos Hornbacenses] Abbas vero Garemannus, in bonis operibus vitae consummato cursu *, de reliquo corona justitiae remunerando, corporis infirmitate solutus, ex hac luce migravit, stola immortalitatis indutus j. Fuerunt judices monasterii in tempore illo quaerendo quae sua sunt, non quae Iesu Christi, irritantes Deum in adinventionibus suis, ut multiplicaretur in eis ruina; quales per prophetam redarguit Dominus dicens: Non ascendistis ex adverso, nec opposuistis murum pro domo Israel, ut staretis in domo Domini. Hi, testamentum Domini temerarie profanantes, electionis privilegium demere fratribus meditati sunt. Fratres vero alterna caritate dimicantes testati sunt, resinam esse in Galaath et malagma in Israel, ut gloria patris filius fieret sapiens. Electo igitur inter se Willimanno, aetate et sapientia sene, patronos ecclesiae virili concordia adierunt, quatinus electio sua facta impleretur deprecantes. Datores igitur, in negando obstinati, ad extraneos, quorum dextera eorum repleta est muneribus, conversi, occulta Dei censura utriusque partis terminum mediante, electum abbatem congregationi statuerunt k. Quo statuto fratres cum gaudio redierunt.

[11] [et adversus temerarios invasores tutelae documenta.] Singula denarrare longum videtur, quae et quanta Dominus per servum suum beatum Pirminium clementer operetur * quanta dilectione sibi servientes foveat, superbe in se agentes manifesta animadversione terreat, quam gravi pondere tyrannidis premat occasionem, quotiens patresfamilias l Cornu m petunt per tumorem. Nam a principio sui in hunc locum adventus homo ullus nec legitur nec habetur inventus pacifico exitu pertransiens stadium vitae, si in sancti pontificis locum non timuit superbire. Quare cum haec cotidie non legendo sed videndo * et audiendo discamus, particularium pluralitate relicta, ad generali redeamus.

[12] [Cerei caelitus accensi.] Cuonradi ducis n filius in castello Stoufenburc o extrema morte praeventus, ad monasterium ducitur sepeliendus. Fratres vero, adventu feretri audito, cum crucibus et hymnis longius ab urbe digressi sunt. Interea presbyter quidam, cum infantis equo accelerans in urbem, cereos quattuor incensos candelabris imponit et iam venienti loculo obviam deportari fecit. Coepta itaque digressione, candelae in eundo omnes, vento exagitatae, percepti luminis gratiam perdiderunt. Portitores vero, vicinarum domorum perscrutati casas, ignis offenderunt omnes immunes. Assunt interea fratres cum exanimi corpore, maerentibus ceroferariis de candelabrorum restinctione. Facta est autem res mira, quam narro: quia dum feretrum in praesentiarum venisset, refulsit sol in clypeos aureos, omnesque illi cerei, caelitus dato lumine accensi, claro iubare intuentium oculos reverberaverunt. Quod omnipotens Deus miraculum evidenter fieri voluit, ut liquido daretur intellegi, illa anima corpore exempta inter spiritus beatorum quam laeto perfrueretur splendore, cereis per se obscuratis, sed de invisibili flamma praelucentibus, patrocinante Dei confessore. Manifestata autem divinae virtutis praesentia, haud facile dictu est, quanta fuerit in Dei laudibus exultatio, quae sanctissimi praesulis meritorum veneratio, quae peccatorum oborta compunctio, quam dulcis ad emendandas monasterii offensas impulsio. Officio quoque exsequiali puero persoluto, cuncti domum qua venerant redeunt, ducem demonstratae virtutis gaudio participant et eius animum de morte sobolis consolantes sanant. Nam post paucos deinde dies ipse ad monasterium veniens, omnem coram fratribus suam inaequalitatem p corrigit, reatus sui veniam desiderans accepit; qua accepta laetus et gaudens in sua reversus est.

[13] [Liberatus energumenus,] Anno abbatis Willimanni secundo rex Francorum Henricus Reni alveum navigio superans cum magno exercitu Galliam ingressus est q. Tunc vero christiani cum paganis quos duxerat viam ineuntes Ieroboam, qui peccare fecit Israel, depraedantur agros, incendunt villas, viros ac mulieres trahunt, initiati Beelphegor et comedentes sacrificia mortuorum. Huic ergo consuetae instantes abominationi, quandam ingressi ecclesiam, suo morem gesserunt tumori, auferendo omnem oratorii ornatum servitio divino dedicatum. Deus autem ultionum dominus, reddens retributionem superbis, quendam iuvenem permittit corrumpi a Beelzebub principe daemoniorum; qui ad temeranda ingressus est sancta sanctorum. Illo in terram colliso, gentiles cum paganis paenitentia ducti, Deo didicerunt esse perosum, quia domum orationis speluncam fecissent latronum. Iuvenis autem domino suo Augiensium abbati in vinculis veniens, consilio eius per loca sanctorum in via ducitur sanandus; sed meritis sanctorum opem ferre negantibus, nulla precum intercessione ab antiquo eripitur praedone. Interea rex Bliesensem provinciam ingressus, in vico Ernestwillare r cum omni sedit exercitu. Hunc abbas Willimannus pro causa monasterii adiens, sincera devotione susceptus est ab eodem imperatore. Quem ad regem venisse Augiensium abbas s percipiens, cum festinatione conveniendo eius advolvitur genibus, humiliter * orans secum ad monasterium ducere dignari iuvenem furibundum, suae fratrumque orationis instantia a beato Dei confessore sanandum. Confido, ait, per nostrum communem patronum curari hunc debere in misericordia Omnipotentis a mortifero quo infestatur veneno serpentis. Cuius petitioni abbas benigne annuens, a vinculis solutum iuvenem suscepit in sua. Qui fremens et spumans ad monasterium ductus, fusa pro ipso ante sepulcrum Dei confessoris fratrum oratione cotidiana, infra aliquot dierum evolutionem * sanatus, ovis pastori suo iam remittitur in pace liberata de lupo rapace.

[14] [et paulo post alii viginti sex.] Praeterea eiusdem Dei confessoris redundante virtute, promiscui sexus fere viginti sex, nobis videntibus, daemonis obsidione captivati, singuli in ordine vicis suae reddebantur libertati; quorum infestationis modum supersedimus ordinare, quia ingenio et voce rauca de multis tangimus pauca.

[15] [Sanata mulier manu contracta;] Anno procurationis Willimanni tertio mulier quaedam in Hornbacensium urbe, occulto Dei iudicio praeventa, dextera manu in medium complicata, aruit manca. Qua infirmitate stupefacta, ad sepulcrum Dei confessoris candela directa, misericordiae Dei fiduciam habens, ingreditur ecclesiam beati Fabiani papae et martyris t, ipsum invocans voce, ut succurrat sibi, coniuncta Dei confessoris ope. Tunc clementia Redemptoris per prophetam dicentis: Tunc invocabis et Dominus exaudiet, clamabis et dicet: Ecce adsum, quia misericors sum Dominus Deus tuus, sanctorum meritis fidei succurrit mulieris atque septimana exacta pigneribus tutis suscepit dona salutis.

[16] [caecus visum recipit,] Anno incarnationis dominicae millesimo duodecimo, procurationis Willimanni abbatis quarto, quadam die fratribus iuxta morem sextae horae psalmodiam celebrantibus, caecus quidam oratorium sanctissimi confessoris introductus est. Ubi diutius in faciem prostratus dum pavimentum rore contriti cordis perfunderet, lucis gratiam, quam non attulit, recepit, fratresque in laude Redemptoris pleni gaudii * tripudio ditavit.

[17] [et surdus auditum;] Sex deinde diebus evolutis dominicae resurrectionis sollemnitate instante, ad esum agni paschalis numerosa populorum frequentia confluxit. Tunc vir ille, ut pro suscepti luminis * emundatione Deo grates referret, victoriosissimae crucis vexillum in manus accepit, ac se sequentibus fratribus cum hymnis canoribus ad ecclesiam beati Fabiani martyris, quo turba convenerat, processit. Factum est autem, dum sermo ad populum pro divini ostensione miraculi fieret, homo alius, obserata diu aurium testudine surdus, auditus usum recepit, et gratiarum actiones una cum adstantibus bonorum omnium tributori geminata laetitia conclamat.

[18] [puero muto et claudo, primo loquela,] Puer etiam quidam parvulus, a quinto eius nativitatis anno mutus et claudus effectus, in custodia fratrum mansit nutriendus. Hic ad memoriam Dei confessoris ex industria fratrum consuete veniens, misericordia Dei in se operante, officium suscepit linguae, reliquo corpore in id temporis priore corruptela tabente.

[19] [deinde usus membrorum restitutus;] Praedictae autem annorum ordinationis quinto nonas maii, inventionem vexilliferae crucis populo recolente fidelium, puer idem coenobium sanctissimi pontificis Pirminii ex consuetudine ingressus, quia fideliter pulsando perstitit, salutem qua eguit impetravit, ac confirmatis basibus eius et plantis, benedicens et laudans Dominum exilivit.

[20] [adolescens mutus et surdus plene sanatus.] Post haec die sanctissimi pentecostes sexto, crucis dominicae adventum ad eundem locum anni recursu praesentante *, populosa sexus utriusque caterva cum crucibus et sanctorum reliquiis ad gaudia tantae confluxit sollemnitatis u. Ibi adolescens, cuiusdam patrisfamilias servus, ad memoriam Dei confessoris venit adductus, qui infirmitate praeventus visu caruit, mutus et surdus repentina divini examinis sententia percussus aruit. Hunc ergo, eo quod tantae debilitatis inaequalitas v eum vitiavit, dominus suus ad sepulcrum pontificis nixa stipulatione w donavit, confidens illum eo efficacius salutem posse consequi quo devotius, humanae servitutis nodo solutus, ingenuae traderetur libertati. Quo ante tumbam beati praesulis in fide et devotione continue prostrato, circa diei horam nonam, cum fratres consummatis Dei laudibus corpora cibo reficerent, soluta est lingua in locutionis ministerium, reclusae aures admisere auditum, solae oculorum fenestrae necdum exclusere densas umbras tenebrarum. Prostratus iuvenis, ut se impertitum gemino salutis munere sensit, praevio ad ostium ecclesiae baculo repsit, matrem suam iugiter vocans. Exierunt interea de refectorio fratres; qui huiusmodi vigore miraculi abundantius refecti, non facile dictu est quanta corporis exultatione, quanta mentis iubilatione praeconia Christo solvebant. Tunc misericordia omnipotentis Dei, qui se diligentes semper diligit, se glorificantibus assistens cooperando succurrit, plebis suae conventionem triplo laetificans iubilo, clausa oculorum lumina aperuit caeco, quem paulo [ante] instauravit ex muto et surdo. Putasne cum quo gemitu quantaque devotione Gloria in excelsis Deo cecinerunt, qui per sacri pontificis merita tot in uno homine divini muneris videre miracula meruerunt? Fit fletus fratrum prae gaudio, laus populi pro triumpho; funduntur ex intimis praecordiis grata suspiria, tripudiant laetifico gestu cunctorum corpora, non valentium invenire quibus motibus exprimant percepta gaudia.

ANNOTATA.

a Ex cod. Brux. 206, saec. XII extr. vel XIII. Cfr. supra, Comment. praev., num. 20. — Quam prius admiserat cl. G. Wattenbach opinionem in praeclaro suo opere de fontibus historiae Germaniae [Deutschlands Geschichtsq., ed. IV, tom. I, p. 301.] , eundem scilicet scriptorem esse Vitae secundae et libri Miraculorum, iam videtur deseruisse [Eiusdem operis ed. V, tom. I, p. 348.] , et merito quidem: nam, ut notat cl. Holder-Egger [M. G., tom. XV, p. 21, not. 1.] , scriptor Miraculorum nec usquam indicat se Vitam edidisse, et modus dicendi ac narratio in utroque opusculo multo dispares sunt. Eodem quidem tempore vixerunt, sed Vita secunda aliquot annis ante librum Miraculorum conscriptus est [Cfr. supra, Comment praev., num. 12 – 14 et num. 20.] . Delectatur sane subinde et scriptor Vitae secundae incisis in fine consonantibus [E. g. Vit. II prolog.] , sed longe saepius et magis affectato scriptor Miraculorum [Mirac. cap. 2, paulo post init. utque ad fin.; cap. 3 med. (Plebis …) usque ad fin.; etc.] .

b Titulus hic non est praefixus ipsi libro Miraculorum, sed legitur in summis foliis, eadem manudescriptus quae descripsit textum. Scriba autem quidam saeculo XIV vel XV praemisit inepte capitulo 1 (ordo capitulorum in codice numeris notatus non est, sed singulorum exordium signatum littera maiori descripta minio) hanc inscriptionem minutis litteris: Incipit prologus in vitam beati Pirminii, et capitulo 2 (quod tamen est pars prologi, sed in codice exhibetur ut exordium narrationis,prima littera H valde ornata et adeo ingente ut linearum quattuordecim spatium occupet): Incipit vita beati Pirminii episcopi et confessoris.

c Nomen Adalberti abbatis Hornbacensis legitur in diplomate dato ab Ottone I imperatore die 1 decembris anni 972 [M. G., ser. in-4°, Dipl., tom. I, p. 578.] .

d Cochlea est scala tortuosa cochleae instar [Forcellini, ed. De Vit, tom. II, p. 247, col. 1, num. 14; cfr. Cang. Glossar., tom. II, p. 409, col. 1 extr.] . Cochleas hoc loco designare censeo scalas mobiles in modum cochleae dispositas.

e Id est epistulam [Forcellini, ed. De Vit, tom. I, p. 584, col. 1 extr.] .

f Id est feria quarta [Ibid., tom. V, p. 282, col. 2.] .

g Lengelsheim (?), septem fere chilometris distans ab Hornbaco (Neu-Hornbach) ad meridiem, aliquantum orientem versus.

h Abbas iste Garemannus ex aliis documentis notus non est.

i Campanum neutro genere legitur etiam in Vita secunda, cap. 15, et apud alios non paucos scriptores medii aevi [Cfr. Cang. Glossar., tom. II, p. 59, col. 2 med.] . Prius in codice scriptum erat campanarum, sed prima manu erasa est littera a et substituta o.

j Anno 1008 vel 1009, ut liquet ex cap. 16.

k Et hic abbas Willimannus aliunde prorsus incognitus est.

l Haec vox eodem sensu hoc loco usurpari videtur quo in infima latinitate solet vox seniores. Ita etiam inferius, cap. 20.

m Id est Hornbach. Horn enim germanice cornu significat.

n “Filii, ut videtur, Conradi I ducis Carinthiae, qui ipse anno 1036 dux Carinthiae constitutus est” [Ita Holder-Egger ad h. l.] .

o Iuxta vicum Stauf, leuca cum dimidia distantem ab oppido Göllheim ad meridiem. Ducibus Carinthiae locus sepulturae erat coenobium Hornbacense, quia ab ipsius conditore Wernhario domus suae originem repetebant [Crollii Orig. Bipont., part. III, § 12, cit. ap. Mone, ad h. l.] .

p Id est iniquitatem [Cfr. Cangii Glossar., tom. II, p. 784.] .

q De hac expeditione anno 1009 ab Henrico II imperatore in Lotharingiam suscepta videsis Hirsch, Jahrbücher des deutschen Reichs unter Heinrich II, tom. II, p. 280 sqq.

r Vulgo Ernstweiler, in pago Bliesgau, leucis duabus Hornbacho distans ad septentrionem.

s Augiae divitis scilicet, quoniam mox S. Pirminium vocat nostrum communem patronum.

t Ecclesia parochialis oppidi Neuhornbach. Cfr.Frey, Beschreibung des baierischen Rheinkreises, tom. IV, p. 132 [Ita Mone, ad h. l.] .

u Locus obscurus. Cum cl. Holder-Egger opinor agi de quadam sollemnitate die sexto hebdomadae pentecostes celebrata, ubi crux in processione portabatur [Cfr. Cangii Glossar., tom. II, p. 678, col. 1.] .

v Id est infirmitas [Cfr. Cang., loc. cit. supra, not. 14.] .

w Id est subscriptione [Cfr. ibid., tom. VI, p. 376, col. 2 p. m.; Pardessus, in periodico Bibliothèque de l'École des Chartes, ser. I, tom. II (1840 – 41), p. 425 sqq.] .

* cod. locutum

* cod. aliquod

* om. cod.

* cod. debet

* cod. Ob hinc

* cod. angulari

* cod. ad

* cod. colorem

* ita cod.

* cod. dolore

* cod. horum

* cod. cursus

* cod. operatur

* cod. vivendo

* cod. huliter

* cod. evolutione

* cod. gaudio

* et add. cod.

* cod. praesentate

OFFICIUM S. PIRMINII.

Documentum hoc ad maiores nostros misit saepe iam laudatus P. Mauritius Chardon, hac praemissa inscriptione: Officium S. P. Pirminii Epi et Conf., quod olim choro Augiensi usui erat, ex Ms. volumine membranaceo bibliothecae Augiensis. (Cod. Brux. 8931.)

Ad Vesperas.

℞. O quam laudanda huius sancti sollemnia, quem ob virtutum insignia caelorum laudant agmina *. O Pirmini, divino iunge lumini cunctos hic congregatos. ℣. Ut apud te in patria fruamur Dei gloria. O Pirmini. Evang. Ant. O lumen splendidum, sancte praesul Pirmini, o lucerna lucens in conspectu Domini, o gemma sacerdotii, tu pater monachorum, qui patris Benedicti regulam bene norunt: omnes nos trahe propere ad gaudia caelorum, quos tibi cernis psallere hos plausus canticorum.

Ad Matutinum. Invitatorium.

Voce cordis resonemus, Regem regum adoremus *, qui sanctum hunc Pirminium choris iunxit caelestium.

In I. Noct.

Ana. Beatus Pirminius in via peccatorum non stetit, sed in seminatione verbi divini viam dissuasit peccandi. Ana. Constitutus praesul iste ad verbum Dei praedicandum genti adhuc in fide hebeti, ne iterum traderetur ritui gentili, quo fremebat. Ana. Deus caput eius exaltavit, qui non solum apud aulicos, verum etiam apud egenos peregrinosque longe ac late innotuit. Ana. Sanctum suum mirificavit Dominus, quem in domorum Dei constructionibus devotum fecit et sedulum. Ana. Introivit in domum suam sanctus Dei cultor et melliflua praedicatione populum sedulo attrahebat. Ana. Omnia eius pedibus nonne erant subiecta, cum ex insula, Augia vocitata, horrenda portenta variorum atque inauditorum vermium de altera parte serpendo sua praesentia stagni gurgitem petierunt?

℞. Laudemus Dominum in beati antistitis meritis gloriosis, qui in hac vita sub Theodorico rege Francorum * Melcis castello pastoralis curae episcopatum egregie retinebat. ℣. Beatus enim homo qui inventus est sine macula. Melcis. ℞. Deus enim super cuncta illius opera disponebat: * Eius nam sacrum officium et mysticum ad vota ministerium dirigebat. ℣. Quoniam diligentibus Deum omnia cooperantur in bonum. Eius nam.

℞. Vir nobilis, nomine Sintlas, genere Alemannus, per multa sancta loca et sacra coenobia humilesque et Deo dignas orationes, usque ad locum pervenit, in quo sanctum invenit Pirminium: * Qui ab eo honorifice susceptus est. ℣. Iustum deduxit Dominus per vias rectas, et ostendit illi regnum Dei. Qui ab.

℞. Cunctis igitur necessariis rite peractis, noctem sanctam in divinis transegere colloquiis, et crastino insignis Dei praesul * Uberrima sparsit populo documenta. ℣. Utramque linguam, romanam scilicet et Francorum, optime sciebat. Uberrima.

In II. Noct.

Ana. Curam pastoralem sine crimine is tenebat, et in tabernaculo Domini frequentius habitabat, requiescitque in monte sancto eius. Ana. Cultum divinum Dei servus intentius affectabat; idcirco desiderio magno, quod Dominus ei tribuebat, decem non cessavit monasteria ordinare. Ana. Inclitus vir Sintlas dixit ad beatum praesulem: Insula, quam cernis, vermibus plena scaturit; idcirco nunquam homo in illam ausus est intrare. Qui respondens ait: Domini est terra et plenitudo eius. Ana. Insula ista, ex quo intravit in eam Christi praesul, facta est salubris aere, iucunda flumine, terra fecunda, arboribus nemorosa et vineis uberrima; quoniam non est inopia timentibus eum. Ana. Flumen Dei repletum est aquis, dum sanctus Dei praesul gratiam a Deo sibi praestitam in alios copiosius effundebat. Ana. Magnificata sunt opera Domini: nam unde tanta monstra diabolici figmenti ilico evanescere faciebat, postea inde multa milia animarum in amoenissimos hortos caelestis Ierusalem usque in ultinum diem non desinit advocare.

℞. Audiens vir nobilis Sintlas praesulem beatum Pirminium salubrem doctrinam populo exhibere, * Ubertim lamentans quod in sua patria tali non gauderet pastore. ℣. Igitur sanctum Pirminium enixe rogabat ut aliquantulum temporis in sua conversari patria dignaretur. Ubertim.

℞. Vere felicem praesulem, qui dum orabat, baculum suum nulli materiae acclivem in limpido erectum statuit pavimento: * Quem interim aeris obsequia ad firmandam plebis fidem immobilem tenuerunt, ℣. Donec eum manus ab oratione surgentis episcopi inclinaverunt. Quem.

℞. Tali Romanus episcopus percussus miraculo, citissime misit se ad vestigia sancti antistitis, veniam deprecans de verbo quod ignoranter protulit erga illum, * Quia ante signum factum talis non aestimabatur qualis postea Dei nutu ostensus est. ℣. In alternos se inclinaverunt amplexus amantes osculoque sancto. Quia.

℞. Inclitus vir Sintlas, nimium laetus, * Deo gratias egit, qui illi tantum talemque ostendit patronum. ℣. Non est inventus similis illi, qui conservaret legem Excelsi. Deo.

In III. Noct.

Ana. Gaude, felix Augia, cum laude haec sollemnia sancto tuo Pirminio, qui motus zelo nimio, radicitus te paravit, ad laudem Dei te formavit, ut consors tu sis omnium Deo laudem canentium. Ergo iugi laude psalle, ut te Deus de valle per sanctum hunc Pirminium iungat choris caelestium.

℞. Erat insula, quam Sintlasowa vocabant, diris repleta serpentibus, quam vir Dei Pirminius manibus propriis aliisque iuvantibus * In tribus diebus pulchrum campum perfecit. ℣. In hac postea vivo Deo et vero amoenam aedificavit domum, et suorum alumnorum contubernium dimisit iucundum. In.

℞. Locus iste, ex quo die intravit in eum Christi praesul, factus est salubris aere, terra fecundus, vineis uberrimus et arboribus nemorosus; * Ideoque delectat in eo vivere qui ibi Deo regulariter debent servire. ℣. Mirabilis Deus in sanctis suis, in loco isto mira atque miranda peregit. Ideoque. ℞. Wernharius vir nobilis, alta ortus Francorum prosapia, audito rumore sancti viri, eum ad se accersiri praecepit, ei spondens * Ut ubicumque eligeret, ibi proprium locum ei daret ad servitium Dei perpetualiter prosequendum. ℣. Multa loca propria in circuitu iacentia ei coepit monstrare. Ut.

℞. Christi servus Pirminius, iam sibi cernens tempus imminere quo agonum suorum praemia in caelis reciperet, venit in locum quem vocant Gamundium: * Ubi post multas virtutum operationes laborum suorum aeterna adeptus est praemia. ℣. Haec requies mea in saeculum saeculi, hic habitabo. Ubi.

Ad Laudes.

Ana. Factum est ut multitudo populi ad virum Dei conflueret, sacrae confirmationis rogans manus impositionem, quam et prolixe agebat, ut ampullis exhaustis oleum sanctum deficeret. Ana. Videns venerabilis vir Dei oleum deficere: Curre, inquit ministro, velocissime ad monasterium, plus nobis de sancto oleo allaturus. Ana. Minister vero volens eius iussa adimplere, apprehendens ampullas, et intuens in eas, vidit ipsas oleo sancto repletas. Ana. Tunc ampullarum portitor recurrens ad episcopum ait: Non est necesse, senior dilecte, ad coenobium reverti, quia lecythi cuncti sancto oleo sunt referti. Ana. Misericordia igitur omnipotentiae divinae per incrementum visibilis chrismatis ostendit quod vivifica sancti Spiritus unctio per manus tanti sacerdotis invisibiliter emanavit.

Ad Benedictus.

Antiph. O inter, caeli, curiae tuae nunc fulgent atria; nam nostrum sanctum praesulem, qui mundum liquit exulem, ad te traxisti hodie. O Pirmini, iuva pie.

In 2dis Vesp. Ana Evang.

O Christi pietas, quam investigabiles sunt viae tuae largifluae pietatis, qui nostrum sanctum Pirminium non solum in caelis speciali privilegio decorasti, [sed] etiam in terris dulcem, dilectum atque affabilem omnibus praebuisti.

Lectiones ad Matutinum in festo S. Pirminii

[I.] Pirminius, Francorum sanguine oriundus, Meldis apud Gallos in lucem prodiit. A prima aetate, cum artium tum pietatis studio probe iam imbutus, Sancti Benedicti instituto se addixit, assiduoque virtutis exercitio in coenobio Sancti Mauri abbatis ad Ligerim eo usque progressus est ut ad episcopatum Meldensem eveheretur. Quem sancte prudenterque administrans, in praedicationis officio suae eloquentiae, qua plurimum pollebat, vi ac suavitate omnes longe lateque dissitos ad se attraxit populos.

[II.] Post hanc praeclaram operam Romam contendit pro impetranda fidei, in Alemannia multum iam laborantis, qua stabiliendae qua aliis in locis propagandae potestate. Qua obtenta, in Franciam reversurus, pervenit in Alemanniam ad insulam Rheno lacuque ambitam, posteris Augiam Divitem appellatam, quam serpentibus aliisque huius generis virulentis vermibus totam scatentem, lignea cruce armatus et precibus ad Deum fusis expurgavit, atque ibidem loci monasterium exstruxit, fontemque pio a Deo postulatu impetravit, febricitantibus hodieque apprime salutarem.

[III.] Rebus ita feliciter gestis coepit viri nomen passim inclarescere, locus frequentari, mortalium multi monasticae vitae studio ad eum confluere, sub huius abbatis ab iisdem iam electi imperio vitam agere, virtutum exercitio ad religiosi hominis perfectionem eniti, Deique servitio se totos impendere. Interea loci ipse ad Carolum Martellum adductus, Augia insula atque aliis vicinis pagis ab eo donatus inque eorum possessionem immissus, aliquandiu tranquillam cum suis duxit vitam. Non tamen multo post Theobaldi Suevorum ducis factione ex Augiensi insula pulsus, constituto in vicem abbate Ethone, ipse in Alsatiam migravit, in qua, ut et in aliis regionibus, plura construi fecit monasteria.

[IV.] Novissime vero a Wernhero, nobilissimo e Francorum gente dynasta, accitus, monasterium illustre ad Gamundium, Hornbach vulgo dictum, loco perquam opportuno aedificavit; ubi dum ipse concionibus pro more habendis sacramentisque populo administrandis frequentem navat operam, evenit aliquando ut chrismate inter confirmandum deficiente, ampullae denuo fuerint repertae divinitus repletae. Ab actione tandem quiescens, decurso aetatis stadio, ad contemplationis studium se totum contulit, cui ardentissime addictus, non multo post tamquam miles emeritus ad praemium evocatus, obiit in dicto monasterio Hornbach tertio calendas * novembris, circa annum septingentesimum quinquagesimum; ibidemque terrae mandatus est, miraculis gloriosus.

[Annotatum]/center>

* sic

DE SANCTA ODRADA VIRGINE BALAE IN CAMPINIA

TEMPORE INCERTO.

COMMENTARIUS PRAEVIUS

Odrada virgo, in Brabantia (S.)

AUCTORE C. D. S.

§ I. S. Odradae mentio apud martyrologos. De eius Actis. Quo tempore vixerit.

[1] [S. Odradae Vitam, conscriptam anno 1304,] Alemium vicus est Brabantiae septentrionalis, olim dioecesis Leodiensis, nunc Silvaeducensis, non procul a civitate Silvaducensi, inter septentrionem et orientem, Mosae flumini insidens. Praecipuo ibi cultu honorata est inde saltem a saeculo decimo tertio S. Odrada virgo, quam, antiquioribus martyrologis incognitam, Grevenus ad diem 4 novembris, Molanus vero ad diem 3 eiusdem mensis annuntiarunt. Molanum secuti sunt Canisius seu Walasserus, Saussayus, Ferrarius et Castellanus. Porro quaecumque apud eundem Molanum in Indiculo sanctorum Belgii [Pag. 58.] et inter Natales sanctorum Belgii [Pag. 240.] et inde apud alios (praeter ea quae ad cultum spectant) leguntur, excerpta sunt ex Vita quam anno 1304 ex traditione orali et picturis in ecclesia Alemiensi tunc exstantibus, amissa Vita antiquiori, conscripsit [Cfr. infra Vit. prolog.] anonymus quidam stilo satis imperito et nimis inflato dicendi genere.

[2] [exhibent codices tres saeculi XIV et saeculi XV] Vitam hanc exhibuerunt nobis tomus secundus Legendarii cuiusdam in monasterio Sancti Trudonis, cui ecclesia Alemiensis subjecta erat [Cfr. infra num. 6.] , saeculo XIV exarati, inter codices bibliothecae Academiae Leodiensis olim sub numero 58, nunc 210; et alterum Legendarium monasterii Corsendoncani prope Turnholtum, saeculi XV, nunc bibliothecae regiae Bruxellensis cod. 858. Uterque textus mire concordat, ut facile conicias alterum ex altero fuisse descriptum. Quibus adiungendum breviarium antiquum ecclesiae collegiatae Alemiensis, foliorum 166 maioris formae, nunc asservatum in archivo ecclesiae Sancti Petri in civitate Silvaducensi; unde Vitam S. Odradae, in lectiones novem distributam, vulgavit v. v. Ludovicus Henricus Schutjes [Kerkelijke geschiedenis van het bisdom's Hertogenbosch ('s Bosch, 1870 – 76, 5 vol in-8°), tom. I, p. 345.] . Desideratur in eo codice Vitae prologus et numerus ultimus, et multa passim in ea notanda occurrerunt menda.

[3] [et apographa quaedam recentiora,] Praesto nobis praeterea fuerunt duo apographa eiusdem Vitae in codice olim musei Bollandiani nunc bibliothecae regiae Bruxellensis 8931, ex secunda parte Hagiologii Brabantini in monasterio Rubeae Vallis a Gilmanno (ob. an. 1487) collecti desumpta (unde perperam apud nonnullos Gilmannus eius Vitae auctor dicitur). Haec ab exemplaribus modo citatis discrepant solummodo satis frequenter occurrente verborum praepostero ordine et quibusdam correctionibus seu potius adulterationibus, quarum nonnullae ipsi Gilmanno, aliae scriptori alterius apographi imputandae videntur. Denique ante hos quadraginta fere annos tertium apographum ex codice Rubeaevallensi descriptum a Ioanne Antonio Snijders, monasterii Corsendoncani suppriore et ab eodem missum ad Ioannem de Rover parochum vici Macharen in Campinia anno 1679 – 1717 [Schutjes, tom. V, p. 23.] , in domo pastorali Millegemensi invenit v.v. P. I. Dillen, tunc vicarius parochiae Moll, et ipse accurate descripsit, variantes lectiones adiecit ex quarto apographo, quod erat penes eundem parochum Macharensem, a Servatio abbate Averbodiensi anno 1681 accepto [Cfr. infra, num. 14.] , et cum documentis de cultu S. Odradae ac notis praedicti Ioannis in uno libello compactum transmisit ad museum nostrum, ubi libellus iste [Hunc passim designabimus nuncupatione Lib. Dilleni.] adhuc servatur.

[4] [vernacule autem libelli tres.] Legendam latinam S. Odradae flandrice expressit anno 1682 supra laudatus Ioannes de Rover, parochus in Macharen et paucis post annis metro conclusit eodem idiomate canonicus quidam Ghelensis [En huius lucubrationis integer titulus: Het leven van de H. Maegd Odrada, geviert wordende den derde November, Patroonnerse tot Millegem gelegen tusschen de vryheyd van Gheel en Moll, beschreven int lateyn door den Eerw. heere Ioannes Gilemannus … in het 2e deel van zyne Hargyologue (sic) van brabant in het jaer 1304 opgezogt en in het vlaemsch getranslateerd door den Eerw. heer Ioannes de Rover, pastoor tot Macharen in het jaer 1682. — En om t' zelve beter bekent te maken aen de devote geloovige … door den druk ter oorzake van de oude gevonde fontyne en haer kragtig water in t' jaer 1686, in Rym-digt gestelt door Iudocus Coene, Canonik van Gheel, in het jaer 1688, bestaet uyt eene voorrede of den prologus van Tilemannus en 24 capittels en een liedeken sluyt den geheelen opstel. Opusculum constat paginis 32 in-12°, quarum singulae 24 versus hexametros continent; carmen adiectum versibus 162 absolvitur. Lib. Dilleni.] ; sed non comperi haec typis edita fuisse. Nostris diebus ex ea Vita metrica alteram soluta oratione vulgavit C. Mangelschots [Leven der heilige maegd Odrada, gevierd wordende te Milghem, by Moll, den derden november; byzondere patroonesse tegen kwade oogen, alle ziektens van menschen en vee. Getrokken uit eene oude berymde Levensbeschrijving dezer Heilige. Door C. M [angelschots]. Meerhout-Gheel, 1854, 16 pp.] . Novissime vero de vita et cultu S. Odradae absolutissimum libellum ediderunt vv. vv. A. Geboers et F. Van Olmen, sacerdotes dioecesis Mechliniensis [De H. Odrada van Baelen, haar leven en hare vereering. Mechelen, 1891.] .

[5] [Huius Vitae compendium.] En tibi Vitae illius summarium. Odrada, Scapis (vulgo Scheps, qui vicus est parochiae de Baelen, prope Moll) parentibus nobilitate et divitiis atque etiam christiana virtute insignibus nata, a puerilibus annis pietate excelluit. Adolescentior facta, cum propter pulchritudinem et alias egregias dotes a multis nobilibus ad nuptias sollicitaretur, hos omnes sprevit et virginitatem Christo sponso servare elegit. Mox vero, matre mortua et patre ad secundas nuptias transgresso, multas a noverca et, huius suggestione, a patre tulit iniurias; immo, quadam die, dum tota patris eius familia ad annuam dedicationis ecclesiae Millegemensis memoriam celebrandam tenderet, ipsaque equum, quo ad illam sollemnitatem deveheretur, sibi efflagitaret, iussa est ut aliquem deligeret et sterneret ex iis qui solius pullorum propagationis causa in pascuis magno numero alebantur, freni scilicet omnino insuetis adeoque efferatis ut nonnisi cum ingente vitae periculo ad eos accedere cuiquam liceret. Intrepide tamen locum ubi conclusi erant ingressae, equi subito mansuefacti certatim et quasi venerabundi se virgini offerunt. Quorum uno ex praestantioribus delecto et instrato, mox rapido sed suavi cursu patrem, qui miliarii iam spatio praecesserat, attigit. Qui prodigio obstupefactus et in se reversus, mox ipse equo desiliit et ad filiae pedes prostratus veniam petiit, deinceps ab omni iniuria illam immunem fore pollicitus. Eadem die alterum in gratiam virginis miraculum divina omnipotentia operata est, fontem ex arenosa gleba ad eius preces eliciendo, cuius aqua et ad morbos pellendos efficaciter adhibita fertur. Brevi autem post Odrada in morbum incidit, et extremis Ecclesiae sacramentis munita, piissime obiit. Cuius corpus, ut ipsa rogaverat, plaustro impositum, duobus iuvencis committitur quo Deus eam sepeliri vellet deducendum, ac recto itinere defertur ad Alemium villam; ubi ab Ottone comite reverenter susceptum est et sepulcro mandatum, quo loco pulcherrimam ecclesiam idem Otto aedificavit atque clero et aliis ministris decenter instruxit. Deductio autem illa virginei corporis prodigio non caruit: nam truncus quercinus, iam dudum arefactus, una currus funebris rotarum casu illisus, repente reviruit et crevit in arborem. Crebris praeterea sanitatum miraculis ad Odradae tumulum concessis, gloriose ipsam in caelis regnare divinum numen demonstravit.

[6] [Utrum sancta floruerit saeculo VIII] Haec quam vere narrata sint, difficile est dictu. Etenim, quod supra indicavimus, profitetur scriptor anonymus (quem monachum fuisse Trudonensem ex mox dicendis facile conicere licet) sibi anno 1304 Vitam S. Odradae concinnanti solos fontes ad manum fuisse traditionem popularem et tabulas pictas quibus decorata est Alemiensis ecclesia: quos sane certo purissimos nemo secure asseruerit; nec aliunde ullum nobis documentum suppetit quo narrationis sinceritas confirmari queat. Quin immo neque quo circiter tempore vixerit S. Odrada, hactenus definitum est, aliis eam saeculo VIII [Ita nominatim Castellanus et Butler.] , aliis saeculo X, XI vel XII floruisse contendentibus. Pro qua posteriori opinione praecipuum argumentum desumitur ex mentione, in fine Vitae [Num. 12.] , Ottonis comitis, qui ibi refertur Odradae corpus suscepisse Alemii, illudque sepulturae mandasse et in loco sepulturae basilicam aedificasse, quam ex bonis suis ditavit. Iam vero habemus diploma a Paschali II R. P. datum die 25 maii anno 1107, quo privilegia et possessiones monasterii Sancti Trudonis confirmantur, et inter has recensetur altare de Aleym [Cartulaire de Saint-Trond, publie par Ch. Piot (Bruxelles, 1870), tom. I, p. 31.] . Circa eadem autem tempora reperiuntur advocati vel subadvocati monasterii Sancti Trudonis fuisse Otto comes Durachiensis et alter eiusdem nominis, prioris nepos. Otto scilicet I, comes et advocatus vel subadvocatus subscripsisse legitur chartis Trudonensibus annis 1055, 1059, 1060, 1065 et 1080 [Ibid., pp. 17, 19, 20, 22, 25, 26.] ; Otto II, annis 1138, 1140, 1141, 1142 [Ibid., pp. 47, 56, 61, 63.] ; et praeterea in chartulario Trudonensi servatum est diploma anno 1146 ab Henrico II imperatore pro monasterio datum [Ibid., p. 68.] , ubi haec leguntur: Nostris itaque temporibus illustris comes Otto Durachiensis … ecclesie beati Trudonis, in usus fratrum inibi Deo servientium, fondum possessionis sue Aleym, cum ecclesia dotata et familia et universis eius pertinentiis et terminis in terris et aquis, pro suis universeque domus sue peccatorum remissione, sic tradidit sicut a predecessoribus suis relictum sibi vivens libere tenuit, tantumque advocatiam heredibus suis possidendam reliquit, quam non longe post tempore gener eius Godefridus comes et filia Juliana ecclesie beati Trudonis prompta devotione tradiderunt. Quorum larga donatio ut rata et inconvulsa perseveret, etc.

[7] [an saeculo XI exeunte aut ineunte XII,] Hoc argumento rem plane confectam non censent prioris opinionis fautores. Etenim loco citato Vitae S. Odradae perspicue indicatur Otto ille comes occasione suscepti et tumulati in vico Alem sanctae virginis corporis ecclesiam primum aedificasse, altare vero de Aleym, quod Paschalis II coenobio Sancti Trudonis asseruit, ita huic attributum est pontificio diplomate ut in eadem ecclesia decedentibus clericis liceat abbatem substituere monachos [Ibid., p. 31.] , ac proinde antequam ecclesia illa in possessionem monachorum venerit, iam in ea ministrabant clerici, nec ulla ratione probatur id non perseverasse inde a saeculo VIII. Et similis responsio opponitur verbis citatis ex diplomate Henrici II: nam ecclesia illa dotata quam Otto Durachiensis, huic imperatori aequalis, monasterio Trudonensi tradidit, potuit sane iam a tribus vel quattuor saeculis Alemii exstitisse. — Verum, ut ingenue fatear quod sentio, hae responsiones nequaquam mihi videntur elidere vim argumenti. Potuit enim Paschalis II, ubi ecclesiam Alemensem attribuit coenobio Sancti Trudonis, statuere ut in eadem ecclesia decedentibus clericis liceat abbatem substituere monachos, etiamsi ecclesia ante paucos annos primum fundata fuisset et collegium canonicorum in ea institutum; idque et potiori ratione valet de confirmatione Henrici II imperatoris. Cum itaque documentis certis demonstretur Otto aliquis Durachiensis ecclesiam collegiatam iure proprietario donasse coenobio Trudonensi, neque ex altera parte ulla afferatur ratio alicuius momenti ut Odrada saeculo VIII vixisse censeatur, non est cur gratuito fingamus eodem hoc tempore exstitisse alium Ottonem comitem Durachiensem, cuius memoria usque ad annum 1304, quo Vita S. Odradae conscripta est, sola traditione orali servata fuisset.

[8] [quod posterius videtur potius indicare Vitae scriptor, adhuc incertum est.] Sed et notatu valde dignum est, tam in Vita quam in diplomate Henrici II eadem loquendi formula ecclesiam Alemensem dici dotatam ab Ottone, et cum in privilegio Paschalis II sermo sit de clericis ecclesiae deservientibus, in quorum locum successuri sint monachi, in Vita etiam referri illam ab Ottone cleris et ministris insignitam. Unde vehemens oritur suspicio, quin et mihi vix dubium apparet, quae hoc Vitae loco referuntur hausta esse a scriptore ex illis ipsis diplomatibus, in chartulario Trudonensi procul dubio asservatis. Sane credibile non est ex diuturna orali traditione vel ex picturis in Alemensi ecclesia prostantibus (quos solos fontes sibi adfuisse protestatur in Vitae prologo) [Cfr. Vitae Prolog.] innotuisse ipsi tum nomen comitis qui corpus S. Odradae sepelierit tum particularia illa de ecclesia ab eo in sanctae virginis honorem fundata. — Praeterea, secundum opinionem scriptoris Vitae S. Odradam obiisse extremo saeculo XI vel ineunte XII aliquatenus forte confirmat narratio illa eiusdem scriptoris de quercu quae reviruit ex attactu carpenti quo vehebatur sanctae virginis corpus [Vitae num. 10.] . Cui scilicet subiungit haec verba: quam arborem quidam adhuc in carne manentes se vidisse testantur. Unde colligitur quercum illam vetustate deperiisse circa annum 1250 vel paulo ante. Porro, quamvis nonnullae eius generis arbores quadringentorum vel quingentorum annorum aetatem attigisse referantur, longe tamen plerumque centesimum et quinquagesimum annum non excedunt. Inde igitur rursus deducimur ad exordium saeculi XII, quo arbor quasi novo ortu donata fuerit.

Ceterum libenter fateor anonymi nostri auctoritatem, quod spectat ad Odradae aetatem definiendam, levissimi esse momenti, quippe cui nulla ad id ipsum certa praesto fuerunt monumenta. Itaque adhuc sub iudice lis est.

§ II. De reliquiis S. Odradae.

[9] [Corpus S. Odradae translatum extremo saeculo XVI] Corpus S. Odradae requievit apud Alemienses usque ad exordium saeculi XVII: quo tempore ob metum haereticorum translatum fuit iussu episcopi Silvaeducensis. De qua translatione Ioannes de Rover: Post illud tempus (an, 1573) reliquiae sanctae Odradae virginis, ut furori haereticorum subtraherentur, effossae et sublevatae et in cistula repositae (nota marginalis: Corpus integrum totumque pulchrum repertum, at aeri expositum in cineres redactum) sunt, ut quoque mihi ab Alemensibus refertur, Silvam ducis delatae ad Cartusianos, inde Antverpiam ad eosdem [Lib. Dilleni, p. 24.] . Et rursus paulo inferius Inter Alemenses fide uxor Anna van der Asmand van Empel, anno 1614 nata, mihi rettulit mariti sui patrem vidisse reliquias omnes, item ultimum pacificum pastorem Alemensem fuisse Ioannem a Geldorp, qui Alemum deseruit tempore retorsionis, intercepta iam Silva ducis, et factus [est] canonicus Embricensis et post decanus capituli Resensis, ubi obiit 1680. Hic saepe invitavit Alemenses ut ad se venirent: habere enim se dicebat multa scripta quae eis servirent. Ego autem anno 1686, 14 augusti, Wesalia Cliviam proficiscens, incidi in consortium eximii cuiusdam canonici Resensis, qui huic a Geldorp astitit in extremis. Hic mihi narravit capituli ecclesiam habere reliquias duas diversas a Domino van Geldorp, utque aiebat, frustum sat notabile, ut putabat, brachii, non dubito quin sanctae Odradae. Ante hunc Ioannem a Geldorp fuit pastor in Alem Ioannes van Vlymen, et ante eum Dominus van Meyden: sub hoc pastore dicunt reliquias de Alem alio translatas [Ibid., p. 25.] .

[10] [primo Silvamducis, mox Antverpiam,] Cum Roveri testimonio prorsus concordant quae anno 1747 Silvaducis scribebat Norbertus Amandus Snelle, protonotarius apostolicus, ad I. Staak, decanum ecclesiae collegiatae Sancti Iacobi Antverpiae, his verbis [Ap. Schutjes, tom. III, p. 822.] :

Eruditissime ac Amplissime Dne Decane,

Cum divina nos iustitia nos iustitia pestilentiali animalium morbo flagellare non desinat, ut populus a peccatis ad meliora efficacius provocetur, acta patriotae nostrae sanctae virginis Odradae, in Balem oriundae, in lucem brevi edenda expectavimus. Notum autem exploratumque est ex authenticis, sacrum eius corpus in Alemo districtus Maeslandiae sub ditione abbatis divi Trudonis in Hasbania, Leodiensis olim, iam Buscoducensis dioecesis, quadringentis et amplius annis incorruptum multisque miraculis clarum permansisse; sed tetricis ingruentibus bellis, ut furori depraedantium subtraheretur, defossum et brevi, aeri expositum, in pulverem redactum fuit, et sacrae eius reliquiae, in cistula collectae, Buscoducum translatae, venerandis dominis Carthusianis Silvaeducensibus, in Vucht tunc temporis degentibus, ab Illustrissimo Domino Nicolao Zoesio, Silvaeducensium episcopo, asservandae traditae sunt anno 1617, et hinc eisdem Antverpiam missae. Quare rogamus atque obsecramus, ut Amplitudo vestra largam praefatae sanctae virginis Odradae reliquiarum portionem, locis iure competentibus distribuendarum, nobis procurare et mittere dignetur, quoniam ad hoc a Reverendissimo nostro Vicario Apostolico, prout ex ore eiusdem vestrae Amplitudinis constat, specialiter rogati et deputati simus.

Dein si de authentica Vita huius virginis Amplitudo vestra nos certiores ulterius reddere queat, pergratum nobis foret. Rogamus enixe responsum.

Qui subscribor cum omni veneratione et obsequii oblatione,

Eruditissime et Amplissime Dne Decane,

Vester paratissimus famulus
N. A.Snelle.
Buscoduci die 14 feb. 1747.

[11] [particula tantum eius ossium eius ossium Alemii servata.] Aliqua tamen pars sanctarum exuviarum Alemii remansit vel mox illuc relata est, ut constat ex litteris diei 8 aprilis anni 1746, in archivo ecclesiae Alemiensis adhuc asservatis, quibus laudatus Norbertus Amandus Snelle, protonotarius apostolicus, authenticas agnovit reliquias ex ossibus SS. Odradae et Huberti in eadem ecclesia reconditas [Ibid., not.] .

[12] [Reliquiae S. Odradae Averbodii et Balae;] Earundem reliquiarum altera pars anno 1617 data est ecclesiae Hoogemierdensi in Campinia inter oppidula Moll et Gheel sitae; sed inde etiam metu haereticorum amotae sunt et concreditae anno 1651 abbati Averbodiensi, qui eas vel partem illarum, integram videlicet mandibulam inferiorem, detulit triennio post ad ecclesiam Balensem, ex quo vico seu viculo, saeculo XVII cum Balensi coniuncto, Scapis, Odrada oriunda legitur. Cuius rei fidem facit sequens instrumentum, a Ioanne van Tilborgh, parocho Balensi an. 1657 – 1666 [Ibid., p. 174.] , ad maiores nostros transmissum et inter collectanea Bollandiana in codice nunc bibliothecae regiae Bruxellensis 8931 servatum:

Servatius, Dei patientia Abbas Averbodiensis, omnibus ac singulis praesentes visuris seu legi audituris, salutem in Domino.

Notum facimus et attestamur quod nos, requisiti a venerabili Domno Ioanne van Tilborgh, canonico Averbodiensi et pastore ecclesiae Balensis, sacras reliquias sanctae Odradae virginis in Balen natae, nominatim integram mandibulam inferiorem, anno 1651 mihi traditam a venerabili viro Domno Philippo Nevio in Iulio, ut easdem subtraheret furori haereticorum et alibi maiori cum honore devotioni populi fidelis exponerentur, quas quidem illi miserat Reverendissimus Dominus episcopus Silvaeducensis Nicolaus Zoes, easdemque sic nominatas et declaratas debita cum reverentia venerati sumus et recognovimus iuxta publicum instrumentum Reverendi Domni Matthaei Langhecrucii, pastoris Hilwarebecensis et decani christianitatis, et attestationem venerabilis Domni Philippi Nevii praefati, cuius tenor sequitur de verbo ad verbum: “Anno a nativitate Domini 1617, nona die augusti, ego infrascriptus has reliquias sanctae Odradae virginis accepi a Reverendissimo Domino Nicolao Zoes, episcopo Buscoducensi, pro ecclesia Hogemierdensi: in quorum fidem haec scripsi et subscripsi. Ita est. Mathaeus Langhecrucius, pastor Hilwarebecensis et decanus christianitatis:” et ad latus instrumenti apparebat signum sigilli, in hostia quae iam erat corrupta, suprascripti Reverendi Domni pastoris et decani christianitatis Hilwarebecensis. In alia charta sic habebatur: “Ego F. Philippus Nevius, pastor in Hogemiert, has sacras reliquias sanctae Odradae virginis a Reverendissimo Domino Nicolao Zoes, episcopo Silvaeducensi, ad nos et ecclesiam Hogemierdensem per Reverendum Domnum Matthaeum Langhecrucium, pastorem in Hilwarenbeec et decanum christianitatis, missas, una cum tota communitate nostra Hogemierdensi processionaliter ex Legemiert detuli, et easdem inclusas in certa quadam capsula, quae solet vocari capsula sanctae Odradae virginis, in ecclesia Hogemierdensi honesto loco reposui anno millesimo sexcentesimo decimo septimo in mense augusto”. Infra erat positum: “ita est. F. Phillippus Nevius, pastor in Hogemiert.”

Quas quidem reliquias sacras, maiori quo decuit honore et devotione, cum sollemni processione 27 septembris anno 1654 in ecclesiam parochialem Balensem diocesis Buscoducensis, introduximus, eique resignavimus reliquiario sanctae Odradae includendas ibidemque collocandas ad augendam incolarum et Christi fidelium devotionem. In quorum fidem praesentes manu nostra subscripsimus et sigilli nostri impressione muniri fecimus. Datum in aedibus pastoralibus Balensibus die vigesima septima septembris anno Dominicae incarnationis millesimo sexcentesimo quinquagesimo quarto.

Loco sigilli.���������Subscriptum erat,
F. Servatius Abbas Averbodiensis.
Haec copia collata cum originali concordat de verbo ad verbum.
Quod attestor,
F. Ioannes van Tilborgh, Pastor in Balen.

Recentiori tempore, die scilicet 1 decembris an. 1830, easdem reliquias inspexit Franciscus Antonius de Mean, archiepiscopus Mechliniensis, easque authenticas agnovit et argentea theca, vitro cristallino anteriori parte munita, inclusas, venerationi fidelium exponi permisit, nullatenus tamen exaltari. Illas etiam recognovit et iterum approbavit praedicti archiepiscopi decessor, Engelbertus cardinalis Sterckx [Geboers et Van Olmen, De H. Odrada, p. 77.] .

[13] [in vico Schijndel;] Ex schedula in archivo ecclesiae Alemiensis reposita colligitur a Zoesio episcopo Silvaducensi mense iulio an. 1624 consecrata fuisse tria altaria in ecclesia vici Schijndel et in eis repositas reliquias S. Odradae [Schutjes, tom. III, p. 85. Cfr. num. 16.] .

[14] [in Macharen,] Deinde anno 1663 aliquam etiam maxillae, de qua in instrumento modo citato [Num. 12.] , particulam accepit ecclesia Macharensis, non procul Alemio ad occidentem sita, teste saepius laudato Ioanne de Rover, eius ecclesiae parocho, qui: Ex litteris, ait, Servatii abbatis (Averbodiensis) anno 1681, 5a decembris, mihi una cum Vita eiusdem virginis missis, liquet reliquias quas habet ecclesia nostra Macharensis, 16 septembris, ipso dedicationis die, sollemniter cum processione ex civitate Megensi 1663 susceptas, esse de hac mandibula: sic enim scribit in prima pagina: “Reliquias ecclesiae vestrae datas consignavimus confratri nostro Gregorio Bedix, ex Macharen nato, qui ex naturali affectu ergo patriam ibidem venerandas donavit. Tunc temporis, quando in Balen easdem exaltavimus, erat ibi vicepastor.” In pagina 2a sic scribit: “Reliquiae vobis transmissae sunt ex inferiori maxilla, donatae a multis vendo Dno Philippo Nevio.” — In aliis litteris de 10 octobris 1685 sic iterum scribit: “Reliquiae sunt ex mandibula Balensi, vobis missae per F. Gregorium Macharensem, et asservanter et constanter dico quod illas, extractas ex altari in Hoogemiert, ne a Geusiis profanarentur, mihi attulerit Philippus Nevius.” Fratris Gregorii pastorisque Macharensis subnecto testimonium; cuius tenor est hic: “Ego infrascriptus praesentium tenore attestor, me accepisse sanctas reliquias S. Odradae virginis, natae in Balen, cum instrumento addito a R. D. Praelato Averbodiensi, ex manibus Rdi Dni Bedix, vicarii ecclesiae de Balen, inclusas capsula lignea, signatas et ligatas filo albo, prout easdem signavit et ligavit Rdus Adum et Amplissimus D. Praelatus Averbodiensis, quibus Rdus Dnus Praelatus ecclesiam Macharensem dignatus est honorare.” Erat signatum: “Actum in Macharen die 25 augusti 1663 in praesentia duorum testium.” Item subscriptum: “Fr P. van Dale, pastor Macharensis. Ita est. F. Gregorius Bedix vicepastor in Balen; Theodorus Bedix; Guilielmus Gelij.” Haec copia cum suo originali concordat de verbo ad verbum: quod attestor, Ioannes de Rover, pastor in Macharen, manu propria [Lib. Dilleni, p. 34 – 36.] .

[15] [ubi sollemniter exaltatae sunt] Easdem reliquias sollemniter exaltatas fuisse anno 1686 testatur sequens instrumentum: Nos Iacobus van Lent, concilii Ossensis archipresbyter, et Ioannes de Rover, pastor de Macharen, attestamur, de facultate nobis litteratorie a Revmo Dno Guillelmo Bassery, dioecesis Buscoducensis vicario apostolico, transmissa, ipso sanctissimae Trinitatis festo, reliquias sanctae Odradae virginis Balensis, reserata prius capsula lignea, reliquiario argenteo conspicuas inclusisse Christique fidelium venerationi sic exaltatas exposuisse, anno aeterni principii incarnati supra millesimum sexcentesimo octogesimo sexto. Ita est, Iacobus van Lent, archipresbiter Ossensis. Ita est, Ioannes de Rover, pastor in Macheren [Lib. Dilleni, p. 36.] .

[16] [et aliis auctae;] Praeter hanc maxillam, quasdam etiam S. Odradae reliquias, extractas ex uno altarium ecclesiae de Schijndel [Cfr. num. 13.] et argenteae pixidi inclusas accepit Ioannes de Rover die 9 maii anno 1691 a parocho Schijndelensi Henrico Clomp, quas et die 3 novembris eiusdem anni in sua ecclesia fidelibus venerandas exposuit [Schutjes, tom. III, p. 85.] .

[17] [in Millegem.] Denique ex maxilla servata in vico Balensi fragmenta nonnulla data sunt ecclesiae Millegemensi, quod rursus nos docuit pius ille sanctae virginis cultor Ioannes de Rover his verbis: Ut animi mei votis satisfacerem, tandem diva providentia, feria sexta 7a septembris 1686, elapsi scilicet anni, calcavi solum a saeculis iam benedictum tantopere, puto ecclesiam vestram de Millegen. Ubi oblato ad aras sacras in honorem Deiparae et almae virginis Odradae coram respective filio et sponso, repperi tria fragmenta eiusdem mandibulae Balensis, eaque ab eadem inferiori parte, de qua in Macharen habemus, de post abscissa; [quae] eodem forte anno, adeoque a Rdo Dno Ioanne van Tilborgh, acceperit amplissimus Dnus officialis Guilielmus Lauwen, pastor ecclesiae de Millegen [Lib. Dilleni, p. 37.] .

§ III. De cultu S. Odradae.

[18] [Officium S. Odradae Alemii saeculo XIV recitari solitum.] Antiquissimum cultus S. Odradae vestigium, praeter ea quae in eius Vita leguntur, praebet officium saeculo XIV ab Alemiensibus canonicis recitari solitum, in codice illius aetatis adhuc superstite, unde v. v. L. H. Schutjes accepit Vitam S. Odradae [Cfr. supra, num. 2 p. m.] quodque recens integrum ediderunt vv. vv. A. Geboers et F. Van Olmen [De H. Odrada, p. 115.] . Citatur praeterea apud Ioannem de Rover Missale Ultraiectinum editum anno 1540, de quo: In meo Missali Ultraiectino, ait, de anno 1540, habetur nomen Stae Odradae virginis 3a novembris [Lib. Dilleni, p. 26.] . Iam vero habemus in museo nostro Bollandiano exemplar illius Missalis Ultraiectensis, quod edidit Antverpiae Henricus Petrus Middelburgensis anno MDXL, illudque, dum haec scribebam, mihi versabatur prae oculis, et certum est neque ad diem 3am novembris neque alio uspiam loco in eo legi nomen Sae Odradae. Itaque mire hic hallucinatus est de Rover. Ceterum prorsus incredibile prima fronte apparebat umquam in dioecesi Ultraiectensi honoratam fuisse S. Odradam, cum nullus locorum, qui ipsius vel commoratione vel sepultura vel reliquiis gloriabantur, ad illam dioecesim umquam pertinuerit; sed omnes siti erant in dioecesi Leodiensi usque ad novam sedium episcopalium distributionem institutam in Belgio opera Philippi II Hispaniae regis anno 1559; quo tempore attributi sunt dioecesi Silvaducensi, postea vero, anno scilicet 1802, quidam Mechliniensi subiecti sunt.

[19] [De cultu eiusdem in dioecesibus Silvaducensi et Mechliniensi,] Iam quod ad tres istas dioeceses attinet, in Leodiensi numquam indicta fuit aliqua dies celebrandae memoriae S. Odradae. De Silvaducensi autem haec docemur a v. v. L. H. Schutjes [Tom. II, p. 280.] . Anno 1724 nova prodiit editio Proprii Sanctorum dioeceseos, in quo addita erat, ad diem 10 novembris, festivitas S. Odradae celebranda ritu semiduplici, officio toto de communi praeter orationem. Deinde vero, anno 1746, praescriptum est officium duplex eadem die, lectionibus propriis de sanctae Vita. Hae lectiones rursus suppressae sunt in editionibus anni 1807 et anni 1854. Nunc in dioecesi Silvaducensi celebratur festivitas S. Odradae prima die libera post 3 novembris, ritu duplici minori, oratione propria, ceteris de communi virginum, et in dioecesi Mechliniensi eodem ritu, die 5 novembris lectionibus duabus secundi nocturni propriis, quarum altera admodum summatim ex Vita desumpta est, altera breviter recolit translationes reliquiarum.

[20] [et, inde saltem ab extremo saeculo XVII, in quibusdam locis singularibus.] Sed antiquius iam in nonnullis locis particularibus vigebat S. Odradae cultus. Ecclesia Millegemensis ipsius nomine ut praecipuae patronae dedicata fuit [Schutjes, tom. V, p. 117.] , sicut etiam olim ecclesia capituli Alemiensis (principalis vero seu parochialis ecclesia S. Huberti titulo dedicata erat), iam dudum diruta [Ibid., tom. III, p. 83.] . In Macharensi vico aedificatum est anno 1690 sacellum S. Odradae, quo loco olim exstabat S. Nicolai sacellum [Ibid., tom. V, p. 21.] : supplicationem illuc instituerunt eodem anno vel anno 1692, dominica post festum Beatae Mariae Virginis in caelum assumptae, vicani Alemienses, multis e proximis vicis comitantibus [Ibid. (et tom. III, p. 88).] . Sacellum istud, iniuria temporum paene collapsum, anno 1833 instaurandum curavit et effigie S. Odradae ornavit Macharensis parochus [Ibid.] . In Hoogemierdensi etiam ecclesia monumentum sarcophagi instar erectum est in honorem S. Odradae [Ibid., tom. IV, p. 631.] . Denique in thesauro ecclesiae cathedralis Tornacensis servabatur anno 1661 Imago argentea sanctae Odradae, ex dono Reverendissimi Domini Zoes, episcopi Buscoducensis, quondam canonici Tornacensis [Analectes pour servir à l'hist. eccl. de Belgique, tom. III (an. 1866), p. 101.] .

[21] [Hodiernus cultus in vicis Baelen,] Ad haec adiungenda iam veniunt quae in libello suo nuperrime edito nos docuerunt vv. vv. A. Geboers et F. Van Olmen de cultu S. Odradae in quibusdam Campiniae locis. Inter quos principem quendam locum obtinet parochia Balensis, ad quam pertinet viculus Scapensis, sanctae virginis ortu celebris [Cfr. Vit. num. 1.] . Indulgentia plenaria a Pio VI S. P. concessa est illius ecclesiam visitantibus die festo S. Odradae, quae die 17 iulii anni 1821 ita ampliata est, ut singulis annis illam lucrari possent uno ex octo diebus continuis ab episcopo designandis. Designati sunt autem in perpetuum ab archiepiscopo Mechliniensi Francisco Antonio de Mean dies festus S. Odradae cum septem sequentibus [De H. Odrada van Baelen, p. 82.] . Inde usque ad hodierna tempora dies ille inter praecipuas anni festivitates computatus est et colitur et tota die omnium venerationi exponitur sacrum pignus anno 1654 ecclesiae concessum, quae ex hoc tempore S. Odradam ut patronam secundariam veneratur, patrono principali S. Andrea. Visitur in eadem ecclesia insignis effigies sculpta virginis equum indomitum sternentis, cuius effigiei basi inserta est capsula qua illae reliquiae ex Hoogemierde huc translatae sunt [Cfr. supra, num. 12.] . — In ipso autem viculo Scapi in magno honore habetur puteolus sanctae Odradae, qui numquam siccatus fuisse traditur, quamvis non adeo aqua copiosus: haec autem aqua pie ab incolis adhibetur ad morbos depellendos, praesertim oculorum. Scapi adiacet alter viculus, vocabulo Schoor, ubi exstat sacellum veteri pictura exornatum, qua exhibetur virgo equo devecta [De H. Odrada, p. 94.] .

[22] [Millegem,] At prae aliis veneratione S. Odradae excellit vicus Millegem, cuius ecclesia illius nomine dedicata est. In qua ecclesia, ante hos fere viginti annos iuxta antiquiorem nunc dirutam de novo aedificata, supra altare maius apparet in specularibus depicta sancta virgo genibus flexis orans, et in circuitu chori depictis tabulis memorantur quae de ea in ipsius Vita narrata sunt. Praeterea in abside laterali dextera conspicitur S. Odradae altare, cui eiusdem statua supereminet. Sed et cathedra concionatoria, recens posita, tribus tympanis adornata est eleganter exsculptis, ubi rursus quaedam exhibentur de virginis historia; subtus vero posita est ingens effigies sculpta, qua repraesentatur equo insidens et ramum tiliaceum tenens manu sinistra. — Die 3 novembris celebratur quotannis in ea ecclesia memoria translationis reliquiarum S. Odradae sollemni missa et processione. Praecipuus autem plebis concursus ex circumiacentibus vicis fit die dominica ante festum Omnium Sanctorum, ad tria scilicet vel quattuor milia hominum, et etiam per totam eiusdem festivitatis octavam. Sed et in decursu anni statutis temporibus turmatim e singulis vicis accedunt sollemni peregrinatione: Balenses tempore quadragesimali, ex Meerhout mense maio, alii temporibus aliis. Quin et singulis anni feriis sextis non pauci ex privata devotione S. Odradam veneraturi illuc veniunt [Ibid., p. 98. De fonte et tilia prodigiosis in Millegem cfr. infra, adnot. f ad Vitam; de extraordinariis processionibus ad obtinendam pluviam, infra, num. 26.] .

[23] [Alem,] In vico Alem etiam sollemni missa et laudibus cantatis celebratur festivitas S. Odradae, eiusque reliquiae simul cum reliquiis S. Huberti eidem capsulae inclusae venerationi publicae exponuntur. In specularibus supra altare maius repraesentatur eadem cum S. Huberto et ad sinistrum altaris latus apparet eius statua manu dextera crucifixi imaginem continentis. Quondam in ea ecclesia exstiterat pia sodalitas sub auspiciis SS. Huberti et Odradae, nunc iam suppressa; sed ex antiqua fundatione cantatur adhuc quotannis missa anniversaria pro sodalibus defunctis [Ibid., p. 103.] .

[24] [Macharen] In ecclesia Macharensi singulis mensibus exponitur panniculus e veste S. Odradae, quam veneraturi multi accedunt. Bis in anno cantatur missa sollemnis de sancta. Visitur ibidem ducentis vel trecentis passibus ab ecclesia distans sacellum S. Odradae [Ibid., p. 104.] .

[25] [et aliis.] Recentiori tempore in ecclesia parochiae Hersselt effigiem S. Odradae posuit et sacellulum sub eius nomine construxit v. v. Petrus Dillen, e Balensi vico oriundus, cuius pietatem erga sanctam suam convicaneam testantur documenta ab ipso collecta et saepius a nobis citata, qui eam parochiam rexit et ibidem obiit anno 1880. Praeterea S. Odradam exhibent specularia in ecclesia parochiae Desschel. Denique et in ecclesia metropolitana Mechliniensi posita est, opera Em. Cardinalis Engelberti Sterckx, inter effigies sanctorum quibus decoratae sunt sedes canonicorum praeclaro artificio in eius ecclesiae choro exsculptae, imago quoque S. Odradae, quam idem antistes peculiari affectu prosequebatur [Ibid., p. 101.] .

[26] [Ad quaenam praecipue invocetur eius patrocinium.] S. Odradae patrocinium ex antiqua traditione praecipue invocatur ad sanationem oculorum, et etiam, teste Ioanne de Rover in schedula scripta anno 1687, adversus morbum quem [cum] que, tum hominum tum animantium, [praecipue] tamen equorum et bestiarum, [utpote quae iis] tam in vivis quam in mortuis [deportata], etiam rabidorum canum morsus, sp[ecia]li ad hoc benedictione panum seu [comest]ibilium et funiculorum [Lib. Dilleni, p. 38. Litterae et voces uncinis inclusae, a tineis exesae, a v.v. Dilleno suppletae sunt.] . Invocatur etiam ad impetrandam pluviam tempore siccitatis aut nimiae pluviae cessationem; qua occasione ingens peregrinantium agmen condicta quadam die deduci consuevit ex Baelen ad Millegem, cui in itinere multi se adiungunt ex aliis vicis, ita ut Millegemensis ecclesia nequaquam peregrinos continere valeat. Post missam de sancta sollemniter cantatam et eius reliquiarum venerationem, eodem ordine inter pias orationes domum revertuntur, nec plerumque fallit piorum fiduciam eventus [De H. Odrada, p. 95.] .

Haec de S. Odrada eiusque cultu colligere potui.

VITA SANCTAE ODRADAE
Ex codicibus: (1) Leodiensi olim 58, nunc 210; (2) Brux. 858; (3) olim Alemensi, nunc Silvaeducensi, secundum editionem v. v. L. H. Schutjes; (4) apographo codicis Rubeaevallensis, nunc in Brux. 8931. Cfr. supra, Comm. praev., numm. 2, 3. — Attamen non paucas variantes lectiones negleximus, quae manifeste librarii vitio adscribendae videbantur.

Odrada virgo, in Brabantia (S.)

BHL Number: 6317

[Prologus]

Incipit prologus [(I. p.) om. 4, Prologus in vitam sanctae Odradae virginis 2; tot. prol. om. 2.] .

[Vita antiqua amissa; alia ex traditionibus popularibus conscripta anno 1304.] Laudare Dominum in sanctis suis omnes divino oraculo, psalmista teste, iubemur: non quod [quia 4.] nostra laude qui solus nullius eget, indigeat; sed eius auxilio ut indigeamus omnes ipsumque laudemus, summopere necesse est. Cum igitur almae virginis Odradae corporaliter quiescentis in Alem, villa scilicet quae Mosae fluvio superiacet, vitam actusque, nescio quo pacto, sive litteris non traditam, aut, conscriptam, negligenter amissam, minime valui reperire, quod meo cordi fuerat non modico dolore ferendum. Unde [Verum 4.] a sanctae sepulturae ipsius indigenis cum curiose percunctanterque rimarer [rimare 1.] , huiusmodi super his dedere responsa: Fuisse scimus, dicunt, librum vitae actuumque ipsius, multorum miraculorum numerositate refertum, luculentissimo rhetoricoque sermone a principio finetenus usque conscriptum, sed per frequentes irruptiones aggerum, varios anfractus, inundantiasque fluminum, quae solum piscibus ibi praestabant habitationem, incaute custoditum; sed post ipsius Christo conregnantis glorificationem, surdos auditum, caecos visum, mutos loquelam, debiles gressum, infirmos quosque sanitatem per varias medelas a Domino ipsius meritis et precibus inibi ubi quiescit, impetrasse. Quae et se referunt fidelibus oculis inspexisse. Ne igitur margaritam istud praefulgidum superni regis diademati congruentissime inserendum, lumenque persplendidum caelestis fulgore iubaris irradiatum, sub caliginosa ignorantiae nube delitesceret, et ut lux boni exempli, Domino hortante, nequaquam modio supponatur, sed ut glorificetur Deus, propalanda hominibus candelabro superposita, et huius virginis merita fidelibus ne remanerent incognita, opus certe ultra meae possibilitatis vires, eius piae venerationis constrictus affectu, ipsius precibus confidens aggredior, ipsamque scribere et multis incognitam palam facere attemptabo, rhetoricis phaleris omnino derelictis, verborum neglegens concinnare lepores, cum necdum in bicipiti Pernasi iugo somniaverim, neque rigaverim labra [libra 1, 2, labra corr. 2.] fonte caballino. O lector, nec [ne 4.] expectes a me ut omnia gesta, quae de ipsa admirative dicenda sunt, etiamsi omnia corporis mei membra verterentur in linguas, si a Deo Homeriana mihi darentur eloquia, Mantuani vatis profunda vigerent ingenia, Ovidiana largirentur flumina copiosa, nequaquam valerem explicare. Sed perpauca quae fide dignis receptissimisque viris Domini sacerdotibus, monachis et saecularibus et fidelibus laicis referentibus agnovi, quae cum cana dedicavit antiquitas et a suorum abavorum tritavis suorum filiorum pronepotibus a progenie in progenies per aevum in futurum edisserenda perceperat: quod et picturae parietum ceriarumque [cerearumque 4.] a veterum, quae, secundum beatum papam Gregorium, libri sunt laicorum [cerearumque 4.] b, nunc usque testantur, in anno videlicet trecentesimo quarto post millesimum aeterni principii incarnati.

Annuat ergo Deus et Odrada precatibus almis,
Ut Dominus mihi det eius sic gesta referre,
Quod nobis prosint, Domino cedant in honorem,
Qui sine fine Deus manet unus, trinus in aevum. Amen.

Explicit prologus [om. 2, 4.] .

[Vita]

Incipit vita eiusdem [(I. v. e.) Vita sanctae Odradae virginis 2, om. 3, 4.] .

[1] [S. Odrada, claro genere orta,] Igitur in Campiniae partibus, in loco qui nunc Scapis ab incolis nuncupatur c, florebat quidam vir illustris christicola, nobilitate cluens [splendens 4.] , honore praeditus, divitiis valde praepollens, cum aequae nobilitatis, cultus ac religionis uxore; quorum nomina divina scientia libro vitae conscripta [transcripta 4.] reservat. Ambo ante Deum florentes castitate coniugali, potentia famosi, quoad Deum humiles et pauperes spiritu, divitiis admodum affluentes, de regali stirpe prodeuntes, non immerito rex reginaque poterant appellari. Bene [Bonum 4.] regem, inquam, qui quinque vel duobus talentis a Domino acceptis, totidem sensibus, sive duobus, intellectui et operationi [(i. et a.) intellectu et operatione 4; bonae add. 3.] d, appetitus noxios ad petram Christum elidendo [allidendo 4.] , noverat dominari. Hi igitur in terris, ut ita dicam, caelestem feminei sexus prolem progenuerunt, quam sacro fonte regeneratam, chrismatis sacri unctione delibutam, Odrada e nomen imponunt.

Quae servire Deo vovit [novit 1, 3, voluit 4.] puerilibus annis;
Ecclesiae limen visebat [visitabat 3.] saepe terendo;
      Quaeque puellares sprevit amare iocos,
Affligens carnem; miratur sexus et aetas.

Pulchra valde erat facie, sed pulchritudine merito [meriti 4.] incomparabilior, ut merito de ipsa diceretur:

Tanto compluit hanc [(c. h.) h. implevit 4.] dives natura decore
      Quod mirata fuit nil superesse sibi.

[2] [virginitatem Deo consecrat.] Ista talis dum paterni census heres futura speraret [ita 1, 2, 3, videretur 4.] , propter ipsius excellentissimae pulchritudinis elegantiam illustrisque prosapiae dignitatem et morum condecentium honestatem [dignitatem 1, probabilitatem 3.] , a multorum nobilium filiis adamatur, qui eius copulam affectantes, in concupiscentia [concupiscentiam 3.] virginis ardentissimo aestuabant amore. Qui omnes [(Q. o.) O. autem 3.] ab ea cum indignatione repulsi, cum verecundia discessere confusi; nam Domino soli virginitatis pudicitiam vovendo sacravit [servavit 4.] . Huic soli et non alii sponso terreno adhaerere delegit [elegit 3.] ; sicque spreta liberorum propagine, actu habituque redimenda [ornanda 4.] , sponso qui in caelis est maluit applicari. Haec, inquam, cauta negotiatrix considerato agro [qui] thesaurum celabat absconditum, emit ipsum, et ne thesauro praedicto depraedaretur in via, occultare studuit aurae populari. Quae et quaesitis bonis margaritis, unaque inventa pretiosa, suis distractis omnibus, ipsam avidissime comparavit.

[3] [Defuncta matre, mox a noverca] Quia vero nonnumquam accidit quod divina miseratio electos suos variis tribulationibus temptari permittit, non quod hoc ex ipsorum procedat demerito, sed ut exinde, ut aurum quod per ignem in fornace probatur, ipsorum augeatur meritum et fiant inde puriores, hinc est quod, cum matris, quam tenerrime diligebat, potiretur solatio, Dominus hanc digne pro meritis remunerandam a viae huius incolatu ad supernae repromissionis patriam accersivit. Qua defuncta, beataque virgine, de qua loquimur, materno destituta solatio, post modicum tempus pater eius aliam, licet genere nobilem, actibus moribusque priori dissimilem, solo tantum nomine christianam, filiae suae novercam, ex secundis nuptiis sibi copulavit uxorem, sub qua multas iniurias perpessa, tolerantissimae patientiae meritum ampliavit.

[4] [multa patitur.] Haud multo post elapso tempore, cum ex solaris orbis revolutione annuus [huius 3.] dedicationis dies in ecclesia Milliglem [ita 1, 2, 3, de Millegem 4.] vocabulo affuisset, ad quam e vicino frequentia non modica populorum de more solito orandi gratia pro devotione confluebat, ad hanc sane sollemnitatem praefatus puellae genitor cum nova coniuge, comitantibus eos militibus suorum turbaque [(s. t.) suorumque turba 4.] satellitum, adiunctis utriusque sexus populis, non dissimili studio properabant. Virgo Deo amabilis forsan commeare concupivit, si sibi libertate frui licuisset, si iumentum, quo sedere [decenter add. 4.] posset, non deesset opportunum. Hac occasione patrem precibus aggreditur, ut sibi in hoc tantillo faveret, concedendo quod optaret. Cuius precibus pater de facili satis [om. 3.] annuisset, si non hunc perniciosa coniugis suggestio immutasset; haec coniux, inquam, fomes peccati et vas fraudis diabolicae, de qua illud Iuvenalis non incongrue dici posset:

… Vivit tamquam vicina marito,
Hoc solo propior quod natos coniugis odit. [Sat. VI, vv. 509, 510.]

Nam novercae huiusmodi, odii venenato [venato 1, 3.] zelo tabentes, secundum eundem poetam:

Oderunt natos de pellice; nemo repugnet
Nemo vetet: iamiam privignum occidere fas est. [Ibid., vv. 627, 628.]

Huius nequam uxoris votis pater virginis satisfacere cupiens, virginem asperiori vultu alloquens ironice, ut sua petitione frustretur, impossibilia quasi concedit. Fuerat siquidem viro supradicto, utpote magnis opibus praepollenti, larga valde et spatiosa palustris et saltuosa pascualis possessio, alto circumquaque vallata munimine, quatenus ad hanc ingredi nec ab hac regredi nisi per posticum unicum cuiquam licuisset, infra cuius septa quam plures equi emissarii cum equabus mirae magnitudinis, causa propagationis pullorum, inclusi sequestrabantur; qui multo ex tempore a conspectibus hominum alieni, in beluinam feritatem adeo fuerant immutati, ut nisi cum vitae periculo aditum intro audeat quis attemptare. Consilio pestiferae suae coniugis usus, filiam suam Odradam morsibus equorum dilaniandam in hoc reclusorium, ut unum quem e multis eligeret equum, destinavit.

[5] [Equo indomito, prodigiose mansuefacto,] Heu, dedit hanc [patris filiae add. 3.] contagio labem. Quis enim hanc vita sospite [comite sospitem 4.] remeare speraret? Quis non ipsam dilaniatam [delaniatam 1.] indomitorum morsibus equorum aestimaret? Aut quis sanae mentis nisi Deipotens tam validorum [rabidorum corr. 2, 3, 4.] cornupedum dentibus [morsibus 4.] occursasset? Sed virgo, tanti ignara periculi, sancti Spiritus competens domicilium [habitaculum 4.] , signo crucis munita, nihil haesitans, incunctanter et intrepide intro usque processit. Primo seras reserat, denique repagulum pandit. Ad cuius adventum animalia de insueta [inconsueta 3.] visitatione mirantur, et ut dilanient quicquid id sit, citius accurrunt. O res nova miraculi, et post prophetam Danielem, qui inter esurientes leones servabatur illaesus, vehementer admiranda! Qui prophetam ne devoraretur custodivit, ipse ancillam suam Odradam a brutis bestiis tribuit adorari.

Quam cum prospiciunt, accurrunt protinus una,
Poplitibus flexis submittunt cernua colla
Acclives terrae, sic terga sedenda parando.

At virgo e multis quodam equo robusto viribus, forma eleganti et praeeminentiori delecto [electo 2, 4.] , eidemque [om. 4.] sella superiecta, perstringit freno mandibulas, sicque supra resedit. Cornupes, sentiens se oneratum onere [pondere 2, 3, 4.] gratissimo, contra naturam sui generis et usum, suavissima citissimaque deambulatione festinabat, adeo ut patrem, qui iam miliarii spatio praecesserat, filia ante viae metam consequendo pedetentim anticiparet et praeteriret. Quo viso, pater insueto turbatur miraculo, et suum recognoscens errorem, equo quo sedebat desilivit, soloque prosternitur, et filiae pedibus provolutus, de commissis sibi veniam supplicat condonari. At virgo, paternae reverentiae in hoc persentiens derogari, asserebat secundum praecepta decalogi soboles magis genitores honorare debere. Pater vero non acquiescens, sed magis ut cum venia sibi delictum condonetur exorat, ac de cetero spondet suae in omnibus voluntati subsequendum.

[6] [Millegemum devecta,] Sic itaque perventum est ad ecclesiam, ubi quisque secundum sui cordis affectum exorat Salvatorem. A quo virgo sibi pro salute animae suae petenti nihil confidit denegandum, illud sollicita mente retractans: Domus mea domus orationis vocabitur; in ea omnis qui petit accipit, qui quaerit invenit, et pulsanti aperietur. Hoc animata promisso [(Ib. a. p.) Haec annuata promissa 3.] , petiit quaerendo atque pulsando, illud Davidicum intimo corde revolvens: Quemadmodum desiderat cervus ad fontes aquarum, ita desiderat anima mea ad te, Deus. Quando veniam et apparebo ante faciem tuam, Deus? Cuius orationis desiderium largus Dominus clementer exaudivit, petentem pulsantemque ne a nuptiis agni cum fatuis virginibus, oleo nitoris bonae conscientiae carentibus, pelleretur exclusa, sed ornata lampade, veniente Domino subito, quandoque mereretur intromitti.

[7] [fontem precibus e vetusto trunco elicit.] Protracta [Peracta 4.] denique oratione, non casu, sed divina, ut creditur, dispensatione accidit ut siti vehementer aestuaret, et quoniam locus ille arenosus sterilisque agnoscitur et inaquosus, aquae paululum, qua corpus reficeret, affectabat nec habebat. Digressa [Disgressa 1, 3.] huc [ita 1, 2, 3, hinc 4.] procul ab ecclesia, genibus flexis solotenus prostrata, divinum adiit solatium deprecatura. Mira res: necdum orationis verba compleverat, cum contra naturam ex imis terrae visceribus fons sursum ascenderet, qui a trunco arboris vetustae largissime coepit emanare; de quo refocillata bibit virgo, hauserunt homines et iumenta. Qui fons videlicet in memoriam virginis ostenditur usque in hodiernum diem f, haustusque a fidelibus, Odradae meritis, languidis diversarum curam tribuit sanitatum. O tua sunt haec, Christe, opera, tua miracula, qui in sanctis tuis ita mirabiliter non dedignaris operari; quodque in nobis spiritualiter impleri Odradae ipsius precibus largiaris, fluminis aquae vivae, tui videlicet sancti Spiritus, in nobis et e nobis abundanter contineri et [(e nob. ab. c. et) in accolis abundantiam continenter 4.] emanare concedas; quod et credituris in te promisisti.

[8] [Piissime moritur; corpus eius] Ne itaque nostrae narrationis prolixitas auditoribus fastidium generet desidiosis, perplura, quae a receptissimis viris audivi, miracula huius virginis praetermittam, cum miracula facere non tam sit sanctitatis indicium quantum [quam 4.] caritatis, qua tota fervebat, effectus sit miraculorum. Sed quia sanitates in prosperitatibus nonnumquam non [om. 3.] expediunt [expediant 2, 3.] animae solum Deum acrius affectanti [affectantes 3.] , exemplo beati Pauli in infirmitatibus coepit gloriari; salubre filiationis Dei signum existimans in adversitatibus flagellari, gravi aegritudine diuturnaque laborabat. Quae tamen, quantum concessum est abstinere humanae fragilitati, ab omni peccati contagione fuit aliena, sed ut ipsa tamquam aurum, quod per ignem probatur, in Domini diademate nitidiori resplendeat claritate. Sicque totius corporis valitudine destituta diuque fatigata, dissolvi cupiens et esse cum Christo, illud Davidicum, quod ardenti mente cupierat, frequenter ore ruminabat, iterans atque ingeminans [ingemiscens 4.] : Quando veniam et apparebo ante faciem Dei? Quae tandem sui corporis dissolutionem, diu exoptatam, a Spiritu sancto edocta, vicinam [ut add. 4.] persensiit [praesensiit 3.] imminere, salutiferae confessionis et sacramentalis viatici communione munita, nec non et unctionis extremae sacro delibuta liquamine, terrenis terrena relinquens, vitam hanc exhalavit g. Beatam caelo animam sponso virginum Christo copulandam hac die angeli praesentavere. A progenitore quoque suo, loco testamenti prius quod requisierat obtinebat, quatenus sanctum cadaver ipsius includeretur in cavato trunco salicino, sicque [iumentorum 3, 4.] superposito novo plaustro, iuvencorum mutorum [indomitorum 3.] iugo commendato, quorsum sine auriga currum dispositio divina dirigeret, illic suum corpus optavit humandum.

[9] [non sine multiplici prodigio] Et licet mors sanctorum pretiosa et eorum cum laudibus debeat celebrari memoria, a notis, parentibus, cognatis et amicis, qui ipsam tenerrime dilexerant, lugebatur, non sapientes per temporalem obitum electis vitam non tolli, et [sed et 3, sed 4.] in melius immutari. Alii namque amissam consolationem defleverant, alii patronam et nutriculam et paupertatis subventricem; alii tunicas et vestes sibi ab ipsa praebitas et factas exemplo Dorcadis ostendentes, aegre poterant consolari. Sicque maeror et luctus omnium, nobilium praecipue, nec non plebeiroum [populorum 3.] utriusque sexus, quo revocari poterat, si quis de morte revocabilis esset, personabat. Et ne ipsius gloriae quodammodo [om. 4.] viderentur invidere, si flere non desisterent quam sine omni dubio regnare sperarent, neve tamen [om. 4.] tam luctuosi funeris maeror invalesceret, cuius patrocinia in terris experiri didicerant, ipsius de caelo adiutoria multum [om. 3.] potiora non desperarent, pius Dominus crebris subsequentium miraculorum radiantibus signis haud distulit declarare. Funere namque, ut dictum est, ex ordine composito, alveolo sepulta [sepulto 1, 2, 3, sepulcrum 4.] salicino, plaustro novo superponitur [supponitur 3, 4.] , iugo iuvencarum sine rectore committitur. Quod populis catervatim admirando comitantibus, recto incedens tramite, ad dexteram neque ad sinistram usquam declinavit: ita ut hanc in omnibus per arcam quondam testamenti, obducto iam litterali velamine [velamento 4.] , non plus [om. 4.] minus ut [om. 4.] ministraliter [mysterialiter 3.] crederes praecipitari.

[10] [Alemium delatum, ibidem ab Ottone comite Durachiensi honorifice sepelitur.] Cumque in hunc modum versus locum a Deo provisum [praevisum 3, promissum 4.] festinaret, non casu, ut arbitror, sed divina dispensatione [dispositione 2, 3, dante gratia 4.] actum est, quatenus secus villulam quandam iter habens, truncus quercinus prope staret; ad quem, ne animalia campestres fruges laederent, repagulum [repagulus 4.] ab antiquo quondam erat appensum [appensus 4.] ; qui pluviis et solis ardore putridus et arefactus, ex annosa tabebat pluralitate; iuxta quem prope transeundo [transitus 3.] una rotarum axis fortiter offendens impegit et illisit. Ad cuius mox tactum ut quaedam fimbriae Dominici vestimenti virtus patenter visebatur [(p. v.) videbatur p. 4.] exisse. Mirabile dictu, stipes quem vetustas iam in glossem h mutaverat, cunctis cernentibus humectatur; virore [vigore 4.] resumpto, operitur cortice momentaneae frondis glandisque vestitur onustate [honestate 3.] . Quam arborem quidam adhuc in carne manentes, se vidisse testantur, quod et indicium sanctitatis virginis ex avita [vita 3, aurita 4.] fidelique [fidelium 4.] narratione acceperant confitentur. Sicque [que om. 4.] usque ad locum a Deo sibi praedestinatum, in villa quae Alem dicitur i, super ripam Mosae, ab Ottone comite suscipitur reverenter, qui et eius corpus, ut decuit honorifice ecclesiasticae tradidit sepulturae, ibique in honore ipsius basilicam satis decentem, sumptus necessarios ministrando, iussit fabricari, quam cleris [clericis 4.] et ministris insignivit et ob remedium animae suae, de suo proprio allodiali patrimonio large tribuendo dotavit. In quo loco Dominus per beatam Odradam crebra miraculorum signa dignatus est manifestare. Quot caeci visum, quot surdi auditum, quot debiles gressum, quot morborum genera sanitatem inibi receperunt, et opinione [opinionem 3.] mendacii in errore [errorem 2.] est [(et op. m. in err. est) om. 4.] longumque nimis enarrare. Quae nunc iusto Dei iudicio agente, peccatis populorum demerentibus, ibidem ut alibi pro parte [quieverunt et add. 4.] quiescunt.

[11] [Prolixa comparatione] Per istius virginis actionem et eventum curiosus lector, ut opinor, mysticam invenire poterit instructionem. Nam per hanc virginem arcam testamenti non incongrue typicari dixerim, quia in ista spiritualiter omnia invenimus quae in illa materialiter fuisse memorantur, hoc excepto quod ista spiritualiter in anima vivificat, illa secundum litteram occidebat. Legitur enim quia [om. 2, 3.] , dum [erat add. 3.] capta ab Accaronitis circumduceretur, manus Domini interfectionis nimiae fiebat per singulas civitates, ubi Dominus percussit uniuscuiusque urbis [viros add. 3, populum add. 4.] a parvo usque ad maximum; de Bethsamitis [vero add. 3.] , eo solum quod vidissent eam, septuaginta viros plebisque milia quingenta [quingentos 4.] , necnon et Oza, qui tamen motus pietate, cum bos recalcitrans lasciviendo eam declinaret, interfecit. Ista siquidem nostra arca, boni operis odore, castae conscientiae refulgens exemplo, in anima peccato mortuos non desiit vivificare. Nec mirum, cum truncum iam dudum praemortuum, ut praelibatum est, haec beata virgo, immo verius per eam Dominus, vita vegetativa vivere fecit et germinare. Neque enim nostra, ut illa quondam, de lignis Sethim imputribilibus compaginata et fabrefacta [fabricata 4.] reperitur, sed mystice aeternaliter perdurantis de ligno vitae, de quo a Domino vincenti edere promittitur, suavissime depasta a nemine fideli dubitatur.

[12] [S. Odradae cum arca legis veteris] In priori quoque arca duo cherubim ex auro ductili, expansis alis alterius ad alterum, arcam obumbrantia fuisse leguntur. Quae in nostra spiritualiter nec defuere [desiere 3.] : nam nostra duobus cherubim, idest praecepto geminae caritatis, dilectionis scilicet Dei et proximi (quae caritas, beato Iohanne teste, Deus est, qui et via et Christus est, per quam quasi alis pennatis ad Deum scanditur, qui Pater est, [dans add. 3.] bravium et remuneratio aeternae beatitudinis [(r. aet. b.) haec nostra archa remuneratione perpetuae beatitudinis opere pro bono 3.] ) insignita reperitur. Sed et sicut quondam in illa, et in ista urnam auream manna servantem invenio, vas scilicet auri [auro 3.] solidum, omnium virtutum genere quasi lapide pretioso adornatum, non manna quod manducantes patres in deserto mortui sunt, sed ipsum vivum panem Christum, qui dixit: Ego sum panis vivus, qui de caelo descendi; si quis manducaverit ex hoc pane, vivet in aeternum. Utrobique decalogi legem invenio, in arca foederis in tabulis lapideis digito Dei exaratam, quam et hic legis plenitudinem non solum sculptura depictam, sed digito sancti Spiritus edoctam, cum impletione utriusque novi veterisque Testamenti, reperio cognitionem. Quid plura? utraeque [utraque 3, 4.] plaustro novo deductae referuntur [(d. r.) deducta refertur 4.] . Quid igitur per plaustrum, nisi fideles populos utriusque Testamenti, convenientius accipimus, quibus utraque arca satis innotuit? In veteri videlicet iudaismo Moysaico, legalibus hostiis caerimonialibusque decretis ab originali peccato mundabantur, per quae tamen omnia regni caelestis non pandebatur [pandebantur 2.] introitus; in novo quidem Testamento per hanc nostram arcam Odradam, quae fuit speculum et exemplar ostentationis castae et Christi bonus odor, ipsius ad Deum precibus, per baptisma et paenitentiam indesinenter datur remissio [(d. r.) dat remissionem 4.] peccatorum, et aperto Christi latere effusus sanguis cum aqua patefecit regna coelorum. Quod plaustrum, quia volubilitate quattuor rotarum localiter transponitur, instabilem mundum designat, qui numquam in eodem statu permanet, diffusus in plagis terrae quattuor: qui vel cardinalibus virtutibus quattuor gubernatur, qui [quae 4.] pari passu ambulantes altera alteram non excedit. Quod et novum idcirco dicitur, quia qui huius arcae subsidia cupiunt experiri, secundum Apostolum veterem cum suis actibus hominem exuere debent, et novum, qui secundum Deum creatus est, induere festinabunt [hic desinit 3.] . Ideoque duobus iuvencis creditur erecta qui iugo colligati copulantur, quorum alter sine consueto compare iugum ferre recusat, duo designans Testamenta, quorum alterum sine altero impossibile est utiliter observari; nam novum Testamentum veteris est impletivum.

[13] [narrationem suam concludit scriptor.] Ut igitur taedium dispendiosae prolixitatis fastidiosis auditoribus auferamus, cum praescierim nec dubitaverim in hoc tantillo opusculo aemulos me habiturum, quod non tam correctionis limae [humanae 4.] quam livoris zelo reor adscribendum, ne navicula paginulae nostrae syrenarum blandientium adulationibus seducatur, ne scyllaenarum canum dentibus et detractionibus lanietur et discerpatur, ne patula charybdis voragine absorbeatur et intempestuosis flatibus ultra meae possibilitatis metas agitetur, demissis velis in optato portu litoris figatur anchora consummationis, opusculumque [opusculum quoque 4.] desinat in eo qui est alpha et omega [o 2.] , principium et finis, Pater scilicet aeternus, Filius aeternaliter a Patre genitus, ab utroque Spiritus sanctus sine principio, sine fine procedens, qui in unitate substantiae, in discretione personarum unus Deus vivit et regnat per infinita saeculorum saecula. Amen.

ANNOTATA.

a Quid sibi velint istae picturae ceriarum, prorsus non intellego, nec ullam video coniecturam proponendam ad explicandam hanc vocem, nisi arbitremur a librario, qui primigenium aliquodexemplar Vitae descripserit, eam perperam positam esse pro vitrearum.

b Gregorii M. Regest. lib. IX Epist. 105.

c Vulgo Scheps. Mentio huius vici primum occurrit in instrumento quo Mathildis, abbatissa monasterii Sancti Amoris in Belisia (Munsterbilsen) diocesis Leodiensis, anno 1267 significavit curiam de Scepse, sitam in parochia de Balne (Baelen) cum suis appendiciis, videlicet iure patronatus dicte ecclesie, hominibus feodalibus, censibus annuis, quibusdam bonis qui in dicta villa et aliis villis circumsitis bona sanctis Amoris dicuntur … que bona sunt et fuerunt allodium nostri monasterii predicti, a tempore a quo non exstat memoria vendita fuisse monasterio Averbodiensi, Ordinis Praemonstratensis [[J. Wolters], Notice historique sur l'ancien chapitre de Munsterbilsen (Gand, 1849), p. 58; Analectes pour servir a l'hist. eccl. de la Belgique, tom. VIII, p. 361.] . Ipsam autem parochiam Balensem cum aliis duabus scripsit v. v. C. B. De Ridder concessam fuisse coenobio Corbeiensi veteri diplomate Zwentiboldi regis dato circa annum 896 [Analectes, tom. cit., p. 357.] ; sed utinam significasset ubi Zwentiboldi diploma legerit. Certe illud indicatum repperi neque in Mabillonii Annalibus Benedictinis, neque inter Auberti Miraei Donationes Belgicas, neque apud Brequigny, Table chronologique des diplômes, etc., neque apud Alph. Wauters, Table chronologique des diplomes concernant l'hist. de Belgique, nec denique apud Böhmer-Mühlbacher, Regesten des Kaiserreichs 751 – 918. Cur autem ius patronatus in ecclesiam Balensem pertinuerit ad dominum curiae Scapensis, haec ratio affertur quod ecclesia parochiae istius quondam sita fuisse videtur in vico Scapensi; nam et hodie locus quidam ibidem ab incolis presbyteralis domus vocatur [Ibid.] . Ex aliis vero documentis colligi aiunt vicum Balensem cum aliis multis in Campinia sitis donatum fuisse coenobio Corbeiensi a S. Adalardo, Caroli Martelli nepote, extremo saeculo VIII [Ibid., tom. II, p. 269.] . At nimis gratuito, meo iudicio, existimant vv. vv. A. Geboers et F. Van Olmen, et allodium Scapense non comprehensum fuisse in S. Adalardi donatione (cum praesertim ipsa advocatia de Moll iam ante saeculum XIV coenobio Corbeiensi subiecta non fuerit [Ibid., tom. V, p. 54.] et, utsupra diximus, mentio Scapis primum occurrat anno 1267) et illud eo tempore iam donatum fuisse monasterio Belisiensi, et denique illi donatum fuisse a patre S. Odradae post huius mortem; qua multiplici coniectura concludunt ipsam S. Odradam floruisse saeculo VIII [De H. Odrada van Baelen, p. 28 – 31.] .

d Manifeste alludit scriptor Gregorii M. Homiliae IX in Evangelia.

e Id est, ut putant, Odorata seu suaveolens. In antiphona prima ad primas vesperas officii paulo inferius edendi appellatur virgo Odor Dei.

f

Fons ille et etiam memoria loci ubi exortus fuerat iam dudum non exstabant, ubi anno 1686 pius ille S. Odradae cultor, Ioannes de Rover, parochus Macharensis, Millegemum venit de eo inquisiturus. Quo auctore suffodere coeperunt incolae collem quendam arenosum, quales ex natura soli non pauci in ea regione conspiciuntur, situm ad extremam partem viae quae antiquo vocabulo platea aquosa (waterstraat) appellabatur, et mox, die festo S. Andreae, 3 novembris illius anni 1686, maximo omnium gaudio fons repertus est. Qui ne denuo arena obrueretur, constructus est eo loci puteus latericius, unde vicini solent aquam haurire ad domesticos usus, et quidem potui valde gratam, cum in aliis omnibus vici partibus prorsus insuavis sit. Puteum illum numquam exhaustum fuisse ferunt, etiam ubi alibi ex diuturna aeris siccitate aqua passim deficeret. Ita factum est ut anno 1858, aestate admodum calida et arida, ex circumiacentibus vicis undique eo concurreretur et centena cotidie dolia ex putei aqua repleta asportarentur, nec tamen aquae copia in puteo umquam decrescere visa sit [Ibid., pp. 81, 100.] .

Alterum prodigium a S. Odrada in eo itinere patratum refert traditio popularis. Cui si credamus, dum virgo septa intraret ubi inclusi erant equi indomiti, decerpsit ramum tiliaceum quo habenae loco uteretur ad regendum equum quem e grege delegisset. Ubi vero Millegemum advenisset, ramum istum humi defixit. Qui statim radices egit et mox excrevit in arborem, quae deinde in magno honore est habita et saepius in instrumentis advocatiae de Moll memoratur nomine Tiliae de Millegem, utpote quae limitem signaret inter hanc advocatiam et territorium de Gheel. Cum autem inuente saeculo XVIII (post sex nempe ab ortu, ut minimum, saecula) vetustate deperiisset, ex ligno eius confecta est crux quae adhuc in domo pastorali Millegemensi servatur simul cum satis ingente stipitis parte, unde desecta minuta fragmenta recipere gestiunt peregrini, in memoriam S. Odradae apud se servanda [Ibid., pp. 53, 101.] .

g Obiit die 28 ianuarii, in festo S. Agnetis secundo, ut fert traditio popularis, quam testatur inscriptioaureis litteris signata in basi veteris effigiei S. Odradae, in domo presbyterali Alemensi adhuc reposita [Ibid., p. 62.] .

h Id est, ut videtur, in culmi seu calami tenuitatem. Cfr. Cangii Glossarium ad v. glosses.

i In sexta lectione Officii proprii S. Odradae in Breviario Silvaducensi edito anno 1746 haec addita sunt nescio qua auctoritate: Corpus eius … bobus iam ad limites Maren et Alem, vulgo Sammegat, appropinquantibus, invisibiliter motis campanis honoratur [Ibid., p. 140.] .

OFFICIUM S. ODRADAE
Ex codice saeculi XIV, olim Alemiensi, nunc Silvaeducensi, editum apud A. Geboers et F. Van Olmen ad calcem sui libelli de vita et cultu S. Odradae. Psalmi ad Vesperas, ad Matutinas et ad Laudes iidem recitandi indicantur et eodem ordine ut in hodierno Breviario Romano pro officio de virginibus. Lectiones omnes trium Nocturnorum desumptae sunt ex Vita S. Odradae, omisso prologo et ultima desinente in verbis qui secundum Deum creatus est, induere festinabunt (Vit. num. 13 extr.).

Odrada virgo, in Brabantia (S.)

AD I. VESPERAS.

Ana 1. Adest dies laetabunda, — Vitans saeculi iucunda, — Vitiorum de sentina — Trahat nos haec medicina. — Virgo sancta, Odor Dei, — Ne damnemur culpa rei.

Ana 2. Prudens virgo vigilavit — Sponsum sequens, et intravit — Ianuam caelestis viae, — Carens omni mala lite, — Vas repletum oleo — Tenens mundi termino.

Ana 3. Haec sagena, Deo plena, — Misit rete maris vena, — Non corruptum sed constructum, — Deitatis manu ductum, — Prendens semper studiose — Opus bonum, non dolose.

Ana 4. Digna laude sit Odrada, — Granum serens metit blada; — Spernens haec negotiatrix — Mundi opes, larga datrix, — Agro colans margaritam, — Comparavit sibi vitam.

Ana 5. Nata regum stirpe, bona — Virgo Christi Dei zona, — Lampas inextincta manens, — Deum caeli semper canens, — Cervo similis ad aquam — Currens non insatiatam.

HYMNUS.

      Iesu corona virginum,
Da nobis manna caelicum
Odradae sanctae meritis,
Quam veneramur supplices.
      Haec stirpe nata regia
Et corpore pulcherrima,
Optatur ad connubia:
Spernit regum prosapiam.
      Matre orbata unica,
Suffert novercae tristia;
Deus qui potest omnia
Dedit electae gaudia.
      Hanc pater dure respuens,
Non dedicatam transiens
Ad Milligem ecclesiam,
Sumitque vagam bestiam.
      Quam pater cernens, fletibus
Descendens equo, genibus
Exorat flexis filiam;
Dat malae culpae veniam.
      Orans haec in ecclesia,
Tunc sitis abundantia
Hanc artat: foris exiens
Fonte cibatur hauriens.
      Da nobis, Pater caelice,
Cum Filio angelice
Et Spiritu paraclito,
Potari fonte caelico. Amen.

CAPITULUM.

Sapientia vicit malitiam. Attingit ergo a fine usque ad finem et disponit omnia suaviter. Hanc amavi et exquisivi a iuventute mea.

PROSA.

Innumerabilis virginum chorus, spreta saeculi dulcedine, carnis desideria conculcantes, Invenerunt sponsum pudicitiae praestolantem eas Ad nuptias dignae pro meritis, lampades oleo virtutis in manibus portantes cum sodalibus coronandis. De quarum collegio beata virgo Odrada inventa extitit, quam patronam cum beatis virginibus imploramus. Invenerunt, etc.

Ad Magnificat.

Qui nos ditavit et corpore sancto beavit
Odradae Virginis, adiunctis ceteris sanctis
Reliquiis quorum fovemur, alme deorum,
Templo nostro, Deus, da nobis scandere choros
Caelorum civium, psallendo tecum in unum.

OREMUS.

Deus, qui sitienti populo Israelitico de petra aquam eduxisti potabilem, quique etiam precibus beatae virginis tuae Odradae ex arido sitis eius mirabiliter tribuisti refectionem; da nobis, quaesumus, huius sacratissimae virginis meritis et intercessione hanc aquam, ut non sitiamus in aeternum. Per Dominum.

AD MATUTINUM.

INVITATORIUM.

Regem sanctarum laudemus, agmine quarum
Odradae spiritum suscepit in paradisum.

Hymnus ex i. Vesperis.

PRIMUM NOCTURNUM.

Ana 1. Radix bona parit, infantem sanctificavit Sacro lacte matris, sic crevit studio patris.

Ana 2. Creator Christus cunctorum, forma venustus, Hanc pulchram fecit Odradam sibique subiecit.

Ana 3. Petitur a multis decora virgoque vultus: Coniugio summo aptari petit in caelo.

℞. 1. Accedamus mente bona, — Laudes sonant in patrona — Deo super omnia. — Quam fulcitam sanctitate — Fixit Christus castitate, — Sumens diva munera. — Pulsans hanc votis haec plebs et precibus totis.

℞. 2. Virgo more decorata — Semper vixit vita grata, — Carens omni macula. — Nosque serves tuos servos, — Sternens hostes hic protervos — Pallio ut aquila. — Tuae precis alis gregem tuum serves a malis.

℞. 3. Ista Iudith speciosa, — Forma placens generosa, — Orans pro spe gratiae. — Libera tu plebem gratam, — Christo regi affidatam, — Fidei acumine. — Ut non Holophernes noceat his nec sic aspernes.

SECUNDUM NOCTURNUM.

Ana 1. Ex meritis claris laus Dei, virgo, vocaris; Linquens terrena, paradisi petis amoena.

Ana 2. Crescit flos rosa sub spinis valde formosa, Quam Deus aeternus elegit ab utero matris.

Ana 3. Defuncta matre, tunc odia tulit a patre, Ob novae novercae rectricem tendit in arcem.

℞. 4. Esther pia, sine mora — Placa regem et implora — Precibus iustitiae. — Ne culpemur, sed Assuerum — Redde pium per hunc clerum — Malo culpae vitio. — Culpae scripta dele, nos purga dono medelae.

℞. 5. Rosa fragrans inter spinas, — Rubens Rachel, medicinas — Ferens amicitiae. — Hanc dilexit Iacob, vero — Potans eam dulci mero — Signo pudicitiae. — Roga, virgo digna, pro nobis voce benigna.

℞. 6. Pater carnis istam odit, — Sub novercae manu fodit — Matris carens specie. — Instat nata, prece lata, — Secum iens dedicata — Visitare climata. — Feram aptavit, post patrem cito meavit.

TERTIUM NOCTURNUM.

Ana 1. Virtutum mola terit virgo tria grana, Cum quibus multa suscepit dogmata fulta.

Ana 2. Multos vocavit, a faece criminum lavit, Fontisundam Christi potabilem esse fecisti.

Ana 3. Ut rivus a fonte derivatur, scandis a monte; Filia pulchra Dei vocaris ordine rei.

℞. 7. Qui prophetam cibo pavit, — Danielem latitavit — Lacu subterraneo — Cum leonibus modestis, — Sic ancillam tuam vestis — Tuo propugnaculo. — Serva morte dira, laudemus ut tua mira.

℞. 8. Haurit aquam, laus in caelis, — More gentis Israelis, — Fonte dato caelitus. — Haustum sumit, sitim sanat; — Surgit virgo, mox infamat — Rivus terra editus. — Lepram servorum absterge, sancta, tuorum.

℞. 9. Auro tecta arca Dei — Intus foris, nam trophaei — Tenens semper culmina, — Quae corona auri pura — Fabrefacta, Christi iura — Legens in ecclesia. — Audi, virgo pia, tu es haec arca divina.

PROSA.

Psallat cum tripudio caeli sumpta solio.
Veneremur cernui Odradam sanctam singuli,
Virginale gaudium dicamus nos ad Dominum,
Qui de matre virgine vult nasci mundi crimine.
Ergo nos cum cantibus pulsantes consonantibus,
Laudemus trinam machinam quam poli laudat curia.

AD LAUDES.

Ana 1. Laudes dignae dentur Deo, — Qui Odradam in trophaeo — Fortem fecit, hostem iecit — Omnis immunditiae.

Ana 2. Mundi fastum abdicavit — Virgo Christi, quam ditavit — Deus Pater caeli rector — Donis pudicitiae.

Ana 3. Deum trinum quem sitivit, — Corde puro concupivit, — Corpus tenens vinculo — Annis sub infantiae.

Ana 4. Benedicant in patrona — Deum cuncta cum corona, — Hanc ornavit propter bona — Virtutum innocentiae.

Ana 5. Sanctae Dei exultabunt, — Laeta mente voces dabunt, — Regem regum collaudabunt — Filiae prudentiae.

HYMNUS.

      Consors paterni luminis,
Sponse Odradae virginis,
Laudes canentes solvimus;
Assiste postulantibus.
      Aufer Odradae meritis
Peccata quae nos fecimus,
Virtutum da constantiam,
Finis ne malus capiat.
      Sit, Christe, nobis omnibus,
Odradae sanctae precibus
Indulgeas credentibus,
Ut prosit exorantibus,
      Persaepe pro caelicolis
Absolvis nexu criminis
Donando indulgentiam,
Tuos ne orcus rapiat.
      Odrada, cum virginibus
Dilecti fruens gaudiis,
Sis memor nostri, petimus,
Cum tui sponsi civibus.
      Sit, Christe, rex piissime,
Tibi Patrique gloria,
Cum Spiritu paraclito,
In sempiterna saecula. Amen.

CAPITULUM.

Confitebor, etc.

Ad Benedictus.

Benedictus in throno caeli Deus Pater omnipotens, gloriosam virginem Odradam miraculose in Alem patronam sanctam constituens: quam pie petimus ut nos custodiat suis precibus ab inferni lupis, et illaesi paradisum intrare queamus.

OREMUS.

Deus, qui beatae Odradae virginis merita sanxisti, et in ea gratiam tuae divinae inhabitationis ampliasti ac arcae foederis Domini non immerito comparasti: concede propitius nos famulos tuos, sacrae virginis huius suffragantibus meritis, manna caelestis consolationis satiari, animamque verarum virtutum odore habere valeamus adornatam. Per Dominum.

COMMEMORATIO FERIALIS

Gloriosa virgo Odrada, quae in numero prudentum virginum sequitur quocumque ierit Agnum.

AD HORAS.

Antiphonae de Laudibus.

AD TERTIAM. CAPITULUM.

A laqueo linguae iniquae et a labiis operantium mendacium et in conspectu astantium factus es mihi adiutor, et liberasti me secundum multitudinem misericordiae nominis tui.

AD SEXTAM. CAPITULUM.

Invocavi Dominum Patrem Domini mei, ut non derelinquat me in die tribulationis meae et in tempore superborum sine adiutorio.

AD NONAM. CAPITULAM.

Laudabo nomen tuum assidue et collaudabo illud in confessione, et exaudita est oratio mea. Liberasti enim me de perditione et eripuisti me de tempore iniquo; propterea confitebor tibi et laudem dicam nomini tuo, Domine Deus noster.

AD II VESPERAS.

Antiphonae de Laudibus. sed quarta Ana erit: Gloriosa Virgo Odrada.

HYMNUS.

      Organa cordis solvimus votis,
Preces servorum arce polorum,
Christe, precatur, suscipe, pia
            Virgo Odrada.
      Dator salutis, dona salutem
Omnibus nobis, merita sancta
Psallimus digna laudibus tuis
            Virginis Odradae.
      Redde beatam fonte renatam
Animam nostram, maculis munda.
Caeli iucunda petiit illa:
            Cedas Odradae.
      Auge devotam populi catervam,
Ne saevi hostis ruat sub telis;
Christe, subleva nos: tuam sponsam
            Colimus Odradam.
      Da nobis sanctam ducere vitam,
Pace tranquilla; ne nos procella
Mergat in hora mortis, exora,
            Virgo Odrada.
      Angeli summo laudant in caelo
Trinum et unum, nunc et in aevum,
Cuius aspectu coetus sanctorum
            Stat cum Odrada.

CAPITULUM.

Consideravit agrum et emit eum, de fructu manuum suarum plantavit vineam. Accinxit fortitudine lumbos suos et roboravit brachium suum. Gustavit et vidit quia bona est negotiatio eius, non extinguetur in nocte lucerna eius.

Ad Magnificat.

O Christi pietas, omni prosequenda laude, qui suae famulae Odradae merita sacravit in corpore et anima. Nam flore eius corpus aridum lignum per tactum vestiit axis. Da nobis ipsius, Christe, precibus, abiectis rebus terrenis, tecum ascendere caelum manipulis virtutum refertis.

MISSA.

INTROITUS.

Alleluia. Beata Odrada, cyclade ornata gloriae, videt revelata Deum facie.

SEQUENTIA.

Odradae recolentes laudes, imitemur virginem: servire Deo vovit puerilibus annis. Laudando contemptu terrenas sprevit nuptias; gloriam mundanam prudenter contempsit transitoriam. Puellares iocos devitans, genus venustans moribus, memorias visebat sanctorum, templa saepe terens et orans. Ieiunia frequentans, profusis ad inopes manibus fertilibus, tempus distinxit laboribus. Antiqui serpentis praecavens astutias, nullum opus faciendum relinquens. Gloriam internam ornavit, sollicita habere supernam, parata lampade expectare venientem sponsum. Beata haec sponsa, quae, cum venerit sponsus, sic ei occurrerit. Probata ut aurum igne crematum, odio novercae conflatum. Dilanianda a patre relegata, malignae nequam consilia signo crucis sunt elisa, fera mitata. Sed summus Pater, nesciens mala data dare petenti, mox oranti fontis venas de arena dedit sterili. Transitus sui praescia de morte ad vitam, exhalavit praesentem. Revelata facie regem videt gloriae, apud fontem vitae residens aeternae. Mirando tractu Alem recepit depositum clara dote resurgendum, cum quisque iuxta cursum recipiet bravium. Da, Christe, te stipendium, precibus beatae Odradae.

DE S. MARIANO MARTYRE IN PRINCIPATU LUNAEBURGENSI

TEMPORE INCERTO

COMMENTARIUS PRAEVIUS

Marianus martyr, Bardowici in Saxonia (S.)

AUCTORE C. D. S.

[1] [Cultus S. Mariani in Bardevico oppido] Bardevicum seu, ut appellatur in scholiis ad Adamum Bremensem in codice Lugdunensi saeculi XII, vicus Bardorum [M. G., tom. VII, p. 322.] , — Bardi autem inter Boreales populos recensentur ab eodem Adamo [Gest. Pont. Hammab., I. 3 (ibid., p. 285).] et apud Helmoldum [Chronic. Slavorum, lib. I, capp. 16, 25, 26 (ap. Leibnitz, Scriptor. rerum Brunswic., tom. II, pp. 553, 559, 561).] , — oppidum fuit haud ignobile antiquae Saxoniae, immo, si famae credas, totius septentrionalis Germaniae antiquissimum: conditum enim ferunt ducentis triginta quinque annis prius quam Romam. Nulla tamen eius mentio in monumentis scriptis reperitur ante Adamum Bremensem saeculo XI. Situm est super Elvenovium fluvium (quem olim Lunovium vocitatum aiunt) non procul a loco ubi nunc exstat urbs recentior Lunaeburgum. Episcopali illud sede donatum fuisse a Carolo M. nonnulli scripserunt, eiusque primum episcopum fuisse S. Suitbertum, sed non satis certa auctoritate; ad sedem potius Verdensem a stabilita in ea regione hierarchia ecclesiastica videtur pertinuisse. Decoratum tamen fuit canonicorum collegio, cuius possessiones et iura post eversionem sacrorum saeculo XVI invaserunt Lutherani. Qui plura cupit, adeat Historiam Bardevici, quam inter patris sui et suas dissertationes edidit Henricus Meibomius iunior [Rer. Germ. tom. III, p. 51.] , vel quae fusius et accuratius circa eandem historiam germanico idiomate digessit Christianus Schlöpken [Chronicon oder Beschreibung der Stadt und des Stiffts Bardewick vor und nach der Zerstörung. Lubeck, 1704, in-4°.] .

[2] [celebris fuit saltem ab ineunte saeculo XIV,] Quam celebris Bardevici fuerit Mariani cultus demonstrat imprimis Kalendarium veteri missali praefixum et a Schlöpkeno visum, ubi Mariani martyris memoria ad hanc diem 3 novembris celebranda indicabatur; praeterea Sigillum ad causas, quo utebatur capitulum ecclesiae collegiatae SS. Petri et Pauli illius civitatis, in quo sub imaginibus apostolorum incisa erat effigies pontis et iuxta hunc martyris orantis: qua Marianum exhiberi ostendunt tum traditiones historicae paulo inferius commemorandae, tum tabula quae usque ad finem saeculi XVI in ecclesia collegiali appensa visebatur (ex ecclesia sive sacello Sancti Mariani, de qua mox sermo erit, sine dubio illuc translata), hac insignita inscriptione: Sanctus Marianus hic in ponte martyrisatus. Praeterea in documentis in archivo eiusdem ecclesiae asservatis memoratur Vicaria in honorem Mariani Martyris extremo saeculo XIII fundata a Nicolao Bartholdi, capituli decano, quam et reditibus auxit Henricus Greving, ecclesiae Bardevicensis canonicus, qui obiit anno 1344. Et in alio illius capituli libro memoriali obitus duorum canonicorum notatur his verbis: 1347. die Mariani martyris obiit Theodoricus de Monte; et 1365. proxima die post Mariani martyris obiit Dominus Bertramus vicarius ecclesie Willhadi [Schlöpken, op. cit., pp. 117, 118.] . Sed et Ottone M. imperatore, saeculo decimo, hierothecam argenteis statuis ornatam S. Mariani martyris reliquiis recondendis donasse fertur Bruno Verdenis episcopus [Ibid., p. 161.] .

[3] [et sacellum in ejus honorem ibidem constructum saeculo XV;] Sacellum etiam in honorem S. Mariani exstructum esse eo loco ubi ferebatur martyrii palmam adeptus, demonstrat sequens diploma a Schlöpkeno ex Bardevicensi archivo descriptum: Ioannes Dei et apostolice sedis gratia episcopus Verdensis, dilectis nobis in Christo venerabilibus Dominis decano et capitulo ecclesie BB. Petri et Pauli apostolorum Bardovicensis nostrae diec. salutem et sinceram in Domino caritatem. Petitionibus vestris devotis inclinati, vobis, ut capellam in honorem sanctorum Valerii confessoris et Mariani martyris prope pontem ubi communis est transitus per flumen Elmenow, infra oppidum Bardewick, in loco congruo et honesto ibidem fundare et fundatam de bonis et reditibus competentibus dotare, qua dotata sacerdoti discreto committere et conferre valeatis, tenore presentium concedimus facultatem. Et omnibus Christi fidelibus dictam capellam devote visitantibus et ibidem eorum orationes admittentibus, manusque adiutrices pro conservatione eiusdem capelle porrigentibus, quadraginta dies indulgentiarum de iniunctis eis penitentiis, in Domino misericorditer relaxamus. In cuius rei testimonium presentes literas sigilli nostri iussimus et fecimus appensione communiri. Datum Rodenborg anno Domini 1465, ipsa die Crispini et Crispiniani [Ibid., p. 331.] . Sed nescio qua auctoritate dixerit idem Schlöpken [Ibid., p. 212.] , hoc sacellum conditum esse eo loco ubi olim exstiterat ecclesia S. Mariani, atque inde concluserit eandem ecclesiam iam extitisse ubi anno MCLXXXIX in nocte Simonis et Iudae tunc Henricus Leo Dux Brunsvicensis cepit civitatem Bardewicensem et incendit ac funditus destruxit, demtis ecclesiis [Henrici Wolteri Chronicon Bremense (script. post an. 1463), ap. Meibom, Rer. Germ. tom. II, p. 55.] . Certe nullum illius rei testem affert. Idem vero sacellum anno 1540 iussu Ernesti Ducis Brunswicensis, Lutheranae sectae seduli fautoris, solo aequatum est, quod Lutheranorum oculos offendebat catholicorum erga S. Mariani reliquias pietas [Schlöpken, op. cit., p. 372.] , nec unquam deinceps e ruinis suis excitatum est.

[4] [sed valde incerta illius historia] At quam certus et illustris cultus, tam incerta S. Mariani historia. Exstant quidem eius Acta, quorum duplex apographum ex Passionali Bodecensi et ex codice Carthusiae Coloniensis, antea vero S. Simonis Traiectensis, ad maiores nostros anno 1641 transmisit P. Ioannes Gamans, servatque codex olim musei Bollandiani, nunc bibliothecae regiae Bruxellensis 8931, unde illa edemus. Sed quicquid in Actis illis (quorum aetas nobis incomperta est) seu sermone narratur, reducitur ad haec pauca: Marianum diaconum in pago Bardevicensi evangelium praedicasse atque illic occisum esse in ponte quo iungebantur Elvenovii fluminis ripae.

[5] [et aetas.] Quod autem spectat ad aetatem qua vixerit sanctus martyr, plane non consentiunt traditiones Bardevicenses. Alia enim eum tempore apostolorum, alia vero extremo saeculo VIII christianae doctrinae in illa regione disseminandae operam dedisse affirmat. Priorem secutus est Henricus de Hervordia, O. P. Mindensis (ob. anno 1370) in Chronico suo seu libro De rebus memoriabilioribus scribens: Duo ex LXXII Christi discipulis missi sunt per B. Petrum apostolum in Teutoniam, unus quidem in Treverim super fluvium Mosellam, scilicet Maternus, alius autem, scilicet Aegistus, in Bardewic super fluvium Elmenow, cum Mariano, qui fuit archidiaconus eius, et in Bardewic coronam martyrii perceperunt, et adhuc eorum corpora requieseunt, Aegisti quidem in loco ignoto, Mariani in maiori altari ad S. Petrum ibidem [Ed. Potthast (Gottingae, 1859), p. 6.] . Alteram vero consignatam repperit Schlöpken in quodam veteri codice (cuius tamen aetatem non indicat) his verbis: Devotus Marianus, Wilhadi discipulus, evangelium Christi in ecclesia Bardevic quotidie praedicando inserviebat, et populo loci ipsius et circumiacentibus gentibus verbum Dei praedicabat [Ap. Schlöpken, p. 109.] . Secundum haec itaque Marianus discipulus fuerit et socius S. Willehadi, cuius opera usus est Carolus M. ad convertendos Saxones [Cfr. Adam. Bremens., lib. I, n. 12 – 15 (M. G., tom. VIII, p. 287).] . Acta autem nostra a controversia dirimenda prudenter abstinent. Illud tantum ex iis eruitur, Marianum martyrio coronatum esse ante finem saeculi VIII, cum scilicet referant partem reliquiarum eius repositam fuisse in ecclesia Verdensi, nunc cathedrali, Verdensis autem ecclesia in sedem episcopalem erecta sit circa annum 782 [Henr. de Hewordia, Chron., cap. 69 (ed. Potthast, p. 32).] .

[6] [S. Mariani mentio in martyrologiis.] Marianum nulla antiqua martyrologia memorant usque ad saeculum XVI. Quo tempore primum annuntiarunt illum ad diem 3 novembris editio Lubeco-Coloniensis martyrologii Usuardini: In Bardewic, sancti Mariani diaconi et martyris; et Molanus: In Barduyc, cathedrali civitate, sancti Mariani diaconi et martyris. Mire autem erravit Grevenus, in martyrologio suo indicans: In Brabantia, pago Bardewic, sancti Mariani diaconi et martyris, eumque secutus est Canisius seu Walasserus. Nullus enim in Brabantia reperitur pagus Bardewic, sed in Flandria non procul Alosto vicus Baerdeghem, quem forte, similitudine nominis decepti, intenderunt laudati scriptores. Rectius Ferrarius in suo Catalogo Generali: Bardovici in Saxonia, S. Mariani diaconi et martyris.

Tornaci servabatur anno 1661 corpus alicuius sancti Mariani martyris [Analectes pour servir à l'hist. eccl. de la Belgique, tom. III (1866) p. 108 extr.] ; sed certe is fingi non potest aliquid habere commune cum Bardevicensi praeter nomen.

VITA S. MARIANI.

Marianus martyr, Bardowici in Saxonia (S.)

BHL Number: 5524

Ex apographis codicum Bodecensis et Traiectensis seu Coloniensis. Cfr. supra, num. 4. — Variantes autem lectiones, utpote nullius momenti, notare visum non est.

Incipit passio sancti Mariani diaconi et martyris, qui colitur pridie nonas novembris.

Sanctus ac Deo devotus gloriosus levita et martyr Christi Marianus pro fide catholica et honore sancti evangelii hodierna die migravit ad Dominum. Ipse enim protomartyris Stephani et aliorum praecipuorum martyrum levitarum vestigia sequens, quasi se dignum ad sacerdotium non reputans, usque ad vitae huius temporalis finem in ordine diaconatus permansit, sanctumque evangelium in ecclesia Bardewicensi, quae per beati apostoli Petri unum discipulorum, videlicet Egistum, in ecclesiam cathedralem fuit erecta, cotidie legendo et cotidie praedicando, Deo omnipotenti per ea et alia diversa pietatis opera fideliter servivit. Ipse nempe loci illius populo et circumvicinis tunc gentibus verbum Dei adeo ferventer seminavit quod, sicut de Christo canitur: Coepit Iesus facere et docere, ita et de eo aestimandum non solum docuisse, sed cum Christi imitatione sic fecisse merito indubie credendum est et firmiter servandum. Nam corde et ore et vita ita devote et laudabiliter se habuit quod, nullo reprehensibili reperto, tamquam dexter laevi respectu inter aridos et tenebrosos gentiles viguit et resplenduit. Diaboli autem instigatione gentes ipsi vulgari more non bonum pro bono, sed pro dolor, potius malum pro bono reddentes, eum insequendo, sanguinem suum tam ferociter sitiebant quod iuxta Christi doctrinam qua dicit: Si persecuti vos fuerint in una civitate, fugite in aliam, eum ab ecclesia in qua Christi evangelio diutine servivit, fugere oportebat. Ipse vero supra pontem fluminis Elmenowe, prope civitatem Bardewic, veniente, insecutores sui ibi eum apprehendentes, licet eum indutum dalmatica verum Christi levitam reppererunt et invenerunt, tamen omnipotentis Dei timore deposito, gladiis et aliis armis suis sanctum Dei ferociter supra dictum pontem occiderunt. Qui quidem tunc martyr Deo fuit gloriose consecratus, et hoc per miracula diversa et praecipue in veste sua sacra dalmatica, in qua occisus fuit, visibiliter usque in hodiernum diem oculatim apparet. Nam corpore ipsius per fideles tumulato, cum postmodum medietas ossium suorum una in ecclesia Verdensi, nunc cathedrali, et alia medietas in ecclesia Bardewicensi, nunc collegiata, simul cum dalmatica praedicta sunt reposita, sanguis eius, quo dalmatica in ipsius occisione fuit tincta, in eadem adhuc ad oculum et manum mirabiliter apparet: quia miracula non modica, praecipue febriles et alias aegritudines fugando et curando, per hanc dalmaticam sic eius sanguine tinctam Deus omnipotens misericorditer et salubriter operatur. Compertum est enim multoties quod quamplures Deo devoti, febribus maxime et aliis infirmitatibus corporalibus gravati, sanctum Dei Marianum ex toto corde invocantes et ex meritis illius gratiam Dei consequi sperantes, qui cum devotione debita dalmatica ipsa se indui fecerant, statim ex hac salvi et sani facti, Deo omnipotenti pro ipsorum incolumitate et salute ad honorem sancti martyris gratias immensas ex toto corde eorum attentissime referentes, in ipsius gratiarum actione usque ad finem vitae suae laudabiliter permanserunt. Animo igitur et cultu, fratres dilectissimi, huius sancti martyris Mariani festa annuatim devote et sollemniter recolamus, ut ipsum pro nobis exorantem tam in praesenti saeculo quam futuro pro salute corporis et animae efficaciter sentiamus.

DE SANCTO GOBRIANO SEU GIBRIANO EPISCOPO VENETENSI IN BRITANNIA MINORI

TEMPORE INCERTO

[Commentarius]

Gibrianus seu Gobrianus, episcopus Venetensis, in Britannia Armoricana (S.)

AUCTORE C. D. S.

[1] [S. Gobriani, noti solummodo ex kalendariis saeculo XV non antiquioribus et scriptore saeculi XVI] In Kalendario abbatiae S. Mevenni saeculi XV et in Kalendario breviarii Dolensis typis excusi anno 1519 [Ed. Ap. Lobineau, Vies des saints de Bretagne, App. pp. 1, 3; ed. Tresvaux (Paris, 1836), tom. I, pp. XXIX, XXIII.] , ad diem 3 novembris annuntiatur commemoratio Gobriani episcopi; itemque in Kalendario veteris breviarii Briocensis [Ap. Lobineau, App. p. 2; ed. Tresvaux, tom. I, p. XXX.] : Gobriani episcopi Venetensis. Ad eandem diem signatur idem episcopus apud Castellanum et in martyrologio Parisiensi iussu Card. de Noailles superiori saeculo edito, ubi Gibrianus vocatur. Porro nullus reperitur scriptor, qui de hoc sancto aliquid distinctius expresserit, antiquior Roberto Caenali (Cenau) episcopo Abricensi. Is autem haec tantum tradit [Histor. Gallic. (Paris., 1557, fol.), p. 178.] : Cui (Paterno, primo Venetensi episcopo) mox successit Gobrianus, alter a primo pontifex, genere clarus, vita clarior, miraculorum copia clarissimus. Passim enim igne sacro laborantes obvios quosque nullo negotio curabat. Inde secutum est ut cum ad eum undecumque eo aegritudinis genere laborantes turmatim affluerent, compulsus sit divus ille pontifex ab urbe secedere, ne scilicet aegrotantium contagione urbs ipsa inficeretur. Volens itaque mansuetus ille pontifex tumultuantium cedere furori, ne torrenti se opponeret, secessit in locum solitarium, anachoresin exercens, pone flumen quod Oudum gens illa appellat. Illicque vitae suae decursum post multos algoris, inediae et vigilantiarum exantlatos labores, fine conclusit optato diuque desiderato, cupiens ipse cum Paulo dissolvi et esse cum Christo.

[2] [ac lectionibus] Prolixiorem historiam S. Gobriani tradit Proprium Sanctorum dioecesis Venetensis anno 1630 impressum, ubi ad diem 10 novembris legitur: In festo S. Gobriani Episc. et Conf. semid. fuit die 3 huius mensis… Lectio quarta. Gobrianus, natalibus illustris, in minori Britannia, morum probitate et vitae sanctitate clarior extitit. Qui cum rudes annos liberalibus disciplinis excoluisset, postmodum caelestium rerum meditationi et lectitandis sacrarum litterarum oraculis applicuit. Unde terrenorum affectus fastidio, totum se divino cultui tradidit, integras noctes in orationibus posuit, ieiuniorum crebritate et quotidiano cilicio corpus subegit carnisque repressit lasciviam, quo solutior animus divinis attenderet. — Lectio quinta. Adeptus in ecclesia Venetensi praebendale beneficium, tot exhibuit virtutum genera ut, defuncto civitatis illius episcopo, magno omnium studio in eius locum suffectus fuerit; cumque tantum onus detrectaret, invitus et reluctans altari sistitur, paucisque post diebus in urbe Dolensi consecratur. Quo in munere gerendo, tum praedicando, tum opes suas erogando, verum se pastorem praestitit. — Lectio sexta. Cum accessisset ad eum quidam affectus morbo qui pusula, aliter sacer ignis, dicitur, intuens in hunc sanctus ait: In nomine Iesu Christi surge sanus. Qui surgens protinus ire coepit incolumis. Cuius miraculi in dies percrebrescente fama, magna hominum vis in urbem undique confluebat; qui variis morborum generibus, maxime vero pusula, laborantes, Gobriani precibus convalescebant: ita ut civitate excesserit, ne infirmorum fetore infecto aere, lues pessima grassaretur, perrexitque in locum quendam divinitus sibi indicatum prope fluvium Oust nomine, a castro Iosselini duobus fere milibus distantem. Illic sacellum exstrui curavit, ubi ad se venientes infirmos sanabat. Demum tot miraculorum gloria illustris, tertio nonas novembris obiit in Domino.

[3] [breviariorum] Easdem omnino lectiones, eodem praemisso titulo de die festo a 3 ad 10 novembris remisso, habet Proprium Venetense anni 1652. At in Proprio quod integro fere post saeculo, anno nimirum 1757, typis mandatum est, quo tempore scilicet, ut videbatur hominibus illius aevi, elegantius et accuratius quam in antiquioribus breviariis officii divini ritus in liturgicis libris singularum ecclesiarum ordinatus est [Cfr. Tresvaux, Notice sur les anciens bréviaires et Propres de Bretagne, op. cit., tom. I, p. XXV.] , lectiones novae de S. Gobriano ad diem 10 novembris concinnatae sunt, non paucis auctae, et non solum in titulo officii suppressa mentione translationis a die 3 eiusdem mensis, sed etiam, quod gravius est, in ipso textu ultimae lectionis die decima pro tertio nonas, quod in antiquioribus legebatur, substituta. En tibi has novas lectiones. Lectio IV. Gobrianus anno post sexcentesimum circiter sexagesimo in territorio Venetensi nobili stirpe natus est. Suscipiendo statui maturam adeptus aetatem, ad clericalem a Deo se vocatum intellexit. Dehinc ad sacros codices sacramque theologiam omne studium convertit. Huic ut totus incumberet, ad Rhuvigiense coenobium se contulit, unum e religiosis ut audiret sacras hic litteras erudite explanantem. In hocce litterario et religioso secessu quantum eruditionis, tantum et evangelicae perfectionis accretione profecit. Studiorum stadio perfunctus, sacerdotium suscipit, et paulo post Venetensi capitulo canonicus aggregatur. Lectio V. Fervore spiritus quotidie flagrantior, ab oratione vix animum relaxabat, sed in ea ut plurimum pernoctabat. Cilicio diu noctuque retento, vigiliis, ieiunio, corpus suum continenter afflictabat. Parcissime victitando quicquid sibi subtrahebat, in pauperes effundebat. Cellae suae ac solitudini sic affixus erat, ut in urbe tamquam in eremo degens, non nisi ad chorum et munia charitatis in publicum prosiliret. In celebrando lacrimis plerumque perfundebatur. Tot tantisque virtutibus sanctitatis apud omnes opinionem adeptus, Morvanno seu Mauricio, nominis huiusce primo, subrogandus unanimi suffragio eligitur, et electioni quantumvis renitens, Dolam ductus, consecratur vigesimus quartus Venetensis episcopus. Lectio VI. Ad episcopale ministerium evectus, sibi rigidior adhuc, victu austerior, in pauperes factus effusior, continuo miraculis clarescere coepit. Morbum enim tunc serpentem, qui sacer ignis dictus est, in omnibus ad ipsum confluentibus mirabiliter exstinxit. Septemdecim annis sanctissime perfunctus episcopatu, digno sibi subrogato successore, soli Deo et saluti vacaturus, in eremum duobus a Iosselini castro milibus distantem se recepit. Constructo ibi sacello, iugi caelestium contemplatione et corporis sui afflictatione octo annorum spatio morti sese praeparavit. Hanc adventare praenoscens, successoris sui praesentiam evocavit. Perceptis ab ipso piissime sacramentis, die decima novembris, anno septingentesimo trigesimo quinto, in Domino obdormivit. In suo sacello, ubi suum vivus adhuc curaverat effodi sepulcrum, sepulturae datus, quam plurimis ab obitu miraculis percrebuit.

[4] [recentiorum,] Harum lectionum auctores easdem ex Robert. Cenalis Abrinc. Episc. de re Gall. excerptas indicarunt. Quod quam vere dictum sit, facile iudicabit prudens lector recolendo quae de Gobriano apud Robertum dicta exscripsimus supra [Num. 1.] . Longe autem probabilius est quaecumque in illis lectionibus traduntur desumpta esse ex Alberti Le Grand Vitis Sanctorum Britanniae primum editis anno 1636, sive ex eiusdem operis editione secunda vel tertia, quae vulgatae sunt annis 1659 et 1680, ubi tamen non signatur S. Gobriani dies emortualis, quam timendum videtur ne breviarii reformatores arbitratu suo statuerint fuisse 10 novembris, ut iam cum die celebrationis festi in dioecesi Venetensi concordaret. Porro Le Grand fontes a se adhibitos citat breviaria Venetensia et Proprium Sanctorum dioecesis Rhedonensis ad diem 16 novembris, legendaria mss. Nannetensia, et scripta Roberti Caenalis de re Gallica, Benedicti Gononi de Vitis PP. Occid. atque Augustini du Pas, Claudii Robert et Ioannis Chenu catalogos episcoporum Venetensium [Les Vies des saints de la Bretagne-Armorique (éd. D. L. Miorcec de Kerdanet, Brest-Paris, 1837), p. 722.] . Iam vero apud hos tres ultimos vix quicquam praeter nudum Gobriani nomen reperitur; Gononus autem exscripsit ea quae leguntur apud Robertum Caenalem; Proprium Rhedonense editum anno 1620, quod prae oculis habemus, nihil omnino habet de S. Gobriano. Restant itaque sola legendaria Nannetensia, quae num quicquam continuerint praeter ea quae rettulit Robertus Caenalis aut Proprium Venetense ann. 1620 et 1652, cuiusve fuerint auctoritatis, adhuc incompertum est.

[5] [aetas] Annum obitus S. Gobriani in huius Vita indicaverat Albertus fuisse Christi 762 [Ibid., p. 721.] , postea tamen in Catalogo episcoporum Venetensium hanc opinionem correxit et obitum illum innexuit anno 725, cui annum 735 substituit Proprium Venetense anni 1757. Lobineau autem [Les Vies des saints de Bretagne, p. 218.] Gobrianum nonnisi saeculo XII floruisse censuit, tum quia putavit de igne sacro apud antiquiores scriptores sermonem non fuisse, tum quia Morvannus, cui successisse traditur, anno 1118 adhuc Venetensem regebat ecclesiam [Cfr. Gall. Christ., tom. XIV, p. 924.] . At prior harum rationum certe valida non est: nam ignem sacrum saeviisse anno 945 referunt Flodoardi annales [M. G., tom. III, p. 393.] , et anno 1089 annales Leodienses [Ibid., tom. IV, p. 29.] et Chronicum Sigeberti Gemblacensis [Ibid., tom. VI, p. 366.] . Ad alteram autem facile respondebunt patroni Alberti Le Grand et lectionum Venetensium, fingendo praeter Morvannum illum qui saeculo XII sedem Venetensem occupavit, priorem fuisse huius nominis qui eidem impositus fuerit ineunte VIII.

[6] [adhuc incerta.] Ceterum validam confutationem opinionis Lobineau praebet catalogus episcoporum Venetensium, quem edidit cl. v. Ludovicus Duchesne e Cartulario Kimperlegiensi exarato ipso saeculo XII [Les anciens catalogues épiscopaux de la province de Tours (Paris, 1890), p. 76.] , et in quo neque post Morvannum neque alio loco signatum est nomen Gobriani. Qui si saeculo XII praesedisset ecclesiae Venetensi, certissime praetermissus non fuisset. Sed ex omissione huius nominis in eo documento iure concludere non licet Gobrianum inter Venetenses episcopos nullatenus esse computandum, cum non minus octo vel novem episcopos citare potuerit doctissimus editor, qui ex documentis certis demonstrantur Venetensem sedem occupasse saeculo VI et saeculo IX, et quorum nomina in eodem catalogo non leguntur. — Sed et quam fidem mereatur Robertus Caenalis, scriptor medii saeculi XVI, ubi S. Gobrianum primum post S. Paternum, id est paulo post medium saeculum VI, sedisse asserit [Cfr. supra, num. 1.] , nullo suffragante documento veteri, pronuntiare non ausim.

[7] [De illius reliquiis] Sacellum valde elegans in quo repositae sunt sacrae Gobriani exuviae et adhuc servatur eius caput, exstare ait Tresvaux in viculo pertinente ad parochiam Sancti Servanni, leuca a Iosselino distante, qui vicus illum ut patronum veneratur [Tresvaux, tom. II, p. 230; cfr. Rosenzweig, Répertoire archéologique du département du Morbihan, p. 249.] ; sed per litteras unius e sacerdotibus qui nunc sacro ministerio in vico Sancti Servanni deserviunt, ad nos transmissas dum haec prelo committebamus, docemur neque ullas reliquias S. Gobriani nunc ibidem servari et antiquum sacellum eiusdem sancti nomine et effigie decoratum, ubi usque ad annum 1743 sacrum celebrari consuevit, iam ante annum 1750 prorsus fuisse dirutum. — Alterum sacellum S. Gobriani adhuc superstes indicatur in vico Camortii, Venetensis dioecesis [Rosenzweig, op. cit., p. 249. De fabulis quibusdam popularibus circa S. Gobrianum videsis Henr. du Noday (Vte) in periodico Revue de Bretagne et de Vendée, tom. VII (1860), p. 393 sqq.] .

[8] [et cultu.] Sollemni olim officio eius memoria quotannis colebatur in dioecesibus Dolensi, Briocensi et Venetensi atque in monasteriis Sancti Melanii, Sancti Mevenni et Sancti Gildae, nunc autem in sola dioecesi Venetensi [Tresvaux, loc. cit.] , die 10 novembris, ritu duplici [Ordo divini officii in dioecesi Venetensi pro anno 1854, p. 81.] .

DE SANCTO GULIELMO EREMITA IN DIOECESI ARGENTORATENSI.

CIRCA MED. SAEC. IX.

[Commentarius]

Gulielmus, eremita in Alsatia (S.)

AUCTORE C. D. S.

[1] [S. Gulielmus, de quo pauca tradit scriptor saeculi XIII,] Quicquid de huius sancti et eius successoris Acherici historia apud recentiores refertur, desumptum est ex Richerii Chronico Senonensi, conscripto paulo ante medium saeculum XIII, ubi [Lib. II, cap. 9 (ap. d'Achery, Spicileg., tom. II, p. 614).] haec leguntur: Eodem vero tempore [Cfr. num. seq.] exstitit quidam Metensis primicerius, Blidulphus nomine, vir iustus et prudens, qui relictis omnibus quae possidebat, appetens locum suae conversioni aptum quaerere decrevit. Quem diu quaesitum, tandem in valle quae Lebrath dicitur, intra montes inclusam adiit valliculam, in qua in clivo montis ad meridiem cellam erexit, et eam Bellum montem appellavit. Qui ibidem ecclesiam aedificavit, et in ea novem altaria cum cancellis et cryptis instruxit. Officinas enim circa illam et claustrum pro positione loci ad usum monachorum erexit: aliquantos vero redditus ibidem acquisivit, et adunatis fratribus, Deo devotus caelibem [Cfr. supra, p. 44, annot. a ad Vitam S. Pirminii.] duxit vitam. Audientes vero multi sanctitatem viri Dei, eius se conversationi sociare studuerunt. Inter quos exstiterunt duo genere et fide nobiles, Villelmus et Achericus, qui etiam ambo ipsius loci fundatori meritis coaequari potuissent. Unus nempe duorum tam evidentibus et in vita et post vitam claruisse fertur miraculis ut eius sacrum corpus de loco sepulturae in scrinio transferretur: cuius reliquiae postea in theca nova argento et auro ornata tempore cuiusdam sacerdotis, Hesso nomine, repositae, adhuc in ipsa ecclesia reservantur. Alter vero, Achericus, eiusdem Villelmi successor, aliquandiu ipsam rexit ecclesiam et locum: qui tanta exstitit fama ut ipsum, dimisso nomine Bellimontis, quo prius nominabatur, Achericum appellarent locum, quod adhuc eo nomine ipsa villa nuncupatur. In qua postea nobiles exstiterunt viri, quorum diebus argentariae fossae repertae sunt, in quibus multum argentum esse fertur effossum. De quorum nobilium progenie postea exierunt viri qui temporibus nostris in ipsa valle Lebrath castrum construxerunt, quod nomine supradicto Acherich vocaverunt. Ille vero sanctus Achericus plenus dierum migravit ad Dominum. Cuius corpus in medio chori in ipsa ecclesia ante altare B. Mariae sepultum videtur. Ipsa deinde cella Acherich Mediano Monasterio * olim per dictos viros fuit attributa. In qua cella monachi Medii Monasterii fere usque ad tempora nostra feruntur habitasse. Modo vero ecclesia parochialis per negligentiam monachorum est effecta.

[2] [floruit ante medium saeculum IX;] Quo tempore vixerit S. Gulielmus noster, prima specie videtur facile colligi ex laudato loco Chronici Senonensis. Nam eiusdem libri II cap. 7 refert Richerius ea quae contigerunt anno 894, et cap. 8 quae subsecuta sunt secundo anno post … et sequenti anno et duobus inde annis elapsis. Dein sequitur narratio supra citata: Eodem vero tempore…; caput autem sequens seu 10 incipit his verbis: Anno igitur Domini DCCCCXLII… Ex his itaque omnino concludendum videretur fundationem cellae Bellimontis et ipsam loci nuncupationem illigandam esse exordio saeculi decimi, ac proinde paulo post floruisse S. Gulielmum. Sed huic conclusioni obstat diploma Lotharii II regis, quo anno 858 confirmavit donationem ecclesiae Bellimontis factam, hoce tenore: Lotharius divina praeveniente gratia rex. Imploraverunt sublimitatem nostram venerabilis Ackrich et Hesso decanus, humiliter deprecantes, quatenus per privilegia celsitudinis nostrae confirmaremus et corroboraremus quicquid a Lutardo comite et Hugone fratre concessum est ecclesiae quae dicitur Belmont, ex bonis quae habebant tam in mansis quam in hominibus in dicto loco, et quae iure hereditario ad eos per obitum Luitfridi comitis, eorum parentis, pervenisse dignoscuntur. Nos igitur implorationibus eorum assensum praebentes, per hos nostrae regiae dignitatis apices confirmamus et corroboramus quicquid dictae ecclesiae Belmont praedicti comites per manus venerabilis Ackrich et Hessonis obtulerunt, quatenus illud pacifice possideant et dictae ecclesiae firmiter et perenniter acquirant. — Signum Lotharii regis. Ego Benzelinus ad vicem Ercemboldi cancellarii recognovi et subscripsi. Data id. octobr. anno Christo propitio regni domni Lotharii regis IV, indictione VII. Actum Strasburg palatio regio in Dei nomine [Schoepflin, Alsatia diplomatica, tom. I, p. 89.] . Itaque iam exstabat ecclesia Bellimontis anno 858, et quidem sub regimine Acherici, successoris Gulielmi, qui proinde tunc iam obiisse omnino supponendus est. Unde tandem colligitur hunc vixisse ante medium saeculum nonum.

[3] [statim post obitum publico cultu honoratus fuit,] Porro ex duplici documento citato, siquidem, quod vix dubitari potest, Hesso sacerdos, de quo in narratione Richerii, idem sit cum Hessone decano, qui nominatur in diplomate Lotharii, constat mox post mortem suam Gulielmum beatorum caelitum honoribus fuisse dignatum, quoniam ab Hessone reliquiae eius in theca nova argento et auro ornata repositae sunt, cum iam antea eius sacrum corpus de loco sepulturae in scrinio fuisset translatum [Supra, num. 1 med.] . Illius festivitas a monachis Mediani Monasterii celebrabatur die 3 novembris, teste huius monasterii martyrologio, in quo legebatur: III nonas novembris. Apud Echericum vicum S. Willelmi eremitae, magnae virtutis viri [Cit. ap. Ruyr, Recherche des sainctes antiquitez de la Vosge (Espinal, 1633), p. 229.] . Ad eandem diem sanctum nostrum annuntiant Grevenus in editione sua martyrologii Usuardi: Guillermi confessoris, et Philippus Ferrarius in suo Catalogo Generali: In territorio Argentoratensi S. Willelmi eremitae. Sed et nostris diebus colitur memoriaSS. Gulielmi et Acherici die 3 novembris in dioecesi Argentinensi ritu simplici, adiecta scilicet officio de octava Omnium Sanctorum lectione propria de illis et commemoratione in primis vesperis et ad laudes.

[4] [et antiquitus ecclesia eius nomine dicata.] Acherico vico [Vulgo Escherich seu Eckirch, gall. Echery (G. Stoffel, Dict. topographique du departement du Haut-Rhin, p. 40).] adiacebat olim vicus Sancti Gulielmi [Ibid.] , cuius ecclesia, S. Gulielmi titulo dedicata, frequente illuc piorum peregrinorum concursu celebris, parochiae loco erat catholicis proximi oppidi Sanctae Mariae ad Fodinas [Vulgo Sainte-Marie-aux-Mines, germ. Markirch (ibid., p. 162).] , in tractu Colmarensi. Sed extremo saeculo XVII Ludovicus XIV rex ecclesiam in ipso oppido aedificavit S. Ludovici patrocinio consecratam, ad quam parochia Sancti Gulielmi translata est. Ipse vicus nunc a Sancto Blasio nuncupatur [Hunckler, Histoire des saints d' Alsace (Strasbourg, 1837), p. 510.] . Ecclesia autem Acherici circa finem saeculi XVI a Lutheranis haereticis occupata fuit et deinceps penes eos remansit [[Belhomme] Hist. Mediani Monasterii (Argentorati, 1724), p. 185.] .

[Annotata]

* Moyenmoutier

DE SS. BAYA ET MAURA VIRGINIBUS IN SCOTIA

SAEC. IX?

[Commentarius]

Baya virgo, in Scotia (S.)
Maura virgo, in Scotia (S.)

BHL Number: 1061

AUCTORE C. D. S.

[1] [SS. Baya et Maura, saltem ab ineunte saeculo XVI, officio ecclesiastico celebratae,] Rursus de sanctis virginibus Baya et Maura unum habemus documentum principale, lectiones Breviarii Aberdonensis, primum typis editi annis 1509 et 1510 [Denuo secundum illam primam editionem eodem typorum genere impressi Londini an. 1854.] , ad diem 3 novembris [Quod constat ex kalendario volumini praefixo.] , numero sex, ita conceptas:

Lectio prima. Adest nobis, fratres dilectissimi, sanctarum virginum Baye et Maure preclara festivitas, quam earum in honore una sub celebritate interdum in ecclesia Dei venerare * et colere satage *debemus ob earundem continenciam et virginitatis coronam, quam a Domino feliciter percipere meruerunt, cum utrasque continentes ambasque castas, pudicas, sobrias et verecundas invenimus: que non ut fatue virgines oleo extincto, sed ut prudentes oleo accenso propter opera bona intraverunt cum Domino ad nuptias.

Lect. II. Quarum unam, Beyam videlicet, quam nunc Dumber Laudonie colit et veneratur, in Cumbria insula maris occeani inhabitasse legimus, longissima spacia marinis invenitur circumdata fluctibus: que quidem insula nullo incolitur habitatore, sed tantum feris avibusque derelicta, ad quam nullus nisi navigio patebat ingressus. Ad quam beata Maura frequenter divinis cum beata Beya frui colloquiis venire solebat. Lect. III. Quecumque beata Maura a prefata virgine Beya in prefata insula a consorcio hominum regni adipiscendi celestis gracia frequenter conversando discebat, ea sine intermissione aliis suis convirginibus palam enunciabat. Atque hinc et hinc verbis congruentibus beatam Beyam et suos parentes, sorores et amicos, quibus ad eam denegabatur accessus, consolabatur.

Lect. IV. Sic enim iugum Domini portare meruerunt cum altra alternis invicem in caritate Christi onus subveniebat. Quid enim illis defuisse potuit, cum Christus Dominus eas in sua elegit tabernacula mansuras? Nec eas non castas astruere phas erit, cum carnem et diabolum ieiunio et oracione assidua, ciborum inedea et parcimonie victus, que diabolo luxurie inimica sunt, castigabant, mundum et eius gloriam fluxam atque fragilem, tenuissimis et habitibus ornate, ut non peccati culpam, sed ipsius occasionem fugerent?

Lect. V. Sed cum virgineas et tenerrimas suas carnes ita dilacerarent et compescerent, beata Maura, infirmitate correpta, terram applicuit, et in loco, qui a vulgo Kilmauris dicitur, in sancta senectute vitam in Domino finivit. Beata autem Beya paulo post in prefata insula in ferventi dilectione Dei perseverans usque ad mortem, tercio nonas novembris animam Deo commendabat, et ibidem traditur sepulture. In cuius postea honore capella satis decenter extructa reperitur: ad quam pie venientes suis iustis non defraudantur desideriis.

Lect. VI. Nam sicut in vita solitariam ducebat vitam, ita et in morte de prefata insula corpus suum de eadem extrahi minime permittit. Nam cum quidam rector parrochialis ecclesie de Dumbar, que in eius, ut supra, veneracione dedicatur, reliquias sancte virginis ibidem transferre disposuerat, paratisque navibus insulam prospero vento aggreditur; sed cum ossa eiusdem in sarcophago quodam ligneo in navicula collocaret, vicibus iteratis ventus et maris tempestas ita excrevera[n]t quod eos submersioni darent; sed statim reliquiis depositis desiderato cursu denuo redierunt [Brev. Aberd., fol. cxlvv-cxlvir.] .

[2] [ex eodem tempore memorantur] Huic legendae subiungo annuntiationes martyrologiorum et kalendariorum, quorum antiquissima sunt martyrologium Aberdonense et kalendarium praefixum breviario eiusdem ecclesiae, unde exscriptae sunt lectiones modo recitatae. In martyrologio, ad diem 3 novembris legitur: In Scocia, sanctarum Baye et Maure virginum non martyrum apud Kylmawar; in kalendario vero breviarii: Baye et Maure plurimarum * virginum. Ad eandem diem sola Baya signata est in martyrologii Usuardini editione Lubeco-Coloniensi: Eodem die, beatae Bayae virginis, et Greveniana: In Scotia, Bayae [Ita in editione prima an. 1515, sed in secunda an. 1521, Hayae.] virginis. In aliis vero martyrologiis scoticis recentioribus S. Baya memoratur ad diem 1 novembris, S. Maura vero ad diem 2. Sic Kalendarium Adami Regii: (1 nov.) S. Bayae virginis in Scotia sub Donaldo rege, 896; (2 nov.) S. Maurae virginis in Scotia, ex qua Kilmaures in Cunningham nomen accepit, sub Donaldo rege, 899. Thomae Dempsteri Menologium Scoticum: (1 nov.) In Scotia Bey virginis sanctissimae, Donaldo VI regi familiaris; (2 nov.) In Kuningam Maurae virginis, anachoreticae vitae abstinentia clarissimae, quae pervenit ad S. Constantinum III regem, unde locus Kilmaure. Davidis Camerarii Kalendarium Scoticum: (1 nov.) Sancta Beia virgo et abbatissa magno fuit in honore apud Donaldum Scotorum regem huius nominis sextum; (2 nov.) Sancta Maura virgo miraculis celebris, a qua locus ille Kilmaure dictus in provincia Cuninghamiae indigitatur.

[3] [in martyrologiis;] Ex Dempsteri Menologio manifeste desumpsit Philippus Ferrarius ea quae de sanctis virginibus notavit in suo Catalogo Generali, videlicet: (1 nov.) In Scotia sanctae Bey virginis, adiecta adnotatione: Ex Kal. Scotico. Vixit mira sanctitate circa an. 896. Sub Donaldo rege, cui familiaris fuit; (2 nov.) In Scotia apud Kuningham sanctae Maurae virginis, adiecta adnotatione: Ex Kalend. Scotiae. Vixit sub S. Constantino rege vitam anachoreticam ducens. Locus Kilmaure ab ea nominatur. Ex Camerarii vero Kalendario Arturus a Monasterio, in suo sacro Gynecaeo: (1 nov.) In Scotia, sanctae Beyae [seu Bayae, ut legitur in nota adiecta] virginis, abbatissae Benedictinae, quae omnium virtutum genere decorata, egregiis exemplis eluxit partisque sanctitatis copiosae meritis obdormivit in Christo. Et ex eodem fonte, ad quem diserte appellat, Gabriel Bucelinus seu Robertus Schindele in supplemento Menologii Benedictini ad diem 1 nov.: In Scotia sanctae Beyae virginis monialis et abbatissae Benedictinae, omni virtutum ornatu decoratae, quae ad nuptias Agni praeparatissima, sub annum Christi 896 nuntium advenientis sponsi inhiantissime expectavit. Denique Richardus Challoner in suo Martyrologio Anglicano anglice conscripto, S. Baya praetermissa, ad diem 2 novembris S. Mauram annuntiavit his verbis: In Scotia festivitas S. Maurae virginis, quae celebratur hac die in breviario Aberdonensi; cuius beata mors ibidem memoratur contigisse anno 899: nomen eius adhuc servavit oppidum ab ea nuncupatum Killmaure.

[4] [sed earum aetas incerta.] At certe in hoc elogio duplicem errorem admisit Challoner circa breviarium Aberdonense. Neque enim in hoc breviario indicatur memoria S. Maurae celebranda die 2 novembris, sed die 3; neque de anno obitus eiusdem quicquam notatum est. Undenam autem Adamus Regius, Dempsterus et Camerarius acceperint S. Bayam vixisse Donaldo VI rege Scotiae, id est extremo saeculo IX [G. Buchanan, Rer. Scotic. Hist. (Edinburgi, 1715), p. 96.] , divinari nequeo. Certe nihil huiusmodi referunt lectiones breviarii Aberdonensis, quibus et contradicit Adamus Regius, dum Mauram Bayae superstitem fuisse significat. Sed et utramque antiquiori, et forte longe antiquiori tempore floruisse indicant veteres litaniae Dunkeldenses [Editae ap. Al. Forbes, Kalendars of Scottish Saints, p. lvi.] , siquidem documentum illud genuinum et integrum, non autem interpolatum, indicare liceat. Has litanias scilicet decantari soli tas rege Gregorio, Donaldi VI decessore [Cfr. Buchanan, p. 95.] , colligitur ex invocatione illa, quae inter ceteras eiusdem generis legitur: Ut regem nostrum Girich (id est Gregorium) cum exercitu suo ab omnibus inimicorum insidiis tuearis et defendas, te rogamus, audi nos [Forbes, p. lxiii extr.] . Iam vero inter Nomina sanctarum virginum et viduarum comparent S. Bega et S. Maara [Ibid., p. lxi.] , quo posteriori nomine alteram sanctarum, de quibus nunc agimus, designari nemo dubitarit. Sed litanias illas saltem interpolatas esse probavit Alexander Penrose Forbes [Ibid., p. xxxiv.] argumento validissimo (ut alia ab eodem allata praetermittam, quae non ita inconcussa sunt), quod scilicet inter nomina sanctorum confessorum recitatur in iis S. David rex [Ibid., p. lx.] , quo rursus significari Davidem I, regem Scotiae ab anno 1124 ad annum 1153 [Cfr. Buchanan, p. 119 – 22.] , certum videtur, cum praesertim nomen istud seriei sex regum, quorum alii quinque certissime reges Scotiae sunt apud suos ut sancti celebrati, quarto loco insertum sit. Itaque firma omnino ex illis litaniis pro antiquitate cultus SS. Bayae et Maurae demonstratio deduci nequit; ac denique fatendum est nullum nobis solidum praesto esse argumentum, unde qua aetate eaedem vixerint satis probabiliter statuatur. [S. Baya non fuit abbatissa Benedictina.]

[5] Omnino autem repudianda est temeritas Arturi a Monasterio et Bucelini, S. Bayam fuisse Benedictinam abbatissam pronuntiantium [Cfr. supra, num. 3.] . Cui assertioni nec ulla monumenta suffragantur et refragatur sanctae virginis Vita, quam ex breviario Aberdonensi recitavimus. Secundum hanc, anachoreticam prorsus vitae rationem ad obitum usque duxit in Cumbria insula. [Vestigia cultus illius in insula comitatus Bothae.]

[6] De hac insula et de vestigiis memoriae S. Bayae ibidem haec leguntur apud Samuelem Lewis [Topogr. Dict. of Scotland, tom. I, p. 251.] : Cumbria * Minor (nam altera insula eiusdem nominis huic adiacet, quae Maior appellatur), insula in comitatu Bothae *, octo continet incolas. Insula ista sita est in aestuario Glotae * fluminis, inter insulam Botham et promontorium de Portincross, duobus fere miliariis utrimque distans… Ad unum fere miliarium in longitudinem, dimidium vero in latitudinem extenditur… Semper videtur fuisse inculta. Paucae fraxini apparent in extrema eius parte, qua ad meridiem et ad orientem spectat, ceterum arboribus plane nuda nihilque aliud e saxoso solo gignens praeter exile pabulum pascendis exiguis ovium et buculorum pecoribus. (In media insula) visuntur adhuc vestigia antiqui sacelli dedicati S. Bayae *, quae illic sepulta fuit in sarcophago ad septentrionale aediculae latus; parietes scilicet ex parte diruti, crassitudine fere trium pedum, rudi opere exstructi, quibus includitur area longitudine pedes triginta, latitudine quindecim attingens. Sepulcrum quattuor parietibus lapideis cinctum fuisse videtur; at non amplius duo lapides supersunt quadrati, quorum alter confractus est in duas partes. Hi lapides reticulatis lineis ornati sunt, sed nullam exhibent epitaphii speciem. Hactenus Lewis. De ecclesia autem quam in oppido Dunbar titulo S. Bayae dedicatam refert Vita et de cultu S. Maurae in Kilmaurs nihil praeterea uspiam notatum repperi.

[Annotata]

* sic

* sic

* sic

* Cumbray

* Bute

* Clyde

* Vey

DE SANCTO ERMENGAUDO EPISCOPO URGELLENSI IN HISPANIA

ANNO MXXXV.

COMMENTARIUS PRAEVIUS

Ermengaudus, episcopus Urgellitanus in Hispania (S.)

AUCTORE C. D. S.

§ I. De genere S. Ermengaudi et eius promotione ad regimen episcopale.

[1] [De S. Ermengaudi nomine,] Gesta S. Ermengaudi, qui ecclesiae Urgellensi ante medium saeculum XI praefuit, ex documentis sive antea editis sive a se primum prolatis ita digessit Iacobus Villanueva [Viage literario a las iglesias de España, tom. X (Valencia, 1821), p. 129 sqq.; Append., p. 284 sqq.] ut nobis eadem tractare aggredientibus vix aliud praestandum videatur quam ut eius vestigia prementes, quae ille hispanice, idque in opere non adeo frequenter in bibliothecis occurrente, conscripsit, latinitate donata, in collectionem nostram transferamus. Imprimis itaque nomen sancti nostri notat Villanueva multis idem videri cum celebrato apud Hispanos nomine Hermenegildi, idque confirmatur ex subscriptionibus comitum Urgellensium homonymorum, quas Vallisoleti vidit Ambrosius Morales, his verbis conceptas: S[ignum] Hermenegildi comitis Urgelli. Longe tamen frequentius in antiquis documentis, ubi vel aliquis eorum comitum vel antistes noster nominatur, latine Ermengaudus aut Ermengodus dici solet, atque inde prodiit in vulgari idiomate Ermengol.

[2] [parentibus et fratre.] Parentes habuit Ermengaudus episcopus Bernardum vicecomitem, quem Villanueva [Ibid., p. 129; cfr. pp. 268, 271.] Confluentinum, Urgellensem ait Baluzius [Marca Hispanica, p. 409.] , filium Isarni et Ranlanae, et Guislam seu Wislam (Wisclam, Wisilam), filiam Seniofredi de Luciano (Llusa): quae omnia constant ex instrumento publico et coaevo, paulo inferius citando [Infra, num. 4 init. et extr.] . Perperam itaque Baluzius [Marca Hispanica, p. 409.] Guislam illam, Bernardi vicecomitis uxorem, eandem facit cum altera Guisla, quam sororem S. Ermengaudi ac proinde prioris filiam fuisse indicant alia instrumenta quae a se visa testatur Villanueva [Viage, tom. X, p. 130.] , atque forte ex his deceptum fuisse Baluzium suspicatur. Fratrem etiam Ermengaudi Arnaldum vicecomitem nominat alterum instrumentum eiusdem aetatis, scriptura scilicet venditionis factae Guislae vicecomitissae et filiis eius Ermengaudo atque Arnaldo, nonis septembris anno septimo regnante Roberto rege Francorum seu Christi nati anno 1001, sic exordiens: In Dei nomine. Ego Honorata, Deo dicata, et filiis meis Petrus et Tedbertus, vinditores sumus tibi, Wiscla vicescomitessa, et filiis tuis Ermengaudus archilevita et Arnaldus vicescomes, emptores… [Ibid., p. 284.] .

[3] [Sallani patrui sui, episcopi Urgellensis,] Ex eiusdem chartae modo citatis verbis colligitur eo tempore fuisse Ermengaudum archilevitam seu archidiaconum, Urgellensem utique, cuius ecclesiae pontificatum gerebat patruus eius Salla [Ibid., pp. 123 extr., 124. Cfr. p. 287 extr.] . Reliqua autem ipsius historia ante episcopatum, deficientibus penitus documentis, altis tenebris obvoluta est. Quo vero tempore Sallae seu Sallano successerit facile definitur, cum is mense septembri anni 1010 obierit [Cfr. ibid., p. 124 – 28.] , atque Ermengaudus ante ipsius mortem in successorem eius designatus vel etiam adiutor cum iure, ut aiunt, successionis ordinatus fuerit. Hoc posterius constat ex instrumento quod ex archivo ecclesiae Urgellensis protulit Villanueva [Ibid., p. 285.] , promissione scilicet iureiurando confirmata Ermengaudi I comitis Urgellensis, his verbis:

[4] [successor designatus] Iuro ego Ermengaude comes, filius quod fuit Borello comite et filio quod fuit Letgardis coniuge, ut de ista ora in antea infra … dies, quod Sallane episcopo, filius quod fuit Isarnus et filius quod fuit Ranlane, me Ermengaude supra scripto commonuerit per nomine de isto sacramento, quod ipso episcopato de comitatum Urgello sedis Vicco donare faciam ad Ermengaude, filio Bernardo vicecomite et filio Wisila vicecomitissa; ego Ermengaude comite donare faciam ad isto Ermengaude, filio Bernardo, et vesticione ad illum faciam. Et de ista ora in antea ego Ermengaude comite supra scripto non decebre isto Ermengaude, filio Bernardo vicecomite supra scripto, de ipso episcopato de sancta Maria sedis Vico, quod est in Urgello. Et si Sallane episcopo ordinare voluerit suo nepoto Ermengaude supra scripto in sua vita, ego Ermengaude comite supra scripto adiutur illi ero ad ordinare ipso Ermengaude, filio Bernardo supra scripto, sine sua deceptione, de ipso Ermengaude, filio Bernardo supra scripto et filio Wisila; si Sallane episcopo, aut Bernardo fratre suo, aut aliquis ex parentibus vel amicis de isto Ermengaude clerico supra, scripto, donare mihi faciant pessas C, aut pessatas valibiles, aut pigdo * valibiles de pessas CC pro ipsas pessas C, quod donare mihi faciant infra dies LX quod isto Ermengaude, filio Bernardo supra scripto, fuerit ordinatus, et mihi donaverint pigdo valibiles de pessas CC pro alias pessas CL quod mihi donent post obitum Sallane episcopo supra dicto, infra medium annum ipsa medietate, et ad alium medium in alia medietate. Et si Sallane episcopo non fecerit ordinare ipso Ermengaude suo nepoto supra scripto in sua vita de Sallane episcopo, et ego Ermengaudes comite vivus fuerit, et ipso Ermengaude, filio Bernardo supra scripto, vivus fuerit, ego Ermengaude comite supra scripto ordinare illum faciam, si facere potuero, si Ermengaude clerico supra scripto donare mihi voluerit, aut aliquis ex parentibus vel amicis suis mihi donare voluerint et donaverint ipsas pessas, aut pessatas, aut ipso pigdo supra scriptus. Et ego Ermengaude comite supra scripto non faciam nullum disturbatio ad ipso Ermengaude clerico suprascripto de ipsa sua ordinacione de ipso episcopato de Urgello, neque nullum malum ingenium, nec ego, nec nullus omines nec nullas feminas per meum consilium, neque per nulla mea absencione. Et ego Ermengaude comite supra scripto adiutor ero ad isto Ermengaude, filio Wisila supra scripta, ipso episcopato de Urgello a[d] tenere et ad abere, sicut Sallane odie tenet, contra omnes omines aut feminas, quod ad eum tollere voluerint aut tulerint, sine sua deceptione de Ermengaude clerico suprascripto post obitum Sallane episcopo suprascripto aut in diebus suis, si Sallane episcopo ad illum dimiserit, aut quantum ad ille donaverit de ipso episcopato, si Ermengaude, filio Bernardo vice comite, frater Sallane, et filio Wisila vicemcomitissa, filia quod fuit de Seniofredo de Luciano, mihi voluerit facere fidancias et fidelitatem super altare dedicatum vel super reliquias, et fecerit unde ego Ermengaude comite firmiter fidare possem…

[5] [decennio, ut minimum, ante illius obitum,] Instrumentum istud, quamvis nullis subscriptionibus firmatum nec temporis nota distinctum, genuinum esse non dubitavit Villanueva [Ibid., p. 132.] , cum et genus loquendi, soloecismis utique innumeris scatens, et scriptura et ligaturae tempore Sallani confectum prodant. Omnibus autem documentis huiusmodi illorum temporum, quibus continetur sacramentum fidelitatis vel, ut aiebant, homagii, commune esse asserit ut et omittantur subscriptiones ac notae temporis quo confecta fuerunt, et quotiescumque nominantur ii qui per ea invicem obligari volunt, toties et parentum eorum, vel saltem alterutrius, nomina, immo et hi ipsi quos genitores habuerint, indicentur. Itaque et huius ope, de quo nunc sermo est, non solum quibus Ermengaudus noster, sed etiam quibus et pater ac mater eius parentibus geniti fuerint edocemur. Praeterea illud saltem decennio fere ante obitum Sallae confectum fuisse ex eo colligimus quod in eo adhuc vivens memoratur Bernardus Ermengaudi pater, qui anno 1001 vita functus est.

[6] [non tamen per simoniam,] Facile autem documentum perlegenti cogitatio subire potest, non aliqua suspicione simoniae vacasse Ermengaudi ad episcopatum promotionem. Cui obiectioni occurrit Villanueva advertendo nec ipsum Sallam aliquid ad concedendam Ermengaudo episcopalem dignitatem pecuniae accepisse, sed solum Ermengaudum comitem, et huic ipsi eam pecuniam datam videri ad redimendam iniustam vexationem aut intercessionem: quod posterius eo probabilius apparet quod certe nullum ius patronatus comiti in Urgellensem episcopatum attributum ullo verbo in laudato documento significatur. Non est itaque cur vel Ermengaudo vel Sallae adeo gravem, sed miseris iis temporibus nimis communem, ecclesiasticorum canonum transgressionem imputemus. Quicquid autem de ea re indicandum sit, recte etiam advertit Villanueva, eo exemplo comprobari quam antiqua sit disciplina nostris temporibus non infrequenter usurpata, ut episcopus aliquis designetur cum iure successionis, vivente adhuc et sedi praesidente illo cuius in locum substituendus est.

[7] [episcopus consecratus] Ermengaudum anno 1006 pontificali dignitate ornatum fuisse infertur ex catalogo episcoporum Urgellensium qui saeculo XII confectus est in monasterio Gerrensi editusque a Villanueva [Ibid., p. 215.] , [fuit anno 1006,] si modo auctoritati huius catalogi satis confidere liceat. In eo catalogo indicatur Ermengaudus episcopali munere functus annos 29; mortuus est autem, quod infra demonstrabitur, die 3 novembris anni 1035. Illud certum est, die 6 novembris anni 1010 eum ecclesiae Urgellensi iam fuisse praefectum, qua die vulgavit testamentum Sallani patrui ac decessoris sui [Ibid., p. 124.] .

[8] [aut certe, ut videtur,] Necdum elapso decem hinc dierum atque adeo post mortem Sallani nondum aut vix bimestri spatio, perfecit Ermengaudus quod iam meditatus fuerat nonaginta fere ante annis Sisebutus [Ibid., p. 52.] , vitam canonicam scilicet inter clericos ecclesiae Urgellensis instituendo secundum formam capitulari Aquisgranensi anni 816 praescriptam (quod fuse demonstrat Villanueva) [Ibid., tom. IX, p. 169 – 79.] , certosque redditus in eum finem ex ecclesiae fundis assignando. Diploma istius institutionis et donationis editum habes apud Petrum de Marca sive Baluzium [Marca Hispanica, Append., p. 974.] simul cum confirmatione Sergii IV papae [Ibid., p. 978.] et mox secuta amplissima bulla Benedicti VIII anno 1013 in eandem rem data [Ibid., p. 992.] . Quam posteriorem non incredibile existimat Villanueva obtentam esse ab Ermengaudo occasione cuiusdam itineris Romani, quod ab eo susceptum probabile faciunt et mores eorum temporum et pietas ac zelus antistitis nostri, et quae tam proprie de ipso memorantur in laudata bulla Benedicti.

[9] [adhuc superstite Sallano.] At minus consentire licet cum eodem scriptore ubi censet nullum alicuius ponderis argumentum erui posse ex illa institutione tam cito post obitum Sallani perfecta, quo probetur iam ante hunc obitum episcopali munere in ecclesia Urgellitana functum esse Ermengaudum. Quamvis enim concedat haud exiguum temporis spatium necessarium fuisse ad rem tanti momenti meditandam, digerendam et tandem integrae exsecutioni mandandam, facile fieri potuisse putat ut iam diu ea ab ipso Sallano intenta, ordinata et quasi ad maturitatem deducta fuerit ubi is e vita discessit. Equidem omnino fieri potuisse non infitior, probabile tamen non arbitror, etiamsi fingas simul Ermengaudum Sallani consiliorum participem fuisse et adiutorem. Vix enim credibile videtur, Ermengaudum in ipso diplomate non nuntiaturum fuisse aut in omnium memoriam revocaturum quantam partem seu potius quam omne meritum illius praeclarae institutionis tribui oportuisset ipsi Sallano, non sibi, qui eius voluntatem tantum exsecutioni mandasset seu potius quod ille paraverat, immo et omnibus numeris iam perfectum morte praereptus tantum promulgare nequiverat, publice, quod unum desiderabatur, denuntiasset.

[Annotata]

* id e. pignus

§ II. De primatu in ecclesiam Rotensem a S. Ermengaudo suae sedi Urgellensi vindicato.

[10] [Ex instrumentis electionis confirmatae] Difficultatem, et quidem non minimam, habent acta a S. Ermengaudo anno 1017 circa confirmationem electionis et consecrationem Borrelli episcopi Rotensis *, cuius duplex instrumentum, a Baluzio iam prolatum [Capitular. Reg. Franc. (Paris., 1677), tom. II, pp. 630, 632.] , rursus ex primario exemplari in archivo ecclesiae Urgellensis servato edidit Villanueva [Viage, tom. X, pp. 288, 291.] , neque denuo hic exscribere pigebit. Sic igitur denuntiata est confirmatio electionis:

[et consecrationis episcopi Rotensis] Anno trabeationis Domini nostri Ihesu Christi millesimo XVII, era millesima quinquagesima quinta, indicio XV, Ɔ. * I, pacta XX. Auctor et Dominus, cum Patre et Spiritu sancto, omnium creaturarum quibusque sub illius gracia conmanentio omne monarchia disponuntur regimina. In quo reverentissime nominando domno Wilielmo illustrissimo comite, cum omne vulgus populi, qui degent in comitato Ripacurcensis tellure, una cum domno Ermengaude presule, qui est in sinu matris ecclesie sancte Marie sedis Vico Orgellensis, qui est caput omnium ecclesiarum iam dicto comitato, venit quidam domnus Borrellus, filius Rechildis femina, una cum consensu et voluntate supra dicto excellentissimo comite, sive optimatibus vel principibus eius, necnon etiam religiosorum clericorum atque abbatum, id est … (sequuntur nomina abbatum octo). Nos simul in unum cum canonicis sancti Vincentii martiris Christi, cuius sedis sita est in civitate Rota, idest … (sequuntur nomina septem). Subiungimus etiam fidelium laycorum, id est … (sequuntur nomina tredecim, adiunctis ad singula, praeter unum, vocibus et fratres eius). Et expetivit electionem et obedientiam et benedictionem pontificalem ante sacrosancto altario alme Marie sedis prefate, et ante domno presule prenotato, sive multorum clericorum in Christo agonizantes obsequio, id est … (sequuntur nomina viginti septem, quibus additus est titulus archilevita, sacer, vel levita) vel aliorum cannonicorum venerabilium, quorum nomina longum est scribere. Adiuvante Domino et Salvatore nostro Ihesu Christo, helegimus hunc Borrellum prefixum, ut ad electionem et honorem presulatus perveniat, divina miserante clementia. Est namque prudens, docibilis, moribus temperatus, vita castus … Cum his tantis et aliis virtutibus decoratum prefatum Borrellum agnoscimus, nos omnes eligimus illum uno animo, unoque conventu decrevimus et corroboramus, ut ad ordinem sui presulatus susceptione tranfundat, atque in Domino fisus accedat. Iterum atque iterum ego Ermengaudus, prefatus episcopus, una cun katerva clericorum predictorum advocamus, adclamamus atque eligimus iam dicto Borrello, ut per divina manu Salvatoris protegente vel donante ad honorem et benedictionem atque ordinacionem sui presulatus accedat, et susceptione perveniat, sub tuitione alme Marie sedis prefate, et sub dominatione domno Ermengaudo episcopo et successores eius. Exaratus est autem hec titulus electionis presulatus XI° kalendas decembris, anno XXI regnante Rothberto rege. — Witardus sacer, qui hanc electionem per volumptatem domno Wilielmo comite, et per iussione domno Ermengaudo episcopo scripsi et subscripsi die et annoque prefixo.

[11] Consecrationis vero instrumentum his verbis conceptum est: (Post prolixum prologum, ubi memorantur praescripta canonum circa episcoporum electionem et consecrationem) Quapropter ego Ermengaudus, sedis Orgellensis ecclesiae episcopus, una cum caterva venerabilium clericorum alme Marie sedis prefate, cognoscentes obitum beate memorie Aimerici pontificis, Rodensis civis, ecclesieque Sancti Vincentii ipsius loci sedem, cuius memoria ethereo describat in albo, uti sacra cannonum auctoritas iubet, cum consensu domno Wilielmo comite, cum eius optimatibus ac plebe non exigua concione expostulantibus, cannonico calciati privilegio, Borrellum, filium Richellis femina, urbis prefate Rodensis, una per vocationem et adclamationem archidiacanorum, cenobitarum et ruralium clericorum, vocamus, aclamamus, et petimus, ac prodesse poscimus episcopum subrogandum, consecrandum et intronizandum Borrellum prenotatum in gremio sancte sedis ecclesiae Vincentii Rotensem civem, et eum principem constituimus ecclesie sanctorum, quorum predicte urbe site sunt… (Sequitur Borrelli laus). Hunc ergo Borrellum ego Ermengaudus prefatus episcopus, una cum cetu clericorum alme Marie sedis iam dicte, et cum consensu domno Wilielmo inclito comite, adclamamus eum, et advocamus sub tuicione vel dominatione prefate sedis Orgellensis, sive domnum episcopum Ermengaudum vel omnes episcopi qui post eum venturi sunt. Postulo itaque ego Ermengaudus episcopus prefatus domnum Adalbertum Karchasensem civem pontificem, ut per singulos grados ecclesiasticos sit ordinatus, et ministerio sacerdotali sit dedicatum, Igitur in Dei nomine interrogamus populum, hunc Borrellum prefatum adclamantem: Vultis eum abere episcopum? — Volumus. Usque tertio respondit omnis clerus et populus… Volumus. Nos quidem humiles Ihesu Christi pontifices Er mengaudus prefate sedis Orgellensis, in qua ordinacio ista consistit, et Adalbertus pontifex Karkasensis, et Petrus episcopus Comenensis, audientes et cernentes tantam adclamatorum unanimitate, proficuam ecclesiam utilitatem, recipimus in nostro episcopali numero atque collegio preclamatum Borrellum, et eum per auctoritate cannonica benedicendo ordinamus, et electum episcopum in ipsa sede Sancti Vincentii episcopum exaltamus, et in nomine sancte Trinitatis intronizamus et ipsis ecclesiis pastorem constituimus, sub dominatui alme Marie sedis Orgellensis, et domno Ermengaudo episcopo, vel successores eius. Acta scedula huius indaginis a corporea trabeacione Verbi divini anno millessimo XVII, era millesima quinquagesima quinta, indicio XV, Ɔ. I, pacta XX, VIII kalendas decembris, anno XXI regnante Rothberto rege. — Witardus sacer, qui hanc aclamacionem scripsit domno episcopo Borrello sub die annoque superius exarato, ad laudem et honorem et gloriam sancte Dei Genitricis Mariae sedis Vico Orgellensis et episcopos ibidem permanantes feliciter. Amen

[12] [colligitur hanc ecclesiam aliqua ratione subiectam fuisse ecclesiae Urgellensi,] Utique mirum non apparet quod, deficiente utroque metropolitano, Tarraconensi scilicet episcopo, quae civitas tunc sub duro Maurorum iugo episcopis suis carebat [Cfr. España sagrada, tom. XLIX, p. 117 sqq.] , et qui Tarraconensis locum supplebat episcopo Narbonensi, nuper vita defuncto, ut notatur in exordio posterioris instrumenti modo citati [Unde iam certius definire licet annum obitus Ermengaudi episcopi Narbonensis XXIV. Cfr. Gallia christiana, tom. VI, p. 31.] , ceterorum comprovincialium episcoporum auctoritate confirmata sit Borrelli electio, isque in episcopum consecratus, eisque praesederit in hac re Ermengaudus, proximae Rotensi sedi ecclesiae antistes: id enim nequaquam per ecclesiasticos canones vetabatur, sed potius eorum menti consentire videtur, qui defuncto aliquo episcopo, vicinioris sedis antistitem illius ecclesiae curam gerere iubebant usque ad electionem successoris [Conc. Regiens. (an. 439) can. VI (Mansi, Conc., tom. V, p. 1194); Conc. Valentin. in Hisp. (an. 524) can. II (Mansi, tom. VIII, p. 621); Conc. Aurelian. II (an. 533) can. V, VI (ibid., p. 836).] : qui canones et innuuntur in instrumento confirmationis. Illud vero magis animum percellit, quod, cum Urgellensis sedes metropolitanae dignitatem numquam sibi vindicaverit, attamen in priori documento Borrellus ad honorem et benedictionem atque ordinationem sui praesulatus admitti significatur sub tuitione alme Marie sedis (Urgellensis) prefate, et sub dominatione domno Ermengaudo episcopo et successores eius; itemque rursus in documento altero: sub tuicione vel dominatione prefate sedis Orgellensis, sive domnum episcopum Ermengaudum vel omnes episcopi qui post eum venturi sunt, et denique tertio in fine eiusdem instrumenti: (Borrellum) pastorem constituimus sub dominatui alme Marie sedis Orgellensis et domno Ermengaudo episcopo vel successores eius. Immo et in priori scriptura Urgellensis ecclesia dicitur caput omnium ecclesiarum iam dicti comitatus, Ripacurcensis nimirum, in quo sita erat Rotae civitas.

[13] [ex antiquo iure] Nodum solvit Villanueva opinando, eo tempore quo restaurata est ecclesia Urgellensis eiusque possessiones diplomate Ludovici Pii imperatoris [Edit. ap. Petrum de Marca seu Baluzium, Marca Hispanica, Append. n. 1 (p. 761).] confirmatae anno 819, cum nondum exstitisset sedes Rotensis, immo in iis regionibus vix ulli degerent christiani, easdem omnes cum suis ecclesiis Urgellensi sedi subiectas fuisse. Ubi vero postea, circa medium saeculum X, condita est sedes Rotensis ac proinde ab Urgellensi distractum quicquid dicionis ipsi concessum est, quasi in compensationem quandam illius imminutionis collata fuerit Urgellensi ecclesiae primatus aliquis in Rotensem seu ius quasi metropolitanum. Et quamquam amisso iam dudum instrumento fundationis ecclesiae Rotensis, alibi huius rei nullum vestigium hactenus repertum est, facile tamen potuit occasione consecrationis episcopi Rotensis deficiente metropolitano provinciae, memoria revocari iuris illius singularis ad sedem Urgellensem spectantis.

[14] [diserte agnito paulo post mortem Ermengaudi] Porro ea quae dicta sunt de iure ecclesiae Urgellitanae in sedem Rotensem egregie confirmari existimat Villanueva [Viage, tom. X, p. 165 – 71.] diplomate dato anno 1040 a Ranimiro rege, rogante Eribaldo Ermengaudi successore, quod ex authentico exemplari ecclesiae Urgellensis in lucem protulit Baluzius [Marca Hispanica, Append. n. 219 (p. 1068).] , his verbis concepto: Notum sit omnibus hominibus qualiter venit Eribaldus Urgellensis episcopus ante domnum Ranimirum regem in locum castrum qui vocatur Laquerz, et ibi querelavit se praefatus episcopus ante iam dictum regem de episcopatu Ripacurcense, eo quod iniuste abstulerat pater eius Sancius rex praedictum episcopatum Ripacurcensem atque Iestabiensem de iure et dominatione atque dioecesi ecclesiae Sanctae Mariae sedis Urgellensis. Et ostensum est sibi a praelibato episcopo per scripturam dotis quae facta est sub Ludovico imperatore quod praedictus episcopatus Ripacurcensis atque Iestabiensis praedictae sedis Sanctae Mariae omnimodis esse deberet. Quapropter in Dei aeterni nomine ego Ranimirus rex, cognoscens huius rei veritatem, et approbans omnia vera esse quae ostensa sunt a praedicto episcopo huiusmodi assertione et aliorum auctoritate, restauro atque recupero praefatum episcopatum Ripacurcensem atque Iestiabiensem in ius et potestatem iam dictae sedis Sanctae Mariae, atque in perpetuum valiturum hoc esse modis omnibus confirmo. Praeterea ego Ranimirus rex dono atque concedo et trado in ius et diocesim praedictae sedis ecclesiae perpetuae virginis Mariae terram illam quae a paganis diu fuit detenta, postea Deo iuvante a christianis est in diebus patris mei domni Sancii regis recuperata, illam scilicet terram quae dicitur Rota, cum omnibus sibi pertinentibus quae nunc habet et deinceps habitura est, denique sub iugo trado praedicto episcopo atque successoribus suis … ut pleniter ordinent atque disponant, et cum Dei adiutorio sit illis detinendum et possidendum et Dei cum timore dispensandum atque regendum sine cuiuspiam inquietatione aut contradictione…

[15] [ubi sedes Rotensis, aliquandiu suppressa,] Qua itaque ratione suae sedi vindicasset Eribaldus Urgellensis restitutionem ecclesiae Ripacurciensis sive Rotensis (nam indiscriminatim duplici hoc nomine designari solebat ea ecclesia) nisi aliquod ius in eam semper servassent Urgellenses antistites? Neque enim fingi posse censet Villanueva, quod innuit Baluzius [Marca Hispanica, p. 440.] , episcopatum Rotensem suppressum fuisse quo tempore paulo post exordium saeculi XI ipsam civitatem Rotensem obtinuerunt Sarraceni, ut inde potuerit Eribaldus ecclesiae suae repetere in eam civitatem antiquum ius quod ipsi attributum erat diplomate Ludovici Pii. Ratio vero cur haec hypothesis omnino reicienda videatur Villanuevae ea est, quod eo ipso tempore sedi Rotensi praesidebat Arnulfus, qui circa annum 1023 successit Borrello et ipso etiam illo anno 1040 ab Eribaldo invitatus est ut secum interesset consecrationi ecclesiarum et aliis negotiis [Viage, tom. X, p. 167.] . At argumentum hoc ipse Villanueva satis efficaciter refellit alio loco, ubi de episcopis Rotensibus et proprie de Arnulfo agens [Tom. XV, pp. 188, 189.] , miratur quod Arnulfus anno 1063 subscripsit Actis concilii Iacensis hac formula: Arnulfus ecclesiae Rodensis episcopus, quamvis postea ab ordine privatus, subscribo, et biennio post donationi factae monasterio Labaxensi: Arnulfus, qui Dei nutu fui episcopus, sum testis; ac denique Sancius II rex, filius Ranimiri, anno 1068, paulo post mortem Arnulfi, reddens civitatem Rotensem Salomoni, in episcopum Rotensem designato, de ea ecclesia testatur: Nomen solummodo dignitatis retinebat, et privilegio pontificalis apicis omnino carebat. Ex his igitur admodum probabilis apparet Baluzii opinio, Arnulfum nempe, quamvis munere episcopali in ecclesia Rotensi iam non fungeretur, usque ad mortem tamen episcopalis dignitatis nomen et insignia et, praeter administrationem sedis suae, privilegia servasse, consentientibus in id episcopis comprovincialibus.

[16] [instaurata est.] Quicquid autem sit de hac re, ex duplici documento superius citato nullatenus confirmatur, immo potius refutatur opinio eorum qui existiment vel clerum Rotensem ideo Urgellum venisse ad electionem novi episcopi faciendam quia civitas eorum tunc temporis a Mauris occupata esset, vel Borrellum fuisse tantummodo chorepiscopum seu vicarium episcopi Urgellitani; perspicuum enim apparet agi hic de proprio episcopo Rotensi, eoque iam in ipsa hac civitate electo, eiusque electionis confirmationem tantummodo expetitam esse a clero et praecipuis civibus Rotensibus in hunc finem Urgellum profectis.

[Annotata]

* Roda

* i. e. concurrente

§ III. De reliquis a S. Ermengaudo in pontificatu usque ad obitum gestis.

[17] [Monasteriorum iura et possessiones tuetur] Inter primos actus episcopales Ermengaudi hunc reperio apud Baluzium [Marca Hispanica, p. 424.] memoratum: Circa eadem tempora (an. 1012 – 1014), cum simul alicubi, in dioecesi, ut reor, Urgellensi, convenissent Raimundus comes Barcinonensis et Bernardus Bisuldunensis cum primatibus et iudicibus suis, Ermengaudus episcopus Urgellensis et Atala abbas monasterii Sanctae Gratae querelam suam coram eis proposuerunt adversus quendam, nomine Beleram, qui ecclesiam novam aedificabat intra limites monasterii Sanctae Gratae absque consensu episcopi. Conquesti praeterea sunt adversus Mironem iudicem, quod nemus ad monasterium pertinens vendidisset Bernardo comiti, rogaveruntque eundem Bernardum uti nemus illud monasterio restitueret. Utrumque pervicerunt episcopus et abbas.

[18] [et auget;] Non ita multo post, anno 1019, procuravit et ad effectum perduxit Ermengaudus accessionem monasterii Sancti Laurentii in valle Lordensi, post mortem Lobatonis abbatis, celebri monasterio Sancti Saturnini in comitatu Urgellensi, tradens illud huius abbati Pontio, ut prioratum in ea constitueret Sancti Saturnini monasterio subiectum. Instrumentum huius traditionis edidit Villanueva [Viage, tom. XII, p. 221.] .

[19] [itemque iura] Quam sollicitus esset sanctus antistes servandi ac tuendi possessiones et iura ecclesiae suae demonstrant acta quaedam iudicialia a scriptoribus rerum Hispanicarum edita. Die scilicet 1a novembris anni 1024, discussa in villa Pontensi, coram Ermengaudo Urgellensi comite et aliis iudicibus lite quam moverat Ermengaudus episcopus adversus Durandum, abbatem monasterii S. Caeciliae in valle Elinensi, de ecclesia Curticitensi et decimis parochiae de Castellono, quas bona fide ab amplius centum annis sibi vindicabat istud monasterium, agnoverunt iudices titulum istius possessionis, donationem videlicet Borrelli comitis, illegitimum esse, utpote iura violantem quae contulerant ecclesiae Urgellensi authenticae et antiquiores donationes regum Francorum, ideoque sententia pro Ermengaudo dicta, ecclesiae ipsius illa bona restituta sunt [Baluz., Capitul. reg. Franc., Append. n. 145 (ed. Paris. 1677, tom. II, p. 1545).] .

[20] [et possessiones] Postridie huius diei, seu die 2 a novembris eiusdem anni 1024, per procuratores suos Mironum de Pontibus, Bonumfilium et Guitardum, in civitate Gissona veteri, iudicio prosecutus est Ermengaudus Gulielmum quendam Lavanciensem, a quo possessiones non paucas repetebat circa Gissonam, quam ipse episcopus de manibus paganorum, id est Maurorum, abstraxerat et ecclesiae suae acquisierat. Hanc etiam causam omnino vicit Ermengaudus. Totius iudicii instrumentum satis prolixum edidit Villanueva [Viage, tom. X, p. 294.] , recteque notat ex illo constare Gissonam civitatem ab Ermengaudo, devictis Mauris, receptam fuisse non multo ante hunc annum 1024.

[21] [ecclesiae] Adversus ipsum comitem Urgellensem Ermengaudum II vindicavit suae ecclesiae Ermengaudus episcopus villas Tuxenenses, quas sibi asserere tentaverat comes, ac denuo coram legitimis iudicibus ita iura suae ecclesiae demonstravit ut illarum possessio ipsi unanimi cognitorum sententia adiudicata sit. Instrumentum istius sententiae, a Baluzio editum [Marca Hisp., Append. n. 205 (p. 1046).] , notam temporis habet III id. martii, annum vero Roberti regis Francorum XXXIII seu Christi nati 1028 vel 1029.

[22] [suae.] Aliam denique chartulam citat Villanueva [Viage, tom. X, p. 145.] , qua recepit Ermengaudus, die 29 novembris anni 1032, donationem, quam ipsi contulerunt Trasverus et Raymundus huius filius, castri prope Fontaned.

[23] [Multa dona per testamentum suum confert capitulo ecclesiae suae cathedralis] Liberalitatem vero suam et pietatem demonstravit praecipue sanctus antistes in instituenda inter clericos ecclesiae suae cathedralis vita communi [Cfr. supra, num. 8.] , amplosque fundos in hanc rem conferendo inde iam ab exordio episcopatus sui post mortem Sallani decessoris, quos et multo adauxit per testamentum suum fideicommissale, quod a Villanueva felici casu repertum atque editum [Viage, tom. X, p. 300.] , inferius inter acta S. Ermengaudi lectorum oculis subiciemus. Quam autem ipsi cordi esset ut haec institutio, quam iure merito tam proficuam clero suo et ecclesiae iudicabat, integra perseveraret, ex eodem testamento perspicue apparet. Post enumeratas scilicet possessiones peramplas quas canonicis suis tribui vellet, animum eius circa hanc rem manifestare pergunt fideicommissarii, his verbis: In tale vero pactum precepit ut teneant ipsi cannonici sancte Marie ibi cotidie Deo servientes ipsos suos alodes supra nominatos solidos et quietos, et sine iugo de ulla parva magnaque persona, et vivant cotidie in comunia in servitio sanctae Dei genitricis, cum alia terra qui modo ibi est, vel in antea Deo ausiliante adquisituri erunt… Et iussit ut ipsi prepositi, qui supra nominata cannonicha tenendi erunt in servitio sanctae Mariae sedis, sint electi in capitulum sanctae Mariae per ipsis cannonicis cum illorum voluntate. Idcirco precepit Ermengaudus prefatus episcopus, ut iam dicti cannonici filioli sui, qui hodie ibi sunt, vel in antea venturi erunt, rogavit et amonivit, simulque excomunicavit per Deum Patrem omnipotentem, et Ihesum Christum Dominum nostrum, et per beate genitricis eius, atque sanctorum omnium, ut post mortem suam episcopum non elegant nec adclament, nec consortium cum eo non abeant infra ianuas almae Mariae sedis, donec iuret manibus supra sancto altario almae Mariae sedis, ipsa cannonicha ut fideliter eis teneat sicut superius scriptum est.

[24] [et ecclesiae S. Michaelis a se conditae,] Ex eodem testamento docemur ecclesiam collegiatam ab Ermengaudo aedificatam esse in honorem S. Michaelis archangeli. De aliis enim possessionibus suis non paucis precepit ut remaneant a sancto Michaele archangelo, quem ille edificavit in sede Vicco, propter remedium animae domno Sallano episcopo et sua. Notat autem Villanueva [Ibid., p. 148.] hanc sedem Vicco, quae hic indicatur, non intellegendam esse sedem Vicensem in civitate quae hodiedum eo vocabulo nuncupatur, sed ipsam Urgellensem, quam usque ad medium saltem saeculum XI eo nomine appellatam fuisse ostendit charta donationis anno 1048 ab Ermengaudo III comite traditae Gulielmo episcopo, in qua legitur: in sede beatissimae Mariae Orgellitensis, qui ab incolis huius loci appellatur Vicho [Ibid., tom. IX, p. 166.] . Sacellum autem Sancti Michaelis in civitate Vicensi iam conditum erat integro anno ante obitum Ermengaudi [Ibid., tom. VI, pp. 146, 180.] .

[25] [et diligenti opera subvenit coenobio Portellensi.] Denique et paulo ante obitum suum S. Ermengaudus operam contulit instituendae cuidam piae confraternitati, cuius praecipuus scopus erat ut provideretur necessitatibus monasterii sancti Petri Frontanianensis, postea nuncupati Portellensis, quod tunc ad dioecesim Urgellensem pertinebat. Convenerat huc die 21 septembris anni 1035 Ermengaudus cum Wifredo archiepiscopo Narbonensi et Wifredo episcopo Carcassonensi, ad consecrationem novi episcopi Barcinonensis Guislaberti et dedicationem ecclesiae monasterii nuper exstructae. Ea itaque occasione consuluit Ermengaudus ut confraternitas illa a duobus antistitibus confirmaretur, ac paulo post ampliorem confirmationem obtinuit in concilio quodam Narbonensi. Instrumentum utriusque confirmationis ex autographo in archivo monasterii S. Petri de Portella asservato edidit Villanueva [Ibid., tom. VIII, p. 258.] .

[26] [Paulo post concilium Narbonense, cui interfuisse videtur,] Negat idem Villanueva [Ibid., p. 115 et tom. X, p. 147.] , Ermengaudum interfuisse isti Narbonensi synodo, hac sola ratione adductus quia mortuus est die quadragesima tertia post conventum cum utroque Wifredo Narbonensi et Carcassonensi in monasterio Portellensi, quod scilicet spatium temporis ipsi non videbatur suffecisse ut concilium istud convocaretur et congregaretur. Cumque eiusdem synodi decreto, in apographo Portellensi, primo loco subscriptum legatur nomen Ermengaudi, existimat idem Villanueva mandatum fuisse Wifredo monasterii fundatori ut diploma confirmationis, iam Urgellensis et Narbonensis episcoporum subscriptionibus firmatum, deferret ad concilium Narbonense, ut et Patrum huius concilii approbatio accederet, qui libenter post nomina duorum illorum antistitum suas subscriptiones in spatio data opera a Wifredo donatore in delata charta vacuo relicto adiunxerint (quibus deinde et aliae multae additae sunt eorum qui postea eam confraternitatem in dioecesibus suis propagandam approbarunt). Haec tamen omnia non satis necessaria coniectura conficta videntur. Quid enim obstat quominus Ermengaudus intra dictum amplius quadraginta dierum spatium Narbonam venerit synodoque forte iam ante conventum Portellensem indictae interfuerit? Interfuisse autem probat ipsius subscriptio decreto synodali primo loco apposita, et cum septem decim episcopi synodum celebrasse legantur, nisi Ermengaudus inter eos computetur, integer non reperitur iste numerus: nam decimus octavus inter subscriptiones in apographo Portellensi occurrit Berengarius episcopus Tarraconensis, qui sedit ab anno 1174 ad 1194. Praeterea coniectura Villanuevae vel ex eo refutata videtur quod nomen Wifredi Carcassonensis, qui simul cum Ermengaudo et archiepiscopo Narbonensi primum in ipso conventu Portellensi confraternitatem approbarat, non signatur inter subscriptiones statim post utriusque illius nomen, sed solummodo octavo postea loco. Probabilius itaque videtur re vera Ermengaudus inter Patres Narbonensis synodi sedisse.

[27] [obiit die 3 novembris anni 1035.] Porro ex laudato documento liquet errasse scriptores historiae Hispanicae qui Ermengaudum anno 1033 vita functum tradiderunt, decepti forte (quod conicit Villanueva) ex testamento sancti edito a Baluzio [Marca Hisp., Append. n. 210 (p. 1054).] , quod anno tertio Henrici regis seu Christi 1033 confectum notatur. Sed advertere debuissent diem qua scriptum est indicari decimam quartam decembris. Unde, cum et ipsi consentiant mortuum esse Ermengaudum die tertia novembris, eum saltem usque ad annum 1034 in vivis fuisse concludendum esset. Ceterum iam certo constat ex documento authentico superius citato, denuntiatione scilicet iudiciali testamenti fideicommissalis Ermengaudi, hunc diem supremum obiisse die tertia novembris anni 1035. Denuntiatio enim illa facta conscribitur III nonas decembris anno V regni Enricho rege, id est die tertia decembris anni 1035, idque infra sex menses ab obitu testatoris, sicut in lege est constitutum. Paulo superius vero testantur mandatarii: obiit de hoc seculo (Ermengaudus) III nonas novimber.

§ IV. De libello Vitae S. Ermengaudi et de eius gloria postuma.

[28] [S. Ermengaudi Vita prorsus digna fide.] Quae hactenus dicta sunt colliguntur ex documentis coaevis indubiae fidei. Habemus praeterea Vitam Ermengaudi et nonnulla de eius cultu et miraculis post obitum, quae ex Sanctorali ecclesiae Barcinonensis et Breviario Urgellensi a Villanueva prolata [Viage, tom. X, p. 306 sqq.] , hic denuo Actorum loco edimus. Ea Vita a quonam vel quo tempore conscripta sit, nullo indicio manifestatur. Sermo satis barbarus et subinde admodum obscurus est. Ceterum nihil continet quod documentis hucusque citatis contradicat, immo vero non apprime consentiat. Id certe locum habet ubi laudat scriptor Vitae fortem non minus quam sollicitum pontificis animum in tuendis suae ecclesiae iuribus; subicit vero, quod ex iis documentis notum non erat, multa eum in prosecutione illorum iurium perpessum esse ab iis quorum avaritiam et iniurias tam intrepide reprimebat, adeo ut etiam aliquando insidiis interceptus, diu in carcere detentus sit [Numm. 1, 2.] . Verum, quod in hoc genere scribendi nimis frequenter usuvenire solet, admodum ieiunam esse circa singularia facta enarranda hanc Vitam dolemus. Unum refert miraculum ab Ermengaudo dum in vivis ageret patratum, aversam scilicet eius precibus inundationem aquarum multa damna ecclesiae Urgellensis possessionibus minitantem [Num. 3.] . Sancti praesulis ad superos transitum contigisse die tertia novembris, eumque infausto casu, cum pontem quendam exstruendum curaret, atque opifices exemplo suo ad gnaviter laborandum excitaret, exstinctum narrant Acta Barcinonensia [Num. 4.] . Et quidem subitanea morte occubuisse Ermengaudum etiam satis perspicue significatur in denuntiatione testamenti ipsius fideicommissalis non semel superius citata, ubi in fine legitur: Et precepit, si aliquid de eo contigisset aut mors subitanea ei evenisset, sicut et fecit, ipsum suum testamentum firmum perseverasset, sicut superius scriptum est.

[29] [Sacrae eius exuviae intra septem annorum ab obitu spatium bis elevatae.] Ex documentis coaevis confirmatur etiam quod anonymus ait de tempore translationis corporis Ermengaudi, quam secuta est publica veneratio et cultus sanctis tribui solitus. Facta primo refertur quaedam elevatio sex post sancti obitum mensibus, ubi incorruptum corpus eius repertum est, quasi adhuc spirans nihil laesionis pateretur, statimque, ea elevatione peracta, impetrata est imbrium copia quam, diuturna et funesta siccitate compulsi, sanctum praesulem honorando per eius intercessionem expetebant [Num. 6.] . At illustrior fuisse videtur translatio altera septem post annos celebrata [Num. 7.] , ubi sanctum corpus in loco honoratiori compositum est, quaeque secundum instituta illorum temporum, pro sollemni, ut nunc aiunt, canonizatione erat.

[30] [Inde cultu publico honoratus est,] Et re quidem vera, circa illud tempus, annum videlicet 1042, Ermengaudus sancti titulo ornatus in documentis publicis primum reperitur. Nondum ita honoratum anno 1040, indicant verba Eriballi successoris eius ita de eo loquentis: Quae religiosissimus reverende memorie Ermengaudus episcopus dedit ad predicte sedis seu eius canonice opus, ob quam meriti causam Deus retribuat requiem et vitam, et Christi mater virgo adquirat delictis eius in caelis veniam, quod ipse in terris illi fabricavit ecclesiam ipsam sedem beatae Mariae iam dictam [Cit. ap. Villanueva, Viage, tom. X, p. 153.] . Sed iam anni 1043 habetur instrumentum hac nota temporis insignitum: facta scriptura donationis anno XII Enrici regis Franchorum, die sabbati, in festivitate sancti Ermengaudi, mense novembris [Ibid.] . Itemque aliud die 20 maii 1046 confectum, in quo a Gulielmo episcopo saepius nominatur sanctus Ermengaudus [Ibid., p. 154.] . Ex eo tempore autem multae deinceps occurrunt donationes factae canonicis ecclesiae cathedralis S. Mariae in die festo S. Ermengaudi, id est, die 3 novembris [Ibid.] .

[31] [etiam extra suam dioecesim.] Neque intra fines dioecesis Urgellensis se continuit cultus S. Ermengaudi, sed et in ceteras partes Catalauniae principatus propagatus est, idque non ita multo post eius obitum. Nam ex charta quadam donationis anni 1070 constat eo anno iam in dioecesi Vicensi exstitisse ecclesiam collegiatam titulo S. Ermengaudi, et in alia simili charta anno 1071 conscripta, nuncupatur ecclesia quaedam in villa Aquatebeda ecclesia Sancti Felicis et Sancti Ermengaudi. Erat autem Aquatebeda sedes praecipua illius domus e qua ortus erat Ermengaudus, in comitatu Confluentis, cuius illa domus dominium tenebat. Commemoratio S. Ermengaudi signata etiam erat in breviariis Ilerdensi, Barcinonensi, S. Cucuphatis de Valle et aliis nonnullis [Tamayo de Salazar, Martyrol. Hisp., tom. VI, p. 61.] . Insertum est eiusdem nomen ad diem 1 novembris martyrologio Usuardino in prima editione Molani typis minoribus (In Hispaniis, sancti Ermengaudi episcopi Urgellensis) et ad eandem diem in martyrologiis Galesinii, Canisii seu Walasseri et Castellani, ad diem vero 3 eiusdem mensis in Martyrologio Romano: Urgellae in Hispania, sancti Ermengaudi episcopi.

[32] [Festivitas illius cum octava olim officio proprio celebrata,] In ipsa dioecesi Urgellensi celebrabatur festum S. Ermengaudi die 3 novembris cum octava, officio proprio, quod ex breviario Urgellensi, typis impresso Venetiis anno 1487, edidit Villanueva [Viage, tom. X, p. 312 – 21.] . Officium istud, in quo praecipue notanda est series miraculorum post mortem quae in lectionibus matutinis per singulos octavae dies recitandis referuntur, Vitae Ermengaudi inferius subiciendum duximus. Omnino autem suppressum est ubi a S. Pio V usus breviarii Romani omnibus ecclesiis est iniunctus, eique substitutum officium de communi, quamvis officii proprii concessionem frequenter deprecati sint canonici Urgellenses, praesertim vero circa annum 1730 [Ibid., p. 155.] .

[33] [et preces ad invocandum eius patrocinium adversus siccitatem Rituali insertae.] Invocari solet S. Ermengaudus ut patronus praecipuus contra aeris siccitatem. Rituali anno 1536 typis mandato preces propriae et litaniae insertae sunt, ad obtinendum per eius intercessionem adversus eam calamitatem remedium destinatae [Ibid., p. 156.] .

[34] Reliquiae S. Ermengaudi repositae sunt in sacello eius nomine dedicato, [Reliquiarum ipsius sollemnis translatio anno 1618.] reclusae ingenti arca argentea, et in die eius festo publice exponi consueverunt. Translatio illius arcae facta est anno 1618, quod constat ex litteris invitatoriis in hunc finem consulibus vici Puigcerdae directis, quas inspexit Villanueva, et inter acta capitularia Sanctae Mariae Urgellensis decretum legitur quo ad eam translationem celebrandam indicantur festi pentecostes dies illius eiusdem anni [Ibid.] .

VITA S. ERMENGAUDI
Edita a Iacobo Villanueva, Viage literario a las iglesias de España, tom. X, p. 306 – 12, ex Sanctorali II ecclesiae Barcinonensis, fol. 334. Cfr. supra, Comment. praev., num. 28.

Ermengaudus, episcopus Urgellitanus in Hispania (S.)

BHL Number: 2609

[1] [S. Ermengaudus dum strenue reprimit audaciam invadentium possessiones ecclesiasticas,] Beatus Ermengaudus regis aeterni athleta et signifer erat, Ecclesiae Dei paranymphus et pastor bonus, pater patriae atque patronus; nobilis nascendo, pulcher corpore, pulchrior fide inter filios Dei computabatur. Quam felix Urgellensis patriae locus, ubi electro purior, auro carior, talis ac tantus creditur inesse thesaurus. Gaudeat Urgellus, gaudeat Urgellensis populus, laetetur clerus, tanti ponderis sibi creditum meruisse talentum. Exultet, inquam, Urgellus, quae patrocinio tanti confessoris atque pontificis virtutibus illuminatur. Qui contra sacrilegos aciem dirigens, propter decus ecclesiae conservandum, cuius ipse pontificalem cathedram susceperat, saepius iniuriam non tardabat ulcisci; sed tamen spiritualibus potius confisus in armis, avidos terrenorum excessus coartans ab illecebris, iustitiae suadens habenis, ecclesiae praedones quosdam directum vertebatur aditus *, et quos non poterat, inter crudeles indomitosque et sceleris publici magistros, orthodoxae legis auctoritate post trinam contestationem reputabat.

[2] [multis iniuriis ab eisdem afficitur.] Iste vir Dei adversa quodammodo sustinebat; nam sub sui cuiusdam principis a dominatu multa perpessus est in episcopatu. Aliquotiens enim ab ecclesia, cuius erat pontifex, eiusdem principis cum festinatione promotus, aliquotiens ab ecclesiasticis promptuariis privatus, aliquotiens efficiebatur alienus. Tanto amore sanctus praesul Ermengaudus sibi commissam diligebat ecclesiam, ut defendendo, honorificando, animam suam habuerit odio, quo eam * melius inveniret, teste veritate, in caelo. Frequenter namque ferens corporis damna, ut inter quaedam diutine detinebatur ergastula, captus insidiis ex improviso pro ecclesia. Quam felix regis caelestis armiger, cuius victoria semper erat in Christo. Unde in caelesti alvo inter heroum caelibes b pugnans adscriptus, palmam gloriae et lauream vitae perennis possidet.

[3] [Fluminis inundationem oratione compescit.] Ad eum quasi ad fontem vivum Urgellensis populi caterva, sitiens salutis consilia, unanimiter concurrebat, et quae conveniebat et optabat, promerebatur. Plurima quippe beati praesulis Ermengaudi dignis moribus suppetunt, quae si enucleassemus, et omnia scriberentur, fortassis incredibilia crederentur. E quibus unum admiratione dignum stupendum est miraculum, quod praesentibus idoneis viris, quorum relatione est cognitum, gessisse non diffiditur. Fluvius quidam, cui nomen est Sicoris c, qui a Pyrenaeis iugis non longe a basilica gloriosae Matris virginis defluit, et meandroso * decursu ab alveo oberrans, in funda ecclesiae eo tempore amplificabatur. Quod confessor Dei et pius pontifex Ermengaudus intuens, tristi exagitabatur languore; et quoniam alio nullo poterat aquam derivare labore, ilico quibusdam accersitis ex clero, se in oratione dedit humi prostratus, deprecatus Christum, ut a praediis virginis matris fluminis averteret impetum. Nec cessat humo tenus * artubus diffusus, vultu prostrato conquiescens publico flexu sanctus antistes sibi sistere precibus, atque pectus sanctum tundere, et rigando genas madescere lacrimis, ecclesiae fundos * ut Dominus exsiccaret ab undis. Cur, inquit episcopus sanctus, o latex, audes hoc agere sacrilegium, ut servando tui cursus taedium, diluas ecclesiae praedium? Desine, eia, ab hoc crimine, temerator, divino te nomine contestor, meis monitis deprecor. Ab hoc tantae in crastinum factus est oboedientiae, Domino famulatum * exaudiente, ac si auditum putaretur habere, sicque in alveum iussus est se totum convertere, quasi si illinc nullo umquam pertransisset tempore. Mirabile visu, mirabile auditu! Quis tam novo tempore talia faciente * vidit, vel huius * fecisse audivit? Legitur fecisse quidam episcopus antiquitus, sicuti sanctorum Petri et Gregorii commemorat dialogus d. Quomodo beatissimus Ermengaudus miraculis resplendeat, quo ordine coruscet signis virtutum, agit hoc opus post mortem vitae meritum. Exultet ergo Urgellensis populi multiplex legio, quem solebant habere pontificem atque pastorem, iam promerentem retinere pro se intercessorem.

[4] [Dum construendo ponti propriis manibus allaborat, repentino casu atteritur.] Patronus totius Urgellensis populi dictis et factis, non tantum urbanis, sed et curabat prodesse rusticis. Imminente utique in kalendis novembris Sanctorum omnium sollemnitate, venerabilis antistes Ermengaudus solito more studuit missam sollemnem celebrare. Et quia in diem tertium vitae corporeae exitus illi erat futurus, tantam ei gratiam contulit Deus, ut de manu sua susciperet sacrificium in festivitate illorum cum quibus erat coronandus. Non immerito igitur pontificis nomine Dei cultor fungebatur, quia si animarum saluti pontem parabat, quo iter in caelum dirigeretur, corporum etiam substantiae subiciens, pontem iter facientibus componere nitebatur. Est autem in Urgellensis Cerdaniensisque parrochiae confinibus locus quidam, Barensis nuncupatus e, inter montium latera angustissimus, per quem tunc temporis nisi per scopulos et per praerupta hominum aderat * incessus, pecorum vero nullatenus reperiebatur transitus. Ad hunc siquidem locum praelibatus athleta veniens, artificibus praemissis, coepit ipse manibus propriis operando pontem construere, et quid ceteri agere deberent, suo reverendo ingenio disponere. Cernens autem humani generis conditor suum pastorem bonum opus exercere, ore pontem ad aetherea, opere in tellure commissis sibi ovibus praeparare, nolens illum mundano diutius conteri labore, sed immarcessibilis stemmatis gloriam recuperare, quatenus in caelis martyrum frueretur collegio, corpus in terris hocce permisit decorari martyrio. Sedens etenim vir Dei super trabem desuper lapidum struem positam, dum propriis operaretur manibus, deorsum corruit in solum. Mox confracto inter silices cerebro, spiritum Domino exspirans consecravit innocuum.

[5] [Eius exequiae,] Audiens igitur sedis Urgellensis clerus suum taliter migrasse patronum, cum immenso luminum fulgore atque thymiamatis incensique dulcifluo odore, sacri praesulis corpus feretro imponitur, ad praelibatam sedem insigniter attulere; ibique intra fores sacrae Dei genitricis ecclesiae laevo in latere divali industria nimio cum fausto sepeliere. Virtutes equidem per eius merita a Domino declaratae testantur illum ita vivere et regnare in Christo.

[6] [prima elevatio corporis sexto post obitum mense] Igitur athleta Dei Ermengaudus sepultus laevo in ecclesiae latere sex mensibus iacuit: qui ubi quantis pollebat meritis tunc temporis raro plebi inclaruit. Volens ergo Dominus sacrum suum thesaurum revelare populis, deputans dedecus fore Ecclesiae si tam pretiosa praesulum gemma occultaretur in latebris, plerosque per visionem alloquitur, quatenus a priori busto effossus in dexterum ecclesiae sinum transferretur. Tandem, divina inspirante gratia, siccitas ingruit praenimia, in tantum ut pecora nec virides herbas invenirent per pascua, nec sata nascerentur, sed quanta fuerant morerentur siccata. Extemplo divali ostensione comperitur, quod nisi reverendus episcopus pontifex ad praedictum locum transmearetur, nullatenus imbrium copia concederetur. Quod cognoscentes populi una in sede cum clero congregatione facta sancto in corpore, posuerunt illud dextero in sinu ecclesiae. Tunc ilico sacratissimum corpus de mausoleo eductum, tam recens caro eius reperitur, quasi adhuc spirans nihil laesionis pateretur. Datur itaque imbrium summa plebibus in crastino copia.

[7] [et altera post annos septem.] Completis autem septem annis, visum est voluntate pontificis, ut iuxta altare sanctae Dei collocaretur genitricis: quod equidem noluerunt agere, nisi prius aeris compulsi siccitate. Quo denique cognito, quodam Rogationum die, egressis ab ecclesia omnibus, honorabilis eiusdem basilicae sacricustos, cum tribus clericis venerabilibus, cum caementario se occultatur * interius; obtrusis et intrinsecus foribus, ad tumulum almi patroni solvendum venerunt quantocius. Ceterum cum idem sacrista incensum tolleret in tabernaculo, dissolutoque iam sepulcro, omnis ecclesia * confestim odore est completa ambrosio; et non solum basilicam vel claustra repleverat, verum etiam villam exterius plebemque ineffabiliter occupaverat. Inquirentibus omnibus unde tantus odor egrederetur, concurrentibus cunctis ad ecclesiam venerunt. Quid plura? tunc caelum conspiciebatur serenissimum, sed antequam sacrum corpus excederet tumulum, ita caelum factum est nubilosum * quod vix socius valebat intueri socium. Tunc detecto almi praesulis corpore, a semoto capite recens sanguis mox coepit emanare, tamquam si eadem die reduplicarentur ferientis vulnera. De capillis equidem eius, et de fluxo in terra sanguine, Tolosani viri qui aderant, furtim conati sunt ad patriam tollere, sed tandem cre [bris] correpti * verberibus, unde sumpserant retulere. Positus itaque in feretro, prope altari gloriosae Dei genitricis excubatur triduo. Iam vero die eminente tertio, post plurima virtutum mirabilia, iuxta Dei matris Mariae altare reconditur cum gloria, propitiante Domino Iesu Christo, cui cum Patre et Spiritu sancto honor, virtus et gloria per immensa saecula saeculorum. Amen.

ANNOTATA.

a Aliunde quoque novimus cum Ermengaudo IIcomite Urgellensi lites habuisse sanctum nostrum. Cfr. supra, Comm. praev., num. 21.

b Cfr. supra, pag. 44, annot. a ad Vitam S. Pirminii.

c Vernacule Segre, quo fluvio alluitur civitas Urgellitana.

d Nimirum Sabinus episcopus Placentinus, ut narratur apud Gregorium M., Dial. III, cap. 10.

e Vernacule Bar, cuius situm paucis optime descripsit auctor. Tota autem haec narratio mortis S. Ermengaudi ipsa simplicitate sua admodum commendat scriptoris sinceritatem.

* sic

* ed. eo

* ed. meadroso

* ed. tenens

* ed. fundens

* sic

* sic

* sic

* ed. aberat

* ed. occultaretur

* ed. ecclesiae

* ed. nubulosum

* ed. correptum

TESTAMENTI S. ERMENGAUDI
IUDICIALIS PUBLICATIO
Edita apud I. Villanueva, Viage literario, tom. X, p. 300, ex autographo in archivo curiae saecularis Urgellensis.

Ermengaudus, episcopus Urgellitanus in Hispania (S.)

Condicione sacramentorum, atque per ordinatione domno Miro sacer, et Wilelmo iudice, et in presentia Radulfo archipresbiter, et Geiraldo archilevita, et Wilelmo proli Bernard archilevita, et alio Wilelmo archilevita, et Seniofredus Dela, et Wisadus levita, et Wifredus levita, et Gundeberto sacer, et Isarno sacer, et Miro proli Chalvucio sacer, et Wilelmo sacer, et Seniofred Tiufad, et Arnaldus Esclua, et Wittard Borrell, et aliorum bonorum hominum, qui ibidem aderant; in eorum presentia testificant testes prolati, quas proferunt homines nomine Seniofredus sacricustos, et Wilelmo Ardman, et Eriman Miro, et Raimundo Geirucio et Geirald Miro, ad comprobandam elemosinam et suam voluntatem de Ermengaudo episcopo, qui est condam. Et haec sunt nomina testium, qui hoc testificant, sicuti et iurant, id est Raimundo Wilelm, et Wadaldo presbitero, et Ratfredo presbitero, et Petrus levita et Miro sacer.

Iurati autem dicimus per Deum Patrem omnipotentem, et per Ihesum Christum Filium eius, sanctumque Spiritum, qui est in Trinitate unus et verus Deus, et per hunc locum venerationis sancti Pauli apostoli, cuius altare situs est in atrium sancti Petri apostoli, intus in sede Vicco, supra cuius sacrosancto altario et ara posita, ubi has condiciones manus nostras tenemus, et iurando contangimus, quia nos supra scripti testes sumus, et bene in veritate sapemus, et occulis nostris vidimus, et aures audivimus, et de presente eramus ad eadem ora, quando volebat Ermengaudus prefatus pergere ad limina beati Iacobi apostoli, sana mente et memoria integra. Et tunc nos videntes et audientes comendavit vel iniuncxit omnem suam elemosinam ad istos suos supra nominatos elemosinarios, quod si de eo aliquid contingisset, sicuti et fecit, antequam alium testamentum fecisset, isti sui elemosinarii plenam potestatem abuissent omnem rem suam adprehendere, et dare pro animam suam.

In primis precepit dare ad domna sua sancta Maria sede Vico Orgello ipsos suos alodes quem abebat in comitato Ausona, tam de parentorum quam de comparacione vel per cualescumque voces, remaneant ad ipsa opera; simul cum suos alodes quem abebat infra terminos de Castell Edral in potestate de iam dictos manumissores suos, simul cum ipsos alodes quem abebat infra terminos de Solsona, et cum ipsum alodem que dicunt Alterag, simul cum ipsa Edra et ipsum alodem que abebat in Gaveto, simul cum ipso quem abebat in ipsa Petra; similiter remaneant ad iam dicta opera sancta Maria sedis. Et iussit ut vindant eos sine fraude supra scripti elemosinarii sui, et ipsum precium mittant in potestate Seniofred Dela, et Mir Calvucio, et Seniofred sacricusto, et Gundeberto sacer.

Et mandavit ipsum suum alodem de Garamos post obitum Seniofred, simul cum suum alodem quem abebat in ipsa valle de An, et ipsum alodem que dicunt Vilva, simul cum ipsum alodem quem abebat in Sardina, et omnes suos alodes quem abebat in valles que dicunt Riopullo, simul cum ipso manso quem abebat in Pedreria, et ipsos suos mansos quem abebat in Duaria, cum ipsas suas vineas de Nevano, precepit ut remaneant a sancto Michaele Archangelo, quem ille edificavit in sede Vicco, propter remedium animae domno Sallano episcopo et sua.

Et ad ipsa canonicha sanctae almae Mariae sedis, vel ad ipsos cannonichos ibi Deo servientes, iussit ut remaneat ipsa civitate que dicunt Gissona, cum terminos et fines et omnia sibi pertinencia, et ipsum suum castrum que dicunt Bordell, simul cum ipsum alodem de ipsa Rete, et ipsum suum castrum de Pedra Rua, cum ipsum alodem de Abrull, post obitum Arnaldi, et ipsum suum castrum de Fontaned cum omnia sibi pertinencia, et ipsum suum castrum de Corneliano cum terminos et fines, et ipsum suum alodem de Pino, simul cum ipso de Cirinna, vel de Vilavredre, et ipsa medietate de Aquatebeda cum terminos et fines et omnia sibi pertinentia; iussit ut remaneant istos supra nominatos alodes ad ipsa cannonicha ab omni integrietate. Et ipsum suum alodem quem abebat in valle Confluenti, vel in valle Astover, sive in valle Lintiliano, iussit ut remaneant ad sancta Maria sedis pro anima domni Sallani episcopi et sua et genitores suos; in ea videlicet racione, ut teneat ipse custus almae Mariae virginis prefatos alodes, et donet per unumquemque annum oleum ad xrisma conficiendum, et oleum ad sanctos altarios inluminandos, qui infra domum sunt sanctae Mariae aut erunt, et sancti Mikaelis arcangeli, et sancti Petri apostoli. Et precepit ad altare sanctae Mariae die et nocte, et ad ipsa cannonicha iussit dare oleum in sancta quadragessima, vel in diebus adventum Domini. Et ipsum alodem quem abebat in Rosselione, qui est in Pontellano, remaneat ad supra scripta cannonicha per pisces. Et ipso suo lecto de ligno constructo iussit ut remaneat a domno pontifice de iam dicta sede. Rogabat, et supplicabat, et per Christum filium Dei amonebat, ut eum absolvat, et intercedat ad Dominum Deum nostrum.

Haec omnia superius scripta tradidit, et corroboravit in potestate Dei omnipotentis et domina sua sanctae Mariae sedis et ad ipsa cannonica, sicut superius insertum est, propter remedium animae domno Sallano episcopo bonae memoriae et sua vel genitores suos. In tale vero pactum precepit ut teneant ipsi cannonici Sancte Mariae ibi cotidie Deo servientes ipsos suos alodes supra nominatos solidos et quietos, et sine iugo de ulla parva magnaque persona, et vivant cotidie in comunia in servitio sanctae Dei genitricis, qum alia terra qui modo ibi est vel in antea Deo ausiliante adquisituri erunt. Et mandavit simul et rogavit, per singulos dies sacerdos, qui supra sacrosanctoque altario sedis missam celebriter canendus erit, dicatur missa pro anima domni Sallani presuli et sua, Deus qui inter apostolicos, excelsa voce, sicut et missa, exceptus diebus dominicis et Natalis Domini. Sin autem hoc facere noluerint, sit Deus inter praefatum episcopum et illos, et iudicet eos iusto iuditio.

Et iussit ut ipsi prepositi, qui supra nominata cannonicha tenendi erunt in servitio Sanctae Mariae sedis, sint electi in capitulum Sanctae Mariae per ipsis cannonicis eum illorum voluntate. Idcirco precepit Ermengaudus prefatus episcopus, ut iam dicti cannonici filioli sui, qui hodie ibi sunt, vel in antea venturi erunt, rogavit et amonivit, simulque excomunicavit per Deum Patrem omnipotentem, et Ihesum Christum Dominum nostrum, et per beate genitricis eius atque sanctorum omnium, ut post mortem suam episcopum non elegant nec adclament, nec consortium eum eo non abeant infra ianuas almae Mariae sedis, donec iuret manibus supra sancto altario almae Mariae sedis ipsa cannonicha, ut fideliter eis teneat sicuti superius scriptum est.

Et iussit ut vendant ipso alaude de Angustrina, et de Torba, per ipsa opera, audiente Eriman, et Raimon, simul cum ipso de Cereia. Et iussit ipsum suum mobilem, ubi invenire potuissent prefati manumissores in quocumque loco, simul etiam cum pane et vino, mandavit ut donent ad ipsos presbiteros Sanctae Mariae sedis, ut offerant sacrificium Deo pro supra scripto episcopo; et recognovit indignum se esse, et fragilem peccatorem. Et hoc quod remanebat, iussit dare in pauperibus.

Rogavit iam dictos elemosinarios suos propter amorem Dei omnipotentis, et fraternam dilectionem, ut sic dividere faciant, et dividant omnem suam substantiam quomodo superius insertum est. Et si aliquis homo magna parvaque persona, qui suum testamentum disrumpere, aut frangere voluerit, nisi resipuerit, auctoritatem Dei et beatae almae virginis Mariae genitricis Dei, et sancti Mikaelis arcangeli, et sancti Petri apostolorum principis, cum aliis undecim, et omnibus sanctis et electis Dei, iam dictus Ermengaudus episcopus excomunicavit, et anathematizavit et a liminibus sanctae Dei Ecclesiae extraneavit, et a consortio christianorum segregravit et cum Iuda traditore in perpetua damnacione damnavit. Et oravit ad Dominum, ut qui custus et observator extiterit hoc quod superius insertum est, benediccionis et gratia a iusto iudice Domino nostro Ihesu Christo accipiat, et vitam eternam possideat.

Et precepit, si aliquid de eo contigisset, aut mors subitanea ei evenisset, sicuti et fecit, antequam alium testamentum fecisset, ipsum suum testamentum firmum perseverasset sicut superius scriptum est. Et cum haec omnia ordinavit, atque praecepit, postea sua bona voluntas mutata non fuit, nos scientes; sed simul cum sua bona voluntate ita obiit de hoc seculo III nonas november. Et nos prefati tutores sic iuramus in omnia et in omnibus, quia quantum isti testes in istum iudicium testificaverunt, verum est, et nulla fraus nec malo ingenio ibi impressum non est, sed secundum voluntatem illius conditoris est factus et editus. Et ea quae scimus, recte et veraciter testificamus atque iuramus per super anixum iuramentum in Domino.

Latae condicionis III nonas decembris, anno V regni Enricho rege.

Ratfredus sacer +. = Petrus levita. = Raimundus levita subscribo. = Guedald sacer. = Isarnus sacer subscribo. = Paucius sacer subscribo: qui testes sumus et hunc testamentum iuramus +. = Seniofredus sacer sacricustus +. = Guilelm archilevita subscribo. = Reymundo +. = Sig + num Eriman Miro. = Sig + num Seniofredus sacer: isti auditores fuerunt et sub praesentia eorum actum est hoc.

Nos manumissores sumus et similiter iuramus, atque infra sex menses, sicut in lege est constitutum, eventilare curavimus. = + Sendredus iudex. = Sig + num Guilielmus iudex. = Gerallus archilevita subscribo. = Miro sacer subscribo. = Orial levita subscribo. = Wifredus levita subscribo. = Witardus levita +. = Suniarius sacer subscribo. = Seniofredus sacer, qui has condiciones rogatus scripsi et subscripsi die et anno quo supra.

OFFICIUM S. ERMENGAUDI
Editum apud Villanueva, Viage literario, tom. X, p. 312 sqq., ex breviario eccl. Urgell. edit. Venetiis, 1487.

Ermengaudus, episcopus Urgellitanus in Hispania (S.)

AD VESPERAS.

Ana. Astutus, etc., ut ad Laud. — Ps. de feria. — Capit. Ecce sacerdos. — ℞. Quamvis exclusum curabat militis usum, Mensque manebat ei plena timore Dei. — ℣ Nobilium more nimio pollebat honore. Mensque.

Hymnus.

      Aeterna caeli gloria
Ermengaudum glorificat,
Vitae cuius insignia
Chorus noster magnificat.
      Solutis iam gemitibus
Et huius vitae taediis
Laetus transit cum laudibus
Fruens sanctorum gaudiis.
      Vergente mundi vespere
Ermengaudus emicuit;
Quem sol ortus in sidere
Christus in luce posuit.
      Hostem repellas longius,
Christi confessor inclite,
Donumque pacis gratius
Des in hoc mundi tramite.
      Extingue flammas litium,
Fortis protector patriae,
Nobisque fac propitium
Regem caelestis gloriae.
      Sit laus Patri et Filio,
Sit decus sancto Flamini,
Per quem vivit in gaudio
Iste confessor Domini. Amen.

℣. Sacerdos Dei. — Ad Magn. ana. Praeveniamus omnes Ermengaudum sanctissimum festive gaudentes, ut ipse pro nobis orando Christum praeveniat.

Oratio. Deus qui hodierna die beatum pontificem Ermengaudum angelicis sociare dignatus es choris: praesta, quaesumus, ut sicut sacris illum decorasti virtutibus, ita eo suffragante nos a peccatorum nostrorum exuas sordibus. Per Dominum.

IN DIE.

Invitator. Christus adoretur quod Ermengaudus habetur Caelitus athleta: sonet haec in laude dieta. — Hymnus ut supra.

In 1° Noct. ana. Nobilis genere, sed fide nobilior Ermengaudus emicuit. — Ps. de com. confessor. — Ana. Quamvis honore saeculo pollens vir gloriosus, tamen humilis erat. — Ana. Sub habitu saeculari pater Ermengaudus spiritualis manebat.

Lect. 1. Incipit vita S. Ermengaudi confessoris Christi. Sol iustitiae rex regum Christus Deus, postquam devicto mundi principe caelum ascendit, vicarios suae lucis bissenos radios instruitque prudenti divinitus consilio iuxta septimplicem Spiritus sancti gratiam in domo Domini septem constituere ministros.

℞. 1. Fulgeat aeterna praeclara dies hodierna: Qua sancti celebratur transitus omnis. ℣. Fiat solemnis, fiat lux ista perhennis. Qua.

Lect. 2. Nos quidem in praesenti inter omnes pontifices saeculi virum laudabili triumphantem memoria, beatum scilicet Ermengaudum, nostro tempore lampade virtutum fulgentem.

℞. 2. Ad supernum thronum gaude transisse patronum, Quisquis ad exemplum Dei petis hoc, homo, templum. ℣. Crede quia vivit Ermengaudus quod obivit. Quisquis.

Lect. 3. O quam praeclarum virum Ermengaudum! O quam egregium Dei ministrum, caelo approbatum, in terra positum! quem Dominus vere dignum sibi inhabitando sanctificaverat templum, ut cunctis fieret in exemplum.

℞. 3. Praefuit Urgelli populo nulloque rebelli: Iura sacerdotis tenuit pariter ordine votis. ℣. Nutritor cleri silet et defensor veri. Iura.

In 2° Noct. Ana. Sanctus Ermengaudus sub militari cingulo stringebatur charitatis vinculo. — Ana. Ergo quia bonus probatur, Urgellensis ecclesiae episcopus ordinatur. — Ana. Tantum enim lumen latere non potuit, et ideo Deus sic eum esse voluit.

Lect. 4. Quam felix Urgellensis patriae locus, ubi electro purior, auro charior, talis ac tantus creditur inesse thesaurus.

℞. 4. Pastoris nomen et subiens nominis omen: Quod dici potuit, esse pius voluit. ℣. Persistens norma cleri, populi quoque forma. Quod.

Lect. 5. Beatus Ermengaudus, regis aeterni athleta et signifer, contra sacrilegos aciem dirigens, propter decus ecclesiae conservandum, cuius ipse pontificalem cathedram susceperat, saepius iniuriam non tardabat ulcisci.

℞. 5. Quamvis, ut supra in Vesp.

Lect. 6. Quem nemo ambigat, quod Deus exercituum, Dominus fortis et potens in praelio, Ecclesiae pro defensione fieri vellet tali famosissimo tropheo.

℞. 6. Quem peragebat opus Barensis pontis adhibuit, Et subito lapsus de culmine pontis obivit: Quem Deus assumi voluit tali consumatione. ℣. Exuitur membris in terna luce novembris. Quem.

In 3° Noct. ana. Ergo sanctus pontifex Urgellensis ecclesiae minister assiduus coepit illius esse. — Ana. Omnibus enim erat Ermengaudus et pater et mater et socius. — Ana. Pater in docendo, mater in nutriendo, et socius in compatiendo.

Lect. 7. Secundum Matthaeum. In illo tempore, dixit Iesus discipulis suis parabolam hanc: Homo quidam peregre proficiscens vocavit servos suos et tradidit illis bona sua. Et reliqua. — Homil. B. Gregorii papae de eadem lectione. Lectio sancti Evangelii, fratres carissimi, sollicite considerare nos admonet, ne nos, quod plus ceteris in hoc mundo accepisse aliquid cernimur, ab auctore gravius inde iudicemur.

℞. 7. Hic vir apostolicus, homo pacis amicus, Sic obiit morum praedives, dives honorum. ℣. Simplex, astutus, Domini praecepta secutus. Sic.

Lect. 8. Imminente itaque in kalendis novembris Sanctorum omnium sollemnitate, venerabilis antistes Ermengaudus more solito studuit missae sollemnia celebrare. Et quia in diem tertium vitae corporeae exitus illi erat futurus, tantam ei gratiam Dominus contulit, ut de manu sua susciperet sacrificium in festivitate illorum cum quibus aderat coronandus.

℞. 8. Si lapis hunc celat, meritorum fama revelat: Per quem sit sospes accurrens debilis hospes. ℣. Vere non moritur iustus, si morte preitur. Per quem.

Lect. 9. Est autem Urgellensis Cerdaniensisque patriae confinibus locus quidam Barensis inter montium latera augustissimus, per quem tunc temporis nisi per scopulos et rupta hominum aberat incessus, pecorum nullatenus reperiebatur transitus. Ad hunc locum praelibatus athleta veniens, artificibus praemissis, coepit ipse manibus propriis operando pontem construere.

℞. 9. Omni sermone populi laudande patrone, Ermengaude pie, fac nos sociare Mariae. ℣. Cuius praesul eras, vel cuius iussa repleras. Ermengaude.

Verbetta. Mater fidelium celebrat Ecclesia, — Ermengaude, tui funeris obsequia. — Quod si dedit obitum çabulo invidia, — Te suscepit martyrum splendida victoria. — Quamvis enim gladius non perfodit viscera, — Palmam tamen martyris non amisit anima. — Ut nos ergo facias frui caeli patria, — Laude tua resona[n]t Virginis haec atria.

Ps. Te Deum.

IN LAUDIBUS.

Ana. Astutus, iuxta Domini vocem, ut serpens, Ermengaudus columbae simplicitatem non amisit. — Ana. Secundum autem apostolum, tanquam nihil habens et possidens omnia fuit. — Ana. Totum enim bonus pastor quod habuit, in manus pauperum libenter erogavit. — Ana. Auxit ecclesiam plurimo beneficio Ermengaudus, populum disciplinatu divino. — Ana. In omnibus et per omnia exibuit se servum Dei et almae virginis Mariae.

Capit. Ecce sacerdos magnus.

Hymnus.

      Magnus athleta moritur
In terris, qui coniungitur
Summis caelorum civibus:
Exultet caelum laudibus.
      Hinc Ermengaudus transiit,
Caelorum claustra subiit,
Iam possidet in aethera
Aeterna Christi munera.
      Cum pastor pontem construit,
De ponte lapsus corruit;
Sic praeparat in patria
Beata nobis gaudia.
      Cuius obtentu corrige
Mores et actus dirige
Ad te pie clamantium,
Christe, redemptor omnium.
      Ad te solum confugimus,
Quem peccatis offendimus;
Adsis parcendo caelitus
Nunc, sancte, nobis, Spiritus.
      Sit laus Patri et proprio
Eius aeterno Filio,
Simul cum sancto Flamine,
Gloria tibi, Domine. Amen.

In Evangelio ana. O regio Urgellensis, te tantum habere patronum gaude, quia pro te supplicaturus ad Christum hodie pius pastor Ermengaudus migravit.

Si ista festivitas sit in die Dominica, celebretur sollemniter sicut fit de festo Omnium SS.

AD OMNES HORAS.

Anae de Laud., cetera de comm. confessor. — ℣. Qui caelos roras, Ermengaudumque decoras ℣. Sacerdos.

AD VESPERAS.

Anae de Laudibus. — Ps. de confessor. — ℞ 9. Omni sermone. — Hymnus ut in primis Vesp. — Ad Magn. ana. Oramus te, praesul insignis, sancte sancte Ermengaude, ut qui assiduis premimur piaculis, tua quoque assidua sublevemur prece.

INFRA OCTAVAS.

Invitator. Adoremus regem saeculorum, in quo vivit Ermengaudus honor sacerdotum. — Fiat commemoratio S. Odonis quotidie in Laudibus per añam Iussa Dei, et in Vesp. per añam Virginitas.

Prima die octav.

Lect. 1. Audiens igitur sedis Urgellensis clerus suum taliter migrasse patronum, cum inmenso luminum fulgore atque thymiamatis incensique dulcifluo odore sacri praesulis corpus in feretrum imposito, ad praelibatam sedem insigniter attulere.

Lect. 2. Et ibi inter fores ecclesiae [Dei] genitricis laevo in latere divali industria nimio cum faustu sepeliere. Virtutes quidem per eius merita declaratae a Domino testantur illum vita vivere et regnare cum Christo.

Lect. 3. Igitur athleta Dei Ermengaudus sepultus in laevo ecclesiae latere divali sex mensibus iacuit, quia ubi quantis pollebat meritis tunc temporum raro plebi innotuit.

Secunda die.

Lect. 1. Volens ergo Dominus sacrum suum thesaurum revelare populis, reputans dedecus fore Ecclesiae, si tam pretiosa praesulum gemma occultaretur in tenebris, plerosque per visionem alloquitur.

Lect. 2. Fuit quidam Pallariensis vir, nomine Elemaus, a primaevo tirocinium exercens, in aula sacri praesulis Ermengaudi educatus est.

Lect. 3. Coepit itaque eum precibus pulsare, pulsando frequentare, frequentando insistere orationi, ut oculum sibi restitueret.

Tertia die.

Lect. 1. Factum est autem, ut cuiusdam noctis opaco increbescente crepusculo, ac post completorium illo altaria revisente orando, sancti praesulis altari sacer Christi Ermengaudus illi apparuit monoculo.

Lect. 2. Puer quoque Bigorriensis, matris ab alvo caecus natus, cum iam esset decem annorum, divina revelatione ad huius sacris antistitis sepulcrum est adductus.

Lect. 3. Qui ibi se tota devotione obtulit, lumen insuetum accepit, ex quibus antea minime usus fuerat obstupescens conspexit.

Quarta die.

Lect. 1. Puella necne Tholosana, generoso sanguine inclita, paralysis morbo comprehensa, in tantum quod pedes et crura a natibus non valebat disiungere neque manum dexteram aptare; at ubi ad eius exequias adducta, illum precibus coepit pulsare, integra usa est sospitate.

Lect. 2. Rusticus quidam, cuius oculorum aciem fulva caligo obtexerat, ad huius sancti misericordiam veniens, buculam quam ei presentaverat adducebat.

Lect. 3. Neglexit * igitur ei gratias pro beneficio impenso * tribuere; reversusque ad locum, in quo lumen receperat, gravi iungitur sopore *, unde spergefactus nil valuit penitus videre.

Quinta die.

Lect. 1. Fuit quidam vir Teutonicus, nomine Gaufridus, nobili prosapia urbe Spira oriundus, cui scilicet Mago[n]tiensis est metropolis, armis a pueritia militaribus deditus.

Lect. 2. Qui cum alimentis caruisset, tandem esum carnis vaccinae panisque sigilinei percepit, et statim paralysis illum morbus invasit, erogataque substantia physicis, nullatenus additum recepit sanitatis. Tandem ad huius sacri praesulis sepulcrum est adductus. — Lect. 3 vacat.

In octavo die.

9. Lects.

Lect. 1. Laudabilis vitae egregios mores, quibus gloriosus antistes Ermengaudus indiciis verae sanctitatis effulsit, praeclaro praeconio futuris saeculis praedicandos in alta credimus memoria.

Lect. 2. Ipsa enim nos tanti pontificis manifesta cogunt miracula testificari verbis quod ostensum est gestis, palam facere quod novimus de eiusdem sancti praesulis vita, cum etiam testimonium beata mors reddat.

Lect. 3. Sed hic quosdam virtutum flores delectat decerpere, quos de pratis rosidae telluris utpote exortos adhuc latius in spatio voluminis libebit transferri, quo ea quae succincte intexta sunt, et non possunt ad plenum concipi.

Lect. 4. O quam praeclarum patronum in Urgello populo! O quam bonum pastorem in clero sibi commisso! Erat enim divinae pacis amator et salutaris iustitiae cultor, Dei et proximi dilectionis non immemor.

Lect. 5. Erat namque Spiritus sancti templum, et cunctis bonis operibus dabat exemplum; factus est autem, dilectissimi, membrum Christi, et discipulus tanti magistri.

Lect. 6. Magnum thesaurum Urgellensis patriae eximii praesulis Ermengaudi membra, cariora omni orbis munere; felix valde locus ille est, qui confessoris Christi ac tantae ecclesiae paranymphus reliquiis extat decoratus. — Ceterae lectiones de Evang.

[Annotata]

* ed. Perrexit

* ed. impendere

* ed. grani iung. sopor

DE SANCTO AMICO MONACHO IN APRUTIO

CIRCA ANNUM MXLV

COMMENTARIUS PRAEVIUS

Amicus, monachus in Aprutio (S.)

AUCTORE C. D. S.

§ I. S. Amici memoria in fastis sacris. Num idem censendus sit cum Amico sacerdote Rambomensi.

[1] [S. Amici mentio apud martyrologos Benedictinos,] De S. Amico haec tradit Matthaeus Lauretus in notis ad lib. III Chronici Casinensis Leonis Ostiensis: In provincia Aprutii celebris habetur memoria sancti Amici confessoris, cuius corpus venerandum in castro Sancti Petri de Avellana (quod in spiritualibus et temporalibus sacro Casinensi monasterio subditum est) honorifice conditum requiescit: de quo antiquum Casinense Martyrologium die tertia novembris agit in hunc modum: Eodem die, apud castrum Sancti Petri, depositio sancti Amici monachi et eremitae, qui multis claruit miraculis. Habentur eius acta manuscripta in bibliotheca Casinensi, sed non produnt quo tempore floruerit. Eius festum praedicto die celebratur in ecclesia Casinensi sub duplicis officii ritu [Cit. Biblioth. Casin., tom. I, p. 304.] . Similia fere Arnoldus Wion in martyrologio suo Benedictino, ubi cum ad diem 3 novembris annuntiasset S. Amicum his verbis: In monte Casino, depositio sancti Amici confessoris, miraculis et sanctitate clarissimi [Lignum vitae, part. II, p. 359.] , deinde in nota haec subiunxit: Huius natalem communicavit mihi D. Nicolaus de Lucio Neapolitanus et monachus Casinensis ex Breviario suo, ubi erat annotatus sub festo duplicis minoris. Fuit monachus Casinensis, eiusque Vita ibidem reperitur per lectiones distincta; quis tamen eam composuerit, non proditur. De aliis rebus eius gestis, aut quo tempore claruerit, nihil aliud rescire potui, nisi quod sacrum eius corpus digno honore requiescat in ecclesia S. Petri de Avellana, monasterio Casinensi subiecta [Ibid., p. 361.] . Ad eandem etiam diem 3 novembris S. Amici memoriam signaverunt ceteri Benedictini hagiologi, Menardus, Bucelinus, Heredia, Cherle et Lechner.

[2] [ab aliis perperam confusi] Ferrarius vero in Catalogo generali et in Catalogo Sanctorum Italiae, praeterquam quod monasterium S. Petri de Avellana cum coenobio S. Crucis seu Fontis Avellanae apud Eugubium in Umbria confundens, ad hoc posterius memoriam S. Amici transfert, eiusdem etiam diem festum assignat die 2 novembris, citans monumenta Casinensia et Petrum Diaconum in libro de vita et obitu Sanctorum Casinensium, cum Petrus Diaconus in eo libro de S. Amico omnino sileat, et Casinenses, ut superiori numero dictum est, S. Amicum colerent die 3 novembris. Duplicem Ferrarii errorem in suo martyrologio universali gallice conscripto admisit Castellanus, illique ex parte favet auctarium Usuardini martyrologii in codice Vaticano 5949, ubi ad diem item 2 novembris annuntiatur Transitus Domni Amici Sacerdotis. Iacobilli autem [Vite dei sancti e beati dell'Umbria, tom. II, p. 11.] perperam indicat apud Wionem Amicum notari ad diem 4 novembris, apud Bucelinum vero ad diem 2. Uterque enim, ut diximus, mentionem eius habet ad diem 3.

[3] [cum sancto homonymo] Videndum iam num Amicus ille, quem referunt monumenta Casinensia, idem sit cum eo quem ad diem 3 novembris in suo Catalogo generali annuntiat Ferrarius his verbis: Arabonae in Piceno S. Amici eremitae, notans Arabonam seu Arambonam nomen esse abbatiae in Piceno, apud Polentiam oppidum praeclarum, quod nunc Monte Melone dicitur, atque suae indicationis de cultu S. Amici hac die Arabonae celebrato vades citans martyrologium Monasticum, Menardi videlicet, et Baronium ad annum 993. At vero apud Menardum signatur quidem ad diem 3 novembris depositio S. Amici confessoris, sed in monte Casino, non Arabonae. Baronius autem loco laudato [Num. 8.] nihil aliud indicat quam canonizationis sanctorum usum hoc tempore in Ecclesia frequentem reperiri, idque confirmat ex verbis Petri Damiani in epistula seu tractatu ad Henricum episcopum Ravennatem de quibusdam sanctis viris, quos constat a simoniacis ad sacerdotium provectos, ita scribentis: Nostra quippe aetate beati viri, videlicet Romualdus Camerinensis, Amicus Ramibonensis, Guido Pomposianus, Firmanus Firmensis, et quamplures alii sanctae conversationis studio floruerunt: super quorum videlicet veneranda cadavera ex sacerdotalis concilii auctoritate sacra sunt altaria erecta, ubi nimirum divina mysteria miraculis exigentibus offeruntur [Petri Damiani Opusc. VI, cap. 29 (Migne, P. L., tom. CXLV, p. 142).] . Arabonae vero abbatia, quae fuit Ordinis Cisterciensis, primum fundata est anno 1208 in Aprutio, in dioecesi Theatinensi [Manrique, Annal. Cisterc., ad an. 1208, cap. 8, n. 5 (tom. III, p. 496); Ughelli, Italia sacra, tom. VI (edit. II), p. 712; Lubin, Abbatiarum Italiae brevis notitia, p. 22.] , nec ullae, credo, memoriae exstant unde colligi possit viguisse aliquando in ea cultum S. Amici.

[4] [abbate] Sed alia nota est abbatia Rambone dicta, in Marchia Anconitana seu Piceno posita, quattuor passuum milibus a civitate Tolentino versus aquilonem [Lubin, op. cit., p. 313.] , in dioecesi olim Camerinensi, postea Maceratensi, quam extremo saeculo IX vel ineunte X fundasse fertur Ageltrudes, Widonis, qui a Formoso summo pontifice imperator coronatus est, vidua. De quo coenobio Octavius Turchius [De ecclesiae Camerinensis pontificibus (Romae, 1762), p. 12, not. 3.] : Rambonense monasterium, vulgo dictum de Rambona, ex illustrioribus et vetustioribus Picenae provinciae, fundatum pariter fuit ab Ageltrude … Amplissima habet Rambonensis abbatia latifundia et iura; quamplurima habuit sacerdotia. Et alio loco idem scriptor disserens de testimonio Petri Damiani quod superiori numero attulimus: Amicus iste, ait [Ibid., p. 145, not. 1.] , a Damiano memoratus est celebris ille abbas Rambonensis, cuius exuviae in monasterio Rambonae venerantur. P. Camerinius in suis additionibus ad Lilii historiam (Camerini) nonnulla profert de nostro S. Amico quae indigent castigatione. Asserit enim Guidonem, Ronaldum seu Romualdum, Firmanum et Amicum episcopali honore fuisse insignitos; quod nequit sustineri. Damianus idcirco hos recolit sanctos viros ad probandum quod, quamvis ii a simoniacis episcopis fuissent ordinati, inter sanctos tamen ab Ecclesia recenserentur. Insuper Amico sedem episcopalem, immo et patriam, laudatus scriptor dat Ratisbonam (in Bavaria). Quod si verum esset, quae sedes danda foret Guidoni? Num Pomposa? Quae Firmano? Num Firmum? In serie episcoporum Firmanorum non habetur Firmanus, sicuti nec in serie nostra (episcoporum Camerinensium) locum habet Romualdus sanctus, ut probare contendimus. Quattuor ii sancti viri fuerunt abbates, Guido Pomposae, Firmanus in coenobio ad oram Potentiae in dioecesi Firmana, Romualdus Vallis Castri in dioecesi Camerinensi, ubi sanctissime obiit, et Amicus in monasterio Rambonae. Ex his colligimus, longe diversum esse Amicum nostrum ab illo monacho Cassinensi cuius acta scripsit monachus Bernardus [Cfr. infra num. 6.] et habentur mss. in monasterio S. Petri de Avellano in comitatu Sagrensi in Samnitibus; cuius lipsana venerantur in illa ecclesia. Nostri vero S. Amici exuviae coluntur in ecclesia Rambonensi, in qua supersunt adhuc de hoc sancto viro non obscurae reliquiae.

[5] [Rambonensi.] Ex his igitur satis constat hallucinatum esse Ferrarium dum Ramibonensis appellationem a Petro Damiani adiectam Amici nomini corruptam censuit pro Arabonensi, atque etiam dum Amicum Rambonensem apud Menardum ad diem 3 novembris annuntiatum censuit. Attamen, quod ad nomen loci attinet, in hoc forte tantummodo erravit quod Rambonam etiam Arambonam vulgo vocatam, atque inde, cum non nesciret monasterium aliquod extitisse Arabonense, illud non diversum esse putavit a Rambonensi. Nam locum ubi colebatur S. Amicus Rambonensis recte collocavit in Piceno, in agro Montis Melonis, ubi revera monasterium Rambonense situm esse indicant scriptores Camerinenses [Turchius, loc. cit.] . Sed ex dictis indubium videtur, Amicum Rambonensem diversum fuisse ab Avellanensi. Neque tamen de Amico illo Rambonensi, quamquam ex testimoniis S. Petri Damiani et Octavii Turchii supra citatis [Numm. 3, 4.] plane constat eum cultu publico et sacerdotalis concilii auctoritate approbato [Supra, num. 4 extr.] honoratum fuisse, hoc loco distincte agendum censuimus, quia nullam mentionem repperimus in martyrologiis nec indicium ullum unde colligatur memoriam eius celebratam fuisse die 3 novemeris.

§ II. Duplex Vita S. Amici, altera saltem coaeva. Sancti historiae breve compendium.

[6] [Vitam S. Amici] Duplicem Amici Vitam in codicibus suis penes se servabant maiores nostri: alteram, quae continetur in codice nunc bibliothecae regiae Bruxellensis 8299, a Ludovico Iacobillo e Lectionario antiquo ecclesiae cathedralis Spoletanae extractam et ad ipsos transmissam, sed sive exemplaris sive exscriptoris vitio adeo mendis deturpatam ut in capite codicis adnotaverint hoc et alia eiusdem generis apographa idonea non esse ut hinc Vitae imprimantur. Altera legitur in codice item nunc bibliothecae regiae Bruxellensis 8931, hac inscriptione insignita: Incipit Vita vel obitus S. Amici monachi et eremitae. Haec Vita descripta est a Domno Bernardo monacho Casinense ad Amicum Casinensem monachum, et ad marginem adiectum est nomen P. Ugelli, cuius opera, ut conicere licet, hoc apographum ad Bollandianos pervenit. Utraque ea Vita iam edita prostat; prior scilicet apud Mabillonium inter Acta Sanctorum Ordinis S. Benedicti [Saec. VI, part. I, p. 767.] , ubi desumpta indicatur ex cod. ms. Casinensi, et inscripta est Incipit vita et obitus S. Amici sacerdotis et confessoris, cum tamen nihil omnino de obitu S. Amici referat, tribuiturque etiam Bernardo Casinensi; altera in Florilegio quod tomo I Bibliothecae Casinensis adnexum est [Pag. 244.] . Haec longe prolixior; illa brevior, eiusque prior pars [Num. 1 – 6.] ex prolixiori excerpta et in compendium redacta videtur [Cfr. infra, num. 9.] . Quae vero in posteriori parte [Num. 7 – 12.] leguntur, fere omnino desiderantur in Vita a Casinensibus nuper edita. Utramque igitur in praesenti nostro volumine recudere visum est.

[7] [prolixiorem] Codicem Casinensem qui Vitam S. Amici continet his verbis describunt editores [Bibl. Casin., tom. cit., p. 304.] : Codex XXXIV. Signatus numeris exterioribus 34 et 217, interiori vero 1188, pluteo N. Codex membranaceus in fol. parvo, longitudinis metri 33/0; latitudinis 24/0;, habet 348 paginas characteribus gothicis saec. XIV. De eius aetate perspicue nos monet eius pagina 89, in qua oratio legitur ad Patres nostros, et in ea fit mentio de abbate nostro Andrea. Is ex Camaldulensium congregatione inter Casinenses adscitus, eorum abbas dictus, ab anno 1369 ad 1373 eis praefuit [Gattula, Hist. Casin., tom. II, p. 510.] . Exteriori titulo praesignatur: Breviarium Monasticum in quo sunt vitae aliquorum sanctorum. Plures habet hymnos, quorum nonnullos adhuc ineditos in nostro Florilegio dabimus; et vitas sanctorum. S. Amici monachi Casinensis et S. Bertharii abbatis vitae nondum lucem aspexisse videntur, et typis eas tradere nostrum erit.

[8] [conscripsisse videtur Bernardus Casinensis] Recte quidem monuerunt Lauretus et Wion [Cfr. supra, num. 1.] , in Vita S. Amici, qualis in codice Casinensi legitur, nec nomen auctoris, nec ipsius sancti aetatem indicari. Nomen quidem auctoris prodere videtur Petrus Diaconus, De viris illustribus Casinensibus, cap. 37, haec scribens: De Bernardo. Bernardus Casinensis monachus, liberalibus studiis optime eruditus, descripsit miracula sancti confessoris Christi Amici Casinensis monachi; fecit et alia multa, quae recensere superfluum duximus. Obiit autem nostro paene sub tempore [Migne, P. L., tom. CLXXIII, p. 1043.] , adeoque extremo saeculo XI vel ineunte XII. Amici Casinensis nomine apud Petrum designari Amicum nostrum, quamvis huic cum Casinensibus nullum vinculum religiosae cognationis fuerit, non adeo mirabitur qui consideraverit coenobium Sancti Petri de Avellana anno 1069 subiectum fuisse monasterio Casinensi [Cfr. infra, annot. g ad Vit. I.] , et inde monachos illius coenobii a scriptore saeculi XII facile dici potuisse Casinenses, licet non sine aliquo anachronismo ubi de iis agitur qui ante illam unionem e vivis excesserant. Sed, ut ad quaestionem nostram redeamus, inquirendum restat num ex testimonio Petri alteram ex duabus Vitis, quas prae manibus habemus, Bernardo scriptori attribui oporteat. Brevioris utique Vitae scriptori apprime convenit quod de Bernardo ait Petrus: descripsit miracula sancti Amici; nam praeter miracula vix quicquam refert Vita ista. Verum non unum, sed plures libellos de miraculis S. Amici iam pridem editos fuisse significat auctor Vitae prolixioris [Vit. I, num. 27 init.] , qui et ipse saeculo XI scripsit [Cfr. num. seq.] ; unde, nisi iudicetur is per aliquam emphasim voce prudentiores unum tantummodo respexisse scriptorem, nondum satis certo pronuntiare licet a Bernardo breviorem Vitam compilatam fuisse. Accedit quod, cum altera duarum Vitarum manifeste ex altera desumpta sit, quippe quae multa communia et iisdem verbis expressa contineant, breviori videtur praeluxisse prolixior, non vice versa. Etenim brevior omnia prorsus miracula refert quae in prolixiori narratur S. Amicus patrasse dum in vivis erat, et praeterea quaedam alia; porro incredibile est haec alia praetermissurum fuisse scriptorem prolixioris Vitae, qui certe brevitati non studuit, si illa legisset in breviori. Hoc autem posito, nulla iam apparet ratio cur Bernardum Casinensem huius libelli, quem Vitae brevioris nomine designamus, potius quam illius vel unius ex illis qui ante Vitam prolixiorem editi sunt, scriptorem fuisse arbitremur.

[9] [ante finem saeculi XI.] Sed et ne Vita prolixior Bernardo adscribatur, obstare videtur imprimis quod minus recte opusculum de miraculis S. Amici diceretur; deinde quod Bernardus fuit monachus Casinensis, scriptor vero Vitae certissime monachus coenobii Sancti Petri de Avellana, quod et diserte nostrum appellat [Vit. I, num. 19 init.] . Attamen neque adeo urgent haec argumenta. Nam et haec prolixior Vita praecipue constat enarrationibus miraculorum et potuit Bernardus a Petro Diacono Casinensis dici eadem ratione qua ipse S. Amicus, immo et forte iure longe maiori, quia scilicet, apud Casinenses monasticam vitam amplexus, ad coenobium Sancti Petri inhabitandum missus sit, postquam illud unitum fuerat Casinensi. Qua opinione et optime explicatur quod Vitam legenti haud aegre perspicitur et prima specie mirum videri potest, auctorem nimirum huius Vitae cum ipso S. Amico conversatum non esse, sed tamen in coenobio Sancti Petri vixisse cum sancti familiaribus, quorum ex ore accipere potuit quicquid de illo digessit. Sane nulla alia ratio apparet cur nomina quattuor fratrum, qui alicui miraculo S. Amici interfuerunt, distincte recensuerit [Ibid., num. 5 extr.] , nisi quia iidem adhuc superstites erant quando scribebat vel certe coenobii incolis bene noti. Et simile aliquod argumentum inde eruitur quod Racterius ille, qui discipulus fuit et socius S. Amici ac monasterii Sancti Petri monachus [Ibid., num. 12; Vit. II, num. 9.] , alio loco bis vocatur frater Racterius [Vit. I, num. 26.] . Denique, cum domnus Amicus ille, quo suadente Vitae scriptor se manum operi admovisse testatur [Ibid., num. 27.] , paulo inferius [Ibid., num. 28.] dicatur sacri corporis custos fidus post eius (S. Amici) obitum, haud obscure significat idem scriptor hunc Amicum familiarem fuisse sancti homonymi sui dum is viveret. — Quicquid autem iudicandum sit de nomine auctoris, illud ex dictis certum est, Vitam prolixiorem conscriptam esse in iis adiunctis quae illi iure merito magnam auctoritatem conciliare valeant.

[10] [Ipse sanctus vixit usque ad annum circiter 1045.] Ad ipsius vero sancti aetatem quod pertinet, etsi incertus sit beati Amici mortis annus, duo tamen [Ita Mabillonius, Act. SS. O. S. B., saec. VI, part. I, p. 766.] constitui possunt annorum termini, intra quos eius obitus necessario locandus est. Narrat quippe Vitae auctor [Vit. II, num. 7.] Amicum, etsi absentem, cognovisse Hugonis Farfensis obitum: unde concludemus eum adhuc anno 1039, quo re ipsa Hugo e vivis excessit, fuisse superstitem. Ex altera autem parte certi sumus eum ad annum 1052 non pertigisse: nam Petrus Damiani in opusculo VI, quod eo anno scripsit, inter sanctos viros qui a simoniacis episcopis ordinati fuerant, Amicum laudat iam defunctum [Cfr. supra, num. 3.] . Secundum haec igitur inter annos 1040 et 1050 statuendus esset obitus S. Amici. Quae conclusio non ideo omnino nutat quod posterior terminus spatii temporis intra quod concludendus videtur annus obitus S. Amici, a Mabillonio nimis labili fundamento constitutus sit, testimonio videlicet Petri Damiani, in quo probabilius de Amico Avellanensi sermo non est [Cfr. supra, num. 5.] . Nihilominus enim, cum revelatio illa mortis Hugonis ad ultima tempora vitae S. Amici, ubi iam in monasterio Sancti Petri de Avellana reclusum agebat [Vit. II, num. 7. Cfr. infra, huius commentarii num. 11.] , referenda sit, non multo post ex hac mortali vita ad superos migrasse credi potest. Quod si quis, non satis confidens auctoritate scriptoris Vitae secundae, aliquam confirmationem, quod ad aetatem S. Amici spectat, ex prima Vita, quae antiquior videtur, desideret, haud difficile reperiet, considerans monasterium Sancti Petri Avellanae, ubi sanctus postremam vitae suae partem transegit [Vit. I, num. 10, paulo post init.] , conditum fuisse anno 1025 [Cfr. infra, adnot. g ad Vit. I.] , Vitam autem eiusdem a Bernardo monacho conscriptam esse saeculo XI [Cfr. num. praec.] : unde omnino consequens est eidem huic saeculo Amici obitum innectendum esse.

[11] [Illius historiae] Seriem autem gestorum S. Amici ita confuse digesserunt Vitae illius scriptores ut eorum chronotaxin ordinare, seu quando singulas quas ex ordine amplexus est vivendi conditiones exorsus sit definire, omnino temerarium videatur. Quae tamen ut quasi sub uno conspectu summatim exhibeamus (omissis miraculis, quorum narratio non minimam partem utriusque lucubrationis complet), docemur ex Vita prima seu prolixiori [Num. 1.] , S. Amicum in Camerinensi territorio nobili genere ortum, puerum a parentibus Domini servitio mancipatum, id est, ni fallor, alicui monasterio educandum traditum esse, ut ibidem postea, adultam aetatem ingressus, monasticam vitam profiteretur. Quod tamen non praestitit, sed adolescentior factus, ut parentum ac fratrum suorum spiritualibus commodis inserviret, aliquandiu saecularem vitam degit et saeculari clero adscriptus, sacerdotio initiatus est. Mox autem [Vit. I, num. 2.] patrem suum induxit ut, relictis uxore et filiis, monachalem habitum reciperet; matrem vero ut, ampla re familiari in pauperes distributa, iam nonnisi pietati et bonis operibus incumberet; fratres denique et eorum filios, ut et ipsi valedicerent saeculo et religiosae militiae nomen darent.

[12] [synopsis.] His igitur ante se praemissis, iam omni sollicitudine solutus, ultimus post eos monasterium quoddam ingressus est [Vit. I, num. 3.] , ubi aliquandiu omnium religiosarum virtutum exercitio excelluit; sed cum videret regularem disciplinam in eo monasterio minus florere, solitariam vitam ducere statuit [Vit. I, num. 4.] . Secessit itaque in speluncam montis Taurini [Ibid. et Vit. II, num. 8.] , in dioecesi Asculana [Vit. I, num. 5.] , ibique per triennium omnino solus mansit [Vit. I, num. 4.] ; deinde quosdam ad habitandum secum admisit discipulos [Ibid. et num. 5.] , et cum eis ad viginti annorum spatium in eodem vitae genere perseveravit [Vit. II, num. 8.] : quo tempore, cum famis calamitate illa regio affligeretur, insignia praebuit erga egenos caritatis documenta [Vit. I, numm. 11, 12.] . Tandem accessit ad monasterium S. Petri de Avellana [Vit. II, numm. 7, 8; Vit. I, num. 10.] , in quo residens, etiam circumiacentia loca apostolico ministerio excoluit [Vit. I, num. 10.] . Ultimos autem vitae suae annos ibidem in cellula reclusus, secundum reclusorum scilicet disciplinam, transegit [Vit. II, num. 7 init. et num. 8 med.; Vit. I, num. 13 extr.] . Obiit in eodem monasterio, annos natus centum viginti [Vit. I, num. 13.] , postridie vel perendie kalendarum novembrium: neque enim satis distincte scriptor Vitae [Ibid.] , postquam die kalendarum illum morbo correptum rettulit, et usque ad vesperam omnibus ad se ingredientibus spiritualia praebuisse alimenta, ac dein, rogantibus fratribus et ipso sponte in id consentiente, e cellula sua in ampliorem domum fuisse transvectum, non satis distincte, inquam, indicat quandiu deinde beata eius mors exspectanda fuerit. Attamen satis probabiliter eum die tertia novembris obiisse inde colligitur quod ea die eius memoria celebrabatur apud Casinenses [Cfr. supra, num. 1.] . Nisi rursus quis finxerit ad hanc diem translatam fuisse illam celebritatem, quod praecedens commemorationi omnium fidelium defunctorum assignata esset.

[13] [De eiusdem reliquiis.] Corpus S. Amici in monasterio S. Petri de Avellana conditum est [Vit. I, num. 10 init.; Vit. II, num. 7 init.; Turchius, Camerin. Sacr., cit. supra, num. 4.] , sepulcrumque eius multis illustratum miraculis. Praecipue vero enituit illius intercessionis efficacia in sanandis herniis [Vit. I, numm. 17, 19, 24; Vit. II, num. 12.] , eoque morbo afflictis specialis proponebatur patronus [Vit. I, num. 17; Vit. II, n. 11.] . Quaedam etiam eius reliquiae pervenerunt ad basilicam Bononiensem Sancti Stephani [Masini, Bologna perlustrata, (Bologna, 1666, in-4°), tom. I, p. 506.] , si tamen ipsius et non alterius Amici iudicandae sint.

VITA PRIMA S. AMICI

Amicus, monachus in Aprutio (S.)

BHL Number: 0388

Ex (1) codice Bruxellensi 8931 et (2) Bibliothecae Casinensis tom. I (Cfr. Comment. praev., num. 6). Sed plerumque lectiones variantes editionis Casinensis notandas non duximus, utpote manifeste mendosas et absonas.

Incipit vita vel obitus sancti Amici monachi et eremitae.

[1] [S. Amicus, prius sacerdos saecularis,] Beatus igitur Amicus, genere nobili ortus in finibus comitatus Camerini a, in praedio, quod Martis vocatur, est alitus ac nutritus. Denique parentes eius, sagacem pueri animum conspicientes, se invicem exhortati sunt ut Domini servitio illum manciparent. Puer autem Domini, litterarum traditus studiis, ardenti discebat desiderio et memoriae cordis recondebat armariolo. Cumque inter adolescentiam [et] pueritiam medius incederet, coepit huius mundi innumerabilia naufragia animo revolvere, atque qualiter ex tanta procellarum saevitia evaderet, sollicita mente tractare. Angebat siquidem illum parentum sollicitudo et praecipue pia fratris miseratio, quos saecularium illecebris videbat irretitos. Si enim eos post se, ipse monachalem habitum accipiens in saeculo reliquisset, verebatur ne sui absentia leo ille perniciosissimus, qui circuit quaerens quem devoret, in eos libere desaeviret; si autem illorum causa ille in tantis fluctibus conversaretur, ambigebat ne forte et ipse cum eisdem ab immanissima charybdi absorberetur. Deliberato itaque consilio, obiecit se undarum cumulis, quatenus suis eos incitaret exemplis, ut mortis carerent periculis. Illud sedulo volvebat in corde, quod beatissimum Paulum apostolum noverat dixisse, ut non quae nostra sunt quaeramus, sed quae Iesu Christi. Dumque beatus Amicus, ut praefatus sum, magis corpore quam corde, affinium devictus pia miseratione, saeculari adhuc degeret habitu, convicaneorum atque propinquorum magno desiderio, sacerdotii, quamquam renuens multumque reluctans, accepit gradum. Consecratus autem sacerdos, anxie coepit insistere, qualiter quod dudum corde conceperat mentis opere adimpleret, atque ex huius mundi naufragio iam liber evaderet. Verumtamen interim in quantum valebat, a mundanis commerciis se subtrahebat, caelestibus mandatis inhaerebat; commemorans illud apostolicum: In carne ambulantes, non secundum carnem vivamus. Iam etenim Deo devotus vir carnis incentiva assidua inedia studebat atterere, et iugibus precibus divinam misericordiam implorare; quatenus pia miseratione se a mundanis tueretur illecebris atque cum suis, quibus magis metuebat in portum introduceret salutis. Dum autem his et huiusmodi insisteret, pernoctans in precaminibus, caeleste ei non defuit auxilium, semper sese optantibus qui spopondit affuturum.

[2] [praemissis ad religiosam vitam patre et fratribus atque horum filiis,] Venerabilis siquidem Amicus non sine magno praesagio hoc sortitus est nomen, futurus procul dubio Domini amicus. In perfecto ponebatur nomine, quatenus dum ad perfectam attingeret Redemptoris nostri lineam amoris, ceu quondam famosissimus ille Dei amicus Abraham, qui die circumcisionis divina attestatione cum nominis supplemento consecutus est excellentissimam familiaritatem, sic etiam iste dignitatem susciperet nominis et robur fortitudinis. Re enim vera Dei extitit amicus, quia eius religionis tyrocinio praecepti exstitit non tepidus obtemperator. Pius siquidem Dominus dignatus est dicere: Vos amici mei estis, si feceritis quae praecipio vobis. Praecepta quippe eius multa sunt et unum; diversa in exhibitione operis, unum in radice dilectionis. Nam venerabilis Dei famulus Amicus cum ipse saeculo ardenti desiderio cuperet renuntiare, sagacissima tamen sollertia curavit ad sacrae religionis habitum suae carnis auctorem Dei providentia praemittere; ut sicut ille carnis exstitit propagator, ita ipse versa vice in Dei servitute patris fieret propatrator. Dum huius itaque conversione aliquantisper liberior existeret, de cetero quid agendum foret, coepit non modicum aestimare. Non modicam pater venerabilis et saepe nominandi Amici, relictis uxore et filiis, dimiserat facultatem, quam indigentium subsidiis vir sanctus inhiabat deservire. Cumque mater conspiceret filium ad alta succrescere, crebris eius exhortationibus acquiescens, quatenus sua omnia, stipendio dumtaxat vitae sibi reservato, in Christi pauperes erogaret, etiam ipsa coepit instigatrix existere. Protinus ille Dei famulus innumerabilem collegit pauperum multitudinem, caecorum, claudorum, ceterorumque indigentium; deinde permaximam turbam convicaneorum sacerdotum; quos abundantissime refectos, nonnullis munusculis donatis, abire permisit. His ita gestis, iam de matris continentia securus, fratrum et nepotum, quorum alii effrenatae iuventutis, alii adolescentis pubertatis rotam ineffabilem conscenderant, periculi sollicitus, quo pacto eorum indomita colla mordaci ac leni Domini iugo domanda innodaret, instantissime ruminabat. Reperto demum consilio, dum eos nequiret alio modo a mundialibus illecebris subducere, decrevit cum eis omnibus universa mundana, quae dudum mente, nunc etiam et corpore funditus deserere: non tantum in eodem, quo pater eorum sanctae conversationis sumpserat * propositum, verumtamen diverso modo.

[3] [ipse dein monasterium ingressus,] Hic vir igitur beatissimus Amicus non ulterius mentis dissimulavit ardorem, sed exposuit foris, quae vis fuit intus ardoris. Regulari siquidem iure contumeliis pulsatus et iniuriis, in omnibus se probabilem reddens, non modo contubernalibus, verum etiam ipsis suis praecessoribus venerandus necnon et imitandus claruit. Coepit ergo procedente tempore de virtute in virtutem ubertim proficere, et se ipso cotidie robustior existere, mundanaque atque caduca universa, veluti quisquilias vel etiam frivola, ex alto calcare. Cumque in coenobiali conversatione nulli pateretur se fore secundum, a Domino tamen instantissime salutaris viae flagitabat subsidium, memorans illud evangelicum dictum: Nisi conversi fueritis et efficiamini ut parvuli, non intrabitis in regnum caelorum. Igitur cum iam ab omnibus amaretur, non ut moris est tepidorum, aliquatenus a proposito rigore remisit, sed ut potior esset quam dicebatur elaboravit. Nam paucis post haec elapsis annis, ad spiritualis theoriae religionem conatus est ascendere, quo caelesti contemplationi liberius et quietius inhaereret. Adhuc in coenobiali commorans societate, perniciosissime conspiciebat a regulari tramite confratres exorbitare. Nam frigescente spirituali fervore, multo magis in mundanis occupabantur exercitiis et pervicacitate b; idcirco intrinsecus tactus dolore, illud Davidicum corde et ore coepit revolvere: Ecce elongavi, inquit, fugiens et mansi in solitudine: exspectans Deum, ut salvum me faciat a defensione spiritus et perturbatione.

[4] [mox in asperam solitudinem secedit, ubi et discipulos nonnullos sibi adiungit.] Prophetico igitur vir sanctus instigatus ac roboratus oraculo, propositi itineris arripuit fastigium, volens mundialium fetidum vel solus evitare volutabrum, quam priorum aut collactaneorum attaminari consortio, commodius perpendebat comitari agrestibus feris. Perlustrans autem deserta vastissima ac ferarum diversarum lustra terribilia, cuiusdam altissimi ac praerupti montis solitudo sibi visa est apta c. Non scopulorum illum terruit asperitas, nec fatigaverunt iuga connexa vel in aeris sublimitate porrecta cacumina; sed robusta mente, quamquam defecto corpore, montis ascenso vertice, repperit speluncam divina sibi virtute praeparatam, artiori vitae aptissimam. Unde maximo gavisus gaudio, gratias reddidit Deo, qui sibi optatum praeparavit habitaculum. Oratione autem facta, crucis signaculo se circumsignans, praefatam introivit speluncam: ubi per triennium d ferme in corporis contritione iugiter, absque ullius hominis solatio, perstitit infatigabiliter. Ibi omni humano solatio destitutus, divino tantummodo fulciebatur adminiculo, iuxta Salomonis vaticinium dicentis: Fili, accedens ad servitutem Dei, praepara animam tuam ad tentationem. Quanta autem et qualia ibi solus degens perpessus fuerit diabolica molimima solius animi advertere poterit sollertia, qui huiuscemodi aggressus fuit arripere normam theoriae. Robustissimus igitur ille Domini praeliator, ter beatissimus scilicet Amicus, veluti novum in axe resplendebat sidus: eratque speculum rectitudinis omnibus a se discere cupientibus. Per multa itaque annorum curricula praelibatus Domini miles caelestia gestabat arma, plurimosque suorum commilitonum laureatos supernam praemisit ad curiam, ubi felicia consecuti sunt praemia. Reliquos vero adhuc secum perseverantes in acie facundissimis animabat exhortationibus, spondebatque Domini auxilium non defuturum omnibus pro eo certantibus in stadio.

[5] [Saxum] Cum autem moraretur idem beatus Amicus in territorio Esculano prope flumen, [ingens eius precibus disiectum.] quod nuncupatur Clarinus e, longe semotus ab habitatione hominum, molestum satis visum est fratribus commorantibus secum, quod nimis abessent ab oratorio. Venerabilis namque Domini Amicus, omnibus omnia factus ut omnes faceret salvos, fratrum non sprevit preces, licet diu reluctasset, tamen * quoque praebuit assensum. Reppererant siquidem cryptam a Dei hominis cellula ferme septem millia passus disiunctam, quam decernebant oratorio fore congruam. Ingressus autem cryptae vergens ad orientem, largum introeuntibus praebebat aditum; sed saxum ingens imminens ingressui reddebat speluncam tenebrosam et deformem. Beatus tamen Amicus, invitans Esculanum episcopum, dedicari fecit in praedicta crypta altare in honore sancti archangeli Michaelis. Cumque saepius illuc cum fratribus conveniret, et de loci obscuritate tractarent, vir Dei cum virga quam manu gerebat, gyrum in circuitu praeminentis rupis quodam die faciens, dicere fratribus coepit: Utinam summae Dei placeret potentiae, quod hoc imminens saxum sic abscisum nobis facilem praeberet incessum et cryptae conspiceretur lumen infusum, quatenus ad divina celebranda mysteria supernae lucis non deesset lucerna. Quo dicto, fratribus ante ianuam relictis, ipse paululum secessit, et pro saxi huius remotione Dominum rogavit. Divina autem pietas, ceu quondam exaudivit voces cordis precantis Moysi, ita etiam nunc dilecti sui Amici. Festinanter igitur illud praetaxatum saxum, quemadmodum beatus gyraverat cum virga Amicus, ingentem dedit crepitum, atque a suo corpore divisum, ante ianuam deorsum in terram cecidit. Deinde super discipulos viri Dei atque maximam multitudinem rusticorum, qui ad praedicti loci convenerant opportunitatem, quippe etiam ientaculum capiebant, eis omnibus aspicientibus, ruinamque vitare diffidentibus, dedit terribilem saltum et usque ad vallis ima cum fragore nimio ingentem traxit ruinam. Fratrum autem nomina qui illam evasere ruinam sunt haec: Bonifacius, Iohannes, Petrus et Dominicus. Qui postquam in se reversi sunt, ad fores cryptae quantocius properantes, conspiciunt locum illum unde saxum fuerat irruptum, et ecce apparebat planior atque politior omnibus parietibus intrinsecus. Mons autem ille, in cuius constat hoc oratorium corpore, Petra Ianuae vocatur a circummanentibus.

[6] [Opificis pedem trabis casu contritum sanat.] Dum quadam die idem venerabilis Dei Amicus cellulae suae repararet cum non pauca multitudine parietes, dum trabem ipsi rustici traherent, minusque caute, ut illorum mos est, agerent, trabs, quam alter trahebat, super pedem alterius transiit, quae mox etiam ipsa ossa contrivit. Qui confestim acerrimo dolore adstrictus, ingentibus Dei hominem inclamat vocibus ut illum faceret salvum. Vir autem Domini, eius compatiens dolori, festinus advenit, pedemque attriti hominis, impresso signaculo sanctae crucis, ambabus manibus astrinxit; statimque dolore fugato, hominem sanum reddidit. Iterumque illum signans, dicebat: In nomine Domini nostri Iesu Christi, fili, ecce sanus factus es. Surge,vade ad reliquum tibi perficiendum opus. Qui continuo surgens, quasi nil laesionis habuisset, de incohato sollicitus opere, Deum laudans atque famulum eius Amicum, coepit abire.

[7] [Panem sancto destinatum comedere renuit canis.] Alio autem tempore quidam vir illustris, qui alimoniam praebebat beato Amico, dum panes, quos eidem famulo Dei dirigere deputaverat, apud se haberet, praecepit suo dapifero ut cani, quorum multitudine pollebat, tribueret. At ille parvipendens atque incaute de pane Dei homini deputato cani proiecit. Ille vero, ut canum est aviditas, occurrit, ac si cibum accipere vellet; sed videns panem, expavit atque in terram se proprio more extendens,et circa eundem discurrens, lingebat, et non mordebat, quasi diceret et manducare se velle et viri Dei alimoniam comedere non audere. Quamvis animal brutum, malebat tamen divino monitu manere ieiunum, quam sancti hominis consumere cibum. Minister autem, hoc prospiciens et admirans, rettulit universa domino suo. Quibus ille auditis, ilico intellexit hunc ex panibus fuisse sancti Amici, cuius tactum refugerat canis. Panis autem pars collecta illa, non parva veneratione servatur recondita. Cuncti autem hoc audientes, nam per cunctorum ora haec fama volitabat, gratias reddebant Deo et Amico fideli famulo eius.

[8] [Viro, qui bovem cuiusdam egeni rapuerat, imminentem necem praedicit Amicus.] Eodem tempore quidam miles, surripiente cupiditate, cuidam rustico rapuit solum, quem possidebat, bovem. Cumque rusticus ille pedibus provolveretur militis, atque ut sibi misereretur oraret, et ille nullo modo acquiesceret, tunc, nimio exagitatus cordis dolore, quid ageret ignorans, ad solum confugit beati Amici solatium; erat siquidem vir Domini afflictis valde compatiens. Cumque rusticus ad virum Dei pervenisset, afflictus coepit eum rogare, ut bovem suum sibi redderet. Cognito autem beatus Amicus quod miles eum ipsi extorsisset, ad rogandum pro supplice perrexit ad militem. Cumque illum fuisset intuitus, humiliter studuit eum exorare, quatenus afflicto inopi bovem, quem surripuerat, miserans restitueret. At ille non solum admonitionibus eius non acquievit, sed etiam obstinate respondit, dicens: Neque episcopus, neque presbyter, nec monachus, nec laicus poterit obtinere, ut istius hominis restituam bovem. Audiens hoc famulus Domini, contristatus, non damno bovis, sed periculo militis, dixit ad eum: Scito, miserrime, repentinam tibi imminere mortem, qui non es veritus omnes ministros Domini parvipendere; nam, crudelis, vita extorquebitur a te hodie. Quibus ille auditis, irrisit. Exorto autem post paululum tumultu in eodem vico, accurrit, atque in eodem iurgio incaute agens, vulneratus est, eodemque die, ut vir Domini praedixerat, meritam obiit mortem. Qui autem viri Dei cognoverant super militem increpationem, eo defuncto, inopi homini quem perdiderat restituerunt bovem.

[9] [Sacerdotem furem reprehendit.] Quidam rusticus dum, ut pauperum moris est, cum asino pomis onusto ad propriam domum a pago quodam repedaret, duo presbyteri, dum et ipsi eandem viam carperent, eminus illum aspicientes, coepit alter alteri dicere: Si quid nobis habile vehit hic rusticus, violenter auferamus ab eo. Respondens alter, dixit: Iniquum est nobis talia facere; cum praesertim sacerdotii fungamur honore. Rusticus interea nihil mali suspicans appropiavit. Iunior autem presbyter, concitato equo, corde et corpore eum impetiit proterve atque violenter ab eo extorsit quicquid sibi libuit. Deinde paululum procedentes, viderunt beatum Amicum venientem. Mox ut eum viderunt, continuo descensis equis ei occurrentes, solito more eius benedictionem petierunt. Uno denique benedicto, cum alter se ab eo benedici simili crederet exemplo, ab osculo manus suae eum removit, dicens: Scias te nostra benedictione indignum, qui ausus fuisti hominem depraedari egenum. Quo dicto, equus eius fuga lapsus, tanta coepit velocitate fugere quanta nullus homo exagitare quivisset verbere. Sed cur attentamus beati viri innumera miracula describere? Quae nostro non possunt constringi, maiori et diligentiori exaranda relinquimus stilo.

[10] [Latrones, qui mulam ipsius vi abstulerant, divinitus puniti.] Interea dum quadam die more suo circumquaque villas et castella circuiret, ut monita salutis opportune importune praedicaret, pergeretque ad comitatum Valvensem f, incidit in duos latrones. Qui confestim ut eum viderunt, gaudio gavisi, nam et eum non dignoscebant, quoniam idem vir Domini in vita sua semper studuit despicabili et contemptibili habitu incedere. Vir itaque Domini beatus Amicus a monasterio beati Petri apostoli g, ubi nunc corpus eius requiescit, egressus, ad comitatum, ut praetactum est, pergebat Valvensem. Cum venisset in montem qui dicitur Primus Campus, ut praediximus, praelibati fures impetum in eum facientes, de mula, cui insidebat, eum deiecerunt. Ille vero, ut erat serenissimus vultu, dum eos prospiceret pariter super mulam sedere, post tergum eorum clamavit hilari vultu, dicens: Tollite, filii, vobiscum etiam nostra calcaria, quibus hanc minare possitis mulam, vestraque velocius peragere valeatis itinera. At illi in incohata perdurantes malignitate applaudebant sibi, se lucrum non parvum repperisse; unde valde incedebant gaudentes. Vir autem Dei ibidem paulisper substitit, omni a corde propulsa huiuscemodi damni molestia, a proposita nequaquam subtraxit se via. Cumque vir Domini longiuscule processisset, iamque nimis fatigatus, aliquantulum a via divertens sub arbore quiesceret, et illi pernici intentione abirent, devenerunt ad quendam torrentem, qui vocatur Vera. Sed dum absque aliqua ambiguitate, ut illorum mos erat, transirent; mula, cui insidebant, divino, ut credimus, tacta verbere, in medio substitit amne. Illis autem latera eius nunc virgis, nunc calcibus tundentibus, iam nimis mula fatigata, coepit se subrigere, et calcibus aquam pulsare, donec eos in flumine decuteret. Fortasse enim aliquid secreti mula illa videbat, ceu prisco tempore contigit asinae arioli Balaam; vel ideo contigerat, quia postquam beati Amici gestaverat membra, latronum dedignabatur sufferre sarcinam. Non est contenta mula tantum illos a se decussisse, nisi eos post deiectionem in aqua calcibus subrueret. Infelices autem illi ab unda sursum elevati, sed ab eadem miserrima rotatione aliquanto spatio fuerunt asportati: merito enim rotabantur voragine qui Dei ausi fuerant famulum impetere. Postquam autem a fluminis evaserunt alveo, ad invicem conferebant, et de hoc, quod illis acciderat, nimis admirabantur. Tandem intellexerunt idcirco haec eos fore perpessos, quoniam viro Dei Amico maximam iniuriam fecissent. Mula autem postquam latrones deiecit, et conculcavit, recto itinere, quasi odorisecus * canis, post beatum virum abiit. Veniens vero ad diverticulum, quasi ab aliquo traheretur, et ipsa continuo a via divertit, atque ad beatum Amicum festina venit et coram eo stetit. Latrones etiam et ipsi, arrepto cursu, mulam insequebantur: quam prius consequi nequiverunt quam illuc devenirent ubi famulus Domini quiescebat Amicus. Mula siquidem applaudebat venerabili viro, lambensque pedes ipsius, quasi laetabatur latronum evasisse dominium. Quod videntes latrones, obstupuerunt, et tunc tandem intellexerunt ipsum esse Dei famulum Amicum; moxque coram eo prostrati, cum lacrimis veniam postulabant, seque errasse seque nequiter gessisse profitebantur. Quibus vir Domini inquit: Ecce nunc, filii, quam prius rapuistis, cum benedictione habete mulam; tantum a perversitatis abstinete rapina. At illi munus non acquieverunt suscipere, a furto autem se professi sunt deinceps cunctis, Deo annuente, temporibus abstinere. Tunc clementer eos prope accedere iussit, atque indicta paenitentia, post opulentissimam verbi Dei saginam illos remisit ad sua. Sed ipse coeptam pertendit viam.

[11] [Fame laborantibus] Cum quodam tempore maxima panis penuria in regione desaeviret Esculana, beatus Amicus ducebatur misericordia super pauperum inopia, quorum ad eum confluebat turba infinita. Sicut enim vas electionis beatus apostolus Paulus, cum Hierosolymitanam regionem fames opprimeret, undique a fratribus collectione facta, per manus Barnabae mittebat sanctis Hierosolymam, ut istorum abundantia illorum sustentaret inopiam (an hoc ita fuerit, quisque beati apostoli fuerit epistolas scrutatus, vel eius et apostolorum actus, plenissime advertere valebit): beatus autem hic, huius secutus exemplum, a ditioribus viris non tantummodo rogabat, verum etiam extorquebat, unde fieret collecta, quam pauperibus pauperior ministraret. Cum iam plurima congregasset et indigentium necessitatibus divisisset, atque adhuc fames miserabiliter populum vastaret, dixit beatus Amicus dispensatori suo (tres dumtaxat erant fratres, adiuncto eodem ipso venerabili patre): Crudele satis mihi videtur, fili, dum nos totius anni reposita habeamus alimenta pro nobis, pauperum turba horribili crucietur inedia. Quapropter unius nostrum expensa pauperum aliquantisper sustentet inopiam. Ille autem tamquam divinum praeceptum absque ulla refragatione perduxit ad effectum. Interiectis deinceps paucis diebus, iussit idem vir Domini, ut simili modo expensa alterius fratris sine cunctatione distribueretur egenis. Cum maxima siquidem penuria de residua tertia parte sancta congregatio victitabat illa: ut puta quae herbarum lautissima pabula, quarum locus ipse non modicam patiebatur inopiam, haberet. Comestibilia enim ibi quomodo forent germina, cum loci illius solitudo usque adeo extiterit inaccessibilis, ut etiam a vicinis difficulter frequentaretur?

[12] [multiplici ratione subvenit.] Eodem tempore, adhuc inopia perdurante, cum beatus idem aliquantulum pecuniarum congregasset, quatenus ad ecclesiam memoratae cryptae libros congruentes emeret, occurrit ei venerabilis sacerdos Lupus, qui maximam apud eum pro vitae merito consecutus fuerat familiaritatem, dicens: Utilius creditur, pater venerabilis, ut haec universa erogentur fratribus, quam perituris impendantur chartis. Quod audiens vir Domini, quasi divinum amplectitur oraculum quod misericorditer fuerat suggestum. In tantum hic vir Domini paupertatem approbatur dilexisse, et nihil in mundo possidere velle, ut nec librum ex membranis ad sui opus possidere, sed ex tiliacis tabulis sibi libros laevigatis dolaret. Decrevit enim nudus * et pannosus in mundo vivere, quatenus cum beatis apostolis a Domino mereretur audire: Vos qui reliquistis omnia et secuti estis me, centuplum accipietis, et vitam aeternam possidebitis. Tanta gratia superni muneris erat suffultus, ut per viginti annorum cursus nullo alio victu nisi fungis aut pomis silvestribus uteretur. Itemque per quadraginta annos tanta abstinentia macerabat corpus, quod neque pane neque somno satiaretur. Quid autem de eleemosynarum largitate dicere possemus, cum equos, adhuc saecularis, inopum necessitatibus erogarit? Haec familiari colloquio cuidam suo socio Racterio sacerdoti et monacho interdum memorare solebat, sub obsecratione ne cuiquam revelaret. Malebat quippe huiuscemodi famam secretam teneri, quam gloria mundana elevari. Nunc igitur qualiter deposita terrena sarcina siderea regna petierit, prosequamur.

[13] [Pius eius obitus.] Beatus igitur Amicus obitum suum quamquam longe ante praescisset, ante septem verumtamen menses ultimum fratribus denuntiavit diem. Denique cum quidam de fratribus cum eo loqueretur de gaudiis caelestis vitae, tunc beatus Amicus exorsus est dicere: Commoneo vos, fratres dilectissimi, ut undecumque interrogare vultis meam humilitatem, in his septem interrogate mensibus, quoniam non licebit vobis amplius. Tunc siquidem patuit eius innuere obitum, quem trepide praestolabantur ceu universale excidium. Erat itaque vir Domini senex et plenus dierum, iamque pene centum viginti annis h robustam in Domini famulamine gerens mentem, cum iam cunctae sibi defecissent corporeae vires. Nam cum kalendarum novembrium, omnium sanctorum festivitate celeberrimus, illuxisset dies, post septem mensium elapsionem, beatissimus Domini Amicus hora tertia ad divina peragenda simulque percipienda cum fratribus processit mysteria. Ante octavum vero diem gravi fuerat vexatus dentium dolore; idcirco videbatur incurrisse aegritudinem. Stans igitur vir Domini Amicus iuxta Domini altare, astantibus fratribus simul et intuentibus, cum maxima devotione atque veneratione vivifici et sacratissimi corporis et sanguinis Domini nostri Iesu Christi curavit se muniri perceptione, ad imminentis universitatis itineris tuitionem. Sed dum tempus dormitionis suae multis longe ante praedixerat, articulum extremi diei per spiritum certissime sciens, lignum vivificae crucis et mortis, in qua salus totius mundi pependit, ad se deferri praecepit. Cumque eam eminus videret, hanc orationem fusis lacrymis ad Dominum fudit: Te deprecor, ineffabilis misericordiae clementissime Deus, ne me sinas in perpetuum perire, neque condemnes cum iis qui descendunt in lacum mortis, neque obliviscaris in finem, sed iubeas me ab angelis tuis suscipi et ad patriam superni paradisi eorum manibus deduci, quem generi humano per passionem et crucem aperuisti, ascendens in altum, captivitatem nostram tecum captivam duxisti, gratis dona hominibus dedisti; ubi te credo verum Deum et unicum Patris Filium cum Spiritu sancto regnantem in saecula saeculorum. Amen. Te iterum atque iterum totis visceribus flagito, et per virtutem huius vitalis ligni, ubi tu sacerdos et hostia pro salute totius mundi fieri voluisti, omnino deposco, quam nudus sacris humeris de praetorio exiens baiulasti, in qua diabolum et tartareas legiones roseo cruore captivasti, ut hoc signum sanctae crucis sit mihi ad te revertenti scutum inexpugnabile contra omnes accusatores tenebrarum, quaerentes animam meam. Sed neque princeps tenebrarum occurrat mihi gaudens, sed confusus et irretitus procul absistat. Sed postquam haec dicta dedit, et oratione lacrymabiliter finita resedit, tunc Racterius monachus interim blande requisivit eum dicens: Ubi vis, tibi, Domine, praeparari sepulturam? — In fovea, inquit, extra basilicam, sicut dignum est, ligate mihi funem in pede, trahentes extra fores ecclesiae et sic in defossum me sepelite. Deinde sine ullius hominis adminiculo ad proprium nobilem regressus est stratum (erat enim cinere et cilicio decoratus et ornatus); in quo recubans usque ad vesperam non cessabat omnibus ad se ingredientibus spiritualia praebere alimenta. Exitus iamiamque imminente hora, cunctos ad se fratres revocat. Cumque conferto agmine convenissent, ut tanti patris exitum pariter conspicerent, et domus, in qua aeger quiescebat, illos capere non posset (erat denique illa domus pretiosa ab angulo in angulum mensura quinque pedum), tunc fratres abbatem coeperunt rogare quatenus beatum virum peteret egredi de cella illa, ut antequam defungeretur, eius fruerentur benedictione et praesentia. At ille, verens ne forte sancto viro molestum existeret, profitebatur se dicere non audere. Beatus autem Amicus, Deo sibi revelante, cognoscens, iussit se capaciorem domum introduci; quod audientes fratres magnas Deo gratias rettulerunt. Introductus vero vir Domini domum, mox fratribus iussit pro sui commemoratione * Davidicos imponere psalmos cum sollemnibus orationibus. Illis autem instanter orantibus, sancta illa anima, carne soluta, regna petivit caelestia, ubi cum Domino feliciter regnat in saecula saeculorum. Amen.

[14] [Miraculis post mortem claret.] Quamquam enim omnipotens Deus beati viri Amici divinissimis * clarificavit vitam virtutibus eo in carne posito, multiplicioribus tamen miraculis irradiavit eo in caelum recepto. Venerabilis itaque Dei famulus cum martyribus martyr, cum confessoribus confessor, dolebat cum dolentibus, gaudebat cum gaudentibus, flebat cum flentibus. Pro his et huiuscemodi aliis a Domino meruit coronari. Nam si in fragilibus vivens artubus, omnibus, ad quos benignitatis suae extendere poterat dexteram, subvenit, multo magis, iam carnis vinculo absolutus omnique metu carneae contagionis exemptus, subvenit ad se confugientibus suumque suffragium impendit devote postulantibus.

[15] [Sacerdos paralyticus sanatus;] Homo quidam infirmus Apuliae fuit de castro quod dicitur Monticellus. Hic autem homo tribus annis continuis dissolutus paralysi, decubuit in lecto ita gravissime, ut nec ambulare posset nec stare nec sedere nec manus ad os ducere. Nocte autem quadam dum gravissime de aegritudine vexaretur, apparuit ei vir quidam venerabilis aspectus et dixit ad eum: Surge, vade in provincia quae vocatur Sangritica. Ibi in monasterio beati Petri apostoli requiescit corpus venerabilis Dei Amici. Ipse te, Deo propitiante, pristinae restituet saluti. At ille suae infirmitatis conscius: Surgere, inquiens, non valeo, quoniam circumquaque me opprimit dolor. Venerabilis autem vir aegrotum hominem iterum exhortatus est, dicens: In nomine Domini nostri Iesu Christi, surge et ambula in pace. Cumque ille necdum intellexisset se a Domino curatum, et surgere conaretur, repente sanus effectus est. Gratias autem referens Deo et Amico eius famulo, laetus et gaudens exiliit a lectulo. Qui non post multos dies cum magnis muneribus ad venerabilis viri perrexit tumulum, ibique aliquantisper orationibus incubuit. Qui postquam se a pavimento erexit, omnia, quae sibi contigerant, coram omnibus astantibus clara voce et gratanti corde, Christum Dominum laudans, aperuit.

[16] [itemque monachus gravi hernia laborans] Relatione quorundam eiusdem coenobii fratrum et praecipue Alrerii *, vita et moribus honesti, miraculum didici inusitatum, quod gestum est de proprio patre iam praefati Alrerii, habitante in Quinquemillio castro. Fuit in eadem arce quidam religiosus saecularis vir, nomine Iohannes, in quo Dei gratia, iuxta nomen eius, undique pollebat. Qui cum uxore et filiis, et cuncta domo sollerti cura studuit Deo placere, diesque festos plurimorum sanctorum sollemniter celebrare, scilicet sanctae Dei genitricis semperque virginis Mariae Assumptionem et Nativitatem, et, ut ceteros praetermittam, sanctae Agathae virginis diem festum officiosissime procurans, sacerdotes, clerum, pauperes, viduas et orphanos pro posse suorum bonorum studiosissime recreans. Sed venerandus idem vir in talibus dum se assidue exerceret disciplinis, et in terris degens debito, non sponte, vitam teneret caelestem, coepit de virtute in virtutem, tamquam per gradus eburneos caelestia scandere. Cingulum militiae relinquens, monasterium Sancti Petri, quod est summae perfectionis, Deo militaturus, festinus intravit, ibique barbam deposuit, comam totondit, vestem mutavit, sanctae conversationis se habitum induit, et quod male gesserat in saeculo, vigiliis, orationibus et ieiuniis omni studio correxit, et ita se irreprehensibilem reddidit, et sine querela omni tempore de cetero vixit, ut merito de eo diceretur: Haec est mutatio dexterae Excelsi. Proinde, sicut in saeculo digne Deo vixit, ita nihilominus et in coenobio dignius per omnia iuxta normam sanctae institutionis vivens, et quod nequiter gesserat, lacrimis detersit.

[17] [gravi hernia laborans,] Quamquam enim venerandae memoriae vir in multis se exerceret, praeclaris armis oboedientiae omnes praecedebat; et si qua fortia gerenda forent in monasterio, spretis ceteris, sibi tantum fratres custodienda commendabant. Interea causa exstitit, utramque molendini molam, ad quam deducendam in monasterium idem Iohannes niteretur. Casu contigit molam uno axe regente quodam arto itinere, bubalos gyrando, deducerent immobilem. Mox idem vir venerandus ne molae eadem nocte in via remanerent, arrepto ligno, ut molas gyrando toto nisu corporis submoveret, illud crepuit et intestina in sacellum testiculorum defluxerunt. Hic experitur veridica Domini sapientia quae dicit: Corrigit et castigat omnem filium quem recipit. Verum beatus idem vir patientissime Domini flagella sustinens, neque stultum quid contra Deum locutus est, servans in pectore, quod per quendam dicitur: Iustus non conturbabitur, quicquid ei acciderit, quia Dominus firmat animum eius; et item: Beatus vir qui suffert tentationem, quoniam cum probatus fuerit, accipiet coronam vitae. Vere per patientiam iste probatus est, per tentationem coronatus, per flagella caelum est adeptus. Per quinquennium enim, et eo amplius, hoc suae corruptionis incommodum ita sane pertulit, ut nulli prorsus propter pudoris opprobrium propalaret. Sed lamentabilis ruptio tanti doloris celando magis crescebat, eundo et redeundo obtinens sudorem turgida vesica, velut follis genuterius i ex intestinis divisus intumescebat. Quadam enim die dum greges ad necessaria loca destinata, ut moris est annuatim, peterent, huic bonae memoriae viro hanc curam praepositus monasterii indixit k; sed quamvis multis precibus et causa tantae passionis renitens, tamen devictus prioris sui sententiis, oves custodiendas insecutus est. Cumque sic maerens equitaret, et dolore nimio torqueretur, somnus eum oppressit. Cui primo beata Agatha per visum apparuit, sicque eum affata est: Quid habes, inquit, frater Iohannes, et cur ita diris singultibus anxiaris? Ad quam ille, tamquam sibi bene notam, sic exorsus est: Bene, domina, tristis incedo, quia heu, pro dolor, te meam, quam sperabam, mei doloris adiutricem non invenio. At illa: Noli, inquit, mi frater, maerere, quia cito curaberis. Habes enim Amicum quendam de prope, cui Deus huius infirmitatis curandi gratiam proprie concessit, a quo quantocius scito te curandum. Et haec dicens, visio evanuit. Cumque expergefactus a somno visa secum tractaret, iterum obdormivit. Et ecce subito circa diei crepusculam quidam monachus similiter in visu, quem nondum noverat, sibi apparuit, dicens: Quid, frater, quid habes? Cur ita murmurando tristis incedis? Qui ait: Dirae mortis dolore premor satis, et oboedientiam mihi iniunctam, languore nimio constrictus, supplere nequeo. At ille extendens manum, tetigit vesicae contagium, leniterque subductis digitis, intestina, quae in sacellum fluxerant, introrsus reduxit. Qui statim adeo incolumis surrexit, ut in petigine nulla ruptura vel ruga aliqua remaneret.

[18] [cui et mandat prodigium propalare;] Sed praelibatus frater prae gaudio pristinae receptae salutis beneficium Domini sub silentio abscondit. Cumque transirent tres aut quattuor dies, ecce iterum monachus, qui prius salutem in somnis dederat, durissime eum increpans, ait: Quid est, frater? Miraculum secretum segniter oblivioni tradidisti? Dicit enim Scriptura: Secretum regis celare bonum est, opus autem Domini propalare honorificum est. Et ut evangelica sententia te alloquar: Vade, inquit, in domum tuam et annuntia omnibus, et iis qui foris sunt, quae et quanta tibi Dominus fecerit. Qui evigilans, et in his, quae viderat, miratus obstupuit, et mira deinceps, quae circa se Dominus gesserat, non silentio praeterivit, sed sine rubore omnibus patefecit.

[19] [et alter item monachus hernia afflictus.] Fuit in hoc coenobio nostro Sancti Petri frater quidam, Racco nomine, qui cum ex oboedientia porcorum invigilaret gregibus, invidia diaboli quadam die sibi quasi furtim subripiuntur. Cum duobus diebus quaereret et invenire nequiret, taedio quaerendi iam affectus, ad beati Amici subsidia conversus est. Tandem ergo die tertia quibusdam abruptis praecipitiis, eos a se dividentibus, grunientes repperit. Prae nimio autem gaudio praecipitia transiliens, eodem generis humani inimico faciente, verenda foeditate crepitavere, et in immensum excrevere. Quod licet ad hoc fecisset inimicus ut inimicitias erga homines habitas ostenderet, tamen in quo magnificari voluit, in eodem prostratus est. Idem namque frater in monasterio eodem fratrem nomine Azonem habuit sacerdotem, cui foeditatem suam denudare non abhorruit. Hic ergo cum eum consolari satageret, neque tantum patiens ei acquiesceret, tandem ad beatum Amicum sese uterque declinaverunt. Cui insistentes nimiis petitionibus, ut quoquo modo per eum relevari mereretur, neque interstitione aliqua temporis ab utroque cessaretur, demum a beato Amico, Deo propitiatore, audiuntur. Quadam enim nocte cum evigilaret, et loca sibi dolentia tangeret, invenit utrique inguini, quod ab utraque parte crepuerat, sigilla quasi cera utrique crepiturae inhaerentia. Hoc autem cum in crastino fratri nuntiaret, uterque sibi tripudiaret, enodatis sigillulis illis, sanitatem sibi redditam infirmus comperit. Gratificantes ergo Deo, et beato se commendantes Amico, in eiusdem sancti patris perstiterunt servitio. O quam stupenda Dei clementia! O quam admiranda eius erga nos benignitas, quae numquam dare miseriis nostris destitit huiusmodi mediatores in quibus reconciliemur sibi, et reconciliati connectamur militiae caelesti. Hoc autem non uni soli provinciae destinavit; sed cum unicuique suum dederit, hanc etiam Sangrinam, omnibus bonis viduatam aliis, solo beati Amici thesauro non privavit.

[20] [Atho, Teatinus episcopus, quod imprudenter sancti sepulcrum calcaverat, pede debilitatus, et deinde sanatus.] Contigit autem quodam alio tempore, Athaonem quendam Tethinensem episcopum l ad has partes Sangriae devenisse. Qui cum ex debito a fratribus honorifice susciperetur, et circa ecclesiam commoraretur, tandem ad tumulum sancti huius patris nostri digreditur. Cui cum ignoranter se appodiasset, Deo propitiante, ne lux posita sub modio celaretur, pes episcopi, quo tumulo innitebatur, nervatim contrahitur; neque inde amoveri potuit sua vi, nisi quorundam suorum baiulorum sustentatione reportaretur. Stupens ergo episcopus de hoc quod sibi contigerat, ignoransque qua de causa factum fuerat, exquisivit quis ibi iacebat, cui Deus tantum honorem exhibebat. Intimatum est ei igitur, beatum Amicum ibi requiescere, cuius vita Deo comprobatur placuisse. Perpendens autem episcopus, quod sanctus a Deo sit iam sublimatus in caelestibus, utpote per quem talia facere dignetur in terris, ad eundem redire tumulum nititur, ut quoad viveret asinum oleo oneratum ad luminare annuatim sancto mitteret; sicque ex causatione voti sanitas pedis restituta sibi est, et gaudenter ad sua rediit. Sed pro dolor, cum verba sacerdotis vera sint vel sacrilega, rediens ad propria, non meminit se vovisse talia. Quandiu enim vixit saeculo, numquam ipse totius corporis caruit tormento; unde, timeo, maior subiit infirmitas.

[21] [Visus redditus famulo repentina caecitate affecto] In Borellorum m domo quidam nutritus fuerat, et cuidam Borello itidem nominato familiarissime adhaerebat, quem Iohannem Franconis vocitatum me vidisse memini et ab eodem istud percepi. Cui cum prae nimia iuventute non acquievissem (haec enim aetas proclivis est ad mendacium), fratres quidam monachi, quibus idem erat certum, uniti sunt ad certificandum. Erat ergo Borrellus huius dominus apud Sanctum Petrum Avellanae, ubi beatus Amicus noscitur iacere. Quia locus ipse piscibus destituitur, eidem puero iniunxisse dicitur, ut ad Sanctum Vincentium properaret, et a piscatoribus suis pisces quantocius deferret. Statim itaque puer oboediens mandatis domini sui, perrexit et piscibus repertis rediens, secum detulit quadraginta trottas *. Sed in via incommoditatem pluviosi aeris perpessus, ita in reditu lumen oculorum amisit, ut equum oneratum, quem sequebatur, penitus non videret, ac pro defectu visus ducem sui itineris accepit, a quo Avellanam usque deductus, inter brachia contubernalium ad praesentiam Borrelli deportatus est. Cui dominus non parum compassus, monachos ad se venire mandavit, eisque multis precibus commissum servum ad sepulcrum beati Amici deferre fecit. Ubi fratres, multis pro eo orationibus profusis, semivivum collocari praecepere, si fieri potuisset, somni aliquid accepturum. Ibique fere unam per horam decubans, lampadis se lumen videre acclamat, omnique aegritudine fugata, qui baiulorum manibus deportatus advenerat, resumptis viribus, pedibus suis suum remeavit ad dominum.

[22] [itemque mulieri,] Quaedam nempe mulier, quindecim annis lucis munere privata, audiens beati viri Amici miraculorum famam, instantissime coepit Deum exorare, dicens: Deus omnipotens, in cuius nomine beatus Amicus multa mirabiliter narratur gessisse, si hic verus tuus famulus est et vera sunt quae de eo narrantur, oro suppliciter, ut eius meritis et precibus lumen oculorum amissum recipiam. Quo dicto, continuo Dei misericordia affuit, ac clarissimum lumen recipere promeruit, sanaque reversa est, omnibus mirantibus et Deum laudantibus famulumque sanctum eius Amicum, ad domum suam.

[23] [et aliis caecis duodecim.] Alii insuper duodecim fuerunt, qui morbo pustularum ingruente, lumen oculorum amiserant. Cumque ad sepulcrum Dei famuli Amici venissent, luctuosis vocibus beati viri efflagitabant solatium atque iuvamen, et ut eis suis precibus a Domino misericordissimo lumen oculorum impetraret amissum. Mira res atque stupenda, vix finita oratione illuminati sunt, statimque recepto lumine, immensas gratias rettulerunt Deo et sanctissimo Amico famulo eius.

[24] [Herniosi quattuor sanati] Quattuor alii homines incurrerunt infirmitatem turpissimam, ita ut eorum intestina dilaberentur in inguine. Qui et ipsi fatigati nimio pondere infirmitatis, ad beati viri Amici auxilium festinabant, ita ut erant debiles et infirmi, concurrere, ut imminens vitae periculum suis sanctissimis precibus quivissent evadere. Qui plena fide accedentes, continuo ut viri Domini Amici contigerunt tumulum, non sunt spe fraudati, sed sancto pro eis Amico obsecrante, Deus misericorditer flebilitatem eorum sua pietate convertit in gaudium.

[25] [et duo epileptici.] In eadem ipsa provincia fuit quidam homo qui habebat duos filios infirmitate gravissima laborantes. Nam caduco morbo continue et sine intermissione crudeliter vexabantur, ita ut per ora horrendam, omnibus intuentibus et compatientibus, proicerent spumam. Sed et ad haec mala illud accedebat, ut paralytica imminente dissolutione, totius corporis officiis redderentur inutiles. Pater vero, nimiis angustiis agitatus, quid faceret cum dolore et tristitia cogitabat. Tandem recordatus miraculorum sancti Amici, filios vehiculo impositos duxit ad sanctum sepulcrum. Ubi orationibus suppliciter Deo se recommendantes et famulo suo sancto Amico, continuo ambo filii sanitatem integram recipere meruerunt.

[26] [Poma prodigiose praebita monachis esurientibus.] Quadam autem die fratres longitudine itineris fessi et fatigati reversi sunt ad monasterium, nihilque invenerunt unde humana fragilitas et eorum lassitudo confortari ac refocillari posset, scilicet ad edendum, praeter modicum panis durissimi. De quo frater Racterius humiliter edens, cupiebat et exhortabatur ceteros omnes ut de ipso quoque et ipsi comederent cum gratiarum actione: qui statim et ipsi de eodem pane comederunt. Unus autem illorum dicebat se nullum cibum manducare posse, nisi aliqua poma haberet. Intuens autem frater Racterius in terram, vidit iuxta quendam sterilem cespitem tria pulcherrima poma et ad edendum habilia, quibus necessitatis inopiam Deo donante expulit.

[27] [Vita haec scripta rogante sacerdote sancti homonymo] Licet multiplicibus prudentiores de huius sanctissimi viri Amici miraculis affatim et composite scriptitarint, rogatu tamen domni Amici monachi et sacerdotis, ceterorumque confratrum, sancti Amici et amore, pauca ex innumerabilibus praedicti viri virtutibus, exiguo isto officio, utpote inculti, divina illustrante gratia, exarare quod quivimus, hoc libavimus. Nempe si tot linguarum ritu, quot membrorum comcorpus texitur, fungeremur, universa clarissimi viri Amici miracula enumerare nullatenus possemus.

[28] [et quondam familiari.] Ad primam quidem partem ipsius sanctissimae vitae conabimur attingere. Idem igitur Dei famulus Amicus, periculosum hominum intuitum fugiens vitamque solitariam agens, in monte, qui vocatur Taurinus n, commorabatur. Abstinentiae et largitatis instantiam tegere noluit, qui domno Amico sacerdoti et monacho, sacri corporis custodi fido post eius obitum, prout noverat, reseravit. Pauca haec quae praelibavimus de vita sanctissimi patris nostri Amici, ex mera devotione vobis transmittimus, ad laudem et gloriam Domini nostri Iesu Christi, qui est benedictus in saecula saeculorum. Amen.

Explicit vita sancti Amici confessoris. Deo gratias.

ANNOTATA.

a Camerini dicio marcha erat; sed sicut marchiones saepe comites dici consueverunt, ut in epistula Ottonis III imperatoris ad Silvestrum II papam, ubi nominat Co[nonem?] comitem Spoletinis et Camerinis praefectum [Gerberti epist. 216 (al. 158, al. 217), ed. J. Havet, p. 203.] et in aliis testimoniis non paucis [Cfr. Muratori, Antiq. Ital., tom. I, p. 268 – 70.] , ita et marcha designari saepepotuit nomine comitatus.

b Ludovicus Iacobilli in Vita S. Amici quam vulgari idiomate edidit in suo opere Vite de' santi e beati dell' Umbria, tom. III (Foligno, 1661), p. 6, haec narrat de primo accessu illius ad vitam monasticam: Dopo la morte della madre, circa l'anno mille de N. S. e nell' eta sua di circa anni 27, si trasferi al celebre monastero di Monte Cassino, ed in esso si vesti l'habito sacro Benedettino; dove fece il suo novitiato, ed imparo da quelli osservantissimi monaci le cose spettanti al suo instituto …, et in margine citat Breviarium ant. MS. in vita huius sancti. Sed haec certe non conveniunt cum iis quae leguntur in Vita antiquiori, ubi monasterium quod ingressus est sanctus nequaquam dicitur fuisse monasterium Casinense, et tantum abfuit ut ab illius observantissimis monachis instituta regularis vitae acceperit, ut narretur a coenobiali discessisse societate quia perniciosissime conspiciebat a regulari tramite confratres exorbitare, et refrigescente spirituali fervore, multo magis in mundanis occupabantur exercitiis et pervicacitate.

c Mons iste, ut in fine huius Vitae (num. 28) etin Vita breviori (num. 8) notatur, appellabatur Taurinus. Non unus reperitur vicus fere similis vocabuli, et quidem duplex in Aprutio, quorum alter, vulgo Torano dell' Aquila, situm est 16 fere chilometris a civitate Asculo ad orientem, aliquantum meridiem versus, fere ad tertiam partem viae inter Camerinum et monasterium Sancti Petri de Avellana, quo postea concessit sanctus.

d Per triennium scilicet solus mansit, sed deinde cum sociis per multa annorum curricula (ut in fine huius numeri notatur), ad viginti scilicet annos, secundum scriptorem Vitae brevioris (num. 8).

e Nimirum, ut existimo, in monte Taurino (cfr. annot. c). Nullum flumen nomine Clarini in territorio Asculano signatum repperi, sed vicum Torano dell' Aquila praeterlabitur fluviolus vulgo Trontino dictus. An is forte olim Clarinus nuncupabatur? — Rursus Iacobilli confingit (tom. cit., p. 7) hunc locum fuisse monasterium quoddamBenedictinum, observantia regulari conspicuum, quo ad breve tempus se contulerit sanctus discedens e monte Taurino et mox ad eremiticam vitam rediturus; et id se hausisse significat ex Lection. ant. MS. in Arch. Epis. Spoleti, tom. I, pag. 162. Verum hae lectiones sunt ipsissima Vita secunda paulo inferius edenda (ut patet ex huius Vitae inscriptione in cod. Brux. 8299), ubi certe nihil istiusmodi legitur.

f In regione Sulmonensi. Comitatus Valvensis in ea regione ab ineunte saeculo VIII exstitisse fertur. Cfr. Ughelli, Italia sacra, tom. I, p. 1358.

g Hoc loco primum nominatur coenobium Sancti Petri de Avellana, quo, ut supra notavimus, concessit S. Amicus postquam, secundum scriptorem Vitae brevioris, viginti annos in monte Taurino transegerat [Cfr. supra, annot. c et e.] . Monasterium istud condidit S. Dominicus Soranus, auctore et possessiones ad id tribuente Borello comite Valvensi, ut narratur in Vita S. Dominici a Ioanne eius discipulo conscripta et ante paucos annos a nobis edita [Anal. Bolland., tom. I (1882), p. 282.] , num. 6: Praeterea non paucis a Burello maiore precibus intervenientibus, in Sangro construxit coenobium, quod ab hominibus illius terrae incolis Sancti Petri de Avellana dicitur, quod ipse Burellus multis ditavit praediis atque divitiis. Coenobium autem conditum esse anno 1025, colligitur ex Chronico Casinensi, lib. III, cap. 39, ubi de filio illius Borrelli: Borellus autem comes, Borrelli maioris filius, … monasterium Sancti Petri quod vocatur de Avellana, quod videlicet pater ipsius beato Dominico ante quattuor et quadraginta annos ad construendum tradiderat, … beato Benedicto devotissimus optulit [M. G., tom. VII, p. 731.] ; porro diploma huius donationis, quod ex Regesto Petri Casinensis nobis servavit Gattula [Ad historiam abbatiae Casinensis accessiones (Venetiis, 1734), p. 179.] , anno 1069 confectum est. Locum vero, ubi monasterium Sancti Petri constructum est, indicat idem diploma situm esse in dioecesi Teatina (Chieti), iuxta flumen quod et hodie Sangro appellatur, unde et regio Sangria [Cfr. Vit., num. 20.] et provincia Sangritica vel Sangrina [Vit., numm. 15, 19.] vocitata est; in Avellana seu de Avellana dictus fuisse fertur ab enormi arbore avellana, quae olim iuxta constiterat [Mabillon, Annal. Bened., lib. IV, cap. 90 (tom. IV, p. 365).] . — Ex dictis constat errasse Lubin [Abbatiarum Italiae brevis notitia, p. 36.] , ubi monasterium Sancti Petri de Avellana anno 995 a S. Dominico Loricato conditum fuisse significavit.

h Qui tam longaevam sancti viri senectutem haud libenter admiserint, suspicabuntur forte in aliquo antiquiori exemplari huius Vitae scriptum fuisse numerum LXX, quem incuriosus librarius CXX legerit.

i In editione Casinensi legitur genutenens, quae vox manifeste corrupta est. Crediderim legendum esse geniterius seu genetarius. Cfr. Cangii Glossarium, ad v. genitalia.

k Nota morem mittendi monachum annuatim extra monasterium qui gregibus multo tempore in pascuis dissitis invigilaret.

l Atho seu Acto, Teatinus episcopus, sedit ab anno 1056 ad annum 1071 [Ughelli, Italia sacra, tom. VI, p. 686 – 90.] . Subscripsit diplomati quo monasterium Sancti Petri anno 1069 Casinensi a Borellis subiectum fuit [Cfr. supra, adnot. g.] .

m Comitum Valvensium, ut ex chartis editis a Gattula [Loc. cit. supra, not. 6.] constat.

n Cfr. supra, adnot. c, d, e.

* sumserunt 2

* tandem 2

* i. e. odorem sequens

* mundus 1, 2

* commonitione 2

* diversis 2

* Alterii 2, hic et infra

* i. e. tructas

VITA SECUNDA S. AMICI

Amicus, monachus in Aprutio (S.)

BHL Number: 0389

Ex cod. Brux. 8299 et Mabillonii editione Act. SS. O. S. B., saec. VI, part. I, p. 767. Cfr. supra, Comment. praev., num. 6.

Incipit vita et obitus sancti Amici sacerdotis et confessoris.

[1] [S. Amicus, prius sacerdos, dein monachus et eremita, multos ad pietatis opera et ad religiosam vitam allicit.] Beatus igitur Amicus, genere nobili ortus in finibus comitatus Camerini, in oppido, quod Martis vocatur, est alitus ac nutritus. Qui litterarum traditus studiis, cum iam plenius est instructus, sacerdotii accepit gradum; dehinc non multo post tempore monasticum adeptus est habitum. Coepit ergo de virtute in virtutem proficere et se ipso cotidie robustior exsistere. Perlustrans autem deserta vastissima, montis ascenso vertice, expetiit speluncam divina sibi providentia praeparatam. Mox igitur oratione facta, crucis signaculo se circumsignans, praefatam introivit speluncam;ubi per triennium mansit absque ullius hominis solatio, divino tantum fulciebatur amminiculo. Fama itaque viri domini Amici crescente, circumquaque ex omni parte homines ad eum confluebant, vitae aeternae expetentes alimenta ab eo; quorum non parva multitudo eius * hortaminibus largas in pauperes largiti sunt eleemosynas, nonnulli vero saeculo relicto Domini servitio se devinxerunt.

[2] [Latrones, qui mulam eius vi abstulerant, divinitus puniti.] Interea dum quadam die ad comitatum pergeret Balluensem a, in duos latrones incidit, qui confestim ut eum viderunt, de mula cui insidebat appropinquantes illum deiecerunt. Ille autem dum eos perspiceret super mulam sedentes, post eos clamavit dicens: Tollite, filii, vobiscum et nostra calcaria, quibus hanc minare possitis mulam, ut velocius pergere valeatis itinera. At illi pertinaci incohata perdurantes malignitate, applaudebant se lucrum non parvum repperiisse, unde valde incedebant gaudentes. Vir autem Dei ibidem paulisper subsistit, depulsa omni a corde perpessi huiusce damni molestia, et a proposita se nequaquam subtraxit via. Cumque iam nimis fatigatus, aliquantulum a via divertens, sub arbore quiesceret, et illi pertinaci intentione abirent, devenerunt ad torrentem quendam, qui vocatur Vera. Sed dum absque aliqua ambiguitate se transire putarent, mula cui latrones insidebant, divino, ut credimus, tacta verbere, medio substitit amne. Illis autem latera eiusdem mulae nunc virgis et nunc calcibus fundentibus, iam nimis fatigata, coepit se subrigere et calcibus aquam pulsare, donec in flumen eos decuteret; non autem est tantum contenta mula illos a se decussisse, nisi eos post deiectionem in aquam calcibus subrueret. Illi autem infelices ab unda sursum elevati, sed ab eadem miserrima ratione aliquanto spatio fuerunt apportati. Postquam autem a fluminis evaserunt alveo, ad invicem conferebant, et de hoc, quod illis acciderat admirabantur; tandem intellexerunt idcirco haec se perpessos fuisse, quoniam viro Dei Amico maximam iniuriam fecissent. Mula autem, postquam latrones deiecit et conculcavit, recto itinere, quasi odore, sicut canis, post beatum virum abiit. Veniens vero ad Dei famulum, quasi ab aliquo traheretur, et ipsa continuo a via divertens, atque ad beatum Amicum festina venit, et cum eo stetit. Latrones etiam et ipsi arrepto cursu mulam insequebantur, quam prius consequi nequiverunt, quam illuc devenerunt, ubi famulus Dei quiescebat Amicus; mula siquidem tamquam applaudebat venerabili viro, lambensque pedes ipsius, tamquam laetabatur de latronum se evasisse dominio. Quod videntes latrones, obstupuerunt, et tunc tandem intellexerunt ipsum Dei famulum esse Amicum. Moxque coram eo prostrati, cum lacrimis veniam postulabant, seque errasse seque nequam gessisse profitebantur. Quibus vir Domini inquit: Ecce nunc, filii, quam prius rapuistis, cum benedictione habetote mulam; tantum a perversitatis abstinete rapina. At illi munus non acquieverunt suscipere; a furto autem professi sunt deinceps cunctis, Domino annuente, temporibus abstinere. Post haec igitur vir Domini Amicus eos ad se propius accedere iussit, atque indicta paenitentia, illos quidem remisit ad sua, ipse vero coeptam pertendit viam.

[3] [Vir potens, qui bovem cuiusdam pauperis rapuerat, secundum sancti praedictionem, repentina nece multatus.] Eodem tempore quidam miles, iniqua subripiente cupiditate, cuidam rustico rapuit solum quem possidebat bovem. Cumque rusticus ille pedibus provolveretur militi, atque ut sibi misereretur oraret, et ille nullo modo acquiesceret, tunc nimio exagitatus cordis dolore, quid ageret, quo se converteret ignorans, ad solum confugit beati Amici solatium. Erat siquidem vir Dei sanctus Amicus afflictis valde compatiens, et super oppressos pia gestans viscera. Cum igitur ad virum Dei pervenisset afflictus, coepit eum rogare ut bovem suum sibi redderet. Cognito autem beatus Amicus quod miles eum ipsi extorsisset, ad rogandum prece supplici festinus coepit abire. Pervenit autem ad militem; cumque illum fuisset intuitus, humiliter satis illum studuit exorare atque exhortari, quatenus afflicto inopi bovem, quem inique subripuerat, miserans restitueret. At ille non solum sanctis eius admonitionibus minime acquievit, sed etiam obstinate atque praesumptuose respondit, dicens: Neque episcopus, neque presbyter, neque monachus, neque laicus, nec omnino aliquis mortalium, poterit umquam obtinere quatenus istius hominis restituam bovem. Audiens haec famulus Dei sanctus Amicus, contristatus, non tam damno bovis quam periculo miseri militis, dixit ad eum praesaga voce: Scito, homo miserrime, repentinam tibi imminere mortem, quoniam non es veritus omnes ministros Domini parvipendere; ideoque, crudelis, vita extorquetur a te hodie. Quibus ille auditis, non solum contempsit virum Dei, sed etiam irrisit. Exorto autem post paululum tumultu in eodem loco, dum putaret se aliquid fortiter acturum, accurrit, atque in eodem iurgio incaute agens vulneratus est; eodemque die, ut vir Dei praedixerat, merita obiit morte. Qui autem viri Dei Amici cognoverunt super militem increpationem, eo defuncto, inopi homini quem perdiderat restituerunt bovem.

[4] [Saxum, quod speluncae a S. Amico in oratorium conversae imminebat,] Cum autem moraretur idem beatus Amicus in territorio Esculano, prope fluvium, qui nuncupatur Clarinus, longe semotus ab habitatione hominum, molestum satis visum est fratribus commorantibus secum, quod nimis abessent ab oratorio. [eius precibus mirabiliter discissum.] Venerabilis namque beatus Amicus, omnia factus omnibus ut omnes salvos faceret, fratrum non sprevit preces; licet diu reluctasset, tamen quandoque praebuit assensum. Reppererunt siquidem cryptam a Dei hominis cellula ferme septem milia passus disiunctam, quam decernebant oratorio congruam fore. Ingressus autem cryptae vergens ad orientem largum introeuntibus praebebat aditum, sed saxum ingens imminens tenebrosam [reddebat] et deformem. Beatus tamen Amicus invitans Esculanum episcopum, dedicari fecit in praedicta crypta altare in honorem sancti archangeli Michaelis. Cumque saepissime illuc cum fratribus conveniret, et de loci obscuritate tractarent, vir Domini, cum virga quam manu gerebat gyrum in circuitu prominentis rupis quodam die faciens, dicere fratribus coepit: Utinam summae Dei placeret potentiae, quod hoc eminens saxum sit abscissum, et nobis facilem praeberet incessum, et cryptae conspiceretur lumen infusum; quatenus ad divina celebranda mysteria supernae lucis nobis non deesset lucerna. Quo dicto, fratribus ante ianuam relictis, ipse seorsum paululum secessit, et pro saxi huius remotione Dominum rogavit. Divina autem pietas, sicut quondam exaudivit voces cordis precantis Moysi, ita etiam nunc dilecti sui Amici. Intuentes igitur illud postea saxum, quemadmodum beatus Amicus gyraverat cum virga, ingentem dedit crepitum, atque a suo corpore divisum, ante ianuam deorsum in terra cecidit; deinde super discipulos viri Dei atque maximam multitudinem rusticorum, qui ad praedicti loci venerant opportunitatem, quique etiam ientaculum capiebant, iis omnibus conspicientibus ruinamque vitare diffidentibus, dedit terribilem saltum, et usque ad ima vallis cum fragore nimio, ingentem traxit ruinam. Qui autem aderant, postquam in se reversi sunt, ad fores cryptae properantes, conspiciunt locum illum, unde saxum illud fuerat abruptum; et ecce apparebat planior atque politior omnibus parietibus intrinsecus et extrinsecus. Mons autem, in cuius corpore hoc exstat oratorium, Petra Ianuae vocatur a circummanentibus.

[5] [Opificis pedem, trabis casu contritum, impresso signo crucis repente sanat.] Cum quadam die idem venerabilis Dei Amicus cellulae suae cum non parva multitudine repararet parietes, dum ipsi rustici trabem traherent, minusque caute, ut illorum moris est, se agerent, trabs quam attrahebant super pedem alterius transiit; quae mox et ipsa ossa contrivit. Qui confestim acerrimo dolore constrictus, ingentibus Dei hominem vocibus inclamabat, ut illum faceret salvum. Vir autem Domini, eius compatiens dolori, festinus advenit, pedemque attriti hominis, impresso sanctae crucis signaculo, ambobus manibus adstrinxit; statimque dolore fugato, hominem sanum reddidit. Iterumque illum signans, dicebat illi: In nomine Domini nostri Iesu Christi, fili, ecce sanus effectus es; vade ad reliquum tibi perficiendum opus. Qui continuo surgens, quasi nil laesionis habuisset, de incohato sollicitus opere, laudans Deum atque famulum eius Amicum, coepit abire.

[6] [Panem ipsi destinatum comedere renuit canis.] Alio quodam tempore quidam illustris vir alimoniam praebebat sancto Dei Amico. Dum panes, quos eidem Dei Amico dirigere destinaverat, apud se haberet, iussit suo dapifero ut canibus, quorum magna multitudine pollebat, cibum tribueret. At ille, parvipendens, incaute de pane Dei homini dedicato cani proiecit. Ille vero, ut canum est aviditas, accurrit ut cibum accipere vellet ex panibus, atque in terram se proprio more extendens, circa eundem panem coepit mirari; et lingebat, et non mordebat: quasi diceret et manducare se velle, et tamen viri Dei alimoniam comedere non audere. Quamvis enim animal brutum, malebat tamen divino monitu manere ieiunus quam sancti hominis consumere cibum. Minister autem, haec conspiciens, admirans rettulit universa domino suo. Quibus ille auditis, ilico intellexit hunc ex panibus fuisse domni Amici, cuius tactum refugiebat canis. Panis autem pars illa collecta, non parva veneratione servatur recondita. Cuncti autem haec audientes, nam per cunctorum ora haec fama volitabat, grates reddebant Domino et sancto Amico, fideli famulo eius.

[7] [Obitum Hugonis abbatis Farfensis divina revelatione cognoscit.] Quodam itaque tempore, cum idem sanctus Amicus apud beati Petri monasterium commoraretur, ubi nunc etiam, Domino provisore, sacratissimum eius corpus requiescit, dum haberet idem vir sanctus ante ipsam ecclesiam quandam suam cellulam parvam, in ea die ac nocte iugiter sanctis operibus exercebatur. In hac igitur cella constitutus, prophetiae instinctus spiritu, Farfensem quendam abbatem, nomine Ugonem, venerabilis utique memoriae virum, aspexit a mundo excessisse mediae circiter noctis, in Dominica scilicet Nativitate b. Pulsata autem cellulae fenestra, quendam fratrum convocat, qui assiduus eius assecla fuerat: Rateri, inquit, frater, accurre, et hanc chartulam abbati ceterisque confratribus in capitulo porrige, et pro domino Ugone Farfensi abbate eos orare commone. Hac enim nocte media excessit e vita columna maxima. Quis, o Deus, benignitatem tuam non stupeat, cum etiam in omnibus vitae temporis partibus prophetiae non abneges monstrare prodigia? Longe enim semotus et cellula inclusus, quod corporeis oculis denegabatur, visibus est intuitus interioribus: quod non multo post claruit. Venientes namque quidam fratres eiusdem Farfensis coenobii, nuntiaverunt sancti Amici sociis fratribus pro abbate suo defuncto preces Deo caritative fundi; a quibus cum dataria mortis inquireretur, itidem ut dictum fuerat a sancto, ab eisdem fratribus intimatur.

[8] [Mira ipsius abstinentia.] Idem igitur Dei famulus Amicus, periculosum hominum fugiens aspectum, antequam Sancti Petri monasterium adiret, vitam solitariam peregit, in monte scilicet, qui vocatur Taurenus. Ubi per viginti annorum spatia nullo alio victu nisi fungis aut pomis silvestribus usus est; itemque per quadraginta annos tanta abstinentia maceravit corpus, ut neque pane neque somno satiaretur. Quid autem de eleemosynarum largitate dixerimus, cum sanctus vir Domini Amicus omnia necessaria erogavit? Omnia itaque pauperibus erogavit, qui nihil sibi retinuit. Praeterea eidem sanctissimo huic viro Amico talis erat mos, ex quo Sancti Petri Avellanensis monasterium adiit, ut a festivitate sancti Martini usque ad Pascha nullo alio victu uteretur nisi pane et aqua; in hoc quoque tam parvum usum tenebat, ut cuique credibile esse possit magis illum angelico quam humano cibo foveri. Denique dominica quaque die tres tantum panes cellula sua clausus a fratribus accipiebat; ex quibus uno tantum contentus, duos eadem feria, qua alios tres accepturus erat, egenorum stipendiis ministrandos reddebat. Contigit autem ut ex oblivione fratrum bis diebus statutis panes non administrarentur eidem Dei famulo Amico; quo intervallo omnipotens Deus, qui numquam patitur servos suos male perire, delegavit angelum suum, qui et illum Dei famulum et caelesti alimento pavit et, quousque fratrum visitatio adfuit, cum ipso stetit. Post aliquantum temporis vero, rememorati fratres introierunt ad eum pascendi visitandique causa; quos ut Dei famulus vidit, eo quod angelica custodia privaretur, in illorum introitu vultu tristissimo apparuit.

[9] [Aviculae micas in sinu eius collectas comesturae advolant.] Item dum quodam tempore iste sanctus vir Domini Amicus solitum iter ageret cum quodam discipulo suo et itinerum ipsorum socio, nomine Raterio, monasterii Sancti Petri monacho, post comestionem, dum micarum fragmenta in suo sinu cerneret, vultu hilari dixit: Utinam adessent qui has micas comederent. Mox ad hanc vocem hominis Dei, parvi volucres adfuerunt, et quod optaverat sanctus adimpleverunt.

[10] [Socii sui avaritiam, superna illustratione sibi manifestatam, castigat.] Alio quoque tempore idem vir Domini sanctus, ad quendam presbyterum, gravi infirmitate laborantem, rogatus venit; et mox oratione pro eo ad Dominum fusa, sanitati protinus restitutus *. Post paucos igitur dies ipse presbyter beato Dei famulo Amico unum par boum equamque unam, cum capribus ovibusque numero quadraginta, ac panni brachia quindecim, Domino et sancto viro gratias agens, fideliter attribuit. Quae omnia sanctus vir iam superius memorato monacho Raterio tradidit, ipsique haec egenis dispertiri praecepit. Qui, mucrone avaritiae percussus, pannum sibi retinuit, reliqua vero ut fuerat imperatum dispendit. Quod virum Dei minime latuit. Mox autem ut illum vidit, percontari coepit de distributione praedictarum rerum, quibus et qualiter erogasset. Domine, inquit, omnia, ut mihi iussisti, expendi. Cui homo Dei sensit arridens: At, inquit, de panno quid, de quo tibi bracas suere putasti? Quo audito, monachus ille valde erubuit, genibusque eius provolutus, veniam postulavit. Cui sanctus Dei Amicus paenitentiam indicens, ait: Vade, iterumque pauperibus pannum ipsum tribue, unicuique brachia dans quinque.

[11] [Saxum ex alto decidens, ne virum Dei conterat, divinitus avertitur.] Interea causa exstitit ut pro utilitate monasterii domno Petro, venerandae memoriae eiusdem loci abbate, iubente, fornax calcaria construeretur. Quapropter Amicus Dei famulus e monasterio egressus ad locum venit, in quo praefatus abbas cum aliquantis fratribus morabatur, ibique secundum ipsam calcis machinam assedit. Quo in loco grandia robora rusticorum manibus per acclivia montis praecipitata confregerunt quendam molarem lapidem, qui grandissimo impetu corruens, videbatur ipsum Dei famulum Amicum totamque calcariae machinam comminuturus. Sed mirum in modum, dum praecipitando ad hominem Dei pervenit, cum admiratione omnium, eximium saltum faciens, sine cuiuslibet laesione transivit c.

[12] [Presbyter quidam a gravi hernia per S. Amicum sanatus.] Presbyter quidam fuit in partibus Furconensium, cuius viscera impraeviso casu ita crepuerant, ut omnia in unum collecta viderentur. Qui audiens opinionem sancti viri Amici, nimium fidens, quodam die, omnibus suis ignorantibus, solus arripuit iter; et vix tandem per decem dies ad sancti viri mausoleum nimium fatigatus devenit. Prostratus igitur circa sancti viri corpus, lacrimis et precibus Domini misericordiam et sancti Amici incessanter precabatur. Circa pullorum vero cantum fratribus in ecclesia * Domino laudem referentibus, apparuit sanctus Amicus eidem presbytero in visione, dicens, super tumulum suum sedens: Quid, inquit, habes, fili, et tantum cur lamentaris? Et ille: Domine, inquit, tanta infirmitate tamque turpi detineor, quod mallem mori quam vivere. Et sanctus: Ostende mihi, inquit. In ipsam autem aegritudinis ostensionem applicans vir Domini Amicus, ut videbatur, albis indutus vestibus, impressit tres suos digitos ex parte qua crepitudo inerat, ac impressione in modum apis aculei pungentis facta abscessit. Mox presbyter ille, a somno exsurgens sanus et incolumis, Deo gratias reddidit et sanctum Amicum, suae salutis auctorem, semper miro coluit effectu.

ANNOTATA.

a Id est Valvensem. Quod hoc loco narratur, ad ultima sancti vitae tempora referendum est, ubi iam in monasterio Sancti Petri de Avellana versabatur. Cfr. Vit. I, num. 10.

b Hugonis abbatis Farfensis obitus contigit anno 1039. Cfr. supra, Comment. praev., num. 10.

c Nihil, ut in Commentario praevio diximus, memoratur in hac secunda Vita de obitu S. Amici, et unum tantummodo sequitur miraculum ab eo post mortem patratum. Quod minus mirum videbitur consideranti eandem, ut ex titulo in cod. Brux. 8299 illi praefixo constat, excerptam esse ex Lectionario ecclesiae Spolentinae, ita scilicet concinnatam ut lectioni inter divinum officium inserviret: inquo genere scripturae non tanta cura habebatur integritatis.

* cod. et ed. et

* ita cod. et ed.

* ed. coacta

DE SANCTA IDDA COMITISSA DE TOGGENBURG, IN HELVETIA

TEMPORE INCERTO

COMMENTARIUS PRAEVIUS

Ida, comitissa de Toggenburg, in Helvetia (S.)

AUCTORE J. D. B.

§ I. Recensio documentorum de S. Idda.

[1] [Bruxellis multa documenta de S. Idda asservantur, nempe in codice 8930] In dicione Turgoviensi, quae est pars Helvetiae ad orientem lacu Constantiensi definita, die tertia mensis huius celebris habetur memoria S. Iddae comitissae Toggenburgensis, de cuius vita cultuque non pauca documenta servat bibliotheca regia Bruxellensis inter codices manuscriptos sub numm. 8545 et 8930. Codex signatus num. 8930, praeter amplum commentarium de cultu legitime adhibito beatae comitissae, de quo statim dicetur, quattuor habet apographa legendae Iddianae. Primum, quod infra typis mandatur, descriptum est ex vetustis ipsius regionis, nempe coenobii Fischingensis, codicibus; secundum, a primo vix quicquam dissimile, nullum suae originis vestigium servat; tertium inscribitur: Lectiones antiquae divini officii, sed istae lectiones ipsam legendam exhibent; tandem quartum, Actis nostris etiam inserendum, desumptum est ex pergrandi pergameno Blaburensis Ordinis S. Benedicti prope Ulmam coenobii, passionali sanctorum decimo, circa annum 1480 elegantissime per F. Bartholom. Krafft mns., parte 2a, fol. 97, his adiectis notulis: Vita obscure scripta, sed accurate collata 1649. Misit P. Io. Gamans anno 1659, augusto mense. Hoc insuper sibi proprium habet, quod legendae praefigitur epistula Alberti a Bonstetten, decani loci Eremitarum, et annectitur excerptum aliquod e miraculis beatae viduae. Quattuor haec apographa, ad res narratas quod spectat, optime inter se conveniunt; stilo tamen ita differunt, ut in uno genere duplicem speciem efforment, quarum prior tria prima complectatur, posterior quartum. Et hoc quartum ceteris praeponendum opinor, tum quia ipsam Alberti a Bonstetten versionem praebere videtur, tum quia B. Iddae mariti nomen prudenter valde omisit, ac miranda quaedam minus asseveranter refert. Horum vero hic postea erit usus ut in priori columna edatur apographum Fischingense cum duobus aliis sedulo collatum, in posteriori autem Blaburense.

[2] [et in codice 8545,] Codex vero Bruxellensis signatus num. 8545, praeter tres delineationes, totam fere Vitam beatae comitissae exprimentes, ac libellum qui nuncupatur: Elogium divae Idae, comitissae in Toggenburg, miraculis clarae, in monasterio Fischingensi quibusdam decisionibus philosophicis intercisum, praeside R. P. Carolo Printener a Brunberg in dicto monasterio Ord. S. Benedicti capitulari et philosophiae professore ordinario, defendentibus R. P. Francisco Besler, praenob. DD. Francisco Antonio Tschudi Glaronensi et Ioanne Sartorio Fischingensi, ad diem 25 mensis septembris 1696, continet summarium probationum sanctae Sedi oblatum ad obtinendam confirmationem cultus iamdudum adhibiti B. Iddae. Cui tomello titulus est: Notanda quaedam Vitae S. Iddae Toggenburg comitissae illustrandae deservitura, ex actis et documentis archivi monasterii Fischingensis collecta et excerpta per P. Wilibaldum Huffner, ibidem professum, subpriorem, archivistam et notarium apostolicum anno 1745. Sed paucis exceptis, puta litteras aliquot apostolicas et cuiusdam miraculi enarrationem, quicquid P. Huffner collegit, invenimus etiam in alia commentatione de qua iam disserendum.

[3] [quae fere ex integro tradentur.] Etenim cum praecipue intra muros coenobii Fischingensis et in Turgoviae tractu sit restrictus cultus B. Iddae, cuius se habere sacrum corpus monachi istius monasterii gaudebant, cumque ex una parte non ita pro certo tenendum esse existimaverim illam devotam feminam quam tanto honore Fischingenses prosequebantur dicendam esse Iddam Toggenburgensem, ex altera vero parte summopere cavendum sit ne quicquam omittatur eorum quibus certitudo legendae fulciatur, ideo imprimis exhibenda censui lectori omnia documenta quae, anno 1745, antecessoribus nostris transmisit P. Mauritius Chardon, tunc temporis rector collegii Constantiensis, quaeque hodie asservata sunt in codice 8930 bibliothecae regiae Bruxellensis. Unde haec ipse acceperit P. Chardon docet nos scribens: Haec pleraque ex antiquis monumentis aliisque posterioribus temporibus in archivio Fischingensi Ord. S. Benedicti asservatis cum studio collegit ac fere in eum ordinem redegit, divaeque Iddae amantissimae patronae suae dedicavit Rmus et amplissimus D. Franciscus monasterii Fischingensis abbas. Sunt autem sequentia, ipsis compilatoris verbis relata.

§ II. De legenda Iddiana apud Fischingenses edita et rescripta.

[4] [Legenda S. Iddae valde antiqua] “Cum in summario varii recenseantur auctores extranei, qui Vitam S. Iddae in lucem ediderint, ante omnia hic merito adducemus aliquos domesticos monasterii Fischingensis, sive eos quos ex monumentis et documentis eiusdem monasterii concludere licet. Igitur ex legenda Alberti a Bonstetten clare deducitur nullas legendas et historias de S. Idda ante ipsum et iam ab antiquo in lucem esse editas. Fatetur enim ipse in sua praefatione ad Henricum, abbatem Fischingensem, se legendam S. Iddae, quam ex germanico in latinum ad preces eiusdem domni abbatis transtulit, desumpsisse ex legenda iam obsoleta. Similiter ad initium suae legendae asserit, annales, et quidem antiquos , referre S. Iddam ex comitibus Kirchbergensibus esse oriundam. Cum ergo praedictus pater suam historiam de S. Idda typis mandavit anno 1481, atque iterum 1486, et ipso fatente, plures annales seu fasti de S. Idda praecesserint et quidem antiqui, consequenter ea post annum 1300 vel 1200, quo beata nostra Idda obiit, scripta aut in lucem data fuerunt. Habetur legenda de S. Idda latino idiomate transcripta in archivio Fischingensi cuius auctor et initium ignoratur, et licet sit antiquissima, ut ex scriptura et stili simplicitate agnoscere licet, tamen et ipsa ex antiquioribus descripta esse ex eiusdem titulo ex hac formula perhibetur: Ex antiquis codicibus descripta. Exhibetur legenda S. Iddae, cum assignatione miraculorum, idiomatis germanici, a domno Ioanne Dolder, notario publico et scriba dicasterii Taneg, in pergameno descripta anno 1593, et lignea tabula, in qua imago S. Iddae depicta visitur, inclusa. Haec legenda, quia ex iussu domni abbatis Christophori ex antiquis codicibus est descripta, apud omnes maxima auctoritate et reverentia habetur.

[5] [saepe est typis excusa] Idem abbas Christophorus Brunner, tam in temporalibus quam spiritualibus monasterii Fischingensis secundus fundator, reginem abbatiale post apostasiam Zwinglianam anno 1578, 1a aprilis, suscepit. Hic ex zelo divino, quo subditos suos neophytos haereticos, detestantes sanctorum cultum et invocationem, domestico magno nomine patronae monasterii sui D. Iddae refutaret exemplo, et ad antiquam religionem et sanctorum reduceret cultum, historiam S. Iddae cum annotatione miraculorum de novo typis mandare statuit. Quam ut a noviter acatholicorum cavillationibus conservaret immunem, et veritati in omnibus conformem, vocavit D. Gasparum Moser, civem urbis Wilensis, territorii Sancti Galli, notarium publicum, qui legendam S. Iddae omni studio et diligentia ac sub iurata fide rigidissime examinaret, an omnia vera sint quae in ea referuntur. Hic, longiore mora perlectis, scrutatis documentis, antiquitatibusque, item hominibus, qui notitiam de vita, miraculis et cultu D. Iddae vel ex propria scientia vel ex auditu maiorum suorum habere poterant rite examinatis, testatus est historiam hanc documentis, codicibus, fastis, antiquitatibus, attestatis hominum fide dignorum, in omnibus et per omnia convenire, nullumque de veritate historiae ambigendi locum permanere. Verum praedictus abbas necdum volens acquiescere, legendam hanc D. Iddae, ut foret opus numeris omnibus absolutum, rite examinatam et approbatam venerabili et eximio sanctitatis viro et Helvetiarum antiquitatum peritissimo, R. P. Petro Canisio e Soc. Iesu, Friburgum Aventiorum recognoscendam, et sua etiam auctoritate approbandam, tandemque prelo dandam transmisit. Devotus P. Canisius domni abbatis piae devotioni lubentissime annuens, legendam S. Iddae in ultima sua aegritudine, ut videre est apud illmum Henricum Moser in eius Vita, quasi de novo resumpsit, conscripsit, impressis hinc inde mirificis annotationibus et doctrina morali, maxime contra noviter acatholicos, sanctorum invocationem et cultum blasphemantes, ampliavit et tandem in lucem dedit Friburgi anno 1590 ad initium anni. Postea haec ipsa legenda iterum Constantiae 1612, 13 maii, impressa est. Ex his breviter videre est cum historia S. Iddae toties fuerit discussa, iuridice examinata, authentice approbata, nullum dubitationis scrupulum de historiae veritate esse admittendum.

[6] [et a multis expetita.] Ioachim abbas historiam S. Iddae maxima cura et studio, iuxta antiqua monasterii nostri Wiblingensis et arcis Kirchbergensis monumenta, sermone germanico, anno 1660, in lucem dedit, sed tam devoto, utpote et ipse devotissimus, et suavi stilo, ut miram in legentium vel audientium animis devotionem excitet, immo ad sanctae vitae conversationem efficaciter persuadeat; quare summa aviditate, non tantum a domesticis et vicinis, sed et ab exteris ex Suevia, Bavaria, Alsatia, Austria et ad sacrum D. Iddae sepulcrum peregrinantibus, immo et ab heterodoxis desideratur et petitur. Unde iam septima editione prelo subacta et ab anno 1660 usque ad annum 1701 ultra 8000 exemplaria distracta sunt. Vitam S. Iddae manuscripte in suis chronicis posteritati reliquerunt illmus Iacobus Buecher et Placidus Stopell, ambo monasterii Fischingensis professi et antiquitatum peritissimi, uti videre est in archivio Fischingensi. Denique omissis aliis, Vitam S. Iddae commemorant lectiones secundi nocturni matutinorum, quae infra dabuntur quaeque a monachis Fischingensibus in solemnitate S. Iddae ad diem 3 novembris ab immemoriali tempore, et adhuc ante 100 annos, sunt recitatae. Earum autem initium, ob antiquitatem, quam etiam simplicissima dicendi forma satis indicat, nec a maiorum traditione habetur. Verum anno 1612 cum reformatione breviarii benedictini in Helvetia hodiernae, stili elegantioris, prae prioribus sunt assumptae, quas R. P. Iodocus Mefler San-Gallensis Roma redux pro xenio gratissimo circa annum 1610 dono attulit.

§ III. Vitae S. Iddae chronotaxis.

[7] [Annorum eatae viduae series.] “Iuxta diploma eminentissimi et serenissimi DD. Andreae, cardinalis Austriae et episcopi Constantiensis, quod infra tradetur num. 23, S. Idda vixit circa annum 1085. Verba diplomatis sunt: Itta ex domo et familia comitum de Kirchbeg inter quingentos et quindecim annos innocenter vitam toleravit. Hoc autem diploma datum est anno 1600, 29 februarii. Demptis ergo 515 annis restant adhuc post Christum natum 1085. Hisce videtur consentire Illmus D. Ranutius Scottus, in Helvetia nuntius apostolicus, infra num. 27 citatus, qui obitum S. Iddae refert anno 1100, R. P. Gabriel Bucelinus vero an. 1184. Communior tamen, et documentis archivii Fischingensis, Wiblingensis et San-Gallensis conformior opinio est S. Iddam vixisse post annum 1100. Nata enim est circa annum 1156, in arce Kirchberg, nuptiis tradita anno aetatis suae vigesimo tertio Henrico comiti, anno 1179. Addit vero V. P. Petrus Canisius cum scriptoribus aliis, S. Iddam cum suo coniuge in concordia maritali multis vixisse annis; quare si concedatur S. Iddam aliquot annis, saltem decem et septem, in arce Toggenburgensi habitasse, decem et septem in solitudine, uti communiter habent scriptores, decem in domuncula Augiensi, octo Fischingae apud sacrimoniales, ut inclusa, concludendum est, S. Iddam obiisse circa annum 1226, aetatis suae septuagesimo, plenam dierum et meritorum. Verum haec nonnisi divinando refero, et catalogum vitae et mortis secundum dicta hunc appono:

S. Idda in arce Kirchberg nata est ad ann.	1156
Aetatis suae 23 Henrico comiti nuptiis tradita	1179
Ex arce Toggenburgi innocenter proiecta	1191
In solitudine vixit ab a. 1191 usque ad annum	1208
In domuncula Augiensi ab anno 1208 usque ad annum	1218
Fischingae in monasterio monialium ab anno 1218 usque ad	1226
Mortua et sepulta in monasterio monachorum Fischingensium	1226

Si quis certiorem annorum vitae et mortis S. Iddae calculum ducere poterit, faciet, me neutiquam invito, cui certiora reperire in documentis etiam antiquissimis non licuit.

§ IV. De translatione corporis S. Iddae.

[8] [Ex incendio anni 1414 caput S. Iddae illaesum, anno 1534 amissum est.] “Cultus sanctae patronae nostrae Iddae non tantum privatus, sed et publicus, est antiquissimus. Beatae enim huius sacrum caput de sepulcro translatum publicae piorum fidelium venerationi iam ab antiquo et immemoriali tempore, nimirum post annum 1300 vel etiam citius, expositum fuit; quare negari non potest sacrum D. Iddae caput Christi fideles iam ultra 300 vel 400 annos in summa veneratione habuisse, uti ex dicendis patebit. Anno 1414, sexta martii, sub Ioanne III abbate Hörlin utrumque monasterium virorum ac mulierum cum omni templi suppellectili saeva ignis flamma, non sine miserabili spectaculo, totum quantum absumpsit, et in cineres redegit. Tertia post die, domitis utcumque et restinctis flammis, sacrum D. Iddae caput in mediis ignibus triumphans, illaesum integrumque repertum est; tametsi tota imago, cui insita erat, tota quanta cum omni ornatu fuerit penitus exusta. Quare cum omnium admiratione ob hoc magnum et manifestum prodigium hic pretiosus thesaurus sublatus est, et in monasterio Fischingensi usque ad apostasiam Zwinglianam, quae anno 1532 coepit, servatus. Ob hanc sacrum hoc caput alio est ablatum, et usque ad hodiernum diem ignotum permansit. Et ita omnia Fischingensis monasterii antiquissima documenta, chronica germanica P. Iacobi Buecher manuscripta, et latina P. Placidi Stopell, monachorum Fischingensium, quorum uterque antiquitatum huius monasterii peritissimus fuit. Idem testatur P. Albertus a Bonstetten in sua legenda, quam anno septuagesimo secundo post dictum incendium in lucem dedit: item V. P. Petrus Canisius, Hennicius Murer, Iohannes Dolder, Ioachim abbas et alii. Testis horum est etiam constans et perpetua traditio, ab omnibus ut verissima acceptata et numquam revocata. Nam Placidus abbas, qui anno 1616 electus est, novit senem quendam ultra centum annorum, qui oculatus erat testis, populo ante Hörelin in honorem B. Iddae ex eiusdem cranio vinum propinatum fuisse. Idem abbas per Christophorum Wilhelmum Seufrid anno 1632 depingi curavit in pergameno prodigium illud venerabilis capitis S. Iddae in mediis flammis illaesi. Abbas Ioachimus, Placidi praesulis successor, similiter novit seniculum cuius parens suismet oculis venerandum hoc caput vidit et veneratus est.

[9] [Aliae tamen S. Iddae reliquiae servatae sunt et Fischingae in sepulcro reconditae,] Placet hic apponere quod P. Iacobus Buecher in sua chronica ad annum 1532 hisce propemodum formalibus in latinum idioma translatis refert: Sacrum Iddae caput cum aliis reliquiis monasterii Fischingensis in exordio apostasiae ad arcem Landenberg, in valle S. Terbani, ceu ad tutissimum asylum deportatum est. Nobilibus autem illius arcis a vera fide etiam deficientibus, quidnam cum venerabili D. Iddae capite in lamentabili hoc casu actum usque in hanc horam ignoratur. Hoc unum pro certo habetur notabilem particulam de brachio S. Iddae reservari in castro Herderen in Turgoia. Qua autem occasione illuc delata sit pariter nescitur: probabile tamen est dominum de Herderen a domino castri Landenberg dono accepisse, utpote a germano suo. Quidam P. Capuccinus de hisce reliquiis a domino de Herderen parvam quandam particulam obtinuit, quam postea monasterio nostro condonavit. Ita ille. Et haec ipsa particula modo asservatur Fischingae, in tabula lignea argento ornata, cuius lamina ex argento figuram S. Iddae refert. Videre etiam licet aliam particulam, quamvis minimam, in cruce argentea inclusam, quam clarus ac generosus dominus Wolfgangus Rudolphus Reding de Biberegg archigrammataeus Turgoiae a PP. Capuccinis apud montem S. Gotthardi acceptam nostro monasterio anno 1687 dono dedit *. Indubitatum autem est, excepto sacro capite et brachiis, reliquias D. Iddae esse adhuc reconditas hoc ipso loco, quo eius sepulcrum visitur, quod ex sequentibus clare patet. R. P. Albertus a Bonstetten refert corpus S. Iddae sepultum esse iuxta altare D. Nicolai, eiusque sacrum hodiedum videri, a multis visitari et honorari miraculisque clarescere. Quare et ipse in praefatione ad domnum abbatem Henricum rogat recommendari apud nominatum sepulcrum pro mercede laboris in translatione legendae S. Iddae ex germanico in latinum habitum. Ea autem versio facta est an. 1481. Praedictus vero pater testatur ad finem legendae tumulum D. Iddae statim miraculis celebrem et venerabilem fuisse: ergo certitudo loci sepulturae S. Iddae indubitanter ad nos pervenit, estque is ipse qui modo visitur et ab omnibus colitur. His ergo pie motus Henricus Scheuctius, Fischingensis abbas anno 1465 factus, qui fuit annus quinquagesimus primus post totius monasterii incendium, in quo D. Iddae caput illaesum triumphavit, sepulcro D. Iddae novum honorem habuit. Nam illud maioribus sculptis lapidibus in modum mausolei cuiusdam praeclaro et conspicuo opere anno 1496 exstruxit. In qua forma etiam nunc hodie visitur. Insuper hic abbas Henricus D. Iddae caput publico fidelium cultui expositum, et ipse est veneratus; et quia non erat professus ex gremio, sed postulatus e S. Galli monasterio a conventualibus Fischingensibus, intellexit reliquas corporis partes D. Iddae adhuc in tumulo reservari. Nam religiosi seniores illius temporis, scilicet anni 1465, plenam huius rei notitiam facile habere poterant a suis maioribus, qui vel translationi sacri capitis aderant, vel saltem hi oculatos noverant testes. Quare dictus abbas, hac informatione accepta, ut D. Iddae sepulcrum deinceps foret gloriosius et in fidelium mentibus devotio erga sanctum tumulum, ceu communem miserorum asylum, magis augeretur, ex sectis politisque lapidibus magnifice exstruxit; quod utique non fecisset; nisi pro certo habuisset pretiosum hunc thesaurum adhuc in terra absconditum esse.

[10] [quarum cultus frequens per miracula comprobatus est] “Christophorus vero abbas Fischingensis, electus anno 1574, antiquitatum monasterii Fischingae indagator accuratissimus, in praefatione ad legendam D. Iddae anno 1590 Friburgi Aventiorum impressam, ita loquitur: Ex speciali Dei favore in ecclesia nostra pretiosa haec margarita, sacrae nimirum D. Iddae reliquiae matronae, integerrimae reservantur. Has misericors et omnipotens Deus miraculis et beneficiis claras reddere non dedignatur; quare devotae animae ad D. Iddae tumulum, tamquam ad commune in afflictionibus asylum, confugere solent. Hactenus ille. R. D. Balthasar Wuoher, episcopus Ascalonensis, illustrissimi domini principis et episcopi Constantiensis suffraganeus, vir notae doctrinae et apud posteros nomen sanctitatis relinquens, iam anno 1582, 14 novembris, in relatione ad SS. D. Gregorium Papam XIII, quam alias citandam hic integram damus, ita habet:

Sanctissimo Domino nostro Domino Gregorio divina Providentia Papae XIII humiliter exponitur … qualiter monasterium Fischingense Ordinis S. Benedicti, Constantiensis dioecesis, in comitatu Turgoiae situm, iuxta communem famam sit antiquissimum in toto Helvetiorum dominio, et forte etiam in dioecesi Constantiensi. Siquidem ante mille et trecentos annos monasticam vitam eo in loco actam esse constat. Ante annos vero quinquaginta defecerunt subditi monasterii a fide catholica, Zwinglianorum haeresi adhaerentes: qui tamen hoc tempore diligentia, cura et labore praelatorum, et doctrina ac eruditis concionibus conventualium, magna ex parte reducti sunt ad verae fidei catholicae confessionem. Praeterea non procul a dicto coenobio vixit olim quaedam comitissa a Dockenburg, Itta nomine, in magna sanctitate vitam solitariam agendo, cuius sanctum corpus in ecclesia dicti monasterii sepultum, religiose a pluribus piis colitur ac veneratur, ita ut in illius memoria subditi monasterii ac alii fideles quandam confraternitatem ex singulari pietate erexerint ac fundarint, post ab ipso etiam Ordinario confirmatam, quorum devota ordinatione factum est, ut subinde plurima misericordiae opera fiant. Ut autem cultus divinus augeatur, ac populus in dies magis accendatur honore aliquo spirituali excitatus, abbas et conventus totusque populus supplicibus precibus contendunt, ut ecclesia eorum ac abbas ipse tamquam pastor ornetur mitra aut infula cum suis privilegiis et pertinentiis, maxime ut possit consecrare et benedicere calices, corporalia, indumenta sacerdotalia, campanas et eiusmodi, cum monasterium illud longe distet a Constantia residentia episcopali, iter etiam sit difficillimum, praesertim hiemali tempore. Quo beneficio impetrato confiditur non solum auctoritatem abbatis, eiusque conventus, sed etiam populi ac subditorum pietatem et oboedientiam promovendam ac de die in diem Dei cultum et erga S. Sedem apostolicam devotionem augendam.

Balthasar, episcopus Ascalonensis et suffraganeus Constantiensis.
Actum in Monasterio Vinearum die 14 nov. a° 1582.

Ex his clare constat maiores nostros, et quidem primis temporibus post obitum D. Iddae, nimirum anno 1200, 1300 ac 1400, hodiernum sepulcrum tamquam locum indubitate eius sepulturae, et in quo reliquiae sacri eius corporis adhuc reservantur, pie esse veneratos. Haec itaque velle revocare in dubium et asserere antecessores nostros una cum sacro capite reliquas D. Iddae corporis partes omnes elevasse e tumulo, nulla amplius in eodem relicta, nemo sanae mentis credere poterit; cum ipsa prudens ratio, constans maiorum nostrorum traditio, sancti sepulcri ab ipso D. Iddae obitu continua et usque ad hodierna nostra tempora numquam interrupta veneratio cultus, odorque circa sepulcrum suavissimus, quem devotae quaedam animae saepius sentiunt et sentire merentur, contrarium nobis efficaciter probent ac persuadeant. Nec silendum, quod R. D. Ioachimus abbas piissimam quandam personam, Catharinam Lendein, ex Suevia, insigni virtute et devotione praeditam iusserit ad sepulcrum D. Iddae preces fundere, ad intentionem quam ipse sibi soli notam formarat. Praestitit illa, et postea ab abbate rogata quaenam sibi sub precibus in mentem venerint, hunc in modum respondit: Videbar mihi ac si quispiam e sepulcro mihi acclamaret: Eleva me, eleva me. Et haec quaerebat D. abbas curiose, num forte omnipotens Deus per devotae huius famulae preces dignaretur revelare qualiter se res circa D. Iddae reliquias habeat. Et haecce reverendus domnus abbas Franciscus successor, utpote ex ore ipsius antecessoris una cum aliis ex conventu audita, peculiariter hic annotari voluit.

[Annotata]

* Ex codice 8545, de quo diximus num. 2, exscribere invat quae tam de capite quam de quibusdam aliis reliquiis ibi sunt tradita. Primo quidem, p. 95: Nihil magis indoluit pientissimus praesul Ioachimus Seiler, quam venerandissimum D. Iddae caput et alia eiusdem sanctae lipsana tempore apostasiae ita fuissee deperdita, ut nec vestigium, quo distracta fuerint, amplius supersit. Varii propterea in varias abierunt opiniones, nihil tamen certi divinare potuerunt. Non destitit tamen ipse revmus domnus abbas undique conquirere, nullis parcens expensis, quibus nihil nisi aquam cribro hausisse visus est, donec … a duobus viris fide dignissimis relatum fuerit pretiosum thesaurum hunc Vitroduri cum aliis ornamentisd ecclesiasticis, illuc ab abbate Henrico Stoll translatis, in hunc usque diem reservari, et locum et ferream portam, qua custodiretur hic thesaurus, fuisse demonstratam. Verum dominus consul Vitrodurensium qui erat, ceteroquin domno abbati, et alii clam requisiti rem totam negaverunt, asserentes quod si eiusmodi ossa ibi fuissent, procul dubio, more aliorum locorum reformatae religionis, in coemeterio fuisse humata. Ad haec necdum quievit sacrarum reliquiarum sitientissimus praesul, vota votis duplicavit et ecce duo domini Vitrodurenses R. D. abbatem honoris causa invisentes, dum inter alia sacellum etiam et sepulcrum divae Iddae lustrarent, sponte sua nostris dissimulantibus edixerunt caput huius comitissae Vitroduri asservari. Unde revdus abbas nihil amplius haesitavit, quod tam anxie hactenus conquisivit, certo Vitroduri haberi. At ubi intellexit sacrum hoc caput custodiri in bene munita et cancellata sacristia, in qua domini Vitrodurenses suum aerarim publicum habeant, ad quem accessus nulli pateat, nisi tribus diversis reipublicae iuratis clavigeris, iam de recuperando pretioso thesauro oleum et operam deperditurus sibi visus est, nisi Deus, cui omnia possibilia sunt, adiuverit piam suam intentionem. — Dein, p. 111: Placidus II Vogt. abbas factus anno 1735 die 6 iunii, est nactus occasionem promovendi cultum D. Iddae in remotiores etiam regiones, dum ex litteris R. P. Antonii Hermann S. I., qui reginae Poloniae a sacris confessionibus est, intellexit eandem serenissimam Poloniae reginam et Saxoniae ducissam felicitatis loco habituram, si aliquid de sacris exuviis huius sanctae nancisci posset. Pientissimis huius reginae desideriis satisfacturus, anno 1743, die 24 ianuarii, satis notabilem particulam de sacris D. Iddae exuviis crystallo inclusam, adiunctis aliquot libellis et imaginibus historiam S. Iddae exprimentibus, Dresdam submisit. Quam clementissime acceptarit sacras submissas reliquias serenissima regina, vel ex eo patet quod sacram particulam iusserit dividi in duas, quarum unam sibi retinuit, alteram serenissimo regi ipsam et obtulit, simulque consilium suggessit de proprio altari honoribus S. Iddae erigendo in novo templo Hubertoburgi regiis sumptibus extruendo; de huius consilii felici successu reverendo domino praesuli magnam fecit spem P. Antonius Hermann in responsis suis.

§ V. De festo S. Iddae.

[11] [Celebrationem festi S. Iddae attestantur tum documenta Fischingensia,] “Sollemnis celebratio festi sanctae patronae nostrae Iddae etiam cum magno fidelium concursu in monasterio Fischingensi ad diem 3 novembris est antiquissima; nam P. Albertus a Bonstetten citatus iam anno 1481 testatur festum S. Iddae in Fischingen quotannis post diem animarum celebrari, et cum eius legenda solum sit translatio alterius perantiquae germanicae in latinum, negari non potest, festum S. Iddae multo tempore ante praedictum patrem, post annum 1300 vel etiam 1200 esse solemniter celebratum. Legenda latina in archivio Fischingensi asservata, licet sit perantiqua et forsan ipso Patre a Bonstetten anterior, tamen et haec est ex vetustioribus desumpta, et eadem habet de celebratione festi S. Iddae hisce verbis: Itaque ex terris ad caelestia templa in Christo commigravit ad diem omnium animarum ferias consequentem, quo etiam tempore dies illius anniversarius quotannis peragitur. Idem festum in monasterio Fischingensi ad 3 novembris sollemniter celebrari ab antiquo testatur etiam D. Ioannes Dolder de anno 1583, similiter venerabilis Canisius de anno 1590 sequentibus verbis: Memoria S. Iddae post diem animarum sollemniter celebratur in Fischingen ex constanti consuetudine usque ad hodiernum diem. Idem habent alii scriptores. Antiquissimum item martyrologium Fischingense ex pergameno ad diem 3 novembris ita habet: In Fischinga natalis B. Iddae viduae. Sic kalendarium manuscriptum de anno 1586, ad initium breviarii monasterii, Venetiis impressi anno 1556, ad diem 3 novembris ita habet: S. Itae patronae nostrae summum, id est 1ae classis.

[12] [tum anniversaria ibidem fundata,] “Cultum publicum, sicut et antiquitatem sacelli ad S. Iddae honorem dedicati, necnon eiusdem festi celebrationem ad diem tertiam novembris probat efficaciter anniversarium a praenobili domina Anna Schwendis, nata de Braiten Landenberg, fundatum, et a monachis Fischingensibus hodiedum celebratum, quod, verbis ex germanico in latinum versis, tam in litteris fundationis, quam in libris anniversariorum monasterii Fischingensis annotatur. Die quarta novembris anniversarium domina Anna Schwendis, nata de Braiten Landenberg constituit. In nomine Christi, ita habent verba litterarum fundationis, et ad honorem et laudem venerabilis S. Iddae in monasterio Fischingensi pro salute animae suae et suorum propinquorum quinque missas cum hac conditione, ut qualibet angaria dicatur una missa in sacello et altari S. Iddae pro pluribus: quinta autem dicatur annuatim cum cantu (sunt verba litterarum) in festo S. Iddae, quod est die secunda post festum omnium sanctorum. Hoc autem anniversarium a praedicta nobili domina Anna Schwendi fundatum est anno 1504, ut videre est in dictis litteris, quae in archivio Fischingensi asservantur et ex his facile cultus sacelli et festi sanctae Iddae antiquitas concludi potest. Celebratum est autem hoc festum Fischingae tam in choro quam in foro et in tota parochia sub ritu duplici primae classis cum octava et officio proprio infra apponendo, et quidem adhuc sub abbate Christophoro, qui regimen anno 1574 adiit, et tribus sequentibus abbatibus, Iacobo, Benedicto, Matthia, usque ad reformationem breviarii monasterii anno 1612.

[13] [tum benedictione sollemni, tum aliis officiis in honorem S. Iddae fieri solitis.] In sollemnitate S. Iddae populus catholicus ab abbate in missae sacrificio benedicebatur ab antiquo sequenti sollemni benedictione: Benedicat vos omnipotens Deus noster, sanctaeque patronae nostrae Itae interventu sacris repleat virtutibus. — Respondetur: Amen. — Adiuvetque ut sicut haec sancta sine sanguinis effusione supernam intravit patriam, sic vos absque peccatorum laesione aeternae felicitatis intretis gloriam. — R.: Amen. — Ubi et vos aeterni Patris contingat intueri Filium, cum quo perpes vobis sit vitae regimen et gaudium. — Amen. — Quod ipse praestare dignetur cuius regnum et imperium sine fine permanet in saecula saeculorum. — Amen. — Et benedictio Dei omnipotentis Pa+tris et Fi+lii et Spiritus+sancti descendat super vos et maneat semper. — R.: Amen. — Et pax eius, etc. Ita liber manuscriptus a fratre Adamo Oechslin religioso monasterii Fisching. in pergameno sub Christophoro abbate anno 1587, 24 ianuarii. Haec omnia, sicut et translatio sancti capitis D. Iddae cum duobus brachiis de sepulcro cum praescitu et approbatione reverendissimi domni Ordinarii et episcopi Constantiensis facta esse, constat ex diplomate eminentissimi domini Andreae S. R. E. cardinalis et episcopi Constantiensis, anno 1600 19 februarii, quo praecepit, ut festum S. Iddae ad diem 3 novembris per totum comitatum Kirchbergensem celebraretur sollemnissime, tam in choro, quam in foro. In eo autem diplomate, quod infra integrum dabimus, inter alia motiva huius decreti allegat, quod idem festum sollemniter agatur Fischingae, hisce verbis: Sancta Ita in Fischingen, monasterium id nomen in Turgoia est, sepulta miraculis coruscavit, ideoque ibidem loci quotquot annis sollemnibus sacri culta est. Est clarum testimonium ipsius reverendissimi domni Ordinarii de sollemni celebratione festi S. Iddae in Fischingen, iam ante centum annos datum, adeoque antiquitas celebrationis huius festi Fischingae ulterius negari non potest. Deinde quod celebratio festi et eiusdem translatio facta sit cum approbatione reverendissimi domni Ordinarii exinde constat, eo quod monasterium Fischingense huic quoad disciplinam monasticam et spiritualia plene et immediate fuerit subiectum usque ad exemptionem a Gregorio XV anno 1622 vigesima maii concessam, illudque singulis annis vel per se vel per suos visitaverit; unde eiusmodi translatio et celebratio absque illius praescitu et approbatione fieri non potuit. Nunc quidem hoc festum cum octava a modernis monachis maiori cum sollemnitate et pompa peragitur. Nam in pervigilio eiusdem festi, ex unanimi consensu capitulari de anno 1698, in conventu ieiunant; extra conventum autem reliqui claustrales, etiam advenientes hospites, cibis solum quadragesimalibus reficiuntur; recitatur officium proprium sicut ab antiquo, sed ad formam rubricarum correctum et emendatum; missa dicitur de communi nec virginis nec martyris, excepto introitu, oratione, secretis et postcommunione; matutinum hora duodecima nocturna in festivitate D. Iddae, ob prodigium quo cervus duodecim lucernis illustris D. Iddam ad monachorum preces nocturnas ex Augia Fischingam duxit et reduxit, celebratur cum terno compulsu omnium campanarum, accursu populi, et hymnus Ambrosianus finaliter cum instrumentis musicis; laudes vero cum organis decantantur, fiuntque cum ministris et ture, sicuti vesperae sollemnes primae classis: ad primum autem officium, quod abbas pontificaliter celebrat, processionaliter veniunt parochiae Tusnang, Buchlsee et Augia, et haec quidem ab immemoriali tempore, reliquae duae ab anno 1700. Cultum D. Iddae publicum ab antiquo et immemoriali tempore probat etiam missa votiva de S. Idda iam ante trecentos annos vel ultra, singulis feriis sextis totius anni, in sacello venerabilis Iddae cum cantu et accursu populi celebrata. Eam missam ab antiquo et ultra hominum memoriam esse decantatam testatus est Benedictus, abbas Fischingensis, anno 1600 1 maii cum aliis tribus testibus iuratis: Ioanne Meylin nonaginta annorum, Henrico Scheüchi octoginta et Ioanne Ladmann septuaginta. Cum ergo iam inter hos testes totum fere saeculum vitae suae, alii vero optimam illius partem numeraverint nec tamen initium missae huius votivae, publicae et sollemnis, aut per se, aut a traditione suorum maiorum sciverint, negari non potest quin a tempore dati testimonii, nimirum anno 1600, duo saltem saecula antecedentia, si non tria, pro missae huius initio concedi debeant, et sic iam ultra trecentos annos haec missa votiva celebrata est. Immo valde probabile est, cum illius initium penitus ignoretur, esse inceptam a tempore translationis sacrarum reliquiarum D. Iddae factam post annum 1300 aut 1200, uti habet archivium Fischingense. Post saeculum autem decimum sextum, sub abbate Placido haec missa votiva sollemnis per dispensationem commutata est in privatam, quae a primissario singulis sextis feriis de S. Idda in eiusdem sacello et altari persolvitur. Quodsi die illa rubricae prohibeant missam votivam, anticipari vel sabbato sequenti suppleri debet. Si autem tota hebdomada missa votiva dici non potest, saltem missa lecta iuxta rubricas a primissario in sacello et altari D. Iddae, iuxta mentem fundationis feria sexta applicari debet. Simili modo dicitur et alia missa votiva de S. Idda qualibet feria sexta totius anni a fratribus et sororibus confraternitatis D. Iddae, anno 1580 fundata. Haec autem missa votiva hactenus lecta est ab ipso domino abbate. Toto anni tempore, quotiescumque in laudibus et vesperis iuxta rubricas suffragia sanctorum dicuntur, toties a monachis Fischingensibus, tam intra quam extra monasterium, commemoratio propria de sancta patrona nostra Idda canitur et recitatur: hanc autem initium sumpsisse tempore, quo primum D. Idda in officiis divinis a dictis religiosis culta est, tradunt maiores nostri. Similiter in missa, in suffragiis sanctorum cum aliis sanctis et patronis ab iisdem monachis invocatur, sicut et litaniis maioribus. Sic ante missam, et completorium, et sub prima, confessio, sicut et professio monastica sollemnis, fit etiam ad nomen D. Iddae, et quidem ab antiquo et immemoriali tempore. Sic et in litania recitata coram infirmo sacro oleo inungendo invocabatur S. Idda. Quae ita habet: Kyrie eleison. — Christe, audi nos. — Salvator mundi, adiuva eum. — S. Maria, ora pro eo. — S. Virgo Virginum, ora pro eo. — S. Dei genetrix, ora pro eo. — S. Michael, ora pro eo. — S. Ursula cum sodalibus tuis, ora pro eo. — S. Idda, ora pro eo. — Omnes sanctae virgines et viduae, orate pro eo, etc. Ita antiquum obsequiale monasterii Fischingensis manuscriptum in pergameno anno 1589.

§ VI. De antiquo officio et missa in honorem beatae Iddae.

[14] [Officium et missa de S. Idda ex integro tradita.] “Officium proprium, quod olim et ab immemoriali tempore monachi Fischingenses in sollemnitate S. Iddae adhuc ante centum annos, ita ut eius initium non habeatur, recitarunt, prout repertum est in antiquo vespertinali et antiphonario adhuc in monasterio asservatis, reliqua habentur in summario num. 12. Hoc officium autem de verbo ad verbum ita transcriptum est. Antiph. ad Vesperas. Adest dies celebris, quo soluta nexu carnis sancta Patrona nostra assumpta est cum angelis ubi gaudet cum caelicolis. Alleluia.

Capit. Invocavi Dominum, Patrem Domini mei.

Resp. Fulget dies hodierna, — digna laude sempiterna, — qua nostra mater et patrona — optima Idda migravit polum. ℣. Gaudeamus in Domino diem hanc celebrantes et devote laudantes Dominum nostrum hac in die.

Hymnus.

Caeli cives, applaudite,
Et vos, fratres, concinite:
Matri nostrae sollemnia
Solis reduxit orbita.
Hinc ergo psalmi resonent,
Hinc lectiones concrepent *,
Et hymnorum dulcisona
Multiplicentur carmina.
Conemur totis nisibus,
Iungamus preces precibus,
Ut S. Iddae meritis
Caeli fruamur gaudiis.
Quae hic licet viro data,
Christo tamen desponsata,
Utriusque sponsalia
Simul servans illibata.
Multis signis claruit,
Et quae esset apparuit,
Gratuletur Ecclesia
Cernendo mirabilia.
Nobis, mater gloriosa
Et patrona clementior,
Sis ad regna gaudiosa
Nobis, via securior.
Ut peccatorum veniam
Cunctorum hic consequamur,
Quo tantorum post laborum
Finem tecum nanciscamur.
Christe, precamur fragiles,
Ut solvas nostra crimina
Qui es cum Patre Filius
Semper cum sancto Spiritu. Amen.

℞. Ora pro nobis, beata mater et patrona Idda. ℣ Ut digni…

Antiph. ad Magnificat. Quanto in caelis anima beatissimae matris et patronae nostrae Iddae cum Domino vel quali perfruatur honore, ad sepulcrum eius virtutes signorum frequentissime liquido demonstrant, alleluia.

Oratio. Dominus ineffabilis potentiae, cuius providentia vitae nostrae momenta decurrunt, adesto servorum tuorum precibus et praesta, ut qui gloriosissimae matris ac patronae nostrae Iddae sacram memoriam veneramur, et Unigeniti tui limpidissimam maiestatem suis praeclaris meritis cernere feliciter mereamur. Qui tecum vivit…

Ad Matutinum, invitator. In matris nostrae festo — mente pura, corde praesto, — ad psallendendum rite — cum jubilo venite.

Hymnus.

Fidelis universitas
Collaudet Dei filium,
Adest sacra festivitas
Iddae sacratissimae.
Quam mundi de tumultibus
Elegit pius Dominus,
Per quam perit perditio
Vitaeque datur meritum.
Christo vocatur dulciter,
Amatur spiritaliter,
Alma dotatur gloria,
Inter sanctorum agmina.
Precamur te, sanctissima,
Absolve nostra crimina,
Ut mereamur liberi.
Primo servire principi.
Hinc ergo, Dei famula,
Felix Idda per saecula
Christo conregnans, veniam
Nobis poscas et gratiam.
Sit virtus, honor, gloria,
Potestas et oratio
Trinitati deificae
Per infinita saecula. Amen.

In 1mo Nocturno Antiph. Beatissima Idda stirpe nobili procreata, matrimonio coniuncta fuit cuidam comiti de Toggenburg.

Ut pro lege coniugali fidelis esset, annulum ex auro arabico a sponso accepit.

Quem post aliquot tempus una cum vestibus radiis solis exposuit.

Corvus quidam ipsum locum attingens, viso annulo, secum in nidum, ubi pullos enutriebat, comportavit.

Venator comitis feras investigandi gratia descendens montes, pullos super abiete crocitantes audivit.

Continuo ascendens abietem, reperto annulo magna affectus est laetitia et digito suo illum aptavit.

℞. Diffusa est gratia. [Subsequitur lectio I: haec cum aliis est ipsius beatissimae viduae legenda].

℞. Nobilissima stirpe progenita patrona nostra Idda clarum sanguinem quo fulgebat prima devotione exornavit, et floruit sicut palma vivens in caelesti curia. ℣. Flagravit amore Dei spernendo vana mundi gaudia.

℞. B. Idda copula matrimonii fuit coniuncta comiti; Christus tamen eam dedicavit sibi in sponsam. ℣. A comite acceperat annulum qui fuerat ex auro purissimo.

℞. Volantibus ex valle multis simul corvis, factum est, ut unus locum illum ubi vestes erant positae peteret, annulumque pronubum secum in nidum comportaret. ℣. Contigit sic volente divino numine.

℞. Decursis aliquot diebus misit comes venatorem quaesitum feras. Hic in venatu pullos super abietem crocitantes audivit. ℣. Cumque venator iussu comitis facessens descendisset montes.

In 2° Nocturno. Fortunam ignorans venator annulum longo tempore quasi suum gestavit.

Videntes autem confamuli, mutuis se contuebantur oculis, quorum unus annulum agnovit.

Illustris comes nescio quid rei est? Nam annulum uxoris tuae pronubum venatoris digito affixum conspexi.

Ideoque obscenas corporis voluptates cum ea exercuisse mirum non est.

Furore magno repletus comes, venatorem capit, feri et indomiti equi caudae alligari praecepit.

Deinde aestu quasi quodam percitus, arreptam Iddam in locum quadringentos cubitos profundum deiecit.

℞. Specie tua et pulchritudine tua…

℞. Conscendens venator abietem, annulum praedictum invenit, et illum digito suo aptavit. ℣. Fortunam ignorans venator multum gavisus est.

℞. Cumque conspexissent ceteri famuli annulum venatoris digito affixum, mutuis se intuebantur oculis. ℣. Multo tempore ignorans venator fortunam, annulum quasi suum gestavit; videntes autem conservi.

℞. Comes arripiens beatam Iddam de editiore arcis suae parte in locum, Rapenstein dictum, horrore plenum ac asperum, deiecit. ℣. Furore magno et oestro quodam percitusque comes arreptam Iddam coniugem.

℞. Cum sic atrociter ageretur cum beata Idda divina ope solum freta, Deum ex animo est precata, ne sic crudeliter exstingueretur. ℣. Vovendo nec mariti thalamum nec alterius etiam quoad viveret umquam repetitura.

In 3° Nocturno Antiphona. Cunctipotens Deus precibus beatissimae matris nostrae Iddae clementer annuit, ut citra omnem corporis iniuriam ad terram aspiraverit.

℣. Dilexisti iustitiam.

Evang. cum homilia Simile est regnum caelorum thesauro abscondito.

℞. Postquam invenisset venator beatam Iddam in specu, confestim rettulit pedem et rem comiti ordine aperuit exclamando: Laus Deo beatisque superis, coniugem tuam huius adhuc lucis usura frui. ℣. Si te fallo, cervices mihi praecidas: ipsa enim iniuste hac poena se affectam mihi est locuta.

℞. Comes ad pedes beatae Iddae se proiciens, petit ut domum secum redeat, et peccati a se patrati in illam veniam poscit. ℣. Cumque comes adiuncto sibi venatore ad locum pervenisset, confessus est uxorem suam illatam iniuriam omnemque suspicionem immerito tulisse.

℞. Erat id aetatis etiam monasterium sacrarum virginum Fischingae, quae percipientes huius feminae sanctum vitae cursum, multum illam rogitabant, ut eadem vitae ratione retenta ipsarum monasterium incoleret. ℣. Postquam fama de admirabili illius sanctimonia increbuisset.

℞. Caeli fulgens solio, amicta pallio, inter astra gloriae novum sidus gratiae, sanctissima patrona Idda perfidiae tenebras retundit. Quae lucem laetitiae maestis, lapsis veniae gaudium refundit. ℣. Huius per suffragia infinita fiunt miracula. Oratio. Deus qui sanctam huius diei sollemnitatem in honorem sanctissimae matris nostrae Iddae consecrasti, adesto servorum tuorum precibus, et dona ut cuius festa celebrare incepimus, eius precibus et auxilio sublevemur. Per Dominum.

Ad Laudes, Antiph. Laus Deo beatisque superis, coniugem tuam huius adhuc lucis usura frui. Alleluia.

Respondit comes hoc non esse credendum, siquidem, nisi in mille partes distracta, terram non attigerit.

Si te fallo, cervices mihi praecidas: ipsa enim iniuste hac poena se affectam mihi est locuta.

Tandem persuasus his dictis itineri se accingit, et venatore sibi adiuncto ad locum monstratum pergit.

Quo cum pervenisset, ad pedes feminae se proicit et peccati a se patrati veniam poscit.

Capitulum. Invocavi. ℞. Specie tua.

Hymnus.

      Patronae nostrae meritae
Feminae atque optimae
Cum canticis memoriae
Hymnum canamus gloriae.
      Ad cuius tumbam sedulam
Multa fiunt miracula,
Claudis gressus conceditur,
Caecisque visus redditur.
      Ergo mater egregia,
Inventrix piissima,
Ora pro nobis Dominum
Deum et Regem omnium.
      Nostris rogamus precibus
Omnesque pie poscimus,
Ut nos ad aeternam patriam,
Ducat Christus hanc post vitam.
      Ut te videre liceat
Et nobis tecum luceat
Lux lucis et aeternitas,
Praesta, beata Trinitas. Amen.

℣. Ora pro nobis.

Ant. Ave, nostra dulcis mater, precibus nostris in hoc exilio petimus, fac pellatur sathan acer hostis callidissimusque, per quem, heu, ter quaterque in peccata ruimus, da ut nos caelestis Pater salvet benignissimus.

Oratio ut supra.

Ad Tertiam Antiph. Beatissima femina singulos dies ad preces matutinas audiendas monasterium Fischingae frequentare solita est.

Capit. cum oratione ut supra.

Ad Sextam. Cervus quidam semper cornibus suis duodecim lumina sustinentibus nostram patronam abeuntem et redeuntem praecessit. Alleluia.

Capitulum. Liberasti me… ℣. Specie tua…

Oratio. Concede, quaesumus, Domine, fidelibus tuis beatae Iddae sic digne sollemnia celebrare, ut eius quae tibi placuit et intercessionis experiantur auxilium, et beatitudinis capiant te miserante consortium. Per Dominum.

Commemoratio de S. Idda in Vesperis. In hoc ergo loco experiuntur infirmi quantum Dei famulam conveniat honorare, ubi muti loquelam, steriles fecunditatem, debilitas gressum et obstrictae aures recipere merentur auditum.

Et hoc officium anno 1702 in meliorem formam redegit reverendissimus D. abbas Franciscus, et pro suo monasterio in episcopali typographia Constantiensi imprimi curavit.

Missa de S. Patrona nostra Idda. Omnia de communi pro nec virgine nec martyre, praeter ea quae hic ponuntur.

Introitus. Gaudeamus…

Oratio. Deus qui nos annua B. Iddae sollemnitate laetificas, da ut quam veneramur officio, etiam piae conversationis sequamur exemplo. Per Dominum.

Secreta. Suscipe Domine munera quae in B. Iddae solemnitate deferimus, cuius nos confidimus patrocinio liberari.

Communio. Sicut cervus desiderat ad fontes aquarum, ita desiderat anima mea ad te Deum.

Postcommunio. Auxilientur nobis, Domine, sumpta mysteria, et intercedente B. Idda, sempiterna faciant protectione gaudere.

Missa votiva de S. Patrona nostra Idda. Omnia de communi pro nec virgine nec martyre, praeter ea quae sequuntur.

Introitus. Cognovi, Domine.

Oratio. Praesta, quaesumus, omnipotens Deus, ut beatae Iddae memoriam recensentes, meritis ipsius protegamur et precibus.

Secreta. Vota populi tui, Domine, propitiatus intende, et cuius nos tribuis memoriam celebrare, fac gaudere suffragiis.

Postcomm. Supplices te rogamus, omnipotens Deus,ut intercedentibus sanctis tuis et tua in nobis dona multiplices et tempora nostra disponas.

[Annotata]

* cod. constrepent

§ VII. De sacello, sepulcro et imaginibus S. Iddae.

[15] [In sacello antiquitus aedificato ad S. Iddae honorem,] “Antiquitatem cultus publici S. Iddae satis probat sacellum in eiusdem honorem erectum. Quandonam autem vel a quo abbate primum sacellum S. Iddae exstructum sit, ob causas allegatas certo non constat. Antiquitatem vero sacelli suadet anniversarium de anno 1504 dominae Annae Schwendi natae de Braiten Landenberg celebrandum in sacello S. Iddae. Similiter sacelli antiquitas habetur ex anniversario Benedicti Keller de Balterschwill cum una missa persolvendo; hic sacelli fabricae dedit 5 libras obolorum, vulgo pfennig. Huius autem anniversarii initium nescitur, unde valde probabile est, priori esse antiquius, maxime cum de hac familia iam ab hominum memoria nemo superstes fuerit. Nec minus vetustatem sacelli D. Iddae probat missa votiva qualibet septimana, forte iam ab anno 1200 vel 1300 in eodem sacello decantata, ut audivimus supra.

[16] [anno 1554 erectum est altare.] Primus post apostasiam, quantum invenio, in huius sacello altare erexit Ioannes Rudolphus abbas anno 1554 et in honorem D. Iddae dedicari fecit per episcopum Constantiensem quod ex dedicationis tabula videre licet. Illustri simul et eximio domino Christoforo Mezler Constantiensis sceptri quasi praedestinatione quadam et virgula divina, gubernatore, claro antiquae religionis assertore, et Desiderio Ioanne Rudolpho Reuthe monasterii huius, divo Benedicto sacri, antistite et abbate, est altare hoc D. Iddae, matronae integerrimae, divorum Martini et Nicolai episcoporum et Antonii confessoris item, pie consecratum. Quod quidem negotium ad confirmationem christianae et catholicae dexteritatis omne, anno a Christo nato 1554, die divo apostolo Mathiae sacra, decisum est. Iacobus abbas sacrum hoc sacellum anno 1595 ampliavit. Abbas vero Placidus anno 1622, ut expresse habet R. P. Iacobus Buecher oculatus testis in sua chronologia Fischingensi, idem de novo exstruxit, et in ampliorem et magnificam formam, tribus altaribus ornatum redegit, et a R. D. Ioanne Antonio Fridd, canonico cathedralis ecclesiae et suffraganeo Constantiensi, sub honore S. Iddae dedicari fecit anno 1627.

[17] [Ibidem exstat sepulcrum ad quod, pietatis causa, multi peregrinantur.] In sacello S. Iddae exstat eius sepulcrum ab D. abbate Henrico Scheütin anno 1496 ex maioribus lapidibus sculptis, in modum mausolei praeclaro opere exstructum. Desuper B. Idda ut mortua, in fronte vero authenticum illud miraculum cerei abs daemone extincti et a mortuo reaccensi repraesentatur. Quod autem a sacro hoc sepulcro argumentum cultus sanctae patronae nostrae Iddae immemorialis deduci possit, constat ex frequentissima fidelium usque in hanc horam continuata ad praefatum sepulcrum peregrinatione toto anni tempore, maxime aestivo, fieri solita, non tantum ab Helvetis, Suevis, sed etiam Bavaris, Alsatis, Rhaetis, Tyrolensibus, Salisburgensibus, Austriacis, pias oblationes facientibus et anathemata appendentibus; et cum dictum sepulcrum interius sit concavum, fideles et peregrinantes, voti et devotionis causa, capita, manus et pedes imponunt. Quolibet etiam anni sabbato ad honorem D. Iddae in eiusdem sacello litaniae lauretanae ab eiusdem religiosis cum accursu fidelium decantantur. Nec silendum quod plures etiam ecclesiastici ad sacrum D. Iddae sepulcrum devote orantes suavissimum odorem, omnem naturalem longe superantem, frequentissime dignentur. Quod autem peregrinatio ad D. Iddae sepulcrum sit antiquissima, testatur Pater Albertus a Bonstetten saepius iam citatus anno 1481; quin et ipse precibus domni abbatis ceterorumque religiosorum ad dictum sepulcrum fusis sese devote commendat. Idem videre licet ex litteris R. D. Balthasari, episcopi Ascalonensis, suffraganei Constantiensis, in monasterio Vinearum die 14 novemb. anno 1582 ad Gregorium XIII datis. Formalia litterarum sunt: Cuius sacrum corpus (Iddae) in ecclesia dicti monasterii sepultum religiose a pluribus piis colitur ac veneratur. Idem testificatur, anno 1590, R. P. Canisius hisce verbis: Sepulcrum D. Iddae usque ad nostra tempora a multis pie visitatur ac colitur. Placuit tandem Altissimo ad maiorem devotissimae suae famulae Iddae honorem et ad maius piorum fidelium solatium sacrum sepulcrum tempore apostasiae, cui monasterium Fischingense, ut supra iam meminimus, proh dolor, circa quindecim annos subiectum fuit, illaesum conservare. Etsi enim apostatae altaria, imagines et omnia sacra everterint, destruxerint, tamen venerandum D. Iddae sepulcrum intactum reliquerunt. Exstat etiam in sacello D. Iddae ab antiquo lampas iugiter die noctuque ardens, similiter et candela cerea coram sepulcro, quae sub missa conventuali, sub vesperis et completorio a monachis decantatis accenditur. Ab antiquo autem tres candelae cereae maioris ponderis et magnitudinis accendebantur, uti vestigia ad sepulcrum adhuc relicta testantur.

[18] [Fischingae, S. Iddae effigies repraesentatur in scutis fenestralibus, in sigillo,] Cum B. Idda apud monachos Fischingenses post sanctissimam Virginem Mariam primaria sit patrona et tutelaris, ubique in horum locis et habitaculis divae Iddae imagines, in ecclesiis parochialibus, quarum octo numerantur, et capellis sibi subiectis erecta altaria, ad huius sanctae honorem dedicata, sicut et imagines et statuae eiusdem beatae conspiciuntur, in publicis processionibus deportantur honoranturque. In sacra monasterii Fischingensi suppellectile asservatur lamina, maiori tabulae ligneae inclusa, ex argento, sicut et statua ex argento magnitudinis trium pedum cum medio, etsi solum formam superioris hominis praeferat, D. Iddae imaginem repraesentantes. Iidem religiosi, ut Christi fideles ad maiorem devotionem erga S. Iddam magis ac magis incitare, longe lateque dilatare valeant, imagines eiusdem sanctae aeri incidi et imprimi curaverunt, scalpro adeo felicissimo, ut ars et affectus in quibusdam in unum conspirent et vix non de primatu contendant. Tot autem numerantur formae et figurae diversae, novae et veteres, talium imaginum, ut numerum quadragenarium ascendant; huiusmodi autem imagines maiores in folio et minores avidissime desiderantur, non tantum a domesticis, sed et peregrinis, quare singulis annis aliquot centuriae distrahuntur. Sic et mercatores numismata effigiem huius sanctae repraesentantia ex metallo argento, imagines in pergameno pictas passim et in copia divendunt. Domini abbates asceterii Fischingensis in litteris suis abbatialibus utuntur formula sequenti: Nos Dei gratia NN. abbas monasterii apud D. Iddam in Piscinis. In scutis fenestralibus quae hinc inde donant, praeter monasterii et suorum insignia, semper unum aut alterum mysterium S. Iddae repraesentari curant. Sic scutum fenestrale abbatis Ioannis Meylin de anno 1513 repraesentat S. Iddam a mortuo lumen accipientem, ipsum vero abbatem flexis genibus supplicem coram D. Idda. Hoc scutum adhuc videre est in valle S. Urbani in ecclesia eiusdem sancti, quae licet modo sit acatholica, scutum tamen hoc fenestrale manet integrum et illaesum. Habetur aliud scutum Marci Schencklin primi abbatis post apostasiam anno 1542. Hoc repraesentat annulum a corvo ablatum, a venatore inventum, praecipitationem S. Iddae ex arce Toggenburgica, habitationem eiusdem sanctae in deserto, cervum praelucentem et ducentem D. Iddam ad nocturnas preces Fischingam. Eadem vide in scuto fenestrali Ioannis Rudolphi abbatis de anno 1554. Horum antecessorum successores abbates exemplum sectantur. Venerabilis autem conventus Fischingensis pro minore sigillo conventuali utitur effigie D. Iddae. Multi etiam exteri, scribentes conventuali Fischingensi inscriptionem epistulae ita formant: Adm. revdo NN. monasterii Fischingensis apud D. Iddam capitulari. Immo nec acatholici hac inscriptione nonnunquam uti verentur.

[19] [necnon in bene multis imaginibus,] Confirmant cultum sanctae patronae nostrae immemorialem antiquissimae imagines a maioribus nostris semper cum radiis et gloria circa caput pictae et sculptae, quemadmodum videre licet in Vita a Patre Alberto a Bonstetten anno 1486, et publicis typis commissa ab ipso auctore, anno citato. In hac enim S. Idda cum candela a daemone exstincta repraesentatur. Vetustissima Fischingae asservatur picta tabella S. Iddae cum cervo duodecim luminibus illustri, quae religiosam virginem ex ordine S. Dominici exhibet flexis genibus D. Iddae supplicem. Hanc tabellam esse antiquissimam demonstrat peregrinus et prorsus ignotus S. Iddae vestitus, similiter scriptura ob vetustatem penitus deleta. Scutum fenestrale perantiquum a nobili domino Rudolpho Escher proconsule Tiguri, Tiguro adhuc catholico, Fischingam missum circa annum 1499, exhibet autem S. Iddam lumen a mortuo accipientem. Imago D. Iddae ex ligno sculpta ob antiquitatem asservata. Haec olim posita fuit iuxta B. Virginem in altari proprii sacelli erecto anno 1513. Reservatur adhuc in monasterio Fischingensi parva quaedam campanula ex aere, interius et exterius deaurata, cum qua olim in sacello S. Iddae dabatur signum ad sacra facienda. Hanc autem esse antiquissimam ipsae litterae scripturae manubrio eiusdem campanulae impressae satis indicant. Scriptura vero ita sonat germanice: S. Idda, bid für die abgestorbene Seelen; S. Idda, ora pro fidelibus defunctis. Ceterum cum etiam huius campanulae usus excedat omnem hominum memoriam, valde probabile est iam exstitisse ante 200 vel 300 annos vel ultra.

[20] [e quibus nonnullae ad antiquiora tempora videntur pertingere.] Dum sacellum D. Iddae ab R. D. Placido abbate anno 1622 erectum, sed anno 1704 die 24 aprilis iterum destructum est, in muri pariete super S. Iddae sacrum sepulcrum, coemento prius raso, apparuit historia vitae S. Iddae in antiquissima capella, quam abbas Iacobus anno 1595 latiorem fecit, coloribus repraesentata. Nimirum desponsatio S. Iddae cum Henrico comite, annuli inventio, et S. Iddae ex arce proiectio, inventio S. Iddae in eremo, iter D. Iddae ad nocturnas monachorum preces cervo lumen praeferente, accensio cerei a mortuo. Et cum haec historia pennicillo valde antiquo sit formata, abs quodam pictore Leonardo Rüssi cive Wilense delineata est, anno 1704, die 28 aprilis, ut posteritati recommendaretur, quae ex prisco vestium habitu antiquitatem picturae facile diiudicabit. Pro certo enim habeo hanc picturam esse vel cum ipsa vetere capella depictam, vel saltem cum sepulcro anno 1496 exstructo factam. Ceterum quidam ex peregrinantibus infra hanc picturam nomen suum muro creta rubra appinxit anno 1576; ex quo aliqualiter antiquitas huius picturae elucet (*).

[Annotata]

* Ex codice 8545 addendum est, p. 46: Reservatur in archivio nostro imago S. Iddae in habitu monastico sanctimonialis, in altera manu rosarium, in altera baculum tenentis, quae repraesentat mysterium eiusdem S. Iddae praelucente cervo… Haec imago est coloribus delineata ad instar illius, quae fuit reperta in breviario Constantiensi in magno folio, de mandato D. episcopi Hugonis de Landenberg impresso per Erhardum Radtold, Augustae Vindelicorum anno 1499. Hoc breviarium R. F. Iudocus Hessi professus in Ittingen Ordinis Carthusiani dono dedit parochiae Winterthurensi anno 1511 adhuc catholicae, et licet modo sit acatholica, tamen hoc breviarium adhuc ibidem asservatur cum praedicta imagine in bibliotheca.

§ VIII. De festo beatae Iddae extra monasterium Fischingense.

[21] [Indictum est S. Iddae festum in ecclesiae Constantiensis missali] “Primo placuit Altissimo devotam famulam suam Iddam per famam sanctitatis magis ac magis gloriosam reddere, et lucernam hanc in aureo ecclesiae candelabro per prodigia sublimem extollere, ut luceret omnibus, qui in magna mundi domo sunt. Cum ergo fama sanctitatis et miraculorum divae Iddae in omnem late regionem exiret, R. domnus Ordinarius decrevit, ut eius memoria publico cultu coleretur per totum episcopatum Constantiensem, qui ob amplitudinem suam regno potius, ut quidam loquuntur, quam dioecesi similior est, et plus quam ducentis milliaribus germanicis, mille italicis circumscribitur, nec unam aut alteram sub se continet civitatem, sed aliquot provincias, Helvetiam, Sueviam, Brisgoiam, Wittenbergam, Hercyniam, Algoiam, etc. Celebratur ergo festum D. Iddae ad diem 3 novembris ex ordinatione domini Ordinarii in toto hoc episcopatu per modum commemorationis tam in missa quam in horis canonicis, de communi nec virginis nec martyris; et quidem ab antiquissimo tempore, teste reverendissimo et illustrissimo D. Ioanne Georgio, episcopo Constantiensi in praefatione missalis Constantiensis sua auctoritate et iussu editi anno 1603, in qua inter alia sic loquitur: Ceterum clero Dei benignitate iam aliqua ex parte ad romanum ritum exculto et informato, breviarium prelo commissum et feliciter superioribus annis absolutum fuit, in quo sane ad vivum omnia quae in romano breviario iussu Pii V pontificis maximi edito continentur, et nihilominus peculiarium nostrae ecclesiae Constantiensis sanctorum patronorum officia iuxta antiquissimum usum dioecesis Constantiensis, ne quippiam iure desiderari posset, inserta fuerunt. Ad eandem formam, quod sanctissimo Domino Clementi probaretur et sacri concilii Tridentini decretis in continuatione sessionis vigesimae quintae congrueret, non solum divinorum officiorum diurnum sed et novum missale revocare statuit. Verum morte praeventus, in successorem quod operi deest transmisit. Nos igitur vestigia antecessoris nostri insistentes, et opus multo maxime sanctum ac necessarium ad finem optatum perducere cupientes, missale hoc ad usum romanum, quod per propria huius nostri episcopatus fieri potuit exactum, conformatum prelo mandari iussimus, idque pro cura nobis commissa quantum tenebamur, et ratio temporis postulare videbatur, curavimus, ut unde omnis religio et divinus cultus sumpsit exordium, Romanam Ecclesiam dicimus, ad eius petrae soliditatem summo studio revocaremus, et ita quidem, ut tamen proprias et peculiares sanctorum patronorum nostrorum missas, sicut iam dictum est, pro recepta et a summis pontificibus approbata consuetudine minime intermittendas censuerimus. Hactenus nominatus episcopus.

[22] [et breviario.] Vide etiam breviarium Constantiense ex decreto revmi illmi domini principis Andreae ab Austria, S. R. E. cardinalis titulo Mariae Novae diaconi, episcopi Brixinensis et Constantiensis, anno 1599 editum, ubi festus dies S. Iddae ad diem 3 novembris assignatur. Idem etiam R. D. episcopus in praefatione ad dictum breviarium inter alia ita loquitur: Breviarium nostrae dioecesis Constantiensis non sine gravissimis sumptibus excudi fecimus, idque absolute romanum reddidimus, praeterquam quod officia divorum tutelarium dioecesis nostrae Constantiensis debitis locis intersuerimus, ita ut deinceps maximus minimusque vestrum sine difficultate rite et romane pensum cotidianae suae precationis possit implere. Idem confirmat revmus et illmus D. Rudolphus Marquardus episcopus Constantiensis in suo attestato de anno 1692 die 23 februarii sequentibus verbis: Quemadmodum non tantum in breviario nostro Constantiensi antiquissimo tempore, sicuti aliorum sanctorum, ita quoque istius sanctae annuatim ac in ipso tremendo missae sacrificio recolitur memoria. Hinc ex decreto revmi illmi D. principis Andreae ab Austria dies festus S. Iddae publico breviario et missali anno 1599 insertus usque ad hodiernum diem praedicto modo ab omnibus domno episcopo Constantiensi subiectis celebratur.

[23] [Cultus S. Iddae in arce Kirchbergensi et locis vicinis.] In Suevia, in arce Kirchberg, in qua S. Iddae oriunda, magno cum accursu fidelium et nobilium, festum eius ad diem 3 novembris sollemnissime, tam in foro quam in choro, peragitur. Similiter in toto territorio et districtu Kirchbergensi, etiam locis attinentibus, Wibligensi monasterio Ordinis S. Benedicti, in parochia Reglisweiler et arce Orsenhausen, etc., ex praecepto et decreto irrevocabili de anno 1600 die 19 februarii domini Ordinarii em. cardinalis ab Austria episcopi Constantiensis, ab utriusque sexus fidelibus praesentibus et futuris festum S. Iddae ad diem 3 novembris tam in choro quam in foro singulis quibusque annis sollemniter celebratur. Verba diplomatis sunt: Quapropter, implorato sanctissimae Trinitatis nomine, perpetua et irrevocabili constitutione decernimus, ordinamus et instituimus ac mandamus, ut festus dies sanctae Iddae, quae erit 3 dies mensis novembris, deinceps perpetuis temporibus in toto territorio et districtu comitatus Kirchbergensis, etiam in locis attinentibus, Wibligensi monasterio, in parochia Reglisweiler et arce Orsenhausen, ab utriusque sexus Christi fidelibus praesentibus et posteris in choro et foro singulis quibusque annis sollemniter celebretur. In quorum fidem et testimonium praemissorum litteras praesentes inde fieri sigillique nostri pontificalis iussimus et fecimus appensione communiri. Datum Constantiae, in aula sive palatio nostro episcopali, anno 1600, die vero 19 mensis februarii, indictione XIII. — In Helvetia, in landgraviatu Turgoiae cantonibus subiecto festum sanctae patronae Iddae ad diem 3 novembris tam in choro quam in foro ab utriusque sexus fidelibus praesentibus et futuris sollemniter celebratur in toto baronatu Tannegensi et in huius parochiis, nimirum in parochia Syrnach, Bichellsee, Tusnang, Augia, Bettwisen. Celebratur itidem, tam in choro quam in foro, festum S. Iddae ad diem 3 novembris in toto dominio Lommensi, similiter in toto territorio Spiegellbergensi. In territorio illustrissimo principi Sangallensi subiecto celebratur festum sanctae patronae Iddae. In celeberrimo monasterii Maggenaw sacrimonialium Ordinis Cisterciensis, sub ritu duplici, et quidem iam ab antiquo et ab immemoriali tempore. In venerabili monasterio apud B. V. Mariam Angelorum, sacrimonialium ordinis S. Francisci, sub ritu duplici iam ab antiquo. In eodem territorio illustrissimo principi Sangallensi subiecto die 3 novembris in honorem sanctae patronae nostrae Iddae ferias agunt. Vallis seu silva fratrum, pagus Schönaw inferior, vogtia Buemberg, vogtia Einstall, villa Schönaw superior, villa Reuthi, villa Oberblaicken, villa Eisgatten, villa Schlattberg, villa Buechhorn, pagus Wallenweill, viculus Möricken, Herderen, pagus Bueswyll. In cantone Vramiensi Helvetiae in quodam loco, vulgo Baunen, ubi pactum helveticum initium sumpsit, exstat sacellum filiale parochiae Seedorffensis in honorem S. Iddae exstructum, et tribus altaribus ornatum. Incolae illius loci festum S. Iddae die 3 novembris sollemnissime in choro et foro celebrant. Ad hoc autem sacellum per totum anni tempus est satis frequens Vramiensium et Schwitensium peregrinatio voti causa, multaeque fiunt virtutes per intercessionem sanctae patronae nostrae Iddae; prae ceteris vero inde medicinam referunt mortales aegri, qui dentibus, tussi et febri laborant. Primi huius sacri sacelli initium ob antiquitatem penitus ignoratur: licet circa annum 1580 a torrentis inundatione media illius pars fuerit absumpta, brevi tamen fuit restaurata et ampliata. Post quinquaginta annos, denuo a fluvii inundatione fuit penitus ablatum; quare incolae in tutiore loco, in quo modo visitur, cum tribus altaribus et non ignobili pennicillo exornatum aedificarunt. Imago S. Iddae ex ligno sculpta et in maiori altari posita ob faciei amabilitatem spectatores mire ad devotionem excitare solet. In parochia Lommensi, landgraviatus Turgoici, erectum est sacellum et altare perpulchrum in honorem S. Iddae, in quo Christi fideles D. Iddam pie et religiose venerantur, frequenterque sacra fiunt. Celebrant festum sanctae patronae nostrae Iddae, ad diem 3 novembris, tam in choro quam in foro, sacrimoniales monasterii Wunnenstein, tertii Ordinis S. Francisci, in cantone Helvetiae Abbatiscellano, et quidem cum consensu sui R. domini Visitatoris D. Conradi Ferdinandi Geist, suffraganei et vicarii generalis domini episcopi Constantiensis. In celeberrimis monasteriis Murensi Helvetiae, nec non Engelbergensi, utroque Ordinis S. Benedicti, ad diem 3 novembris, festum S. Iddae per modum commemorationis cum lectione duodecima in matutinis celebratur.

§ IX. De reliquis signis cultus S. Iddae adhibiti.

[24] [S. Iddam coluerunt et ceteri Helvetiae tractus,] “In praecedentibus assignavimus loca in quibus festum sanctae patronae nostrae Iddae in missa et divinis officiis celebratur; nec tamen desunt loca alia quam plurima, in quibus S. Idda a Christi fidelibus pie colitur et honoratur. In Helvetia, cantone Lucernensi, in oppido Malters dicto, exstat capella S. Iddae sacra, in qua D. Idda propitia est, et magna populi veneratione colitur, et variis frequentatur peregrinis, multaeque per intercessionem D. Iddae fiunt virtutes, ac pro more quasi invaluit, ut cephalia laborantes iconem aliquam S. Iddae capitibus suis admoveant, perque id saepius liberentur. In landgraviatu Toggio, illustrissimo principi Sangallensi subiecto, exstat sacellum Müllenreuthi dictum, spectans ad parochiam Mosnang, et S. Iosepho quidem sacrum, ubi per anni tempora saepius divina peraguntur officia, in altaris tamen latere posita est imago D. Iddae ex ligno sculpta, quam Christi fideles pie colunt, et in suis necessitatibus devote invocant, quod testantur votiva ex cera ab iisdem appensa. In eodem landgraviatu exstat ecclesia Gäwill, filialis quidem parochiae Kirchberg, ubi in altari D. Iddae imago picta visitur et a Christi fidelibus religiose colitur. Nec mirum D. Iddam in hac ecclesia a fidelibus honorari, nam et ipsa, tempore quo vixit cum comite marito in arce Toggenburgica, saepius hanc ecclesiam, utpote arci Toggenburgicae vicinam et proximam, religiose visitavit et divinis officiis interfuit. Per totam dioecesim Constantiensem ecclesiae, sacella, altaria in honorem D. Iddae abs R. D. Ordinario sollemniter consecrantur,statuae ex ligno vel imagines pictae huius sanctae in altaribus vel ecclesiis collocantur, sicut et in aliis dioecesibus vicinis, immo dissitis; similiter D. Iddae imagines in viis et plateis erectae vel in domibus forinsecus pictae videntur. Quam plurimae etiam familiae, maxime in Helvetia et Suevia, S. Iddae imagines intra domos suas affigunt, et ut patronam domesticam pie venerantur.

[25] [et in Italia] Devotio erga S. Iddam etiam apud Italos, maxime apud Laudenses in Insubria exoriri videtur. [dioecesis Laudensis] Nam illustrissimus D. Bartholomaeus Menattus, episcopus Laudensis et nuntius olim apostolicus apud Helvetos, singulari devotione erga S. Iddam affectus, cultum eius etiam in sua dioecesi et vicinia dilatare et propagare statuit: quare per Udalricum Uttenberger, Lucernae canonicum et commissarium episcopalem, petiit a me Vitas, imagines, numismata huius sanctae. Devotae huic petitioni satisfacturus, misi eidem sex libellos de Vita S. Iddae, aliquot imagines et sex numismata metallina. Qui ad accepta in hunc modum respondit:

Rme Pater, domine colendissime. Oblata munera imaginum, numismatum ac libellorum admirabilis Vitae S. Iddae, quae, ex ordine Rmae Paternitatis vestrae, ad me transmissa sunt a domno canonico Nicolao Udalrico Uttenberger, acceptissima pervenerunt, non modo in satisfactionem propriae meae devotionis erga tantam patronam, verum etiam ut eius cultum facilius extendere possim in hac civitate et dioecesi; quod quidem futurum spero, cum nobilis vir huius meae civitatis, in grati animi argumentum pro gratia impetrata, eiusdem Vitam italice in lucem edere voverit. Quare etiam pro maiori eius notitia et instructione suggeram invisere quid de eadem sancta matrona illmus nuntius Scottus, olim in Helvetia legatus apostolicus, [in Helvetia] profana et sacra. Ego vero interea amicissimas gratias refero rmae Paternitati vestrae, quae tam libenti animo mihi complacuit, et si quid ulterius repromere valeam, totum eiusdem mandatis exhibeo, manens semper futurus

Rmae Paternitatis vestrae studiosissimus ex corde
Bartholomaeus, episcopus Laudensis.
Laudae, 7 decembr. 1697.

Acceptis hisce litteris, scire gestiens num nobilis ille, cuius mentio in litteris, opus suum de S. Idda lingua italica perfecerit; quare post tres annos illmo domino Menatto de hac re iterum scripsi; qui vicissim sequentibus respondit:

Nobilis ille vir huius civitatis, qui in grati animi argumentum pro gratia impetrata, iam decreverat in lucem edere italica lingua Vitam mirabilem sanctae matronae Iddae, adhuc opus non perfecit, utpote aliis publicis curis praepeditus, praesertim hisce temporibus tam periculosis nostrae Insubriae. Hoc scio, multas in scriptis implevit paginas eleganti et erudito stilo, et statim ac vacuus erit, expediet quod superest perficiendum. Postquam autem fuerit typis cusum, satisfaciam petitionibus et mandatis rmae Paternitatis vestrae eo libentius, quo liberaliores ipsa offert suae studiosae voluntatis effectus erga me. Cui propterea singulares referens gratias, maneo semper futurus

Rmae Paternitatis vestrae studiosissimus ex corde servus,
Bartholomaeus, episcopus Laudensis.
Laudae, 1 aprilis 1701.

Et haec de celebratione et cultu sanctae patronae nostrae Iddae, praeter dubium quin aliis adhuc locis colatur; quia tamen nobis necdum constat, dicta pro argumento tituli probando sufficiant.

[26] [Anno 1705, Vincentius Pichius,] Silentio hic non praetereundum factum rmi illmi D. Vincentii Pichii ex marchionibus Albineae et comitibus Reschii, archiepiscopi Laodiceae, nuntii apostolici a Clemente XI ad Helvetos missi, [nuntius apostolicus, invisit arcem Toggenburgensem.] qui, anno 1705 die 12 maii, ex Lommis venit Fischingam, die vero 14 eiusdem, sumpto prandio, cum toto comitatu montem S. Iddae ascendit, ibidemque adhuc rudera arcis Toggenburgicae, ab Abbatiscellanis olim dirutae, quamque D. Idda aliquot incoluit annis, et ex qua innocenter proiecta fuerat, suismet oculis spectavit, specialemque devotionis affectum erga sanctam hanc monstravit: qui in tremendo missae sacrificio de eadem commemoravit. Domini vero officiales eiusdem illustrissimi principis albo confraternitatis eiusdem sanctae petiere inscribi, nimirum admodum reverendus et praenobilis dominus Odoardus Antonius Poliferus, secretarius, et dominus Bartholomaeus Bonnova, aulae praefectus (*).

[Annotata]

* Haec ex codice n. 8545 p. 34, addantur: Ex pervetustis manuscriptis Vitoduro nobis communicatis, habemus iam ante apostasiam processiones Vitoduro, vulgo Winterthur, Fischingam ad D. Iddam fuisse institutas. Tunc nempe ad annum 1509 et 1510 cum ex more cives novae urbis Vitoduri, qui hucusque collegiatam ecclesiam veteris Vitoduri tamquam suam frequentaverant, non pridem antea propriam parochiam in hac urbe ad S. Albanum obtinuissent, coeperunt etiam suam superstitionem plurimum augere, sacras quoque reliquias conquirere, conceptis variis votis et peregrinationibus ad sanctos Dei Berenbergam, ad praeposituram Emberach, et ad suam dominam Fischingam apud Matrem Dei in Augia. Auctor horum manuscriptorum fuit Laurentius Bosshardus, ecclesiae collegiatae ad B. Iacobum in Monte sancto prope Vitodurum canonicus. Haec autem scripsit iam factus apostata, qui in apostasia perseverans mortuus est anno 1530. Berenberg erat monasterium sub tertia regula S. Francisci, prope castrum Altenwulfflingen anno 1360 a comitibus Kyburgensibus fundatum. Emberach erat ecclesia collegiata habens praepositum, sexdecim canonicos et sex capellanos.

§ X. De miraculis et sanctitate S. Iddae.

[27] [Miraculis coruscasse S. Iddam asserunt scriptores multi,] “Miracula et plurima beneficia ab omnipotente Deo, intercessione sanctae patronae nostrae Iddae, petentibus concedi testantur unanimi consensu tam veteres quam moderni scriptores Vitae S. Iddae. P. Albertus a Bonstetten testatur sacrum D. Iddae sepulcrum clarere miraculis, quorum aliqua refert, et hoc a plurimis visitari et coli; ita in sua Legenda de anno 1486. Venerabilis et eximius P. Canisius in sua historia de anno 1590: Paucis, inquit, recensemus D. Iddae miracula innegabilia: haec enim causa sunt, ob quam sacrum beatae Iddae sepulcrum usque ad hodiernum diem a multis invisitur et honoratur, ac ipsa experientia habetur Deum, ob merita D. Iddae, Christi fidelibus varia elargiri beneficia, immo eos a diversis liberare languoribus et in suis petitionibus facile exaudiri. P. Henricus Murer, post aliqua enarrata miracula, sic concludit in Vita D. Iddae, fol. 298: Sufficiant miracula enumerata: et plura recensere supervacaneum foret, nam horum veritas omnibus est adeo manifesta, ut nullus D. Iddae sanctitatem in dubium revocare valeat. Prae omnibus autem maternam et beneficam opem accipiunt a B. Idda ii qui spectris se infestatos, aut gravi cephalia, aut lepra se cruciatos sentiunt. Similia habent et alii scriptores, quos vide, si placet, maxime P. Buccelinum, qui in Constantia sua Rhenana ad annum 1184 de obitu S. Iddae ita loquitur: S. Idda, comitissa, monialis Fischingae, in caelos recipitur, ut inde potentius fidelium devotioni patrocinetur; usque hodie rite invocata et honorata prodigiose in omni necessitate opitulatur. P. Basilius Finck de miraculis D. Iddae ita loquitur: In religiosa vitae austeritate ad extremum usque spiritum perseverans et multis adhuc in vita, pluribusque post mortem coruscans prodigiis. Ad finem: Patrona de facto est eorum qui orci patiuntur divexationes. Tandem concludit: Mortua quiescit perennantibus miraculis. Pro confirmando nostro titulo testimonium omni exceptione maius est breviarium episcopale Constantiense, quod in festo S. Iddae in lectione nona inter alia ita habet: Cuius sanctitatem Deus miraculis testatam esse voluit. Quis autem fuerit tantae audaciae, ut praesumat asserere R. domnum Ordinarium haec absque praemissa et authentica inquisitione publicis clericorum breviariis inseruisse? Accedit aliud testimonium R. D. Ordinarii cardinalis Andreae ab Austria, episcopi Constantiensis, in decreto suo de anno 1600 supra citato; inter alia enim sic loquitur: S. Idda defuncta in Fischingen miraculis coruscavit. Sic illustrissimus dominus Ranutius Scottus, olim apud Helvetos nuntius apostolicus, in sua Helvetia profana et sacra, ita scribit: Mori questa sancta a di 9 settembre del 1100, et ivi sepelita e per li grandi miracoli operati in essa da Dio. Nec praetereundum est martyrologium, germanico in idiomate anno 1599 Dilingae typis cusum, quod brevi enarratione Vitae D. Iddae hanc annectit clausulam: Fischingae, apud D. Nicolai altare sepulta miraculis claret. Testimonium efficax pro confirmatione miraculorum et virtutum D. Iddae desumi potest ex antiquissimo monasterii proprio.

[28] [quod etiam elucet ex concursu fidelium.] Asservatur in monasterio Fischingensi antiqua tabella lignea, in qua quaedam miracula annotantur intercessione D. Iddae facta; haec autem a maioribus nostris ut indubitata ad nos pervenerunt, maxime cum per notarios et iuratos, iussu Christophori abbatis anno 1580, iterum examinata, ut authentica sunt inventa et approbata. Sacrum D. Iddae sepulcrum anno 1496 ab Henrico abbate, ut supra audivimus, erectum, authenticum probat testimonium miraculorum et beneficiorum acceptorum; ni enim Christi fideles per D. Iddae merita frequentiora impetrarent beneficia, peregrinantes ad sacrum hunc tumulum, tamquam ad commune asylum miserorum et languentium, nec in tanto affluerent numero, nec devotio erga hanc sanctam magis ac magis in fidelium mentibus augeretur. Ex incremento enim devotionis merito concluditur impetratio beneficiorum. Probant etiam huiusmodi miracula et beneficia varia anathemata votiva ex cera in sacello D. Iddae hinc inde in magno numero appensa, quaeque magis ac magis multiplicantur. Et cum devotis Christi fidelibus longe lateque certissime constet, plurima a Deo per intercessionem D. Iddae impetrari beneficia, nulla amplius a religiosis Fischingensibus notantur vel examinantur, licet patres confessarii huiusmodi innumera referre et recensere valerent. Ceterum patronam nostram Iddam non tantum Fischingae, sed et in Bauuen, in Malters, aliisque locis, esse propitiam et prodigiosam supra iam annotavimus. Tot etiam pro confirmanda hac materia in testes vocari possent, quot ad invocationem sanctae matronae nostrae Iddae in suis petitionibus sunt exauditi, quorum multitudo excessivum plane componeret numerum.

[29] [S. Iddae sanctitatem gravissimi viri] Quod sanctitatem divae Iddae attinet, probatur haec. Cum D. Idda sanctissimam duxerit vitam in terris, magnum suae sanctitatis nomen et odorem apud posteros reliquit suavissimum; [laudibus extollunt,] quare sanctitatis eius fama statim longe lateque percrebuit, Christi fideles ad eius cultum non tantum privatum, sed et publicum, immo et ecclesiasticum promovit. Et cum nemo illius gloriam et beatitudinem in dubium vocaverit, eius imagines et statuae iam a maioribus nostris cum radiis et gloria circa caput semper et ubique pictae et sculptae sunt, ut praecedente articulo in antiquissimis imaginibus observare licet. Plures quidem et magnos sanctos nominat dioecesis Constantiensis; inter quos tamen non minima numeratur et colitur sancta patrona nostra Idda, cuius sanctitas tantum invaluit, ut ab utriusque sexus hominibus sancta mater Idda et patrona ab immemoriali tempore vocetur et depraedicetur, et pro tali ubique devotissime colatur. Quare absque scandalo maximo non tantum piorum fidelium, sed et haereticorum, quibus, pro dolor, Helvetia abundat, nomen sanctitatis eius in dubium amplius vocari non potest; sicque magna haec sancta voce populi ac voce Dei ad exemplum quorundam aliorum sanctorum iam ab antiquo canonizata est. Ceterum quod sanctitas sanctae patronae nostrae Iddae nec Sedem apostolicam lateat, immo et eiusdem saltem approbet et Christi fideles ad huius sanctae venerationem et cultum excitet, dicemus infra. Non desunt etiam gravissimi viri, et pietate et doctrina conspicui, omnique exceptione maiores, qui sanctitatem D. Iddae miris laudibus et encomiis depraedicant. Nam illustrissimus monasterii Einsidlensis decanus P. Albertus a Bonstetten D. Iddam sequentibus extollit elogiis de anno 1481: Mira Divinitatis speculatrix, sectatrix omnium virtutum, regula puritatis, speculum verecundiae viduarum decor, honor feminei sexus, auctrix religionis, corona nobilitatis, bonorum operum plena, septimum caelorum firmamentum, in ecclesia Dei lucens et miraculis clarescens. R. dominus Balthasarus Wuoher, episcopus Ascalonensis, illustrissimi principis domini episcopi Constantiensis suffraganeus, vir notae doctrinae et apud posteros nomen sanctitatis relinquens, iam ante centum octodecim annos, nempe anno 1582, die 14 novembris, in litteris ad sanctissimum D. Gregorium Papam XIII datis e monasterio Vinearum, Ordinis S. P. Benedicti, inter alia testatus est super sanctitate S. Iddae, ut supra diximus, et etiam in summario num. 14 habetur. Eminentissimus D. Andreas, S. R. E. cardinalis et episcopus, pro sanctitate D. Iddae clarum dat testimonium in suo decreto de anno 1600, die 19 februarii, supra citato. In illo enim decreto probatur ex sacra scriptura invocationem sanctorum esse sanctam, salubrem et utilem; postea hisce concludit verbis: Haec, ut de aliis vera sunt sanctis, sic vera procul dubio sunt de S. Idda ex domo et familia comitum de Kirchberg oriunda, qua e ante quingentos et quindecim annos innocenter vitam toleravit suam, defuncta in Fischingen, monasterium in Turgoia est, sepulta miraculis coruscavit, ideoque ibidem loci quotquot annis sollemnibus sacris culta est. Et post pauca: Nos pietate plenae petitioni non potuimus non annuere, utpote quae ad Dei imprimis gloriam cederet, et S. Iddae multis nominibus in patria praesertim debitum honorem, denique in populi etiam, si haec patrona bonis recordationibus, precibus publicis piisque et sollemnibus institutis coleretur, insignem utilitatem. Ecce a tanto sanctae romanae Ecclesiae antistite clarum sanctitatis D. Iddae testimonium.

[30] [confirmantque scriptores] Non est silentio praetereundum quod P. Buccelinus, monachus Weingartensis supra citatus, in variis suis opusculis pro sanctitate D. Iddae affert. In Constantia Rhenana, ad annum 1172, ita loquitur: Illustrissima et admirabilis sane stella dioecesim (Constantiensem) magno splendore et gloria implet sancta Idda, Henrici comitis Toggenburgi nuper coniux, nata comitissa de Kirchberg, mulier sanctissima. Ad annum 1176: Persuasa monialium Fischingensium Ordinis D. Benedicti precibus eo se transfert, cucullum amplexa, arcta tamen conclusa cellula angelicam plane instituens vitae rationem, locumque illum ceteroquin sanctissimum multo reddit illustriorem. Ad annum 1184: Sub hoc fere tempus stella lucidissima dioeceseos nostrae, sancta Idda in caelos recipitur, ut inde potentius fidelium devotioni patrocinetur, quibus usque hodie rite invocata et honorata prodigiose in omni necessitate opitulatur. Hactenus ita loquitur in Constantia Rhenana. In Germania vero sacra, typis edita 1655, pro altera, verbo Fischingen inter alia sic habet: S. Idda, eiusdem loci Deique sanctimonialis, miraculorum gloria dum viveret et a morte illustrissima colitur. In Menologio Benedictino suo, anno 1656 in lucem dato, ad diem 3 novembris: In Helvetia, in monasterio Fischingensi S. Iddae viduae, comitissae Doggenburgicae, virtutibus et miraculis clarissimae. Hactenus P. Buccelinus, pietate et doctrina nominatissimus. Famam sanctitatis divae Iddae acerrime propugnabunt omnes fratres et sorores albo confraternitatis eiusdem sanctae inscripti, quorum ab anno institutionis 1580 usque ad hodiernum 1704 diem 5 aprilis, numerantur 6012, nimirum in Deo iam requiescentium 2809, virorum autem, clericorum, regularium et saecularium utriusque sexus 3203. Inclita autem haec confraternitas in honorem et sub patrocinio D. Iddae initium sumpsit in celeberrimo monasterio Fischingensi anno 1580, sub Christophoro abbate, ac 27 iunii anni ejusdem confirmata est ab eminentissimo principe ac cardinali S. R. E. Marco Sittico, archiepiscopo Salisburgensi et episcopo Constantiensi, postea vero anno 1617 a Paulo V, pontifice maximo, praeclaris indulgentiis exornata est. Omni studio sanctitatem D. Iddae defendet, praeter alias dioeceses, amplissimus episcopatus Constantiensis, qui D. Iddam a multis iam saeculis ut notam et indubiam sanctam coluit. Singulis etiam annis passim in hoc episcopatu parochi et curatores festum huius sanctae ad diem 3 novembris Christi fidelibus ex cathedris denuntiant. Stabunt pro sanctitate divae Iddae episcopi, praesules et abbates, omnes scriptores Vitae huius beatae, qui decretis et scriptis suis D. Iddam ut magnam et quidem admirabilem sanctam toti mundo depraedicant.

[31] [ac testatur tum recitatio litaniarum,] Pro coronide appono litanias de S. Idda quas piissimus antecessor meus Ioachimus abbas, vir magnae pietatis, ex doctrinalibus R. P. Canisii S. I. in Vitam eiusdem sanctae deprompsit, et iterato cum licentia superiorum in lucem dedit, ex quibus sanctitas divae Iddae facile elucet.

Litaniae de sancta matrona Idda, cum facultate superiorum in lucem editae in venerabili monasterio Einsidlensi B. M. Virginis, anno 1661.
Kyrie eleison. — S. Maria, ora pro nobis.
Sancta mater Idda, ora pro nobis.
S. Idda, famula Christi devotissima.
S. Idda, exemplar Deum vere amantium.
S. Idda, decus et honor nobilitatis christianae.
S. Idda, ante thorum virgo casta et pura.
S. Idda, casti coniugii sponsa fidelis.
S. Idda, apostolicum viduitatis speculum.
S. Idda, turtur gemens.
S. Idda, stella in medio nebulae lucens.
S. Idda, pompae huius saeculi contemptrix.
S. Idda, sacrae solitudinis amatrix.
S. Idda, speculum patientiae christianae.
S. Idda, victrix daemonum fortissima.
S. Idda, amatrix paupertatis.
S. Idda, confraternitatis tuae patrona gratiosa.
S. Idda, consolatrix afflictorum.
S. Idda, refugium pauperum.
S. Idda, amore Dei succensa.
S. Idda, patriae nostrae patrona specialissima.
S. Idda, mater et patrona nostra carissima.

Agnus Dei. — Ora pro nobis…

Oratio, R. P. Canisii in Vita eius. Omnipotens sempiterne Deus, qui mirabilis et potens es in sanctis tuis, atque in fideli famula tua Idda magna operari dignatus es, maiestatem tuam supplices exoramus ut spiritum eius, quo tibi servivit, in cordibus nostris accendas et sanctam eius intercessionem ad instaurationem corporis et animae nobis prodesse concedas, ut nos a satana et omni malo custodias, ac in vera fide et omni bono confirmare propitius ac solidare digneris. Per Dominum.

[32] [tum institutio confraternitatis sub eius nomine.] In testimonium sanctitatis suae patronae adducunt etiam Fischingenses confraternitatem institutam sub nomine S. Iddae. De qua haec leguntur in documentis transmissis a Patre Chardon. “Haec confraternitas circa annum 1580 initium sumpsit in ecclesia ac monasterio Fischingensi, confirmata est 27 iunii eiusdem anni ab eminentissimo principe et cardinali S. R. E. Marco Sittico, archiepiscopo Salisburgensi et episcopo Constantiensi. Potissima causa fuit V. P. Petrus Canisius e Societate Iesu qui in omnem D. Iddae cultum intentus, non tantum laboravit, ut in honorem S. Iddae confraternitas aliqua erigeretur, verum etiam ipse verbis et factis eidem congregationi inter primos nomen suum inscribi curavit. Postea hanc ipsam inclitam confraternitatem anno 1617 Paulus V, pontifex maximus, praeclaris indulgentiis exornavit. Meminit etiam de hac confraternitate gloriosissimae sanctae Iddae in suis litteris ad Gregorium XIII, 1582, reverendissimus dominus Balthasar, episcopus Ascalonensis, suffraganeus Constantiensis, ut habetur quaestione secunda fol. 5 (scilicet quae supra dedimus num. 10), et iterum per totam quaestionem decimam (nempe quae tradentur infra num. 35), plura de incremento huius confraternitatis memorantur.

§ XI. De labore impenso pro elevatione cultus S. Iddae.

[33] [Fischingenses, ut Romae approbaretur cultus S. Iddae, primo non exauditi,] “Circa annum 1606, illustrissimus et R. abbas et princeps ad S. Galli Bernardus R. P. Iodocum Mefler monasterii San-Gallensis professorem, studiorum causa, Romam misit. Is ex commissione sui R. domini plurimum laborabat, ut officium seu proprium de S. Idda saltem pro abbatia Fischingensi a Sacra Rituum Congregatione approbaretur, et licentia celebrandi eius festum, prout ab antiquo consuevit, concederetur. Quare cum propterea diu ab eodem eminentissimus cardinalis Bellarminus fuisset informatus, hoc responsum tulit: cum in martyrologio de ea sancta nihil reperiatur, et Congregationi de eiusdem vitae historia nihil constet, Congregationem non libenter approbare huiusmodi, de quibus plene informata non sit, adeoque nisi aliquid amplius doceatur difficulter adductum iri Congregationem ut vitae historias approbet; sed bene licere patribus Fischingensibus recitare de illa sancta officium commune, idque aiebat pro suo facere posse patres illos, quia difficultas hic non est tam in sancta ipsa, quam in eius vitae historia. Haec cum anno 1610, 10 octobris, Fischingam scriberentur, et adderetur, si reverendus abbas aliquantulas pro honore tantae sanctae expensas facere vellet, negotium per commissionem a Congregatione cardinalium factam facile confici posse, praeterlabi occasionem tam optatam praetermisit R. D. Matthias Stehelin, pro tempore Fischingensis monasterii abbas, ob paupertatem qua tunc monasterium Fischingense laborabat. Praefatus vero R. P. Iodocus Mefler, paulo post Roma ad S. Galli monasterium rediens, lectiones secundi nocturni, quae hodiedum per dioecesim Constantiensem in festivitate S. Iddae in matutinis recitantur, vel ipse composuit vel Romae componi et typis imprimi curavit, atque pro gratissimo xenio R. D. Matthiae Stehelin, abbati Fischingensi, obtulit donavitque. Post plurium annorum intervallum, scilicet anno 1643, illustrissimus et R. abbas ac princeps ad S. Galli Peres, eadem devotione erga S. Iddam inflammatus, a Sacra Rituum Congregatione licentiam celebrandi festum S. Iddae in suo monasterio et territorio instanter petiit; a qua responsum accepit prius authentice probandam esse sanctitatem D. Iddae, cum non sit in martyrologio romano. Quare diutius reverendus princeps per aliquot suorum epistolas a RR. PP. Fischingensibus informari voluit, quaenam allegare valeant fundamenta sanctitatem D. Iddae probantia. Collecta haec sunt magna cura, et a rmo et illmo principe San-Gallensi Romam missa. Verum cum optatus non illico sequeretur effectus, San-Gallenses, romani stili pertaesi, hoc pium negotium haud ulterius moverunt.

[34] [ab episcopo Constantiensi commissario delegato,] Resumpsit illud anno 1691 R. D. Franciscus monasterii Fischingensis abbas, et ad R. et Celsissimum S. R. I. principem ac episcopum Constantiensem Marquardum Rudolphum, ut is suam Romae auctoritatem pro elevando cultu S. Iddae interponeret, misit; ac promisit clementissimus sanctae huic apprime devotus princeps, et ex suo consilio commissarium designavit, qui Fischingae rite omnia in hunc finem examinaret, et antiqua documenta excuteret. A quo haec dato est relatio.

Relatio commissarii episcopalis Fischingam missi. — Celsissime et reverendissime S. R. I. princeps, ac episcope DD. clementissime. Cum Illustrissima sua Celsitudo ad instantiam reverendi praesulis ac domini Francisci, monasterii Fischingensis Ordinis S. Benedicti abbatis, et tenuitati meae, iuxta tenorem adiectae commissionis in officio vicariatus expeditae, clementissime demandaverit, ut super certis quibusdam punctis ad mentem Sacrae Congregationis Rituum, in specie vero super immemoriali cultu, fama sanctitatis, virtute et miraculis, nec non recitatione officii et missae S. Iddae viduae in memorato monasterio Fischingae, vel ubi alias fuerit necesse, sedulo inquirerem, ac desuper in scriptis humillime referrem: ideo ea, qua par est, reverentia et submissione huic negotio die octavo mensis novembris, adhibito et desuper requisito in notarium apostolicum D. Ioanne Georgio Schenckle, sacrae theologiae et iurium candidato, parocho in Rorschach, initium dedi, et singula documenta litteraria, instrumenta authentica, libros impressos, picturas, imagines, antiquitates sedulo et accurate inspexi, perlegi, lustravi, de quibus omnibus et singulis Celsitudini vestrae Illustrissimae subsequentem humillimam exhibeo relationem. Et primo quidem quod attinet ad cultum immemorialem S. Iddae. Inde ea recenset quae supra iam allata sunt; finem vero suae informationis ita facit: Vitam S. Iddae etiam descripsit R. P. Albertus a Bonstetten, decanus monasterii Einsidlensis, iam semel allegatus, typis impressam anno 1481, cum sculptis imaginibus radiis et gloria exornatis, ubi dicit se hanc legendam ex latino obsoleto in germanicam transtulisse. Ubi specialiter etiam meminit sepulcrum S. Iddae illo tempore religiose fuisse visitatum, et apud hoc fideles suas preces fudisse, queis et seipsum commendat. Quam legendam compendiose descriptam praenobilis D. Gasparus Moser, publicus notarius civitatis Wylensis, censere iussus, an antiquioribus documentis per omnia sit conformis, testatur se omni adhibita diligentia vidisse, et revidisse omnia conformia. Idem asserit D. I. Dolder, notarius publicus et scriba dicasterii Tannengensis, anno 1583. Item Petrus Canisius Societatis Iesu, eodem tenore Vitam scripsit S. Iddae anno 1590. Citatur etiam ab aliis Franciscus Guilimannus, de rebus Helveticis, lib. I cap. ultimo; R. P. Georgius Stengelins S. I., tomo I de Iudiciis divinis, cap. 22,num. 1; R. P. Nicolaus Avancinus S. I. in sua Poesi dramatica, part. 4; R. P. Michael Pexenfelder S. I. Histor. 39; Kalendarium Benedictinum R. P. Aegidii Rambeck, monachi Schirensis,ad diem tertiam novembris; R. P. Gabriel Buccelinus monachus Weingartensis in suo Menologio, et Constantia Rhenana; R. P. Dionysius Luxenburger Ordinis S. Francisci Capuccinorum in suo Historiali et multi alii.

Actum Fischingae, die 9 novemb., anno supra millesimum sexcentesimum nonagesimo primo, indictione 14.

L. S. Ioannes Hugo Messler, doctor, commissarius, specialiter deputatus.
Ioan. Georg. Schenckle, notar. apostolicus, specialiter requisitus.

[35] [cui testimonium adecerunt officiales Frauenfeldenses,] Erant tunc praesentes Fischingae officiales landgraviatus Turgoiae, qui a commissario episcopali, nomine celsissimi super sanctitatem et cultum D. Iddae in scriptis requisiti, sequentia testati sunt.

Attestatum de sanctitate D. Iddae DD. officialium frauenfeldensium. — Quandoquidem Rmus et Celsissimus S. R. I. Princeps ac D. Marquardus Rudolphus, episcopus Constantiensis, dominus Augiae Maioris et Oeningae, nos infra scriptos praefectum provincialem et reliquos officiales landgraviatus Turgoiae in scriptis requisivit, quatenus de cultu et veneratione immemoriali nec non sanctitatis fama, virtute et miraculis sanctae matris Iddae, quae in celeberrimo huius landgraviatus situato monasterio Fischingensi requiescit, authentice testaremur tam de auditu quam scientia propria: eiusdem altifatae Celsitudinis iustae petitioni annuentes, dicimus et testamur sub fide et fidelitate, qua superioribus nostris sumus obstricti, nos a maioribus nostris semper audivisse, sanctam comitissam Toggenburgensem, nomine Iddam, fama sanctitatis, virtute et miraculis ab immemoriali tempore in monasterio Fisching. Ordinis S. Benedicti floruisse, fuisseque singularem patronam huius comitatus Turgoici et Toggenburgensis, ceterorumque laudatissimorum cantonum Helvetiae. Idipsum testamur ex propria et certa scientia, quod adhuc in praesens tempus magis et magis floreat, eiusdem sepulcrum a fideli populo tam vicino quam extero religiose visitetur, per cuius patrocinium plurima beneficia obtinentur: insuper quotannis tertiam diem novembris in choro et foro Fischingae feriari, esseque ibidem erectam confraternitatem amplissimam in honorem huius sanctae cuius albo etiam nos infra scripti singulari nostro solatio inserti sumus. In fidem praesens attestatum subscripsimus annulis nostris corroboratum. Fischingae, 8 november 1691.

L. S. Ioannes Udalricus Püntiner a Braumberg, praefectus.
L. S. Iosephus Ignatius Rueplin landamannus.
L. S. Anton. Sebastianus Reding a Biberegg, archigrammataeus.

Huic attestato R. et Celsissimus princeps ac episcopus Constantiensis aliud attestatum proprium adiecit et utrumque Romam est missum. Quod ita subscripsit:

In residentia nostra Marispurgi, die 23 februarii, anno 1692.

L. S. Marquardus Rudolphus, episcopus.

[36] [confirmationem cultus tandem obtinent anno 1724.] “Re iterum ulterius dilata, successor Rudolphi anno 1705 supplices ad sanctissimum dominum Clementem XI litteras dedit pro elevatione festi S. Iddae ad ritum festi duplicis. Supplicarunt quoque pro eadem gratia impetranda illustrissimi cantones catholici, nempe humillimi et oboedientissimi sanctae Romanae Ecclesiae filii et servi praetores, landamanni et senatus laudabilium cantonum catholicorum in Helvetia, Lucernae scilicet, Vraniae, Suitiae, Underwaldae, Zugii, Friburgii et Solodori. Misit deinde anno 1714 idem episcopus Constantiensis attestatum super cultu immemorabili S. Iddae, et anno 1715 novam supplicationem pro elevatione ritus S. Iddae ad sanctissimum Papam Clementem XI. Quod idem eodem anno et die a sancta sede canonici ecclesiae cathedralis Constantiensis petiere. Anno deinde 1723, Romae prodiit Summarium animadversionum R. P. D. Promotoris Fidei, Responsio ad animadversiones, Memoriale novum eodem anno, et tandem anno 1724 breve pontificium subsecutum est.

[37] [Quod elucet ex litteris ad abbatem Fischingensem datis.] Hactenus descripta est opera quam navarunt Fischingenses ut a ritu simplici ad semiduplicem elevaretur cultus beatae viduae. Idem etiam significant perspicue duae litterae, in codice Bruxellensi n. 8545 asservatae, quas R. D. Battaglini, die 15 iulii 1724, Roma abbati Fischingensi scripsit: Dies hodie S. Henrico dicatus faustissimus terminus tot laborum et amaritudinum, exordium et complementum nostrae optatae consolationis. Iam sint Deo laudes, vicimus causam illam, pro qua tuli per quinquennium assiduum laborem, uti videre licet ex adnexo folio illustrissimi et reverendi D. Fidei promotoris Prosperi de Lambertinis, Constantiensis elevationis officii S. Iddae, die 15 iulii 1724, pro gratia elevationis officii de communi a ritu simplici ad ritum semiduplicem pro civitate et dioecesi Constantiensi. — In sequenti mittam instrumentum publicum praesentandum celsissimo Ordinario et publicandum per totam dioecesin, quia hodie illmus Secretarius non potuit alloqui, ut possit de more apponere facto verbo cum Sanctissimo. Heri fere eram desperatus, audiendo DD. Cardinalium contradictiones; sed Deus placavit illorum corda, iam turmatim veniunt famuli et de stilo dantur vulgo mantiae, nempe aliquibus scutum, aliis minus, aliis plus. Iam nunc adest approbatio Sanctae Sedis et idem est ac si esset canonizatio. Hanc gloriam Deus concessit Revmae P. V.; post aliquot menses facili negotio obtinebo pro dioecesi Constantiensi lectiones proprias, nempe relatas ab abbate Caietano. Gratulor Revmae P. V., quae omni pompa dignetur dare signa laetitiae cum facibus et tormentis pulveris nitrati, sonu campanarum.

Rev. Martinus Battaglinus.
Roma, 15 iulii 1724.

Cum ex toto quod descripsimus commentario appareat apud sanctam Sedem tantum actum fuisse de cultus confirmatione ac elevatione, neminem fugiet R. D. Martinum Battaglinum usurpando vocem canonizationis minime intendisse sollemnem illam canonizationem, in qua ex communi theologorum sententia romanus pontifex ab errandi periculo tutus esse censetur.

Die 2 septembris anni eiusdem, idem haec eidem abbati scripsit: Gaudium Revmae P. V. adeo multiplicavit meum, iam a die faustissimae victoriae conceptum, ut vix possim exprimere concipiendo suam consolationem. Mihi credat, tales sum expertus contradictiones, angustias, defatigationes, ut firmiter credam hoc esse miraculum miraculorum S. Iddae, quod leniri a Deo impetraverit corda contradicentia. Quando iam eram fere desperatus, cum circumeundo pro informatione audivi vota contraria, in actu votandi benigne omnes concurrerunt et statim habui secretum nuntium ab uno Illmo, sed remansi veluti stupefactus per horam.

[38] [De cultu S. Iddae in ecclesia Lausanensi.] Quid vero actum sit ut ecclesia Lausanensis B. Iddae festum ageret ex sequentibus in eodem codice n. 8545 contentis p. 10, patet. Claudius Antonius episcopus Lausanensis Friburgi Helvetiorum 15 iunii 1725 litteras dedit abbati Fischingensi. Accepi humanissimas Revmae Dom. V. litteras sub 28 aprili mihi exaratas, quibus sane citius respondere debuissem, nisi per montes et colles in negotio visitationis huius dioecesis usque nunc occupatus fuissem, et adhuc ulterius occupandus, nunc obligationi meae satisfaciendo dixerim, quod cum maximo gaudio cultum erga B. Iddam promovere studebo. Quapropter supplices ad Curiam Romanam litteras praeparavi, inter alia etiam ad approbandum huius tam admirabilis sanctae officium, quod ex proprio Fischingensi mihi per Rev. P. concionatorem meum communicato deprompsi. Paulo autem inferius, p. 11, clare designatur ille concionator suo nomine: Multum sane laboravit pro introducendo ac promovendo cultu D. Iddae in dioecesi Lausanensi ac specialiter lectionibus propriis proprio illius dioeceseos inserendis R. P. Christophorus Widenmann, Societatis Iesu, Friburgi Helvetiorum concionator. Tandem Iosephus, abbas San-Gallensis, litteris datis in Hoost-Wyll, 20 octobris anni 1725, abbati Fischingensi mandavit fuisse statutum ut a se et a capitulo festum B. Iddae celebraretur.

[39] [De nova ecclesia anno 1718 Fischingae exstructa.] Ea qua in patronam pietate ferebantur incitati, Fischingenses, auctore abbate suo Francisco Troger, Uraniae nato anno 1703, novas B. Iddae sacras aedes exstruendas curarunt, at novae ecclesiae funditus iamiam aedificatae consecrationem ad annum 1718 distulit Rev. D. Franciscus abbas, eo quod elevationem festi eiusdem S. Iddae a ritu simplici ad ritum altiorem Roma obtinendum (pro qua totis triginta tribus annis indefesse non sine magnis expensis laboravit) de die in diem expectaverit. Verum anno 1718 de praedicta gratia obtinenda totus desperatus, revmum ac celmum D. Ioannem Franciscum, episc. Constantiensem et coadiutorem Auspurgensem, ad novam D. Iddae ecclesiam consecrandam instantissime supplicando invitavit; at facere instantias non erat opus: quippe celsmus Constantiensis non modo precibus gratiosissime annuit, sed nulli alteri cedere voluit hunc honorem quo, ut inquiebat, potentissimae suae et totius latissimae Constantiensis dioeceseos patronae cultum promovere possit. Quare tanto laudatissimo zelo celsmi episcopi pro viribus nos respondere decuit. Igitur die designata rmus D. abbas non modo quosdam tum ex conventualibus, tum alios praenobiles viros celsmum episcopum Constantia Fischingam associare iussit, sed ipsemet cum aliis Lommisium usque obviam venit, unde altifatus celsmus cum revmo D. abbate Fischingensi Francisco ac universo comitatu inter quos etiam erat R. P. Nicolaus Neyer, S. I., episcopi confessarius, copioso satellitio equestri et pedestri ex subditis abbatis Fischingensis, partim praeeunte, partim subsequenti, inter festivum campanarum undique compulsum ac tormentorum bellicorum explosionem, erectis etiam hinc inde in via plurimis triumphalibus arcubus, appensisque honoris symbolis, quibus et D. Iddae et eximius eiusdem cultor celsmus episcopus honorabatur, perductus est Fischingam tribus ferme horis Lommisio dissitam, ubi ritu romano processionaliter sollemnissime exceptus, ductusque est ad novam D. Iddae ecclesiam, pro more sollemnem pontificalem impertiit benedictionem. Altera die, quae erat 7 novembris eiusdem anni 1718, celsmus princeps novam ecclesiam cum altari principali et altero ad sepulcrum D. Iddae, utrumque in honorem eiusdem sanctae, reliqua enim quinque altaria prius ab aliquibus iam annis abs revmo D. abbate Francisco pro usu quotidiano fuerant consecrata, sollemni ritu consecrabat, ac peracta consecratione statim primus super neoconsecratum altare apud sepulcrum D. Iddae celebrare sacrificium missae dignabatur. Dies subsequens 8 novembris agebatur festiva, qua parochiae omnes ex vicinia processionaliter advenerant, concionem in laudem S. Iddae revmus ac praenobilis D. Franciscus Iosephus Schorno, canonicus et custos ecclesiae collegii ad S. Pelagiam Episcopicellae necnon ad S. Stephanum Constantiae ac visitator generalis, utpote confrater laudatissimae confraternitatis S. Iddae ad populum dixit. Qua finita ipse revmns ac celsmus princeps in nova consecrata ecclesia missam sollemnem pontificalem decantavit; qui dein eo adhuc die, tamquam zelosus promotor cultus D. Iddae, insigni comoedia et igne ut vocant artificioso honorabatur. Die nona novembris, celebrato a se missae sacrificio, episcopus ab hora septima usque ad horam duodecimam impertaesus administrabat sacramentum confirmationis; numerus confirmatorum erat 1824; demum die 10, Constantiam rediturus, noluit iter aggredi nisi prius audito ad aras S. Iddae missae sacrificio et valefacto dilectae, ut dicebat, suae patronae. Postea eundem celsmum principem ipsemet revmus D. abbas eadem pompa, qua fuit receptus, Lommisium usque comitabatur. Constantiam redux die 12 novembris litteris praelato Fischingensi datis demonstravit quantam in dedicatione ecclesiae laetitiam animo conceperit. Architectus novae huius D. Iddae ecclesiae fuit frater Christianus Hueber, coadjutor S. I., natione Tyroliensis. Ita ex litteris fundationis primario lapide inclusis anno 1704, die 10 aprilis.

§ XII. Prodigia per merita S. Iddae facta.

[40] [Brevis enarratio quorundam miraculorum per S. Iddam patratorum] Ne beatae feminae, quae apud Fischingenses honoratur, quicquam gloriae surripiatur, etiam, quod ab Actis nostris minime est alienum, ex codice Bruxellensi 8545, gratiae, S. Idda intercedente, concessae annectuntur. Legimus, p. 39: Anno 1712, coniux D. Ioannis Ludovici Hirtzel, olim nomine cantonis Tigurini summi Turgoviae toparchae, ab aliquibus iam annis sterilis felicissime per merita B. Iddae enixa est puerulum formosissimum. Deinde, (ibid. p. 63 – 78): Verena Huoberin Fischingensis ex lethali morbo sanata, anno 1649. Mathias Breittinger et Anna Meyerin coniuges Aureatenses Suevi, septendecim annis steriles, obtinuerunt prolem masculinam. Ioannes Melchior Cocher, consul Frauenfeldae in Turgovia, apostemate felicissime liberatus circiter anno 1654. Ioannes Laurentius Kautt, Engae in Högavia natus, venerabilis capitulorum Frauenfeldensis et Steckborrensis camerarius ac parochus Dissenhovii ad Rhenum, anno 1655 surditate sanatus. Ioannes Willelmus Cocher, filius praedicti consulis Frauenfeldensis, in plateam praecipitatus, ad vitam revocatus, anno circiter 1656. Maria Anna Redingin de Biberegg sanata est anno 1658. Catharina Rigolatin, domini Iacobi Lügstenmann capitanei coniux, sanata anno 1662. Maria Magdalena Müllerin, ex Toggio, Ionschwila oriunda, sanata anno circiter 1664. Ioannes Henricus Heuser Rapperschwila oriundus, sanatus anno 1672. Sebastianus Hohlenweger, natione Surlacensis, monasterii nostri tegularius, et Maria Brunschwilerin anno 1687 prole masculina donati. Franciscus Sebastianus Rogg, Frauenfeldensis, S. Theologiae licentiatus, protonotarius, venerabilis capituli deputatus et parochus Weinfeldae, a° 1705 surditate liberatus. Anno circiter 1706, Maria Idda Kellerin puella sex annorum, postea matrimonio iuncta aedituo Tusnangensi Benedicto Wartmann, morbo sanata est. D. Ioannes Benedictus ab Hospital ad S. Pelagium Episcopicellae canonicus et parochus, anno 1727, morbo levatus. Anno 1701, Benedictus Burri, alias natus ex Steffert, pro tunc autem in Scheurli prope Sonnenbergam cum parentibus suis commoratus, infans adhuc quattuor annorum revocatur ad vitam. Anno 1726, die 6 iunii, Fischingae votum suum exsolvit Urbanus Brisch de Monwangen prope Stocken morbo sanatus. Maria Ursula Schmidin, nata Kellerin, coniux D. Francisci Ludovici Schmid de Bellikon, monasterii Fischingensis secretarii aliquando, circa 1729 sanata. Anno 1730, Catharina Bollingeri, ex Schwendi, parochiae Tusnangensis, sanata. Infans, cuius parentes erant Iosephus Mayenhofer et Anna Maria Schererin Fischingenses, anno 1730, morte servatus. Ioannes Peregrinus Rodmann Fischingensis, anno 1732, morbo liberatus. Anno 1737, Maria Gertrudis Mahlerin ex Steinhausli, morbo liberata. Ioannes Meder, ex Schönaugia superiori, anno 1738, a maiori damno servatus. Iacobus Eisenring Lenggenwilae natus, anno 1738, morbo levatus. Maria Anna Stehelin Fischingensis, anno 1740, felicem obtinuit partum. Anna Maria Koppini ex Wallenvill, e gravi lapsu anno 1741 laesa ad sepulcrum S. Iddae sanata est.

(Pag. 78). Catharina Maijin, ex Anetsprungen, anno 1742 sanata. Anno 1742, die 8 octobris, votum exsolvit Ioannes Treyer, Molitor Sustdorffii ob filium sanatum. Catharina Schuopin Fischigensis, anno 1743, surditate sanata. Anna Maria Stehelin ex Scherliwald anno 1744 sanata. Carolus Schaffmeyer et Anna Maria Rottmundin, Buochhornio oriundi, ex Suevia prope Ravenspurgum, filiae suae sanitatem sunt consecuti. Peregrinus Wismer ex Halden, parochiae Augiensis, anno 1738 filio suo sanitatem est consecutus. Gasparus Hardegger, Ioannes Iohn et Ioannes Schever, nati ex Gambs in Helvetia, intererant bello in Italia anno 1598 sub capitaneo Thanner Abbatiscellano; tanta maligna febri fuerunt correpti, ut quasi singulis momentis iamiam essent morituri. Suadente autem Nicolao Schönenberger, sartore ex Mosnang, Iddae voto sese obstrinxerunt et convaluerunt. Barbara Schneiderin ex Balterschwil, anno circiter 1730, ac Maria Catharina Speckerin, ex eodem loco, anno 1744, surditate levatae.

§ XIII. Critica inquisitio.

[41] [Documenta allata minime evincunt feminam Fischingae honoratam esse Iddam Toggenburgensem,] Et haec sunt quae de S. Idda ex partibus Helveticis ad patres nostros transmissa fuerunt, quaeque brevitatis leges forsitan praetergressi lectoribus exhibenda censuimus. Iam vero, si singula rerum capita recensentes omiserimus omnia ista documenta spectantia ad ea quae saeculo XVI et subsequentibus contigerunt, et his tantum inhaeremus quibus reducimur in priorem aetatem, quae est saeculum XV, videmus nihil traditum esse quo tuto ulterius ascendamus. At documentis huiusce saeculi XV id tantum remanet omni ex parte inconcussum, nempe mediante saeculo decimo quinto monachos persuasum habuisse Fischingae iacere sepultam devotam aliquam Deo feminam, quam ex fide, ut videtur, cuiusdam legendae vulgari sermone descriptae Iddam Toggenburgensem nuncuparunt. Nec ullum, quo traditionem firmarent, se habuisse documentum aetate praestantius conicimus ex ipso commentario, quod ex argumentis undequaque collectis confectum voluerunt. Nam praeter codicem San-Gallensem [Verzeichniss der Handschriften der Stiftsbibliothek von St-Gallen. Halle, 1875, p. 193.] signatum num. 603 et saeculum decimum quartum quintumve referentem, nullum inveni codicem qui hanc legendam nobis exhiberet. Immo legenda, quae est in San-Gallensi non latine, sed germanice descripta, nequaquam differt a versione Alberti de Bonstetten [Videsis Illustrirte Schweiz, 1874, 1 Heft, p. 51 et seq.] . Cum vero hoc documentum de tempore quo tam mirabilia acta fuerint alte sileat, divinatores egisse videntur qui non alio, ut videtur, motivo inducti nisi quod tunc apud ipsos instaurata legitur disciplina monastica [Usserman, Germaniae sacrae prodromus. Chronic. Petershusanum, p. 376. Cfr. p. 384.] , ad saeculum decimum tertium B. Iddae obitum rettulerunt. Sed ne illis assentiamur prohibemur silentio coaevorum, ac imprimis Conradi a Fabaria: qui [M. G., tom. II, p. 176.] memorans summas illas calamitates, quae, ineunte saeculo decimo tertio, gentem Toggenburgensem misere depresserunt, ne verbulo quidem B. Iddam attigit; licet Henricus, quem Iddae maritum scriptitant Fischingenses, fuisset, si haec divinatio constaret, proxime sanguine iunctus patri istius Dietlemi qui fratri suo Frederico mortem intulit. Argumentum hoc, negativum quidem, in praesentibus tamen omnem vim sibi propriam obtinet, tum propter maiorem, quae Toggenburgenses inter ac San-Gallenses cedebat, necessitudinem, tum praesertim propter aliqualem casuum convenientiam. Nec argumentum elevatur si protuleris Rixnerii librum inscriptum Turnier-Buck, quia folio XCIIIIr inter illos, qui sub Frederico imperatore anno 1179 interfuerunt torneamento Coloniensi, ibi nempe undecimo, nominat Henricum Dockenburgensem, ita tamen ut folio XCVII scribat Deckelnburgensem. Etenim eundem notari in utroque loco fatebitur qui totum torneamentum apud Rixnerium perlegerit. Atqui ex diplomate sub num. 6 apud Iung [Histor. antiquissimae comitatus Bentheimensis lib. tres, p. 11.] constat Henricum comitem ad annum 1150 bona quaedam ecclesiae Osnaburgensi dedisse, deinde alterum Henricum praedicti nepotem memorat Sandhoff [Antistitum Osnaburgensium res gestae, parte I, p. 120, 121.] ; tandem in opere quodam postumo Hamelmanni [Opera genealogica historica de Westphalia et Saxonia inferiori cura Wesserbach edita, p. 418.] legitur Henricus de gente Tecklenburgensi anno 1179 torneamento Coloniensi interfuisse. Itaque Fischingenses vix aliquali probabilitate Rixnerium illum, cui minorem fidem adhibent eruditi, in partes suas trahere conantur. Adde Rixnerium, qui multa ceteris ignota docet, quis fuerit Henrici uxor silentio praetermisisse. Ceteroquin, Henrici cognomen non adeo curandum, cum nec in singulis apographis apponatur, et in nonnullis ideo additum fuerit ne nomen incertum rei narratae minorem fidem faceret. Ergo nemo mirabitur quod Gerbertus [Iter Alemanic. (ed. 1773), p. 84.] ac Mabillonius [Vetera analecta. Iter Germ., p. 6.] Iddam haec saeviora fata saeculo septimo subisse statuerint, quod von Arx [Geschichte des Kantons St-Gallen, tom. I, p. 299.] et Wegelin [Geschichte der Landschaft Toggenburg, tom. I, p. 61.] Iddianam legendam fabulam dixerint, si Neugart [Episcopatus Constantiensis, tom. II, part. I, pp. 157 et 158.] declaraverit inopiam documentorum nullam sternere viam statuendi, num Fischingensium placita veritati conveniant. Sed nonne haec eo tendere videntur, ut decretum sanctae Sedis cultum ab immemoriali confirmans falsitatis arguatur? Nullatenus, quia ex praedictis stat hypothesis, qua admitteretur Fischingae iacere sepultam venerabilem quandam feminam cum magna sanctitatis fama emortuam, cui populares supplicabantur; quod satis est ut producti testes de cultu ab immemoriali habito mendacii crimine absolvantur. A veritate tamen defecerunt Fischingenses, cum ex iis quae saeculo XV ad finem vergente fiebant, Iddam inde ab obitu in liturgia honoratam fuisse contendunt. Itaque dum melioris notae documenta prodeant, hanc Vitam, quae et Bellarmino mirationem movit, fabulis accensemus.

[42] [immo de corpore Fischingae sepulto nihil certi licet affirmare.] Hic forsan locus esset inquirendi quid sen tiendum sit de sententia eruditorum, qui ex mythologia legendam Iddianam manasse tuentur, quantaque intercedat connexio tum inter hanc Iddae Vitam et illam quam, teste Wegelin [Op. cit., tom. II, p. 298 et 299.] , cecinit Thomas de Rankwyl in legenda Monfortiana de patre Toggenburgensis stemmatis, qui natione Romanus, filiam de illicito commercio suspectam muro deiecerit. Iuvaret quoque inspexisse utrum affinia Genovevanis Iddiana fata non referant diversimode eandem legendam uno germine enatam [Cfr. imprimis quae Act. SS., tom. I Februarii, p. 721 sqq. de S. Agatha referuntur.] . Sed proprium hoc opus eorum est qui de re litteraria medii aevi scientifice tractant. Nos vero quod nostrum est operati, de corpore beatae viduae Fischingae asservato alterum dubium movebimus. Novit iam studiosus lector quomodo huius sententiae assertores causam suam perorent, ut valde dolendum fateatur Fischingenses nullam operam dedisse, qui effossa terra sacrum corpus elevarent, et signis istis quae fallaciis multis sua natura subiacent fuisse contentos. Donec illud fuerit praestitutum, manebit sub iudicelis, et sententia negantis corpus ibi sepultum iacere suam probabilitatem servabit. Et haec quidem erant scripta cum librum D. Kuhn, cui titulus est Turgovia sacra [Tom. II, p. 15 sqq.] , nactus in spem erigebar fore ut novis documentis offenderem, quibus prius statuta immutarem; sed spes me fefellit. Impugnat quidem vir doctus illos qui legendae non assentiuntur, sed documentis iam pridem cognitis, quae minore fide digna reputamus.

LEGENDA S. IDDAE

Ida, comitissa de Toggenburg, in Helvetia (S.)

BHL Number: 4148, 4149

[Praefatio]

Edita, ut diximus in Commentario praevio num. 1, ex quattuor apographis servatis in codice Bruxellensi num. 8930, ita ut in columna dextera posita sit recensio desumpta ex pergameno coenobii Blaburensis O. S. B., prope Ulmam, in sinistra vero recensio altera. In hac autem, pro variantium lectionum notatione, num. 1 designat apographum codicis Fischingensis, num. 2 Anonymum, num. 3 Lectiones … divini officii.

[Vita 1]

[1] Legitur [In marg. Initio mutila aliqua ob litteras aliquot excisas.] a etenim apud quaedam monumenta [prius munnta.] germanica et eorundem fida chirographa, quod beata Idda fuerit ex comitibus illis de Kirchberg orta, quorum dominium apud Suevos et hodie conspicitur ingenti honore coruscans, nupseritque comiti generoso Toggenburgensi, qui sui nominis in castro celso atque opaco nemore priscum solum additum, ad cacumina montium, quae amnem Durevallensem Tossamque torrentem dehiscunt, constructum, residebat, a quo cum annulo auri cambici, et admodum gemmato, ut ingenui tales sibi consuevere, subarrhata fuerat. Contigit semel, dum plures annos in dulcis matrimonii usu et fructu consumpsisset, venerabilem Iddam clenodia eius phoebi radiis et reflectione ipsius solis expurgari velle, ea moenibus castri imponens, recedens inde, tuta omnia aestimans felix et pudica hera. Est quaedam vallis, burgum propemodum circumcirca, spinosa et hispida valde, Rappestain appellata. In qua nempe corvi nidos sibi fecere, cum multitudine prolis illic degentes; e quibus arcis tecta unus petiit, subarrhationis annulum ex muliebri ornatu delegebat, in eorum corviliorum lectulum delabando [in marg. forsan delabendo.] portans, uti illorum est de natura et saepius furta committere. Quomodo actum est? Toggenburgensis comes, conthoralis tironis nostrae, venatores suos feralia explorandum emittebat; quorum unus in valle ea corvilios gragantes et in summitate pinnae conscendentes audiit, eorum nidum usque scandebat, ablatum annulum, mirum denique, Iddae inveniebat. Is laetus abscessit, rem fortuna secunda datam autumabat. Infelix eum digito imponens deinde gestare solebat, inscitus [corr. inscius.] rei et futurorum. Videntes ex cubiculariis annulum nonnulli, et agnoscentes, indignati se mutuo conspexere. Ast unus, qui eum certum desponsationis esse animo volutarat et multum oris habebat, in secessu herum conveniebat hac obscenitate verborum tam maleficus: Fugit me, comes, hic inquit, verum, ferme zelotipizantem. Et cur coaulicus ille annulum, quo subarrhasti tibi dominam digito gerat? Suspectum eum reddit de illicito amore eius, id nolo reticescere. Cui rettulit dominus: Hoc sua pietate Deus avertat: annulum nisi apud iocalia uxoris reservatum esse, haud secus scio; ignarus furti bestiae et horum quae subordinarat Deus per gratiam tandem in femella sua fieri. Et iterum deblaterare nititur suggestiens: Id approbabo signis evidentissimis. Adducens socium traditor, innocentis pertaesus, e pollice abstrahens aurum purum et nitidum, ait: Nonne, here, haec vera est gemma, qua coniugem adornasti, dum cubile tuum primis introducta fuerat diebus fallax mulier? Vidit comes et agnovit pariter. Praecepit igitur furore ingenti accensus, venatorem ad caudam effrenati caballi statim colligare, et ipsum equum ex summitate monticelli ad imum usque cum illo curritare, donec enormiter laesus spiritum exhalasset. Heu detestabile crimen! Deinde se ad cubiculum uxoris extemplo convertens malesanus, en fidam et iustam carnem et sanguinem eius media vi arripiens, austerus a muro burgi eiusdemque celsitudine per montis hedera et vepres quadringentos cubitos ad solum funestam atque chaos quoddam coniecit.

[2] In eodem casu beata Idda sub pectore suo natum virgineum supplicabatur, talia ruminando quoque trutinabat: Adiuva me, Domine, ac defende animam, et corpus contutari dignare a tortura membrorum, neque me nunc mors adimet e vita; et a contagione viri dies, quos mihi hinc concedis vivos, dicabo tibi, et in laude tua summo opere pro posse consummabo. Sicque vovit et spopondit. Exaudita est iustae ancillae Domini oratio in conspectu excellentissimi nati. Illaesa permansit et adiuta a Deo maximo et optimo nobilis matrona. Nam, mirabile dictu *, surrexit post tam asperam ruinam, per desertum frutectum et scopulosum hinc inde migrabat, aliena valde ab omni solita refectione, amaruscis et prunellis solum se muniens, hymnizans Christo, deputata suppliciis, et arbitrata dudum in cinerem conversam, nec nunc os ossi connexum. Quid accidit ultra? Praefatus comes post successum temporis et alium venatorem subsequentem cum cane odorisequo, iterum ad insequendum cervos aut hinnulas seu ferocem ursum seu spumantem aprum, persaepe dictam vallem, qua antiquum Toggenburg, ita enim arx ista nominari solet, nubila versus ab architectore conspicitur excelsatum, meare fecit; et dum ad sacra vestigia eximiae eremitae silvicola veniebat, canis beatorum pedum odorem latrando obsignabat etiam collocatorum, quando propter victum nunc hac nunc illac aliquando errarat in eremo; nec finem ductor fecerat sitibundus, quousque magistrum eius ad lucum quendam et intus ad antrum, in quo venerabilis Idda pedissequa Dei deguit et Salvatori suo militabat, usque perduxit. Qua agnita et paucis quoque allocuta, venator, culmina [cod. culinaria.] tecti repetens, periucundum attulit nuntium hero suo; laetitia inflatus, inquit: Gratias habe immortales, optime comitum, deorum Deo, qui uxorem tuam in tam perinhumanissimo casu ut nihil supra superstitem, conservavit. Nam et hodie vitales carpit auras, volo utique scias. Ad quae dominus: Id minime gentium. Nam tanta ex celsitudine cecidit mulier profana, ut in mille partes non nisi eam dispersam esse, haud aliud credo. At contra fidus Achates: Etiam, here, sic affirmans iure summe iurando, si domina mea non hac in vita est et vivens, me decollandi habeas inde auctoritatem. Visi certo dominam, et dextram iunxi dextrae, et ei vas dedi, atque accepi voces; quae ad cetera intulit eam iniuriam a te perpessam, et tam incredilem casum atque cladem sine omni merito esse, seque purgavit insontem. Et quid iterum? Comes volanter cum comite haec promulgante abscessit, canem per vallem et itinerum diverticulum lustrare prisca vestigia Deo dicatae feminae fecerunt, donec eandem in cavernis invenere solam, rei eventum manentem. Haec, demissa facie, humiliter valde et verecunda egressa, visis hospitibus. Sponsus ad pedes sponsae prosiliit, fatebatur minus iuste nimiumque rigorose processisse, supplex veniam postulans super delicto, et sibi male informato indulgeri deprecans. Ad haec ipsa mitis respondit: Surge, dulcis olim coniunx, surge. Indulgeat nobis Iesus Christus zelum nostrum. Et surrexit, osculum libavit eremitae, flagitando ut ad proprium secum migrare ne dedignaretur et visere penates, seque pro perpetrata iniuria ac impenso sibi malo mille optimarum rerum genera indubie refusurum promittebat; insuper, moriturum ilico talia sibi suggerentem falsa atque obtrusum iri stipulabat. Cui domina minime titubans: Haec quoque Christus avertat, ut ne quis hominum propter me sceleratam luat mortem, quod nec volo nec ita iubeo. Et pro quo instas, carissime coniunx, ut aedes nostras castrenses etiam tecum repetam, id etiam atque etiam denego, nam abhinc a te contaminari nolo nusquam. — Non sic, dixit dominus singultans; hoc mille in modos [cod. modum.] nefas resipiscere volo. Noli me flocci pendere, neque derelinquere verum et antiquum sponsum. Et iterum inquit Idda beata: Proiecisti me abs te immaturate sine culpa, nec tibi hinc denique parebo. Sponsum alium mihi delegi, olympiacum Dominum meum Iesum Christum, cui potissime oboedire teneor, uti creatori et salvatori humani generis. Is et ergastulum meum a te praecipiti traditum reservavit, et me ultro, ut spero, reservare malit, animulamque meam a iactura diabolica et ab omni adversitate. Huic corpus meum addixi, totumque appropiavi. Te igitur, mi comes, iterum oratum facio, si quid iuris habent inter nos dulcia olim connubia nostra, ut mihi habitationem aedifices, et mansionem pares ab hominibus segregatam, famulatui Dei quoque habilem. In ea sponso meo adhaerebo, et caelibem vitam ducam, totis visceribus flagrans in sui immaculato amore, nec umquam saeculum et perinfectum mundum intrabo; nam abdicata et proiecta ex illo impie sum ad vastitatem eremi. Annuit tandem iis comes magnificus, commonefactus diserta voce, petitionem honestam intellegit denique ratione fultam, et coniugem unanimem et succi plenam ita percontabatur quonam eam loco appeteret. Quae respondit parumper: In ea augia b per quam scanditur mons ipse, qui Hürenli communiter appellatur, circa basilicam cuius virginea mater patrona existit; in his pratis locum deligo, hoc habitare in atrio Domini cupio.

[3] Constructa fuit per eundem comitem Toggenburgensem quaedam habitatio prout efflagitavit coniunx; quam intravit, plures annos in ea in laude Dei aestuans et fervens summa lucubratione et vigilia. Solebat praeterea omni nocte matutinas quas fratres monasterii in Vischingen, quod in pede praefati montis sub norma sanctissimi patris Benedicti aedificatum est, Deo persolvebant, muniaque laudis frequentare quam creberrime. Quam semper, ut ferunt, cervus velox duodecim candelas in cornibus eius arboreis deferens, sanctimonialem exeuntem et regredientem humaniter comitando antecedebat. Et quoniam eo modo Deo vixerat haec ardens christicola, sanctitatisque eius minime oscitantis rumor multorum spargeret aures, haec provisa est per piaculum inde incolarum eleemosyna. Tempore illo, structura quaedam monialium, immo religiosissimarum, affixa erat abbatiae in Vischingen et infra septa eius posita. Hae devotissimae moniales, acceptis quae fama de comitissa illa famabat, ipsam convenientes, ut ingredi domicilium earum eiscum ne despiceret atque associari deprecatae sunt. Quibus paucis annuens beata Idda, illa tamen conditione apposita, ut sibi habitationem inclusae aptitarent, ut solum ceteras per fenestram alloqui et accipere commoda posset; quod denique ordinatum atque dispositum. Ecce interim, sodes, bone lector, humanae fragilitatis adversarius, et inimicus animarum ille eam exosam habere nitebatur. Nam ipse artifex adversitatis saepissime ad tecta cellulae eius parietesque cum lapidibus, uti aestimabatur, proicere solebat, attentans more suo Deum intime colentem, et super omnia perfecte amantem, utrum animosam spiritu ad labem perducere posset ab institutoque absterrere. Et cum una semel ignem eius exstingueret noctium per larem domunculae, ipsa ad tumulum cuiusdam sepulti comitis de Toggenburg prospiciebat, cadaver eius his verbis amica tegerrima caelestium impavide alloquitur: Surge, ait, ausculta paucis, optime affinis, porrige lumen, ut ignem fraude plutonis exstinctum adiumento tuo accendam. Cui mortuus oboedivit, surrexit, beatae viduae vivum lumen obtulit deformis, eamque sic affatur in rithmo [in cod. riggmo.] : Accipe, Idda, lumen quod tibi accendi. Nomen ex Toggenburg comitis est mihi. Assumpsit lumen ardens *, quae in omnibus sibi adversis socraticum vultum ostendebat, seque adeo provide gerebat, ut lucifer ille ex orco nec angeli eius sibi officere in nullo poterant ad finem usque eius. Ita nempe haec caelicola, ita eam gratiam sibi servientibus a numinum numine impetravit, quod nec illis quoque nocebit dolus sathanae machinatioque eius. A matricis dolore et capitis implorantes praecipue liberat, multaque adversitate. Haec tandem secundum naturae cursum tota speculatrix divinorum, operatrix omnium bonarum virtutum, castitatis norma, pudicitiae speculum, viduitatis ornamentum, decus femineum, religionis augmentum, nobilitatisque corona, plena operibus bonis et, ut arctum sidus, in Ecclesia Dei coruscans et rebus admirandis, tertio nonas novembris, hoc est die proxima post animarum omnium commemorationem, ex hac luce ad sinum, ut pie creditur, divi patris Abrahae vocata decessit, quo denique et hodie eius anniversarius celebratur dies in Vischingen, sepulta ibidem in ecclesia circa aram sanctissimi pontificis Nicolai, ubi sepulcrum eius miraculose a pleris [in marg. populis.] etiam istuc peregrinantibus conspicitur atque veneratur.

ANNOTATA.

a

Ante legendam, prologi instar, haec epistula Alberti de Bonstetten, decani loci Eremitarum, descripta est in codice Blaburensi.

Venerabili in Christo patri ac domino, domno Hainrico, abbati coenobii in Vischingen, domino suo admodum colendo, Albertus de Bonstetten, decanus loci Eremitarum, S. P. D.

Oratum me apprime nuper fecisti, abba pater, super legendam beatae Iddae inclitae, olim comitissae Toggenburgensis, coenobii tui felicis incolae atque matronae, ut eam ex materna nostra lingua in latinam converterem. Coepi id me tandem facturum animumque induxi meum, tametsi ex fratribus tuis, item in gremio almi monasterii Sancti Galli, quamplures invenisses illud subire opus comptiores me longe et peritiores, et qui ex Bedino gurgite vasto seu Noteringino fonte luculentam atque elaboratam fecissent, quibus etiam scriptitandi palaestra nec meum est praeire. Nolui tamen tibi, pater, adversari, sed morem gerere voluntati tuae, nec rem ipsam tum hebraicis, graecis, tum latinis dignam in amplum differre: translationem haud de verbo ad verbum, sed e sensu ad sententiam, absque macrilogio et longa ambigine fieri debet, propter gloriam divi nominis eius, et tua in me merita exuberantissima. Quoad potui, quam praepropere effeci. Utinam lecturis cum ea dulcedinem mellifluam instillare possem, ex illoque ignili nostro excidere aliquam devotionis scintillam. Hanc ad te nunc mitto atque dono. Do tamquam materiam tibi conducibilem, tuum sit placite eam capessere; nec alia me remuneratione et munificentia mutuo affici appeto, quam quod cum commilitonibus tuis coram loculo eiusdem fani dominae saepe sibi numero devotis orationibus tuis me commendes, ita ut tecum id pie procurante a Cunctisatore, post hanc lucem mihi denique tenui avena laudes eius canenti caelestem harmoniam impetres pervergere. Vale ubique, benedicte pater, amabilis valde, totum desiderium meum. Ex Eremo, VII calendas septembris, anno MCCCCLXXXV.

b Augia est campus pascuus amni adiacens, vel amne circumfusus. Origo vocis repetenda ex germanici idiomatis verbo au vel aw. Cfr. Cangium sub voce augia.

* cod. Num mirabile dictu?

* cod. audens.

[Vita 2]

[1] [S. Idda, falso crimine adulterii accusata, proicitur ex arce Toggenburg] Beata [Igitur add. 3.] Ydda [om. 3.] , a stirpe nobili comitum Rigbergensium [Kirchergensium2.] progenita [prognata 2, 3.] , quorum dicio, genus et [ac 3.] nomen maximis adhuc apud Suevos claret honoribus, quae matrimonio erat coniuncta comiti nomine Henrico de Toggenburg. Qui admodum celsam beneque munitam habitabat arcem, silvis monasterii Fischingensis [Fisgingensis 1.] circumseptam, sitamque in apicibus montium, qui fluvium ex Turthal provenientem in duas dividunt partes. Acceperat autem ab Henrico annulum pronubum ex auro arabico constantem, ut illi pro lege coniugali vellet esse fidelis. Quem cum post aliquod tempus una cum vestibus solis radiis exposuisset, iis relictis, putavit omnia integra permansura. Verum magna vallis montibus Rappeinstein [Rappenstein 3.] nominatis est interiecta, multitudine veprium aspera, et quodammodo inaccessa; quo in loco plerumque corvi nidos componere et pullos suos enutrire solent. Volantibus autem simul [om. 3.] corvis multis ex valle petituris montes, factum est, divino sic volente numine, ut unus ab aliis devolans locum illum, in quo vestes erant positae, peteret, annulumque pronubum secum in nidum, ubi pullos habebat, comportaret. Quod cum factum esset, decursis aliquot diebus, comes venatorem feras investigatum mittit, cumque venator iussa comitis facessens descendit montes, pullos super abietem crocitantes audit; qua conscensa ac praedicto annulo reperto, multa afficitur laetitia, et digito aptat, longoque tempore, fortunam ignorans, quasi suum gestat. Quod cum [dum 3.] alii famuli conspicerent, mutuis se intuebantur oculorum ictibus; quorum unus e numero cum annulum agnovisset, eum scilicet esse quo comes se Yddae sempiterni connubii vinculo obstrinxerat, accessit ad comitem hoc illum modo affando: Illustris comes, nescio quid rei sit. Nam videns annulum uxoris tuae pronubum digito venatoris affixum, eo sum adductus ut plane credam illam ipsius voluntati morem gessisse, et [ac 3.] obscenas corporis voluptates cum eo exercuisse. Quo audito, comes respondit: Quod Deus omen avertat. Rursum [rursusque 2.] delator: Ego hoc ipsum signo certissimo [signis certissimis 2, 3.] comprobabo. Adducitque venatorem detrahendo illi e manibus annulum, dicendoque: Numquid, domine, clare iam vides hunc esse annulum, quo tamquam arrhabone quodam uxorem tuam [om. 3.] Yddam tibi devinxisti? Hunc cum esset intuitus, de vestigiis [vestigio 2.] venatorem capi et indomiti equi caudae alligari praecipit; deinde equum per praecipitia montium agitavit, ut sic dilaceratus extremum vitae suae diem miserrime clauderet. Furore deinde magno et oestro quodam percitus, arrepta Ydda coniuge illam de editiore arcis suae parte in locum Raffenstein [Rappenstein 3.] horrore plenum ac asperum, quadringentos cubitos profundum, deiecit.

[2] [Agnoscitur S. Iddae innocentia.] Verum enimvero cum secum ita atrociter ageretur, divina ope solum freta, Deum ex animo precata est, ne sic crudeli morte vitam finiret, vovendo nec mariti sui nec alterius, quoad viveret, thalamum umquam repetituram, sed votum castitatis Dei amore in posterum integerrime conservaturam. Illius itaque praepotens Deus precibus clemens annuit, ita ut integra nullaque corpori iniuria illata ad terram aspiraverit, ac inibi specus illos circumiens, nullosque cibos homini competentes inveniens, nullo alio esu nisi terrae radicibus vixerit contenta; quo vitae genere tenerrima ac nobilissima femina diu in terris agere non quivisset, nisi in perpetuo Dei amore et sacris precibus perstitisset, a quo etiam sine dubio, quod etiam aliis sanctis hominibus contigit, praeter naturam, divino quodam auxilio fulcita fuit. Cum vero iam destitutus esset venatore comes, alium in locum perempti suscepit, eumque die quodam venationi apposito, cum cane odorifero, praecellenti feras quaesitum mittit. Quod admodum diligenter exsequitur, et in locum illum declivem, ubi sancta Ydda radicibus victitabat, se confert et canem dimittit. Qui cum hominem odoraretur, omnia latibula, donec ad locum ubi illa morabatur pervenit, diligenter explorat, ita ut nihil aliud venator existimaret quam vestigiis illum ferae cuiusdam insistere. Acriter igitur illum incitat, donec speluncam, ubi sancta Ydda erat, attigit; quae oculis plane sedebat in [in om. 1.] terram deiectis pudore honestissimo suffusa. Quo viso, pedem refert et rem comiti ordine pandit, axclamando: Laus Deo beatisque superis, coniugem tuam huius adhuc lucis usura frui! Respondit comes venatori hoc non esse credendum: siquidem non nisi in mille partes distracta terram attigerit. Respondit famulus: Si te fallo, cervices mihi praecidas. Ipsa enim iniuste hac poena se affectam mihi est elocuta. Tandem persuasus his dictis, itineri se accingit, et adiuncto sibi venatore ad locum monstratum pergit. Quo cum pervenisset, modestissimeque in conspectum comitis Ydda progressa fuisset, ad pedes feminae se proiecit, et peccati a se in illam patrati veniam poscit. Tunc placidissimis vocibus illum compellans: A terra, inquit, te erigas. Deus voti tui te compotem faciat. Morem igitur illi gerit et precibus instat ut domum secum redeat: futurum enim ut quod in illam ante peccaverit, deinceps humanitate, fidelitate, amore, omnibusque benevolentiae signis compensetur; delatoremque etiam qui ipsam falso huius criminis condemnasset morte adiudicaturum; fateri enim se dicebat uxorem suam maxima affectam esse iniuria, omnemque suspicionem immerito tulisse. Absit, respondit Ydda, ut quisquam propter me mortis periculum subeat. Quod vero petis, ut pristinas aedes tecum denuo incolam, illud minime assequeris. Nam iugum quo olim matrimonio tibi eram copulata, irritum atque solutum est. Rursus comes: Nec sic me affeceris [asseris 1.] , et me coniugem tuum ne repudies, nam omne quod ante in lege matrimonii a me praetermissum est, certissimo mea industria iam fidelitate compensatum videbis, et omnis iniuriae nota sempiterna oblivione delebitur. Ad quod ulterius illa: Quandoquidem ab huius vitae illecebris a te sim expulsa, vetus nostrum coniugium non expeto, sed a quo in aeternum non divellar, mihi coniugem, videlicet Iesum Christum, delegi, qui [quem 1.] ex gravissimo vitae periculo me ab omni corporis afflictione munivit, et non modo corpus hoc fragile, ut bona sum spe, verum etiam animam a sempiterno exitio liberabit [liberavit 1.] et custodiet [custodiit 1.] ; idcirco te rogo ut mihi locum ubi iam mundo separata, Deo vivam, praepares. Quaerit ad haec comes quorsumnam illi animus esset? Petit illa tabernam sub Hürnlin monte nominatissimo ad sacellum, cui patrona esset [est 3.] virgo Maria, exaedificatum.

[3] [S. Idda vitam monasticam amplectitur.] Quod quidem impetravit. Ac inibi cum multos annos egisset [exegisset 3.] , in singulos dies ad preces matutinas audiendas monasterium Fischingen frequentare solita fuit, quam semper cervus cornibus suis duodecim lumina sustinentibus praecessit. Quod cum multis annis fecisset [fieret 3.] atque fama de admirabili eius sanctimonia percrebuisset [increbuisset 2.] , stipe illi succursum fuit. Erat porro id aetatis etiam monasterium sacrarum virginum Fischingae, non procul a monasterio fratrum Ordinis divi Benedicti situm. Quae etiam percipientes huius feminae sanctum vitae cursum, multum illam rogitabant, ut eadem vitae ratione contenta [retenta 3.] , ipsarum monasterium incoleret. Quarum petitioni lubenti est assensa animo, hac tamen conditione ut seorsim ab aliis locum sibi destinarent. Convenerunt igitur ut fieret illi conclave ab aliis separatum, in quo ipsa sola, nemine interpellante, versaretur; id [om. 3.] ita conclusum ut nulla ad eam intrare nec etiam illa ad quempiam foras exire posset. Cacodaemon autem cum ipsius in divino cultu industriam cerneret, miris modis illam circumvenire tentabat, praesertim vero horribiles terrores illi iniciendo; nam saepius foci concutiebat climatorem [climacterem 3.] et illi quoque insidiabatur [invidebat 3.] , ignem restinguebat, cibum et potum effundebat. Et cum tempore quodam iisdem molestiis rediisset, ad fenestram per quam ceterae virgines Deo dicatae communicabant accessit, mortuum hominem, qui comes ex Toggenburg fuerat, est allocuta: Surge, inquit, et lumen mihi a calumniatore ereptum restitue. Ad quae ipse excitatus, nulla mora interposita, candelam ardentem ei reddidit. Ydda ait: Accipe de manibus meis hoc lumen, qui sum de sanguine Toggenburgensium procreatus. His dictis lumen recepit, et ad exitum vitae spiritus a diaboli imposturis immunis fuit. Quapropter magna gratia et praerogativa a praepotente Deo donata est; nam omnes qui se illius precibus commendant a diaboli praestigiis nullatenus illudi possunt, et ut uno verbo comprehendam omnes corporis aegrotationes [ si illam animo invocamus add. 3.] , praesertim uteri strangulum [strangulatum 3.] , suis ad Deum precibus facile propulsare potest. Itaque ex terris ad caelestia templa in Christo commigravit, tertia die novembris [(t. d. n.) ad diem omnium animarum ferias consequentem 3.] . Quo etiam tempore dies illius anniversarius quotannis peragitur. Funus autem ad monasterium beati Benedicti delatum, sepulturae mandatum est ad altare divo Nicolao dicatum.

MIRACULA S. IDDAE

Ida, comitissa de Toggenburg, in Helvetia (S.)

BHL Number: 4150

Edita ex manuscripto Blaburensi, de quo supra, Comment. praevio, num. 1,iuxta apographum codicis Bruxellensis num. 8930.

Excerptum e miraculis eiusdem beatae viduae.

[1] [In incendio caput S. Iddae servatur illibatum.] Anno Domini MCCCCXL, lignea aedificia voragine ignis coenobii Vischingensis consumpta sunt, heu quam miserabiliter, et intus omnis ecclesiasticus ornatus, inter quae et beatum cepha praetactae sanctae dominae, ad figuram sibi assimulantem collocatum fuit; et quidem imago per flammas in cinerem convertitur, sed verum caput illibatum permansit, tertia die post combustionem templi illibatum inventum est a.

[2] [Mulier a paralysi,] Et aliud sequitur haud minus stupendum. Duo Alpinates montis Hyrenlii b, honesti admodum coniuges sollertesque labore fuerunt et multa prole dites: ex quibus paralysis feminam laesit adeo ut usum loquendi amittebat et fortitudine membrorum exuta [sit]. Huius nempe maritus ad defunctum corpus asseclae Domini se contulit admodum turbatus, atque devotus Deum ibidem supplicabatur ut meritis gloriosissimae dominae et beatae conversae tactam coniugem eius dignaretur eripere. In bona spe domum revertens uxorem sanatam obviam habens, quam statim percontabatur quanam hora hoc egregium opus factum fuisset. At ipsa sibi horam et tempus exposuit, et intellexit vere monticula id illo tempore actum, quo coram sepulcro promotricis dignissimae orasset.

[3] [et puer] Insuper nec diu, ipsi mutare domicilium ad oppidum Rapperswile, [a suffocatione per S. Iddam sanati.] quod lacui Thuricino adiacet c et in litore munitissimum spicatur; in quo profecto quendam civis puerum casu fortuito ad lacum cadere ipsum contigit, ita ut extractus modo expirasse medullitus autumaretur. Fit concursus ingens a coaccolis castellanis, vae et planctus maestorum parentum et agnatorum haud mediocris super infantis morte. Ad quae Alpinas in medium statim rettulit miraculum in uxore sua, intercessione beatae Iddae, dudum antea factum, consulens ut quoque puerum ad sepulcrum eius ducere voverent. A genitoribus quod quam primum actum, et pauca insuper oratione ad Deum effusa, puerulus iste, ut somno suscitatus vagitus emisit et convaluit.

[4] [Immo plura miracula per eam patrata sunt.] Haec et his longe miraculosiora fecit et hodie Cunctiparens crebro factitare solet, ob merita famulae suae inclitissimae, quam ita oro denique in hoc turbulenti saeculi [Vox suppleta per correct.] mari praeter se colamus, ut semper nostra sit sedula adiutrix et ad Deum summum optimumque fidissima promotrix.

ANNOTATA.

a Cfr. Comment. praev. num. 8.

b Mons iste hodiedum appellatur Hörnli. Cfr. supra in vita num. 2 in fine.

c Oppidum istud nostris temporibus nuncupatur Rapperschwyl, situm in litore lacus Zurichini.

DE SANCTO BERARDO MARSORUM EPISCOPO

ANNO MCXXX.

COMMENTARIUS PRAEVIUS

Berardus, Marsorum episcopus (S.)

AUCTORE J. D. B.

§ I. De Actis S. Berardi.

[1] [De S. Berardo, cuius cultum antiquum promovit Pius VII,] Hac die Marsorum ecclesia festivitatem agit S. Berardi, qui saeculo duodecimo ineunte hanc sedem regebat. Huius vero beati viri, qui martyrologio Romano non reperitur inscriptus, Pius papa VII cultum promovit, cum, die 20 maii anni 1802, clero civitatis et dioecesis Marsorum concessit ut die 3 novembris, in secundo nocturno, de S. Berardo proprias lectiones recitaret; ac die 25 iunii anni 1808, petente eminentissimo domino Matthaeo, Praenestino episcopo cardinali, ecclesiae Praenestinae, quae iam in honorem beati antistitis totum officium de communi legebat, datum est ut praedictas lectiones sibi reciperet. Sed Marsi, qui testes exstiterant quam sancte praefuisset ecclesiae sibi commissae, inde ab eius obitu sanctum praesulem publica veneratione prosecuti erant. Quod testantur et Ioannes, Signiensis ecclesiae episcopus, in Vita S. Berardi mox edenda, necnon canonici Sanctae Sabinae, qui, ut refert Febonius [Vita di S. Berardo, p. 49.] post dictum Ioannem, miracula ad beati tumulum impetrata litteris mandaverunt. Praeter hos quoque Guillelmus Panormitanus, qui in charta quam anno 1178, iubente Guillelmo Siciliae rege, in gratiam Sanctae Sabinae conscripsit, Berardum beati nomine exornare non dubitavit [Ughelli, Italia sacra, tom. I, p. 904.] .

[2] [non superest nisi Vita unica,] Attamen ad acta tanti viri illustranda pauciora hucusque prostant reperta documenta. Nam, praeter bullam quam dedit Paschalis II [Ughelli, ibid., p. 892.] ad definiendos limites ecclesiae Marsorum, illud unum nobis servavit antiquitas, scilicet Vitam beati viri ab eius discipulo Ioanne conscriptam. Etenim Berardi encomium [Ziegelbauer, Historia rei litterariae Ordinis S. Benedicti, parte I, p. 196.] , quod Paulus monachus Casinensis suae expositioni in Cantica Canticorum inseruit, iam diu cum ipso hoc opere deperditum videtur. Vitam vero quam conscripsit Ioannes edidit Ughelli in tomo primo Italiae sacrae, erutam ex vetustissimis membraneis ecclesiae Transaquensis [Tom. cit., p. 892 sqq.] . Cumque non paucis manuscriptorum catalogis evolutis, nullibi deprehenderimus aliud Vitae beati viri apographum, restat ut textum quem vulgavit Ughelli operi nostro inseramus. Equidem haud inscius sum in periodico quod inscribitur Archiv der Gesellschaft für ältere deutsche Geschichtskunde, monitum fuisse tomo XII, p. 382, asservari Romae in bibliotheca Barberiniana codicem chartaceum saeculi XVII, qui referat Vitam beati antistitis, quem tamen Bernardum erronee nuncupabat periodici editor G. Pertz. At collega olim noster, R. P. van Hooff, Romae moratus, praedictam bibliothecam adiit, repperitque in codice n. 157, non vero n. 2057, ut monebat G. Pertz, non Vitam Berardi, sed huius fragmentum aliquod. Etsi illud iure fas esset omittere, variantes tamen lectiones, ubi obtinuerint, notandas duxi. Libelli miraculorum, quem a canonicis S. Sabinae consarcinatum fuisse Febonium testem audivimus (supra num. 1), quaenam fuerint fata hucusque determinare non licuit. Sane a multis abhinc annis deperditus censendus est, siquidem nemo eorum qui a saeculo XVI de sancto praesule tractaverunt, ne verbo quidem, innuit se libellum istum inspexisse. Aliam Vitam S. Berardi ex manuscripto nunc, ut videtur, amisso, ecclesiae cathedralis, quae tunc iam erat in civitate Piscina, italico sermone versam typis mandavit Febonius anno 1673, cuius nova editio additionibus aucta prodiit Praenesti, anno 1708 [Corsignani, Della regia Marsicana, tom. II, lib. IV, cap. VII, p. 152.] .

[3] [cuius auctor Ioannes Signiensis omnem meretur fidem.] Igitur Ioannes Signiensis unicus exstat testis, ex quo ceu primigenio fonte hauriendum quicquid de S. Berardo traditum est. Proin de eius auctoritate nonnihil inquiramus oportet, quae ab omnibus pluris est aestimata, et iure quidem optimo. Ipse enim, ut ex epistula Vitae praefixa patet, alumnus fuit Sanctae Sabinae, eruditus ac ordinatus a S. Berardo. Potuit igitur ex familiari cum sancto magistro suo consuetudine multa quae ad ipsum spectabant optime edoceri. Scripsit autem cum iam Signiensem ecclesiam regendam susceperat. Quod conicere licet ex ipsa inscriptione epistulae ad Ioannem Furatum quae Vitae S. Berardi praemissa est, in qua se ecclesiae Signiensis nuncupat humilem ministrum. Et Ughelli in serie episcoporum Signiensium, post Transmundum, qui tamquam Anacleti II antipapae fautor anno 1130 sede pulsus est, Ioannem decimum tertium praesulem ascribit, ac alias tractans de lite quae sub annum 1148 in ecclesia Marsorum inter clerum S. Ioannis et S. Sabinae exorta est, recensitis ex vetusta charta episcopis qui ad rem componendam ad Sanctam Sabinam convenerunt, subiungit: Ubi erat et Iohannes Signiensis episcopus, qui eiusdem ecclesiae (scilicet Sanctae Sabinae) canonicus erat. Quot vero annos ecclesiae suae praefuerit manet incompertum. Vitae tamen scribendae initium fecisse videtur paucis tantummodo post S. Berardi exitum elapsis annis. Quod iterum ex epistula ad Ioannem Furatum deduci potest: scribendi enim onus abicere vellet propter pastoralis officii inauctam curam, atque ita dolens de patre suo colloquitur cum Ioanne Furato ut scribendi onus subiturus eos sensus animo gessisse videatur quibus recens defunctum prosequi solent. Proin Fabricio [Bibl. med. et inf. lat., tom. IV, p. 145.] asserenti Ioannem adhuc diaconum Vitam sui magistri descripsisse ex argumentis allatis assentiri aequum non videtur.

§ II. Elucidantur quaedam facta vitae S. Berardi.

[4] [S. Berardus oriundus fuit de stirpe comitum Marsorum, eorum probabilius qui Celanum obtinebant.] His de persona scriptoris enucleatis, occurrendum est difficultatibus aliquot quae natae sunt movere praeiudicium de eiusdem sinceritate. Locum nativitatis, parentesque Berardi declarat Ioannes; at errandi periculo obnoxius fieret qui plura novisse tentaret, crederetve Febonio, qui [Op. cit., p. 3.] , nullo allato documento, statuit Berardum fratres habuisse Oderisium et Rainaldum aetate priores ac militia insignes. Oriundus dicitur S. Berardus e comitum Marsorum stirpe, de quibus certe apud Gattulam [Historia coenobii Casinensis, tom. I, passim.] et Leonem Marsicanum [M. G., scr., tom. VII, p. 574 seq.] , scriptores rerum Casinensium, haud semel mentio recurrit. Re quidem vera, ut animadvertit cl. W. Wattenbach [M. G., tom. cit., p. 551.] , multa semper cum Marsorum comitibus Casinensibus fuerat coniunctio, quorum stirpe progeniti tunc inter eos conversabantur Oderisius, Theodinus, Transmundus. Leonem autem cognomine Marsicanum cum eis vel consanguinitate vel affinitate fuisse coniunctum admodum probabilis est Giesebrecht coniectura. Ex Leone optime novimus quis fuerit stipes eorum omnium, qui dicti sunt Marsorum comites; scribit enim ad annum 926 [Ibid., p. 382.] : Cum hoc Hugone venit Italiam Azzo, comes Burgundiae, avunculus Berardi illius qui cognominatus est Franciscus, a quo videlicet Marsorum comites procreati. Sed quis ordine referet nepotes omnes qui ex illo Berardo tamquam rami multiplices ex generoso stipite succreverunt? Iuxta tabulas ad finem tomi VII Monumentorum Germaniae appositas, ex Berardo II nati feruntur Oderisius, Rainaldus, Berardus ac Pandulphus episcopus. Istius vero Berardi, qui sub annum 1070 in vivis erat, filii duo recensentur: Todinus, qui inter cardinales annumeratus est, et Berardus. Sed his in sancti pontificis parentum notitiam minime devenimus. Nec maiori emolumento erit Regestum Farfense [Il Regesto di Farfa, tom. III, pp. 315, 320, 332, 340.] , licet et heic Marsorum comites pluries nominentur inter eos qui praedia nonnulla ecclesiae contulerunt. Idcirco tamen Ioannis Signiensis minime labefactatur assertum. Nam et de Celano in finibus Marsorum cognominabantur comites [Ughelli, tom. cit., p. 907.] . Si animadversum fuerit Celanos, quorum civitas inter priores, non pauca fuisse conatos ut sibi Berardi corpus emortuum servarent, haud reputabitur omni probabilitate destituta opinio D. Corsignani [Op. cit., p. 164.] , qui statuit Berardum ex his natum esse qui Celanum obtinebant, licet et pro sua sententia debilia attulerit rationum momenta.

[5] [De tempore quo S. Berardus Praenesti detentus est.] Sed vix ulla fides tribuenda censetur placito, quod affirmando magis quam probando Petrini [Memorie Prenestine, p. 119.] proponit, et cui calculum suum adecit anno 1867 R. D. Paulus Panegrossi, scilicet anno 1108 S. Berardum a Petro de Colonna apud Praenesten vinculis fuisse detentum [Memorie storiche intorno a S. Berardo. p. 55.] , licet Ioannes Signiensis rerum seriem ita ordinaverit ut lector opinetur ea contigisse antequam S. Berardus inter cardinales cooptatus fuerit. Sed diaconiam S. Angeli, quae erat eius titulus cardinalitius, ante annum 1107 rexit; nam hoc anno in Lingonis moratus, die 24 februarii, signum suum apposuit diplomati, quo Paschalis papa II monasterii Romaricensis et canonicae Calmosiacensis controversiam diremit [Martene, Thes. nov. Anec., tom. III, col. 1183.] . Ergo nisi malueris scriptori coaevo omnem fidem abnegare, credendus est Petrini erravisse, quod eo probabilius arbitramur quia cur erraverit manifesto apparet. Etenim in hanc sententiam devenisse videtur quod apud Petrum Pisanum [Watterich, Pontificum Romanorum vitae, tom. II, p. 7.] legerat civitatem Praenestinam, dum Paschalis anno 1108 iam ab itinere gallicano redux, omnibus pace compositis, in Apuliam proficiscebatur, in perfidi Ptolomei Tusculani ac Petri de Colonna partes defecisse. Ergo antea civitas Praenestina sub pontificis dicione fida manebat, nec ibi Berardus in custodiam mancipari potuit. Esto, sed a primis exordiis sui pontificatus [Watterich, op. cit., p. 5.] Paschalis cum Petro de Colonna bella movit. Licet Petrus Pisanus de his agens nullam de urbe Praenestina mentionem inicit, illo silente non tamen removetur hypothesis illa, admittenda ne Ioannes erroris arguatur, qua Petrus de Colonna, qui suae dicionis amplificandae studio exagitabatur, non tantum Cavas, sed et Praenesten, quam sui iuris esse affirmabat [Gregorovius, Geschichte der Stadt Rome, tom. IV, p. 306.] , ad tempus obtinuerit.

[6] [De titulo S. Chrysogoni quo S. Berardus insignitus fuit.] Tandem quaeritur num adhaerendum sit Ioanni dicenti Berardum in presbyterum cardinalem titulo S. Chrysogoni fuisse promotum [Vid. in Vita n. 6.] . Dubitandi ratio haec est. Die prima septembris anni 1107 dicebatur adhuc diaconus cardinalis S. Angeli, et aprili mense anni 1111 alius a Berardo, scilicet Gregorius, ut presbyter cardinalis signum suum apposuit privilegio de investituris quod Paschalis papa, ut custodia liberaretur, Henrico V imperatori concessit [M. G., tom. II Legum, p. 72.] . Ergo si re vera hoc titulo insignitus fuit beatus, ante susceptum episcopatum S. Chrysogoni presbyteratum ac omnem cardinalitiam dignitatem abrenuntiavit.

[7] [Chronotaxis vitae S. Berardi.] Ad definiendam aliquatenus beati Berardi vitae seriem chronologicam, quod ultimo agendum erat, haec duo potissimum conducunt, scilicet inscriptio diplomatis anni dominicae incarnationis 1120, episcopatus Berardi anni undecimi, quo comes Crescentius de gente Marsorum ecclesiae sanctorum martyrum Caesidii et Rufini bona quaedam in comitatu Transaquano dedit [Ughelli, op. cit., tom. I, col. 901.] , et testimonium Ioannis dicentis Berardum sedem Marsorum obtinuisse dum annum aetatis suae trigesimum agebat. Inde sequitur Berardum ad annum 1109 in Marsorum episcopum fuisse consecratum, natum quidem anno 1079. Ante octavam iunii anni 1096, transmissus est in coenobium Casinense litteris ac virtute erudiendus; nam vivente Pandulpho Marsorum episcopo id actum conicitur. Andreas vero eius successor ut Marsorum episcopus memoratur in donatione quam anno citato Berardus, Marsorum comes, et Gemma, mater eius, ecclesiae S. Caesidii fecit [Ibid., col. 891.] . Cetera quaedam facta Vitae B. Berardi in sequenti elencho indicantur:

1107	24 februarii, Lingonis erat.
1107	25 iulii, apud Cellam S. Mauricii in dioecesi Valentinensi, signum apposuit privilegio quod Paschalis pontifex dedit monachis S. Aegidii [P. L., tom. CLXIII, col. 223.] .
1107	mense iulio, apud Valentiam interfuit iudicio quod de cella Gordiana contra monachos Casae Dei in gratiam Anianensium statuit Paschalis [Annal. Ord. S. Benedicti, tom. V, docum. 67, p. 640.] .
1107	1 septembris, Mutinae signum apposuit privilegio quod monasterio S. Benedicti Padolironensi Paschalis dedit [Bacchini, Dell' ist. di S. Bened. di Polirone. Racc., p. 68. ] .
1117	16 decembris, Praenesti interfuit consecrationi ecclesiae superioris [Corsignani, op. cit., tom. II, p. 163.] .
1120	Transaquis signum apposuit donationi quam fecit Crescentius comes ecclesiae SS. martyrum Caesidii et Rufini [Ughelli, tom. cit., p. 901.] .

§ III. De gloria postuma S. Berardi.

[8] [Corpus S. Berardi, quod ut Piscinam transferretur concessit anno 1580 Gregorius XIII,] Cum vero saeculis sibi succedentibus civitas Valeria pristino splendore viduata ac incolis fere vacua [Corsignani, op. cit., tom. I, p. 669.] tota prolaberetur, ideoque episcopus cum canonicis nonnisi raro ad Sanctam Sabinam morarentur, Matthaeus episcopus et capitulum Sanctae Sabinae Gregorio XIII supplices litteras dederunt ut, donec civitas Valeria reaedificaretur, sedes episcopalis apud urbem Piscinam ad ecclesiam B. Mariae de Gratia nuncupatam transferri concederetur. Quorum postulationibus benigne annuit pontifex brevi suo dato apud S. Petrum, kalendis ianuarii anni 1580 [Ibid., p. 670.] . Ut hoc documentum plane intelligatur, notare iuvat templum B. Mariae, de Gratia nuncupatae, a Matthaeo episcopo superstructum fuisse, diruto quod ibi erat, sacello B. Mariae de Nive dedicato [Febonius, Historiae Marsorum libri tres, p. 272.] . Attamen in media vastitate apud S. Sabinam, ubi sepultus iacebat, non sine honore remansit S. Berardus. Nam ad S. Mariam, dictam de Populo vel de Porta [Panegrossi, op. cit., p. 116.] , in summo Piscinae civitatis colle sitam [Corsignani, op. cit., tom. I, p. 682.] , honorificentissime translatum est anno 1580.

[9] [huc non nisi anno 1596 delatum est.] Ita Febonius [Febonius, op. cit., p. 253.] , quo cum sentit Corsignani [Op. cit., tom. I, p. 682.] . Attamen iam ante hoc tempus celebratam fuisse S. Berardi translationem arbitratur modernus eius Vitae auctor Panegrossi [Op. cit., p. 141.] , non ideo quod in archivo ecclesiae B. Mariae perscrutando [Op. cit., p. 141.] , reppererit chartam certum huius translationis tempus referentem, sed quia vix assequebatur quomodo, si translatio anno 1580 contigerit, factum sit ut, quasi despecta ecclesia cathedrali, ad B. Mariam de Populo sacra gleba reponeretur. Suam firmari sententiam putat ex eo quod iam ante annum 1580 apud S. Mariam capitulum continuo sedebat [Ibid.] . Sed elevatur difficultas, si animadvertatur nonnisi ad annum 1596 [Corsignani, op. cit., tom. I, p. 671.] totam novae ecclesiae perfectam esse fabricam, ac ita ad B. Mariae de Populo deferri potuisse sacrum corpus, donec in ipsa cathedrali locus tanto thesauro dignus instrueretur. Et talem fuisse mentem illorum qui Marsorum ecclesiae praefuerunt, comprobat idem auctor, tum ex structura ipsius altaris maioris in quo pars quaedam vacua relicta est [Panegrossi, op. cit., p. 142.] , tum ex populari traditione referente sacrum corpus, quod ad ecclesiam cathedralem delaturi essent, tanti ponderis fuisse ut loco moveri nequiret [Ibid., p. 118.] . Et primum quidem argumentum nihil habet quod adversetur descriptioni quae de eodem altari apud Corsignani [Op. cit., tom. I, p. 671.] legitur. Ipsi enim adstabant quattuor angeli urnam auream sublevantes, at quid urna contineretur dicere omisit, licet curiose reliquias passim asservatas indicaverit. Altero certe, quatenus forma vividiori indicat quid conati sint accolae ne thesauro suo defraudarentur, propositum episcoporum manifestatur, deferendi scilicet sacras reliquias ad ecclesiam cathedralem, et traditio cum data explicatione magis stabilitur ex his quae in altera, sed temporanea, ut videbimus, translatione [Panegrossi, op. cit., p. 118.] acta leguntur. Nam scripto firmatum est expleto opere reductum iri beatum praesulem ad pristinas aedes. Sed qualecumque sit tempus quo a Sancta Sabina ad Sanctam Mariam delatae sint sacrae exuviae, certum est translationis memoriam in ecclesia Marsorum servatam fuisse. Nam Piscinae [Panegrossi, op. cit., p. 116.] prima maii, in reliqua dioecesi altero eiusdem mensis die, ob occurrentia sanctorum Philippi et Iacobi natalia, celebris in S. Berardi honorem festivitas agebatur. At, cum propter vetustatem aedes iam ruinae proximae essent [Corsignani, op. cit., tom. I, p. 683, tom. II, p. 574.] , Muzius de Vecchi, ab anno 1719 Marsorum episcopus, templum B. Mariae a fundamentis innovandum esse statuit. Quod inde vocatum ad S. Berardum [Panegrossi, op. cit., p. 117. Cfr. Corsignani, op. cit., tom. I, p. 682.] , dedicatum est die 12 maii anni 1743 [Panegrossi, op. cit., p. 118.] . Interea episcopi sibi succedentes in sede Marsorum capsulas auro et argento pretiosas fabricaverunt quibus beati episcopi reliquiae reconderentur [Ibid., p. 17.] .

[10] [De cultu S. Berardi in regione Marsicana.] Est et iuxta oppidum Colle extra moenia in transitu viae romanae ecclesia S. Berardo sacra [Febonius, Historiae Marsorum libri tres, p. 219.] . Tandem a Corsignani haec de lapide qui dicitur S. Berardi accipiuntur [De viris illustribus Marsorum, p. 98.] : Cum etiam beatus episcopus quadam die a Taleacotio discessisset, et prope Celanum transisset in via qua e romana appellatur, in planitie sistens, ubi Quatranellae diversorium est, ab itinere defessus in ingenti orbiculato lapide sedens, illum ad reclinatoriae sedis instar miraculose redegit, ubi febribus doloribusque cruciatos sedentes convalescere ferunt.

VITA S. BERARDI

Berardus, Marsorum episcopus (S.)

BHL Number: 1176

[Praefatio]

Ex antiquissimis Transaquensis ecclesiae membranis, edita apud Ughellum, Italia sacra, tom. I, col. 893 – 901. Quam tamen denuo collegimus cum fragmento bibliothecae Barberinianae, de quo dictum est in Comment. praev. num. 2. Nonnulla etiam apud editorem minus perspicua nonnumquam correximus.

[PROLOGUS]

Incipit epistula ad venerabilem presbyterum Ioannem Furatum missa de vita B. Berardi.

Reverendo fratri et consacerdoti Ioanni Furato a Ioannes, Signensis ecclesiae humilis minister b. Caritatis vigor et virtus tanta esse asseritur, quod eiusdem interventu non negatur etiam quod dari non posse creditur; ipsa enim sola ita ad innumerabilia sese extendit, quod omnia, teste Apostolo, credat, suffert et sperat. Cum ergo, venerande frater et consacerdos Ioannes Furate, dudum apud vos essem, de consuetudine in novo ecclesiae claustro ante patris nostri sancti episcopi Berardi sepulcrum consedentes c, quod sine dolore dici non potest, de nostrae ecclesiae statu, de confratrum nostrorum religione et honestate, ceterorumque bonorum, quae praedicti patris nostri, si filii et non privigni, quod de me solo magis credo, dici possumus, temporibus iisdem agebantur ad invicem lacrymando colloqueremur *, praemissa caritate mihi iniunxisti et ut eiusdem patris, quod utique non ad nostrae animae detrimentum dicamus, et pastoris nostri vitam, et quae propriis oculis vidimus facta miracula scribere, ita quod in sanctae Romanae Ecclesiae consistorio pro eodem canonizando honore et indubitatis * tactis Evangeliis firmare possint. Cum autem primum imperitia mei excusatione, deinde pastoralis officii inaucta cura d, demum secundum meam scientiolam eandem iam scripturam *, sancta increpatione, voce, non mente mutata, ipsi meae responsioni obviasti dicens: Etiamsi casui casum iungere nescires, et totius mundi cura, ut * salva domni papae reverentia loquar, tibi iniuncta esset, (quod prorsus fieri numquam posse, tuo colloquio interrupto mox respondi), quoniam ipse te a puero nutrivit, docuit et ordinavit, et quicquid es post Deum per eum esse videris, et quoniam vitam ipsius bene noveris, et te praesente, Deo auctore, ad sepulcrum eius miracula facta fuerunt, deberes tamen, ut bonus aemulator, ad posterorum exemplum magistri tui acta, etiam non rogatus, qualitercumque scribere. Hac igitur ratione superatus, caritate me monente credidi, et quod non habebam scientiae dare promisi. Meum itaque, venerande et omni devotione digne frater et consacerdos Ioannes, nomine non re Furate, omnibus aliis sanctissimis canonicis nostris comitantibus, mecum incessanter qua debes prece et devotione operare *, ut in maioris adpetitione, quae veritas est Deus, ita sit, ut nec vera praetermittantur et, secundum tuam petitionem meamque devotionem, veris falsa numquam intermisceam.

Incipit prologus in vita beati Petri Berardi, episcopi et confessoris.

[Compendium totius vitae.] Scripturus e patris nostri vitam, volo, si possum, quae scripturus sum breviter adnotare, ut qui totam percurrere non valuerunt sancti Berardi vitam *, hoc perlecto brevilogo, quis et unde, cuius fuerit, ubi natus, doctus et nutritus, a quibus et ubi ordinatus, et cuius meriti ante episcopatum et post episcopatum exstiterit, et ubi requiescat, et quo tempore abierit, a parte praenoscere possint. Patria igitur Marsus, pater eius Berardus, mater Theodosia, patrius matriusque Castellum f, semine magnorum comitum Berardorum, nutritus et doctus in ecclesia S. Sabinae g, et ab episcopo Pandulfo h, qui tunc erat, acolythus ordinatus. In monasterio Casinense i a prudenti viro Paulo k corpore caeco grammaticam didicit. A papa Paschale ad romanam Ecclesiam vocatus, et ab eo subdiaconus ordinatus, et postea Campaniae provinciae ab eodem comes constitutus, a Petro de Columna propter romanam Ecclesiam captus et in cisternam missus, exinde Dei misericordia a Ioanne de Petrella l tractus, ac Romam reductus in ecclesia S. Angeli m diaconus factus, et in ecclesia S. Chrysogoni presbyter cardinalis ordinatus, Marsis pro episcopo datus, ad S. Sabinae illustrissimae martyris honorem episcopus consecratus, gloriosissimi meriti, et ante episcopatum et post episcopatum a tyrannis multa sustinuit, ita quod propter veritatem quam praedicabat ab ipsis vicibus octo expulsus de episcopatu fuit, simoniam destruxit, parentelas separavit, pauperes fovit, pupillos et viduas defendit, clericos composuit, congregata conservavit, conservanda congregavit, omnia vitia exstirpavit. Puellam in cuius gutture asprum fixum fuerat de mortis periculo signo crucis liberavit, vacuo horreo pro pauperibus mulieribus triticum colligere fecit, quod sua prece multum eisdem suffecit. Excommunicationis suae gladio comitem percussit, sed divina misericordia tamdiu vixit * donec eum absolvit. In festo S. Sabinae mortem, et postquam aegrotavit, diem mortis praedixit. Apud ecclesiam S. Ioannis in Capite Aquae n, nativitate S. Mariae, aegrotavit, inde lecto delatus in ecclesia S. Sabinae, sicut praedixit, tertio nonas novembris anno 1130, ind. VIII, mortuus est, ibique sepultus; ubi multa miracula omnipotens Deus operatur usque in hodiernum diem.

Explicit prologus.

ANNOTATA.

a De Ioanne Furato, praeter ea quae heic traduntur, nihil invenimus.

b Ioannem Signiensem notum fecimus in Commentarii praevii num. 3.

c Scilicet Valeriae, in ecclesia S. Sabinae, ad dexteram partem beatae martyris, ut dicitur in fine istius Vitae, num. 14, p. 134.

d Haec verba, ut innuimus supra in Comment. praevii num. 3, probant Ioannem calamum arripuisse cum iam esset episcopus.

e Talis prologus, qui est totius Vitae subsequentis compendium, raro in re hagiologica occurrit. Constat enim saepissime ex locis communibus quae serium veritatis inquisitorem minus iuvant ad certam aliquam consequendam scientiam. Ergo quaeri possit utrum iste prologus sit ipsius Ioannis opus. Cui solvendae quaestioni multum inservirent ipsa manuscripta quorum nullam copiam habemus. Incertiergo haereamus oportet donec unum saltem e latibulis eruatur.

f Quid notet nomen genericum Castellum docet Vita prolixior, num. 1: in castello cui Colli nomen. Est autem oppidum dioeceseos Marsorum in Aquilana provincia, ab urbe Aquila triginta sex milliariis distans. Cfr. Sacco, Dizionario geografico del regno di Napoli, tom. I, p. 336.

g Antiqua cathedralis in ipsa civitate Valeria ad lacum Fucinum primum constructa fuit sub invocatione illustrissimae romanae matronae S. Sabinae martyris. Cfr. Lucentius, Italia sacra, tom. I, p. 1294. In Act. SS., commentati sunt decessores nostri de S. Sabina ad d. 29 Aug., tom. VI, p. 496 sqq.; de ecclesia ipsi in Marsis sacra cfr. etiam Corsignani, Della regia Marsicana, tom. I, p. 664 sqq.

h Pandulphus e Marsorum comitibus genitus, anno 1056 episcopatum suscepit. Sub Urbano II vita functus refertur; itaque post annum 1088, sed ante 1096, cum tunc, iuxta Ughelli, Andreas sedem teneret. Cfr. Italia sacra, tom. I, p. 889 – 91.

i De schola Casinensi cfr. S. Petrum Damianumep. XVII libri II seu opusc. XXXVI. P. L., tom. CXLI, p. 621.

k De Paulo grammatico conferre licet Petrum diaconum Casinensem, qui in opusculo de viris illustribus Casinensibus, eum laudibus effert cap. XXXVI, apud Muratori, Rer. italic. scr., tom. VI, p. 51.

l Petrella in Aquilana provincia, aliquantulum in meridiem versa, parum distans a Tagliacozzo.

m Cfr. Platner, Beschreibung der Stadt Rom, tom. III, part. III, p. 467.

n In regione Celanensi sita est collegialis ecclesia S. Ioanni sacra, ad fontem rivuli hanc terram irrigantis. Ita Febonius, op. cit., p. 40.

* edit. colloqueremus

* edit. indubitatus

* sic edit. ex prava lectione

* edit. et

* edit. opera

* ed. levitae

* ed. vivit

CAPUT PRIMUM.
S. Berardi parentes, institutio tam religiosa quam litteraria, et fata diversa usque ad susceptum episcopatum.

Incipit vita beati antistitis Berardi confessoris.

[1] [Berardus, pie et erudite educatus,] Berardus igitur, Marsorum a comitum progenitus, quod de parte patri suo sibi aequivoco cum aliis castellis evenerat, in castello, cui Colli nomen est b, natus, et cum * non ut puer, sed ut gravis vir graviter transegit pueritiam, ibidem nutritus exstitit. Divina autem dispositione ad litterarum studia *, unde postea episcopus factus, in ecclesia sanctae martyris * et matricis Sabinae c a parentibus suis traditus est; ubi per Dei misericordiam usque hodie mirae religionis et honestatis fratres sub sanctae regulae disciplina absque dubio multi degunt; quibus etiam, quod magnum a Deo pretiosum est, semper inest cor unum et anima una d. Erat ergo iuvenis iste, omni nobilitatis electione postposita, humilitatis, patientiae *, castitatis, caritatis et omnium virtutum amator, ita quod eius aspectu humilitatis imago dignoscebatur, patientiam * in responsis et sibi illatis contumeliis servabat, libidinis auctorem calcans et comprimens, mulieres nedum intueri, nedum alloqui sine certa causa legalique teste, castitatem et honestatem custodiens, nolebat. In suscipiendis hospitibus eorumque servitio virtutum maximam caritatem, manuum opere, oris officio, rerumque dispendio studiosissime fovebat. In pedum incessu et vestimentorum ornatu atque tonsura compositus, lectioni divinae assiduus, nocturnis ac diurnis officiis insistens, culpam credens maximam, si ad primum nolae pulsum diu noctuque adsurgere tardus aliquando esset, et secundum praedicti sancti loci consuetudinem in quattuor consuetis locis, id est ecclesia, capitulo, dormitorio et refectorio, sine interrogatione vel certa causa numquam locutus, aut sine licentia claustrum egressus est, servitium cunctis exhibens, nulli umquam, quod mirabile est, scandalum intulit. Omnes diligebat, quoniam inimicum numquam noverat, sese cunctis esse minorem asserens, cunctis officiosissime serviebat, omnes venerabatur. Quid multa? Inreprehensibiliter in cunctis sese exhibebat. Pandulphus itaque episcopus e, qui tempore praedictae ecclesiae pontifex inerat, huius viri constantiam cernens, corona et ceteris ecclesiasticis ordinibus certis temporibus rite datis, quo debuit honore et veneratione in acolythum ordinavit. Crevit aetate, sed magis gravitate, crevit prudentia, non minus honestate. Quid autem hoc tempore mirabilius? Quid secundum canones rectius? Ibidem doctus est et nutritus, ubi corpora docere et animas fovere divina providentia futurus doctor et gubernator erat. Rogatu praeterea sui genitoris, de episcopi Pandulphi mandato, Casinensium monasterium gratia legendi adiit, ibique per sex annos a quodam prudenti viro, Paulus nomine, corpore tamen caecus, grammaticam discens feliciter mansit f. Si quis vero qualis ibidem exstiterit plenius scire voluerit, quam suo nomine, immo ipsi sancto viro, praefatus magister Paulus fecit *, Cantica Canticorum expositionem g legat, ubi mores, compositionem et honestatem suam tanto clarius ostendit, quanto nobis prudentior et praestantior habetur:

Ostendit mores Paulus, mentique vigores
      Huius Berardi, corpore, mente pii.

[2] [Romaeque sacris ordinibus initiatus,] Cum lectioni die noctuque canonicam servans regulam insisteret, ecce divino nutu, bona sua fama crescente, a sanctae recordationis papa Paschali h ad romanam Ecclesiam apostolicis litteris honorifice vocatus, honorificeque receptus est, et ut ipse pius recitare solebat, eo die quo Curiam intravit, primus, ad secundam et quartam feriam usque ad sabbatum, in cena sedit. Sabbato vero a manu summi pontificis, sicut dignus erat, ad subdiaconatus ordinem promotus, et ut ecclesiastici ordinis ratio exigit, in proprio loco tamquam iunior post omnes in mensa positus, immo ipse de consuetudine semper ultimum locum petiit. Quod videns praedictus summus pontifex subridens ait: Fr. Berarde, ecce heri, nudius tertius, quoniam tibi locus assignatus non erat, quasi iuxta nos in mensa sedisti, hodie in proprio loco positus es. Cui sanctus: Hoc, pastor, novi, non alta, sed infima semper habere; Deus scit, mirande Pater, elegi enim abiectus esse in domo Domini magis quam habitare in tabernaculis peccatorum. Coepit itaque vir iste sanctus honestatis tanto studio suis vivere cunctisque ministrare, quanto ad maiora sublevatus et a cunctis accuratius spectabatur, non tam favorabiliter, sed honeste et legaliter incedens.

[3] [comes Campaniae constituitur.] Considerata huius innocentia et ex omni parte probata, Campaniae provinciae comes i est constitutus. In cuius terrae administratione, prudentia, iustitia, fortitudo et temperantia virtutes ibi sibi comites existere, ut numquam in dictis, numquam in factis ab eodem aliqua harum defuit virtutum. Prudentiam enim in administrationibus populi sub suo regimine positi habebat, iustitiam vero in rapinis prohibendis, in latronibus coercendis, in furtis, homicidiis et his similibus exstirpandis tenebat, in superandis tyrannis et iniquis, in securitate et fortitudine, et, quod melius est et laudabilius, in superandis vitiis eadem mirabiliter servabat; et quoniam rectum in suis actionibus modum numquam excedebat, temperantiam virtutum maximam optime custodiebat, sic tamquam pius rex et perfectus imperator, virtutes diligentissime et studiosissime regebat. His itaque munitus, his circumdatus, his suffultus, his denique virtutibus profectus, commissam sibi provinciam Campaniam ita regebat ut placens Deo, neque pontificem romanum, neque quem custodia habebat, populum offendebat, ut mihi in eadem regione ad praesens manenti a multis revelatum est, ultra quam credi possit ab omnibus amabatur; non enim ut comites solent, sed ut verus veritatis defensor et pietatis amicus sese in cunctis exhibebat.

[4] [In vincula coniectus] Quidam * k Petrus ** nomine, comes Columna, et, ut fertur, Romanorum consul l, quoniam terra huius in circuitu, immo * circa urbem, sita esse videtur, contra sanctam romanam Ecclesiam diabolico instinctu calcaneum erexit, ita quod quicquid rapina, furto aut vi sive deceptione aliqua de bonis sanctae romanae Ecclesiae habere poterat in suos perfidos usus attrahebat *, et quod peius et magis timendum erat, quotquot habere curiales poterat, tamdiu vinculatos carcere tenebat, donec vel poenis vel fame deficerent, vel * multa redimerentur pecunia, et quoniam, sicut dicit propheta, Deus est mirabilis in sanctis suis, ut sua mirabilia in isto, de quo loquimur, sancto viro ostenderet, immo ut ostenderet cuius meriti Berardus esset *, ipsum eundem praefatus tyrannus cepit, et in cisterna sine aqua exspoliatum et verberatum iactari fecit. Fossus cisterna, Christo, qui cuncta gubernat, clamavit dicens: Omnipotens Domine, rex caeli et terrae, uti * Danieli, quod * succurras misero, deprecor, in ** hoc puteo *. Cum autem huc illucque nunciatum esset, quod tantus, ac talis tamque illustris vir in carcere haberetur, fuit * maeror et luctus inaestimabilis tam in romana Curia quam in parentum et consanguineorum domibus.

[5] [exinde liberatur.] Quidam interea miles, genere et moribus prudens, Ioannes nomine, sancti huius de quo loquimur consanguineus, de castello, cui Praetella nomen est m, quod in valle de Norsis * positum videtur, deposita militari veste et indutus mendici, divina inspiratione et sancta praesumptione *, qua sanctus carcere tenebatur, Praenestem urbem perrexit, et undique parietes, et quae in circuitu eiusdem civitatis erant, antequam eandem ingrederetur visitans, caute circumspiciens cauteque intravit ac tamdiu mendicando ostiatim ivit, donec ad locum quo illustris vir iacebat advenit *, quem accurate prospexit et a quo accuratius recessit, cogitans quid agere posset. Sequenti itaque nocte, quod dictu mirandum est, accessit ad cisternam solus *, super quam custodes gladiis accincti iacebant, tabulas, Dei tantum auxilio, de ore cisternae sublevavit, easque hinc inde posuit moxque illustrem virum, iacto funiculo, de puteo sanum et incolumem traxit. Sed quis non miratur, quod unius hominis viribus tabulatum et hominis pondus de ore cisternae ita sublatum sit, quod neque aliqua conquassatio ibi fuerit *, [Barb. fuit]neque sonus ad quem custodes vel qui in circuitu per domos hinc inde positas recumbebant homines excitari * valerent. Non enim * mirandum id esse memet reprimens dico, quoniam qui sui sancti sepulcri, immo sui sanctissimi corporis, custodes velut mortuos, angelo adveniente, eodemque Creatore resurgente, ad horam reddidit, potuit pro sui famuli amore operari, quod * unius viri vigore et actione, et custodia de ore cisternae levare, et nemine sentiente inde sanctum extrahere valeret. Liberatus igitur Dei misericordia de carcere sanctus, mox curiam rediit; flentibusque prae gaudio fratribus dixit: Nolite, fratres, nolite flere, sed mecum gaudete, quoniam pro matre nostra et totius mundi domina sancta romana Ecclesia, quod dignus non sum, pati merui. Noluit hunc postea romanus pontifex * ad comitatum ** remittere dicens, indignum fore tantum virum de Curia recedere. Adveniente ergo certo tempore, diaconum eum ordinavit et in ecclesia S. Michaelis n, ubi pisces in urbe venduntur, eum posuit * ubi sicut a quibusdam fratribus ibidem manentibus, quorum personas novi, sed nominum non recordor, mihi relatum est, multa dixit et fecit, quae huic operi interserere dignum est.

ANNOTATA.

a De regione Marsorum saepius mentio recurrit in Act. SS., v. g. tom. V Iulii, p. 528, tom. II Aug., pp. 420, 422; tom. V Aug., p. 778; tom. VI Aug., pp. 652, 662; tom. II Sept., pp. 305, 382; tom. III Sept., p. 608; tom. VI Octobr., p. 338, ac in Actis S. Caesidii martyris Transaquis in Marsis ad d. 31 Aug., tom. VI, p. 652 sqq.

b Cfr. Annot. f ad Prologum.

c Ecclesia S. Sabinae, de qua videsis annot. g ad Prologum, non videtur S. Martino dedicata fuisse. Proin textum editoris: S. Martini et matricis Sabinae corrigimus in: Sanctae martyris et matricis. De hac formula consuli potest bulla Paschalis II, edita apud Ughelli, op. cit., p. 892.

d Alludit forsan auctor ad canonicos regulares capituli S. Sabinae, qui communis vitae genus monachorum servabant. Cfr. Panegrossi, Memorie storiche intorno a S. Berardo, p. 29.

e De Pandulpho dictum est supra, annot. h ad Prologum.

f Ibidem actum est, annot. i, k, de schola Casinensi et Paulo monacho.

g Cfr. dicta in Comment. praevio, num. 2.

h Scilicet Paschali II, qui sedem tenuit a 13 augusti 1099 usque ad 21 ianuarii 1118.

i Hanc dignitatem respondere dicit Panegrossi, op. cit., p. 49, officio eorum qui posteriori tempore dicti sunt delegati pontificii, et, nomine summi pontificis, urbi vel provinciae praesidebant. Gregorovius, Geschichte der Stadt Rom in Mittelalter, tom. IV, p. 419, refert nomen delegatorum, immo et munus, primam originem sumpsisse anno 1142. Exemplum magis antiquum, nempe anno circiter 1105, praebet igitur Vita S. Berardi.

k In margine appositae sunt lectiones variantes fragmenti quod diximus asservatum Romae in bibliotheca Barberiniana. Cfr. Comment. praev. num. 2.

l De significatione vocis consul, cfr. Gregorovius, Geschichte der Stadt Rom im Mittelalter, tom. IV, pp. 436, 438. De gente Colonna et in specie de Petro Colonna, cfr. ibid., p. 305, 306.

m De Praetella, id est Petrella, ut ipse auctor scripsit in Prologo, cfr. annot. ibid., sub littera l.

n Est ecclesia nuncupata, propter proximitatem loci in quo pisces vendebantur, S. Angelo in Pescaria. Unus ex cardinalibus diaconis ab ea nomen accipiebat. Cfr. Platner, Beschreibung der Stadt Rom, tom. III, part. III, p. 467, 468.

* ed. quam

* ed. studio

* ed. S. Martini

* ed. potentiae

* ed. potentiam

* ed. fuit

* Cod. Barb. Tyrannus quidam

* * Cod. Barb. add. de

* ed. uno

* Barb. abstrahebat

* Barb. ut

* Barb. est

* Barb. mihi ceu quondam

* Barb. om.

* * in om. ed.

* Barb. add. incluso

* Barb. fit exinde liberatur.

* Barb. Helfis

* Barb. add. in

* Barb. devenit

* Barb. add. et

* Barb. fuit

* ed. excitare

* ed. est

* Barb. et

* Barb. add. Paschalis

* * (a. c.) om. Barb.

* Barb. add. postmodum in ecclesia S. Chrysogoni presbyterum cardinalem creavit

CAPUT SECUNDUM.
S. Berardi iam episcopi labores apostolici, pius obitus.

[6] [In Marsorum episcopum ordinatus] Eo itaque tempore a Marsa ecclesia vacabat, cui tamen inerat quidam religiosus et mirae abstinentiae vir, Sigenolphus nomine b, qui a Guiberto * c ordinatus fuerat, per septendecim annos d episcopi nomen ferens, ibidem mansit. Et quoniam secundum Deum stare non poterat, satagebat romana Curia eum expellere et alium catholicum ponere. Imminente autem haeresi, tum ob consanguineorum praefati Sigenulphi potentiam, tum quos ordinaverat clericorum studio, aliquando vero cleri et populi a quibus aequanimiter diligebatur, fortitudine, tamdiu facere romana Curia non valuit. Renitente omni nisu, indignum se acclamante, sanctus prius in ecclesia S. Chrysogoni presbyter cardinalis e, postmodum in ecclesiae S. Sabinae honorem episcopus est electus, et suae aetatis anno trigesimo consecratus f. Unde quidam dolens flendo tunc versificando luxit, dicens:

Roma fleat, cum Marsa vetat, quem gliscit habere
Damno pios sic Roma viros, dic, unde bearis.

Celebrata itaque huius sancti pastoris consecratione, apostolica benedictione potiti, Marsicum ad episcopatum cum ipso reverti, atque ea sede praescriptae illustrissimae martyris et dominae debito honore eundem sublimarunt g.

[7] [gregem magno zelo curat,] Pastoralis igitur sarcinae suppositus, cogebatur ad semetipsum animum recolligere, sed non valebat, quia ad multa animus dividebatur. Coepit esse tamen et mutus et verbosus: mutus in otiosis et vanis, verbosus vero in necessariis et utillimis verbis; sic enim decet pastorem. Hanc primum cum propheta pius * iste custodia ** pontifex in sua custodiam posuit. In speculatione vero positus, cogebatur quae sui officii erant exercere, et primum cum Apostolo omnia [in] omnibus factus, mundo sibi crucifixo, ipse se mundo, versa vice, crucifixit. Deinde ecclesiarum, clericorum, orphanorum et viduarum, pauperum et indigentium sollicite curam gerere coepit, causas, actus et singulorum vitas discutere, commissi gregis negotia tractare, iisque * luporum insidias et invasiones fortiter timere. Respexit in infirmitatis vallem, super excelsum operis montem ascendit, evangelizare Sion cupiens; cuius nimirum operis et praedicationis tanta erat instantia, quod non erat vir, non erat mulier in episcopatu suo, sive nobilis sive ignobilis, sive dives sive pauper, qui vel ob bonae operationis exemplum vel praedicationis et monitionis dulcedinem, eum non veneraretur et timeret. Orationi ita insistebat, quod non fuit tempus, non fuit hora, non fuit dies, qua aliquid divino officio praeponeret, dicens: Maledictus omnis qui opus Dei negligenter fecerit. Congregata conservabat, dispersa colligebat, infructuosa et arida sanctae praedicationis cophino stercoris et vomere purae doctrinae titulo fovebat, ut fructum producerent, incessanter irrigabat. Et quoniam, sicut dictum est, actus, causas et singulorum vitas diligentissime discutiebat, ut de aliis taceamus, quid de simoniis, quid de clericorum incontinentiis et eorum inhonestis tonsuris et calceamentis, vestimentis incompositis, quid de parentelis et affinitatibus, quid de virorum et mulierum sacramentis ad invicem pro matrimonio factis fecerit videamus. Creverat plane exstirpandae simoniae callidum vitium in Marsorum finibus, in tantum quod laici tamquam propriam hereditatem ecclesias vendebant, et quod deterius est, qui eas tenebant clerici, peccatum fere non credebant. Nonnulli clericorum extra canonicas habitantium incontinenter vivebant, parvam vel nullam coronam apostatando alii capite gestabant, alii vero sparso crine incedebant, alii autem, quod proprie iocularium est, ab utroque latere divisis, item mixtis coloribus vestimenta variabant, subtalares * invidos, obliquos. Hic ferebat murenas et armillas, ille hic turritum, ille caudatum portabat caput, et ut de multis pauca dicantur, uniuscuiusque clerici fere propria voluntas et regula erat. Nolebant enim clerici per episcopatum positi sanctis et religiosis canonicis S. Sabinae illustrissimae martyris credere, nolebant eos audire, nolebant eos eorumque vestigia sequi, nolebant denique sub iugo matris suae pastoris absentia colla tenere. Ipsa enim Marsorum omnium non solum clericorum, verum etiam laicorum virorum, mulierum mater, ipsa et sanctorum patrum, tam romanorum pontificum quam aliorum episcoporum et cardinalium privilegio, a principio domina virorum. Denique alii consanguineas, alii vero sibi affinitate iunctas pro uxore accipiunt. Alii autem hanc sacramento confirmabant, et eo oblito, aliam pro uxore ducebant. Quid multa? Totus fere episcopatus in his quae dicta sunt dissipatus erat, quoniam qui veritatis viam in eo manentibus viris ostenderet pastor non fuerat, et sic pastoris absentia rapaces lupi,ut scriptum est, gregem invaserunt. Sed quid pius iste de quo loquimur pastor, Dei auxilio, fecerit breviter dicatur.

[8] [praesertim simoniam exstirpando.] Simoniam ergo, Deo auctore, ita exstirpavit, quod neque qui venderet neque qui emeret ecclesiastica prorsus inveniri poterat; et ut breve sit nobis in hac longa via iter, omnia quae superius nominavimus et alia vitia, quae sigillatim enarrare longum esset, secundum Apostolum, primum obsecrando, ut constructione loquimur, deinde increpando, arguendo, opportune et importune instando, ita compescuit et exstirpavit quod nullus clericus, nullus laicus, fere nulla * mulier, quod credi difficile est, inveniri poterat infra fines episcopatus qui in iis, quae supra rettulimus, publice peccaret, et si diabolo suadente delinqueret, aut cito sese paenitens corrigeret, aut si se non corrigeret vera emendatione, post canonicam requisitionem, ad aliorum timorem, suique cum emendatione ruborem canonice percutiebatur. Ipsis monachis in his non parcebat; ipse enim erat regula et correctio monachorum.

[9] [Plura patitur,] Factum est ergo quod baronibus, multisque tyrannis per Marsicanum episcopatum manentibus, propter eorum scelera excommunicatis, de propria sede, de proprio episcopatu pius iste praesul, pro nefas, eiectus est centies. In quibus expulsionibus aliquando in Lateranensi palatio Romae mansit, aliquando Alatrinus h et Verulanus i sibi commendati fuerunt; aliquando autem, ubi innumerabilia bona fecit, sicut ab iis qui cum eo fuerunt didicimus, a papa Paschali in Sardiniam k legatus factus est. Ii nimirum tyranni primitias, decimas, mortuorum oblationes et debita S. Sabinae ecclesiae et ecclesiis per eorum terras positis dare non permittebant, et quod peius est, isti studio omnique nisu * detestabile, accepta occasiuncula clericos in carcerem mittebant, et tamdiu eos ibidem cruciando detinebant, donec quam etiam non habebant pecuniam ab eis extorquerent *. Rusticos, pauperes, pupillos et viduas sub se positas, intolerabiliter tyranni affligebant. His et aliis, praemissa canonica requisitione, canonico gladio tyranni percutiebantur, eorumque elata potentia pius impie expellebatur. Quinimmo quoties expulsus, toties honorifice revocatus et reductus fuit. Sed quid dicamus, haec copia inopem me reddit. O quoties hinc inde ut caperetur vel prorsus a tyrannis et malignis interimeretur, sibi per vias positae fuerunt insidiae, quoties iniuriis afflictus lapidatusque fuit! Quid plura? omnia quae hactenus pro Dei nomine martyribus, praeter mortem, huic pro Dei servitio a tyrannis et impiis illata sunt, mortem quoque, diabolica functione, qui venenum, nescio si emerunt, maligni sibi inferre conati sunt. Sed cui omnia nuda et aperta sunt, displicuit, idque propalavit. Manens ergo in hoc fluctuum et tempestatum pelago iste inexpugnabilis domus vel murus, nihil quae sui officii erant praetermittebat.

[10] [eleemosynas multas erogat,] Sed ut de ceteris sileam, quam studiose in eleemosynis Deo servierit, licet in superficie iam dictum sit, si ne quibus debemus, quibus possumus verbis, quod vidimus breviter annotetur de pauperum sollicitudine quam habuit. Omni igitur tempore pauperum sollicitudinem sollicite et accurate gerebat, maxime eorum, qui loca quae ab ipso pio pastore et gubernatore frequentabantur inhabitabant. Pauperum Marsicanae civitatis l, Veneris m, Piscinae n, villarum et Celani o vicissim castellorum et multorum aliorum locorum habitantium curam studiosissime gereret sollicitus erat *, et quamquam omni tempore praecipue in nativitate Domini, diebus quadragesimae, in resurrectione et circa maium et iunium menses, quando pluribus egerent, tamquam proprius pater, proprius custos, proprius pastor, proprius gubernator et rector, singulis pauperibus, per singula castella, per singulas villas, per singulas etiam domos, panis, carnis et tritici, necnon leguminum eleemosynas; aliquando per eum *, qui, ni, fallor in ecclesia S. Pantaleonis, circa flumen et in radice montis Veneris p sita est usque hodie habitans * frater Petrus Bonus, sanctae et verae vitae vir, aliquando vero per suos privatos, viros honestos, ita mittere studebat, ut nesciret sinistra quod manu daretur dextera. Cum igitur sanctae sollicitudini insisteret, quadam die dominica, celebratis matutinis summo mane, prima maii mensis hebdomada, quae, ad pedes graduum palatii ecclesiae sanctae et illustrissimae Sabinae martyris, ante ostium camerae inferioris posita est, lapideam supersedens sedem, manus levans, me meo iocose * nomine vocavit, dicens: Dic mihi, dic, fili, dic, si muliercula vivit filia Teutonis militis illa boni, et soror illius, quorum domus iuxta tui patris domum fere sita est. Respondi: Vivunt; miserere, quia fame peribunt. Quo audito, intimo cordis dolore suspirio lacrimisque effusis venerabilem religiosum et honestum clericum domnum Benedictum Gisonis, qui et huius et aliorum miraculorum testis esse asseritur, nostrum, meum scilicet et tuum, reverende frater et consacerdos Ioannes, cognomine tantum Furate, priorem per omnia Deo dignum camerarium suum, vocari iussit; et, eo accersito, lacrimans dixit: Est nobis triticum? Cui ille: Secundum vestrae sanctitatis mandatum pauperibus usquequaque positis triticum distributum est. Pater et sanctus: Numquid * non pro his nobilibus mulieribus fame cruciatis aliquantulum, scopis adhibitis, saltem inveniri potest? — Deus scit, respondit camerarius, quoniam heri hi duo pauperes, quos propter suorum filiorum pudorem nominare desistimus, qui hic prope in loco, cui Viri lapsum nomen est, habitant, pro velle suo granarium mundaverunt, et triticum ita collegere, quod, ut iocando verum dicam, nec proponere pro portione nec etiam pro medicina aliqua invenire ibidem triticum potest. — Vade, inquit ille pastor misericors, et affer quattuor panes, affer ancum porci unum desiccatum, affer et sagimen, quoniam, secundum quod iste dicit, dives erat * prius, sine condimento, pane et omni vitae subsidio deficiente, avide cruciata *, eximie commendatur *, affer, fili, ut eisdem mittantur q. Cumque allata essent, haec versus ad me sanctus dixit: Vade, et nemine sentiente haec illis mulieribus porta, et dicito eis ut post prandium pro tritico deferendo quendam ad nos mittant virum. Factum est ergo, ut veniente quem iusserat viro, sancto iubente, omnium frugum procul dubio vacuo in granario missus est, ut quod ibidem inveniret triticum praedictis feminis deportaret. Mirabile dictu, sed mirabilius factum et nostro tempore inusitatum, tantum tritici invenit, quod nisi super asellum asportari aliter non valuit. Mira res, sed mirabilius subsequitur, hoc triticum his mulieribus et aliis quibus de consuetudine caritative dabant, donec omnia frumenta reposita fuerunt, hoc est usque in augustum, mirabiliter suffecit. Sed quod mirum, sub iubente sancto, in vacuo granario triticum invenit, et sic * multis diebus illud parum tritici multis mulieribus et aliis quibus amore Christi illae ipsae feminae dederant *, prece sancti interveniente, suffecit, cum tantae esset misericordiae quod neque legere, neque psallere neque orare, neque manducare, neque bibere umquam valeret, donec quem indigere noverat pauperi quoquo modo subveniret.

[11] [puellam miro modo sanat,] Et quamquam quae propriis oculis vidimus scribere promiserim r, quae a comite Raynaldo, egregio et religioso viro, et a multis aliis audivimus, taceri tamen incongruum fore censemus. Ferunt ergo quod de gutture cuiusdam novennis vel decennis puellae sibi, immo ante * se, pro chrismatis consecratione ductae, facto crucis signo, os pruni eiecit. Haec iugiter triduo non manducans, non bibens neque etiam loquens exstiterat, sic tamen Dei misericordia, cuius mors indubitanter sine difficultate expectabatur, sancti huius benedictione posita, qui eam flendo et dolendo duxerat, patri ineffabiliter prae gaudio expergefacto sana et incolumis reddita est. Et quoniam iniquorum et tyrannorum colla praesul iste benignus canonico sanctae Ecclesiae gladio domabat et percutiebat, ab ipsis iniquis et tyrannis, sicut dictum est, semper iniuriis afficiebatur, saepe lapidibus obruebatur, morte minabatur, insidiae hinc inde parabantur, quorum alios exulari, alios de propriis domibus expulsos, alios vero infirmari et tamquam divino gladio percussos, subito mori in via et post mortem suam vidimus.

[12] [impium punit.] Gratia verborum, magnus quidam comes s erat in Marsorum finibus qui prae omnibus eum offendere, immo Deum sub sua custodia positos * offendere solebat, quem pro suis culpis, convocatis Berardo Theatino t, Grimaldo Pennensi u, et Gualterio Valvensi v episcopis, hora tertia sextae feriae, excommunicavit. Quid multa? Iusto Dei iudicio, ea qua excommunicatus est alterius diei hora sepultus est. Cum ergo hora nona eiusdem diei praedicto comiti id esset nuntiatum, accersito cellerario, deridens excommunicationem, magnam sibi cenam parari iussit. Unde factum est, quod cum corporea, quam non sperabat, sibi inopinata parabatur cena. Cum autem interesset cenae, multis secum convivantibus, inimicus gladium ferens, ex insperato subito advenit; venit et intrepidus accessit, heu pro dolor, accessit, et percussit quidem et usque ad mortem vulneravit; sed tamdiu omnipotentis Dei misericordia eidem loquelam dimisit, donec quanta potuit velocitate et afflictione pro paenitentia accipienda tertio ipsum sanctum episcopum vocavit, dicens: Currite, et velociter currite ut paenitentiam mihi donet. Continuo episcopum ducite, veniat ut mihi det veniam, ne forte sic ligatus moriar.

Currite, Berardum vos ad me ducite sanctum,
      Ut mihi det veniam, dicite quod veniat.

Et cum his verbis finem loquendi faceret, plangentium et colluctantium manibus, qui laetus et sanus ad cenam ierat comes, ipsa eadem cena in dolore, tristitia et maerore versa laetitia *, semivivus ad lectum deportatus est, ubi tamdiu vivens iacuit, donec, secundum suam petitionem, missis nuntiis a Celano ad Albam w, sane episcopus venit. Distat enim, ni fallor, ab Alba Celanum octo et amplius miliaribus. Venit sanctus, et eum * vivum et non loquentem invenit, vivum sed non sentientem. Tunc anxie coepit quaerere sanctus quid ageret? Hinc ei Dei misericordia, inde divinum cernebat iudicium, hinc hic miser miserere * clamabat, inde ut unicuique suum ius tribuatur veritas requirebat. Sed quoniam misericordia praeiudicat et superexaltat iudicium, et misericordia Domini, non iudicio, plena est terra et plenitudo eius, hoc est de plenitudine misericordiae, sacramento accepto, sub multorum testimonio, qui sese invocaverit, immo pro paenitentia accipienda per sese clamaverit et petierit, eundem absolvit; unde factum est quod omnipotentis Dei iudicio, huius divini gladii percussione, qui carnis incurrit animae mortem evasit.

[13] [mortem instare sibi praedicit,] Cum his et aliis sanctus polleret virtutibus, et iam circa huius vitae finem sese divina revelatione appropinquare dignosceret *, coepit studiosissime discordes ad concordiam lapsos, ad paenitentiae erectionem, superbos ad humilitatis viam, impudicos ad pudicitiam revocare et cetera vitia tanto studiosius comprimere quanto ad receptura praemia se propinquiorem fore noverat. Unde contigit ut eo, quo mortuus est anno, convenientibus de consuetudine fere totius episcopatus praelatis et subditorum multitudine praemaxima, laicorumque innumerabili coetu in festo S. Sabinae x, illustrissimae martyris, infra missarum sollemnia suam praedixit mortem, adiciens interea, quod ad idem altare missas ulterius non foret celebraturus; et fusis lacrymis sanctus, ceteris prae dolore flentibus, pro parentela comites quosdam excommunicavit, quos etiam per fratres suos, per quos nutu et redditu * precibus meritisque sancti Deus mira operatus est, antequam mortuus esset, ut resipiscerent et se corrigerent atque ab iniusta copulatione desisterent requisivit. His itaque gestis ut pacem reformaret et officium suum exerceret, episcopatum visitans apud ecclesiam S. Ioannis ad Caput Aquae positum y, in nativitate S. Mariae virginis, idibus septembris, lateris dolore, quo saepissime cruciatus fuerat, cum hepatis infirmitate, immo hepatis et pulmonis, sicut medici asserebant, graviter infirmatus est. Iacuit ergo rogatu, hortatu et suasione quorundam ibi per dies aliquot, iacuit et patiendo anxie mansit. Rogabatur quidem ibidem iacere hortatu et suasione, sicut dictum est, sed dolore aegrotabat; rogabatur plane ut ibi moreretur, rogabatur ut corporis eius honore fruerentur Celanenses saltem in morte; hinc itaque sub pietatis colore machinabatur, ne exinde permutaretur sanctus. Sed quare? Ut ibi moreretur.

[14] [quam sancte obit.] Cum autem id sanctus praesentiret, mox sub excommunicationis vinculo, quod saepe prohibuerat, indixit ut si illic mortuus esset, ibidem non sepeliretur, et ne id contingeret *, accersito Stephano gloriosissimo collegii S. Sabinae illustrissimae martyris praeposito, dixit, immo praecepit, et * sibi per oboedientiam, et sub quo sibi et ecclesiae debebat sacramento, iniunxit, dicens: Vade, fili, et cum velocitate vade, et ita studeto ut vir ad uxorem, sponsus ad sponsam, filius ad matrem et servus ad Dominum moriturus redeat, et sub sua protectione moriar, sub sua umbra sepeliar, in aeternum maneam, me in lecto afferri facias. Indignum est hoc et nimis reprehensibile, alibi nisi ad matricem ecclesiam, ad sedem suam, ad ecclesiam cui ordinatus, cuius sponsus cuiusque pastor dictus est, episcopum mortuum iacere. Factum est ergo secundum suum mandatum. Sed si qui scribere velit quantus clamor, quanta tristitia in huius sanctissimi pastoris translatione fuerit, caveat sibi ne extensa prolixio fastidium generet audientibus. Postquam a praedicta ecclesia S. Ioannis ad episcopatum fuit reportatus, exposuit et rite ordinavit non solum quae in eadem ecclesia exponenda et ordinanda erant, verum etiam quae in omnibus ecclesiis exposuit, composuit, induit et ordinavit. Expositis ergo omnibus, fusis lacrimis, praesentes suos fratres his verbis monuit, dicens: Fratres mei, gloria, laus, honor, decus, et post Dominum et sanctos eius, spes et corona mea, animae meae vita et salus, rogo, hortor et qua debeo devotione vos moneo, ut in caritate virtutum maxima * abundetis, ut unanimiter et concorditer in fide, spe, humilitate, religione, concordia, patientia, largitate, castitate et sobrietate vivatis, fugientes vitia, virtutique adhaerentes; quae radix est malorum, superbiam humilitate confundite, et exstirpate blasphemiam religione, discordiam concordia, iram patientia, avaritiam largitate, luxuriam castitate, ebrietatem vero sobrietate domate, vincite et superate oratione, ieiuniis, vigiliis et eleemosynis, quantum vires administraverint, instate; moribus, non veste seu aliqua vana et elata ostentatione, Deo placere affectate; accepta licentia simul state, simul ambulate, simul sedete et ut in una ecclesia cantatis, in una domo manducatis et in una domo cubatis, de una massa panem comedatis et de una vite in caritate vinum bibatis: sic sit vobis unum cor, una mens, unus spiritus, una voluntas, unum et idem omnes volentes, omnes facientes, omnes patientes, omnes egentes; melius est enim egere quam plus habere, et quod veritatem decet sanctitatis *, nihil sit in statu et incessu vestro quod cuiusquam oculum offendat, et quoniam plenitudo legis est dilectio, dilectionem quae est sine simulatione ad invicem servate, et si, quod absit, inter vos discordia emerserit, infra unius diei finem emendetur, ut sol non occidat super iracundiam vestram, et ita in odium non crescat, ne forte trabem de festuca facientes, animae, quod Deus a vobis avertat, exinde moriantur. Vos ergo, fratres, si in dilectione quae est sine simulatione manseritis, dilectionis fructum, quod est vita aeterna, procul dubio obtinebitis. His et aliis verbis his praestantioribus fratres et in Christo filios sanctus pontifex monuit. Ego autem quod de suis verbis recolligere potui, recollegi *. Appropinquante itaque die mortis sancti, sicut annum et tempus, ita proprium sanctus suae mortis diem praedixit, et ut ipsimet eius utamur verbis, quinto die ante mortem dixit coram fratribus cunctis: In hoc futuro anno dicetis: tertio nonas novembris erit obitus Berardi, Marsicani episcopi. Migravit ergo pius iste praesul ad Christum, ut ipse praedixerat, tertio nonas novembris, horis matutinis secundae feriae, anno Dominicae incarnationis 1130, indictione 8. Sepultus est ad dexteram partem beatae martyris Sabinae cum hymnis et laudibus, lacrimis, maerore et dolore et nimio planctu plenis; sepultus est magna veneratione, ut tantum decet pastorem; de cuius tumulo, quod est mirum, corruptus fetor numquam exivit, immo pro fetore et loco fetoris odorem suavissimum dedit. Ubi fiunt mira et innumerabilia beneficia usque in hodiernum diem, ubi Deo auctore caecos illuminatos, daemones fugatos, contractis membra restituta ac diversarum infirmitatum homines post mortem suam convalescere vidimus, operante Domino nostro Iesu Christo, qui cum Patre et Spiritu sancto vivit et regnat in saecula saeculorum, Amen.

ANNOTATA.

a Ughelli sibi fingit ab anno circiter 1106, quo deturbatum dicit Sigenulphum, usque ad annum 1109, quo electus est Berardus, vacuam fuisse ecclesiae Marsorum sedem. Cfr. Italia sacra, tom. I, col. 892.

b Sigenulphus, post excessum Andreae, nempe post annum 1096, nam hac anno Andreas memoraturin donatione quadam, ab antipapa Guiberto ordinatus est. De eo, praeter ea quae heic in Vita Berardi referuntur apud Ughelli, loc. cit., nihil alias repperimus.

c Wibertus, antipapa, Brixiae electus 25 iunii 1080.

d Ab anno 1096, quo certum esse rexisse adhuc Andream ecclesiam Marsorum, usque ad annum 1109 quo solium conscendit Berardus, non quidem septendecim, ut heic asserit Ioannes Signiensis, sed tantum tredecim numerantur anni pro episcopatu Sigenulphi. Ad hanc enodandam difficultatem, Febonius, in suo Catalogo Marsorum episcoporum, p. 12, supponit Sigenulphum, post electum Berardum, perseverasse saltem in titulo Marsorum episcopi sibi vindicando, idque usque ad annum 1113. Haec hypothesis nullo alio nititur historiae fundamento.

e De Berardi promotione in presbyterum cardinalem titulo S. Chrysogoni, cfr. Comment. praev. num. 6 .

f Anno 1109; natus proin est Berardus anno 1079. Cfr. Comm. praev. num. 7.

g Dum sanctus episcopus ad ecclesiam sibi commissam proficiscebatur, prodigium quod contigisse traditur, hoce modo a Febonio [Vita di S. Berardo, pp. 21, 22.] refertur: In via quae Roma Piscinam tendit, eo quidem termino, quo a civitate Celanensi lacum Fucinum versus assurgere videtur, iacet grande saxum, quod repente ex duro molle factum, pontificis itineris labore defessi eique insedentis vestigia servat, unde vulgo nuncupatur S. Berardi saxum. In Comment. praevio, num. 9, diximus quid de eodem lapide enarret Corsignani.

h De ecclesia Alatrina videsis Ughelli, op. cit., tom. I, p. 289 sqq.

i De ecclesia Verulana, ibid., p. 1386 sqq.

k De hac Berardi in Sardiniam legatione revolvendo Paschalis pontificis acta nihil deprehendere potui. Inde tamen Vitae scriptor non videtur erroris arguendus, nec contra documenti fidem movenda lis est. Nam ex factis aliunde notis plura Ioannis asserta fulcita fuere; quae vero referuntur de simonia, de minus honesta clericorum agendi ratione, de violenta bonorum ecclesiasticorum impugnatione, ab hac aetate minime aliena esse omnes in confesso habent. Ergo in his quae ab extrinseco vera probari nequeunt, standum est scriptori,praesertim qui bonae notae sese in pluribus probaverit.

l Marsicana civitas est urbs Valeria. Eadem locutio occurrit in bulla Gregorii XIII citata apud Corsignani, Della regia Marsicana, tom. I, p. 670, et in inscriptione campanae anni 1301, quam videsis apud Febonium, Hist. Mars., p. 239.

m Venere, in Abrutio ulteriori, ad lacum Fucinum, ad meridiano-orientalem partem civitatis Piscinae.

n De Piscina civitate, sita in ulteriori Abrutio, multa disserit Febonius, Hist. Marsorum, p. 271 sqq., ac Corsignani passim in tom. I operis saepe cit.

o Celanum oppidum est eiusdem regionis. De castellis bene multis ibidem sitis, cfr. Corsignani, op. cit., tom. I, p. 630.

p Febonius asserit hanc ecclesiam, sitam ad radicem montis qui prope Castello Venere assurgit, haud procul iacere a flumine Iuvencolo. Cfr. Vita di S. Berardo, p. 31.

q Iste locus absque dubio mendose descriptus, nec ex Febonio nec ex Panegrossi, recentioribus Vitae S. Berardi scriptoribus, qui neglectis adiunctis ad res tantum respiciunt, corrigi potest. Ut ita corrigeretur coniecimus: dives erat prius, sine condimento, pane et omni vitae subsidio deficiente, avide cruciata eximie commendatur.

r Hic iterum testem coaevum et oculatum se prodit auctor. Quod ceteroquin, nulla omissa opportunitate, saepius declarat. Cfr. Vitae numm. 3, 6, 9, 10, 14 et passim.

s Si Febonio, op. cit., p. 33, fides est adhibenda, comes iste appellabatur Crescentius, additque Panegrossi, op. cit., p. 94, eum fuisse comitem di Albe, quod ex contextu erui potest.

t Apud Febonium, op. cit., p. 33, Berardus Theatinus vocatur Gerardo vescovo di Chieti. Re quidem vera haec sedes antiquitus dicebatur Teate Marrucinorum. Iam vero, trigesimus tertius inserie episcoporum nominatur Gerardus, qui ad annum 1118 electus vita functus refertur anno 1125. Ita Cappelletti, Le Chiese d'Italia, tom. XXI, p. 99.

u Grimaldus Pennensis memoratur apud Ughelli Italia sacra, tom. I, p. 1118 sqq., allatis diversis ab hac Vita documentis.

v De Gualtero Valvensi, cfr. Ughelli, ibid., p. 1364. Iste quoque est aliunde notus.

w Urbs nunc eversa, distans tribus milibus passuum a lacu Fucino. Cfr. Febonius, Hist. Mars., p. 157.

x Scilicet die 29 augusti anni 1130. Cfr. Act. SS., tom. VI Aug., p. 497. Corsignani, Della regia Marsicana, tom. I, p. 667.

y Citatur haec ecclesia in diplomate Paschalis II, apud Ughelli, Italia sacra, tom. I, col. 893.

* ed. Giberto

* ed. prius

** ed. custodiam

* ed. eosque

* ed. sub tellares

* ed. nullus

* ed. risu

* ed. extorquerentur

* ed. soll. ger. er.

* Verba pereum, quae apud editorem absunt, coniciendo supplemus.

* ed. habitat

* ed. suo iocos

* ed. Nunc quid

* ed. dividerat

* ed. cruciante

* ed. commendat

* ed. si

* ed. declarant

* ed. autem

* sic

* ed. om. laetitia

* ed. cum

* ed. miseris miseris

* ed. dignoscere

* sic

* ed. contigeret

* ed. ut

* ed. maxime

* ed. sanctitatem

* ed. recolligi

DE SANCTO MALACHIA EPISCOPO CONNERTHENSI, IN HIBERNIA

ANNO MCXLVIII.

COMMENTARIUS PRAEVIUS

Malachias, episcopus Connerthensis in Hibernia (S.)

AUCTORE J. D. B.

§ I. Vindicatur S. Malachiae cultus certus ac legitimus.

[1] [S. Malachiae cultum in Clarevalli probavit Ecclesia,] De beati Malachiae, olim in Hibernia legitimi sancti Patricii successoris, ac anno 1148 caelesti gloria donati, sanctitate testis omni exceptione maior est nobis divus Bernardus; qui non tantum eius Vitam infra edendam conscripsit, duplicemque de eius laudibus in capitulo coram fratribus orationem habuit [Videsis Migne, P. L., tom. CLXXXIII, p. 481 sqq.] , sed etiam eum sibi dilectissimum prosecutus est vero ac proprie dicto cultu. Nam, quod Gaufridus tradidit [Act. SS., Aug., tom. IV, p. 311.] , offerens pro eius transitu hostiam salutarem, sacrificio expleto, collectam istam intulit quae ad sanctorum pontificum celebritates pertinet, huiusque antistitis tunicam, in qua feliciter obdormierat, sibi ad missarum celebrationem reservaverat [Ibid., p. 326.] . Quis ergo mirabitur plures, devotionis causa, Malachiae in Clarevalli quiescentis sepulcrum adiisse, ibique eius meritis Dei misericordiam consecutos? ut abbatem illum ex Britannia maiore qui, circiter quadragesimo die a beati Bernardi transitu, ad sancti episcopi Malachiae memoriam e morbo convaluit, et Clarevallensibus, quod Exordium Magnum [Exordia sacri ordinis Cisterciensis (Rixhemii, 1871), p. 223, 316, 341, 463, 468.] passim docere videtur, in more fuisse, ut sanctos illos quos vivos amicitia iunxit pari veneratione haberent. Itaque factum est ut post sollemnem beati patris sui Bernardi canonizationem Clarevallenses, collectis undique quae de beato Malachia eiusque miraculis supererant documentis, sanctam sedem sollicitaverint quae legitimum pronuntiaret cultum, quem tanto praesuli adhibebant. Quod egit Clemens III [Fontaninus, Constitutiones quas summi pontifices ediderunt in solemni canonizatione sanctorum, p. 642.] , brevi Laterani dato II nonas iulii tertio sui pontificatus anno.

[2] [unde late diffusus est.] Exinde S. Malachias, cultus ecclesiastici possessor pacificus, transivit in bene multa martyrologia quae in usus suos scribebant monachi Cistercienses, et in principem quam anno 1583 martyrologii romani curavit editionem cardinalis Baronius. Nec viri eximii qui disciplinam ecclesiasticam in sua regione instauraverat obliti sunt Hiberni, qui Dungallensi martyrologio Malachiam insertum voluerunt. Iam vero legentis taedio verteretur producere longum eorum ordinem qui S. Malachiam in lucubrationibus suis memorarunt. Quis enim rerum Cisterciensium ecclesiasticarumve scriptor, quis Vitas sanctorum colligendi studiosus beatum nostrum praesulem silentio pressit? Immo S. Malachias, propter vulgatas, sed falso, sub eius nomine, prophetias de successione summorum pontificum, rudioribus quibusque in notitiam venit. Attamen de istis pseudo-prophetiis plura rescribere supersedemus, cum olim Papebrochius [Propyl. ad Act. SS. Maii, p. 216 *.] ac nostra aetate P. Victor De Buck [Précis hist., 1870, p. 507 sqq. Cfr. Brieger's Zeitschrift für Kirchengeschichte, tom. III, p. 319.] breviter quidem, ast erudite, de figmento isto tractaverint.

§ II. Documenta de S. Malachia recensentur; eorundem fontes et auctoritas.

[3] [Vita S. Malachiae a S. Bernardo conscripta est,] Vitam beati viri conscripsit S. Bernardus, et, nisi pauciora excipias quae apud Hibernos Quattuor Magistri collegerunt [O'Donovan, Annals of the kingdom of Ireland, 2a ed., tom. II, p. 1017 – 85.] , nostraque aetate scriptores quidam eruditione insignes, repertis aliquot documentis, tradiderunt, quicquid de Malachia scitur docuit Bernardus. Etenim temporis hominumve improbitas consumpsit haec documenta quibus et certior de beato Malachia chronotaxis statueretur et clarior lux affulgeret ad dirimendam litem, qualis ad Malachiae aetatem fuerit apud Scotos hierarchia ecclesiastica. Nam ad annum 1859 usque, quo R. D. O'Hanlon librum, qui inscribitur The Life of St. Malachy O'Morgair, in lucem dedit, silent omnes de privilegio Innocentii II quod Roma redux secum tulit Malachias [The Life of St. Malachy, p. 152.] . Immo ad praesens tempus, illud non fuisse repertum certissimum habeo, siquidem Hiberni complures, etsi rerum suarum studiosi, litteris de hac re interrogati nihil tradendum habuerunt. Nec magis servata videtur charta fundationis abbatiae Mellifontis, neque litterae quas S. Bernardo beatus Malachias haud semel transmisit [Migne, P. L., tom. CLXXXIII, col. 545 – 48.] . Ex amissa vero hucusque epistula [Vide infra prologum Vitae S. Malachiae.] fratrum ex Hibernia ad Clarevallenses id imprimis exortum est detrimenti, quod multum erit de locorum personarumque nominibus errandi periculum, quae, utpote barbara nimis, S. Bernardus pluries omiserit [Vide infra in Vita num. 26.] . Non est tamen cur opinemur Bernardum quicquam reticuisse eorum quae ad disciplinam ecclesiasticam innovandam sategerit Malachias, licet eiusdem zelum causam fuisse arbitremur cur apud suos minus gratiosus exstiterit. Certe, si sanctum Bernardum Vitae suae scriptorem nactus non fuisset Malachias, non aliter ac eius antecessor beatus Celsus Armachanus, apud exteros in oblivione lateret.

[4] [quam edemus ex codicibus Trecensibus.] Vitam S. Malachiae, auctore Bernardo, saepissime fuisse descriptam manifesto docent catalogi codicum manuscriptorum qui in maioribus bibliothecis asservantur; quod rerum hagiologicarum curiosi lectores saepius expertum habuere evolventes catalogos, haud semel in Analectis Bollandianis editos. Iam vero aliquot inspectis codicibus, brevi in hanc devenimus sententiam multam operam incassum insumpturum esse, qui horum omnium colligeret lectiones variantes: vix siquidem unam invenerit alicuius momenti. Itaque, servatis capitulorum titulis, quos in evulgandis S. Bernardi operibus Mabillonius inscripsit [P. L., tom. CLXXXII, col. 1073 – 1118.] , Vitae editionem instaurabimus ex codicibus Clarevallensibus saeculi XII quos retinet bibliotheca Trecensis; etenim quo fonti propior, eo purioribus undis effluit rivus. Novimus ex huiusce Trecensis civitatis catalogo quattuor ibi asservari codices, saeculo duodecimo conscriptos, qui olim Clarevallensium fuere, scilicet codices signatos numm. 426, 663, 799, 1176 [Catologue général des départements., in-4°, tom. II, pp. 192, 278, 331, 486.] . Quos omnes sedulo contulimus.

[5] [Huius Vitae fontes ex Hibernis,] Cum itaque fere ex unica Bernardi scriptione innotescat sanctus praesul noster, quanta sit habenda scribenti fides inquirendum est. Quaeri nempe potest utrum extraneus ipse satis cognoverit gentem hibernicam, paternarum traditionum tenacissimam, lingua moribusque absimilem ab iis omnibus quos inter Bernardus versabatur. Dixerit ergo criminosum quod moribus sinebatur, pravum quod usus tolerabat. Attamen, quod ultro concedent qui S. Bernardum vel leviter noverint, ea quae ex suis cum Malachia colloquiis curiose collegit probe scire potuit, scilicet res ecclesiasticas in Hibernia non more romano tractari, et, quod peius erat, omnem disciplinam misere labefactatam ubique corruisse. Nec est cur id miremur, cum rem in contrarium evenisse maiori miraculo esset. Minor quidem romanam inter ac Scotorum Ecclesiam necessitudo intercedebat; frequens autem cum matre ecclesiarum commercium optima cautio est ne a canonum rigore recedatur.

[6] [et praesertim ex abbate Congano derivati sunt.] Suam scientiam hausit Bernardus non tantum ex suis cum Malachia colloquiis, sed etiam ex illis quattuor fratribus [Vid. P. L., tom. CLXXXIII, p. 1095, n. 39.] qui aliquandiu morati sunt in coenobio Clarevallensi, a Malachia, dum in patriam reverteretur, dilecto suo commissi, immo ex aliis quos in Hiberniam redux transmisit in Claram-vallem ut ibidem omni vitae monasticae disciplina perfecti, efficerentur idonei qui ceteros eam edocerent. Proinde, quod supra innuimus [Supra num. 3.] , in concinnandis Malachiae gestis Bernardus sub oculis habebat documenta fida valde, utpote in Hibernia a coaevis conscripta. Praesertim, quoniam a Congano abbate et fratribus Hiberniae sit veritas intimata [Infra in Vita, in fine prologi.] , in suae praefationis clausula profitetur Bernardus se de veritate eorum quae scripturus erat securum esse. Iam vero si quaeratur quis sit ille Conganus abbas, reverendus frater et dulcis amicus, qui tantum opus Bernardo, nomine caritatis iniunxit, ab initio quid sentiam adaperiam; amplector nimirum sententiam docti viri Lanigan asserentis [Ecclesiast. Hist. of Ireland, tom. IV, pp. 129, 130.] Conganum illum probabiliter eundem esse cum primo abbate Suriensi. Hoce placitum certis documentis firmare utique nequivit, attamen id non obscure innui contendit ex Vitae Malachiae num. 35 collato cum clausula praefationis. Et re quidem vera, quis nisi Suriensis de servo quodam ignobili tam distinctam ac peculiarem mentionem iniecisset: Est primus conversus laicus, testimonium habet ab omnibus quod sancte conversetur? Insuper, cum iste frater, primus conversus Suriensis, commendatus sit Congano abbati nostro et ab ipso fratribus, certo certius Suriensibus, pronum est conicere Conganum fuisse Suriensem abbatem. Praeterea, nemo inter Hibernos nisi Cisterciensis quidam dici potuit a Bernardo reverendus frater et dulcis amicus. His inductus videtur Lanigan ad statuendum velut probabile, Conganum, qui nominatus est in clausula praefationis, non esse distinctum a Congano cui commendatus est iuvenis, qui postea factus est primus conversus Suriensis. Immo eum non vana somniasse dixerim qui coniceret Conganum fuisse de numero illorum quos aliquando regulam Cisterciensem Bernardus edocuit. Hac admissa hypothesi, rectius animo percipimus et singularem illam Bernardi amicitiae significationem, et instantes Congani preces ut Bernardus scribendae Malachiae Vitae onus susciperet. Noverat et in capitulo Clarevallensi adstans pius auditor quanta eloquentiae flumina sub pectore volveret sanctissimus abbas, et degens inter fratres quanta apud omnes gratia polleret, ita ut certissimam spem iure foveret futurum brevi intra latos Europae fines inclitum Malachiae nomen diffunderetur, si sibi petenti Bernardus annuisset.

[7] [Quae obiciuntur, nempe ex Congano nihil accepisse Bernardum,] Propter reverentiam doctissimi viri Ioannis O'Hanlon, ex libro suo erasum velim argumentum, quod ad elevandam Lanigani sententiam desumendum proponit ex eo quod diversis locis diversimode descriptum sit Congani nomen, scilicet Coganus et Conganus [Op. cit., p. 3, not.] . Id esse nequit nisi eiusdem nominis varians lectio. At graviora proferret qui contra Lanigan argueret ex iis quae Ianauschek ut verisimilia tradit. Docet enim Surium esse filiam abbatiae Magii [Origin. Cisterc., tom. I, p. 131.] in Limericensi dioecesi sitae (haec vero fundata refertur anno 1148); ac maiorem fidem adhibens elenchis Cisterciensis filiationis, ut ii Surii fundationem anno 1151 innectit [Ibid., p. 114.] . Sed hoc assertum non cohaeret cum iis quae in Vita Malachiae, num. 35 traduntur: apprehensumque manu sua tradidit Congano abbati nostro, et ille fratribus, siquidem anno 1151 Malachias iam diu obierat. Haec tamen forsitan conciliaverimus si animadverterimus haec aut similia Congani, tunc abbatis, verba: Hunc habui a sanctissimo patre commendatum, Bernardum in continua gestorum enarratione interpretatum fuisse, neglecta, ut saepissime, certa temporum distinctione.

[8] [et Conganum fuisse Benchorensem, haud probantur.] Cum nullum hucusque deprehenderim vestigium necessitudinis quae Bernardum inter ac Benchorenses viguerit (Benchorenses enim, qui ex linea Clarevallis non erant, ex inducta a Malachia reformatione potius cum Arroasiensibus aliquam affinitatem contraxisse putandi sunt), nec apud Archdall [Monasticon Hibernicum, tom. I, pp. 221 sqq.] ad hanc aetatem mentio recurrat de quodam Congano abbate, reiciendam puto sententiam Meredith Hanmer, Dublinii mortui anno 1604 [Diction. of national Biography, tom. XXIV, p. 297.] , qui Conganum nostrum Benchorensem abbatem dixit [O'Hanlon, op. cit., p. 3, not.] . Nec magis attendendi sunt qui, ut Ionnes Hartry [Ibid.] , monachus Cisterciensis aliquanto tempore abbatiae Sanctae Crucis in comitatu Tipperariensi aggregatus [Diction. of nat. Biogr., tom. XXV, p. 74.] , asseruerunt exstare alteram ab ea quam Bernardus conscripsit, Malachiae Vitam, cuius Conganus auctor esset [O'Hanlon, op. cit., p. 3, not.] . Donec sive e bibliothecarum latebris in lucem prodeat codex hanc Vitam continens, sive allatum sit certum coaevorum aut supparium testimonium id dicentium, censebimus hic tantum significari alterum exemplare documentorum quae ex Surio ad Claram-vallem transmissa fuerunt. Talem curam Surienses adhibuisse nemo mirabitur.

[9] [Conganus de miraculis S. Malachiae videtur plura tradidisse, nec non de usibus Scotorum,] Utinam et felix aliquis antiquitatis perquisitor hoc alterum, de quo tamen an umquam exstiterit dubitamus, exemplare exhiberet. Iam non esset cur doleremus Bernardum, opere confecto, Clarevallensibus in mandatis non dedisse ut haec documenta ex Hibernia emissa in scriniis sedulo custodienda reconderentur, quoniam multorum tam locorum quam personarum certiorem teneremus scientiam. Nam ad ipsum litterarum contentum quod spectat, id quasi certo affirmare licet, in his enarratam fuisse longam illam prodigiorum seriem quam in Vita a se scripta Bernardus nobiscum communicat. Num Conganus singulis miraculis certam temporis definitionem annectere sategerit, id in dubio manet. Nam huiusce temporis hagiographis, dum talia narrant, haec et similia aliquando, alio tempore, item alio tempore, usurpare solent. Praeterea, quod nemo dubitat, Conganus ac fratres cum eo plurimi fuerunt in efferendis Malachiae virtutibus, quibus se apud omnes vere virum apostolicum praebebat. Haec iampridem edoctus fuerat Bernardus. Sed nihil contradicam astruenti in istis documentis hibernicis minus fuisse actum de usibus civilibus ecclesiasticisve Scotorum. Nam ut plurimum, earum rerum ieiuna sunt documenta hagiographica, quorum praecipuus scopus erat aedificare Christi fideles eosque ad pietatis studium incitare; ac si aliter obtinuisset, in Scotis reprehendendis non adeo vaga ac indefinita eis obiecisset.

[10] [tunc temporis a romanis valde discrepantibus.] Iam vero, quantum Hibernia post S. Patricium aberraverit a recto hierarchiae sacrae statu, et quaenam instituta fuerit ab initio in Scotorum regione divisio ecclesiastica, inquiretur opportunius cum ad diem 9 huius mensis agetur de S. Benigno, qui S. Patricio successit. Attamen quo melius innotescat quanto successu S. Malachias, tractandi causa de instauratione ecclesiae Hibernicae, sanctam sedem adierit, iuvabit subiecisse quae ad annum 1151 refert Historia pontificalis [M. G., tom. XX, p. 539 – 40.] de legatione in Scotiam Ioannis Paparonis, presbyteri cardinalis S. Laurentii in Damaso, scilicet: Nuntii regulorum et ecclesiae Hiberniensis iam altera vice redierant ut legatum quem petierant obtinerent. Decreverat domnus papa (Eugenius) in terra illa archiepiscopos quos nondum habuerat ordinare… Progressus in Hiberniam Iohannes, duos ibi creavit archiepiscopos, concilium celebravit, constituit canones, qui et in terra illa et in archivis apostolicae sedis habentur, et ordinavit inter cetera ne abbatissa Sanctae Brigidae in conventibus publicis de cetero ante episcopos habeat praesessionem. Solebant enim sedere pro pedibus eius.

§ III. De parentibus S. Malachiae.

[11] [Malachias patrem habuit clericum,] Apud Hibernos Malachias nuncupatur Maol Maodhog O'Mungair sive O'Margair, quod, interpretante cl. v. O'Hanlon [Life of St. Malachy, p. 8.] , vertitur tonsuratus vel consecratus sancti Maodhog seu Maidoci, Fernensis episcopi, filius Mungair sive Margair. Quaeritur vero quis fuerit ille Mungair? Ex communi sententia fuit ipse inclitus ille scholasticus, de quo ad annum 1102 Colgan [Trias Thaumat., p. 299.] hisce verbis mentionem inicit: Beatus Mugronus Hua Morgair, archischolasticus seu praecipuus theologiae professor Armachanus et occidentalis Europae, in Mungaretensi monasterio, in Momonia, animam Deo reddidit tertio nonas octobris. Ita Lanigan [Op. cit., p. 59.] , quocum sentiunt King [Memoir introd. to the early Hist. of the Primacy of Armagh, p. 87.] , Killen [Ecclesiast. Hist. of Irel., tom. I, p. 189.] et Bellesheim [Op. cit., tom. I, p. 351.] . E contra Colgan, loco citato, haec habet: Fuit hic cognatus sancti Malachiae Hua Morgair Hiberniae, qui ex perantiquae nobilitatis familiae, olim Hua Morgair, hodie Dochartinorum dicta, fertur oriundus. Sed huius discriminis ratio inde, ut King [Ibid.] monet, repetenda est quod ille archischolasticus inter clericos annumerabatur, et hoc ex ipsius Colgani sententia ita scribentis: Vox Fearleighinn, licet ex primaeva institutione nunc praelectorem, nunc scholasticum, denotet, usus tamen obtinuit ut apud priscos ea voce publicus theologiae professor denotetur. Et quia tale munus obeuntes suo stipendio gaudebant, hinc in ecclesiis collegiatis et praesertim cathedralibus dignitatem scholastici habentes inter alios ecclesiasticos numerari videmus, et quia ex officio publice theologiam profiteri debebant, scholasticos appellari, esto munus docendi in scholis non exerceant. At cum noluerit Colgan Malachiam patre clerico sive inter ecclesiasticos annumerato editum esse, ideo ipsum dixit de parentela archischolastici. Bellesheim [Op. cit., p. 292.] autem, Killen [Loc. cit.] ac King [Ibidem.] nihil dubitantes Malachiam clerico natum proclamant. Quod Lanigan effugere tentat contendendo Mugronium in schola Armachana non sacras, sed profanas litteras, docuisse, allatis in suas partes Annalibus de Inisfallen [Tom cit., p. 54.] . At in eum insurgit King, atque animadvertit in more esse positum ut cuiuslibet peculiaris scientiae lector nuncuparetur sapiens in re historica, in notitia linguarum aliisve eiusdem generis. In casu vero praesenti, traditum est Mugronium sacrae scientiae lectorem fuisse. Nolim ergo a communi sententia recedere, quam valde probabilem profiteor, minime tamen cum Bellesheim [Loc. cit.] dicam eam esse omnino certam. Nec ideo opinor me reverentiae sanctissimo viro Malachiae debitae defuisse, quoniam ex illis quae apud Colgan supra legimus nihil deprehendimus e quo deducendum esset hunc archischolasticum subdiaconi diaconive dignitate insignitum fuisse, sed potius credendum est eum in inferioribus tantum clericatus gradibus constitutum remansisse. Id certo certius pertinet ad illas minus honestas consuetudines quas inter Hibernos vigere aegre tulit Bernardus; nihilominus ex illis est quae consuetudo excusare potest. Ac licet ii non simus qui aliquid miremur quod in documentis hagiologicis, dum de sanctorum parentela agitur, nonnulla minus gloriosa offendamus, tamen suspicari ausim ipsum Mugronii clericatum in causa fuisse cur de patre Malachiae Bernardus tam alte siluerit. Absque dubio probe novit Bernardus quo patre, qua matre Malachias oriundus esset. Utique nomen patris barbarum quid redolebat, sed et alia barbara aeque latinitate donavit. Nec ob vitam improbam filio pater dedecori esse poterat, nam apud omnes in summa honestatis opinione habebatur, ut Colgan [Vid. sup. num. 11.] non dubitaverit quin eum beati nomine insigniret. Quid ergo praeter Mugronii clericatum Bernardum ad tacendum coegit? Usus est magis vaga dicendi ratione ne, quod multum abhorrebat, in mendacium impingeret, simul nolens, ne amico suo probrosi aliquid inureret, omnem veritatem aperire.

[12] [et parentelam ex Hiberniae magnatibus;] Postquam Lanigan concessit Malachiam patrem habuisse archischolasticum [Tom. cit., p. 60.] , in notis sibi fingit aliquem hoc assertum impugnantem ex eo quod apud Bernardum scriptum est [Vitae num. 1.] : Parentes illi fuere genere et potentia magni iuxta nomen magnorum qui sunt in terra. Ac respondet dicendo hic parentum nomine non intellegendos esse patrem ac matrem, sed ipsam parentelam. Si enim Malachiae pater cuiuslibet tribus caput fuisset, minime Armachae cum matre primaevae aetatis annos transegisset. Etenim, ut fieri solet, qui tribui praeest intra suos fines cum familia commoratur. Praeterea opinari licet nobiliores Hibernorum, qui gloriae et potentiae gentilium suorum aeque ac alii populi consuluisse videntur, nulli rei pepercisse ut minoribus natu ea munera conquirerent, quibus toti genti maiorem gratiam apud omnes stabilirent suamque potentiam per latiores fines exercerent. Iam vero King [Loc. cit.] animadvertit archischolasticum in urbe Armachana dignitate proximum fuisse illi qui Patricii comorbanus seu successor nuncupabatur. Itaque Mugronius iure praedicatur inter magnates terrae exstitisse. Subiciantur etiam quae loco citato refert Lanigan; nempe Hibernorum tum principes tum inclito genere cretos numquam discendi curam neglectui habuisse, ac inter viros qui prae ceteris sapientia claruere recenseri eos qui sua generositate maxime illustres erant, ut Fedlemidh Mac-Chrimthan, Mummoniae regem saeculo nono, Cormac Mac-Culinan eiusdem stipitis saeculo decimo, nec non Dubdalethe, qui ex illa nobili gente ortus quae plurimos annos Armachanam sedem obtinuit, ante susceptum ecclesiae regimen lectorem agebat.

[13] [imprimis matrem ex vicedominorum Benchorensium gente.] Malachiae matrem multis laudibus cumulavit eiusque gentem aliquali modo Bernardus notavit. Etenim Malachiae avunculus erat vir dives et potens qui locum Benchor et possessiones eius tenebat [Cfr. Vitae num. 7.] . Ergo soror erat illius qui, si hac voce uti licet, veluti Benchorensis abbatiae vice-dominus erat. Recte igitur quod credam opinatus est apud O'Hanlon cl. v. Hanna matrem Malachiae oriundam fuisse de baroniis comitatus Dunensis, atque ad gentem quandam pertinuisse quae prope Benchor sedes suas habebat [P. 8, not.] . Unde non sunt audiendi qui gentem O'Hanratthy adducunt; nam isti, quod notat O'Hanlon in Ui-meat-macha in comitatu Monaghan dominabantur. Tutiorem forsan assequendae veritatis viam iniret qui comprobaret praedicti cl. v. Hanna placita, quae litteris datis die 29 octobris anni 1858 ad v. v. O'Hanlon [P. 149, not.] his verbis significabat: Censeo Malachiae matrem fuisse de familia O'Gilmore sive Mac Giölla Muire, alias O'Marna, quae certe, non multo post sancti pontificis aetatem, simul in Lecale ac Ui-Earca Chein dominabatur. Haec vero terra Ui-Earca Chein pertinebat ad septentrionalem partem quae vergit ad occidentem regionis Loch-Cuan sive Strangford Lough, quae est in comitatu Dunensi. Anno 1599, haec familia Gilmore districtum Bangor circumiacentem possidebat, ac saeculo decimo quinto ex eadem familia nominabantur comarbani laici Bangorenses. De fratre ac sorore sancti Malachiae postea in ipsa Vita sermo recurret.

§ IV. Chronotaxis vitae S. Malachiae.

[14] [Chronotaxis Quattuor Magistrorum,] Diximus supra (num. 3 ineunte), Quattuor Magistros de sancto praesule Malachia nonnulla tradidisse. Quo certius statuatur quo tempore singula contigerint, haec compendiose commemoramus [O'Donovan, op. cit., p. 1055.] . Itaque ex eorum fide, S. Malachias anno 1124 sedem Connerthensem obtinet. Anno 1132, triennio post Celsum emortuum, petente clero, Patricii successionem consequitur. Anno 1134, Armachae facta est abbatum mutatio, ac loco Niall eligitur Malachias. Anno 1135, Malachias, Patricii successor, baculum Iesu inquirit, quem septima iulii e latebris profert. Anno 1136, Malachias, Patricii successor, visitationem in Mummonia instituit; Malachiae suffectus est Niall, filius Aedhi; et propter bonum pacis, Patricii successionem Malachias remittit. Anno 1147, operam suam praestat Malachias ut Tadhg Ua Briain vinculis solvatur. Anno 1148, celebrat dedicationem ecclesiae, quae in colle de Knock, iuxta civitatem Louth, aedificata est, ac ante iter romanum, quod secundo aggreditur, in insulam Patricii, quae una est ex iis quae nunc dicuntur Skerries in comitatu Dublinensi, synodum coegit.

[15] [quoad annum electionis Malachiae in Armachanum episcopum, reicienda.] De ista eventuum successione modo descripta inquiritur utrum Quattuor Magistri cum S. Bernardo conveniant. Optime quidem concordant ambae narrationes, si duo excipiantur, nimirum annus quo Celsus vita functus est, et annus quo, in civitate Lismorensi, Cormacum, Mummoniae regem, sede pulsum, tanta sibi familiaritate devinxit Malachias, ut ipsum in discipulum habuerit. Et primo quidem, ad annum Celsi emortualem quod attinet, ut Bernardi narratio in computandis annis sibi constet, necesse est ut Celsus anno 1127 obiisse credatur, quem tamen Quattuor Magistri non nisi anno 1129 vita cessisse tradunt. Scribit enim Bernardus: Anno aetatis suae trigesimo octavo, Malachias intravit Ardmacham [Videsis infra Vitam, num. 16.] . Eodem teste Bernardo, Malachias vitam morte clausit anno aetatis suae 54, Christi vero 1148; unde natus est anno 1094 et Armacham intravit anno 1132. Iam vero, iuxta Bernardum, tunc a morte Celsi effluxit quinquennium; unde consequitur Bernardum in annum 1127 rettulisse obitum Celsi, quem Quattuor Magistri mortuum dicunt 1 aprilis anni 1129. Cum autem chronographi Scotorum iure putentur seriem Patricii successorum curiosius notasse, tutius puto illis adhaerere, relicto Bernardo, qui proin erraverit anno trigesimo secundo ascribens, quae tantum biennio post contigerunt.

[16] [De anno quo natus est S. Malachias,] Hic forsitan nonnulli litem movebunt quod in definiendo anno 1094 pro anno nativitatis S. Malachiae, relicta communiori sententia, docto viro O'Hanlon [Op. cit., p. 8.] adhaeserim, cum Colgan [Trias Thaumaturga, p. 299.] , Lanigan [Op. cit., tom. IV, p. 61.] et Bellesheim [Op. cit., tom. I, p. 351.] annum 1095 statuerint. Sed quid tantillum discrimen curemus? Nam isti et quotquot alii, ut opinor, qui de ordinanda Malachiae chronotaxi tractaverunt, ut sancti historiam a primis cunabulis usque ad annum 1124 deducerent, praeter Vitam auctore Bernardo, nullam documentorum copiam habuisse videntur. Quid ergo mirum si singuli legendo Bernardum eum suo modo interpretati sunt? Et eo latior patet interpretationum campus, quo pauciora minusve definita in textu Bernardino tradita sunt nobis temporum momenta. Etenim a nativitate sancti usque ad susceptum sacerdotium unam tantum rem aliquali modo Bernardus definivit, scilicet Malachiam anno circiter aetatis suae vigesimo quinto sacerdotem ordinatum fuisse, id est anno Christi incarnati circiter 1119. Ab hoc tempore usque ad annum 1124 in civitate Lismorensi plene res ecclesiasticas ac ritus romanae Ecclesiae a Malcho sanctissimo episcopo edoctus est, et in civitate Armachana locisque circumiacentibus ministerio apostolico strenue operam navavit, donec omnibus petentibus hoce anno 1124 factus est Connerthensis episcopus. Quam sedem cum teneret coactus est durum subire exilium, de quo iam paucis agendum.

[17] [quo Cormacum profugum excepit,] Dissentit, ut dictum est, a Scotis S. Bernardus in significando tempora quibus artam cum Cormaco, Mummoniae rege, amicitiam S. Malachias inivit. Nam cum primo [Infra in Vita, num. 5.] , nondum episcopus, proin ante annum 1124, in civitate Lismorensi versaretur, Cormacum sede pulsum sibi discipulum ac familiarem amicum habuit; Cormacus vero in regnum restitutus, elapsis iam fere quattuor annis, dum ferro et incendio ecclesia Connerthensis vastabatur, profugum Malachiam omni benignitate excepit. At traditio Scotorum refert anno 1127 sede pulsum fuisse Cormacum. Sic enim Magistri: Anno 1126, tanta belli procella Hiberniam pervasit ut per menses decem et tres, Celsus sede sua abfuerit pacis componendae causa. Anno 1127, terra marique Toirdhealbhach ua Conchobhair exercitum suum usque ad Corcagiam in Mummonia deduxit, ac in civitatem Lismorensem Cormacum fugavit. Donnchadh Mac Carthaigh depulsus est in Connauciam a Cormaco Mac Carthaigh, ubi a sua peregrinatione reversus fuerat [O'Donovan, op. et loc. cit.] . Quapropter ut conveniant Bernardus ac Quattuor Magistri oportet statuatur Cormacum, qui ante annum 1123 nullam regiam potestatem exercuisse videtur, intra brevissimum tempus, iterato eadem calamitate affectum fuisse. Sed quis ultro hanc hypothesim comprobabit? Superest itaque inquiratur cui potius fides sit adhibenda, Bernardo an Scotis. Scotis patrocinatur O'Hanlon [Op. cit., p. 42.] , probabiliter quidem, quia definitio temporum ad ista spectat in quibus extraneus fit errandi periculo magis obnoxius. Nihilominus, cum non sit dubitandum de maioribus a Cormaco Malachiae exuli collatis beneficiis, quaeque a rege sede sua pulso praestari non posse videntur, omnia co haerebunt si admiseris, belli saeviente procella, in civitatem Lismorensem confugientem Malachias, regi Cormaco, eadem calamitate vexato, ibi offendisse, eique auctorem vitae perfectioris fuisse. Rex vero, quod et Scoti voce peregrinationis forsitan innuunt, quae sanctus hortabatur executioni mandavit, ac ante pacis innovationem, cum longa fuerit vexatio, Cormacus in regnum restitutus Malachiae, ad quem discipuli undique conveniebant, terram ubi Deo ac orationi vacaret dono dedit.

[18] [quo ad ecclesiam Dunensem transiit,] Mortuo sanctissimo praesule Celso, a sede Connerthensi ad Armachanam ecclesiam gubernandam [Vide infra Vitam, num. 18.] S. Malachias evocatus, primum assentiri noluit, ita ut per triennium [Ibid., num. 15.] improbus invasor Nigellus templum Dei quasi pacifice violaverit. Sed anno 1132, cum, ut diximus [Cfr. supra, num. 8.] , anno 1129 S. Celsus diem suum obiisset, pia venerabilium episcoporum Malchi et Gilleberti [Vide Vitam, num. 13.] sollicitatione devictus ad Christi hereditatem sibi vindicandam Malachias viriliter sese accinxit, ac post variam duri certaminis fortunam Armacham anno 1234 ingressus est [Ibid., num. 16.] . Hucusque Colgan [Trias Thaumaturga, p. 304.] consentire videtur cum Lanigan [An eccl. Hist. of Ireland, tom. IV, p. 103.] ; inde in diversam sententiam abeuntes, Colgan [Acta SS. Hiberniae, tom. I, p. 773.] Gelasii, quem sibi substituit Malachias, consecrationem anno 1136 innexuit, Lanigan autem anno 1137. Colgani [Ibid., p. 773.] sententia nititur notis temporum quas Bernardus suae narrationi intexuit, sed more suo parum definivit, puta per voces biennium, triennium. Itaque Lanigano non erat ratio cur Colgan impugnaret, nam O'Hanlon, qui in Vita Gelasii [Lives of the Irish Saints, tom. III, p. 966.] anno 1137 patrocinatur, Lanigan tamquam suae sententiae fulcrum apponit, nec alio innixus nuperrime Bellesheim [Bellesheim, Geschichte der kath. Kirche in Irland, tom. I, p. 355.] ab anno 1137 Gelasii episcopatum incohavit. Iam vero Lanigan nullam auctoritatem profert nisi Annales Stae Mariae Dublinensis, quos anno 1884 in lucem dedit cl. vir Ioannes Gilbert [Chartularies of St. Mary's Abbey, Dublin, tom. II, p. 241 – 86.] . Incipiunt a Christo nato ac desinunt in annum 1427, hac adiecta clausula: Explicit … scripta per manus Thomae Case clerici ecclesiae sanctae Warburgae virginis … die sabbati proximo ante festum sancti Aldelmi episcopi, anno Domini millesimo CCCCXXVII. His annalibus minime cogimur ad amplectendam doctoris Lanigan sententiam; nam quod spectat ad annos Malachiae, quos inquirimus, ut recte Gilbert [Ibid., p. CXII.] animadvertit, manifesto apparet eum praeter Bernardi opera non alios fontes adivisse. Ergo de interpretatione vocis triennii disputandum est. Quod, cui libuerit, ille utique agat, nolim hac de causa lites movere. Concedamus igitur Malachiam nostrum anno 1137 ab Armachana ad Dunensem ecclesiam transiisse, cui deinde tamquam pastor bonus ad mortem usque praefuit.

[19] [Romam tetendit,] Anno millesimo trigesimo octavo vel trigesimo nono, S. Malachias Romam primo tetendit. Etenim prius quam iter aggrederetur tractare coepit quomodo defuncti fratris Christiani semen suscitaret [Videsis infra in Vita num. 20.] . Fratrem autem anno 1138 obiisse tradunt Quattuor Magistri, immo die 12 iunii, si Ware [The Archbishops and bishops of Ireland, p. 180.] vera scripserit. Atqui in Bernardina narratione inter Christiani obitum ac iter inceptum vix ullae morae intercesserunt. Ergo probandus videtur pro itinere romano annus trigesimus octavus. E contra Bernardus narrat Malachiam anno quo mortuus est, a novem annis in usu habuisse palefridum, quem a Walleno dono acceperat [Cfr. infra in Vita, num. 20.] . Iam vero Malachias obiit anno 1148. Ideo Acta bollandiana [Acta SS. August., tom. IV, p. 241.] transitum Malachiae Romam euntis per Claram-vallem anno trigesimo nono affixerunt. Uter eligendus sit annus definire nolim. Nihilominus ad sententiam quae in Actis exponitur tamquam probabiliorem propugnandam aliquis iure haec ratiocinaretur. Iuxta Bernardinam narrationem [Vide infra in Vita, num. 22.] constat transitum Malachiae ex Scotia in Angliam pacificum fuisse. Atqui mense iulio anni 1138 talis esse nequivit. Nam tunc temporis Scoti cum Anglis crudelia bella gerebant, inter quae die 22 augusti praeliatum est atrocissimum praelium quod nuncupatum est de Standard, nec pax David inter et Stephanum ante annum 1139 reformata est [Diction. of nat. Biogr., tom. XIV, p. 118.] , quo tandem primum tuta fuere itinera. Licet argumentum non sit omni ex parte stringens, ad finem intentum iuvat. Sed quicquid illud est, Malachias, Deo duce, per Claram-vallem Romam devenit, ubi per mensem moras egit [Cfr. infra Vitam, num. 21.] , ac inde egressus, Bernardo resalutato, in patriam rediit. In eadem via hospitatus est apud monachos Arroasienses S. Malachias. Ita enim Walterus [In libro fundationis abbatiae, apud Gosse, Histoire de l'abbaye d'Arrouaise, p. 540.] : Sanctae quoque memoriae Malachias, Hibernensium archiepiscopus, per nos iter faciens, inspectis consuetudinibus nostris et approbatis, libros nostros et usus ecclesiae transcriptos secum in Hiberniam detulit, et fere omnes clericos in episcopalibus sedibus et in multis aliis locis per Hiberniam constitutos ordinem nostrum et habitum et maxime divinum in ecclesia officium suscipere et observare praecepit.

[20] [Mellifontanam abbatiam instauravit.] Anno 1140 [O'Hanlon, op. cit., p. 82 not.] , in patriam redux, nihil moratus saluti ac perfectioni suorum totus incumbit. Sed tanto Clarevallis desiderio tenebatur ut quasi irrequieta esset anima eius, donec in partibus Hiberniae et ipse suam Claram-vallem haberet. Selegit igitur fratres quos misit ad sanctum abbatem cum litteris nunc amissis, quibus Bernardum rogabat ut quam citissime duos saltem ex fratribus ibi aliquando relictis ad coenobium incohandum remitteret. At quoniam ex tota Vita sua nobis Malachias exhibetur vir in rebus spiritualibus rite exercitatus, non censendus est has litteras dedisse ante finem anni 1140, immo potius anno 1141. Sciebat enim tirones saltem anni spatio indigere ad novam istam disciplinam addiscendam. Attamen amico suo Bernardus morem gerere noluit [Migne, P. L., tom. CLXXXII, p. 1095] , sed anno 1142 eos in patriam remisit [Ibid., p. 1095] , nam in hunc annum coenobii Mellifontani exordia referenda puto, secutus Ianauschek [Op. cit., p. 70.] .

[21] [De aliis quibusdam gestis S. Malachiae,] Anno Christi 1144, Malachias factus, inde ab Armacha relicta, episcopus Dunensis, fundasse fertur monasterium Iobhair Cinn Tragh seu Viridis Ligni, quo in loco nunc est civitas dicta Newry in comitatu Dunensi. Praeterea in Vita S. Gilleberti Sempringamensis [Act. SS., tom. I Februarii, p. 572.] traditur iste sanctus ad Eugenium III papam, in Gallia morantem, profectus, ab eoque Cistercii exceptus, in S. Malachiae familiaritatem devenisse praesulisque baculo fuisse donatus. Quomodo scribentem ista ab errore vindicet videat ipse lector, quoniam mediante septembri anni 1147 Cistercii fuerit beatus Eugenius [Jaffé, Regesta romanorum pontificum, p. 629.] papa, nec ante medium annum 1148 ex Hibernia profectus sit S. Malachias, quo scilicet anno ex communi sententia, praesidentibus Gelasio Armachano et S. Malachia, Dunensi episcopo, coacta est in Inis-Patrick synodus, cui interfuerunt, praeter levitas inferioris gradus, episcopi quindecim ac sacerdotes ducenti [Lanigan, op. cit., p. 129.] .

[22] [deque libris ab eo conscriptis.] Horum quae gessit Malachias finem faciamus inquirendo num vivus libros aliquos ediderit. Et negative respondendum videtur. Etenim tales hucusque nuspiam prodiere, nec, in Vita conscripta a Bernardo, quicquam invenitur ex quo iure concludatur tales tunc temporis exstitisse. Hoc argumentum, licet negativum, opponimus illis qui Malachiae inscripserunt hanc opusculorum seriem [O'Hanlon, op. cit., p. 183.] : Constitutionum communium liber unus; De legibus caelibatus, liber unus; De traditionibus; Vita S. Cutberti; De peccatis et remediis, liber unus; Conciones plures. Huiuscemodi tractatus confecisse minime dedecet virum apostolicum, cuius est tam scripto quam verbo veritatem tueri atque diffundere, et si hoc novisset Bernardus, nonne ad cumulum laudis qua sanctum amicum extulit, verbulo saltem idipsum memorasset? Cum enim non semel indignabundus episcopis mercenariis ad eorum erubescentiam suum Malachiam obiecerit, cur siluisset rem, qua apud omnes maiorem commendationem consequeretur? Sed Malachias, utpote vere humilis, ea sub modio tenuit? Esto. An Conganus et fratres hibernici eiusdem humilitatis vinculis stringebantur? Ad alia opera Malachiae quod spectat, epistolis quas Bernardo scripsit [P. L., tom. cit., p. 1095.] temporum iniuria non pepercit. Tandem apud O'Hanlon [Op. cit., p. 185 sqq.] editus est celtico idiomate hymnus cuius Malachias auctor praedicatur, et cuius anglica versio incipit: The first day of the journey, Of a soul to pay its tribute.

§ V. De missa et officio in honorem S. Malachiae.

[23] [De missa in honorem S. Malachiae.] Quales fuerint Cistercienses et imprimis Clarevallenses in colendo Malachia discitur ex his quae capitula generalia statuerunt. Ita, inde ab anno 1191 decretum est in capitulo generali ut festum B. Malachiae fiat IV nonas novembris, et agatur de eo sicut de B. Gregorio [Martene, Thesaurus novus, tom. IV, col. 1272.] ; anno autem sequenti decernebatur ut IV idus septembris in territorio Bisuntinensi, monasterio Bellaevallis, S. Petri episcopi et confessoris fiat officium sicut in festo S. Malachiae [Ibid., col. 1273.] . Manrique [Annales Cisterc., an. 1191, cap. VII, num. 2.] citat aliud statutum in capitulo anni 1191 latum, sed apud Martene non exscriptum, ita iubens: Nonis novembris in territorio Lingonensi monasterio Claraevallis S. Malachiae, episcopi et confessoris; officium sicut in festo S. Nicolai plene agatur. Proinde quarto nonas novembris legebatur missa Statuit. Orationum tamen, quae primo dictae fuerunt communes, prius aliquantulum immutatae, deinde vero omnino propriae sunt effectae, scilicet:

Collecta. Deus, qui B. Malachiam, pontificem tuum, sanctissimo patri Bernardo verae caritatis foedere dulciter sociasti, concede propitius ut et pravorum omnium consensus noxios caute vitemus et caelestis militiae sacras amicitias semper optemus.

Secreta. Prosit nobis, Domine, quaesumus, intercedente B. Malachia pontifice tuo, praesens oblatio salutaris, ut per hanc cunctorum consequamur veniam peccatorum et beatificorum obtineamus gratiam meritorum.

Postcommunio. Praesta, quaesumus, Domine Deus noster, ut ecclesia tua, quae de B. Malachiae pontificis tui veneratione laetatur, et sanctitatis in praesenti bona sectetur et in futuro beatitudinem capiat sempiternam.

[24] [Officia varia in variis missalibus,] Re quidem vera, passim in missalibus manuscriptis Clarevallensibus bibliothecae Trecensis loco non suo reperiuntur istae orationes propriae. Ita in cod. signato num. 407 ad calcem, pagellae alteri cuidam annexae inscriptae sunt, dum missa cum orationibus de communi invenitur fol. 146. Quod et in codicibus num. 586 ac 863 obtinere perspiciet, qui contulerit folium 172 prioris cum folio 188, ac folium 207 posterioris cum folio 236. Missale Cisterciense typis datum anno 1487 communes tantum exhibet. Sed in eo quod anno 1606 et 1627 Parisiis prodiit, die S. Malachia sacro adiecta legitur haec nota: Quando vero per annum de eo dicitur missa, assumuntur collecta, secreta et postcommunio sequentes, scilicet quas diximus proprias. Parisiense anni 1657, suppressa notula, nullas praeter proprias habet, nec aliter Parisiense anni 1669 et Antverpiense anni 1762.

[25] [cuius lectiones ex S. Bernardo,] Officia quae bene multa nobis servarunt manuscripta Trecensia, praeter orationem tum communem, hoc tantum diversa apparent quod alia longiores, alia breviores lectiones habent. Brevissimas continet codex signatus num. 1158, breves codex 1977, prolixas vero codex 1160. Omnes tamen constant sermone S. Bernardi: Liquet dilectissimi. Servat museum bollandianum breviarium Cisterciense saeculi decimi sexti, quod P. Victor De Buck coniciebat pertinere ad editionem Parisiensem anni 1534; praebet autem ex eodem S. Bernardi sermone tales lectiones quae mediae sunt breves inter et prolixas.

[26] [cum hymno proprio.] Hymnus ille proprius, qui in codicibus Trecensibus numm. 763, 1160 et alibi descriptus est, non erat ubique apud Cistercienses in usu. Nam Venetense missale anni 1504, in festo S. Malachiae, remittit ad hymnum Iesu corona celsior. Hymnus autem proprius incipit Nobilis signis.

[27] [Clarevallenses de S. Malachia commemorationem faciunt,] Anno 1250 exaudita est petitio abbatis Clarevallis de commemoratione facienda S. Malachiae in domo propria [Martene, Thesaurus novus, tom. IV, col. 1391.] . Pertinet etiam ad cultum tanti viri promovendum decretum quod latum est anno 1323: Imprimis quia in illa veneratione sanctorum, quorum reliquias observamus, haec profutura nobis suffragia fiducialius praestolamur, attentiores fore nos convenit, et unitatem in eorum sollemniis diligentius custodire, ordinat et definit non improvide, quod sollemnitas B. Malachiae episcopi et confessoris, cuius corpus in ecclesia Claraevallis requiescit, devotione qua congruit cum duabus missis et responsione in vesperis celebretur per ordinem universum [Ibid., col. 1513.] .

[28] [nomenque litaniis adiciunt.] Litaniis quoque adiectam voluerunt Claraevallenses S. Malachiae invocationem. Quod testantur litaniae maiores quae leguntur in folio 91 codicis Trecensis num. 1091, manu saeculi decimi quarti descriptae. Manuscripta Trecensia numm. 407 et 440 in litaniis maioribus sabbati sancti, inter Nicolaum et Benedictum, exhibent Malachiam, cum hoc discrimine quod in codice 440 postea additum est Malachiae nomen, in codice autem 407 inscriptum est dum missale conficiebatur.

§ VI. De translatione corporis, de reliquiis S. Malachiae, deque eius cultu in Hibernia.

[29] [De translatione corporis S. Malachiae.] Ex priori sepultura, cui ab ipso divo Bernardo mandatus fuerat, ad novum templum, idibus octobris anni 1174 dedicatum [Chronic. Claraeval., apud Migne, P. L., tom. CLXXXV, col. 1248. Cfr. Manrique, Ann. Cist., ad an. 1174, cap. II, 1.] , S. Malachiam translatum fuisse ante annum 1189, qui fuit emortualis Henrici cardinalis Albanensis [Manrique, Ann. Cist., ad an. 1189, cap. I, 6.] , constare videtur ex his quae commemorat Exordium Magnum, p. 158: Consummatis vero feliciter diebus vitae suae, sepultus est Henricus in Claravalle in loco quem sibi elegerat et magno desiderio praeoptaverat. Qui locus medius est inter memorias sanctorum confessorum Christi Bernardi et Malachiae, quemque ea intentione sibi ad locum sepulturae praeelegit ut in die generalis resurrectionis praefatis sanctis adhaerens, quicquid meritorum sibi deerit, sanctissimorum contubernalium suorum meritis adipiscatur. Forsitan ad annum quo facta fuerit translatio definiendum adducet quis Librum sepulcrorum [Videsis Henriquez, Fasciculus florum, Dist. 41; vel Lalore, Le Trésor de Clairvaux. p. 185.] , quia in ultima quae anno 1680 [Lalore, op. cit., p. 184.] de hoc libro facta fuit recensione, legitur ad annum 1190: procurante domino Henrico cardinali, translatus est prope princeps altare B. Mariae Claraevallis, et ad dexteram hospitis sui sub mausoleo non mediocris operis magnificentia constructo collocatus est. Sed quam incertae fidei sit iste liber, allatus locus demonstrat. Etenim errat in anno emortuali Henrici cardinalis statuendo. Nec chronicon Clarevallense [P. L., tom. CLXXXV, col. 1252.] quicquam ad litem dirimendum praestat; facta enim de Malachia sanctis annumerato mentione, cetera omittit. Verisimile putarim anno 1178, quando acta est celebrior S. Bernardi translatio ad tumulum, quem per sex secula obtinuit, etiam S. Malachiam ad dextram dilectissimi sui fuisse delatum, ne quos oratorium B. Virginis coniunctos habuerat, nova basilica separaret. Attamen cum traditum sit apud Clarevallenses hanc beati praesulis translationem ab Henrico Albanensi celebratam fuisse, tutius erit opinari sacram Malachiae glebam ad novam basilicam delatam fuisse dum per annos 1188 – 89 [Précis histor., 1881, p. 27.] in his ac finitimis regionibus legationis suae fungens officio in coenobio morabatur. Ceterum quod apud Manrique [Ann. Cist., ad ann. 1191, cap. VII, 1.] desumptum legitur ex Gulielmi Annalibus hibernicis, scilicet anno 1191 sub Garnerio abbate celebratam fuisse Malachiae translationem, si quid veritatis habuerit, nihil nisi reliquiarum elevationem significare potest, seu tumuli tantum aperitionem, ut avulsis sacrarum exuviarum particulis iam fieret satis pietati fratrum, praesertim de Hibernia, qui sancti confessoris reliquias efflagitabant. Etenim in Annalibus sanctae Mariae Dublinensis ad annum 1294 ita relatum est: Reliquiae sancti Malachiae episcopi de Clarevalle in Hiberniam sunt adductae et in monasterio Mellifontis et ceteris monasteriis ordinis Cisterciensis cum magno honore sunt receptae [Gilbert, tom cit., tom. II, p. 276.] . Attamen Clarevallenses ad patrum suorum exempla sepulcrum tanti viri plurimum sunt venerati, quod probant sequentia documenta. Ad annum 1273, Robertus de Brus, dominus de Annandale, qui sibi Scotiae regnum vindicavit, Clarevallensibus terram suam de Osticroft diplomate firmavit ad sustinendum luminare coram beato Malachia [Documents and Records illustrating the History of Scotland, tom. I, p. 23.] ; et, eodem anno, in capitulo generali petitio domini abbatis Claraevallis, ut possit habere luminare coram tumba S. Malachiae exauditur [P. L., tom. CLXXXV, col. 1759.] .

[30] [De eius capite et brachio,] Ceterum quae fuerit sors reliquiarum sancti praesulis luculenter dixerunt D. Guignard ac R. D. Lalore. Ipsis assentientes probabile censemus Ioannem ab Azanvilla, qui ab anno 1332 ad 1345, Clarevallensibus praefuit [Trésor de Clairvaux, p. 238.] , beati antistitis caput a corpore seiunxisse [P. L., tom. CLXXXV, col. 1663; cfr. not. 2. 3. 4.] . Anno vero 1790, Ludovicus Maria Rocourt, ultimus abbas, videns magnam illam, quae loca sancta misere vastavit, perturbationem instare, sacrum beati Malachiae caput vasculo pretioso quo recondebatur extractum secum abstulit; et postea D. Carolo Caffarelli, praefecto provinciae Albulensis, tradidit, qui, die 24 decembris anni 1813, tantum thesaurum ecclesiae cathedrali Trecensi dono dedit [Le Trésor de Clairvaux, p. 222 sqq.] , ubi honorificentissime asservatur. Forsitan cum capite sepositum est brachium unum, nam in authentico sacrarii elencho, quod die 5 septembris anni 1405 Clarevallenses confecerunt [Ibid., p. 98.] , inscriptum est: 25. Brachium beati Malachiae in argento cum lapidibus preciosis et anulo in digito [Ibid., p. 99.] .

[31] [deque aliis reliquiis.] Reliquum vero S. Malachiae corpus, ut pauca ex litteris illustrissimi domini Emmanuelis Ravenet, Trecensis episcopi, die 6 ianuarii anni 1875 datis mutuemur, anno 1793 in ecclesiam pagi Ville-sous-Ferte nuncupati, in quo abbatia sita erat, translatum, in ipso sacrario, ea qua allatum est capsa reconditum, absque honore remansit ad annum 1837, quo, nescio qua incuria aut ignorantia, commixta sunt beati pontificis lipsana cum reliquiis divi Bernardi et aliorum sanctorum, quae una cum S. Malachia ad ecclesiam praedicti pagi fuerant delatae. Harum omnium reliquiarum quae in nova capsa die 7 aprilis anni 1875 sunt reconditae, die 13 iunii anni eiusdem, celebrata est sollemnis translatio ex domo parochi, ubi ad tempus asservabantur, in ecclesiam praedicti pagi [Guignard, Reliques des trois tombeaux, p. 68 seqq.] .

[32] [Cultus in Hibernia.] Utrum antiquitus in colendo S. Malachia Cistercienses imitati sint Hiberni, certis documentis ad praesens definiri nequit. Attamen docet D. Reeves [Reeves, Ecclesiastical Antiquities of Down, Connor and Dromore, consisting of a taxation of those dioceses in the year 1306, pp. XIII, 26, 43, nota q, et 47 nota c.] , intra annum 1306 et 1307 in dioecesi Dunensi in decanatu de Lechayll fuisse cappellam B. Malachiae sacram, cuius decimatio erat 9 ¾ denarii. Ubinam sita sit, minime notatur; videtur tamen aliquomodo pertinere ad terram istam S. Malachiae, quam Dunensi episcopo Malachiae dedit Ioannes de Courcy, unde locum obtinuisset quem nunc occupat ecclesia parochialis Dunensis. Tandem in decanatu de Dalboyn, eiusdem dioeceseos, ecclesiae de Drumboo annectebatur cappella antiquitus vocata S. Malachiae de Crumlin, quae nunc est paroecia Stillsboroughensis. Erat et in Lismolyn, nunc Bishop's court nuncupato, cappella sancto pontifici sacra, cuius decimatio sex shelling ac octo denarii. Ex illis autem quae apud O' Hanlon [Op. cit., pp. 213 sqq.] leguntur, patet nunc ubique in Hibernia erga beatum Malachiam pietatem vigere.

VITA S. MALACHIAE

Malachias, episcopus Connerthensis in Hibernia (S.)

BHL Number: 5188

[Praefatio]

Vulgata iuxta Mabillonii editionem (P. L., tom. CLXXXII, pp. 1073 – 1118), collatam cum codicibus bibliothecae publicae civitatis Trecensis signatis numm. 426, 663, 799, 1176, quos, in recensendis variis lectionibus, numeris 1, 2, 3, 4, designamus. Servati sunt in uncinis tituli quos capitibus praefixit Mabillonius, diversa tamen eorundem facta divisione.

[Prologus]

Incipit prologus in vitam beati Malachiae episcopi.

Semper quidem operae pretium fuit illustres sanctorum describere vitas, ut sint in speculum et exemplum ac quoddam veluti condimentum vitae hominum super terram. Per hoc enim quodammodo apud nos etiam post mortem vivunt, multosque ex his qui viventes mortui sunt, ad veram provocant et revocant vitam. Verum nunc maxime id requirit raritas sanctitatis et nostra plane aetas inops virorum a. Quam sane inopiam super nos adeo invaluisse sentimus [videmus 4.] , ut nulli sit dubium illa sententia nos feriri: Quoniam abundabit iniquitas, refrigescet caritas multorum. Et ut suspicor ego, aut praesto aut prope est de quo scriptum est: Faciem eius praecedet egestas. Ni fallor, antichristus est iste, quem fames et sterilitas totius boni et praeit et comitatur. Sive igitur nuntia iam praesentis, sive iamiamque adfuturi praenuntia, egestas in evidenti est. Taceo vulgus, taceo vilem filiorum huius saeculi multitudinem: in ipsas ecclesiae columnas volo oculos leves. Quem mihi ostendas vel de illorum numero qui videntur dati in lucem gentium, non magis de sublimi fumantem quam flammantem? Et si lumen quod in te est, inquit, tenebrae sunt, quantae sunt tenebrae? Nisi tu illos forte, quod non credo, lucere dixeris qui quaestum aestimant pietatem, qui in hereditate Domini non quae Domini, sed magis quae sua sunt quaeritant. Quid dico, quae sua sunt? Perfectus sit et sanctus etiam sua quaerens suaque retinens, si ab alienis cor manusque contineat. Meminerit tamen, qui sibi usque huc forte pervenisse videtur, eundem exigi sanctitatis gradum et ab ethnico. An non milites suis iubentur contenti fore [forte 4.] stipendiis, ut salvi fiant? Magnum vero Ecclesiae doctori, si sit sicut unus militum; aut certe, quod ad illorum improperium propheta loquitur, si ut [(si ut) sicut 2.] populus, ita et sacerdos fuerit. O deformitatem! itane summus merito reputandus erit, qui summo corruens gradu [om. 2.] , haerebit vix [om. 4.] infimo, ne abysso absorbeatur? Quam rarus tamen iste ipse in clero! Quem item das mihi contentum necessariis, contemptorem superfluorum? Lex est tamen praefixa ab apostolis apostolorum successoribus: Victum et vestitum habentes, inquiunt, his contenti simus. Ubi forma haec? In libris cernimus eam, sed non in viris. Habes vero [ergo 4.] de iusto, quia lex Dei eius in corde ipsius, et non in codice. Nec perfectionis is gradus. Perfectus carere et necessariis paratus est. At gratis istud. Utinam superfluis ponatur modus! Utinam non cupiamus in infinitum! Sed quid? Forte reperias qui hoc possit? Id quidem difficile: sed vide quid egimus. Quaerebamus virum optimum, multorum liberatorem, et ecce laboramus in inveniendo qui se ipsum salvum facere possit. Optimus hodie est qui non est nimis malus. Unde quoniam a terra defecit sanctus, videor mihi non supervacue ex his qui empti sunt de terra, revocare ad medium episcopum Malachiam, virum vere sanctum, et nostrorum quidem temporum, singularis sapientiae et virtutis. Iste erat lucerna ardens et lucens; nec exstincta est tamen, sed submota. Quis mihi iure succenseat si readmovero eam? Immo vero non est quod mihi ingrati esse mei saeculi homines debeant, et omnis deinceps generatio ventura, si quem conditio tulit, revocem stilo; si mundo restituam, quo dignus non erat mundus; si servem memoriae hominum hominem, cuius memoria in benedictione sit omnibus qui legere dignabuntur; si me excitante amicum dormientem, vox turturis audita fuerit [est 2.] in terra nostra, dicens: Ecce ego vobiscum sum omnibus diebus usque ad [in 3.] consummationem saeculi. Deinde sepultus apud nos est: nobis specialiter hoc opus incumbit. Quid quod me inter speciales amicos sanctus ille habebat, et eo loci ut nulli in hac parte gloriae secundum fuisse me credam? Nec mercede vacat mihi tantae familiaritas sanctitatis: primitias iam accepi. In extremis positus erat, immo in principiis, iuxta illud: Cum consummatus fuerit homo, tunc incipit. Accurri ego, ut benedictio morituri super me veniret. At ille cum iam membra alia movere non posset, fortis ad dandam benedictionem, elevatis sanctis manibus super caput meum, benedixit mihi, et benedictionem haereditate possideo: et quomodo ego illum silere queam? Postremo tu id mihi, abba Congane b, iniungis, reverendus frater et dulcis amicus meus, ac tecum pariter, ut ex Hibernia scribis, vestra illa omnis ecclesia sanctorum. Libens oboedio, praesertim quod non eloquium exigitis, sed narrationem. Dabo vero operam, ut ea sit pura et luculenta, devotos informans, fastidiosos non onerans. Sane narrationis veritas secura apud me est, intimata a vobis, haud alia procul dubio protestantibus quam quae certissime comperta sunt vobis.

Explicit prologus.

ANNOTATA.

a In hac praefatione, S. Bernardus, nativo suae eloquentiae impetu arreptus, nonnulla scripsit, quae ad litteram si sumpseris, nonnihil a veritate recedere videntur. Nam in priori saeculi duodecimi parte non tanta erat raritas sanctitatis. Etenim primaevo suo fervore florebant tres illae familiae religiosae hace aetate enatae, Carthusiani scilicet, Praemonstratenses ac ipsi Cistercienses; deinde legitimo sanctitatis titulo insigniti passim recensentur in opere Bollandiano intra fines Italiae triginta tres, Galliae viginti quinque, Allemanniae quatuordecim, Lusitaniae et Hispaniae novem, Angliae sex, Belgii quinque et Hiberniae duo praeter Malachiam. Insuper ipsi Bernardo assidebat in coenobio Cluniacensi Petrus Venerabilis suavi sua sanctitate nulli secundus, et sedem apostolicam tenebat beatus Eugenius III, cuius cultum immemorialem nuperrime ratum habuit confirmavitque Sacra Rituum congregatio.

b De abbate Congano actum est in Comment. praevii num. 6 – 10. Cfr. quae ipse Bernardus de illo refert infra in Vita, num. 35.

CAPUT PRIMUM
S. Malachiae exordia. Sacris ordinibus initiatus Malcho episcopo adhaeret.

Incipit vita sancti Malachiae episcopi.

[1] [Pueritia et adolescentia S. Malachiae].[Malachias, litteris] Malachias noster, ortus Hibernia de populo barbaro a, ibi educatus, ibi litteras edoctus est. Ceterum de natali barbarie traxit nihil, non magis quam de sale materno pisces maris. Quam vero suave, quod inculta nobis barbaries tam urbanum protulit civem sanctorum et domesticum Dei. Qui producit mel de petra, oleumque de saxo durissimo, ipse fecit hoc. Parentes tamen illi fuere genere et potentia magni iuxta nomen magnorum qui sunt in terra. At mater, mente quam sanguine generosior, satagebat in ipso initio viarum suarum notas parvulo facere vias vitae, hanc pluris illi existimans ventosa scientia litteraturae saecularis. Ad utramque tamen huic non defuit ingenium pro aetate. In scholis litteras, domi timorem Domini docebatur, et cotidianis profectibus respondebat ambobus satis, magistro et matri Nempe a principio spiritum sortitus est bonum, per quem erat puer docilis et amabilis valde, mire admodum omnibus per omnia gratiosus. Bibebat autem pro lacte de pectore materno aquas sapientiae salutaris, et fiebat in dies se ipso prudentior. Prudentior, dicam, an sanctior? Utrumque [enim add. 4.] si dixero, non me paenitebit: veritatem enim dicam. Agebat senem moribus, annis puer, expers lasciviae puerilis. Cumque ex hoc cunctis esset reverentiae ac [et 3, 4.] stupori, non tamen inde, ut assolet, insolentior inveniebatur; sed magis quietus et subditus in omni mansuetudine. Non impatiens magisterii, non fugitans disciplinae, non lectionis fastidiens, non ludorum denique appetens, quod vel maxime illa aetas dulce ac familiare habere solet. Et proficiebat supra omnes coaetaneos suos in ea quidem litteratura quae illi competebat aetati. Nam in disciplina morum profectuque virtutum etiam super omnes docentes se in brevi enituit, non tam matre tamen quam unctione magistra. Hac sollicitante, haud segniter et in divinis exercebatur, petere secretum, anticipare vigilias, meditari in lege, refici parcius, orare frequentius. Et quia ecclesiam frequentare nec vacabat propter studium et pro verecundia non libebat, levare puras manus in omni loco ad caelum [(ad. c.) om. 3, 4.] , ubi tamen secrete id posset. Iam tunc siquidem cautus fuit declinare virus virtutum, inanem gloriam.

[2] [ac pietati data opera,] Est vicus prope civitatem, in qua discebat puer, quo magister eius frequenter pergere solitus erat, illo [ipso 3, 4.] solo comite. Illo euntibus ambobus pariter, ipse, ut postea referebat, retrahebat pedem, sistebat gradum, et stans a tergo magistri, illo quidem non comperiente, expansis ad caelum manibus, raptim quodammodo ac veluti iaculatam emittebat orationem; et sic dissimulans, magistrum denuo sequebatur. Istiusmodi pio furto puer saepius eludebat comitem pariter et magistrum. Non est dicere omnia quae eius principia colore bonae indolis decoravere: ad maiora atque utiliora currendum. Unum tamen refero adhuc, quod hoc, meo quidem iudicio, non modo bonae, sed et magnae in puero dederit insigne spei. Excitus aliquando opinione cuiusdam magistri, erat enim famosus in disciplinis quas dicunt liberales, adivit illum discendi cupiditate. Quippe extrema iam pueritiae captans, ad eas litteras anhelabat. Intrans vero domum, vidit virum ludentem subula, crebrisque sulcantem tractibus nescio quo notabili modo parietem. Et solo visu offensus puer serius, quod levitatem redoleret, resilivit ab eo, ac deinceps illum nec videre curavit. Ita, cum esset studiosissimus litterarum, prae honesto tamen sprevit eas virtutis amator. Tali quodam praeludio puer praeparabatur ad eum qui se manebat in fortiori aetate conflictum, iamque ipse adversarium provocabat. Et Malachiae quidem pueritia sic erat. Porro adolescentiam simili transivit simplicitate et puritate: nisi quod crescente aetate, crescebat simul illi sapientia et gratia apud Deum et homines. Hinc iam, id est ab ineunte adolescentia eius, coepit manifestius apparere quid esset in homine, et gratia Dei in illo vacua non videri. Videns enim industrius adolescens quam in maligno mundus positus sit, et cogitans qualem spiritum accepisset, dicebat intra se: Non est spiritus huius mundi iste. Quid isti et illi? Non est societas alteri ad alterum, non plus quam luci ad tenebras. Mens ex Deo est, et scio quae in illo donata sunt mihi. Inde mihi interim adhuc innocentia vitae, inde continentiae decus, inde iustitiae fames, inde quoque illa eo securior quo [(sec. quo) om. 4.] secretior gloria mea est, testimonium conscientiae meae. Nil horum mihi tutum sub principe mundi. Deinde habeo thesaurum hunc in fictili vase. Verendum ne impingat et frangatur, et effundatur oleum laetitiae quod porto. Et quidem non impingere inter saxa et scopulos distortae et anfractuosae viae et vitae huius difficillimum. Itane in momento perdam simul omnes, quibus ab initio praeventus sum, benedictiones dulcedinis? Resigno illi potius a quo sunt, et me pariter: et ego enim ipsius. Perdo ipsam ad tempus animam meam, ne perdam in aeternum. Et quod sum, et quae habeo omnia, ubi mihi aeque salva uti in manu auctoris? Quis ita ad servandum sollicitus, ad retinendum potens, ad restituendum fidelis? Servabit tuto, restituet opportune. Sine retractatione do me ad serviendum illi de donis suis. Non potest mihi perire ex omnibus quae in opus pietatis expendero. Forte et sperare plus aliquid licet. Solet reddere cum usura qui dat gratis. Ita est. Etiam cumulabit et multiplicabit in anima mea virtutem. Haec cogitavit et fecit, sciens absque facto vanas esse cogitationes hominum.

[3] [Religiosae vitae tirocinium].[Imari disciplinam adit.] Erat homo in civitate Ardmacha [Ardmaca 2.] , ipsa est in qua alitus est Malachias, et homo ille sanctus et austerae admodum vitae b, inexorabilis castigator corporis sui, cellam habens iuxta ecclesiam. In ea manebat, ieiuniis et obsecrationibus serviens die ac nocte. Ad hunc se contulit c Malachias, formam vitae accepturus ab eo, qui vivum se tali damnaverat sepultura. Et vide humilitatem. A primaeva aetate in sancta arte magistrum, quod dubium non est, habuerat Deum: et ecce factus est denuo discipulus hominis homo mitis et humilis [hum. et m. 2.] corde. Si nesciebamus, hoc vel solo nobis ipse probavit. Legant hoc, qui docere quae non didicere conantur, discipulos sibi [ibi add. 4.] coacervantes, qui numquam discipuli [om. 2.] exstitere, caeci duces caecorum. Malachias, doctus a Deo, doctorem nihilominus quaesivit hominem d, et quidem caute et sapienter. Quid simile, quaeso, afferre quibat, in quo aeque daret caperetque experimentum profectus sui? Si Malachiae exemplum eis pro minimo est, Pauli opus attendant. Nonne evangelium suum, quod non ab homine acceperat, sed a Christo, cum hominibus tamen censuit conferendum, ne forte in vacuum curreret aut cucurrisset? Ubi ille securus non est, nec ego. Si quis hoc scit [sit 2, 4.] , viderit ne non tam securitas sit quam temeritas. Sed haec alterius temporis. Nunc vero sonuit in civitate quod factum erat [est 1.] , et commota est universa ad inopinatam novitatem. Stupebant autem [om. 1.] omnes et mirabantur virtutem [v. m. 4.] , eoque amplius quo minus usitatam in gente fera. Videres tunc revelari ex multorum cordibus cogitationes. Plerique, humano affectu pensantes factum, plangere et dolere, quod dilectus omnibus delicatusque adolescens duris se adeo laboribus mancipasset. Alii, suspicati levitatem propter aetatem, diffidere de perseverantia, timere de casu. Nonnulli temeritatem causantes, indignari et fremere in eum, quod supra aetatem et vires inconsulte rem arduam fuisset aggressus. Verum ille sine consilio egit nihil [egit s. c. n. 4.] . Nam habuit consilium a propheta, qui ait: Bonum est homini, si portaverit iugum ab adolescentia; et addit: Sedebit solitarius et tacebit, quia levavit se supra se. Sedebat sibi iuvenculus secus pedes Imari [Ymary 4.] , hoc enim nomen [erat add. 4.] viro, et aut discebat oboedientiam, aut se didicisse docebat. Sedebat ut quietus, ut mansuetus, ut humilis. Sedebat et tacebat, sciens secundum prophetam cultum iustitiae esse silentium. Sedebat ut perseverans, tacebat ut verecundus, nisi quod suo illo silentio in Dei auribus loquebatur cum sancto David: Adolescentulus sum ego et contemptus, iustificationes tuas non sum oblitus. Et sedebat interim solitarius, quia et sine socio et sine exemplo. Quis enim ante Malachiam districtissimum viri propositum vel cogitaret attentare? Nempe mirabile omnibus habebatur, non imitabile. Malachias imitabile persuasit, sedendo dumtaxat et tacendo Intra [infra 4.] paucos dies habuit imitatores non paucos, provocatos exemplo sui. Ita qui primo solitarius sedit et unicus patris sui, fit iam unus e multis, fit ex unigenito primogenitus in multis fratribus. Et ut prior in conversione, ita in conversatione sublimior; et qui ante omnes venit, omnium iudicio supra omnes eminuit [emicuit 3.] in virtute. Et dignus visus est episcopo e pariter et magistro qui ad diaconi gradum promoveretur; et coegerunt eum.

[4] [Ordinibus initiatus episcopi vices gerit.] [Malachias sacerdos ordinatus disciplinae instaurandae incumbit.] Hinc iam levita Domini publice se ad omne opus pietatis accinxit: plus vero ad eas res, in quibus aliqua iniuria videretur. Denique cura erat ei maxima in sepeliendis defunctis pauperibus, quod hoc sibi non minus humilitatem saperet quam humanitatem. Nec defuit novo nostro Tobiae rediviva a muliere tentatio, immo a serpente per mulierem. Germana eius indignitatem, ut sibi videbatur, officii exhorrens: Quid facis, inquit, o insane? dimitte mortuos sepelire mortuos suos. Et hoc illi cotidie exprobrans ingerebat. Sed respondebatur mulieri stultae iuxta stultitiam suam: Misera, tu eloquii casti vocem tenes, sed virtutem ignoras. Ita ministerium, ad quod coactus f accesserat, devotus tenuit, indefessus exercuit. Unde et censuerunt etiam sacerdotale officium imponendum illi: et factum est ita. Erat autem, cum sacerdos ordinatus est, annos natus quasi viginti quinque g. In qua eius utraque ordinatione si quid praeter canonum formam processisse videtur, ut vere [verum processisse 4.] videtur, siquidem infra vicesimum quintum annum leviticum ministerium, infra tricesimum adeptus est sacerdotii dignitatem, donandum sane tum zelo ordinatoris, tum meritis ordinati. Ego vero istud nec in sancto redarguendum, nec usurpandum consulo ei qui sanctus non fuerit. Nec contentus episcopus, etiam vices suas commisit ei, seminare semen sanctum in gente non sancta, et dare rudi populo et sine lege viventi, legem vitae et disciplinae. Suscepit ille mandatum in omni alacritate, sicut erat spiritu fervens, nec talentis incubans, sed inhians lucris. Et ecce linguae sarculo coepit evellere, destruere, dissipare, de die in diem factitans prava in directa, et aspera in vias planas. Exultabat ut gigas ad discurrendum [currendum 4.] ubique h. Diceres ignem urentem in consumendo criminum vepres. Diceres securim vel asciam in deiciendo plantationes malas, exstirpare barbaricos ritus, plantare ecclesiasticos. Veternosas omnes, neque enim paucae inveniebantur, abolebat superstitiones seu quaslibet, ubicumque deprehendisset, malignitates immissas per angelos malos. Denique quicquid incompositum, quicquid indecorum, quicquid distortum obvium habuisset, non parcebat oculus eius, sed velut grando grossos e ficubus, et sicut pulverem ventus a facie terrae, sic coram facie sua huiusmodi nitebatur totum pro viribus exturbare ac delere de populo suo. Et pro his omnibus tradebat iura caelestia optimus legislator. Leges dabat plenas iustitiae, plenas modestiae et honestatis [honeste 1, 4.] . Sed et apostolicas sanctiones ac decreta sanctorum Patrum, praecipueque consuetudines sanctae romanae Ecclesiae, in cunctis ecclesiis statuebat. Hinc est quod hodieque in illis ad horas canonicas cantatur et psallitur iuxta morem universae terrae: nam minime id ante fiebat, ne in civitate quidem. Ipse vero in adolescentia cantum didicerat, et in suo coenobio i mox cantari fecit, cum necdum in civitate seu in episcopatu universo cantare scirent vel vellent. Deinde usum saluberrimum confessionis, sacramentum confirmationis, contractum coniugiorum k, quae omnia aut ignorabant aut negligebant, Malachias de novo instituit. Et de his ista pro exemplo sufficiant. Nam et per totum historiae textum brevitatis studio plurima praeterimus.

[5] [Malcho episcopo plenius instituendus adhaeret.] [Confert se ad Malchum episcopum, et Cormacum regem in discipulum suscipit.] Cum esset illi studium et zelus maximus [om. 2.] circa cultum divinorum et venerationem sacramentorum, ne forte de his aliquid constitueret vel doceret secus quam ritus haberet universalis Ecclesiae, subiit animum adire episcopum Malchum [Marcum 4.] l, qui se plenius de omnibus informaret. Hic erat senex plenus dierum et virtutum, et sapientia Dei erat in illo. Natione quidem Hibernus, sed in Anglia conversatus fuerat in habitu et proposito monachali in [om. 3, 4.] Wintoniensi [Gintoniensi 4.] monasterio, de quo assumptus est in episcopum in Lesmor civitate Mumoniae [Mumuniae 2, 3, 4.] m, et ipsa nobilior inter ceteras regni illius. Ibi tanta ei desuper collata est gratia, ut non modo vita et doctrina, sed et signis clareret. Quorum duo pono exempli causa, ut omnibus innotescat, qualem in scientia sanctorum Malachias habuerit praeceptorem. Puerum mente captum, ex his quos lunaticos vocant, inter confirmandum sacra unctione sanavit. Hoc ita notum certumque fuit, ut illum mox constituerit ostiarium domus suae, vixeritque idem puer incolumis in eo officio usque ad virilem aetatem. Surdo auditum restituit, in quo idem mirabile quiddam confessus est, quod cum sanctus utrique auriculae hinc inde digitos immisisset, duos quasi porcellos ex ipsis exire senserit. Pro his atque huiusmodi fama crebrescente, nomen grande adeptus est; ita ut ad eum Scoti Hibernique confluerent, et tamquam unus omnium pater ab omnibus coleretur. Ad hunc ergo Malachias, accepta benedictione patris Imari, et ab episcopo missus, cum prospere pervenisset, benigne a sene susceptus est. Qui annos aliquot cum eo mansit, ut per hanc temporis moram hauriret plenius de pectore veterano, sciens scriptum quia in antiquis est sapientia. Sed nec [ne 1, 4.] hoc quoque ad causam defuisse reor, quod magnus ille provisor universorum voluit servum suum Malachiam in loco tam celebri notum fieri omnibus, qui erat omnibus profuturus. Nec enim poterat non esse gratus quibus notus fuisset. Denique unum interim accidit, per quod ex aliqua parte quod notum Deo erat in illo manifestum fecit hominibus [omnibus 4.] . Inter regem [australis add. 2, 4.] Mumoniae [pars Hiberniae 2.] quae est Hiberniae pars australis [om. 2, 4.] , et germanum eius orta simultate, et fratre facto superiore, rex pulsus regno n confugit ad episcopum Malchum: non tamen ut ope illius regnum recuperaret, sed magis princeps devotus dedit locum irae, et necessitatem in virtutem convertit, privatam eligens ducere vitam. Cumque episcopus regem suscipere debito honore pararet, abnuit ille, se malle inquiens tamquam unum ex illis esse [om. 4.] pauperibus fratribus qui illi adhaererent, regium fastum deponere, et communi paupertate fore contentum; exspectare potius Domini voluntatem quam per vim recipere regnum, nec velle pro suo honore terreno sanguinem humanum effundere, qui contra se clamet ad Deum de terra. Quo audito, exsultat episcopus, et admiratus devotionem satisfacit voto. Quid plura? Traditur regi paupercula domus ad habitandum, et Malachias in magistrum, ad victum panis cum sale et aqua. Porro ad delicias sufficiebat regi Malachiae praesentia, vita atque doctrina, ita ut diceret ei: Quam dulcia faucibus meis eloquia tua, super mel ori meo. Ad haec per singulas noctes lacrimis suis stratum suum rigabat, sed et cotidiano aquae frigidae balneo male calentem exstinguebat in carne libidinem. Et orans rex cum rege dicebat: Vide humilitatem meam et laborem meum, et dimitte universa delicta mea. Et non amovit Deus orationem eius et misericordiam suam ab eo; et exaudita est oratio eius, etsi secus quam intenderat ipse. Nam is quidem sollicitus erat pro anima sua; sed vindex innocentiae Deus hominibus ostendere volens quoniam sunt reliquiae homini pacifico, parabat interim facere iudicium iniuriam patienti, quod ille penitus non sperabat. Et suscitavit Deus spiritum vicini regis: neque enim unum est Hibernia regnum, sed divisa in plura. Hic itaque videns quae facta sunt, repletus est zelo, et hinc quidem indignans praedonum libertati et insolentiae superborum, inde vero [om. 2.] miserans regni desolationem et regis deiectionem, descendit ad cellulam pauperis, suadet reditum, sed non persuadet. Instat tamen, spondet opem, de effectu non diffidere monet, Deum affuturum promittit, cui non poterunt resistere omnes adversarii eius. Proponit etiam oppressionem pauperum patriaeque vastationem, et non proficit. Ceterum accedente mandato episcopi et Malachiae consilio, de quibus ille pendebat totus, vix tandem acquiescit. Sequitur rex regem, et iuxta verbum regis, sicut fuerat voluntas in caelo, tota facilitate pulsis praedonibus, reducitur homo in sua cum exsultatione suorum, regnoque restituitur suo. Dilexit ex tunc rex ille et semper reveritus est Malachiam: eoque propensius quo plenius in sancto viro digna veneratione et amore compererat. Cuius enim tantam meruit in sua adversitate familiaritatem, sanctitatem ignorare non potuit. Propterea magis in sua prosperitate perpetuis [perpetibus 2, 3, 4.] illum amicitiis devotisque colebat obsequiis, et libenter audiebat eum, et audito eo multa faciebat. Et de his satis. Verumtamen non fortuitu factum reor quod ita iam tunc magnificavit eum Dominus in conspectu regum, sed quia vas electionis sibi erat ille, portaturus nomen suum coram regibus et principibus.

ANNOTATA.

a Ne statim in verba Bernardi iurantes statuamus saeculo XII Hiberniam tenebrosis barbariei nubibus vere obvolutam fuisse, iuvabit ex Bellesheim [Op. cit., tom. I, p. 629 – 30.] sequentia notasse. Usque in saeculum XII bene adultum, antequam, exsurgentibus religiosorum ordinibus intra fines Europae recens enatis,pristina Scotorum monastica disciplina fere penitus retrocessisset, in Scotorum monasteriis floruere isti lectores qui discipulos non solum linguarum scientiam, sed et legum, poeseos ac historiae edocebant. Nec eos omnino latitabat ea studiorum ratio, quae, velut hodie in Academia Dublinensi, cum coaeva historia legum peritiam nectebat… Ipsi terrae principes, licet maxime rei militari vacarent, de scholis tamen monasticis solliciti erant. Inclitus ille rex Hiberniae Turlough, vita functus anno 1156, Armachae novam theologiae scholam instituit; Rodericus O'Conchobhair, rex Connactiensis, ad promovendas scientias dedit annuum reditum decem boum praepositis scholae Armachanae etiam a suis successoribus exsolvendum, ea lege ut scholae aditus cuique Scotigenae pateret.

b Huic nomen est Imarus. Quem auctarium Usuardinum Greveni inter beatos reposuit ad diem 12 novembris, sed apud Hibernos annuntiatur die 13 augusti [The Martyrology of Donegal, ad 3 novembr.] ; vita functus est Romae anno 1134 [Colgan, Trias Thaumaturga, p. 303.] .

c Quot annos natus Malachias ad Imarum se contulerit, dissensio viget Colgan inter et Lanigan [Op. cit., tom. IV, pp. 61, 62, not. 44.] . Hic ex ipso Vitae contextu recte contendit Malachiam id egisse dum e pueris egressus iam esset adolescens.

d Praeterea etiam est disputatio de tempore quo in Imari discipulatum Malachias se dederit. At, quoniam ab Imaro asceticam potius quam litterarum doctrinam Malachias hausit, ne pro libitu mirabilia augeamus, cum Lanigan [Ibid., pp. 61, 62.] statuimus Malachiam non ante exactum duodecimum aetatis suae annum Imarum magistrum audivisse. Antea, ipso teste Bernardo (Cfr. num. 1), alio magistro usus est; nec, ut annotat O'Hanlon [Op. cit., p. 9.] , intra annum 1074 ac 1112 aliquid tale commemoratum est quo credi debeat in nominatissima Armachana schola lectiones intermissas fuisse.

e Scilicet Celsus. De quo cfr. Act. SS., tom. I Aprilis, p. 619 sqq., et O'Hanlon, Lives of the Irish saints, tom. IV, p. 43 – 48.

f An ex voce coactus concludendum est mortuorum sepulturam ad levitas, immo ad diaconos, pertinuisse? Aliter videremur rebus secum ipsispugnantibus impingere, nempe coactum in sepeliendis mortuis permansisse Malachiam, cum ex praecedentibus id sponte subiisse dicendus sit.

g Ad hunc locum haec animadvertit Mabillon: Nempe ante annos triginta fieri cautum erat in conciliis Neocaesariensi, Agathensi 506, in Arelatensi IV et aliis. Agathensis canon IV: “Presbyterum et episcopum ante triginta annos, id est antequam ad viri perfecti aetatem perveniant, et diaconos ante viginti quinque, nullus metropolitanorum ordinare praesumat, etc.” Ita apud Bochellum, cum apud Sirmundum desit locus de diaconis, ad quem Bernardus hic respicit, cuius tempore lex ista adhuc vigebat, ut patet ex sequentibus. Saepius tamen ab episcopis dispensatum, maxime in pios viros.

h Hic, ut opinor, Bernardus, distinctione temporum praetermissa, opera apostolica Malachiae, ante et post disciplinatum Lesmorensem sanctissime exacta, in unum congessit. Nam si leges ususque romanae Ecclesiae ita callebat ut ea alios doceret, quid Malchum adivit?

i Scilicet Benchorensem, de quo infra num. 7.

k Ad calcem primi voluminis operis sui [Op. cit., p. 593.] , Bellesheim confitetur Scoticam inter ac Romanam ecclesiam discrimina non doctrinalia, sed disciplinaria exstitisse, non tamen essentialia, idque lucidius patere ex documentis liturgicis quae de die in diem in lucem prodiere. Itaque existimo schismatici nomen, quod in praefatione ad tractatum De usu ecclesiastico, saltem bis Gillebertus Limericensis [P. L., tom. CLIX, p. 995 – 96.] usurpavit, diversitatem non vero separationem a sede Petri significare, eo vel magis quod canones in concilio Cassiliensi, anno 1171 lati, ad disciplinam spectant, nihil doctrinam Scotiae ecclesiae improbantes. Unde quae questus est Bernardus de sacramentis paenitentiae ac confirmationis, ea intelligamus oportet de eorum neglectu ex cleri forsitan incuria oborto. Statuit enim synodus Cassiliensis, canone II: Quod infantes ante fores ecclesiae catechizentur [Wilkins, Concilia magnae Britanniae, tom. I, p. 476.] . Huiusce incuriae vestigium deprehenditur apud Giraldum Cambrensem, licet Malachiae aetate ipse recentior sit, ac semper summa cautela legendus. In tractatu De rebus a se gestis, lib. II, cap. XIV [Ed. Brewer, tom. I, p. 68.] , haec de clero scripsit: In episcopis et praelatis hoc praecipue reprehensione dignum invenio, quod in populi tam enormiter delinquentis correctione desides nimis sunt et negligentes, quod nec praedicant nec reprehendunt; paulo post: Nec infantes ante fores ecclesiae sacerdotes eorum more debito catechizant; ac tandem: Cum enim omnes fere Hiberniae praelati de monasteriis in clerum electi sunt, quae monachi sunt sollicite complent omnia, quae vero clerici vel praelati, fere praetermittunt universa [Ibid., p. 69.] .

De matrimoniis ita canon I concilii Cassiliensis: Statutum est quod universi fideles per Hiberniam, repudiato cognatorum et affinium contubernio, legitima contrahant matrimonia et observent [Wilkins, op. cit., ibid.] . Incusabantur ergo quod non servarent impedimenta ab Ecclesia statuta; eoque sensu intellecta, aliquid ad dignoscendam veritatem conferent haec Giraldi verba: Fratres pluribus per Hiberniam locis fratrum defunctorum, uxores non dico ducunt, sed traducunt, immo verius seducunt, dum turpiter eas et tam incestuose cognoscunt, veteris in hoc Testamenti non medullae, sed cortici inhaerentes [Ibid., tom. V, p. 164.] .

Insuper audiamus cl. v. Carew [Ecclesiastical History of Ireland, p. 331 – 32.] : “Antiquitus inter matrimonium contrahentes hic usus vigebat ut, antecedenter ad ipsam cohabitationem et aliquando longiori quidem temporis spatio, ipsi contrahentes sibi invicem fidem darent sub futura quadam lege. Itaque non semel datus consensus, ut ratus haberetur, obnoxius erat aliquot contingentibus. Et si in posterum data lex non purificabatur, ipsi ad contrahendum cum alio se liberos aestimabant. Licet haec matrimonii contrahendi ratio nihil in se reprehensione dignum haberet, attamen, ut experientia constabat, incommodis non paucis carebat. Etenim contrahentes tenebantur ex fide data ad removenda singula occurrentia quibus impediretur quominus promissio suum effectum consequeretur, sed contingebat ut ante statutum tempus, inito cum alio matrimonio, apti iam non essent ut a data fide starent.” De tali matrimonio inter doctos controvertebatur, aliis dicentibus tale matrimonium esse invalidum, aliis esse validum, sed illicitum. Ex multorum sententia hunc usum Bernardus improbavit. Sed mea sententia, hoc vigente ritu, clandestina matrimonia, quae reprobat reprobavitque Ecclesia erant numero plura.

l De S. Malcho cfr. Act. SS., tom. II Aug., p. 561.

m Mumonia est provincia dicta Leinster. Cfr. Act. SS., tom. I Ian., pp. 1062, 1063, 1066, 1067; tom. II Martii, pp. 555, 556, 560.

n Cormac Mac Carthy, rex Desmondiae, (cfr. Quattuor Mag. ad annum 1123) vel Mumoniae meridionalis, sua sede pulsus a Turbogh O'Connor, rege Connactiensi, qui fratrem eius Donogh regem constituit [Memoir introductory to the early History of the Primacy of Armagh, p. 88.] . Ad annum vero 1138, mortis eius meminerunt Quattuor Magistri hisce verbis: “Cormac, filius Muircadhach, filius Carthach, rex Desmondensis ac episcopus omnium regum Hiberniae, propter donatas gemmas divitiasque clericis et ecclesiis necnon instaurationem regionum ac ecclesiarum, trucidatus est in suis propriis aedibus a Toirdhealbhach, filio Diarmaid Ua Briain et a duobus filiis O'Conchobhar Ciarraighe”. Utrum vox episcopi sit sensu proprio intelligenda quaesiverunt eruditi, et cl. v. Petrie affirmative respondet in opere suo The ecclesiastical Architecture of Ireland anterior to the Anglo-norman invasion, p. 307 seqq., proferens notas inscriptas in libro evangeliorum, qui in Museo Britannico inter codices Harleianos sub numero 1802 asservatur.

CAPUT SECUNDUM.
S. Malachiae in sororem defunctam pietas; monasterium Benchorense instaurat; prima eius miracula.

[6] [Sorori defunctae sacrificii oblatione succurrit.] [Sororem defunctam missae sacrificio liberat,] Mortua est interim soror eius illa quam praefati sumus. Nec praetereundae visiones quas vidit de ea. Huius siquidem sanctus carnalem exhorruerat vitam, et tanto zelo ut se devoverit non visurum eam in carne viventem. At, illa carne soluta, solutum est votum, et coepit videre in spiritu quam in corpore noluit. Quadam nocte audivit per somnium vocem sibi dicentis, sororem eius stare foras in atrio [(in a.) om. 4.] , et ecce per totos triginta dies nihil gustasse. Qui evigilans cito intellexit cuius escae inedia marceret. Et diligenter discusso numero dierum quem audierat, ipsum esse reperit, ex quo pro ea panem de caelo vivum non obtulisset. Tum ille, qui sororis non animam [a. n. 2.] oderat sed peccatum, beneficentiam, quam intermiserat, rursum adoritur; neque id [om. 4.] frustra. Non multo post visa est illi [illa 4.] pervenisse ad limen ecclesiae, necdum tamen posse intrare, apparere etiam in veste pulla. Cumque ille perseveraret, curans ne qua die solita stipe frustraretur, secundo vidit eam in veste subcandida, admissam quidem intra ecclesiam, sed altare contingere non permitti. Tertio tandem visa est aggregari coetui candidatorum [om. 3.] , et [om. 4.] in veste candida. Vides, lector, quantum valeat deprecatio iusti assidua. Vere regnum caelorum vim patitur, et violenti rapiunt illud. Nonne tibi videtur Malachiae oratio vicem quodammodo effractoris exhibuisse caelestibus portis, quando peccatrix mulier fraternis obtinuit armis quod suis meritis negabatur? Hanc vim, Iesu bone, tu qui pateris, facis, validus et pius ad salvandum, faciens misericordiam et potentiam in brachio tuo, et in sacramento tuo servans sanctis qui in terra sunt, usque in consummationem saeculi. Hoc plane sacramentum potens [potest 4.] peccata consumere, debellare obvias potestates, inferre caelis revertentes de terra.

[7] [Monasterium Benchorense desolatum instaurat.] [et monasterio Benchorensi exstructo,] Et Dominus quidem in regione [illa add. 4.] Lesmorensi [Lesmoriensi 2.] sic praeparabat dilectum suum Malachiam ad gloriam nominis sui. Verum qui miserant eum, minime iam ferentes absentiam eius, missis epistulis revocant illum. Quo reddito suis, et quidem instructiore de omnibus quae oportebat, en [ad 4.] opus a Deo paratum et servatum Malachiae. Vir dives et potens, qui locum Benchor et possessiones eius tenebat, inspiratus a Deo, confestim in manu eius sua omnia dedit et se quoque a. Et is avunculus eius. Sed Malachiae spiritus quam carnis propinquitas pluris fuit. Ipsum quoque locum Benchor b, de quo cognominabatur [(d. quo c.) om. 1, 3.] , tradidit ei princeps, ut aedificar et ibi monasterium, vel potius reaedificaret. Nempe nobilissimum exstiterat ante sub primo patre Congello c, multa milia monachorum generans, multorum monasteriorum caput. Locus vere sanctus fecundusque sanctorum, copiosissime fructificans Deo, ita ut unus ex filiis sanctae illius congregationis, nomine Luanus d, centum solus [om. 4.] monasteriorum fundator exstitisse feratur. Quod idcirco dixerim, ut ex hoc uno coniciat lector quam ingens fuerit reliqua multitudo. Denique ita Hiberniam Scotiamque repleverunt genimina eius, ut ea potissimum tempora Davidici illi versiculi praecinisse videantur: Visitasti terram et inebriasti eam, multiplicasti locupletare eam. Flumen Dei repletum est aquis; parasti cibum illorum, quoniam ita est praeparatio eius: rivos eius inebrians, multiplicans genimina eius, in stillicidiis eius laetabitur germinans, et in hunc modum ceteri qui sequuntur. Nec modo in praefatas, sed et in exteras etiam regiones, quasi inundatione facta illa se sanctorum examina effuderunt. E quibus ad has nostras gallicanas partes sanctus Columbanus e ascendens, Luxoviense construxit monasterium, factus ibi in gentem magnam. Aiunt tam magnam fuisse, ut succedentibus sibi vicissim choris, continuarentur sollemnia divinorum, ita ut ne momentum quidem diei ac noctis vacaret a [om. 2, 3.] laudibus f.

[8] [miraculis patratis, huic aliquandiu praeest.] Haec de antiqua dicta sint Benchorensis monasterii gloria. Hoc olim destructum a piratis, ob insigne dignitatis antiquae Malachias, veluti quendam replantaturus paradisum, amplexus est, et quia multa corpora sanctorum dormirent ibi. Nam ut taceam illa quae in pace sepulta sunt, ferunt nongentos simul una die a piratis occisos g. Erat quidem ingens loci illius possessio; sed Malachias solo contentus loco sancto, totas possessiones et terras alteri cessit. Siquidem a tempore quo destructum est monasterium, non defuit qui illud teneret cum possessionibus suis. Nam et constituebantur per electionem, etiam et abbates appellabantur, servantes nomine, etsi non re, quod olim exstiterat. Cumque suaderent multi non alienare possessiones, sed totum simul [om. 2, 3.] retinere sibi, non acquievit paupertatis amator; sed fecit eligi iuxta morem qui eas teneret, loco, ut praediximus, retento sibi et suis. Et fortassis consultius, ut post apparuit, integrum retinuisset, si non magis suae prospexisset humilitati quam paci. Itaque ex mandato patris Imari, assumptis secum decem circiter fratribus, veniens ad locum, coepit aedificare. Ubi quadam die cum in secure ipse secaret; casu ex operariis unus, illo vibrante in aera securim, locum [om. 4.] incaute occupavit quo ictus destinabatur, et cecidit super spinam dorsi eius, tanto utique impetu quanto ille conatu [om. 4.] impingere valuit. Corruit ille, accurrere omnes, putantes aut percussum ad mortem aut mortuum. Et tunica quidem scissa a summo usque deorsum; homo vero illaesus inventus est, tam modice et summatin perstricta cute, ut vix in superficie vestigium appareret. Stabat homo incolumis, quem securis prostraverat, intuentibus et stupentibus qui circumstabant. Unde et facti alacriores, promptiores exinde ad opus inventi sunt. Et hoc initium signorum Malachiae. Porro oratorium intra paucos dies consummatum est de lignis quidem laevigatis, sed apte firmiterque contextum, opus Scoticum, pulchrum satis h. Et exinde servitur Deo in eo sicut in diebus antiquis, simili quidem devotione, etsi non pari numero. Praefuit Malachias loco illi tempore aliquanto, patre Imaro ita constituente, ipse rector, ipse regula fratrum. Legebant in vita eius quomodo conversarentur, et ipse ante illos praeibat in iustitia et sanctitate coram Deo, nisi quod praeter instituta communia, multa singulariter faciebat, in quibus potius praeibat omnes, et aliorum nemo illum poterat ad tam ardua sequi. Eo temporis et eo loci quidam infirmabatur, cui assistens diabolus et aperte loquens suggerebat ne umquam crederet monitis Malachiae; sed si intraret ad se, cultello eum peteret et occideret. Quo cognito, qui illi ministrabant, ipso infirmo prodente verbum, perferunt ad Malachiam praemunientes. At ille solita arma orationis arripiens, impavidus hostem aggressus, et infirmitatem fugat et daemonem. Erat autem nomen viro Malchus. Frater est iste secundum carnem Christiani nostri Mellifontis i abbatis. Ambo enim superstites adhuc sunt, sibi in spiritu modo germaniores. Nam ille ut liberatus est, continuo non ingratus loco eodem conversus ad Dominum, habitum simul animumque mutavit. Et cognovere fratres malignum invidere bonis eorum et aedificati sunt facti de reliquo cautiores.

[9] [Dysenteria laborantem curat.] [Clericum iterato sanat.] Clericum, nomine Michaelem, dysenteria laborantem et desperate, mittens ei aliquid de mensa sua, eodem loco sanavit. Secundo eundem ipsum, gravissima infirmitate correptum, et corpore pariter curavit et mente. Ilico enim adhaesit Deo et Malachiae servo eius, timens ne deterius aliquid sibi contingeret, si denuo ingratus tanto inveniretur et beneficio et miraculo. Et nunc, ut audivimus, praeest cuidam monasterio sito in partibus Scotiae: et hoc novissimum omnium quae ille fundavit k. Pro huiusmodi augescebat in dies et opinio et congregatio Malachiae et grande ei nomen intus et foris, non tamen re grandius. Nempe ibi demorabatur etiam factus episcopus, quod locus esset vicinus civitati.

ANNOTATA.

a Archdall, Monasticon Hibernicum, tom. I, p. 233, in not., tradit Bernardum designare monasterii patronum seu erenach, qui fuisse videtur caput gentium in quarum finibus monasterium fundatum fuerat. Cfr. etiam Bellesheim, op. cit., tom. I, p. 276.

b De monasterio Benchorensi in comitatu Dunensi, cfr. Archdall, op. cit., tom. I, pp. 221 sqq.; Reeves, Ecclesiastical Antiquities of Down, Connor and Dromore, pp. 152 sqq.

c De S. Congello cfr. commentarium Henschenii ad d. 10 maii.

d De S. Luano actum est Act. SS., tom. I Aug., pp. 339 sqq.

e S. Columbani Luxoviensis festus dies agitur 21 novemb. Cfr. Act. SS. O. S. B., saec. II, pp. 2 sqq.

f De continua psalmodia vid. Act. SS., tom. I Nov., p. 548 sqq.

g Ex iis quae apud Archdall, tom. cit., p. 233 in not., edita sunt, haec monasterii Benchorensis vastatio peracta creditur anno 956, cum a Danisabbas interfectus est. Sed haec nongentorum monachorum interemptio recensenda videtur inter gesta quae popularium traditio mirum in modum exaggerare noverit.

h De Scotorum aedificiis cfr. Act. SS., tom. XI Octob., p. 931 A. Mente tamen semper tenendum lapidea aedificia ab eis non fuisse aliena. Vid. Petrie, Inquiry into the origin and use of the round towers of Ireland, p. 136, 141, 343, 345.

i Mellifons, quinque miliaribus a Drogheda distans, in baronia de Ferrard comitatus Louth, erecta dicitur anno 1142. Videsis Monasticon Anglicanum, edit. 1830, tom. VI, part. II, p. 1133.

k Agitur de monasterio nuncupato Viride Stagnum; vide infra num. 35.

CAPUT TERTIUM.
S. Malachias fit episcopus Connerthensis; construit monasterium Ibracense.

[10] [Episcopatum Conneretensem licet invitus suscipit.] [Factus episcopus Connerthensis,] Vacabat tunc temporis episcopalis sedes a, et iamdiu vacarat b, Malachia nolente assentire, siquidem ipsum elegerant. Persistentibus tamen illis, tandem aliquando cessit, accedente ad vim faciendam mandato magistri sui, nec non et metropolitani. Tricesimo ferme aetatis suae anno Malachias consecratus episcopus introducitur Connereth: hoc enim nomen civitatis. Cum autem coepisset pro officio suo agere, tunc intellexit homo Dei, non ad homines se, sed ad bestias destinatum. Nusquam adhuc tales expertus fuerat in quantacumque barbarie: nusquam reppererat sic protervos ad mores, sic ferales ad ritus, sic ad fidem impios, ad leges barbaros, cervicosos ad disciplinam, spurcos ad vitam, christiani nomine, re pagani. Non decimas dare, non primitias [(d. n. p.) n. p. d. 3.] c, non legitima inire coniugia, non facere confessiones; paenitentias nec qui peteret nec qui daret, penitus [om. 4.] inveniri. Ministri altaris pauci admodum erant: sed enim quid opus plurium [plurimum 2, 3.] , ubi ipsa paucitas inter laicos propemodum otiosa vacaret? Non erat quod de suis officiis fructificarent [f. O.] in populo nequam: nec enim in ecclesiis aut praedicantis vox aut cantantis audiebatur. Quid faceret athleta Domini? Aut cedendum turpiter, aut periculose certandum. Sed qui se pastorem et non mercenarium agnoscebat, elegit stare quam fugere, paratus et animam suam dare pro ovibus, si oportuerit. Et quamquam omnes lupi et oves nullae, stetit in medio luporum pastor intrepidus, omnimodis argumentosus quomodo faceret oves de lupis. Monere communiter, secreto arguere, flere per singulos, nunc aspere, nunc leniter convenire, prout cuique expedire videbat. In quibus per haec minus profecisset, cor contritum et humiliatum offerebat pro eis. Quoties noctes totas pervigiles duxit, extendens manus in oratione! Et cum venire ad ecclesiam nollent, per vicos et plateas occurrebat invitis, et circumiens civitatem, perquirebat anhelus quem Christo acquireret.

[11] [ferocem plebem ad bonam frugem adducit.] Sed et foris rura et oppida nihilominus saepius percurrebat cum sancto illo comitatu discipulorum suorum, qui numquam deerant lateri eius. Ibat et erogabat vel ingratis caelestis tritici mensuram. Nec vehebatur equo, sed pedes ibat, et in hoc virum se apostolicum probans. Iesu bone, quanta passus est pro nomine tuo bellator tuus a filiis sceleratis! Quanta sustinuit ab [pro 4.] his ipsis [om. 4.] , quibus et pro quibus loquebatur bona tibi! Quis digne exprimat in quantis vexatus, quibus affectus sit contumeliis, quibus iniuriis lacessitus, quoties lassatus [lassus 4.] inedia, quoties afflictus in frigore et nuditate? Attamen cum his qui oderant [oderunt 3.] pacem erat pacificus, instans nihilominus opportune, importune. Blasphematus obsecrabat, iniuriatus opponebat scutum patientiae, et vincebat in bono malum. Quidni vicisset? Perseveravit pulsans, et secundum promissionem tandem aliquando pulsanti apertum est. Quomodo poterat non sequi quod Veritas pronuntiaverat secuturum? Dextera Domini fecit virtutem, quia os Domini locutum est veritatem. Cessit duritia, quievit barbaries, et domus exasperans paulatim leniri coepit, paulatim correptionem admittere, recipere disciplinam. Fiunt de medio barbaricae leges, romanae introducuntur; recipiuntur ubique ecclesiasticae consuetudines, contrariae reiciuntur; reaedificantur basilicae, ordinatur clerus in illis, sacramentorum rite sollemnia celebrantur, confessiones fiunt ad ecclesiam, conveniunt plebes, concubinatus honestat celebritas nuptiarum: postremo sic mutata in melius omnia, ut hodie illi genti conveniat quod Dominus per prophetam dicit: Qui ante non populus meus, nunc populus meus.

[12] [Monasterium Ibracense construit.] [Monasterium condit in dicione Cormaci regis.] Contigit post annos aliquot destrui civitatem a rege aquilonaris partis Hiberniae, quia ab aquilone panditur omne malum. Et forte malum illud bene utentibus bonum fuit. Quis scit enim si tali flagello Deus delere voluit mala antiqua populi sui? Istiusmodi Malachias necessitate compulsus, et ipse exiit cum turba discipulorum suorum. Nec otiosus exitus eius. Hac occasione monasterium Ibracense d constructum est, eunte illo Malachia cum suis numero centum viginti fratribus. Ibi occurrit ei Cormarcus [Cormalcus 4.] rex. Ipse est qui olim regno pulsus, sub cura Malachiae de misericordia Dei consolationem accepit; et locus ille situs in regno eius. Gavisus est rex viso Malachia, se et omnia sua exponens ei et his qui cum eo erant, utpote non ingratus nec immemor beneficii. Adducta incontinenti [in conventu 4.] animalia multa ad usus [usum 3.] fratrum, multa insuper in auro et argento ad sumptus aedificiorum pro regia liberalitate collata. Ipse quoque erat intrans et exiens cum eis sedulus et officiosus, habitu quidem rex, sed animo discipulus Malachiae. Et benedixit loco illi Dominus propter Malachiam, et in brevi factus est magnus rebus [et add. 3.] , possessionibus et personis. Ubi velut de novo incohans, legem et disciplinam, quam aliis imponebat, magis ipse portabat episcopus et magister. Ipse in ordine vicis suae, coquinae ministerio inserviebat; ipse fratribus cum recumberent ministrabat. Inter succedentes sibi [om. 4.] invicem fratres ad cantandum legendumve in ecclesia, non se praeteriri patiebatur, strenue implens et ipse officium loco suo, tamquam unus ex illis. Sanctae paupertatis non modo participem, sed et principem se exhibebat, ipsius praecipue super omnes abundantius aemulator existens.

ANNOTATA.

a De sede Connerthensi cfr. Acta SS., ad d. 3 septemb., tom. I, p. 662, et Reeves, Ecclesiast. Antiq., pp. 237 sqq.; Ware, De episcopis Hiberniae, pp. 217 sqq.

b Reeves, op. cit., p. 242, notat Flann Oscula episcopum anno 1118 vita migrasse.

c Id apud Hibernos non viguisse constat ex canone III concilii Cassiliensis: Tertio quod universi fideles Christi decimas animalium frugum, ceterarumque proventionum ecclesiae, cuius fuerint parochiani, persolvant.

d Aliqui opinantur locum istum esse districtum qui nuncupatur Iveragh, quae est baronia quaedam in comitatu Kerry. Videsis O'Hanlon, The Life of St. Malachy, p. 55, in notis

CAPUT QUARTUM.
Factus archiepiscopus Armachanus, multas patitur vexationes. Pace facta, ex Armachano fit Dunensis episcopus.

[13] [Fit archiepiscopus seu primas Hiberniae.] [Armachanus episcopus designatus, sed ab intruso prohibitus,] Dum haec ita aguntur, contigit infirmari archiepiscopum Celsum: ipse est qui Malachiam in diaconem, presbyterum, episcopumque ordinavit. Et cognoscens quia moreretur, fecit quasi testamentum, quatenus Malachias deberet succedere sibi, quod nullus [alius add. 4.] videretur dignior qui episcoparetur in sede prima. Hoc praesentibus indixit, hoc mandavit absentibus, hoc specialiter ambobus Mumoniae regibus et maioribus terrae, sancti Patricii auctoritate praecepit. Cuius reverentia et honore, tamquam apostoli illius gentis, qui totam patriam convertisset ad fidem, sedes illa, in qua et vivens praefuit, et mortuus requiescit, in tanta ab initio cunctis veneratione habetur ut non modo episcopi et sacerdotes et qui de clero sunt, sed etiam regum ac principum universitas subiecta sit metropolitano in omni oboedientia, et unus ipse omnibus praesit. Verum mos pessimus inoleverat quorundam diabolica ambitione potentum, sedem sanctam obtentum iri hereditaria successione. Nec enim patiebantur episcopari nisi qui essent de tribu et familia sua. Nec parum processerat exsecranda successio, decursis iam in hac malitia quasi generationibus quindecim a. Et eousque firmaverat sibi ius pravum, immo omni morte puniendam iniuriam, generatio mala et adultera ut, etsi interdum defecissent clerici de sanguine illo, sed episcopi numquam. Denique iam octo [novem 4.] exstiterant ante Celsum viri uxorati et absque ordinibus, litterati tamen. Inde tota illa per universam Hiberniam, de qua superius diximus, dissolutio ecclesiasticae disciplinae, censurae enervatio, religionis evacuatio; inde illa ubique pro mansuetudine christiana, saeva subintroducta barbaries, immo paganismus quidam inductus sub nomine christiano. Nam, quod inauditum est ab ipso christianitatis initio, sine ordine, sine ratione mutabantur et multiplicabantur episcopi pro libitu metropolitani, ita ut unus episcopatus uno non esset contentus, sed singulae paene ecclesiae singulos haberent episcopos b. Nec mirum: nam quomodo tam morbidi capitis membra valerent? Pro his Celsus atque huiusmodi malis populi sui vehementer dolens, erat enim vir bonus et timoratus, curavit omni modo habere sibi successorem Malachiam, quod per ipsum confideret posse explantari male radicatam successionem, qui carus esset omnibus et quem omnes aemularentur, et Dominus erat cum eo Nec frustratus est a spe sua. Nam illo mortuo, substitutus est Malachias, non tamen mox, neque id facile. Ecce enim de semine nequam qui occupet locum, Mauricius nomine c. Is per quinquennium, fretus potentia saeculari, incubavit ecclesiae, non episcopus, sed tyrannus. Nam vota piorum magis in Malachia [Malachiam 4.] convenerant. Denique suadebant eum subire onus iuxta constitutionem Celsi, sed ille, qui omne sublime haud secus quam suum praecipitium declinabat, bonam sibi videbatur nactus occasionem excusandi, quod per id temporis introitus eius pacificus esse non posset. Instabant tam sancto operi et sollicitabant omnes; duo potissimum episcopi Malchus et Gillebertus [Gislebertus 4.] d; quorum prior ipse est senior Lesmoriensis, de quo supra mentio facta est; alter, quem aiunt prima functum legatione apostolicae sedis per universam Hiberniam. Qui triennio iam decurso in hac praesumptione Mauricii et Malachiae dissimulatione, non ferentes ultra ecclesiae adulterium, dedecusque Christi, convocatis episcopis et principibus terrae, uno spiritu adeunt Malachiam, parati vim facere. At ille renuere primum, praetendere siquidem difficultatem rei, nobilis illius [ipsius 3.] prosapiae multitudinem, fortitudinem, ambitionem; multum esse ad se pauperculum opponere se tot, tantis, talibus, taliter radicatis, qui iam annos ferme ducentos quasi hereditate possedissent sanctuarium Dei, et nunc quoque id praeoccupassent; non posse illos exstirpari, nec cum mortibus hominum quidem; sua non interesse fundi humanum sanguinem occasione sui; postremo iunctum [vinctum 3.] se sponsae alteri, quam dimittere non liceret.

[14] [tandem precibus amicorum annuit, sed extra civitatem degit.] Verum illis e contrario [contra 3.] instantibus et clamantibus quia a Domino sermo egressus est, sed et tota auctoritate iubentibus subire onus, atque intentantibus anathema: Ad mortem, inquit, ducitis me; sed oboedio spe martyrii, hac tamen condicione, ut si iuxta fidem vestram res in melius cedat, et vindicet sibi Deus suam hereditatem a diripientibus eam, tunc [tum 2, 3.] demum, omnibus consummatis et ecclesia pacem habente, liceat mihi [om. 2, 4.] redire ad priorem sponsam meam et amicam, de qua rapior, paupertatem, et pro me illic alium substituere, qui tunc forte repertus idoneus fuerit. Nota, lector, virtutem viri et animi puritatem, nec honorem scilicet affectantis, nec formidantis mortem pro Christi nomine. Quid hoc animo purius, quidve fortius, ut se exponens periculo et labori, alteri fructum cedat, ipsam in loco principatus securitatem et pacem? Facit hoc cum liberum sibi ex pacto retinet reditum ad paupertatem, pace et libertate ecclesiae restituta. Spondentibus illis, demum acquievit voluntati eorum, vel potius Dei, a quo sibi iam olim praeostensum recordabatur quod de se modo dolebat [doleat 4.] fieri. Nempe iam aegrotante Celso, apparuit Malachiae, et quidem longe posito et nescienti, mulier procerae staturae et reverendi vultus. Percontanti quaenam esset, responsum est esse uxorem Celsi. Quae ei tradens [trad. ei 4.] virgam pastoralem quam manu tenebat, disparuit. Paucis decursis diebus, Celsus moriens misit baculum suum Malachiae, tamquam sibi successuro: quem ut vidit, agnovit ipsum esse quem viderat. Huius praecipue recordatio visionis terruit Malachiam, ne, si quod diu satis dissimularat, ultra renueret, divinae iam videretur resistere voluntati. Verumtamen civitatem non intravit, quandiu ille incubator vixit, ne hac occasione contingeret mori quemquam ex his quibus vitam magis ministraturus veniebat. Ita per biennium (nam id temporis supervixit ille), agens, extra urbem strenue in universa provincia opus episcopale exercuit.

[15] [Insidias evadit incolumis, auctoribus male perditis.] [Tempestati imperat, quae inimicos vexat, ipsum et amicos servat incolumes.] Illo igitur celeri morte facto de medio, rursum Nigellus e quidam, immo vere [vero 3.] nigerrimus, sedem praeripuit. Et in hoc animae suae Mauricius adhuc vivens providerat, ut hunc haberet heredem; in quo, qui damnandus exibat, operibus adicere damnationis persisteret: erat enim et ipse ex damnata progenie, cognatus Mauricii. Ceterum rex et episcopi et fideles terrae nihilominus convenerunt, ut introducerent Malachiam. Et ecce consilium malignantium ex adverso. Quidam de filiis Belial, promptus ad malitiam, potens in iniquitate, sciens locum ubi pariter convenire decrevissent, multis aggregatis sibi, latenter vicinum occupat collem eminentem e regione: unde illis tractantibus alia, repentino impetu super incautos irruerent, et interficerent innocentes. Condixerant enim etiam regem cum episcopo trucidare, ut non esset qui vindicaret sanguinem iustum. Res innotuit Malachiae; et intrans ecclesiam, erat enim prope, elevatis manibus oravit ad Dominum. Et ecce nubes et caligo, sed et tenebrosa aqua in nubibus aeris, diem verterunt in noctem; fulgura quoque et tonitrua et horribilis [horribiles 4.] spiritus procellarum diem ultimum minitantur vicinamque elementa intentant omnia mortem. Et ut scias, lector, quod oratio Malachiae concusserit elementa, solos intercepit tempestas qui quaerebant animam eius, solos [solus 3.] turbo tenebrosus involvit qui paraverant opera tenebrarum. Denique ipse qui princeps exstiterat tanti mali, fulmine percussus interiit cum tribus aliis, et fuere consortes mortis, qui fuerant participes sceleris. Quorum sequenti die inventa sunt corpora semiusta et putrida, haerentia ramis arboreis [arborum 4.] , ubi quemque spiritus elevans allisisset. Alii quoque tres semivivi inventi sunt; ceteri omnes circumquaque dispersi. Illos autem qui cum Malachia erant, quamvis proximos loco, tempestas omnino non tetigit nec quicquam molestiae intulit. In facto isto recens capimus experimentum veritatis verbi illius, quia oratio iusti penetrat caelos; sed et novum antiqui exemplum miraculi, quo olim tota Aegypto versante in tenebris, solus Israel in lumine mansit, dicente scriptura: Ubicumque Israel erat, lux erat. Hic mihi occurrit et factum sancti Eliae, nunc quidem ab extremis terrae nubes et pluvias educentis, nunc vero super blasphemos evocantis ignem de caelo. Et modo de simili clarificatus est Deus in servo suo Malachia.

[16] [Hostes seu aemulos in ipsum armatos virtute animi et constanti in deum fide lenit, sibique conciliat.] [Nigello insignia sedis Armachanae retinente, et dolos in Malachiam machinato,] Anno aetatis suae tricesimo octavo pauper Malachias, pulso incubatore, intravit Ardmacha, pontifex et metropolitanus totius Hiberniae. Rege vero ceterisque qui introduxerant eum ad propria remeantibus, ipse remanet in manu Dei, et remanent illi foris pugnae, intus timores. Nam ecce viperea soboles, frendens et vociferans se exhereditari, tota se intus et foris suscitat adversus Dominum et adversus Christum eius. Porro Nigellus videns sibi imminere fugam, tulit secum insignia quaedam sedis illius, textum scilicet Evangeliorum f, qui fuit beati Patricii, baculumque auro tectum et gemmis pretiosissimis adornatum, quem nominant baculum Iesu g, eo quod ipse Dominus, ut fert opinio, eum suis manibus tenuerit atque formaverit: et haec summae dignitatis et venerationis in gente illa. Nempe notissima sunt celeberrimaque in populis atque in ea reverentia apud omnes ut qui illa habere visus fuerit, ipsum habeat episcopum populus stultus et insipiens. Ibat homo gyrovagus, et alter satanas circuibat terram et perambulabat eam, insignia sacra circumferens; quae ubique ostentans, ubique eorum gratia receptabatur, concilians sibi per haec animos omnium, et a Malachia quosque potuisset avertens. Haec ille. Erat autem princeps quidam de potentioribus iniquae progeniei, quem rex priusquam civitatem exiret, iurare coegerat pacem tenere episcopo, acceptis ab eo insuper obsidibus multis. Is post regis exitum nihilominus civitatem ingressus, consilium habuit cum propinquis et amicis, quomodo sanctum dolo tenerent et occiderent; timebant vero plebem. Et coniurantes in necem Malachiae, constituere locum et diem, et traditor dedit eis signum. Ipso die cum vespertina iam sollemnia in ecclesia celebraret antistes cum universo clero et multitudine populi, mittit ad ipsum nequam ille in verbis pacificis, in dolo rogans quatenus ad se dignetur descendere ut faciat pacem. Respondentibus qui assistebant, ipsum potius ad episcopum debere venire, ecclesiam esse competentiorem locum firmandae pacis, siquidem praesenserant dolum, subiungunt qui missi erant, hoc tutum non esse principi: timere eum [om. 4.] capiti suo, nec se credere turbis, quae se ante hos dies causa episcopi propemodum interemissent. Contendentibus in hunc modum, illis quidem ut iret, istis vero ne iret, episcopus cupidus pacis, et mortis non timidus: Sinite, inquit, fratres, sinite me imitari magistrum meum; sine causa sum christianus, si Christum non sequor. Forte flecto humilitate tyrannum; et si non, vinco tamen exhibens ovi pastor, sacerdos laico, quod mihi ille debuerat. Vos quoque, quod in me est, non parum aedifico exemplo tali. Quid enim si contingat occidi? Non recuso mori, ut vos vitae ex me teneatis exemplum. Oportet episcopum, ut ait episcoporum princeps, non dominari in clero, sed formam fieri gregis: haud aliam sane formam, quam ab illo accepimus qui humiliavit semetipsum, factus oboediens usque ad mortem. Quis mihi det hanc relinquere filiis signatam sanguine meo? Experimini certe, an sacerdos vester digne satis a Christo didicerit mortem non timere pro Christo. Et surgens coepit ire, flentibus cunctis et supplicantibus, ne tantum cuperet pro Christo mori, ut tantum Christi gregem desolatum relinqueret.

[17] [incolumis evadit iste, et Nigellum reddere insignia cogit.] Verum ille, totam spem suam ponens in Domino, tota alacritate perrexit, tribus tantum comitatus discipulis, paratis mori cum eo. Qui ut calcato limine domus repente se medio intulit armatorum, scuto fidei ipse munitus, concidere facies omnium, quia pavor irruit super eos, ita ut dicere posset episcopus: Qui tribulant me inimici mei, ipsi infirmati sunt et ceciderunt. Hoc verbum verum est. Videres hostiam stantem, carnifices ferro armatis manibus undique circumstantes, et qui immolaret non erat. Putares stupere lacertos, sic non fuit qui extenderet manum. Nam et is quoque qui caput militiae videbatur, assurgit ei potius quam insurgit. Ubi [quaeso add. 4.] signum, o homo, quod dederas in mortem pontificis? Hoc magis honoris quam mortis signum deferre est [om. 4.] , hoc [hos 4.] non mortem inferre. Res mira, pacem offerunt qui necem paraverant. Non est quod abnuat qui et vitae periculo quaesierat eam. Itaque facta est pax, et tam firma ut ab illa die hostem sacerdos non modo pacatum habuerit, sed subditum, sed [(sed s. s. d.) sed devotum s. subd. 4.] devotum. Quo audito, fideles quique gavisi sunt, quod non modo salvatus sit sanguis innoxius in die illa, sed et nocentium multorum animae Malachiae meritis evaserint ad salutem. Et apprehendit omnes circumquaque timor, audientes quomodo duos inimicorum eius, qui viderentur ferociores et fortiores [(et f.) om. 4.] in generatione sua, sic subita virtute prostravit Deus: istum loquor qui in manibus est, et eum de quo superius dixi. Alterum enim terribiliter multatum in corpore, alterum misericorditer mutatum in corde, ambos mirabiliter comprehendit in consiliis quae cogitabant. His ita peractis, coepit iam in civitate episcopus tota libertate disponere et ordinare de omnibus pertinentibus ad ministerium suum, non tamen sine continuo discrimine vitae suae. Nam etsi iam nemo qui palam noceret, ab insidiantibus tamen nec locus satis tutus episcopo erat nec tempus feriatum. Et deputati sunt ei viri armati ad custodiam die ac nocte; sed ille magis in Domino confidebat. Fuit vero consilium, praefatum schismaticum insequi, eo quod seduceret multos ex insignibus quae ferebat, suadens omnibus se episcopum esse debere, et sic sollicitans plebes adversus Malachiam atque ecclesiae unitatem. Et fecit sic, et sine difficultate ita in brevi universas sepivit vias eius per gratiam sibi a Domino datam et quam habebat ad omnes, ut malignus ille coactus sit dare manus, reddere insignia et quiescere de reliquo in omni subiectione. Ita Malachias, licet [de reliquo add. 1, 3.] per multa pericula et labores, prosperabatur in dies et confortabatur magis ac magis abundans in spe et virtute Spiritus sancti.

[18] [Deus Malachiae detractores punit.] [Vir quidam Malachiam lacessens, poenas divinitus illatas luit.] Nec modo malefactores, sed et detractores Malachiae corripuit Deus. Quidam, verbi gratia, gratiam habens principum et potentum, etiam ipsius regis, quod esset adulator et garrulus et potens in lingua, favebat per omnia adversariis Malachiae et procaciter tuebatur partem eorum; sancto vero et praesenti resistebat in facie, et detrahebat absenti, irreverenter occurrens ei in omni loco, maximeque ubi celebrioribus illum sciret interesse conventibus. Sed cito digna linguae procacis mercede donatus est. Intumuit et computruit lingua maledica, vermibus ex ea scatentibus et diffluentibus toto ore blasphemo quos per septem ferme dies incessanter vomens, tandem cum illis miseram exspuit animam. Loquente coram aliquando Malachia et populum exhortante, mulier quaedam infelix ausa est interrumpere sermonem clamoribus improbis, non deferens sacerdoti et spiritui qui loquebatur. Erat autem de progenie impia, et spiritum habens in naribus, blasphemias contumeliasque evomebat in sanctum, dicens hypocritam et invasorem alienae hereditatis, sed et calvitiei illius improperans. At ille nihil respondit ei, sicut erat verecundus et mitis; sed Dominus respondit pro eo. Versa illa in insaniam est, Domino iudicante: et crebris vocibus clamitans se suffocari a Malachia, morte demum horrenda luit peccatum blasphemiae. Sic misera assumens adversus Malachiam improperium Elisaei, vere illum sibi alterum experta est Elisaeum. Porro quia causa pestilentiae cuiusdam ortae in civitate, multitudinem cleri et populi sollemniter cum memoria sanctorum tunc foras eduxerat, nec [ne 2.] hoc quidem praetereundum quod, orante Malachia, pestilentia ilico conquievit. Ex hoc iam qui mutiret adversus eum non fuit, dicentibus, qui de semine Chanaan sunt [om. 2.] : Fugiamus Malachiam, quia Dominus pugnat pro eo. At sero istud: quia zelus Domini, ubique occurrens eis, persecutus est eos usque ad internecionem. Quomodo intra paucos dies periit memoria eorum cum sonitu? Quomodo facti sunt in desolationem, subito defecerunt, perierunt propter iniquitatem suam? Grande hodieque miraculum facit tam velox generationis illius deletio h, his praesertim qui eorum noverant superbiam atque potentiam. Multa quidem et alia signa fuere, quibus Deus glorificavit nomen suum, et servum suum inter sudores et pericula confortavit. Quis digne commemoret? Non tamen omnia praeterimus, etsi non sufficimus ad omnia. Propter seriem autem narrationis, ne impediatur, aliqua quae dicturi sumus reservamus in finem.

[19] [Sedem metropolitanam paci redditam resignat.] [Post triennium, Malachias, sede Armachana resignata, Dunensem ecclesiam a Connerthensi separatam resumit.] Igitur Malachias intra triennium reddita retributione superbis, et libertate ecclesiae restituta, pulsa barbarie, et reformatis ubique moribus christianae religionis, videns omnia in pace esse, coepit cogitare et de sua pace; et memor propositi sui constituit pro se Gelasium i, virum bonum et dignum tali honore, conniventibus [conventibus 4.] clero et [om. 3.] populo, quin potius sustinentibus propter pactum; nam alias durum visum omnino. Quo consecrato, regibusque ac principibus attentius commendato k, ipse, clarus miraculis et triumphis, ad suam parochiam redit [rediit 2 – 4.] , non tamen Connereth. Et audi causam dignam relatu. Dioecesis illa duas fertur habuisse antiquitus episcopales sedes, et duos exstitisse episcopatus. Id visum melius Malachiae. Itaque quos ambitio conflavit in unum, Malachias revocavit in duos, partem alteri episcopo cedens, partem retinens sibi. Et propterea non venit Connereth quod in ea iam episcopum ordinasset; sed Dunum se contulit, disterminans parochias, sicut in diebus antiquis. O purum cor, o oculum columbinum. Locum tradidit novo episcopo qui videretur paratior, principalior haberetur, locum in quo sederat ipse. Ubi sunt qui de terminis litigant, pro uno viculo perpetes ad invicem inimicitias exercentes? Nescio si quod genus hominum magis quam istos antiquum vaticinium tangat: Secuerunt praegnantes Galaad ad dilatandum terminos suos. Sed hoc alias. Malachias factus Dunensis episcopus confestim more suo curavit asciscere ad solatium sibi de filiis suis conventum regularium clericorum. Et ecce rursus accingitur, quasi novus Christi tiro, ad spirituale certamen; rursus induitur arma potentia Deo, sanctae paupertatis humilitatem, rigorem disciplinae coenobialis, otium contemplandi, orandi assiduitatem: quae tamen omnia voto magis valuit diu tenere quam actu. Etenim universi confluebant ad eum; nec modo mediocres, sed et nobiles et potentes illius se sapientiae et sanctitati instruendos, corrigendos, committere festinabant. Et ipse interdum ibat et exibat seminare semen suum, disponens et decernens tota auctoritate de rebus ecclesiasticis, tamquam ex apostolis unus. Et nemo illi dicebat: In qua potestate haec facis? videntibus cunctis signa et prodigia quae faciebat, et quia ubi spiritus Domini, ibi libertas l.

ANNOTATA.

a Ad haec Bernardi verba illustranda iuvabit subiecisse quae scribit Colgan [ Trias Thaumaturga, pp. 301 sqq.] : Quod autem de hereditaria usurpatione illius sedis “quasi generationibus quindecim” ait, si bene intellegatur, ego vel plane verum vel vero propinquum existimo et ostendo. Nam per generationem, ut male quidam interpretantur, non intellegit aetatem unius hominis, nec etiam spatium viginti annorum, et multo minus saeculum integrum, cum fides Christi non duraverit tot saeculis ante S. Bernardum; sed vel successionem unius episcopi loco alterius ex eadem familia, nam ut mox ostendam, quindecim tales generationes seu successiones episcoporum ex eadem familia reperiuntur; vel saltem per generationem intellegit aetatem habilem ad generandum, hoc est in viris aetatem quattuordecim annorum, ut colligitur ex ipso postea ibidem subdente “qui annos ferme ducentos quasi hereditate possident sanctuarium Dei.” Ergo per generationes fere quindecim solum intellegit annos ferme ducentos. Et totidem vel amplius annis illam quasi hereditariam successionem durasse duo mihi probant argumenta. Primum, quod facies ecclesiae hibernicae ab anno Christi 440 usque ad annum circiter 840 florentissima, et nulli alteri in Europa interea cedens coeperit declinare et paulatim deficere per annos fere ducentos quibus postea inter congressus et pugnas et conflictus non annuos tantum, sed paene menstruos et aliquando cotidianos duravit illud continuum bellum inter Hibernos et ferocissimam et ea aetate praepotentem gentem Nortmannorum, hoc est Danos et Norwegos, aliosque adiacentes… Cessante hac diutina tempestate, et caesis debellatisque Nortmannis in praelio Cluantarbensi, anno 1013, successit et alia patriae toti eiusque ecclesiasticae disciplinae et religioni non minus perniciosa, qua principibus regni de suprema rerum administratione per continuos conflictus ab anno 1013 usque ad 1105 et ultra contendentibus, disciplina ecclesiastica et religio plurimum et fere usque ad excidium labefactata est, donec tandem S. Celsus illo anno 1105 creatus archiepiscopus Armachanus exulantem pietatem et neglectam disciplinam strenue conatus fuerit restituere. Non est ergo mirum si inter tam calamitosas tempestates aliqua potens familia et praesertim illa quae sedi Armachanae exstruendae locum et multa praedia contulit conata fuerit eidem sedi suae cognationes antistites praeficere, et sic quasi hereditario iure possidere sanctuarium Dei. Secundum quod promisi argumentum, non solum illam hereditariam successionem antistitum in eadem familia reddit credibilem, sed et de facto vere ita contigisse demonstrare videtur. Nam, ut ex supra praedictis in hoc chronologico catalogo constat, ab anno 925, quo mortuo B. Maelbrigido, filio Formani, in episcopatu Armachano defuncto, suffectus est Ioseph, usque ad annum 1129, quo S. Celsus eorum ultimus obiit, reperiuntur quindecim episcopi ex eadem familia et spatio circiter ducentorum annorum sibi invicem successisse.

b De hac re cfr. Acta SS. Octobr., tom. XII, p. 885, ann. c, et p. 888, ann. b.

c Muircheartach, quem S. Bernardus Mauricium vocat, filius Domhnall, ex Quattuor Magistrorum fide, anno 1129 S. Patricii successionem occupavit,anno autem 1133 felici exitu visitavit Tireoghain, quae regio, testante O'Donovan, Annals of the Kingdom of Ireland by the four Masters, tom. VII, p. 111, est Tyrone in Ulster; tandem anno 1134, 17 septembris, post martyrii ac paenitentiae victoriam, vita cessit. In Annalibus de Loch-ce (Londinii, 1871) tom. I, p. 127, dies designatur qua Celso suffectus est Mauritius, scilicet quinta aprilis.

d De Gilberto, qui, ineunte saeculo duodecimo, obtinuit sedem episcopalem in Limerick Quattuor Magistri siluisse videntur. Ex iis tamen quae King, Memoir introductory to the early History of the Primacy of Armagh, p. 82, ab Historia hibernica opera Keating conscripta, est mutuatus constat Gilbertum anno 1118 praefuisse consilio congregato in Rat Breasail, qui locus iuxta eundem King, p. 83, esset Mountrath in comitatu de Leinster.

e De Nigello, qui et Niall, filio Aedhi, haec nos docuerunt Quattuor Magistri: anno 1134, S. Patricii successionem obtinuit; sed hac fuit a Malachia eodem anno privatus. Anno tamen 1136, recedente Malachia, hanc iterum, sed ad breve tempus, adeptus est, nam anno 1137 Gelasius ea donatus est; tandem post ferventissimam poenitentiam obiit mortemanno 1137.

f Iste codex quem sanctus Patricius in Hiberniam tendens de caelis accepisse fertur, ob capsulam argenteam in qua reconditus est, Domnach Airgid nuncupatus, hodie Dublini in regia hibernica Academia asservatur. Vid. Bellesheim, op. cit., tom. I, p. 616.

g De baculo Iesu cfr. Act. SS., tom. II Martii, p. 545.

h Haec oratorie sunt dicta. Nam Colgan [Trias Thaumaturga, p. 302.] animadvertit hanc generationem et sua aetate exstare.

i Die 27 martii inter praetermissos reposuerunt antecessores nostri Gelasium hunc, quem Hiberni vocant Gilla mac liag. De quo Chronicon Hyense apud Reeves, Life of S. Columba by Adamna m, p. 404, haec habet: “Gilla mac liag, filius Ruaidhri, airconnech de Doire, post XVI annos in abbatia transactos, electus est in abbatem de Armacha, vice Neill, filii Aidi.” Quod et commemorant Quattuor Magistri ad annum 1137 scribentes: Armachae Archinneachde Doire, loco Niall. Doire autem, auctore O'Donovan, op. cit., tom. VII, p. 48, dicemus Londonderry.

k Hanc in sede Armachana mutationem narrat Colgan in Vita Gelasii [Acta SS. Hiberniae, p. 774.] hoce modo: Ceterum ille infelix incubator Nigellus, de quo supra, necdum desiit Armachanae sedi incubare; quinimmo ratus, abeunte ea dignitate S. Malachia, faciliorem suae ambitionis promovendae apertum iri viam, denuo institit, seque iterato in eam sedem amicorum potentia fretus intrusit. Haec a Lanigan [Op. cit., p. 103.] impugnata fuerunt, tum propter silentium Bernardi, tum propter certum eius testimonium referentis [Vide supra, num. 17.] Nigellum coactum fuisse quiescere de reliquo in omni subiectione. Litem dirimere nolim, sed cl. v. Lanigan argumenta non sunt valde stringentia. Ipse Bernardus num. 18 iterum agit de fautorum Nigelli insolentia, atque ubi Malachias sedem Armachanam abdicavit, ecclesiae Gelasiique fata ei nulli curae erant.

l Fertur Malachias anno 1137 reaedificasse ecclesiam Dunensem sancto Patricio sacram [Brenan, Hist. eccl., tom. I, p. 332.] .

CAPUT QUINTUM.
Peregrinatio romana; miracula quae in ea patrata sunt.

[20] [Romam proficisci deliberat, pallium a Pontifice petiturus.] [Malachias Edanum, loco fratris sui defuncti, in episcopum consecrat,] Visum tamen sibi non tute satis actitari ista absque Sedis apostolicae auctoritate, et Romam proficisci deliberat: maximeque quod metropolicae sedi deerat adhuc et defuerat ab initio pallii usus, quod est plenitudo honoris, et visum est bonum in oculis eius, si ecclesia pro qua tantum laborarat quem hactenus non habuerat, suo acquireret studio et labore. Erat et altera metropolica sedes a quam de novo constituerat Celsus, primae tamen sedi et [om. 4.] illius archiepiscopo subdita tamquam primati; et huic quoque optabat nihilominus pallium Malachias, confirmarique auctoritate Sedis apostolicae praerogativam, quam beneficio Celsi adipisci meruerat. Innotescente proposito, displicuit fratribus, necnon et magnatibus et populo terrae. Omnes enim intolerabilem sibi iudicabant tam diutinam omnium pii parentis absentiam, et quod metuerent de morte ipsius. Contigit interea mori germanum eius, Christianum nomine, virum bonum, plenum gratiae et virtutis b. Episcopus erat, illi quidem secundus in celebri opinione, sed vitae sanctimonia et iustitiae zelo forte non impar. Huius decessus magis terruit universos, et discessum Malachiae reddidit molestiorem. Dicebant autem nullo modo assentiendum unici peregrinationi patroni, ut non desoletur omnis terra, si duabus tantis columnis sub uno momento temporis destituatur. Ergo omnes pariter contradicunt. Et vim faciebant, cum ille divinam ultionem minatus est. Non tamen destitere illi, nisi, missa sorte, prius Dei voluntas super hoc interrogaretur. Prohibente illo, nihilominus mittunt; sed illa pro Malachiae parte ter respondisse inventa est: nec enim una contenti vice fuere, cupidi retinen di eum. Demum cedentes, dimittunt illum, non tamen sine ploratu et ululatu multo. Sed ne quid imperfectum relinqueret, tractare coepit quomodo defuncti fratris semen suscitaret. Et accersitis ad se tribus [om. 3, de add. 2.] discipulis suis, anxius aestuabat quisnam dignior ad hoc opus sive utilior videretur. Et diligenter intuitus singulos: Tu, inquit, o Edane, sic enim vocabatur unus, suscipe onus. Illo cunctante et flente: Ne timeas, ait. Tu enim mihi a Domino designatus es, quia annulum aureum, quo desponsandus es, iam nunc praevidi in digito tuo. Acquievit ille, et Malachias eo consecrato proficiscitur c. Cumque egressus de Scotia pervenisset Eboracum, sacerdos quidam, Sycarus nomine, intuitus eum agnovit. Nec enim faciem eius viderat ante, sed cum haberet spiritum prophetiae, revelatum fuerat ei iampridem de illo; et nunc incunctanter circumstantibus digito eum demonstrans: Hic est, inquit, de quo dixeram quia de Hibernia sanctus veniet pontifex, qui scit cogitationes hominum. Sic non potuit latere lucerna sub modio, prodente eam per os Sycari Spiritu sancto qui illam accenderat. Nam et multa secreta de esse suo suorumque dicta sunt ei a Sycaro, quae ita esse vel fuisse omnia recognovit. Sed et sociis Malachiae percontantibus de suo reditu, respondit Sycarus incunctanter, quod post rei probavit eventus, paucos videlicet admodum de numero illo cum episcopo redituros. Illi, audito hoc, suspicati sunt mortem: sed Deus aliter adimplevit. Nempe rediens ab urbe quibusdam apud nos, quibusdam et in aliis locis ad discendam conversationis formam relictis, iuxta verbum Sycari, cum paucis admodum repatriavit. Haec de Sycaro. In ipsa urbe Eboracensi, accessit ad eum vir nobilis secundum saeculum, Wallenus [Wallerus 4.] nomine d, tunc prior in Kirkeham e regularium fratrum; nunc vero monachus et monachorum pater in Mailros, monasterio ordinis nostri f, qui devotus Malachiae se orationibus satis humiliter commendavit. Is advertens multos habere episcopum socios et equos paucos, nam praeter ministros et clericos alios, quinque cum eo erant presbyteri, et equi non nisi tres, obtulit ei suum, quo ipse vehebatur, hoc solum dolere se inquiens, quod esset runcinus dure portans, et addidit [addit 2 – 4.] : Libentius dedissem si melior fuisset; sed, si dignamini, ducite qualemcumque vobiscum. — Et ego, ait episcopus, eo libentius accipio quo praedicas viliorem: quia non potest mihi vile esse quicquid tam pretiosa voluntas obtulerit. Et conversus ad suos: Hunc, inquit, sternite mihi quia commodus satis et sufficiens erit in longum g. Quo facto, ascendit et primo quidem durum, ut erat, sentiens, postmodum mira mutatione valde commodum sibi et suaviter ambulantem invenit. Et ne caderet super terram de sermone quem dixerat, usque ad nonum annum, quo mortuus est ipse, non defecit ei, factus optimus et pretiosissimus palefridus. Quodque evidentius miraculum cernentibus fecit, de subnigro coepit albescere, et non multo post vix inveniebatur albior illo.

[21] [Romam tendens et inde rediens Claram-vallem visitat.] [Romam tendit, ubi benigne excipitur ab Innocentio II, venitque in Claramvallem.] Mihi quoque in hac [om. 2.] via datum est videre virum, et in eius visu et verbo refectus sum et delectatus sum sicut in omnibus divitiis. Et ego vicissim, peccator licet, inveni gratiam in oculis eius ex tunc et deinceps usque ad obitum ipsius, sicut in prooemio praefatus sum. Ipse etiam dignatus divertere ad [om. 2 – 4.] Claramvallem, visis fratribus, compunctus est, et illi non mediocriter aedificati in praesentia et sermone eius. Et acceptans locum et nos, atque intimis visceribus colligens, valedixit nobis et abiit. Qui transalpinans cum venisset Yporiam h civitatem Italiae, hospitis sui parvulum filium, qui male habens moriturus erat [e. m. 2, 3.] , continuo sanavit. Erat tunc temporis in Sede apostolica felicis memoriae secundus Innocentius papa: qui eum benigne suscepit, humane satis illi super longa peregrinatione compassus. Et primo quidem Malachias, quod altius infixerat animo, cum multis lacrimis implorabat licere sibi vivere et mori in Claravalle, permissu et benedictione summi pontificis. Et petiit hoc, non oblitus ad quod venerat, sed affectus quo [qua 3.] venerat desiderio Claraevallis; non autem obtinuit, quod vir apostolicus lucris potius uberioribus occupandum decerneret. Non [nec 3, 4.] tamen omnino frustratus est a desiderio cordis sui, cui mori ibi, etsi non vivere, donatum est. Mensem integrum fecit in urbe, loca sancta perambulans et frequentans causa orationis. Cumque per id temporis saepe ac diligenter ab eo et ab his qui cum eo erant summus pontifex inquisisset esse patriae, mores gentis, statum ecclesiarum, et quanta in terra Deus per eum [per e. D, 2, 3.] operatus fuisset, paranti iam repatriare commisit vices suas, per universam Hiberniam legatum illum constituens. Significatum quidem [siquidem 4.] erat ei ab episcopo Gilberto, qui, ut supra memoravimus i, tunc legatus exstiterat, quod iam non posset prae senio et debilitate corporis villicare. Post haec petit Malachias confirmari novae metropolis constitutionem, et utriusque sedis sibi pallia dari. Et confirmationis quidem privilegium mox accepit: De palliis autem oportet, ait summus pontifex, sollemnius agi. Convocatis episcopis et clericis, et maioribus terrae, celebrabis generale consilium: et sic conniventia et communi voto universorum per honestas personas requiretis pallium, et dabitur vobis. Deinde tollens mitram de capite suo, imposuit capiti eius, sed et stolam cum manipulo dedit [illi add. 3, 4.] , quibus uti inter offerendum solebat. Et salutatum in osculo pacis dimisit eum, apostolica fultum benedictione et auctoritate. Qui revertens per Claramvallem suam, secundam nobis largitus est benedictionem. Et alta suspiria trahens, quod non liceret sibi pro suo desiderio remanere: hos, inquit, interim pro me oro ut retineatis, qui a vobis discant quod nos postmodum doceant. Et infert: Erunt nobis in semen, et in semine isto benedicentur gentes, et illae gentes, quae a diebus antiquis monachi quidem nomen audierunt, monachum non viderunt. Et dimissis quattuor a latere suo, abiit: qui probati et digni inventi, monachi facti sunt. Post aliquod tempus, cum iam sanctus esset [sequentia, folio avulso, desiderantur in 2.] in terra sua, misit alios; et factum est de illis similiter. Quibus per aliquantum tempus instructis et eruditis corde in sapientia, dato eis in patrem sancto fratre Christiano k, qui erat unus ex ipsis, emisimus eos, adiungentes de nostris quanti sufficerent ad numerum abbatiae. Quae concepit, et peperit filias quinque l: et sic multiplicato semine, augescit in dies numerus monachorum, iuxta desiderium et vaticinium Malachiae. Nunc iam repetamus ordinem narrationis.

[22] [Diversa beneficia sanitatum per eum collata.] [In Hibernia redux, plura patrat miracula sanitatum.] Malachias profectus a nobis, prospere pervenit Scotiam. Et invenit David regem, qui adhuc hodie superest, in quodam castello suo: cuius filius infirmabatur ad mortem. Ad quem ingressus, honorifice a rege susceptus, et humiliter exoratus ut sanaret filium suum, aqua, cui benedixit, aspersit iuvenem, et intuens in eum ait: Confide, fili, non morieris hac vice. Dixit hoc: et die sequenti, secundum dictum secuta est sanitas, sanitatem laetitia patris, clamor et strepitus totius exsultantis familiae. Exiit sermo ad omnes; nec enim quod in domo regia et regis acciderat filio latere potuit. Et ecce ubique resultans gratiarum actio et vox laudis tum pro salute domini, tum pro miraculi novitate. Henricus est iste; nam vivit adhuc, unicus patris sui, miles fortis et prudens, patrizans, ut aiunt, in sectando iustitiam et amorem veri [viri 3, 4.] . Et amavit uterque Malachiam quamdiu vixit, tamquam qui illum a morte revocasset. Rogabant eum manere per aliquot dies; sed ille declinans gloriam, moram non sustinuit, et mane carpebat iter. Transeunte igitur per villam, nomine Crugeldum m, occurrit puella muta. Orante illo, solutum est vinculum linguae eius et loquebatur recte. Dehinc, villam ingrediens, quam nominant ecclesiam Sancti Michaelis, oblatam sibi mulierem freneticam et vinctam funibus, coram omni populo curat; et, dimissa incolumi, proficiscitur. Perveniens vero ad portum Lapasperi [Laspasperi 4.] n, transitum ibi per aliquot dies praestolabatur; sed mora minime transiit otiosa. Construitur interim de virgis in sepem textis oratorium, ipso iubente, ipso operante pariter. Consummatum circumdedit vallo atque interiacens spatium in coemeterium benedixit. Sane merita benedicentis miracula satis declarant, quae usque hodie ibi actitari feruntur. Inde est quod de finitimis locis infirmos et male habentes illo portare consueverunt, et sanantur multi. Mulier totis dissoluta [dissolutis 4.] membris plaustro vecta illuc pedibus suis remeavit domum una dumtaxat nocte, non frustra in loco sancto praestolata misericordiam Domini. Alia quaedam ibidem pernoctabat in oratione: quam forte reperiens solam homo barbarus, accensus libidine et sui minime compos, irruit rabiosus in eam. Conversa illa et tremefacta, suspiciens advertit hominem plenum diabolico spiritu. Et: Heus tu, inquit, miser, quid agis? Considera ubi es, reverere haec sancta, defer Deo, defer servo eius Malachiae, parce et tibi ipsi. Non destitit ille, furiis agitatus iniquis. Et ecce, quod horribile dictu est, venenatum et tumidum animal, quod bufonem vocant, visum est reptans exire de inter femora mulieris. Quid plura? terrefactus resiliit [resilit 4.] homo, et datis saltibus, festinus oratorio exsilit. Ille confusus abscessit et illa intacta remansit, magno quidem et Dei miraculo et merito Malachiae. Et pulchre operi foedo et abominando foedum intervenit et abominale monstrum. Non prorsus aliter decuit bestialem exstingui libidinem quam per frigidissimum vermem; nec aliter temerarium frenari ausum, frustrari conatum, quam per vilem inutilemque bestiolam. Et haec loco isto sufficiant, pauca de pluribus; nunc iam reliqua prosequamur.

ANNOTATA.

a Et haec altera metropolis videtur fuisse ecclesia Casseliensis. Cfr. O'Hanlon, Live of St. Malachy, p. 70.

b De Christiano, fratre S. Malachiae, cfr. O'Hanlon, Lives of the Irish saints, tom. VI, p. 625 – 41. In his multis paginis multa narratasunt de Cisterciensibus, quibus Christianus non est annumerandus, pauca vero de ipso Christiano. Hic ab anno 1126 ad 1138 Clogertensi ecclesiae praefuit, mortuus vero Armachae in ecclesia SS. Petri et Pauli sepultus est.

c Edan sive Odo O'Kelly videtur usque ad annum 1182 hanc sibi a S. Malachia commissam rexisse ecclesiam. Sepultus est in Louth in monasterio canonicorum regularium, quod sub annum 1148 fundasse fertur. Cfr. Ware, op. cit., p. 180.

d De Waltheno ac de Scotiae rege David, qui fertur regnasse ab anno 1124 ad 1152, et de quo brevis mentio recurrit infra num. 22, cfr. Vitam eiusdem beati Waltheni in Act. SS., ad d. 3 aug. tom. I, pp. 241 sqq.

e De abbatia in Kirkehem dictum est in Act. SS., tom. I Aug., p. 256, ann. e.

f De monasterio in Mailros videsis ibid., p. 241.

g Totum hunc tractum leges et in Vita beati Waltheni, loco citato, p. 255.

h Yporia, italice Ivrea, civitas Italiae septentrionalis. Cfr. eiusdem temporis iter descriptum in M. G., tom. XVII, p. 780.

i Scilicet supra num. 13, cap. III.

k Commendationem Christiani requiras in epistola Bernardi ad Malachiam, signata num. 357. P. L., tom. CLXXXII, p. 559. De Christiano, primo abbate Mellifontis, cfr. Act. SS., ad d. 18 martii, tom. II, p. 613, et Colgan, Act. SS. Hiberniae, p. 652.

l Mellifontis filiae sunt hae: Beatitudo, Buellium, Magium, Vallis-Salutis, Benedictio-Dei, Viride-Lignum, Flumen-Dei, Rupes; ad quam prolem in genealogia quadam Linox additur. Cuius nominis coenobium cum nullibi exstiterit, Ennax (i. q. Elnae) sub eo occultari suspicamur. Cfr. Ianauschek, Originum Cisterc., tom. I, p. 70. Item de filiis quae ex Mellifonte sunt natae agit O'Hanlon, op. cit., p. 90 in notis.

m Crugeld videtur esse locus qui hodie Crugelton nuncupatur in parochia Sorby, Wigtonshire, in Scotia. Ita O'Hanlon, tom. cit., p. 80 in notis.

n Cfr. iterum O'Hanlon, p. 81, in notis. Qui tradit portulum istum, ad occidentale littus e regione Hiberniae situm, nuncupari hodie Cairngarroch in Wigtonshire, quattuor milliariis ad partem meridianam vergentem ad occidentem oppidi Portpatrik.

CAPUT SEXTUM.
S. Malachiae apostolici labores, laudes et miracula.

[23] [Reversus in patriam, totus curae pastorali et reformationi incumbit.] [Reformationi disciplinae ecclesiasticae,] Ascendit Malachias navem et prospere navigans, applicuit monasterio suo Benchorensi, ut primi filii primam reciperent gratiam. Quid animi putas gessisse illos, sano de via tam longa recepto patre, et illo patre? Nec mirum si se tota in gaudium effuderunt viscera eorum in reditu eius, quando et exteris circumquaque gentibus incredibilem mox laetitiam velox rumor invexit. Denique de civitatibus et castellis et vicis occurrunt ei; et quocumque divertat, suscipitur exsultatione universae terrae. Verumtamen non sapit honor. Opus exercetur legationis: multis in locis celebrantur conventus multi, ne qua regio seu portio regionis legationis fructu et utilitate fraudetur. Seminatur super omnes aquas: non est qui se abscondat ab opera sollicitudinis eius. Non sexus, non aetas, non conditio, non professio reputatur. Ubique semen spargitur salutare, ubique intonat tuba caelestis. Ubique discurrit, ubique irrumpit, evaginato gladio linguae ad faciendam vindictam in nationibus, increpationes in populis. Terror eius super facientes mala. Clamat iniquis: nolite inique agere, et delinquentibus nolite exaltare cornu. Religio ubique plantatur, propagatur, fovetur. Oculi eius super eos et cura eius ad necessitates eorum. In conciliis, quae passim celebrantur, repetuntur antiquae traditiones, quas tamen bonas fuisse constiterit, abolitas [abolita 4.] vero negligentia sacerdotum. Nec modo vetera instaurantur, cuduntur et nova: et quaecumque promulgaverit, tamquam caelitus edita acceptantur, tenentur scripto, mandantur ad memoriam posterorum. Quidni caelitus missa crederentur quae tot caelestia confirmant miracula? Et ut fidem dictis faciam, perstringam nonnulla paucis. Quis enim cuncta enumeret? Quamquam libentius, fateor, imitandis immorer quam admirandis.

[24] [Virtutum eius insignia et mores vero praesule digni.] [propriaeque perfectioni totus incumbit Malachias.] Et ameo quidem iudicio primum et maximum miraculum, quod dedit, ipse erat. Ut enim taceam interiorem hominem eius, cuius pulchritudinem, fortitudinem, puritatem satis indicabant mores ipsius et vita, ipsum exteriorem ita uno semper modo, ipsoque modestissimo et decentissimo, gessit ut nil prorsus appareret in eo quod posset offendere intuentes. Et quidem qui non offendit in verbo, ille perfectus est vir. At vero in Malachia quis umquam, etiamsi curiosius observarit, deprehendit otiosum, non dico verbum, sed nutum? Quis manum pedemve moventem frustra? Immo quid non aedificans in eius incessu, aspectu, habitu, vultu? Denique vultus hilaritatem nec fuscavit maeror, nec levigavit risus. Totum in eo disciplinatum, totum insigne virtutis perfectionis forma; per omnia serius, sed [si 2, 3.] non austerus; remissus interdum, dissolutus numquam; negligens nihil, etsi pro tempore multa dissimulans; quietus saepe, sed minime aliquando otiosus. A die primo conversionis suae usque ad extremum vitae, sine proprio vixit. Non servos, non ancillas, non villas, non viculos, non denique quicquam redituum ecclesiasticorum saeculariumve vel in ipso habuit episcopatu. Mensae episcopali nihil prorsus constitutum vel assignatum, unde episcopus viveret b. Nec enim vel domum propriam habuit. Erat autem pene incessanter circuiens parochias omnes, Evangelio serviens et de Evangelio vivens, sicut constituit ei Dominus. Dignus est, inquiens, operarius mercede sua. Nisi quod frequentius ipsum evangelium sine sumptu ponens, de laboribus suis suorumque ferebat unde se et eos [alios 4.] qui secum laborabant in opere ministerii [om. 1.] sustentaret. Porro si interdum quiescere oporteret, in sanctis hoc faciebat locis quae ipse per Hiberniam sparserat universam apud quos vero moram facere libuisset, illorum se conformavit moribus et observantiis, communi contentus vita et mensa. Non fuit in victu, non fuit in vestitu in quo potuisset Malachias dignosci inter ceteros fratres: in tantum, cum maior esset, humiliavit se in omnibus. Denique cum exiret ad praedicandum, cum peditibus pedes et ipse ibat, episcopus et legatus. Forma apostolica haec; et inde magis mira in Malachia quo rara nimis in aliis. Verus profecto apostolorum heres et iste qui talia agit. Sed advertere est quomodo dividat hereditatem cum fratribus suis, aeque nepotibus apostolorum. Illi dominantur in clero; iste dum esset liber ex omnibus, omnium se servum fecit. Illi aut [autem 2.] non evangelizantes manducant, aut evangelizant ut manducent. Malachias, imitans Paulum manducat ut evangelizet. Illi fastum et quaestum aestimant pietatem; Malachias hereditate vindicat sibi opus et onus. Illi felices se credunt, si dilataverint terminos suos; Malachias in dilatanda caritate gloriatur. Illi congregant in horrea et dolia replent, unde onerent mensas; Malachias colligit in deserta et solitudines, unde impleat caelos. Illi, cum accipiant decimas et primitias et oblationes, insuper et de Caesaris beneficio telonea et tributa et alios redditus infinitos, solliciti sunt nihilominus quid manducent aut [et 3.] quid bibant; Malachias nihil horum habens, multos tamen locupletat de promptuario fidei. Illis nec cupiditatis nec sollicitudinis ullus est finis; Malachias cupiens nihil, non novit tamen cogitare de crastino. Illi a pauperibus exigunt quod dent divitibus; iste sollicitat divites pro pauperibus sustentandis. Illi marsupia vacuant subditorum; iste pro peccatis eorum altaria cumulat votis hostiisque pacificis. Illi alta palatia erigunt, turres ac moenia ad caelos levant; Malachias non habens ubi caput reclinet opus facit evangelistae. Illi equos ascendunt cum turba hominum gratis manducantium panem et non suum; Malachias septus sanctorum fratrum collegio pedes circuit portans panes angelorum, quibus satiet animas esurientes. Illi plebes ne agnoscunt quidem; iste erudit. Illi potentes et tyrannos honorant; iste punit. O virum apostolicum, quem tot et talia nobilitant signa apostolatus sui! Quid ergo mirum si mira est operatus, sic mirabilis ipse? Immo vero non ipse, sed Deus in ipso. Alioquin, tu es Deus, inquit, qui facis mirabilia.

[25] [Energumenos vexatos a daemoniis liberat]. [Energumenos plures liberat, et mutam puellam sanat,] Erat mulier in civitate Culratim c daemonium habens. Vocatus est Malachias, orat pro addicta, urget invasorem; exit. Sed nondum exsaturata nequitia eius, miseram invadit mulierculam, quae forte prope [propter 4.] assisteret. Et Malachias: Non ad hoc, inquit, tibi illam tuli ut hanc pervaderes [invaderes 3.] , exi et ab ea. Paret, sed repetit priorem. Qua denuo pulsus, recurrit in alteram. Ita per aliquod spatium alternatim vexabat illas, hinc inde refugiens. Tunc sanctus indignans sibi illudi a daemone, colligensque spiritum, infremuit et totis viribus fidei facto impetu in adversarium, ab utraque [parte add. 4.] fugavit, et quidem non minus vexatum his quas vexaverat ipse. Ceterum quod moram fecit sancto, non putes, lector, fuisse virtutis eius, sed dispensationis divinae, ut videlicet ex hoc manifestior fieret et maligni praesentia et victoria Malachiae. Denique audi quid alibi fecerit, non autem per praesentiam suam. Et utique posuit praesens, quod absens valuit. In regione aquilonaris partis Hiberniae iacebat infirmus in domo [in domo inf. 2, 3.] , nec dubium quin daemonum maleficio. Nam quadam nocte audivit eos loquentes, dicente altero [alter 4.] ad alterum: Vide ne miser iste hypocritae illius stratum stramenve contingat, et sic effugiat manus nostras. Cognovit homo quod Malachiam loquerentur quem non multo ante in eadem domo meminerat pernoctasse, et adhuc stramen in loco. Sumptaque fiducia, et quo potuit conatu coepit repere, debilis corpore, sed fide fortis. Et ecce in aere clamor et vociferatio: Prohibe eum, prohibe; retine eum; retine: amittimus praedam. Verum is, quem portabat fides et desiderium evadendi, quanto [quantum 1, 2.] plus clamabant illi, tanto magis genibus manibusque nitens, ad remedium festinabat. Et perveniens ascendit lectulum, volutatur in stramine, audit ululatum plangentium. Heu, heu! ipsi nos prodidimus, decepti sumus, evasit. Et dicto citius recessit ab eo daemonum terror et horror quem patiebatur, et omnis pariter aegritudo. In Lesmor civitate homo a daemonio vexatus per Malachiam liberatus est. Item transeunti aliquando per Laginiam d oblatus illi infans habens daemonium, sanus relatus est. In regione eadem ligatam funibus freneticam solvi iussit, et in aqua, quam benedixit lavari. Lota est, et sanata est. Alteram quoque in Saballo e regione Ulydiae f, membra propria dentibus laniantem, orando et tangendo curavit. Amentem hominem, multa praedicentem futura, amici et propinqui adducunt ad Dei hominem, vinctum funibus fortiter, quod fortem ad nocendum rabies ipsa fecisset et terribilem valde. Orat Malachias et incontinenti aeger sanatur, et solvitur. Factum est hoc loco quodam, cuius nomen tacemus, quod nimis barbarum sonet, sicut et alia multa. Alio tempore in praefata civitate Lesmor puellam mutam parentes eius in media platea offerunt transeunti, cum multa supplicatione rogantes ut ei subvenire dignetur. Stat Malachias, et facta oratione, tangens digito linguam eius sputum misit in os eius, et loquentem dimisit.

[26] [Beneficia moribundis et parientibus praestat.] [parientibus auxilium praestat,] Exiens de quadam ecclesia, obvium habuit hominem cum uxore sua, quae non poterat loqui. Rogatus ut eius misereatur, stat in porta, populo circumstante, et data benedictione super eam, iubet dominicam dicere orationem. Dixit illa, et populus benedixit Dominum. In civitate cui nomen Oenthreb [Oentreff 2, Onetreb 4.] g decumbens lectulo quidam iam dies duodecim privatus linguae officio ad iussionem visitantis se sancti loquelam recuperat, eucharistiam sumit; et ita munitus, extremum in bona confessione efflavit spiritum. O oliva fructifera in domo Dei! o oleum iucunditatis, ungens et lucens! Et splendore miraculi illustravit sanos, et suavitate beneficii unxit infirmum, cui mox morituro salutarem confitendi et communicandi obtinuit facultatem. Intravit ad eum quidam de nobilibus, habens ei aliquid dicere. Qui inter loquendum fide plenus tres iuncos pie furatus de lectulo quo ille sedebat, tulit secum et multa Deus de furto pietatis est operatus, fide illius, et praesulis sanctitate. Forte venerat in civitatem nomine Conuama h. Et cum sederet ad mensam, ingressus vir nobilis de civitate ipsa, humiliter supplicat pro uxore praegnante, quae iam sollemne praeterisset tempus pariendi, ita ut mirarentur omnes, et nemo qui [quid 4.] aliud quam vitae periculum crederet imminere. Rogat et cum eo Neemias i, episcopus illius civitatis, qui iuxta eum sedebat; rogant et ceteri, quotquot aderant simul discumbentes. Tum ille: Compatior ei, inquit, quod bona mulier sit et pudica. Et porrigens viro poculum, cui benedixerat: Vade, inquit, da illi bibere, sciens eam, sumpto benedictionis potu, et sine mora et sine periculo parituram. Factum est quod praecepit, et nocte ipsa subsecutum est quod promisit. Sedebat in campo cum comite Ulydiae aliqua tractans, et multitudo copiosa circa eos. Venit mulier gravida et vere gravis [gravida 2, 3.] , indicat se contra omnes naturae leges retinere partum iam quindecim mensibus et diebus viginti. Compassus Malachias super novo et inaudito incommodo orat, et mulier parit; qui aderant, laetati sunt et mirati sunt [om. 2, 3.] : omnes enim viderunt, in qua facilitate et velocitate loco eodem enixa sit, et triste negati partus miraculum miraculo commutatum iucundiori.

[27] [Concubinario obstinato exitium denuntiat.] [peccatori mortem minitatur,] Accidit ibidem quiddam pari quidem miraculo, sed sorte dispari. Vidit hominem, qui publice tenere diceretur concubinam fratris; et hic erat miles minister comitis. Et publice conveniens incestuosum, alterum ei Ioannem exhibuit: Non licet tibi, inquiens, concubinam habere fratris tui. At ille alterum ipsi nihilominus Herodem redhibens, non modo non audivit eum, sed et superbe respondit, et coram omnibus iurat [iurabat 2.] numquam se [se nunq. 2, 3.] dimissurum. Tum commotus Malachias, sicut erat pro iustitia vehementer zelans: Et Deus, inquit, te ab illa separet vel invitum. Parvipendens ille ex instanti abiit indignabundus; offendensque mulierem non longe a turba constitutam in loco, vi oppressit eam, sicut erat satanae totus, cui paulo ante traditus fuerat. Nec latuit flagitium. Ancilla, quae dominam comitabatur, recurrens domum, nempe haud procul aberat loco, nuntiat anhela quid mali acciderit. Ad quam vocem germani illius, qui domi erant, zelantes sororis stuprum tota illo festinantia pervolant, pudicitiae hostem, ipso in loco et opere sceleris deprehensum, multis confossum vulneribus interimunt. Necdum conventus solutus erat, cum ecce armiger illius quod evenerat nuntiavit; et mirati sunt universi, quod sententia Malachiae tam celerem habuisset effectum. Timuerunt quique flagitiosi audito hoc verbo, nam multi erant in terra, et territi purgati sunt, lavantes manus suas in sanguine peccatoris.

[28] [Varia sanitatum beneficia variis praestita.] [aegrotos plures sanitati restituit,] Darmicium comitem, multo iam tempore decumbentem lecto, duriter quidem increpans, quod malus homo esset, immoderatius serviens ventri et gulae, benedicta aspersum aqua surgere fecit sine mora [sine s. f. 2, 4.] , et ita valentem, ut ilico equum ascenderet et utique praeter spem suam ipsius et suorum. In urbe Caselensi venit homo ante eum cum filio paralytico, rogans illum sanari. Qui orans breviter: Vade, inquit, filius tuus sanabitur. It, et crastino redit cum filio, sed minime sanato. Tum surgens Malachias et stans super eum diutius oravit; et ille sanatus est. Et conversus ad patrem: Offer, inquit, illum Deo. Annuit homo, sed non tenuit: et post aliquot annos ille iam iuvenis recidit in idipsum, sine dubio propter inoboedientiam patris et pacti transgressionem. Alius quidam veniens de longinquo, cum esset Malachias in finibus Mumoniae, attulit ad eum filium, pedum penitus officio destitutum. Percontatus quonam modo illi accidisset: Ut suspicor, inquit, daemonum malignitate. Et addit: Ludenti in prato ipsi, ni fallor, immisere soporem; evigilansque puerulus, sic se invenit. Haec dicens, cum lacrimis precem fundit, efflagitat opem. Misertus eius oravit Malachias, iubens aegrum interim dormire ibidem [om. 1.] super solum. Dormivit, et surrexit sanus. Hunc ipse quia de longe venerat aliquandiu in comitatu suo retinuit; et erat ambulans cum eo. In monasterio Benchorensi pauper quidam fratrum eleemosynis sustentabatur, et erat cotidianam accipiens stipem, aliquid officii factitans in pistrino. Is claudus ab annis duodecim, humi manibus repens, post se trahebat pedes emortuos. Quem die quadam ante cellam suam Malachias maestum et maerentem inveniens, causam percontatur. Et ille: Vides, inquit, quam ex longo misellus afflicter, et manus Domini super me; et ecce ad cumulum aerumnae, homines qui misereri debuerant, irrident me potius, miseriam [miseriae 1.] exprobrantes. Quem ubi audivit, pietate motus suspexit in caelum, manus pariter levans. Facta autem brevi oratione, ipse intravit cellam: et ille surrexit, et stans super pedes suos, mirabatur si vere esset quod erat paene somnium suspicatus. Coepit tamen se pedetentim movere: neque enim posse ire satis credebat. Tandem quasi e gravi somno evigilans, cognoscit misericordiam Domini super se, firmiter graditur, et in pistrinum revertitur, exsiliens et exsultans et laudans Deum. Viso eo, qui ante viderant et cognoverant, repleti sunt stupore et exstasi, phantasma putantes. Virum item hydropicum orando sanavit; qui ilico remansit in monasterio, pastor ovium factus. Civitas Hiberniae, nomine Corcagia k, vacabat episcopo. Tractatum est de electione; dissensere partes, quibusque, ut assolet, praesulem volentibus constituere suum, non Dei. Venit illuc Malachias, audita dissensione. Convocato clero et populo, etiam corda et vota discordantium unire curavit; et persuasis illis totum negotium sibi debere credi, cui potissimum sollicitudo incumberet illius, sicut et aliarum per Hiberniam ecclesiarum l, incontinenti nominat eis non quempiam de nobilibus terrae, sed magis quendam hominem pauperem [paup. hom. 3.] m quem sciret sanctum et doctum, et hic erat alienigena. Quaeritur ille; nuntiatur decumbere lecto, et ita debilis ut nullo pacto exeat nisi in manibus portatus ministrantium. Et Malachias: Surgat, inquit, in nomine Domini. Ego praecipio: oboedientia salvum faciet eum. Quid faceret ille? Parere volebat, sed imparatum se sentiebat, quod, etsi [si 2.] posset ire, episcopari reformidabat [formidabat 2.] . Ita cum voluntate oboediendi, pugnante gemino hoste, pondere languoris et metu oneris [honoris 4.] , vicit illa tamen, data sibi in adiutorium spe salutis. Itaque conatur, movet sese, tentat vires, invenit se solito fortiorem. Crescit pariter fides cum viribus, et rursum facta fortior fides dat vicissim viribus incrementum. Iam surgere per se valet, iam meliuscule gradi, iam nec sentire in ambulando lassitudinem; demum expeditus et alacer pervenire ad Malachiam sine hominis adiutorio. Qui assumens eum misit in cathedram, clero et populo collaudante. Hoc ita in pace factum est, quia nec illi ausi sunt Malachiae voluntati in aliquo obviare, videntes signum quod fecerat; nec ille parere dubitavit, tam evidenti argumento factus securior de Domini voluntate.

[29] [mulierem a fluxu sanguinis liberam facit,] Mulier quaedam fluxum sanguinis patiebatur: et haec nobilis, carissima Malachiae, plus tamen ob morum quam generis nobilitatem. Quae ex toto deficiens, nimirum cum sanguine exhaustis viribus iam posita in extremis misit ad Dei hominem, ut quod supererat, animae subveniret, qui se iam non esset visurus in corpore. Audiens Malachias moleste tulit, quod mulier virtutis foret et vita eius fructuosa opere et exemplo. Et videns se non posse satis accurrere tempestive, accito Malcho, quod iuvenis esset et expeditus, ipse est cuius supra meminimus frater Christiani abbatis: Accelera, inquit, ter illi tria poma haec, super quae nomen Domini invocavi. Confido in ipso quod ubi ex eis gustaverit, non gustabit mortem priusquam nos videat, etsi tardiuscule secuturos. Festinat Malchus secundum mandatum, et veniens intrat ad morituram, alterum se exhibens puerum Elisaei, nisi quod huius efficacior opera fuit. Iubet missam sibi a Malachia benedictionem accipere et gustare, si quo modo valuerit. At illa exhilarata audito nomine Malachiae, ut oboedire possit, nutu significat paulisper se erigi velle [velle se erigi 2.] , nam verbo non poterat. Erigitur, gustat, gustato confortata est, loquitur et gratias agit; et immisit [misit 4.] Dominus soporem in eam, et suavissime requievit in eo cuius usu diu caruerat, sicut et esu. Stetit interim sanguis; et post modicum expergefacta, sanam se repperit, nisi quod longa inedia et sanguinis minutione adhuc debilis erat. Si quominus, die sequenti desideratus Malachiae adventus aspectusque perfecit.

[30] [Feminam sine sacramento extremae unctionis defunctam resuscitat.] [feminam resuscitat,] Habitabat vir nobilis in vicinia Benchorensis monasterii, cuius uxor, cum infirmaretur ad mortem, rogatus Malachias ut descenderet priusquam moreretur, infirmam uncturus oleo, descendit, et intravit ad eam: quo viso, exsultat illa spe animata salutis. Et cum pararet ungere eam, visum est omnibus differendum potius usque mane: erat enim vespera. Acquievit Malachias, et data benedictione super aegram, exivit cum his qui secum erant. At vero post modicum subito clamor factus est, planctus et strepitus multus per totam domum; siquidem insonuit quod mortua esset. Accurrit Malachias tumultu audito, et secuti sunt eum discipuli eius. Et accedens ad lectum, ut certo comperit exspirasse, consternatus est animo, sibi imputans quod fraudata gratia sacramenti obierit. Et elevatis in caelum manibus, Obsecro, Domine, inquit, insipienter egi. Ego ego peccavi, qui distuli, non ista quae voluit. Haec dicens contestatus est in audientia omnium nullam se recepturum consolationem, nullam daturum requiem spiritui suo, nisi quam tulerat liceret restituere gratiam. Et stans super eam tota nocte, laborabat in gemitu suo, et pro oleo sancto, largo imbre lacrimarum perfundens mortuam, vicem illi unctionis quam poterat exhibebat. Ipse quidem sic, ad suos autem, Vigilate, inquit, et orate. Itaque in psalmis illi, ille in lacrimis, noctem duxere pervigilem. Et mane facto, exaudivit Dominus sanctum suum, quia spiritus Domini erat postulans pro eo qui postulat pro sanctis gemitibus inenarrabilibus. Quid plura aperit oculos quae fuerat mortua, et ut solent qui de gravi somno evigilant, fricans sibi manibus frontem et tempora, super lectum se erigit, et agnito Malachia, inclinans devote salutat eum. Et verso luctu in gaudium, stupor apprehendit omnes, et qui viderunt et qui audierunt. Sed et Malachias gratias agens benedixit Dominum. Et unxit eam nihilominus, sciens in hoc sacramento remitti peccata, et quod oratio fidei salvet infirmum. Post haec abiit ille; et illa convaluit, et vivens incolumis tempore aliquanto ut gloria Domini manifestaretur in ea, peracta paenitentia quam sibi Malachias iniunxerat, in bona confessione iterum obdormivit et migravit ad Dominum.

[31] [Alia diversa beneficia in diversos collata.] [pluraque alia miracula patrat.] Fuit item [ipsi 2, 3.] mulier cui spiritus iracundiae et furoris in tantum dominaretur, ut non solum vicini et cognati fugerent consortium eius, sed filii quoque ipsius vix sustinerent habitare cum ea. Clamor et rancor et tempestas valida, ubicumque fuisset. Audax et ardens et praeceps, metuenda lingua et manu, importabilis omnibus [om. 1.] et invisa. Dolentes filii tum pro illa, tum pro seipsis trahunt illam ad praesentiam Malachiae, lacrimabilem cum fletu querimoniam deponentes. Vir autem sanctus, et periculum matris et incommodum miserans filiorum, seorsum advocat illam: fueritne confessa aliquando peccata sua sollicite percontatur. Respondit: Nequaquam. — Confitere, inquit. Paret, et ille iniungens paenitentiam confitenti, oransque super eam ut Deus omnipotens det ei spiritum mansuetudinis, in nomine Domini Iesu ne ultra irascatur iubet. Sequitur tanta mansuetudo ut pateat omnibus non esse aliud quam admirabilem mutationem dexterae excelsi. Fertur adhuc hodie vivere, et tantae esse patientiae et lenitatis ut quae omnes exasperare solebat, nullis modo exasperari damnis, contumeliis, afflictionibus queat. Si licet et me iuxta Apostolum abundare in sensu meo, accipiat quisque ut volet; ego istud superiori suscitatae miraculo mortuae censeo praeferendum, quod exterior quidem ibi, hic vero interior revixerit homo. Et nunc curramus ad reliqua. Vir secundum saeculum honorabilis, secundum Deum timoratus, veniens ad Malachiam questus est ei super sterilitate animae suae supplicans ut sibi obtineret ab omnipotente Deo gratiam lacrimarum. Et subridens Malachias quod gratum haberet ab [in 4.] homine saeculari desiderium spirituale, suam maxillam maxillae illius quasi blandiendo coniungens: Fiat, inquit, tibi sicut petisti. Tantos exinde et paene continuos exitus aquarum deduxerunt oculi eius, ut illud scripturae ei posse aptari videretur: Fons hortorum, puteus aquarum viventium. Est insula maris in Hibernia ab olim fecunda piscium et mare ibi piscosum valde. Peccatis, ut creditur, habitantium adempta copia solita, quae multos habebat filios, infirmata est et a tanta funditus sui commoditate emarcuit. Dolentibus accolis et iacturam gravem populis aegre ferentibus, revelatum est cuidam mulieri precibus Malachiae posse afferri remedium; idque innotuit omnibus, ipsa prodente. Nutu Dei contigit adesse Malachiam. Dum enim circuiret et repleret evangelio regionem, divertit illuc ut et ipsis eandem gratiam impertiret. At barbari quibus erat maior cura de piscibus omni instantia flagitant ut potius respicere dignetur super sterilitatem insulae suae. Qui cum responderet se minime ad hoc venisse, hominum magis quam piscium desiderare capturam, videns tamen fidem eorum, flexis in littore [(in lit.) om. 2, 3.] genibus, oravit ad Dominum, ut licet indignis indultum olim beneficium tanta fide repetentibus non negaret. Ascendit oratio, ascendit et piscium multitudo et forte uberior quam in diebus antiquis, et ipsa populo terrae perseverans usque in hodiernum diem. Quid mirum si oratio iusti quae penetrat caelos, penetravit abyssos et de profundo maris tantas piscium copias evocavit. Venerunt aliquando tres episcopi in villam Fochart [Fochairt 2, 4.] n, quem dicunt locum nativitatis Brigidae virginis; et quartus erat Malachias. Ad quem presbyter qui hospitio susceperat eos, Quid faciam, inquit, quod pisces non habeo? Quo respondente ut quaereret a piscatoribus: Biennium est, ait, quod non inveniuntur pisces in flumine: unde et piscatores prorsus diffisi etiam arti suae renuntiaverunt. Et ille, Praecipe, inquit, laxari retia in nomine Domini. Factum est; et capti sunt salmones duodecim. Secundo miserunt; et captis totidem, inopinatum inferunt mensis et ferculum et miraculum. Et ut clare liqueat Malachiae meritis hoc datum fuisse, aliis quoque duobus sequentibus annis eadem nihilominus sterilitas perduravit.

ANNOTATA.

a Plurima ex iis quae hic refert Bernardus ad verbum reperies descripta a continuatore Gerlaci, abbatis Miloviensis, narrante vitam Godescalci Sylvensis abbatis. M. G., scr. tom. XVII, p. 700. Quod non adeo mirum videbitur iis qui recordati fuerint quanto usui venerit haec S. Malachiae Vita iis omnibus qui rebus hagiologicis operam dabant, ut, iam omissis aliis exemplatis, ad ampliorem S. Bernardi facundiam potissime recurrerent.

b Recte animadvertit O'Hanlon his verbis significari non posse ecclesiam nulla praedia, nec certos redditus habuisse [Op. cit., p. 84.] . Immo ex gestis sanctorum, praesertim in Hibernia, manifestum est principes patronis ecclesiarum monasteriorum latissimos agrorum fines contulisse [Cfr. Act. SS. Hiberniae ex cod. Salmanticensi (Brugis, 1887), passim.] .

c Hodie Coleraine, in comitatu Londonderry. O'Hanlon, op. cit., p. 92, not.

d Lagenica regio, id est Leinster. De qua vide in Act. SS., Vitam S. Fieci ad diem 12 octobris, et Vitam S. Aidani ad 31 ianuarii.

e Hodie paroecia Saul in baronia de Lecalecomitatus de Down. Cfr. Lewis, Topographical Dictionary of Ireland; Act. SS., tom. II Iunii p. 26, tom. II Martii, p. 547; Reeves, Antiquities of Down, pp. 220 sqq. Huius autem monasterii ruinam memorant Quattuor Magistri ad annum 1170.

f De Ulidia, quae et Uladht, saepius agitur in Vita S. Patricii ad 18 martii. Reeves, Antiq. ecc. of Down, p. 352, bene multa de hac regione congregavit. Haectamen citasse iuvabit: “Tractus ad quem antiquitus pertinuit Ulidia eas fere continuit partes quas recentior Ulster, hoc vero diversae, quod loco Craven, qui tunc erat ditionis Connactiensis, sibi habebat Louth, qui nunc in Leinster iacet.”

g Oentreb, quae est Antrim. Videsis Reeves, op. cit., p. 63.

h O'Donovan, op. cit., tom. VIII, p. 36, docet Cloyne hibernice scriptum esse Cluain-uamha, cuius nominis certa remanent vestigia in forma latina Clonuana quam servavit codex Salmanticensis. Videsis Acta SS. Hiberniae, (Brugis, 1887), p. 605.

i Ware, The Archbishops and Bishops of Ireland, p. 574, Nehemiam annumerat inter episcopos de Cloyne, eumque laudatum dicit ab auctore visionis Tundalli.

k De Corcagia, cfr. O'Donovan, op. cit., tom. VII, p. 140. Hibernice scribitur Corcach, anglice Cork. Cfr. Act. SS. Septemb., tom. VII, p. 142.

l Quamnam in enarrandis prodigiis istis Bernardus secutus fuerit annorum seriem quis definire tentabit? Nonne consilio ea seiunxit ab adiunctis quibus erant connexa ut quasi earum mole legentes percelleret? Praesens tamen prodigium post annum 1140 contigisse ultro omnes fatebuntur, quoniam Malachias, nominando episcopum, tunc temporis agit tamquam Hiberniae legatus apostolicus.

m Monasticon Hibernicum, Dublinii, 1873, tom. II, p. 113, hanc notam ex historia manuscripta D. Lynch tradit de paupere quem eligendum indicabit Malachias: Videtur is fuisse Gilla Aedha O'Muidhin. Quod probabilitate destitutum nemo dicet: interfuit enim iste concilio a Ioanne Paparone in Keels congregato; videsis King, Mem. on the Primacy, p. 105. Annales de Loch-ce, ad annum 1172, eum referunt obiisse in bona senectute.

n Foughart est paroecia pertinens ad dioecesim Armachanam, in baronia de Upper Dundalk. Vide O'Hanlon, Lives of the Irish Saints, tom. II, p. 25. Cfr. Act. SS., ad d. 1 februarii in Vita S. Brigidae, p. 103. Flumen de quo agitur videtur esse illud quod hodie dicitur Kilcurry.

CAPUT SEPTIMUM.
Fidem propugnat; pacem inter dissidentes reformat; lapideam ecclesiam aedificare aggreditur.

[32] [Veritatem corporis Christi in eucharistia propugnat.] [Clericum de Eucharistia male sentientem confutat Malachias,] Fuit quidam clericus in Lesmor, probabilis, ut fertur, vitae, sed fidei non ita. Is, sciolus in oculis suis, praesumpsit dicere in Eucharistia esse tantummodo sacramentum et non rem sacramenti, id est solam sanctificationem et non corporis veritatem. Super quo a Malachia secreto et saepe conventus, sed incassum, vocatus ad medium est, seorsum tamen a laicis, ut, si fieri posset, sanaretur et non confunderetur. Itaque in conventu clericorum data facultas homini est pro sua sententia respondendi, cumque totis ingenii viribus, quo non mediocriter callebat, asserere et defendere conaretur errorem, Malachia contra disputante et convincente, iudicio omnium superatus [est add. 4.] , de consensu [de cons. om. 1.] confusus quidem exiit, sed non correptus. Dicebat autem se non ratione victum, sed episcopi pressum auctoritate. Et tu, inquit, o Malachia, sine causa me hodie confudisti, adversus profecto veritatem locutus et contra tuam ipsius conscientiam. Maestus Malachias pro homine sic indurato, sed magis fidei dolens iniuriam, timens periculum, ecclesiam convocat; errantem publice arguit, publice monet ut resipiscat. Suadentibus hoc ipsum episcopis et universo clero, cum non acquiesceret, contumaci anathema dicunt, haereticum protestantes. Nec sic evigilans: Omnes, inquit, favetis homini potius quam veritati, ego personam non accipio ut deseram veritatem. Ad hoc verbum [om. 2.] substomachans sanctus: Dominus [Deus 4.] , inquit, fateri te veritatem faciat vel ex necessitate. Quo respondente Amen, solvitur conventus. Tali ille inustus cauterio, fugam meditatur, infamis atque inhonorus fore non sustinens; et continuo sua tollens exibat, cum ecce subita correptus infirmitate sistit gradum, viribusque deficiens, eodem loco iactat se super solum anhelus et fessus. Forte incidens in id loci vagabundus insanus offendit hominem, quidnam ibi agat percontatur. Respondet gravi se infirmitate teneri, et neque procedere neque redire valentem. Et ille: Infirmitas ista haud alia, inquit, quam ipsa mors est. [om. 1.] Hoc autem non dixit a semetipso, sed pulchre Deus per insanum corripuit eum, qui sanis acquiescere noluit consiliis sensatorum. Et addit: Revertere domum [et add. 4.] , ego te iuvabo. Denique ipso duce revertitur in civitatem, redit ad cor et ad misericordiam Domini. Eadem hora accitur episcopus, agnoscitur veritas, abicitur error. Confessus reatum, absolvitur, petit viaticum, datur reconciliatio, et uno paene momento perfidia ore abdicatur et morte diluitur. Ita mirantibus cunctis, sub omni celeritate completus est sermo Malachiae et Scripturae pariter dicentis quia vexatio dat intellectum auditui.

[33] [Pacem et concordiam inter dissidentes mirabiliter conciliat.] [et, principibus dissidentibus ad pacem revocatis,] Inter populos quarundam regionum orta aliquando gravis discordia est. Interpellatur Malachias de componenda pace inter eos, et cum esset alias impeditus, iniungit negotium hoc uni episcoporum. Illo excusante et negante [(et neg.) om. 4.] , et dicente Malachiam, non se quaesitum [sed add. 2.] , se contemptum iri, frustra fatigari nolle: Vade, inquit, et Dominus erit tecum. Et ille: Acquiesco; sed si me non audierint, scito me ad tuam paternitatem appellaturum. Subridens Malachias: Fiat, inquit. Tunc episcopus, convocatis partibus, dictat formam pacis. Acquiescunt, reconciliantur ad invicem, fide hinc inde data, stabilitur pax; et sic dimisit eos. At pars una videns hostes factos securos, imparatos esse, quippe qui, pace facta, mali nihil suspicarentur, loquebantur mutuo, et dicebat homo ad proximum suum: Quid volumus facere? Victoria prae manibus est et ultio de inimicis. Et coepere insequi illos. Innotuit episcopo quod fiebat, et accurrens convenit ducem eorum super iniquitate et dolo, sed spretus ab illo est. Invocavit nomen Malachiae adversus eum et nihili pendit; irridensque episcopum: Putasne, inquit, propter te amittere debeamus malefactores nostros, quos Deus tradidit in manus nostras? Et recordatus [recordatur 3.] verbi sui episcopus, quod habuerat cum Malachia, flens et eiulans verso vultu ad monasterium eius: Ubi es, ait, homo Dei, ubi es? Nonne hoc est, pater mi, quod tibi dicebam? Heu, heu, veni ut facerem bonum et non malum; et ecce per me omnes, illi in corpore, isti in anima pereunt. Multa in hunc modum loquebatur lamentans et plangens, et quasi praesentem sollicitans et compellans Malachiam adversus malignantes [at add. 4.] . Interim vero [om. 4.] impii cum quibus fecerant pacem, insequi non desistebant ad perdendum eos. Et ecce spiritus mendax in ore quorundam virorum qui eos deciperet: et occurrerunt illis in via viri nuntiantes factam irruptionem in terras ipsorum ab adversariis, in ore gladii consumi omnia, et diripi bona eorum, uxores quoque ac liberos tolli et abduci. His auditis, reversi sunt festinanter. Sequebantur ultimi primos, quo irent aut quid acciderat nescientes: nec enim omnes audierant [aud. omn. 4.] viros loquentes. Cumque venissent, et invenissent nihil horum quae nuntiata erant, confusi sunt, deprehensi in malitia sua: et cognoverunt spiritui erroris se traditos propter nuntium Malachiae, quem deceperunt, et nomen eius [ipsius 4.] quod spreverunt. Porro episcopus audiens frustratos proditores in iniquitate sua quam cogitaverant, cum gaudio remeavit ad Malachiam, referens omnia per ordinem [p. ord. om. 2, 3.] quae acciderant sibi. Sciens Malachias eiusmodi occasione pacem esse turbatam, nactus opportunum tempus, pacem per semet inter ipsos denuo reformare curavit et firmare reformatam, datis et receptis altrinsecus fide et iuramento. Verum illi quibus ante pax fracta fuit, iniuriae memores, neglecto pacto et praecepto Malachiae, tractaverunt de vice reddenda. Et congregati omnes in unum, ibant ut imparatos praeoccuparent, redderentque in caput eorum malum quod sibi ipsi facere cogitassent. Et magno flumine quod intererat facillime transvadato, fluviolo, quem non procul ab illo offendere, retenti sunt. Neque enim iam fluviolus, sed plane fluvius ingens apparuit, ubique sui transire volentibus transitum negans. Mirari omnes tantum nunc esse, tantillum antehac [ante 3.] fuisse scientes, et loqui inter se: Unde inundatio haec? Aer serenus est, imbres non sunt, nec proxime fuisse meminimus. Et si multum pluisset, quis nostrum umquam hactenus meminit in quantacunque illuvie ita intumuisse ut operiret terram, sata et prata pervaderet? Digitus Dei est iste, et Dominus sepit vias nostras propter sanctum suum Malachiam, cuius sumus praevaricati pactum, transgressi mandatum. Ita et hi, infecto negotio, ad sua aeque confusi repedaverunt. Divulgatum est verbum per universam regionem, et benedicebant Deum, qui comprehendit sapientes in astutia sua, et confringens cornua peccatorum sublimavit cornu Christi sui. Aliquis de nobilibus infensus regi reconciliatus est per manum Malachiae, nec enim regi satis fidebat ille ut [hic desinit 2.] pacem cum eo faceret, nisi mediante Malachia, aut quem rex aeque revereretur. Nec immerito, ut post apparuit. Nam factum securum et minime iam caventem sibi, captum trusit in vincula, odio antiquo captus plus ipse. Requiritur homo a suis de manu mediatoris: nec enim aliud amici exspectare quam mortem. Quid faceret Malachias? Non est quod possit, nisi ut recurrat ad suum aliud solitum unicumque refugium. Congregato exercitu forti nimis, turba magna discipulorum suorum, adit hominem, requirit [requirunt 4.] vinctum, negatur. Et Malachias: Inique, inquit, agis contra Dominum, et contra me; et contra te ipsum, pactum praevaricans; si dissimulas tu, sed non ego. Credidit se homo fidei meae: si contingat mori, ego prodidi [prodi 4.] eum, ego reus sanguinis eius. Quid tibi visum est me proditorem, te praevaricatorem constituere? Noveris me, donec liberetur, nihil gustaturum, sed neque istos. Sic locutus intrat ecclesiam; Deum omnipotentem suis suorumque anxiis [auxiliis 4.] gemitibus interpellat, ut iniuste addictum dignetur eripere de manu praevaricatoris et iniqui, et eo die cum nocte sequenti in ieiunio et oratione perstiterunt. Perlatum ad regem quid fieret; et magis inde induratum est cor eius unde emolliri debuerat. Init fugam, veritus homo carnalis ne, si prope remaneret, orationis non posset sustinere virtutem: quasi vero vel [non 4.] absconditum non inveniat, vel non perveniat ad remotum. Tu metas ponis, miser [miser p. 3.] , orationibus sanctorum? Num est oratio iacta sagitta, ut fugias a facie arcus? Quo ibis a spiritu Dei, qui eam portat, et quo a facie eius fugies? Denique fugientem insequitur, invenit latitantem, erisque caecus et non videns, ut melius videas et intellegas quoniam durum est tibi contra stimulum calcitrare. Denique senti vel nunc quia sagittae potentis acutae pervenerunt ad te: quae etsi resilierunt a corde, quia saxeum est, sed non ab oculis. Utinam per fenestras saltem oculorum perveniant usque ad cor, et vexatio det intellectum caecitati. Cernere erat Saulum denuo ad manus trahi, et duci ad Ananiam, ad ovem scilicet lupum, ut refunderet praedam. Refudit et recepit visum, quod Malachias usque adeo ovis esset, ut sit misertus et lupo. Diligenter ex his adverte, lector, cum quibus habitatio Malachiae, quales principes et quales populi a. Quomodo non et is frater fuit draconum et socius struthionum? Et ideo dedit ei Dominus virtutem calcandi super serpentes et scorpiones, alligare reges eorum in compedibus et nobiles eorum in manicis ferreis. Audi denique quid sequatur.

[34] [Sacrum aedificium moliens, adversarium patitur, sed mox ultione divina correptum.] [ecclesiam lapideam exstruit, licet quidam adversentur.] Is cui Benchorensis monasterii cesserat possessiones, ingratus beneficio, ex tunc et deinceps insolentissime semper se habuit adversus eum et suos, in omnibus infestus eis, ubique insidians detrahensque actibus eius. At non impune hoc. Erat illi unicus filius, qui imitator patris, audens aliquid et ipse in Malachiam, eodem anno mortuus est. Mortuus autem sic. Visum est Malachiae debere construi in Benchor oratorium lapideum instar illorum [om. 1, 3.] , quae in aliis regionibus exstructa conspexerat. Et cum coepisset iacere fundamenta, indigenae quidem [omnes add. 4.] mirati sunt, quod in terra illa necdum eiusmodi aedificia invenirentur b. Verum ille nequam, sicut erat praesumptuosus et insolens, non modo miratus est, sed indignatus: ex qua indignatione concepit dolorem et peperit iniquitatem. Et factus susurro in populis, nunc secreto detrahere, nunc blasphemare palam, notare levitatem, novitatem horrere, sumptus exaggerare. Istiusmodi venenatis sermonibus sollicitans, et inducens multos ad prohibendum: Sequimini me, inquit, et quod non nisi per nos fieri debet, contra nos fieri non sinamus. Itaque cum pluribus quos suadere valuit, descendit ad locum, repertum convenit hominem Dei, primus ipse dux verbi qui erat principium mali: O bone vir, quid tibi visum est nostris hanc inducere regionibus novitatem? Scoti sumus, non Galli. Quaenam levitas haec? Quid opus erat opere tam superfluo, tam superbo? Unde tibi pauperi et inopi sumptus ad perficiendum? Quis perfectum videbit? Quid istud praesumptionis, incohare quod non queas, non dico [(non dico) om. 1.] perficere, sed nec videre perfectum? Quamquam amentis magis est quam praesumentis [prudentis 1.] conari quod modum excedit, vincit vires, superat facultates. Cessa, cessa, desine [om. 4.] a vesania hac: alioquin nos non sinimus, non sustinemus. Hoc dixit, prodens quid vellet, non quid posset considerans. Nam de quibus praesumebat et secum adduxerat, viso viro, mutati sunt, et iam non ibant cum eo. Ad quem vir sanctus, tota libertate utens: Miser, inquit, opus quod incohatum vides et invides, sine dubio perficietur; perfectum videbunt multi. Tu vero quia non vis, non videbis; et quod non vis, morieris: attendito tibi, ne in peccato tuo moriaris [mor. tuo 1.] . Ita est. Ille mortuus est, et opus completum est; sed ille non vidit, qui, ut praefati sumus, anno eodem mortuus est. Interim pater, audito mox quid de filio vir sanctus praedixisset, sciens verbum eius vivum et efficax esse: Interfecit, inquit, filium meum. Et instigante diabolo, tanto furore exarsit in illum, ut coram duce et maioribus Ulidiae falsitatis et mendacii arguere non vereretur hominem, qui veracissimus esset, veritatis et discipulus et amator, et convicium intulit, simiam c appellans. Et Malachias quidem doctus non reddere maledictum pro maledicto, obmutuit et non aperuit os suum, dum consisteret peccator adversus eum. Sed non Dominus oblitus sermonis sui quem dixerat: Mihi vindictam et [om. 1.] ego retribuam. Eadem die domum reversus homo, luit linguae effrenis temeritatem, ipso ultore, quo instigatore laxarat. Arreptum in ignem proiecit [proicit 3, 4.] daemon; sed mox manibus assistentium extractus est, adustus tamen corporis parte, et mente captus. Et dum insaniret, vocatus Malachias venit, repperitque maledictum spumantia ora torquentem, horrendis vocibus et motibus terrentem omnia ac toto corpore agitatum, vix posse teneri a pluribus: et orans pro inimico vir totius perfectionis exauditus est, sed ex parte: nam ilico quidem, sancto orante, ille aperuit oculos et sensum recepit, relictus est autem ei spiritus Domini malus, qui eum colaphizet, ut discat non blasphemare. Credimus eum vivere usque adhuc, et usque ad haec tempora luere peccatum grande quod peccavit in sanctum; certis temporibus tamen ferunt lunaticum esse. Porro praedictae possessiones, cum iam pro sui imbecillitate et inutilitate eas tenere non valuit, in pace ad locum cuius exstiterant redierunt. Nec renuit Malachias post multam demum vexationem, pacis obtentu. Sed iam ad opus aedificii quod Malachias aggressus est, sermo recurrat. Et quidem non erat Malachiae, non dico unde perficeret, sed unde faceret quicquam. Erat autem cor eius fiduciam habens in Domino. Dominus vero providit, ut etsi non speranti in pecuniae thesauris, pecunia non deesset. Quis enim alius fecit ut thesaurus eo loci reponeretur, repositus non reperiretur usque ad tempus et opus Malachiae? Invenit Dei famulus in Dei marsupio, quod defuit suo. Merito quidem. Quid enim iustius, ut cui pro Deo non erat proprium, cum Deo iniret consortium et marsupium unum esset amborum? Fideli namque homini totus mundus divitiarum est. Et quid [est add. 3.] ille nisi quoddam marsupium Dei. Denique ait: Meus est orbis terrae et plenitudo eius. Inde est quod Malachias repertos argenteos multos non reposuit, sed exposuit: nam totum munus Dei in Dei opus iubet expendi. Non suas, non suorum considerat necessitates, sed iactat cogitatum suum in Domino, ad quem utique recurrendum non dubitat, quoties necessitas postulavit; nec dubium Dei opus esse quod, Deo revelante, Malachias praevidit. Contulerat primum cum fratribus de opere illo: et multi prae [pro 4.] inopia minus libenter assentiebant. Inde anxius dubiusque quid ageret, coepit inter orandum vehementer inquirere quaenam [quidnam 1.] foret voluntas Dei. Et die quadam de via regrediens, cum iam loco appropiaret, prospexit eminus, et ecce oratorium apparuit magnum lapideum et pulchrum valde. Et intuens diligenter situm, formam et compositionem, cum fiducia arripit [arripuit 4.] opus, prius quidem indicata visione senioribus fratribus, paucis tamen. Sane totum quod attente notavit de loco et modo et qualitate, tanta diligentia observavit, ut peracto opere [tempore 1.] , factum viso [visio 4.] simillimum appareret, ac si et sibi cum Moise dictum audierit: Vide ut omnia facias secundum exemplar quod tibi ostensum est in monte. Eodem visionis genere id quoque quod in Saballino situm est, antequam fieret, praeostensum est illi, non modo oratorium, sed et [om. 4.] monasterium totum.

[35] [Claret prophetiae spiritu et omni miraculorum gloria.]. [Varias prophetias edit, et a Deo vivens adhuc glorificatur.] Transeunte illo per quandam civitatem, et multitudine magna concurrente ad eum, casu vidit iuvenem inter alios se videndi curiosum. Ascenderat lapidem, et stans super summos articulos, extento collo, oculis et animo intendens in eum, quendam illi de novo Zacchaeum exhibebat. Nec latuit Malachiam, sancto quidem Spiritu revelante vere illum venisse in spiritu et virtute Zacchaei. Dissimulavit tunc tamen, tacitusque pertransiit. Ceterum in hospitio nocte ipsa narravit fratribus quomodo illum vidisset, et quid praevidisset de illo. Die autem tertia, en ille cum viro quodam nobili, domino suo: qui aperiens votum et desiderium iuvenis rogabat ut a se commendatum recipere dignaretur, et habere de cetero inter suos. Et Malachias agnoscens eum: Non est opus, inquit, ut quem iam Deus commendavit, homo commendet. Apprehensumque manu sua tradidit abbati Congano nostro, et ille fratribus d. Ipse vero iuvenis adhuc, ni fallor, vivens, primus conversus laicus Suriensis monasterii e, testimonium habet ab omnibus, quod sancte conversetur inter fratres secundum ordinem Cisterciensem. Et cognoverunt discipuli etiam in hoc Malachiam prophetiae spiritum habuisse, non solum autem, sed et in eo quod subiuncturi sumus. Cum sacramenta offerret, et appropiasset ei diaconus facturus aliquid pro officio suo, intuitus eum sacerdos, ingemuit, quod sensisset penes illum [eum 4.] latere quod non conveniret. Peracto sacrificio, secreto [om. 4.] percontatus de conscientia sua [om. 4.] , confessus est, et non negavit illusum sibi per somnium nocte ipsa. Cui iniungens paenitentiam: Non debueras, inquit, hodie ministrasse, sed verecunde te subtrahere sacris, et deferre tantis tamque divinis mysteriis, ut hac humilitate purgatus, dignius exinde ministrares. Item alia vice, sacrificante illo et orante hora sacrificii, ea quidem sanctitate et puritate cordis qua solitus erat, astante [adstanti 4.] diacono, visa est columba intrare per fenestram in claritate magna. Ea sacerdos perfunditur totus, ea subobscurior basilica tota refulget. Columba vero aliquandiu circumvolitans, tandem residet super crucem ante faciem sacerdotis. Obstupuit diaconus; et pavens tum pro luminis tum pro volucris novitate, quod illa sit rara avis in terra, cecidit super faciem suam, et vix palpitans sese erigere ausus est, vel quando officii sui necessitas postulavit. Post missam seorsum conventus a Malachia, sub periculo vitae iubetur nullatenus secretum prodere quod vidisset, quoad viveret ipse. Aliquando cum in Ardmacha esset cum quodam coepiscopo suo, de nocte surgens, coepit memorias sanctorum, quae in coemeterio sancti Patricii multae sunt, orando lustrare; et ecce unum de altaribus subito ardere conspiciunt. Ambo enim viderunt visionem hanc magnam et ambo mirati sunt. Et [at 3.] Malachias intellegens signum esse magni meriti illius vel illorum quorum sub altari illi corpora requiescerent, currens et se mediis immergens flammis, expansis brachiis, sacram amplexatus est aram. Quid ibi fecerit, quidve senserit, nemo qui sciat; sed quod amplius solito caelesti igne succensus ex illo igne exierit, fratrum qui cum eo tunc erant reor neminem esse qui nesciat. Haec dicta sunt [sint 4.] pauca quidem de pluribus, sed multa pro tempore. Non enim signorum tempora haec, secundum illud: Signa [nostra add. 4.] non vidimus, iam non est propheta. Unde satis apparet Malachias meus quantus in meritis fuit, qui tam multus in signis exstitit et in raritate tanta. Quo enim antiquorum genere miraculorum Malachias non claruit? Si bene advertimus pauca ipsa [illa 4.] quae dicta sunt, non prophetia defuit illi, non revelatio, non ultio impiorum, non gratia sanitatum, non mutatio mentium, non denique mortuorum suscitatio. Per omnia benedictus Deus, qui sic amavit et ornavit eum: qui et magnificavit eum in conspectu regum et dedit illi coronam gloriae. Amor probatur in meritis, ornatus in signis, magnificatio in ultione inimicorum, glorificatio in praemiorum retributione. Habes, diligens lector, in Malachia quid mireris, habes et quid imiteris. Nunc iam quid tibi ex his sperandum sit studiosus attende. Nam finis horum pretiosa mors est.

ANNOTATA.

a Hic amici sui Malachiae mansuetudinis efferendae gratia, severum nimis de populis Hiberniae iudicem Bernardus agit. Nam et huiuscemodi perfidiae scelera intra Galliae, hoc tempore, fines perpetrabantur. Ad quasnam simultates inter Hibernicos principes in hoc loco alludat S. Bernardus non facile determinari valet. Videsis quae de hac re coniciat O'Hanlon, The Life of St. Malachy, p. 107, 108.

b Miratio non inde exsurgit quod monasterium ex lapidibus exstruebatur, id enim a Scotis, utdiximus supra in nota h capitis secundi, non erat alienum, sed quod in ratione aedificandi a Scotorum arte recedens, eam Malachias inducebat quam in sua peregrinatione intuitus fuerat.

c Quasi pruritu Gallos imitandi Malachias laboraret.

d Cfr. quae de hoc loco disseruimus in Comment. praevii num. 8.

e Surium est abbatia Cisterciensis, in baronia Offa et Iffa, in comitatu Tipperariae et dioecesi Lismorensi. Videsis Ianauschek, Orig. Cist., tom. I, p. 131.

CAPUT OCTAVUM.
Recessus ex Hibernia, mors et sepultura in Clarevalle.

[36] [Locum et diem mortis suae praedicit, et causa pallii denuo iter ad papam Eugenium suscipit.] [Romam profectus pallii causa,] Percontatus aliquando quonam in loco, si optio detur, extremum malit agere diem, de hoc siquidem fratres quarebant inter se, quem sibi quisque deligeret, cunctatur et non respondet. Instantibus illis: Si hinc migro, inquit, nusquam libentius quam unde una cum nostro apostolo resurgere possim. Dicebat autem sanctum Patricium. Si peregrinari oportet, et ita permittit Deus, Claram-vallem delegi. Requisitus item de tempore, diem [respondit add. 4.] sollemnem omnium defunctorum. Si simplex votum putatur, impletum est; si prophetia, ne iota praeteriit. Sicut audivimus, sic vidimus de loco pariter et de die. Dicamus breviter quo ordine istud quave occasione provenerit. Aegre satis ferebat Malachias Hiberniam usque adhuc pallio caruisse, utpote aemulator sacramentorum, quorum ne uno quolibet gentem suam vellet omnino fraudari. Et recordatus sibi a papa Innocentio fuisse promissum a, inde magis tristari quod, dum adhuc ille superfuit, non fuit missum pro eo. Et nactus occasionem, quod papa Eugenius summam regiminis teneret et eo temporis usque in Franciam appropiasse nuntiaretur b, opportunitatem requirendi se invenisse gavisus est. Praesumebat autem de illo, utique viro tali [tali vero 3.] et de [om. 3.] tali assumpto professione c; magis vero quod suae Clarae-vallis specialis [spiritualis 4.] filius exstitisset, nec timeret [timeri 3.] apud illum se ullam sustinere difficultatem. Itaque convocantur episcopi, concilium d cogitur, tractata triduo quae tempori imminerent, die quarto aperitur consilium de pallio acquirendo [requirendo 3.] . Placet, sed si per alium requiratur. Tamen quia brevior via, et ob hoc tolerabilior peregrinatio videretur, non fuit qui eius obviare praesumeret consilio et voluntati. Et Malachias, soluto consilio, arripit iter. Prosequuntur eum qui convenerant fratres usque ad litus, non multi tamen, ipso nimirum prohibente. Ad quem unus illorum, Catholicus nomine, flebili voce et vultu [fletu 3.] : Heu, tu abis, inquit, et in quanta pene cotidiana vexatione me deseris, non ignoras, nec fers opem misertus mei. Si ego dignus [dignus ego 4.] qui patiar, fratres quid peccaverunt, qui vix diem noctemve ullam a tam laboriosa cura et custodia mei feriatam habere sinuntur? His verbis et lacrimis filii (flebat [flebant 4.] enim) paterna viscera concussa sunt; et amplexatus est eum blandiendo, impressoque pectori eius signo crucis: Certus esto, inquit, te eiusmodi nil passurum donec redeam. Erat autem epilenticus, et cadebat frequenter, ita ut interdum non semel, sed saepius pateretur in die. Hoc iam per sex annos morbo horrido laborabat; sed ad verbum Malachiae perfecto convaluit. Ab illa hora nil tale perpessus est; nil tale, ut confidimus, deinceps perpessurus, quia Malachias deinceps rediturus non est. In ipso ascensu navis accedunt duo ex his qui illi familiarius adhaerebant, audentes et petentes ab eo. Quibus ille: Quid vultis? — Non dicimus, inquiunt, nisi spondeas te daturum. Spondet. Et illi: Volumus nobis certo promitti a tua dignatione et in Hiberniam incolumem reversurum. Instare et ceteri omnes. Tum ille parumper deliberans, paenitere primo quod se alligasset, qua exiret non inveniens. Angustiae undique, dum nil occurreret ab alterutro tutum periculo, voti videlicet aut promissi. Visum est tandem id potius eligendum quod in praesentiarum plus urget, reliquum supernae committendum dispositioni. Annuit tristis quidem, sed magis illos noluit contristari, et spondens eis ut volunt, ascendit navem. Et cum iam fere medium iter aequoreum peregissent, subito contrarius ventus navem repellit et reducit in terram Hiberniae. Descendens de navi, in ipso portu in quadam sua ecclesia pernoctavit. Et laetus gratias egit divinae consilio providentiae, quo factum est ut iam fecerit [fecerat 4.] satis pro sua promissione. Mane vero intrans navem, ipsa die prospero cursu transfretavit, et venit in Scotiam. Die tertia pervenit ad locum qui Viride-Stagnum dicitur; quem fecerat praeparari ut ibi statueret abbatiam e. Et relicto illic de filiis suis, fratribus nostris, monachorum conventu et abbate, nam secum ad hoc ipsum eos adduxerat, valedicens eis profectus est. Et cum transiret, occurrit ei rex David; a quo susceptus [est add. 3.] cum gaudio et retentus per aliquot dies, multaque operatus placita Deo, incohatum repetit iter. Et pertransiens Scotiam, in ipso introitu Angliae divertit ad ecclesiam Gisiburnensem f, ubi habitant viri religiosi canonicam ducentes vitam, ab antiquo familiares ei pro sua religiositate [religione 4.] et honestate. Ibi adducta est ad eum mulier [puella 4.] patiens morbum, quem cancrum vulgo appellant, ipso horrendum visu; et sanavit eam. Nam ubi aqua, cui benedixit, aspersa sunt ulcerum loca, dolorem non sensit; die vero sequenti vix ulcera apparebant. Abiens inde ad mare venit; sed negatur transitus. Causa, ni fallor, fuit orta simultas quaedam inter summum pontificem et regem Angliae, quod rex nescio quid mali suspicaretur de bono illo homine, si transiret: nam neque [om. 3.] alios episcopos transire sinebat g. Quod quidem impedimentum, etsi fuit contrarium Malachiae voluntati, sed non voto. Dolebat differri a desiderio suo, nesciens magis per hoc impletum iri. Nam si incontinenti transisset, oportebat transire etiam Claram-vallem, ut summum pontificem sequeretur. Iam enim abierat, et erat Romae aut prope Romam. Nunc vero intercedente dilatione, factum est ut tardius transfretans, ad locum et horam sanctissimi sui obitus opportune occurreret.

[37] [Rursus Claram-vallem venit, moriturus loco et tempore quo desideraverat.] [Malachias cum Claram-vallem advenisset, in morbum incidit.] Qui a nobis susceptus est tamquam verus ab occidente veniens, visitans nos oriens ex alto. O quantum nostrae Clarae-valli irradians sol ille claritatis adauxit! Quam iucundus ad eius introitum dies festus illuxit nobis! Haec dies quam fecit [dedit 4.] Dominus: exsultatum et laetatum in ea. Quam celer et saliens, tremulus licet ac debilis, mox ipse occurri, quam laetus in oscula rui, quam laetis brachiis missam mihi caelitus [cael. mihi 1.] amplexatus sum gratiam, quam alacri vultu et animo, mi pater, introduxi te [duxi te 3, 4.] in domum matris meae, et in cubiculum genetricis meae! Quam festivos deinde tecum duxi dies, sed paucos! Quid vero ille vicissim nobis? Nempe hilarem, nempe affabilem peregrinus noster omnibus se praebebat, omnibus incredibiliter gratum. Quam bonum et quam iucundum agebat hospitem apud eos, quos nimirum videre venerat a finibus terrae, non auditurus Salomonem, sed exhibiturus. Denique audivimus sapientiam eius, tenuimus praesentiam eius et tenemus. Iam quattuor aut quinque dies huius nostrae sollemnitatis defluxerant, cum ecce die sollemni beati Lucae evangelistae missa in conventu sua illa sancta devotione celebrata, febre correptus lecto decubuit: et nos cum illo omnes. Extrema gaudii nostri maeror occupat, moderatior tamen quod levior interim febris esse videretur. Videres discurrere fratres dandi avidos vel accipiendi. Cui non dulce videre illum, cui non dulcius ministrare illi? Utrumque suave, utrumque salutare. Et humanitatis erat praebere obsequium, et profectus cuique sui, cum gratiam reportaret. Assistere omnes [et add. 3.] , omnes solliciti erant circa frequens ministerium; medicamenta perquirere, adhibere fomenta, urgere saepius ad gustandum. Ad quos ille: Sine causa, inquit, haec, sed caritate vestri facio quicquid iniungitis. Sciebat enim imminere tempus suae migrationis. Cumque fratres, qui cum eo venerant, fidentius instarent, dicentes non oportere diffidere de vita, nec enim signa mortis in eo aliqua apparerent: Oportet, inquit, hoc anno Malachiam exire de corpore. Et infert: Ecce appropinquat dies, quem, ut optime nostis, optavi semper ipsum fore diem resolutionis meae. Scio cui credidi et certus sum, non fraudabor reliquo desiderii mei, qui partem iam teneo. Qui me sua misericordia perduxit ad locum quem petii, terminum, quem aeque volui, non negabit. Quod ad hoc corpusculum attinet, hic requies mea; quod ad animam, Dominus providebit, qui salvos facit sperantes in se. Nec parum spei repositum mihi in die illa, qua mortuis tanta a vivis beneficia impenduntur. Nec longe aberat dies ipsa, cum talia loqueretur. Interea iubet se sacro oleo ungi. Exeunte conventu fratrum ut sollemniter fieret, non sustinuit ut ad se ascenderent, ipse descendit ad eos. Iacebat siquidem in solario domus superioris. Ungitur; et sumpto viatico, fratrum se orationibus et fratres commendans Deo, ad lectum revertitur. Alto de solio descendebat pedibus suis, et rursum nihilominus suis pedibus ascendebat, et dicebat mortem esse in ianuis. Quis hunc hominem crederet moriturum? Solus ipse et Deus id scire poterant. Non vultus pallidior, non macilentior videbatur, non rugata frons, non reconditi oculi, non nares extenuatae, non contracta labia, non adusti dentes, non collum exesum et gracile, non curvi humeri, non caro exinanita in corpore reliquo. Haec erat gratia corporis eius et haec gloria vultus eius, quae non evacuatur, ne in morte quidem. Talis quoad vixit, talis et mortuus apparebat viventi similior.

[38] [Ibidem moritur die tertia novembris 1148.] Cucurrimus usque huc, sed modo haeremus, quia Malachias cursum consummavit. Stat ille, et nos pariter stamus cum eo. Alioquin quis libenter currat ad mortem? Praesertim tuam, pater sancte, quis referre possit? Quis velit audire? Attamen dileximus nos in vita; in morte non separabimur. Fratres, non relinquamus in morte, quem in vita prosecuti sumus. Ab ulteriori Scotia usque huc cucurrit ille ad mortem; eamus et nos, et moriamur cum eo. Oportet, oportet dicere, quam cernere necesse fuit. Adest omnium sanctorum clara ubique celebritas; sed iuxta veterem sententiam: Musica in luctu importuna narratio est. Adsumus, canimus vel inviti. Flendo cantamus, et cantando flemus. Malachias, etsi non cantat, non plorat tamen: quid enim ploret qui appropinquat ad gaudium? Nobis qui relinquimur relinquitur luctus, solus Malachias festum facit. Quod enim non potest corpore, facit mente, sicut scriptum est: Cogitatio hominis confitebitur tibi, et reliquiae cogitationis diem festum agent tibi. Deficiente illi corporis instrumento, silente organo oris, officio vocis cessante, reliquum est ut mentis iubilo sollemnizet. Quidni sollemnizet sanctus qui sanctorum ducitur ad sollemnitatem? Exhibet illis mox quod sibi debebitur. Adhuc modicum, et ipse unus ex illis est. Sub noctis crepusculo, cum iam utcumque diei a nobis expleta celebritas foret, Malachias appropinquaverat non crepusculo, sed aurorae. An non illi aurora, cui nox praecessit, dies autem appropinquavit? Itaque febre invalescente, coepit ex intimis ardens per omne corpus erumpere sudor, ut quodammodo transiens per ignem et aquam educeretur in refrigerium. Iam desperatur de vita eius, iam quisque suum iudicium reprehendit, iam nulli dubium Malachiae sententiam praevalere. Vocamur; adsumus. Et ille oculos levans in circumstantes: Desiderio desideravi, inquit, hoc pascha manducare apud vos. Gratias ago supremae pietati: non sum fraudatus a desiderio meo. Vides hominem securum in morte, et necdum mortuum iam certum de vita. Nec mirum. Videns adesse noctem quam exspectaverat, et in ipsa diescere sibi, quasi de nocte triumphans videtur insultare tenebris et quodammodo loqui: Iam non dicam, forsitan tenebrae conculcabunt me, quia haec nox illuminatio mea in deliciis meis. Et blande nos consolans [consolans nos. 3.] : Habete, inquit, curam, mei: ego vestri, si licuerit, non obliviscar; licebit autem. Credidi in Deum, et omnia possibilia credenti. Amavi Deum, amavi vos, et caritas numquam excidit. Et suspiciens in caelum: Deus, inquit, serva eos in nomine tuo, non solum autem eos, sed et omnes qui per verbum ac [per add. 3.] ministerium meum tuo se mancipavere servitio. Deinde imponens manus singulis et benedicens omnibus, pausatum ire iubet, quia nondum venerat hora eius. Imus; redimus circa medium noctis, nam ea hora lux lucere in tenebris nuntiatur. Impletur domus; adest congregatio tota, abbates quoque multi qui convenerant. Psalmis et hymnis et canticis spiritualibus prosequimur amicum repatriantem. Anno aetatis suae quinquagesimo quarto, loco et tempore quo praeelegit et praedixit, Malachias episcopus et legatus sanctae apostolicae sedis, velut e manibus nostris assumptus ab angelis feliciter obdormivit in Domino. Et vere obdormivit: vultus placidus placidi exitus indicium fuit. Et quidem omnium oculi fixi in eum; nemo tamen qui eum [om. 4.] quando exivit advertere potuisset. Mortuus vivere et vivens mortuus putabatur, adeo nil intercedit quod alterutrum disterminaret. Eadem vivacitas vultus, serenitas eadem, qualis apparere solet in dormiente. Diceres mortem nihil horum tulisse, magis auxisse plurimum. Non est mutatus, sed ipse mutavit omnes. Mirum in modum luctus et gemitus omnium subito conquiescit; mutatur in gaudium maeror, planctum cantus excludit. Effertur, feruntur in caelum voces, infertur oratorio abbatum humeris. Vicit [vincit 3, 4.] fides, triumphat [triumphavit 4.] affectus, res in suum devenit statum; cuncta geruntur ex ordine, cuncta ex ratione procedunt. Et revera quid rationis habet immoderatius plangere Malachiam, quasi non sit pretiosa mors eius, quasi non sit magis somnus quam mors, quasi non sit mortis portus et porta vitae? Malachias amicus noster dormit, et ego lugeam? Luctus iste usu se, non ratione tuetur. Si Dominus dedit dilecto suo somnum, et talem somnum, in quo hereditas Domini filii merces fructus ventris, quid horum videtur fletum indicere? Egone fleam illum qui fletum evasit? Ille tripudiat, ille triumphat, ille introductus est in gaudium Domini sui; et ego eum plangam? Cupio mihi haec, non illi invideo. Interim parantur exsequiae; offertur pro eo sacrificium, consummantur ex more omnia cum summa devotione. Stabat eminus puer cui emortuum pendebat a latere brachium, magis illi impedimento quam usui. Quo comperto, innui ut accederet, et apprehensam aridam manum applicui ad manum episcopi, et vivificavit eam. Nempe vivebat in mortuo gratia sanitatum, et manus eius fuit mortuae manui quod mortuo homini Elisaeus. Puer ille de longe venerat, et manum, quam pendentem attulerat, sanam in patriam reportavit. Iam omnibus rite peractis, in ipso oratorio sanctae Dei genetricis Mariae, in quo sibi bene complacuit, Malachias traditur sepulturae, anno ab incarnatione Domini millesimo centesimo quadragesimo octavo, quarto nonas novembris. Tuum est [om. 4.] , Iesu bone, depositum quod nobis creditum est; tuus thesaurus qui reconditur penes nos h. Servamus illum resignandum in tempore quo reposcendum censueris: tantum ut absque contubernalibus suis non egrediatur, sed quem habuimus hospitem, habeamus ducem, tecum et cum ipso pariter regnaturi in saecula saeculorum. Amen.

ANNOTATA.

a Hanc promissionem lege supra num. 21.

b Re quidem vera, Eugenius papa versabatur Lugduni 22 martii anni 1147, die vero 14 maii anni 1148 erat Lausannae. Cfr. Jaffe-Loewenfeld, Regest. Rom. Pontif., 2a ed., 1888, tom. II, pp. 39, 57.

c Eugenius papa fuit aliquando in coenobio Clarevallensi S. Bernardi discipulus; videsis Act. SS. Aug., tom. IV, p. 182.

d Vide supra, num. 21.

e Viride stagnum, ut refert O'Hanlon, tom. cit., p. 157, in not., nunc dicitur Saulseat, olim paroeciain Wigtonshire, in Scotiae partibus, nunc vero pertinet ad paroeciam Inch.

f Gisburn iacet ad occidentem in hac comitatus Eboracensis parte, quae dicitur Wapentake de Staincliffe et Ewcross. Cfr. Lewis, Topographical Diction. of England; Whitaker, The History and Antiq. of the deanery of Craven in County of York, p. 29.

g De hac regis Stephani prohibitione cfr. Histor. pontifical. in M. G. scr., tom. XX, p. 517.

h

Apud Henriquez, Menologium Cisterciense, ad d. 5 nov. editum est epitaphium S. Bernardo ascriptum, quod incipit:

Scire cupis quisnam iacet hic? Dominus Malachias Haeres quis fuerit? quaerere pergis adhuc?

DE BEATA ALPAIDE VIRGINE CUDOTENSI, IN GALLIA

ANNO MCCXI

COMMENTARIUS PRAEVIUS

Alpais virgo, Cudoti in territorio Senonensi (B.)

AUCTORE J. D. B.

§ I. Cultus B. Alpaidis nuper confirmatus.

[1] [Archiepiscopus Senonensis, facta inquisitione,] In pago Cudotensi, territorii Senonensis, anno Domini 1211, virgo quaedam, Alpais nuncupata, pauperioribus orta parentibus, cum tanto sanctitatis nomine in Domino requievit, ut eam martyrologia non pauca beatis annumeraverint, accolae vero, inde ab eius obitu ad nostram aetatem usque, publica veneratione prosecuti sint [Anal. iur. pontif., 1874, pp. 1029 – 76.] . Cum hanc venerationem ad normam liturgicam adducere vellet reverendissimus dominus Victor Felix Bernadou, archiepiscopus Senonensis, iudicem delegavit amplissimum dominum Iacobum Carlier, canonicum ecclesiae Senonensis, qui colligeret documenta quibus statueretur constare in causa Alpaidis super casu excepto a decretis Urbanianis.

[2] [confirmationem cultus B. Alpaidis a sancta sede impetrat,] Itaque, facta inquisitione, reverendissimus archiepiscopus Senonensis litteris, die 18 octobris anni 1869 datis [Summarium super dubio, p. 46.] , sanctam sedem rogavit, ut sententiam a se et a iudice prolatam de cultu immemoriali beatae virgini adhibito comprobaret. Quod cum die 26 februarii anni 1874 praestitisset sacra Rituum Congregatio, die 14 martii anni eiusdem, archiepiscopus Senonensis supplices ad summum pontificem litteras iterum dedit postulaturus, ut tertia novembris, qua vita migrasse fertur, ageretur festum S. Alpaidis de communi virginum non martyrum, cum tribus lectionibus propriis in secundo nocturno, sub ritu duplici minori, in ecclesiis dioecesis, sed sub ritu duplici secundae classis in ecclesia Cudotensi, ubi religiose servatur corpus sanctae virginis. His precibus suas subiunxit Aurelianensis episcopus, reverendissimus dominus Felix Dupanloup, rogans ut suae dioecesi ea quae Senonensi, et pago Triguieres, ubi nonnulli B. Alpaidem natam volunt, concederentur ea quae Cudotensi ecclesiae expostulaverat archiepiscopus Senonensis. Quorum precibus annuit sedes apostolica decreto 28 novembris eiusdem anni 1874 lato.

§ II. Enumeratio documentorum de S. Alpaide.

[3] [cuius Vitam monachus Cisterciensis quidam] Qualis fuerit beatissima virgo Alpais potissime docemur ex triplici documento, quorum primum est libellus de vita et visionibus eius, duplici prologo ac quattuor libris constans. Hoc opus, ut legenti prologum libri primi manifesto patebit, scripsit, vivente virgine, vir quidam ipsi amicissimus, sacerdos ac monachus ordinis Cisterciensis, non tamen Scarleis ascriptus [Vide inf. in Vita edita, librum II, cap. VII, et cap. VIII.] . Si enim Scarleiorum abbatiae alumnus fuisset, hanc non vocasset quandam abbatiam ordinis nostri [Vid. ibid., lib. II, cap. VII.] . Idem, ut ipse testatur, fuit in domo paterna litteris eruditus a Ricardo sacerdote, qui iustitiae causa mortem obivit [Vid. inf. in Vita edita, lib. II, cap. VII.] . Plura de ipso frustra quaeres, nihil quippe inventurus praeter litteram nominis eius initialem. Etenim qui contulerit quae referuntur capite III libri secundi de monachis P. et G., qui, licet a virgine praemoniti, ipsam tamen in festivitate sancti Lucae adierint, cum illis quae de Petro Scarleiensi monacho memorantur in capite XIII libri II et in capite XIII libri IV, iure quodam coniciet litteram istam esse litteram G.

[4] [conscripsit ante annum 1180.] P. Victor De Buck, qui rogatus a causae postulatore commentarium de beata virgine Alpaide scripsit, opinatus est hanc eius Vitam confectam fuisse ante annum 1180, et quidem propter sequentes rationes [Summarium, p. 11.] : Nam de Guillelmo de Flotenis, sanctissimo eremita, qui hoc anno obiit, tamquam de viro adhuc vivo loquitur [Vide infra in Vita, lib. III, cap. XIV.] , nec ullum verbum facit de adventu reginae Adelae, quae hoc ipso anno 1180 sanctam Alpaidem visitavit. Sed prius argumentum, desumptum ex verbis istis: Fouberte, Fouberte, multum me vexastis, multum me affligitis, tu et alius eremita qui dicitur Guillelmus de Flotenis, a muliere daemoniaca prolatis, quid evincat non assequor. Etenim vera sonant, modo vixerit Gulielmus, dum ad Foubertum mulier adducebatur. Nec ex praetermissa visitatione Adelae reginae quicquam definiri puto, cum et alias idem auctor ne verbulum habeat de omnibus quae inter virginem et archiepiscopum Senonensem, regi Philippo affinitate iunctum, fuerunt acta [Cfr. infra, p. 168. num. 6, quae refert Radulphus de Coggeshale.] . Ea insuper est ipsius Vitae conscriptae ratio ut, si regulis criticis standum est, certum sit ex argumento negativo in quamlibet partem nihil deduci posse. Sed potius argumentum conficitur ex eo quod in capite VI libri IV reminiscitur auctor peregrinationis, quam ad magistri sui Richardi sepulcrum instituit comes Vindocinensis, qui erat vinculo excommunicationis ligatus. Nam ex usurpata verbi erat locutione, prorsus significatur tunc comitem hoc vinculo adhuc esse ligatum. Ex litteris autem quas dedit Ioannes Saresberiensis, episcopus Carnotensis, de absolutione Ioannis, comitis Vindocinensis, hanc actam novimus anno 1180 [P. L., tom. CXIX, p. 376.] .

[5] [De B. Alpaide plura tradunt chronicorum scriptores, ut Robertus Altissiodorensis,] Secundo loco veniunt ad illustranda acta S. Alpaidis, quae scripta reperiuntur ad annum 1180 in chronicis, quorum auctor fertur esse Robertus Altissiodorensis [Rec. des hist. de France, tom. XVIII, p. 248.] , adiecta ad annum 1211 ab operis continuatore mentione de morte S. Alpaidis [Ibid., p. 280.] . Sunt autem sequentia.

Anno 1180. Sub hoc tempore, in territorio Senonico, villa Cudot, habetur puella celebri opinione vulgata; nec enim mirum si celebris, in qua nimirum effulget miraculum eminens ac praeclarum. Illi divinitus collatum est in corpore degere, et corporalis cibi subsidio, ut dicitur, non egere, decem circiter annis usque ad annum hunc iam decursis ex quo primum divino munere tali est privilegiata virtute. Haec quidem, genere infimo officioque bubulca, Alpis nomine, gravi admodum atque diutino prius est castigata flagello, adeo ut, propter affluentem de toto corpore saniem, suis quoque foret in horrorem. Sed qui contemptibilia mundi elegit et infirma, post longa patientiae probamenta respexit humilitatem ancillae suae, et quo magis eam quasi in camino tribulationum excoxit, eo digniorem effecit, corpus ei redintegrans spiritalique alimento sustentans. Ita vero sui est impotens, ut non nisi ab altero moveri queat, iacens continuo resupina, praeter caput et dexteram membris ceteris sui vigore officii destitutis. Cumque nullum facile cibum possit traicere, ad traiciendum tamen viaticum naturalem meatum habet libere praeparatum. Sane in corpore facta est admodum perexilis et marcida, quippe intestinis prae longa introrsus inedia vacuatis; attamen ita venusta corpulentaque in vultu cernitur ac si deliciarum copia perfruatur. Frequenter autem rapitur in excelsum, et angelo duce freta, nunc poenarum percurrit loca, nunc gaudia beatorum. Ad se rediens, quid et cui proferat caute librat, magistrante nimirum interius Spiritu, et docente quid silere debeat, quid proferre. In sollemnitatibus vero Domini vel Matris datum est illi per excessum plerumque sursum rapi, mundumque et omnia quae in mundo sunt libero mentis intuitu contemplari. Cum autem post unum vel plures dies de illa altissima quiete regreditur, sicut ipsam audivimus referentem, videtur sibi de quaqam amplissima luminis regione in tenebras reici, ac velut molam quandam mentis suae oculis superponi. Refert quoque quia, dum in illo est raptu, conspiciat universaliter mundum in modum pilae, forma tereti circumscriptum, solem terra maiorem, terram ovum in medio pendulum et aquis undique circumscriptum, res vero rerumque rationes et causas tam infinitas esse, tam abditas, ut ea tanto minus quisque sapiat quanto curiosius investiget. Plerumque in spiritu videt absentia, praevidet plerumque futura; verum illud eo specialius admirandum quo rarius feminam editam et educatam ruri, ruralique operi assuetam, tantae dono sapientiae insignitam. Cum ea sane pluries collocutus, fateor, obstupui tantam inesse feminae sapientiam in consiliis, circumspectionem in verbis. Etenim tam prudenter eloquitur, tam discrete consulit, tam salubriter adhortatur, ut luce clarius sit ipsum, qui docet hominem scientiam, in ea sibi delegisse sedem, in ea facere mansionem.

Quibus ad annum 1211 continuator Roberti chronographi haec, illo ipso loco continuationem exorsus, adiecit [Op. cit. p. 280.] : Currente adhuc anno Domini MCCXI, moritur venerabilis virgo Alpais de Cudot; de qua, quoniam superius multa dicta sunt, hic eius obitum tetigisse sufficiat.

[6] [necnon et Radulphus de Coggeshale,] Maximo quoque pretio habentur quae notanda curavit Radulphus, abbas de Coggeshale, ordinis Cisterciensis [Radulphus de Coggeshale, Chronicon anglicanum, edidit Stevenson, p. 125, Londinii, 1875.] , quoniam ipse quod alii omiserunt obiterve scripserunt diserte refert, scilicet amplioribus quas Willelmus archiepiscopus construxerat aedibus adiectam fuisse cappellam sacerdotemque huc deputatum qui sacris operaretur. Ipsum Radulphum audiamus.

Fuit iisdem temporibus in Senonensi archiepiscopatu quaedam sacratissima virgo, nomine Aupeis, quae iam plus quam XXX annis nullum omnino sumpserat cibum aut potum, nisi sacram communionem dominicis tantum diebus. Coram lecto suo fabricata est ecclesia, et sacerdotes ac ministri deputati, qui divinum officium coram ea celebrarent. Altare vero ita erat ordinatum ut sacra virgo semper posset intendere qualiter sacerdos in celebratione divini officii se haberet. Haec pauperibus parentibus nata, et sub austera matris suae disciplina nutrita in villa quadam modernae mansionis suae, nomine Eudov, dum olim adolescentula in pastu pecorum patris sui detineretur, iam tunc adeo iustitiam zelabat ut nemini molesta in pascuis alienis clam depascendis fieret, sed secundum regulam caritatis omnibus pro modulo suo morem gerebat. Tandem autem, ut divinus amor circa dilectam filiam fructuose claresceret, misit Dominus manum suam et tetigit os eius et carnem, percussitque eam ulcere pessimo, ita quod a planta pedum usque ad verticem non erat in illa sanitas . Breve quoque temporis successu pestilens fetor totius paralytici corporis ulcera pervasit, ut parentes eius, tantae luis impatientes, ipsam, in domo vili seorsum abicerent, et singulis diebus eam invisentes, pauperrimum ei victum, occlusis ob fetorem naribus, ab ostio porrexerunt. Pater autem misericordiarum et Deus totius consolationis, placatus eius patientia, et miseratus eius aerumnam et parentum dolorem, in sabbato sancto vigiliarum Paschae revisens solam solus per gloriosum nuntium suum consolabatur. Siquidem eo die praecipuum luctum habuit, quod ad tantam, ut decuit, sollemnitatem, ceteris hominibus vestium splendore decoratis et ecclesias sollemniter petentibus, ipsa singulariter miserabilis in infernali quodam squalore decumbens contabescebat, quo sibi erat dolori, parentibus oneri, Deo non honori. Haec ea peranxie lamentanti subito misericordiae mater et Virgo cum immenso lumine simul et odore suavissimo astitit, et post consuetam sibi dulcissimam salutationem, consolatoria ei pro more sua verba proposuit. Fidem itaque suadens ac patientiam, tantam ei pollicitabatur ab illa hora et deinceps futuram gloriam, quantam eatenus experta fuit ignominiam; quantum fuerat ante mundo despicabilis, tantum foret cunctis desiderabilis. Extensaque sancta dextera, singula paralyticae membra contrectat, et mox ulcera quaeque curantur, fetor omnis abscedit. Itaque peracta legatione, inenarrabilem post se fragrantiam relinquens, in caelum recipitur. Adventantes autem parentes cibum paralyticae pro more offerunt; sed dum eorum cibis se iam non egere praedicat, etiam miraculo sublati fetoris et insolitae suavitatis experimento in stupores eos commutat. Ipsa vero deinceps nil comedente, fama celebris de miraculoso eius ieiunio ad archiepiscopi Senonensis bonae recordationis Willelmi, avunculi Philippi regis illustris Galliae, aures pervenit. Qui cum huiusmodi quasi anilibus relationibus minime crederet, multitudinem honestarum mulierum et opulentarum eo ad veritatem insoliti rumoris probandam destinavit; quae cum per mensem aut amplius insidiosas excubias ibidem fecissent, tandem recedere parantes, a paralytica cum leni risu redarguuntur, quod tanto tempore cum ea morantes, nec cibum nec potum ei obtulissent. Igitur fide facta archiepiscopo de tam miraculoso ieiunio, ipse, paucis se comitantibus eo celeriter advehitur, paralyticam suaviter alloquitur, paternamque sibi consolationem, sese cuncta necessaria subministrante, pollicetur. Ecclesiam insuper ibi cum mansionibus canonicorum regularium, assignatis in eorum stipem sufficientem reditibus, se constructurum instanter promittit, quatinus ibidem coram ea divina celebrent, et eius dispositionibus devotius obsecundent. Virgo autem sancta, sancto Spiritu afflata, innatam sibi paupertatem amplectens et saeculi pompam cavens, dum religiose latebras quaerit, archiepiscopi verbis humiliter contradicit. Allegat enim natalium suorum obscuritatem tantam non decere celebritatem, valetudinem tantam in tam vili valetudinaria non oportere tantam sustinere frequentiam, religionem denique, si quae sibi videretur inesse, ne peremptorie temptaretur a xenodoxia populosam occupationem non desiderare. Archiepiscopus tamen, dum obstinate manet in sententia, recedens in sua, citissime destinat operarios, qui singulorum aedificiorum fundamentis instanter positis, opus urgent. Quorum importunitatem dum sancta virgo fastidit, in tantam accidiam ex abundantia doloris cecidit, quod (ut erat iracundissima) per mensem vel amplius Dei gratiam sibi non inclamavit. Iacuit igitur sibi sic velut amens, nec sibi nec aliis in Deo consulens. Et ecce in hoc nimio eius silentio subito visus est ei Deus et homo, quasi pendens et sanguinem stagnans in crucis patibulo. Ad hanc igitur visionem in se reversa spiritum compunctionis recepit, et velut ab inferis rediviva sic deinceps exsultavit in Dei gratia. Non fuit autem mirum si tanta eam commotio diu tenuit, quae quanta sibi foret tribulatio futura ex hac structura, sancto sibi Spiritu inspirante, praecognovit. Item namque canonici dum enormiter viventes pacem sanctae illius contemplativae perturbant, in molestissimas eas curas violenter praecipitant, dum eam necesse est a desideratissimis amplexibus sponsi caelestis crebro avelli, quatenus eorum contentiones legitime valeant decidi, et pace interrupta resarciri. Ad huius colloquium reverenter accedebant archiepiscopi et episcopi, et maxime abbates Cistercienses, cum quibus speciali et familiari devotione devincta erat. Reges quoque ac principes, nobiles pariter et ignobiles, eius praesentiam devote visitabant, et eius orationibus se commendabant. Singulis noctibus sacra corporalia super pectus eius reponebantur. Semper in lecto suo recumbebat, quia totum corpus, praeter solum caput cum pectore, praemortuum fuerat, et insensibile effectum. Manum tamen dexteram cum brachio beatus Thomas in habitu pontificali apparens ei restituit, qua flabellum tenens in aestate muscas abigit, cum prius ei nullo tempore musca insederit. Multotiens quasi in exstasi iacens divinis revelationibus et visionibus intererat, unde et multa futura multis revelabat; et praecipue praelatos de indisciplinato gestu subditorum certificabat, et quae corrigenda in domibus eorum erat intimabat.

[7] [Praeterea agunt de B. Alpaide chartae et diplomata,] Radulphi testimonium, quod modo ex integro recitavimus, confirmatur ex variis locis chartarum et diplomatum [Summarium, p. 5.] . Scilicet anno 1180, regina Adela prioratui Cudotensi annualem, quamdiu viveret, reditum unius modii frumenti pro amore venerabilis dominae Alpaidis destinavit, ac diplomate anni 1184 hunc reditum Philippus Augustus perpetuum esse voluit [Quantin, Cartulaire general de l'Yonne, tom. II, p. 347.] . Anno 1190, Emeniarta de Ordone donavit ecclesiae et canonicis quicquid habebat apud Nuulli, et Landricus, Emeniartae filius, quittavit iisdem acceptis 20 libris Pruviniensibus quicquid iuris clamabat in decima de Englut et in terragio de Cudoto [Quantin, ibid., tom. II, p. 418.] . Anno 1194, Avelina Daimberti, domini de Seignelay, terras aliquas in eleemosynam dedit ecclesiae de Cudot et Alpaidi, bonae opinionis mulieri, et canonicis cum ea regulariter degentibus [Summarium, p. 10.] . Tandem anno 1210, Petrus de Corbolio, archiepiscopus Senonensis, ecclesiam Cudotensem dotavit [Gallia christiana, tom. XII, p. 58.] .

[8] [Caesarius Heisterbacensis,] Praefatis documentis, sed notae peioris, annumeratur Caesarius Heisterbacensis [Memorabilia, lib. VII, cap. XX.] , qui virginem praedicavit nobiliori genere ortam. Ita ipse:

In regno Franciae villa, quae Quido dicitur, virgo quaedam fuit nobilis et religiosa, sed paralytica. Huic pater suus, utpote vir magnus et dives, sacerdotem, qui ei divina celebraret instituit, ministros, annuosque redditus sufficienter ordinavit: quae cum orationibus, ieiuniis et diurnae contemplationi operam daret, ita illarum dulcedine est pasta, ut omnis cibus corporalis ei in nauseam verteretur, nec aliquid ex eo sumere posset, nisi succum modicum uvarum. Hospitalis erat valde, per quam et spiritum meruit prophetiae. Ordinem nostrum summo honore reverebatur, et hoc ei saepissime contigisse fertur, ut cum aliqui monachorum sive abbatum ad eius hospitium divertere proponerent, illorum adventum ipsa praesciret atque in hunc modum hilaris familiae praediceret: Tali ac tali die, illi et illi abbates sive monachi ad nos venturi sunt, praeparate necessaria. Quod ita factum est. Visionem quandam mirificam de ordine videre meruit, quae in ordinis amorem illam plurimum accendit. Tempore quodam capituli generalis, in ipso capitulo scalam mirae pulchritudinis usque ad caelum vidit erectam, Dominumque innixum scalae super capitulum respicientem, cuius latera et gradus tanti splendoris erant ut solares radios superarent… Alio tempore, cum in die Purificationis Dominae nostrae sanctae Mariae virginis, clericis aliisque ministris divino nutu absentibus, sola iaceret intra se tristis dicebat: Modo hic sola iaces, nec aliquid obsequii more ecclesiae universalis hodie beatae Dei genetrici Mariae impendis. Dum talia in mente volveret, spiritus eius mirabili Dei virtute de corpore eductus, ab angelo in caelestem Ierusalem est deductus; in qua maximam vidit processionem, ex diversis eiusdem beatae civitatis ordinibus, patriarchis videlicet, prophetis, apostolis, martyribus, confessoribus, virginibus, ceterisque fidelibus, ex quibus bini ac bini simul incedebant et candelas ardentes in manibus gestabant, antiphonas sive responsoria ad diem pertinentia, more ecclesiae militantis, omnes decantabant, et stationes debitas observabant. Angelus vero virginis ductor, alteri cuidam virgini, quam noverat esse consimilis meriti, illam sociavit, candelam porrigens ardentem. Tantus erat decor omnium, tanta gloria in dispari tamen claritate singulorum ut nulla lingua fari sufficeret. Salvator vero, qui caput est omnium sanctorum, splendor gloriae et sol iustitiae, indutus pontificalibus, mitram gestans in capite suo, cum baculo, chirothecis, et annulo, et reliquis episcopalibus ornamentis, novissimum locum, cum sanctissima matre sua Maria, tenebat, cuius pulchritudinem omnis ille caelestis exercitus mirabatur. Qui cum post tertiam stationem incohasset antiphonam: Hodie beata virgo Maria puerum Iesum praesentavit, et cetera, ingressi sunt templum ex auro gemmisque constructum. Deinde inceptus est missae introitus videlicet: Suscepimus Deus misericordiam tuam, et ab omnibus simul decantatus. Interim, Christo introeunte ad altare, postquam expletum est Kyrie eleison a choris alternatim, post Gloria in excelsis Deo, quod ipse dominus noster Iesus Christus incohavit, beatus protomartyr Stephanus epistolam legit de libro Malachiae prophetae, videlicet: Ecce ego mitto angelum meum. Sanctus vero Ioannes evangelista, dalmatica indutus, legit evangelium secundum Lucam, scilicet: Postquam impleti sunt dies purgationis Mariae; quo perlecto, Dominus, secundum morem ordinis nostri, ad gradum rediit et ab offerentibus candelas suscepit. Praedicta autem virgo, per spiritum sentiens se ad corpus reversuram, candelam suam offerre noluit, etiam angelo suo praecipiente, volens illam secum ad terras portare: quod angelus considerans, candelam in manu eius fregit, superiorem partem auferens et inferiorem illi relinquens, sicque ad corpus reversa partem eandem manu conclusam se retinuisse invenit. De qua plurimae fiebant, et forte usque hodie fiunt virtutes; nam aquam superfusam infirmi bibunt et convalescunt. Tam manifesta et sublimis erat visio ut modum eius minime intellegeret, dicens illud Apostoli cum de ea interrogaretur: Sive in corpore sive extra corpus, nescio, Deus scit. Dominus Eustachius, abbas de claustro sive Hemmenrode, visitator noster, audiens hanc visionem, quibusdam abbatibus referentibus, desiderio veritatis cognoscendae virginem principaliter adiit, et ab eius ore quae dicta sunt audivit… Aliam vero Deus illi ostendit visionem multo hac excellentiorem. Cum tempore quodam cogitaret de abysso aeternae predestinationis et ineffabili sacramento atque remedio divinae incarnationis, facta in excessu, Virginem coram se vidit crystallinam, in cuius utero contemplatus est infantem pulcherrimum, regio diademate coronatum. Habebat autem idem diadema quattuor flores eminentes, qui ea intuente sursum ascendentes et Virginis cerebrum excrescentes, in ramos arboreos profecerunt, et modico spatio temporis emenso, quattuor mundi partes impleverunt: quorum fructus erant pulcherrimi, odoris eximii, mirique saporis. Et ecce sub ramis eiusdem apparuit omne genus humanum a protoplasto Adam usque ad ultimum qui in fine mundi nasciturus est. Soli vero electi fructus arboris carpebant eisque vescebantur; reprobi autem nihil ex eis contingere vel vesci potuerunt. In qua visione tantam divinitus accepit scientiam ut postea loquens de aliquo, mox intellegeret utrum esset praedestinatus vel praescitus. Si vero praedestinatus, satis cum illo quasi cum cive loqui delectabatur: si autem praescitus, mox se ab eius colloquio liberavit… Die quadam, cum corporale, quod iam laverat, panno mundissimo substrato, radiis solaribus per fenestram immissis, super genua sua desiccaret, matrona reverendissimi vultus ad illam ingressa infantem pulcherrimum, quem manibus gestabat, eidem corporali superposuit, et abiit; quem cum amovere vellet ignorans quis esset, ait infantulus: Sine me sedere super linteamen meum, sicque in oculis eius disp aruit: et cognovit quia Christus esset, qui sub specie panis super sanctum altare eidem linteo involvi consuevit. Multa alia huic virgini revelata sunt quae mihi non sunt relata, quae forte ab aliis sunt conscripta. Non est diu quod ab hac luce migravit laboris sui ac patientiae mercedem receptura.

Sed quantum a vero defecerit Caesarius, praedicando virginem nostram nobilibus parentibus ortam, et definiendo quomodo sacerdos ibi sacris operaretur cuique patet.

[9] [et Stephanus de Borbone.] Novum mirabilis vitae Alpaidis testem adduxit eruditus vir Lecoy de la Marche, scilicet Stephanum de Borbone, ordinis Praedicatorum, de Bellavilla oriundum, qui, quod iam monuerat Eckart, tractatum de septem donis Spiritus sancti confecerat. Huius autem tractatus apographus, vivente auctore, descriptus servatur in bibliotheca nationali Parisiensi sub num. 15970 inter latinos. Quae vero essent historica in unum collecta publici iuris fecit, anno 1877, praedictus Lecoy de la Marche [Anecdotes historiques, légendes et apologues tirés du recueil inédit d'Étienne de Bourbon, p. 26.] . De B. Alpaide sequentia tradit Stephanus.

Accidit, ut audivi a nobili muliere, sorore reginae quondam Franciae, uxoris regis Philippi, domina scilicet Belliocensi *, quod, cum quaedam domina dicta de Cudo rapta esset, vidit in spiritu quandam magnam comitissam quae fuerat ei familiaris; et cum daemones eius animam raperent et ad infernum traherent, ipsa eiulando plangebat: “Me miseram! quantum dolere possum! quia satis eram casta, abstinens et misericors, nec pro alia re damnor, nisi pro ornatu superfluo et vano, pro croco et huiusmodi, de quo correpta et admonita aliquando fui, nec cessavi, sed ea nimis dilexi et nimiam curam circa haec adhibui, ut omnibus per hoc placerem, et quod pro tam modica re trahor ad tantam damnationem, et privor tanta gloria; insuper quia amisi fructum, quem consequerer nisi hoc fuisset, omnium bonorum vitae gloriosae”. Haec rediens de raptu cum fletu et lacrimis rettulit, et inventum est quod dicta comitissa, illa hora, in remotis partibus abierat. Haec autem dicta domina de Cudo (ut rettulit mihi magister Stephanus de Cudo, nepos eius et enutritus ab ea, qui fuit magnae vitae vir et scientiae, quondam canonicus Parisiensis et archidiaconus Altissiodorensis [et] tandem reliquit haec omnia, accipiens habitum regularem), cum esset virguncula Deo devota et beatae Virgini, gravissima fistula ita est perforata et putrefacta et fetens, quod nec de lecto posset surgere, nec possent eam sustinere parentes sui, nisi cum multo gravamine. Cum in die Paschae esset relict a sola in domo, coepit flere graviter, maxime propter hoc quod alii irent ad ecclesiam ut reciperent communionem, ipsa non; sed tunc apparuit ei beata Virgo, eam confortans et tactu suo vulnera eius sanans, et recedens maximum odorem reliquit, ita quod admirati sunt ingredientes. Et ex tunc, ut dicitur, multas consuevit habere consolationes, raptus et visiones.

[10] [Non liquet tum Gaufridum.] Nonnulli contendunt Gaufridum, olim suppriorem apud S. Barbaram in Neustria, ad Simonem amicum de beata nostra scripsisse [Tridon, La Vie merveilleuse de sainte Alpais, p. 30; Hist. littér. de la France, tom. XV, pp. 69 sqq.; Martene et Durand, Thes. nov. anecd., tom. I, col. 536.] . Suam, ut libuerit, sententiam tueantur; at Gaufridi placita non magis de beata Alpaide quam de qualibet inclusa divinis charismatibus donata intelligi possunt. Cum suam sententiam a Roberto Altissiodorensi supra citato mutuati sint auctores Chronici Turonensis [Martene, Ampliss. Coll., tom. V, col. 1022.] et Laudunensis [Historiens de France, tom. XVIII, p. 714.] , Vincentius Bellovacensis [Speculum historiale, lib. XXX, cap. 30.] , Petrus de Natalibus [Catalog. Sanct., lib. X, cap. 20.] et S. Antoninus [Chronicon, secunda parte, tit. XVII, cap. I, § XI.] , nominentur sufficiat.

[11] [tum Ioannem Burgundicum de B. Alpaide scripsisse,] Praeter Vitam de qua actum est, desideratur et altera, quam Morinus Ferrariensis testatur scriptam anno 1244 a quodam Ioanne, ordinis S. Francisci, provinciae Burgundicae [Hist. gén. du pays de Gastinois, 1630, p. 696.] . Anno 1878, litteris in periodico Bibliotheque de l'Ecole des Chartes nuncupato insertis [Tom. XXXIX, p. 575.] , rogavit D. Boiselle, parochus Cudotensis, eos qui bibliothecis maioribus praesunt hanc requirere vellent. Sed cum non semel Morinus erraverit, sunt qui dubitant num indicaverit aliam ab illa, quam monachus Cisterciensis conscripsit, diversam Vitam. Etenim, anno 1244, nulla erat provincia Burgundica, cuius, iuxta obviam locutionis adhibitae significationem, Ioannes dicitur fuisse alumnus [Wadding, Annal. Minor., tom. IV, p. 333, num. XVII.] .

[12] [de qua hodiedum haud pauci egerunt.] Nostra tandem aetate, de beata virgine Alpaide gallico sermone libellulos ediderunt RR. DD. Boulet [Vie de sainte Alpaix de Cudot. Auxerre, 1865.] , parochus Tornodorensis, et L. H. Tridon [La Vie merveilleuse de sainte Alpais de Cudot, vierge et bergère au XIIe siècle. Avignon, 1886.] , decanus Charniensis, qui pro novissima operis sui editione, anno 1886 evulgata, nihil intentatum reliquit ut sanctissimae virgini perenne suae pietatis monumentum exigeret. Quod opus haud semel in annotatis nobis usui erit.

[Annotata]

* cod. Belvacensi.

§ III. De loco et tempore nativitatis B. Alpaidis.

[13] [B. Alpais in pago Cudot, non vero in Trigueres nata est;] Inquirenti quo in loco nata sit beatissima Alpais vix dubium erit quin iste sit pagus Cudotensis in Galliae praefectura, Yonne nuncupata, situs. Scriptum est enim in Vita eius, capite primo libri primi: Virgo igitur serenissima in villula quadam quae Cudot appellatur iuxta Scaldeas … sita, pauperibus orta parentibus. Cuius testis allati nec fides nec scientia in dubio est reponenda. Nec quicquam eum impellebat ut pagum Cudotensem, cuius indigena non erat, laude ipsi haud competente illustrem redderet; nec magis scientia, quae testimonii exstat commendatio, videtur caruisse. Haud enim semel ipsam virginem, cuius amicissimus erat, in pauperrima domuncula iacentem, immo saepius, adivit et, quod ex toto libello manifesto apparet, eam de multis interrogavit, ac unus prae ceteris omnibus de beatae Alpaidis cunabulis non pauca tradidit. Nihilominus id ipsum, quod adeo inconcussum putavimus, in controversiam venit. Etenim, ut fertur, in iisdem Galliae partibus viget etiam antiqua traditio, cuius fide virguncula ex pago Trigueres oriunda, pueritia nondum exacta, in pagum Cudotensem demigraverit. Ast istius traditionis valetne certum quoddam monumentum indicari? Iam vero id sane prorsus requiritur ut elevetur argumentum quod, omni parte firmissimum, pago Cudotensi favere ostendimus, quodque missum non faciemus nisi exhibitus fuerit sive testis co aevus fide et scientia a monacho Cisterciensi minime secundus, sive instrumentum authenticum quod aliquo modo aequipararetur folliculis modernae aetatis, quae nuncupantur extrait de naissance. Talia nondum reperta novi. Nam reverendus vir Tridon, probus et veritatis sincerus indagator, qui et ipse susceptae litis comparticeps fuit, in litteris nuperrime ad me datis, facta quidem de hac controversia mentione, de tanta, quae adversantibus obtigisset fortuna, altissime siluit. Itaque, ut aliquo saltem testimonio suam traditionem fulcire possint, ad Radulphum supra citatum confugiunt, sequentia adducentes: in villa quadam modernae mansionis suae Eudov. Arguunt ergo ex vocis modernae sensu, voluntque hac voce subaudiatur virginem aliquando sedes suas commutasse ex antiquo loco quodam in recentiorem. Sed cum, teste Cangio [Glossarium, sub v° modernus.] , moderni nomen vertendum sit istius temporis, hanc ad praeterita relationem voce moderni in praesenti casu conclusam esse ex documentis certis aliunde quaesitis probandum esset. Iam vero ex monacho Cisterciensi contrarium cum rei veritate videtur convenire. Itaque ne sibi istius argumenti vinculis nimium constrictis omnis evadendi exitus praecluderetur, miram valde sententiae, quam supra rettulimus, interpungendae rationem excogitaverunt, nempe sequenti modo: Virgo igitur, serenissima in villula. Hoc sophistam sapit. Et si de facto B. Alpais in pago Trigueres nata fuisset, satius esset monachum Cisterciensem erroris vel mendacii arguere. Proinde in hodierno controversiae stadio standum est a partibus monachi Cisterciensis B. Alpaidem Cudotensem praedicantis.

[14] [quod circa annum 1155 contigisse videtur.] Si vero ad alteram quaestionem conversi, inquirimus annum quo sancta Dei famula in lucem data fuerit, monachus Cisterciensis non aeque nobis auxilio erit, sed ad Robertum chronographum, quem supra primo loco adduximus, confugiendum erit. Etenim ad annum 1180 testatus est beatam Alpaidem iam a decem circiter annis, miram sustinere vitam divinaque dignatione caelestia pati. At ex alia parte relatum est in Vitae capite primo libri primi Bernardum patrem filiam suam duodennem in agello excolendo coadiutricem habuisse. Tunc vero tam duros labores obivit ut viribus confracta in aegritudinis lectulum decumberet. Fere per annum gravissimo morbo laboravit. Tunc autem angelica visitatione mirifice recreata, caelestem illam, de qua Robertus, vitam ducere coepit . Iam vero, teste eodem Roberto, anno 1180 divina illa iam ab annis fere decem patiebatur ut caelestium donorum initium fere ceciderit in annum decurrentis saeculi duodecimi septuagesimum, quando secundum monachum Cisterciensem annos circiter quindecim nata erat. Itaque annus nativitatis B. Alpaidis in annum circiter 1155 referendus est.

§ IV. De variis codicibus Vitae B. Alpaidis.

[15] [Vitam B. Alpaidis retinent quattuor codices,] Ad librum de Vita et visionibus beatae Alpaidis edendum, quattuor tantum codices nunc videntur superesse: scilicet Carnotensis unus, Brugensis alius, Carolopolitanus ac Romanus. De Carnotensi, signato inter bibliothecae civitatis codices num. 131, quique ad saeculum XIII pertinet, actum est in Analectorum Bollandianorum tomo VIII, p. 125; Brugensis signatus num. 404, qui est saeculi XIII et fuit olim abbatiae Thosanae, descriptus est ibidem tomo X, p. 463. Carolopolitanus [Catal. génér. des mss. des bibl. publ. des départ., ed. in 4°, tom. V, p. 580.] , membraneus in 4° signatus num. 77; est, saltem ad Vitam beatae virginis quod spectat, saeculi XIV; fuit olim Beatae Mariae montis Dei, ordinis Carthusiani, dioecesis Remensis. Quarto tandem loco venit Romanus. Iste codex, qui ex libraria Sanctae Crucis de Hierosolymis transiit sub num. 328 in regiam bibliothecam Victoris Emmanuelis, duplici parte constat: quarum altera, quae est de beata Alpaide, ad saeculum XIV pertinet, maximam cum Carolopolitano convenientiam habet. Ita v. v. Tridon [La Vie merv. de sainte Alpais, p. 647.] . Ex illis manuscriptis tria licuit adhibere, Romanum solum adire nequivimus. Missa etiam fecimus tum codicem Carnotensem signatum num. 51, utpote fragmentarium [Cfr. Anal. Bolland., tom. VIII, p. 208.] , tum apographa duo saeculo XVIII confecta, videlicet Parisinum ex armario Sanctae Genovevae notatum 4 H. L., ac Bruxellense ex bibliotheca regia signatum num. 8930, quod est descriptum ex modo memorato codice Brugensi.

[16] [quos inter Carnotensis additamenta quaedam praebet,] Restat dicendum quo modo tribus codicibus usi fuerimus. Carnotensem, nisi mendis scateret ac subinde quaedam omisisset, optimae notae dicerem. Servat enim quaedam additamenta nuspiam, ut videtur, alias adscripta, at mea quidem sententia, ab eodem auctore, licet alio tempore, quattuor opellae suae libris iam absolutis consuta. Quod ultro fatebitur quisquis legerit quod in istis additamentis relatum est de carne porcina, quam a Petro, priore de Cudot, virgini appositam cum maxima aviditate susceptam comedit. At illud minime convenit cum summa illa abstinentia B. Alpaidis, quam in opere suo saepius extulit monachus Cisterciensis. Nihilominus, non nisi certis argumentis devictus concedam scriptorem ista, quae dicimus additamenta, iam tunc prae manibus habuisse, dum suum de beata Alpaide opusculum conficeret. Etenim, si ita esset, mendacii notam vix effugeret; aliunde tamen apparet veridicus testis, referens ea omnia quae vidit et audivit. Utrum criticus fuerit investigator, quem medici ac scientifici nostrae aetatis minime abnegarent, affirmare nolim. Nec magis lectori significabo quid in causa fuerit cur auctor noster, facto iam primum scribendi fine, non ultra navaverit operam in his referendis quae in domo Cudotensi agebantur. An quia morte praeventus? An quia ab abbatia de Scarlaeiis elongatus iam defuit tempus interrogandi eos qui ab illis partibus revertebantur? An quia, ut saepe contingit, succedentibus annis minus frequens ad beatam virginem populorum concursus fiebat, quae sola cum solo Deo caelestibus vacaret?

[17] [Carolopolitanus vero editori praeferendus visus est.] Codices Carolopolitanum ac Brugensem crediderim duos ramos eiusdem stipitis. Brugensis Carolopolitanum aetate praecedit, ideoque ex hoc titulo praeponendus videbatur. Id primum opinatus sum, sed recolligendo variantes lectiones, ita dubius haesi, ut ad Carolopolitanum reversus ei primas partes dederim; nolim tamen asserere Carolopolitanum esse perfectissimum ipsius autographi exemplatum, habet enim et suos naevos ita ut aliquando ex Brugensi corrigendus sit. Ergo in edenda Vita B. Alpaidis hic videtur ordo inter codices instruendus, nempe ut primus sit Carolopolitanus, secundus vero Carnotensis, tertio loco veniat Brugensis.

§ V. De gloria postuma B. Alpaidis.

[18] [De cultu B. Alpaidis,] Ex summario iam antea citato quaedam subicienda videntur, quae, eo quod iudici delegato ad obtinendam sollemnem beatificationem publicae ac continuae venerationis documento fuerunt, indicium exstant gloriae illius quae dicitur postuma, quam in caelis regnans, in terris consecuta est B. Alpais. Et primo quidem in pago Cudotensi effluit fons aquae S. Alpaidis nuncupatus [Summ., pp. 13 sqq.] , quia, ut traditione fertur, Dei benignitate scaturivit in levamen beatae virginis, quae infirmitate sua iam facta deformis, cum in prato oves custodiret, acriori siti vexata, potum aquae caementarios, sed frustra, rogavit. Huc, nam ad S. Alpaidem instituuntur e locis vicinis frequentiores peregrinationes, pergunt peregrini, ubi continuo pias fundunt preces, haustam aquam in honorem et ad memoriam caelestis patronae bibunt, plagas lavant, humidis linteis infirma membra involvunt, et lagenas quas domum secum deferant sacris undis implent. Hinc ascendunt ad templum, ubi ad sepulcrum sanctae virginis, quod nummis et candelis ornant novis, instituunt preces. Tunc accedit presbyter qui, invocata S. Alpaidis ope et recitato evangelio, infirmis benedicit. Praeterea, ante admissam in dioecesi Senonensi liturgiam romanam, mos erat ut pro peregrinis missa celebraretur in honorem sanctae Alpaidis, omisso tamen eius nomine; qui mos tantum abest ut nunc cessaverit, ut nullae transeant hebdomades quin hoc pietatis officio Dei clementia per intercessionem sanctae virginis sollicitetur. Processiones etiam fiunt in sanctae Alpaidis honorem, praesente presbytero cum clericis, cruce cereis et vexillis. Neque abstinetur ab orationibus panegyricis, in quibus beata virgo ut sanctimoniae exemplar proponitur, eiusque patrocinium commendatur. Diebus autem dominicis, maxime et festis, sepulcrum eius lumine circumdatur impensis peregrinorum [Ibid., pp. 14, 15.] . Hoc autem templum, ubi sepulta iacet, habet insigne in laudem S. Alpaidis monumentum, nam in frontispicio ecclesiae, ubi ex decretis adesse deberet imago patroni titularis ecclesiae, sculpta est ipsa serva Dei Alpais ab angelis thurificata et ab ipsis sepulta. Nimbo coronatur, et capita ovina hinc inde prodeunt ut indicent suam custodem Alpaidem, non aliam virginem, exsculptam fuisse [Ibid., p. 31.] . In medio autem chori ante altare maius ecclesiae, sepultum est infra terram corpus servae Dei Alpaidis, et super illud elevatum est octoginta centimetris mausoleum lapideum, cui superposita est effigies etiam lapidea virginis supinae et floribus coronatae; iacet aries ad pedes suae custodis; in philacterio autem inscribitur gallice hoc nomen: Sancta Alpais [Ibid., p. 30.] .

[19] [et sollemni elevatione reliquiarum facta per archiepiscopum Senonensem.] Sacrarum vero, quas recondebat praedictum mausoleum, reliquiarum sollemnis facta est elevatio, die 17 augusti anni 1878. Quae quomodo acta fuerit satis ex sequenti diplomate patebit.

Victor Félix Bernadou, par la miséricorde divine et la grâce du Saint-Siège apostolique, archevêque de Sens, évêque d'Auxerre, primat des Gaules et de la Germanie, assistant au Trône Pontifical.

A tous ceux qui liront les présentes, certifions qu'à la date du 14 mars dernier nous nous sommes transporté en l'église de Cudot à l'effet de visiter officiellement le tombeau de Ste Alpaix, et que nous avons constaté que dans un cercueil de pierre, sous un mausolée élevé au dessus du pavé de l'église, et surmonté d'une statue couchée représentant une vierge couronnée de fleurs, et portant sur son socle le nom de Ste Alpaix, surmonté encore d'un mouton, attribut de cette sainte bergère, le tout accusant une œuvre du 13e siècle:

S'est trouvé un squelette dont chaque ossement occupe encore sa place naturelle, et dont les proportions grêles nous ont paru indiquer les reliques d'une femme;

que ce mausolée est placé au milieu du chœur, dans une église bâtie spécialement pour Ste Alpaix par le cardinal de Champagne, et portant à son tympan l'apothéose adoptée au moyen âge pour certifier à la postérité qu'un corps saint repose à la place d'honneur dans l'église qui porte à son fronton cette glorieuse allégorie;

et enfin qu'autour de ce tympan ressortent en relief les têtes du chien et des moutons de la sainte bergère de Cudot.

Immédiatement nous avons ordonné de refermer ce cercueil de pierre, l'avons provisoirement lié et scellé, et avons remis à une autre époque plus opportune la reconnaissance canonique de ces reliques.

En conséquence de cette visite préliminaire et aussi du décret de canonisation équipollente de Ste Alpaix par S. S. le Pape Pie IX, en date à Rome du 26 février 1874, nous nous sommes transporté à Cudot avec Mgr Pierre Coullié, évêque de Sidonie, coadjuteur d'Orléans, le jour de la date des présentes, à l'effet d'examiner et de juger en la forme canonique, s'il y a lieu de reconnaître dans ces ossements les reliques de Ste Alpaix. Nous nous sommes adjoint en cette circonstance un notaire ecclésiastique, et un docteur en médecine, savoir:

1° M. Carlier, doyen de notre chapitre, gardien des reliques de notre diocèse, qui ayant rempli la fonction de juge en première instance, dans le procès de canonisation de Ste Alpaix, était par là même apte à nous fournir les documents indispensables pour asseoir notre jugement sur une pleine connaissance de cause; et qui de plus en sa qualité de notaire ecclésiastique aurait à rédiger le procès-verbal de cette grave opération;

2° et M. Lambert, docteur en médecine, que nous avons chargé de rédiger l'inventaire ostéologique.

Arrivés a l'église de Cudot, nous avons constaté que les sceaux apposés par nous sur le tombeau à l'époque de notre première visite, étaient intacts, et après les avoir rompus, nous avons ordonné d'enlever le couvercle de pierre qui ferme le cercueil, puis nous avons procédé avec nos assistants à l'examen préalable des reliques qu'il renferme.

M. Carlier, interpellé par nous au sujet de ces reliques, nous a fait un exposé rapide des faits, qui ont été produits, débattus, prouvés et enfin acquis définitivement au procès de canonisation, et notamment de ceux qui concernent la sépulture de Ste Alpaix et la garde de son tombeau.

Tous ces documents ayant été jugés authenthiques par la Congrégation des Rites et ensuite sanctionnés par le Souverain Pontife, il ne nous restait plus qu'à ordonner qu'ils fussent tous exactement visés par le notaire dans le libellé de notre jugement à intervenir.

Nous avons ensuite invité M. le docteur Lambert à procéder à l'inventaire ostéologique.

Cet inventaire terminé, et M. le docteur Lambert ayant reconnu que les ossements soumis à son inspection avaient appartenu à une femme, nous avons ordonné que cet inventaire resterait annexé à notre jugement comme piéce justificative.

Considérant donc

qu'il a été établi au procès de canonisation de Ste Alpaix, et au cours des plaidoieries devant la Congrégation des Rites:

1° que les extases à peu près perpétuelles de Ste Alpaix ayant fixé l'attention du cardinal Guillaume de Champagne, légat du S. Siège et archevêque de Sens, il se fit un devoir de la retirer de sa chaumière et de la placer dans un lieu plus approprié au grand nombre de pèlerins qui l'entouraient, et qu'il la plaça en effet, malgré ses réclamations et ses larmes, dans le magnifique reclusorium que nous avons sous les yeux, et qui vient d'être converti en chapelle de Ste Alpaix;

2° que le même cardinal bâtit en même temps, sous le vocable de Notre-Dame, l'église où nous sommes en ce moment, laquelle communiquait avec le reclusorium par une arcade vitrée, afin que la sainte, qui, par l'effet de ses longues extases, était atteinte de l'inédie et de l'atrophie, pût de son lit dans l'intervalle de ses extases, assister au S. Sacrifice de la messe, et recevoir plus facilement la sainte Communion:

3° que le curé de l'église paroissiale de S. Bénigne à Cudot ne pouvant à lui seul suffire à donner les soins spirituels à la multitude de pélerins, qui des quatre coins de l'Europe affluaient à Cudot, pour voir la sainte et obtenir par le secours de ses prières les grâces spirituelles et temporelles dont ils avaient besoin, le même cardinal-légat bâtit un prieuré contigu à l'église de Notre-Dame de Cudot, et confia la desserve de cette église, ainsi que la garde de la personne de Ste Alpaix, à deux chanoines réguliers de l'abbaye de S. Jean de Sens;

4° qu'en l'année 1180 la reine Adèle, et en l'année 1184 le roi Philippe-Auguste, jugeant insuffisante la dotation du prieuré de Cudot, voulurent, par considération pour la sainte, compléter cette dotation par une rente perpétuelle sur le domaine royal, ainsi qu'il appert par les deux minutes de ces chartes royales sur parchemin, lesquelles sont conservées aux archives de l'Yonne, fonds de l'abbaye de S. Jean de Sens;

5° qu'après avoir été ainsi entourée, malgré les résistances de son humilité, d'une si grande vénération pendant sa vie, Ste Alpaix a été plus honorée encore après son décès, arrivé le 3 novembre de l'année 1210; que Pierre de Corbeil, alors archevêque de Sens, présida et pourvut à ses obsèques, avec une magnificence qui n'est due qu'aux saints; place d'honneur au milieu du chœur de l'église qui avait été bâtie pour elle, et sur elle; cercueil de pierre pour mieux assurer la conservation de ses précieuses reliques; mausolée élevé au-dessus du pavé du chœur, pour marquer la place de son tombeau; statue d'une vierge couronnée de fleurs blanches, et couchée sur son tombeau; tympan symbolique usité au moyen âge pour indiquer la sépulture d'un saint; rien n'a été oublié par l'archevêque de Sens pour attester à la postérité que dans l'église de Notre-Dame de Cudot, à la place d'honneur repose le corps de l'illustre sainte de Cudot;

6° Que les deux chanoines réguliers de S. Jean avaient pour mission, tout en desservant le pèlerinage, de faire bonne garde autour de l'extatique pendant sa vie, et autour de son tombeau après sa mort; qu'ils ont rempli leur mission exactement et sans interruption depuis l'an 1170 jusqu'au mois de juillet 1789; que cette garde assidue résulte des quittances annuelles qu'ils ont données au domaine royal, et dont la dernière porte la date de cette funeste époque: juillet 1789, ainsi qu'on peut le vérifier aux archives de l'Yonne, ainsi qu'au Cartulaire général de l'Yonne, tome 2, 348, et qu'ainsi il faut conclure de ce qui précède que le tombeau de Ste Alpaix ayant toujours été gardé à vue et d'office par deux conservateurs à ce députés, il occupe encore dans l'église Notre-Dame de Cudot la place qui lui a été assignée par Pierre de Corbeil, archevèque de Sens en l'année 1210.

Pour tous ces motifs,

Nous, Victor-Félix Bernadou, archevêque de Sens, et Pierre Couillé, évêque de Sidonie, coadjuteur d'Orléans, déclarons par les présentes avoir reconnu et reconnaître comme authentique le corps de Ste Alpaix, et ordonnons que ses précieuses reliques soient désormais entourées de toutes les preuves de vénération instituées par l'Église pour les reliques des saints.

Immédiatement nous les avons vénérées nousmêmes, et les avons présentées à la vénération de l'assistance.

Puis nous les avons religieusement enveloppées dans un suaire de soie blanche, et les avons renfermées dans un sarcophage en cuivre, doublé d'étain à l'intérieur et à l'extérieur, et surmonté d'une croix et d'une étiquette, l'une et l'autre en cuivre doré.

Nous avons également déposé un exemplaire du présent procés-verbal dans le dit sarcophage, que nous avons alors clos, lié et scellé.

Ainsi fait a Cudot, sous notre seing, le sceau de nos armes, et le contre-seing de M. Carlier, notaire ecclésiastique, en présence d'un grand nombre d'ecclésiastiques et de pieux fidèles qui sont accourus à cette intéressante cérémonie, le dix-sept août mil huit cent soixante dix-huit.

L. S.
† Victor Félix, archevêque de Sens.
† Pierre, évêque de Sidonie, coadjuteur d'Orléans.
Duranton, vicaire général de Sens.
Rabotin, vicaire général d'Orléans.
Carlier, doyen du chapitre de Sens, notaire ecclésiastique.

Pour expédition conforme à la minute délivrée aux RR. PP. Bollandistes, sur leur demande, par le notaire ecclésiastique soussigné, à Sens, le dix février mil huit cent soixante dix-neuf.

Carlier.

VITA B. ALPAIDIS

Alpais virgo, Cudoti in territorio Senonensi (B.)

BHL Number: 0306

Edita ex codicibus Carolopolitano num. 77, Carnotensi num. 131, Brugensi num. 404, de quibus dictum est supra in Comment. praevio numm. 15 et 16. In recensione variarum lectionum hi codices, iuxta ordinem in quo numerati sunt, signantur 1, 2, 3.

Incipiunt capitula libri I in Vitam venerabilis Aupaies de Cudot [Integrum titulum om. 2, (in-Cud.) om. 3, ac in 3 primo loco ponitur prologus.] .

Capitulum primum [(c. p.) om. 2, 3.] . — Quo loco et quibus parentibus nutrita fuit [fuerit 3.] et educata [prius edocta 2, I add. 3, ac ita semper 3 in fine numerum ponit.] .
II. — Qualiter attrita laboribus [assiduis add. 3.] in languorem inciderit et appetitum edendi amiserit.
III. — Oratio, quam oravit ad Dominum, humano destituta consilio [solatio 2.] pariter et auxilio.
IV. — Item eiusdem oratio, quam oravit ad sanctam Dei genetricem semperque virginem Mariam, in magna cordis contritione et gravi corporis infirmitate posita.
V. — Quomodo beata Maria venit ad virginem aegrotantem post orationem suam, et de specie eius rithmice [ut rimice 2.] descripta.
VI. — Quomodo beata Maria benigne puellam allocuta sit, et qualiter eam [om. 1.] ab omnibus [a. o. om. 2.] languoribus suis [om. 2.] attactu manuum suarum sanaverit [sanavit 2.] .
VII. — De eo quod ei divinitus [div. ei 2.] concessum est ut non esuriat neque sitiat amplius cibum aut potum corporeum.
VIII. — De donis caelestibus sibi divinitus collatis, et quomodo praestitum sit ei a Domino, ut per dies aliquot dormiat et dormiens [obdormiens 2, 3.] in Domino electorum alios in gaudio et reproborum spiritus [ in g. et superborum animas suppl. a corr. 2.] in supplicio videat [v. in s. 2, 3.] .
IX. — De gratiarum actione, quam egit in recessu beatae Mariae pro beneficiis sibi ab ea misericorditer collatis.
X. — Deo eo quod aliquando modicum [quid add. 2, 3.] edulii consuevit ore percipere, cum nihil omnino gustare possit praeter corpus dominicum, ut tollat peccatum eorum [om. 2.] qui dicebant eam daemonium habere, eo quod nec manducaret nec biberet.
XI. — De puella novenni a nativitate muta, quae meritis ipsius usum loquendi, quem numquam acceperat [habuerat 2, 3.] , suscepit.
XII. — De muliere in carcere vincta, quae ad invocationem nominis eius [n. e. i. 3.] soluta est et de carcere liberata.

Expliciunt capitula.

In huius fronte operis capitulorum titulos praemisimus, ut ea, quae in libri sequentis corpore videri desiderantur, facilius a studiosis lectoribus reperiantur [(expl.-rep.) om. 3.] .

[Prologus]

Incipit Prologus in Vitam venerabilis Aupaies [virginis add. 3.] de Cudot [Cudoth. 3, integrum titulum om. 2.] .

[Mirabiles, B. Alpaidis visiones et vita dignae sunt quae scribantur.] Ad laudem et gloriam summae et individuae Trinitatis, quae cum in seipsa sit mirabilis, mirabilia tamen operari cotidie non in minimis, cuiusdam sanctissimae virginis vitam et conversationem, nulli mortalium imitabilem, utpote retroactis temporibus inauditam, divina cooperante gratia, scribere exordiar. Rem quidem arduam mihi suscipio; quae, quanto est rarior, tanto est difficilior, quoniam a saeculo non est auditum ut virgo iuvencula, fragili manens in corpore, corporalibus non egeret alimentis, terrenis non sustentaretur ciboriis; quae semper resupina iacens in lectulo, sicut testantur omnes qui eam videre meruerunt, numquam, ut ceteri hominum, esurit, numquam sitit. Quin potius, epulis frequenter saginata caelestibus, terrena fastidit convivia, moleste ferens quod tamdiu mole detineretur [detinetur 3.] corporea,multo melius dissolvi cupiens et esse cum Christo. Quanto enim saepius gustat et videt quoniam [quam 3.] suavis est Dominus, tanto avidius in eius suspirat amplexibus. Cuius anima ad dulce eloquium sui dilecti [d. s. 3.] tanto ardentius est liquefacta, quanto frequentius in cellam vinariam ab eo est introducta. Vulnerata quippe sponsi sui caritate [c. sp. s. 3.] , diu noctuque languet amore; et in hac peregrinatione corpore solo [s. c. 2, 3.] constituta, cogitatione et aviditate et contemplatione assidua in illa aeterna conversatur patria, in tantum quod multoties, corpore, ut videtur [u. v. om. 2.] , derelicto,per quattuor aut quinque, vel octo aut quindecim dies, vel per tres aut eo amplius continuas hebdomadas, moratur eius sancta [s. e. 3.] anima in dormitione sive contemplatione tranquilla et quieta, videtque visiones caelestes, factasque et ostensas sibi divinitus agnoscit revelationes: ex quibus ipsa [ipsas 2.] quasdam mihi indigno sacerdoti ore proprio revelavit, alias a quibusdam viris religiosis [r. v. 2.] et a presbytero de Cudot didici, prout [eas add. 2, 3.] ab ipsa multis precibus vix [v. m. p. 3.] extorserunt: quas litteris mandare curabo, postquam vitam eius, Domino adiuvante [a. D. 3.] , descripsero. Ultra vires est huius negotii materia, cui etiam Tulliana succumberet eloquentia, et Homeri [hominis 2.] , quamvis eloquentissimi, invideret facundia. Non omnes potero scribere, nec, si me rupero, quibo sufficere, praesertim cum virgo prudentissima, popularis aurae favorem fugiens, quantum in ipsa erat, omnes revelationes sibi divinitus factas latere voluisset, et caelestes thesauros in secreto cordis [c.s. 2.] sui abscondere, nisi ad eruditionem hominum aliquas ex eis revelare divinitus ei fuisset [f. ei. 2.] imperatum; quamquam altiora quaedam et secretiora, in quibus ipsa tantum [om. 2, sibi add. 3.] conscia fuit, ob humilitatis quae in ea prae [om. 3.] cunctis aliis virtutibus praeeminebat [praeeminet 3.] custodiam, nobis hucusque celaverit. Ex iis etiam, quae ipsa quibusdam familiaribus suis religiosis viris caritate devicta revelavit, multa quae ad aures meas nondum pervenerunt intacta relinquam: ea tantum, quae ab ipsa vel a religiosis viris mihi sunt tradita, litteris mandans; dans operam ut lucerna, quae hucusque sub modio posita latebat, super candelabrum ponatur, ut luceat omnibus qui in domo Dei sunt, reprobis ministrans odorem mortis in mortem, electis vero odorem vitae in vitam. Et quidem ad hoc opus insufficientem me video, sed loquendi mihi dat [d. m. 2.] ausum divina iussio, dicens: Aperi os tuum, et ego adimplebo illud; qua promissione animatus, propositum aggrediar non de meo ingenio, sed de divino confidens adiutorio, superfluas omittens verborum phaleras, quia [quae 2.] simplex veritas,nativa contenta pulchritudine, meretricios humanae facundiae fugit ornatus. Obsecro autem eos,qui lecturi sunt, ut [om. 3.] fidem dictis adhibeant, neque me falsum aliquid scripsisse ausu temerario diudicent [iudicent 2.] ; alioquin tacuisse quam falsa scripsisse [scribere 2.] maluissem. Meritis sacratissimae virginis orationibusque [orationibus 2.] legentium mercedem huius operis recompensabo, rogans ut mihi dent veniam, si tam dignam materiam minus sermone digno descripsero.

Explicit prologus [(e. p.) om. 2.] .

LIBER PRIMUS

CAPUT PRIMUM
De morbo B. Alpaidis et eius orationibus ad Christum et B. V. Mariam.

Incipit Vita venerabilis Aupaies [virginis add. 3.] de Cudot [tit. om. 2.] .

[1] Capitulum [caput 3.] I [(C. I) om. 2.] [B. Alpais, Cudoti nata parentibus rusticis, agros colit et oves pascit multo labore;] Virgo igitur serenissima, in villula quadam a, quae Cudot appellatur b, iuxta Scaldeas [Scalleas 1, Scardeas, corr. Escharleias, 2.] c, abbatiam ordinis nostri [Cisterciensis 2.] sita, pauperibus orta parentibus, proprio nomine Aupaies est [e. Aupes 3.] appellata. Cuius nominis etymologia vitae puellae bene convenit et [c. e. om. 2, 3.] consonat. Dicitur enim Aupaies [Aupes vel 2, Aupes 3.] , quasi alta pax, sive alta spes, sive augens spem, vel etiam altus pes d. Pacem enim ex altis annuntiat paenitentibus; spei firmae altitudine inhaeret in [om. 2, 3.] sublimibus; doctrina sua spem auget credentibus; pede contemplationis evolat in caelestibus. Pater eius, Bernardus nomine, labore manuum suarum proprium victum acquirens, in sudore vultus sui vescebatur pane suo. Duorum boum fretus adiutorio, agellum proprium excolebat. Ad quam agriculturam solam filiam duodecennem, quia primo genita erat, coadiutricem habebat, quae ante patrem suum boves arantes aculeo tangens agellum sulcare [suscare 2.] cogebat. Fimum quoque et pecudum stercora, humeris suis imposita, ad agrum sive [ad add. 2.] hortulum fecundandum cum patre deferebat; et, quia grave oneris pondus teneri eius lacerti [lateri 1.] sustentare non poterant funem ad duo anteriora brachia cenovectori ligaverat: quem desuper humeros gestans, tam brachiis quam humeris onera deportando, labores patris sui [om. 3.] pro posse suo aequabat, fugiensque otiositatem, quae inimica est animae, die noctuque tenerum corpusculum laboribus assiduis fatigabat. Fratres vero eius, quia minores erant, vaccas et pecora patris sui in pascuis conservabant. Dominicis et festis diebus [d. e. f. 3.] , quibus aliae virgines choreis deducendis et aliis inanibus iocis in se inaniter occupabant, ipsa boves et pecora ad pascua deducebat; ita ea a vicinorum frugibus coercens, ut nullus umquam ab ea turbatus, nemo umquam per eam maligno levi facto vel dicto [vel leviter add. 3.] fuerit perturbatus vel [p. v. om. 2, 3.] contristatus; aut certe domi sedens in silentio soli Deo vacabat [vocabat 2.] , cui soli placere studebat, matremque [matrem et 3.] Virginem inundatione [inundationem 2.] lacrimarum suffusa assiduis orationibus virgo tenera invocabat. Corpore quidem iuvencula, sed animo cana, aetatem teneram moribus transiens, ab ipso pueritiae suae tempore cor habens senile, nulli animum dare volebat illicitae voluptati; quin potius, intra cubiculum cordis sui lacrimis suis stratum suum saepissime rigans, seipsam sponso suo cotidie offerebat hostiam vivam, sanctam et immaculatam, Deoque placentem, pro cuius amore virginitatis integritate tanto est amplexa desiderio ut numquam lascivum osculum alicui [alicui oculum 1, 2.] dederit, numquam inhonesto vel verbo vel facto [v. f. om. 2.] oculos [eius add. 2.] castos offenderit.

[2] Capitulum [caput 3.] II. [in foedum morbum incidit, quem sequitur inedia;] Non potuit diutius virgo tenera tantos labores sustinere [s. l. 2, 3.] ; sed, totis visceribus prae magnitudine laboris continui interius diruptis et scissis, ab intimis cordis alta trahens suspiria, speciosi vultus colore mutato, doloris interioris manifesta iam dabat exterius indicia. Quid plura? Continuo detenta [de tanto 1.] languore, lectulo [lecto 3.] duro et aspero, utpote de vili stramine, sine plumis et linteolis facto, fere per annum integrum recubuit. Omnem cibi et potus affectum amisit [am. af. 2.] ; et longa inedia macerata, tam diu in lectulo iacuit resupina, quod pectus eius et humeri, renes et viscera omnia vel [om. 3.] usque ad intestina exesa et putrefacta, tantum horrorem cernentibus ingerebant, tantumque fetorem ex se emittebant, quod etiam mater eius abhorrebat; nam pater iam obierat, et fratres, licet amore fraterno eius doloribus condolerent, propter intolerabilem vulnerum eius [suorum 2, 3.] fetorem, ad eam propius accedere refugiebant. Mater tantum eius, quae prae filiae languoribus gravius [graviter 2.] suspirabat, quod eam acrius affectu materno diligebat,ut dolores eius saltem [s. e. 2.] moriendo finirentur, cotidie filiae mortem exoptabat. Et quia pauper erat, et aliud quid quod [(q. q.) quidquid 2, 3.] ei offerre posset non habebat, panem hordeaceum a longe veluti cani, propter intolerabilem fetorem, quandoque ei [om. 2.] proiciebat; quem illa nec manu capere nec ad os suum ferre poterat, quia manus suae [eius 3.] iam arefactae et prae nimia carnis putredine a brachiis resolutae et disiunctae, una cum pedibus [artubus sup. ras. 1.] iam emortuis, officium ei debitum denegabant. Fratribus etiam suis in tantum taediosa erat et onerosa ut matrem suam precarentur ut ei cibos offerre desineret [desinerent 1.] , ut sic fame mori cogeretur. Sicque factum est ut tam ex ciborum penuria quam ex diuturna et continua ieiunii consuetudine ipsae gutturis arteriae ad tantam siccitatem et ariditatem redactae sint ut, doloribus detenta et intenta continuis, omnem cibi appetitum ita oblivioni tradiderit, ut, si quando ei cibus ingereretur, quemadmodum praeparatum sibi tormentum abhorreret. Potum etiam aquae tanto hauriebat labore, ut sonus aquae, per raucum guttur stillantis in modum aquae de rupe in rupem defluentis, a circumstantibus audiretur. Et sic ex longa inedia et victualium inopia et continui [continua 3.] languoris attenuatione cibum sumere desuevit; et primo quidem duobus aut tribus [diebus add. 3.] , deinde et [etiam 3.] hebdomadis continuis ieiunium continuare consuevit. Unde ad tantam debilitatem redacta est, ut numquam manum putredine iam resolutam ad os ferre, non [numquam 3.] pedem iam arefactum ad se trahere, nec etiam sine alieno auxilio in latus alterum [se vertere posset ut lassum corpusculum laterum add. 3.] commutatione reficeretur. Et, quia fetor intolerabilis, qui de membris eius ulcerosis exibat, nullum ad eam accedere propius [p. a. 3.] sinebat, omni humana consolatione destituta, Deum sanctamque Dei [eius 2.] genetricem ut sui misererentur [miserentur 1.] gemitibus assiduis in hunc modum exorabat.

[3] Caput III. [suppliciter et pientissime orat Christum,] Ad te, Domine Iesu [Christe add. 3.] , redemptio mea, misericordia mea [om. 3.] , salus mea, spes cordis mei, virtus animae meae, vita mea, illuminatio mea, finis intentionis meae,quem solum desidero, quem esurio, quem sitio, ad quem suspiro, quem totis visceribus concupisco; qui caritatem, qua maiorem vel cuius parem nemo umquam habuit aut habiturus est, nobis indignis exhibuisti, qui nihil debebas [debeas 2.] morti, et tamen pretioso sanguine tuo in cruce suspensus nos redimere voluisti, et pro nobis gloriosam animam tuam manibus impiorum [om. 2.] tradidisti; quique pro tuis interfectoribus [i. t. 3.] exorasti; memor ego indigna ancilla tua, non quantum debeo, sed quantum queo [quaeso 2.] , passionis et crucis tuae, memor alaparum et irrisionum tuarum [t. e. i. 2.] , memor etiam flagellorum et vulnerum tuorum, quae pro salute nostra tam dignanter, tam humiliter, tam patienter sustinuisti [tam hum.-sust. om. 2.] ; ad te, Domine, qui es omnium languorum medicina, omnium sanitatum custodia, lacrimabilis ingemisco; ad te de magna tribulatione et necessitate, quae, culpis meis exigentibus, iuste circumdederunt [circumdederint 2.] me, clamo ad te; cor et oculos tota intentione levo, ut secundum multitudinem miserationum tuarum mitiges dolorem vulnerum meorum, et secundum pondus miseriarum [miserationum 1, 2.] mearum sentiam effectum [affectum 2.] miserationum [misericordiarum 2, 3.] tuarum. Tibi soli peccavi, quia tu solus sine peccato. Da veniam miserae famulae; et origo pietatis et misericordiae, aspice me infelicem; pietas immensa, respice me miseram misericordia publica. Ne avertas, piissime Deus, faciem tuam a me, ne derelinquas me in manibus quaerentium animam meam; sed respice propitius et exaudi me miseram peccatricem ad te clamantem, ad te suspirantem. Aperi mihi sinum pietatis et ianuam misericordiae tuae, et resuscita me iam quasi semivivam derelictam, et ne abicias me iam quam fecisti, neque despicias me quam pretioso sanguine tuo [tuo sang. 3.] redemisti. Etenim si [et si enim 3.] peccatrix sum, tamen creatura tua sum, tamen pretioso sanguine tuo redempta sum. Inclina mihi, Deus meus, aurem misericordiae tuae [et exaudi vocem orationis meae, aperi oculos tuos add. 3.] , et vide afflictionem contritionis meae. Illos tuos misericordes oculos, quibus super Lazarum, in monumento fetentem, lacrimatus es, ad me converte, Domine [D. c. 3.] , ut sanari possint omnes illae infirmitates meae; nam quamvis maior sit miseria quam mihi expediat, non ideo minor est misericordia tua quam te deceat: etsi [est 2.] enim magna [est add. 3.] miseria mea, tamen maior est misericordia tua. Respice me misericordiae oculis piissimis [(m. o. p.) p. m. tuae o. 3.] , quibus Martham et Mariam respexisti,quando, solutis vinculis mortis, fratrem earum [eo 2, eorum 3.] de monumento resuscitasti. Miserere igitur mei [m. i. 2.] , miserere, misericors Deus, per illam benignissimam clementiam tuam, qua, matrem virginem ante crucem tuam pro te moriente [m. i. 2.] flentem respiciens, discipulo virgini virginem custodiendam commendasti. Sana me [om. 2.] , sanitas sanitatum [sanitatum s. 2.] , et sanabor; salvam [salvum 2.] me fac et salva [sana 3.] ero; nec sim vilis ad salvandum, quae non fui [vilis add. 2, 3.] ad redimendum; sed miserere potius et indulge [mihi add. 2, 3.] , sicut latroni poenaliter in cruce ad dexteram tuam [ad d. t. in c. 2, 3.] in cruce pendenti, sed salubriter confitenti, et sicut publicano et meretrici digne paenitentibus et pie confitentibus misericorditer indulsisti; ut tibi gratias agam creatori meo et salvatori [meo add. 2.] , conditori meo et curatori [meo add. 2.] , nunc et semper et in saecula saeculorum. Amen [hic in 3 inc. cap. IV, hoc praemisso titulo: caput IV.] . Cumque sic ante [autem 2.] Deum, Dei filium, de Patre ante saecula aeternaliter genitum, in fine saeculorum pro nobis de virgine temporaliter natum [t. d. v. 3.] , suam fudisset orationem, ad matrem eius virginem conversa, ut sui misereret cum multis suspiriis in hunc modum ei supplicabat [in margine ad mod. rubricae in 1 haec adscripta sunt: Exscriptor, hic transi sequentia usque ad sequens capitulum pro veritate servanda.] .

[4] Caput IV. [eiusque matrem.] Singularis meriti sancta Dei genetrix [genetricis 2.] , virgo semper, Maria, aula universalis pietatis, causa generalis reconciliationis, vas et templum vitae et salutis, admirabilis singulari virginitate [amabilis salutari fecunditate add. 3.] , venerabilis inaestimabili sanctitate, supereminens tanta dignitate, nec minori praedita potentia et pietate, tibi, o genetrix [genetricis 2.] vitae, mater salutis, templum pietatis, fons misericordiae, sese praesentare conatur haec misera famula tua, morbis languida, vulneribus scissa, ulceribus putrida [u. p. s. 2.] . Tibi nititur, quantum moribunda valet, supplicare ut potentibus meritis tuis et piis precibus [tuis add. 3.] digneris eam sanare [salvare 2.] a languoribus suis, sic enim, pia Domina, alienata sum a meipsa immanitate doloris, ut vix sensum habeam enormis languoris; tantum ex sordibus ulcerum meorum sentio fetorem ut vix aperire valeam os meum ad orationem. Cicatrices enim meae, quae, sicut [sunt 2.] onus grave, gravatae sunt super me, urunt me dolore, mole me obruunt, pondere me premunt, pudore me confundunt, fetore me suffundunt. Tu ergo, domina singulariter mirabilis et mirabiliter singularis, pulchra ad intuendum, amabilis ad contemplandum, delectabilis ad amandum, beata fiducia et tutum [tutam 2.] refugium miserorum, respice me miseram peccatricem, ad te clamantem, ad te suspirantem, illis piissimis misericordiae tuae oculis, quibus miserum Theophilum e respexisti, quem de servitute peccati et de laqueis diaboli misericorditer eripuisti; ne memineris iniquitatum mearum, neque respicias ad peccata mea, quibus iram merui, sed ad pietatem et misericordiam tuam, qua semper miseris misereri consuevisti. Scio enim, domina et advocata mea, scio quod, si me respicere volueris, continuo sanabor ab omnibus angustiis et doloribus meis; scio quod, si pro me filium tuum rogaveris, cito, te deprecante et ipso miserante, aderit mihi medicamen salutis; scio enim, piissima domina et advocatrix mea [(a. m.) vere 3.] , scio quod pro quacumque re dilectum [dulcissimum 2, 3.] filium tuum rogaveris, nullam ab eo repulsam patieris. Sentiat [enim add. 2.] , piissima domina, ista infelix et misera te matrem esse misericordiae; sentiat te postulantem [postulante 3.] dulcissimum filium tuum venam esse veniae et fontem totius indulgentiae. Semper enim pro peccatoribus vult exorari, qui semper vult eis misereri. Tu igitur [om. 2.] , pie potens et potenter pia Maria, de qua fons est ortus misericordiae, ne contineas, quaeso, tam vivam [veram 2, 3.] misericordiam ubi tam veram agnoscis miseriam: nam, si maior est miseria mea quam mihi expediat, non ideo minor est misericordia tua quam te deceat. Quanto magis enim, o gloriosa domina [mea add. 2.] , cicatrices vulnerum meorum in conspectu omnium sordent, tanto magis tua subventione et filii tui, qui summus medicus est, curatione indigent. Sana ergo, clementissima domina, infirmitatem et dele quae intuentes offendunt foeditatem meam. Aufer, benignissima, languorem meum, ut non sentiant amplius appropinquantes mihi meum quem horrent fetorem. Age iam, domina, appare mihi, ut videam speciosum vultum tuum. Exhibe mihi praesentiam tuam, et consecuta ero desiderium meum. Amatrix pupillorum et consolatrix orphanorum piissima, tibi soli sum derelicta [d. s. 3, d. sunt 2.] pauper et orphana; advocata mea tutissima, miserere orphanae tibi derelictae: puella [pupilla 3.] enim sum et orphana sum [sine 3.] patre. Ne avertas [advertas 2.] , serenissima virgo, faciem tuam a me, sed respice orbitatis meae [om. 2, 3.] et calamitatis meae lacrimas, quas tibi de intimis cordis offero donec venias. Exaudi me, domina, miseram peccatricem per benignissimam qua [quae 2.] cunctis [om. 2, 3.] miseris subvenire solita es pietatem. Attende, domina, placare, et fac mecum secundum misericordiam tuam, per virtutem benedicti fructus ventris tui, Domini nostri Iesu Christi, qui sedet ad dexteram Dei Patris omnipotentis, ubi cum eo et [cum add. 3.] Spiritu sancto vivit et gloriatur [Deus add. 2, 3.] per omnia saecula saeculorum. Amen.

ANNOTATA.

a Verbum villula hic designat non tantum praedium rusticum, sed adhibetur in sensu, qui nonnumquam ipsi competit parvi vici. Cfr. Cangium, sub verbo, qui citat ex Baluzii Miscellaneis, tom. VII, p. 293, aliud exemplum istius vocabuli tali significatione dotati.

b Cudot est vicus, situs in dioecesi Senonensi, in praefectura Galliae dicta Yonne, in districtu Saint-Julien du Sault. Hunc vicum descripsit cl. v. Max. Quantin in Repertoire archeologique du departement de l'Yonne, p. 166, et testatur iam saeculo XII, quo vivebat B. Alpais, ibi exstructam fuisse ecclesiam. Cfr. eiusdem auctoris opus Diction. topogr. du departem. de l'Yonne, p. 43.

c De abbatia Cisterciensi dicta Scarleae, Scaldeae, Scarlegiae, seu de Scarleis, gallice Escharlis, videsis Gallia christiana, tom. XII, p. 219 – 22.Cuius abbatiae exordia referenda videntur ad annum 1131. Ita Ianauschek, Origin. Cisterc., tom. I, p. 20. Hodie vocatur locus Les Escharlis, vicus prope Villefranche; cfr. Quantin, Dict. topogr., p. 20.

d Ex his interpretationibus a scriptore propositis una tantum est probanda, ea nempe qua Aupes, Alpais, Aupaies dicitur significari alta pax. Quod auctor cogitaverit de alto pede, inde est eruendum quod medio aevo in lingua romana pes dicitur paie. Cfr. La Curne de Sainte Palaye, Dictionnaire historique de l'ancien langage francois, ed. L. Favre, tom. VIII, p. 148. Etymologia quae ex Alpaidis nomine altam spem deducit videtur esse lusus verborum cum voce graeca ἑλπίς.

e Alluditur ad miraculum quod patratum dicitur a B. V. Maria in gratiam Theophili vicedomini, quodque editum est in Act. SS., tom. I, pp. 483 – 487, et nuperius a Weber in Gröber's Zeitschr. für roman. Phil., tom. I, pp. 531 sqq. Cfr. quae de hoc documento disseruerunt E. Kölbing, Beiträge zur vergleich. Geschichte der romantischen Poesie, Breslau, 1876; nec non Neuhaus, Die Quellen zu Adgars Marienlegenden, p. 56, et Mussafia, Die Marienlegenden im Mittelalter, passim.

CAPUT SECUNDUM
B. Alpais sanatur per B. V. Mariam quae ei apparet.

[5] Caput V. [om. 2 et sic deinceps.] . [B. Virgo Alpaidi mirum in modum pulchra apparet,]

Dum sic orat Virginem [om. 3.] virgo lacrimosa,
Pro suis doloribus cunctis taediosa,
Venit ante virginem Virgo gloriosa;
Cuius pulchra facies tota liliosa,
Aurea caesaries, cunctis gratiosa [generosa 3.] ;
Genae [gena 2.] semper roscidae, semper inflammatae,
Super [supra 3.] solem splendidae, plenae [pene 3.] venustate,
Universis avide sanctis contemplatae,
Speciali [spiritali 3.] vividae singularitate;
Nares aromatibus intimis conditae,
In interioribus dulces et mellitae [mellibus 2.] ,
Infundentes mentibus spiramenta vitae,
Quae malorum nexibus iam sunt expeditae,
Mite [mitte 3.] supercilium, fons humilitatis,
Gloria convallium, splendor honestatis,
Adiutrix humilium, lux simplicitatis,
Castitatis lilium, flos virginitatis,
Perspicaces oculi sole clariores,
Venatores saeculi, cordis scrutatores,
Profectores parvuli, lucis amatores,
Ad levandum seduli pauperum maerores;
Aures plenae laudibus, plenae pietate,
Columbinis cordibus vigiles et gratae,
Pauperum gemitibus semper inclinatae,
Motae plus affectibus quam verbositate.

Videns in hunc modum reginam caelorum Aupaies [Aupes 3.] beatissima luce candidiorem, sole clariorem, stupefacta tanto lumine, tremefacta tanta maiestate, faciem suam avertebat, nec audebat ei aliquid dicere: non enim poterant eam oculi eius respicere tanti luminis reverberati claritate.

[6] Caput VI. [quae vulnera eius sanat,] Cum [tum 2, tunc 3.] regina [caelorum vel add. 3.] mundi, quasi notam [sibi add. 2, 3.] ex nomine, sic eam blandis affatur colloquiis: Ne timeas, Aupaies beatissima, ego sum advocata tua, regina misericordiae, quam ex toto corde dilexisti, quam in infirmitate [tua add. 2.] posita toties invocasti, manum tuam mihi porrige, ut per me recipias sanitatem, quia durissimi languoris angustias in omni humilitate et patientia [diu add. 2, 3.] sustinuisti. Virginitatem [tuam add. 2.] ab infantia mihi consecrasti, quam nec immunda cogitatione, nec foedo opere, nec lascivo sermone violasti. Ideoque de te gaudent in caelis animae virginum, quae mecum sunt, ad quarum consortium ventura es post huius vitae exilium. Ad hanc vocem exsultat [exsultavit 2.] puella [puellula 3.] , respiciens eam, et dicens quibus poterat suspiriis: Spes salutis et veniae, mater misericordiae, virgo serenissima, non sum digna ego [om. 2.] infelix et misera, ut vos ad me venire debeatis, quae peccatis meis exigentibus iuste sum tantis afflicta [t. a. s. 3.] doloribus. Manus meas, quas a me [vobis add. 3.] porrigi postulatis [postulastis 3.] , quia iam a brachiis prae nimia putredine resolutae sunt [sint 1.] , vobis porrigere non possum, sed cum vobis placuerit, vos [eas add. 2, 3.] accipere poteritis. Tamen [iam 3.] amodo nullum omnino sentiam dolorem, quia faciem vestram videre merui sole clariorem. Iam non me [me non 3.] paenitet tantum habuisse maerorem, quae vel post lacrimas ad vestram potui pervenire [venire 3.] visionem. Tum illa, pietate mota [m. p. 2, 3.] , manus languentis apprehendens, et inter iucundos amplexus eam blande leniterque suscipiens, totum corpus omnesque corporis plagas manu sua sensim [sensum 2.] palpabat. Quae ad eius salutiferum tactum omnes curatae sunt et ita sanitati restitutae, ut ex eo tempore nec cicatrices quidem vulnerum in ea ullae apparuerunt [paruerunt 3.] . Et dixit ei: Quomodo tibi modo est, amica? Quae respondit: Optime, dulcissima [domina add. 2, 3.] , vestri gratia; nam omnes corporis mei plagae per vos sanatae sunt, omnes vulnerum meorum cicatrices abierunt, omnes ulcerum [vulnerum 1.] meorum sordes evacuatae sunt. Iam de cetero nullum ulli [ullum nulli. 3.] ingerent horrorem, quia amplius nullum habebunt fetorem. Dolor enim [om. 2, 3.] omnis evacuatus [est add. 2, 3.] , quia langu or meus medicinali vestro tactu sanatus est. Nulli amodo vilis, nulli despicabilis ero, quia sine fetore, sine sorde cunctis me cernentibus apparebo.

[7] Caput VII. [Ita 3, om. 1.] . [eique promittit eam sine cibo et potu victuram,] Nunc [tunc 2, 3.] , dixit ei beata Maria, adhuc maiora iis tibi praestabo, soror carissima, quia pro longa inedia, quam in omni humilitate et patientia, in fame et siti, sine omni murmuratione tamdiu sustinuisti, angelico et spirituali cibo ita saginaberis, quod, quamdiu in hoc corpusculo supervixeris, numquam sustentamento corporis tui cibus aut potus corporeus necessarius erit, nec modo panem aut alium cibum humano corpori necessarium esuries, nec aliquem potum corporeum sities: quia, postquam de caelesti pane et vivo fonte semel gustaveris, usque in aeternum semper satiata manebis.

[8] Caput VIII. [et in somno visuram praemia bonorum et poenas reproborum.] Id etiam tibi a Filio meo praestabitur, quod per aliquot dies interdum etiam per hebdomadas continuas, et praecipue in praecipuis sanctorum sollemnitatibus [festivitatibus 2, 3.] , dulci sopore sopita in omni pace et quiete [requiete 2.] quiesces [requiesces 2, 3.] , ipsumque regem regum et dominum dominantium, quem ex utero meo pro hominibus hominem factum genui, in sede maiestatis suae meque iuxta illum [ipsum 2.] sedentem videbis; cuius decus et pulchritudo, cuius virtus et gloria, cuius maiestas et magnificentia omnem sermonem, omnem sensum [sen. o. ser. 2, omnem add. 3.] excedit, non solum humanum, sed et [etiam 3.] angelicum intellectum; cuius splendore maiestatis [m. s. 2.] irradiari, cuius inestimabilem adipisci conspectum ultra omnem sanctorum est gloriam. Videbis [hoc et seqq. usque ad fin. cap. aeternum habeant supplicium om. 2.] etiam [et 3.] novem angelorum ordines,filio meo, domino suo, distinctis officiis ministrantes; quorum alii signa, alii [et 3.] miracula per virtutem eius saepius faciunt; alii ad homines ab eo in mundum missi, praedicendo [futura praedicando 3.] praeveniunt, alii subiectis angelorum spiritibus praesunt, et eis ad exempla [explenda 3.] divina mysteria disponendo principantur; alii tanta divinitatis gratia repleti sunt, ut in eis Dominus sedeat, et per eos sua iudicia decernat; alii tanto perfectiori scientia pleni sunt, quanto claritatem divinitatis eius vicinius contemplantur; alii vero ita Deo coniuncti sunt ut inter hos et Deum nulli alii spiritus intersint, qui tanto maiori ardent amore, quanto subtilius claritatem divinitatis [eius add. 3.] aspiciunt. Istis beatorum spirituum agminibus patriarcharum et prophetarum videbis laudabilem numerum sociatum, quorum alii in utero, alii in pueritia, alii in iuventute, atque alii in senectute, Deo cogniti et sanctificati sunt, fide pleni, devotione summi, industria sollertes, excellenti ingenio praediti, in exercitatione disciplinae instructi, in sancta meditatione assidui, metuque mortis intrepidi, ideoque coronis immarcescibilibus sunt coronati. In quiete etiam dormitionis tuae duodenum videbis numerum apostolorum, quos [apostolos add. 3.] a primis miraculorum virtutibus ad componendum novae fidei fundamentum [firmamentum 3.] erigendumque adhuc tenerae statum ecclesiae providentia divina, ex omnibus quos capiebat mundus, elegit ut in omnem terram sonus praedicationis eorum exiret, et in fines orbis terrae verba eorum procederent, quorum fructus in sempiternum permanent, non marcescet, quia verae viti, id est Christo, tamquam [tanto 1.] vivi palmites firmiter adhaeserunt; unde, et in terris adhuc positi, tantum a Domino suo filio meo potestatem accipere meruerunt, ut quodcumque ligare voluissent super terram esset ligatum et in caelis, et quodcumque solverent super terram esset solutum et in caelis; quos et in fine saeculi, cum ad iudicium venerit, super sedes duodecim sessuros et orbem terrarum secum iudicaturos promisit. Triumphalem martyrum exercitum apostolorum coetui videbis associatum; qui [om. 3.] , quia [martyres add. 3.] pro Christi nomine per diversorum genera tormentorum christianae fidei testimonium reddiderunt, modo coronis coronantur purpureis, et amicti stolis albis accipiunt palmas laborum; quorum alii ferro perempti, alii flammis exusti, alii flagris verberati, alii vectibus perforati, alii cruciati patibulo [p. c. 3.] , alii pelago submersi, alii vivi decoriati, alii vinculis mancipati, alii linguis privati, alii lapidibus obruti, alii frigore afflicti, alii fame cruciati, alii vero manibus sive ceteris membris truncatis, lapidati sunt, secti sunt, tentati sunt, in occisione [gladii add. 3.] mortui sunt pro Christo Domino; circuierunt in melotis, in pellibus caprinis, egentes, angustiati, afflicti, quibus dignus non erat mundus. Et quia, pro Dei amore, sceleratorum contempserunt iussa principum, in paucis vexati [vexatos 3.] , in multis eos bene dispositos in spiritu videbis, quoniam Deus tentavit eos, et invenit illos secundum se. Non esurient, neque sitient amplius, et non cadet super illos sol [om. 3.] neque ullus aestus; et iam non erit eis amplius neque clamor, neque luctus, sed nec ullus dolor, quoniam priora transierunt. Quorum animae in manu Dei sunt, et non tanget illos tormentum malitiae, quoniam ipsi sunt qui venerunt de [ex 3.] magna tribulatione, et laverunt stolas suas et candidas eas fecerunt in sanguine agni. Purpureis martyrum turbis videbis choros confessorum sociatos, viros gloriosos et religiosos [r. et g. 3.] in vita sua, qui ideo Deo digni inventi sunt, quia [confessores add. 3.] fuerunt insignes iustitia, longanimes in spe, oboedientes in praeceptis, creduli in promissionibus, susceptores angelorum effecti, in consiliis [consilio 3.] prudentes, in praeliis tentationum victoriosi, carnem domantes, spiritum roborantes, daemonibus imperantes, virtutibus coruscantes, facie ad faciem Deum videntes. Hi in huius saeculi aerumnosa peregrinatione solo corpore constituti, servare studuerunt in simplicitate innocentiam, in caritate concordiam, modestiam in humilitate, diligentiam in administratione, vigilantiam in adiuvandis laborantibus, misericordiam in fovendis pauperibus, in defendenda veritate constantiam, in disciplinae severitate censuram. Ideo [ideoque 3.] pervenire meruerunt ad gloriam sempiternam. Illic et teneram puerorum infantiam et clarissimam virginum turbam, quae mente integra, fide firma, virtute robusta, caritate perfecta, in saeculo sexum vicerunt, et teneros annos virtutibus transcenderunt, et geminata gloriae militia pretiosi sanguinis sui acceptabile sacrificium cum virginitatis honore Deo obtulerunt, mihi et beato Ioanni evangelistae videbis inseparabiliter [inseparabilem 1.] sociatam, coronis purpureis et candidissimorum liliorum immarcessibilibus sertis coronatam; quae non mediocriter de te gaudent in caelis, quia ad earum ventura es consortium, cum, relicto mortali corpore, de hac vita exieris. Cumque in hunc modum angelorum et archangelorum, omniumque caelestium civium agmina splendidius sideribus micantia, patriarcharum fide fulgentia, prophetarum spe laetantia, apostolorum inenarrabili caritate gaudentia, martyrum purpureis victoriae coronis lucentia, confessorum laudabili fortitudine coruscantia, virginum quoque gloriose triumphis exsultantia, oculis in visione Dei dulci sopore sopitis inspexeris, hic invenies, quod reproborum spiritus videat in supplicio [(hic-in supp.) om. 3.] , ad loca tartarea respiciet indemnis spiritus tuus; videbisque tormenta gehennalia, in quibus animae impiorum pro reatibus suis cruciantur: ignem videlicet [videbis 3.] tenebrosum et inexstinguibilem, aquam frigidissimam et urentem, vermem perpetuum, insatiabilem, fetorem pessimum indeficientem, flammas inexstinguibiles [et add. 3.] , voraces, poenas aeternales, tenebras indeficientes, tetras daemonum formas et [(f. e.) om. 3.] imagines [et deformes add. 3.] , visu terribiles et aspectu [(e. a.) respectu 3.] horribiles; audiesque [ibi add. 3.] in locis illis poenalibus gemitus suspirantium, lacrimas dolentium, dolores et suspiria plangentium; videbisque ibi fletus sine solatione, dolores sine remedio, mortem sine morte, poenas sine fine: cotidie enim prae dolorum magnitudine moriuntur ibi miserorum animae, et quia semper moriuntur, nec umquam morte tormenta finire possunt, semper cruciantur sine fine. Ad cumulum enim damnationis eorum hoc eis adicitur ut, qui semper torquentur, numquam deficiant, et qui semper vivunt, numquam torqueri desinant [desinunt 1, 2.] ; quatenus qui semper vivunt et moriuntur sine morte, semper tormenta sentiant sine fine; et qui in vita sua peccare voluerunt, semper in poena [poenam 3.] peccati aeternum habeant supplicium. Cum [hic iam pergit 2.] autem haec omnia videris, soror carissima, electorum gaudia et impiorum supplicia, his qui adhuc in carne vivunt annuntia, praedicens eis ut, quamdiu spatium habent [h. s. 3.] paenitentiae, ante conditoris oculos per dignam satisfactionem tergant maculas culpae, quatenus, de peccatis suis dignam agentes paenitentiam, poenas gehennales evadere atque [et 2, 3.] ad beatorum gaudia sempiterna securi valeant pervenire. Amen. Hic sermoni finem dabo, teque in mea filiique mei custodia [custodiam 2.] derelinquam [relinquam 3.] , ad caelum reversura atque [teque 3.] adhuc modicum tempus ad salutem multorum in terris te [om. 3.] dimittam, post huius vitae exilium ad consortium meum in brevi revertendam.

[9] Caput IX. [B. M. Virgini gratias agit B. Alpais.] His dictis, recedere visa est a puella angelorum domina, in cuius egressu [recessu 2, 3.] virgo circumquaque tantam sensit odoris fragrantiam ut omnium aromatorum vinceret suavitatem; flensque multum [om. 3.] et eiulans, lacrimis suis faciem suam rigat, dicens: Qualescumque tibi gratias ago, mater misericordiae, quae me indignam famulam tuam in hac aerumnosa calamitate mea dignata es tam benigne visitare. Accipe itaque quascumque exiles, beneficiisque tuis impares, gratiarum actiones: tot enim et tanta mihi, domina, beneficiorum munera contulisti, quod a me non possunt gratiae vobis condignae [v. c. fratres 2, v. c. g. 3.] referri: primo enim me, licet indignam, in sterquilinio iacentem, languidam, de caelis visitastis; secundo, attactu manuum vestrarum blandissimo vulnerum meorum cicatrices curastis; tertio [enim add. 2.] , vestro munere [m. v. 2.] caelestibus epulis ita saginata sum, ut numquam esuriam nec sitiam in aeternum, et etiam ut sine cibo et potu corporali in fragili corpore incolumis et indemnis perseverare mihi contulistis; quarto, ut Deum deorum in Sion beatorumque spirituum ordines et electorum animas in gloria, reproborum vero animas in supplicio videam contulistis [concessistis 2, 3.] ; ad extremum, in vestro egressu [recessu v. 2, regressu v. 3.] tam [tantam 2, 3.] naribus meis suavitatis odorem [suavitatem odoris 2, 3.] intulistis, ut numquam in hac vita mortali et miserabili [m. v. et mis. 2; m. et mis. v. 3.] talem et tantam dulcedinem persensisse quemquam hominum audierim. Ita enim interius huius odoris fragrantia suavissima saginatum est cor meum et corpus meum, sicut [sic 3.] eius melliflua dulcedine interius exteriusque satiata [saginata 3.] sum, ut omne cibi desiderium omnemque potus per hanc refectionem amiserim appetitum, ita ut sicut promisistis, non esuriam neque sitiam amplius in aeternum.

CAPUT TERTIUM
B. Alpais, sanitate recuperata, prima sua edit miracula.

[10] Caput X. [Quae, cum daemoniaca diceretur, aliquando paulisper manducat.] Ita est, fratres carissimi, sicut audistis; numquam esurit, numquam sitit haec puella cibum aut potum corporalem [corporeum 3, corporeum p. 2.] . Sed ut tumultus garrientium exstinguatur, qui imprimis dicebant daemonium eam [e. d. 2.] habere, eo quod nec manducaret nec biberet, bis vel ter in hebdomada consuevit alicuius edulii modicum quid accipere; quod per os suum huc illucque diutino aliquantulum volutatum [totum add. 2, 3.] , sicut accepit [accipit 2.] , integrum ab ore suo reicit, nihil omnino praeter modicum [quid add. 2, 3.] saporis aut succi rei susceptae [suc cetae 1.] degustans. Quo reiecto, tantillum potus haurit, ut nullo modo perpendi possit si in os eius aliquid liquoris oblati defluxerit. Huic ergo [ego 2, 3.] rei testimonium ego [om. 2, 3.] perhibeo, qui modicum [modis 2.] pisciculi cocti manibus propriis ori eius intuli; cuius modico degustato succo, postquam illum per os suum aliquantulum volutaverat [volverat 2.] , totum sicut acceperat [accipere 2.] , integrum in manibus meis reiecit [reici 2.] cibum. Vinum etiam quod ei obtuli tam cito mihi reddidit, ut vix eius labia putarem illud attigisse. Sic tenuiter epulata, prae nimia satietate ita frequenter eructabat [eructuabat 1, 2.] , ac si crapula et ebrietate ultra modum esset aggravata. Tanta ac [et 3.] talis est, fratres carissimi, huius sanctissimae virginis conservatio, tanta ac talia sunt praeclara eius conversationis [c. e. 3.] initia, quae quantae virtutis quantique meriti sit apud Deum miracula subscripta, quae per eam divina [divinitus 2.] virtus operari dignata est, manifesta legentibus dabunt indicia.

[11] Caput XI. [Puella novennis muta, eius interventu, loquitur;] Consilio patris sui, adducta est a parentibus suis ad virginem sacram puella quaedam, a nativitate [sua add. 2.] muta, quae absque usu loquelae iam novem annos [a. n. 2.] transegerat. Cuius parentes, cum ante lectulum [lectum 3.] virginis flerent, suppliciter deprecantes ut puellae mutae misereretur eique orationibus suis apud Dominum subveniret, quidam eorum, mirabili fide animatus, manum virginis diu multumque resistentis accipiens, eamque super labia puellae circumquaque ducens, super eam signum crucis impressit, ipsosque digitos virginis in os eius intromisit. Apertum est [autem add. 2, 3.] ilico post salutiferae manus tactum os eius, et solutum est vinculum linguae eius, quod ante [antea 2.] numquam fuerat solutum [s. f. 2.] ; et loquebatur recte, benedicens Deum, ita ut lingua eius in auribus circumstantium rectum et intelligibile in quantum aetas eius patiebatur formaret eloquium; et mirabantur universi qui eam loquentem audiebant, laudantes et benedicentes Deum.

[12] Caput XII. [item mulier, propter mariti debita captiva, liberatur.] Quendam hominem suum tenebat in carcere vinctum quidam vicinus miles, pro pecunia quam ab eo violenter exigebat. Coactus est rusticus, fame et siti afflictus, verberibusque diu cruciatus, domino suo pro redemptione sua promittere requisitam pecuniam, quam nullo modo habere poterat: pro qua coniugem suam, vinculis mancipatam [manciparet 2.] , in carcere dereliquit, donec die statuto censum promissum [repromissum 2, 3.] domino suo persolvisset. Recessit ille ut pretium redemptionis suae, quia de suo non poterat, de alieno mendicus conquireret. Coniux vero illius, compedibus ferreis vincta et duro [diro 2.] carceri mancipata, die noctuque a duobus ministris custodiebatur. Cuius maritus cum die statuta [statuto 2.] non venisset, quia quam promiserat pecuniam invenire [habere 2.] non poterat, coeperunt eam custodes sui, victualibus [virtualibus 2.] denegatis, fame sitique afficere, verberibusque dirissimis [durissimis 2.] miserabile corpus eius [om. 2.] absque misericordia laniare. Ipsa vero, inter angustias prae nimia dolorum magnitudine graviter suspirans, veniam a Domino precabatur in hunc modum: Domine Iesu Christe, qui solvis compeditos et erigis elisos, miserorum consolatio, laborantium fortitudo, non sum digna ego, infelix et misera, oculos meos ad caelum attollere, nec audeo nomen sanctum vestrum [om. 2.] labiis meis pollutis [p. l. m. 3.] nominare, o regina misericordiae, de qua pro nobis ortus est fons [f. e. o. 2.] pietatis et clementiae, non praesumo, ego infelix, peccatorum meorum pondere pressa, veniam, quam sceleribus meis a me exclusi, postulare a vobis [a. v. p. 2, 3.] , nec audeo invocare [vocare 2.] auxilium Virginis matris, quae peccatorum meorum sordibus offendisse me sentio filium Virginis. Tot enim et tanta sunt, o domina, meorum vitiorum [v. m. 2, 3.] sordes et maculae, ut faciem [faciam 2.] vestram mundissimam a me iuste debeatis avertere. Unde non miror, si me miseram ad vos et [ad add. 2, 3.] filium vestrum clamantem non exauditis [exaudistis 2.] , quia non est pretiosa [speciosa 2.] laus in ore peccatoris [peccatricis 3.] . Peccata enim mea, quae separant inter me et Deum, iusto Dei iudicio me non sinunt, nec vos nec ipsum habere propitium; et, quia ad impetrandam misericordiam vestram nulla mihi suppetunt opera meritorum, per orationes et merita sanctissimae virginis de Cudot, Aupaies, amicae vestrae, quae, ut credo, apud Deum et vos est magnae virtutis [m. v. e. 2, 3.] et meriti, vestrum imploro supplex auxilium, ut quae ex me, nisi [om. 3.] unde torqueri [extorqueri 2.] debeam, habeo, per eius quae vobis placet dilectionem mutuam et caritatem insolubilem, non ad peccata mea [m. p. 3.] , sed ad eius, quaeso, merita respiciatis [r. m. 2, 3.] , ut, cum de istis, quae bene promerui, tormentis, de isto carcere meritis eius educta fuero, debitas ei gratias referam. Compedes istas ferreas, quae pedes meos nimis acriter constringunt, ex parte vestra ei praesentabo. Nam si, meritis ipsius solutis vinculis meis de isto caliginoso carcere me eduxeritis, vos in ipsa et eam per vos laudabo et glorificabo, annulosque istos ferreos, quibus constricta teneor, ex parte vestra ei praesentabo [repraesentabo 2.] . Mirabilem mulieris fidem miraculum divinitus factum statim [statum 2.] fecit mirabiliorem. Nam finita oratione, solutae compedes ferreae de pedibus eius [ipsius 3, et insuper add. statim ceciderunt; quas in manibus tollens.] : per medios custodes gravi sopore depressos silenter transiens, intempestae noctis silentio de carcere exiit; rectoque cursu veniens ad Cudot, sese ante lectulum [lectum 2, 3.] virginis in orationem [oratione 2.] prostravit, annulosque ferreos praesentavit, gratias ei agens [a. ei 2.] pro liberatione [libertate 3.] sua; qualiterque meritis ipsius de carcere educta fuisset, cum devotis suspiriis narravit. Quo audito, virgo Christi graviter suspirans, hoc [om. 3.] non suis meritis, sed fidei eius [e. f. 2, 3.] et devotioni adscribebat, dicens se in illius [illa 2.] operatione miraculi nullum habere meritum, quod, se nesciente, divina virtute in ea fuisset exhibitum; unde, sicut [erat add. 2, 3.] miraculi nescia, ita [esse add. 3.] volebat [esse add. 2.] a virtute eius esse [(e. e.) miraculi 2, 3.] et gratiarum actione [exhibitione 2, 3.] aliena. Econtra [contra 2.] mulier hoc eius meritis, cuius ope et gratia se liberatam esse asserebat, omnino adscribens [ascribemus 2.] , annulos, quibus vincta fuerat, ad lectum [lectulum 2, 3.] eius suspendit; et sic, voto devote reddito, cum multa gratiarum actione recessit. Quod ipsa, advocata matre, ne ab aliquo videretur, diligenter abscondi praecepit, fuissetque hoc miraculum cunctis incognitum, nisi per mulierem liberatam publice fuisset praedicatum. Haec non, ut debuimus, sed ut [sicut 2, 3.] potuimus, conscripsimus [scripsimus 2.] , veritatem puram litteris mandantes, sicut eam ab iis, qui et infantem mutum loquentem audierant, et compedes ferreas quibus mulier in carcere constricta fuerat viderant, quas et ipsi postea vidimus. Accepimus haec nos, largiente Domino, de vita ipsius [huius 2, 3.] sacratissimae virginis et nova et inaudita [inundata 2, eius add. 2, 3.] conversatione in hoc primo libello breviter perstrinxisse sufficiat. Quia enim sacri libri sequentia visionum eius spiritualium et divinarum revelationum mysteriis [mysteria 2.] extensa [extenta complecti 3.] breviter exponendo [exponere 2.] non possumus, ea necesse est ut aliis voluminibus reservemus, quatenus et [ut 3.] lector tanto ferventior [ferventius 2, 3.] ad legendi studium redeat, quanto ex lectionis intercisione [intercessione 3.] suavius respirat. Conversi itaque ad Dominum Deum nostrum puro corde et devota mente, ei, quantum potest fragilitas humana, maximas aeque gratias agamus, qui hanc pretiosam margaritam suam [om. 2.] in agro huius mundi nostris exhibere dignatus est temporibus; deprecantes toto animo singulariter [singularem 3.] eius mansuetudinem, ut preces nostras in beneplacito suo exaudire dignetur, inimicum quoque nostrum a nostris cogitationibus et actibus [a. et c. 3.] virtutis suae potentia depellat, nobis multiplicet fidem, mentem gubernet, spirituales cogitationes concedat, ut spiritualium huius puellae visionum mysteria [m. v. 2.] caelestiaque [caelestiumque 3.] , quae ei Dominus ostendere dignatus est, revelationum sacramenta ad utilitatem legentium seu [sive 2, 3.] audientium digne scribere valeamus, auxiliante Domino nostro Iesu Christo, qui cum Patre et Spiritu sancto vivit et gloriatur in [Deus per omnia 2, 3.] saecula saeculorum. Amen.

Explicit liber primus [Exp. — pr. om. 2, in quo continetur vita venerabilis Aupes virginis de Cudoth add. 3.] .

LIBER SECUNDUS

Incipiunt capitula libri secundi [(Inc.-sec.) om. 2; in 2 numm. omm., in 3 numm. positi sunt in fine.] .

Capitulum primum. — De eo quod Dominus in specie columbae [c. s. 2.] virgini apparuit; et, transfigurans se coram ipsa in speciem et habitum presbyteri, de vivifico sui corporis sacramento die sancto paschae eam communicaverit [communicavit 2, 3.] .
II. — De [hic titulus tertio loco, sequens secundo in 2.] gratiarum actione quam egit postquam eucharistiam accepit [acceperat 3; a Domino add. 2, 3.] , et de reditu Domini ad caelos.
III. — De modo dormitionis et [in 2, 3.] requie sancta sua [sua s. 2, 3.] quam aliquando praevidet et praecognoscit [praenoscit 2.] ; et quod rapta videtur esse [(r. v. e.) raptam se esse numquam dixerit 3.] , quando sic dormit; et quod multa, quae fiunt et [aut 3.] dicuntur ante eam, dum dormit [(et quod-dorm.) om. 2.] , per revelationem ei sunt manifesta [om. 3.] .
IV. — De eo quod per [om. 2, 3.] omnes mundi ecclesias [e. m. 2.] vidit in spiritu christianos omnes de [om. 2.] sacramento dominici corporis communicari die sancto paschae.
V. — De adventu Domini et de Helya et Enoch et de [om. 3.] Antechristi adventu [adv. ant. 3.] .
VI. — De resurrectione mortuorum in die iudicii et de adventu Domini ad iudicium.
VII. — De eucharistia Domini, quam vidit in formam et similitudinem pueri parvuli a duobus angelis in caelum ante divinam maiestatem praesentari [(in cael.-praes.) a. d. m. in c. praesentati 2.] .
VIII. — De monacho, qui deprehensus est per revelationem ab ea, quod in missa sua memoriam ipsius [eius 2, 3.] , sicut semper consueverat, non egisset.
IX. — De eodem [eo 2.] monacho, cuius ipsa conscientiam per revelationem agnovit.
X. — De eo quod beatus Benedictus ei apparuit, et quorundam monachorum culpas ei revelavit.
XI. — De duobus conversis venientibus de grangia ad abbatiam; quorum ipsa actus per revelationem agnovit.
XII. — De abbate Gildonio [Gilduino 2, Gildoyno 3.] , cuius animam primum in poenis constitutam et postea vidit a poenis liberatam.
XIII. — De duobus monachis Pontigni [Pontinii 3.] , quorum cum [dum 2, 3.] alter loqueretur cum ipsa [ea 2.] , revelatum est ei de alio, quod staret foris ad [om. 3.] pluviam psalmos decantans.
XIV. — De comite Ioviniaci, cuius animam vidit in poenis [constitutam add. 2, 3.] cum multis aliis, et post visionem aegrotare coepit [Expliciunt capitula add. 3.] .

Incipit liber secundus.

In quo continentur visiones et revelationes [arcanae add. 3.] ei [et add. 3.] divinitus ostensae [(Inc.-ost.) om. 2.] .

[Prologus]

Incipit [om. 2.] prologus [in visionibus Aupes virginis add. 2; insuper in 2 prol. ante capitula.] .

[Superant B. Alpaidis visiones humanam facundiam.] Scripturus sanctarum visionum venerabilis virginis Aupaies mirifica sacramenta, habitatorem cordis eius [om. 2, 3.] invoco Spiritum sanctum, ut, qui ili eas revelare dignatus est, mihi ad illas enarrandas sermonem conferre dignetur ad dicendum facilem, quatenus illarum secreta mysteria ad eruditionem fidelium eodem spiritu, quo illi revelata sunt, tradere valeam memoriae litterarum. Equidem [Et quidem 2, 3.] tanti huius operis profunditati ingenioli mei fragilem cymbam succumbere video; sed vestrum est, fratres carissimi, conatus meos piis orationibus vestris [om. 2.] adiuvare, ne aut tam sancta materia imperito quidem, sed fideli sermone, promenda, minus digne revelata periclitetur in nobis; aut rursus ne eiusdem materiae abyssis obruatur nostri rusticitas [rusticis 3.] eloquii. Hoc solum vos rogo [oro 2.] , ut fidem dictis adhibeatis; et de omnibus quae de ea referuntur et sermo iactavit [iactitavit 2.] , minima de maximis audisse vos aestimate [existimate 2, 3.] , cum ego, qui omnia, quae ab ipsius ore et [vel 2, 3.] a quibusdam familiaribus suis, religiosis viris [v. r. 2, 3.] , addiscere merui, sum scripturus, non aequalia suis meritis ipsius narraturus. Ut igitur a primis et praecipuis ordiar ipsius visionum [v. eius 2, 3.] sacramentis, iucundum quoddam et inauditum miraculum ad totius huius libelli decorem et ornatum in prima ipsius fronte vobis edisseram.

Explicit prologus [(E. p.) om. 2.] .

CAPUT PRIMUM
B. Alpais sacra communione ab ipso Christo reficitur; eius revelationes de Eucharistia.

Incipit narratio [I. n. om. 2, incipit liber secundus 3.]

[1] Caput I. [C. I om. 2, de eo quod Dominus in speciem columbae apparuerit Aupes virgini add. 3.] . [In Cena Domini Christus ei apparet, et in festo paschatis sacram dat Eucharistiam:] Feria quarta in Cena Domini descendit ante virginem columba quaedam, nive candidior, cunctis avibus aliis [al. av. 2, 3.] pulchrior, mirae simplicitatis, admirandae venustatis; cuius aspectu delectabili non poterat virgo satiari. Stabatque ante eam simpliciter, ac si ab eo educata fuisset; et respectu columbino virginem tamquam sibi familiarem et cognitam saepissime respiciebat; oculos in caelum defixos [d. in c. 2.] assidue tenebat, et hilari vultu, facie laeta [l. f. 2, 3.] ,iucundo volatu, tota die illa et nocte usque ad vigilias nocturnas, per domum huc illucque, iucunda et hilaris et laeta volabat [volitabat 3.] . Circa vero finem noctis mediae, quando post matutinas laudes in universis ecclesiis tenebrae recoluntur dominicae passionis, et tota feria sexta, et sequenti sabbato, et praecipue circa horam nonam feriae sextae [s. f. 2, 3.] , cum memoriam dominicae passionis sollemniter recolit ecclesia universa [u. r. e. 2, 3.] , oculis in terram deiectis, humiliato capite, demissis alis, pennis hirsutis, per totam domum huc illucque [illuc 3.] coram virgine [gemebunda add. 3.] volitabat, nec poterat locum ubi requiesceret pes suus [eius 3.] invenire, nec poterat alas suas sustentare prae lassitudine nimia; sed doloris interioris [interius 2, 3.] concepti rauco gemitu tristique volatu manifesto dabat exterius indicia. Tota die illa et nocte [et add. 2. 3.] per totum sequens sabbatum usque ad horam nonam, in tanta [tota 2.] amaritudine et tristitia, in tali gemitu et planctu permansit avicula illa, non satis admirante virgine quid causae esset quod columba, quae pridie laeta et hilaris fuerat et iucunda, ita subito tam tristis effecta fuisset tamque gemebunda. Die vero paschalis sabbati [s. p. 2, 3.] , hora nona, qua recoluntur in ecclesia [ecclesiis 2, 3.] gaudia dominicae resurrectionis, coepit, omni maerore deposito, gaudere et hilaris esse, et omni deposita tristitia, iucundo vultu et laeto volatu congaudere videbatur et congratulari tantae sollemnitati diei [die 2.] . Nocte dominicae resurrectionis paululum obdormivit virgo sanctissima; evigilansque mane, cum sola esset in domo sua, mater enim eius et fratres ad ecclesiam abierant, ut cum ceteris christianis audito servitio, dominici corporis sacramenta susciperent, vidit columbam ante se stantem [et add. 2.] , laetam et iucundam, simplici respectu benignam, et quasi toto corpore renovatam. Quam respiciens virgo gavisa est gaudio magno valde, eiusque laetitiae et exsultationi congaudebat, sicut et [om. 2.] antea doloris [eius add. 2, 3.] et tristitiae compassionem habuerat. Denique per domum huc illucque gratulabunda volitans, quasi recedenti similis visa est. Sed ad ultimum ante virginem, pro cuius amore venerat, ad terram [a. t. v. 3.] , resedit, figuramque columbinam demittens [amittens 3.] , formam et imaginem assumpsit hominis in modum presbyteri sacerdotalibus vestimentis [vestimentibus 1.] induti. In capite suo coronam habebat de lapide pretioso, solem vincebat claritate vultus eius decor et pulchritudo. Vestimenta eius nive erant [om. 2.] candidiora, unguentis optimis flagrantia, stola et manipulo supra cetera vestimenta ornatus erat, tenebatque in sinistra manu [sua 2.] vasculum unum ineffabilis pulchritudinis et admirandae claritatis, de quo exibat dulcedo quaedam et suavitas inaestimabilis odoris. Tremefacta est virgo et territa tantae [tantaeque 1.] claritate pulchritudinis, sed qui praesens aderat summus sacerdos dextera sua ei signum crucis imprimens, ne timere debeat admonet, et tamquam notam ex nomine sic eam blandis affatur alloquiis: Ne [nec 2.] timeas, Aupes, amica mea dulcissima, neque [nec 2.] lumine meo terrearis, quia ego sum Dominus Deus tuus, filius Virginis, per cuius opem et gratiam accepisti medicamen salutis. Ipsa est mihi mater et filia, et ego sum ei [et add. 2, 3.] pater et filius; quicumque eam fideliter [om. 3.] dilexerit erit amicus meus, quicumque ei devote servierit honorificabit eum Pater meus. Ideo precibus eius sanavi te miserans et attraxi, quia toto corde eam dilexisti; ideo meritis eius et orationibus tibi concessi, et dedi quicquid ipsa tibi promisit et dedit, quia [et add. 3.] sincero corde et humili [s. et h. c. 3.] , totaque mentis devotione ei [om. 3.] servire studuisti. Scis, filia mea carissima, dic mihi, scis quae vel qualis [qualem 2.] aut quanta est dies hodierna? Ad quam illa: Ita, Domine mi, scio quod hodie illuxit nobis dies resurrectionis dominicae, redemptionis novae, reparationis antiquae, felicitatis aeternae, in quo [qua 2.] fideles christiani [Christi 2.] sacramentum accipiunt corporis et sanguinis dominici [Domini 2.] , qui pro nobis in cruce fuit effusus de latere crucifixi, qui hodie de morte ad vitam resurrexit. Cui Dominus: Bene dixisti, filia mea. Nam ego ipse qui et loquor tecum, sum ille qui pro salute mundi sputis illitus [illinitus 3.] , colaphis caesus, spinis coronatus, calamo percussus, in cruce suspensus, clavis affixus [affissus 2.] , aceto potatus, lancea vulneratus, et ad ultimum mortuus fui [om. 2.] et sepultus, quique hodierna die destructis vinculis mortis, gloriose rex resurrexi a mortuis, unde et hodie in universis ecclesiis ad memoriam passionis meae simul et resurrectionis, in remissionem peccatorum suorum accipiunt fideles christiani corporis et sanguinis mei sacramentum [(cor.-sacr.) sac. c. e. s. m. 2.] . Quia ergo ad ecclesiam ire non potes, vis hic communicare [communicari 1, 3.] ? Qua respondente: Volo, Domine, si vobis placuerit [placet 2.] , pretiosum vasculum quod in sinistra sua [manu 3.] tenebat, aperuit, et dextera sua panem [vitae add. 3.] de eo extraxit, quo puellam benigne communicavit; bisque super eam elevata dextera manu [om. 2.] , signum crucis impressit. Quo accepto, virgo circa se tantam [(c. s. t.) circumquaque 2, 3.] flagrantiam sensit odoris, ut omnium aromatum vinceret suavitatem odor ille [illius 2, 3.] salutiferi panis. Sic huius sacrae communionis hostiam totam integram sine omni gravamine et labore praeter consuetudinem suam suscepit de manu summi pontificis [sacerdotis 3.] . Nam quando a presbytero de Cudot sive ab aliquo alio [alio aliquo 2.] sacerdote sanctam communionem accipit, vix cum multo labore et angustia minimam partem dominici corporis tam exiguam ut modico grano sinapis vel lenticulae vix quantitate sit aequalis, sine gravi periculo potest suscipere, quae quamvis tam parva sit, ut vix teneri possit aut videri, nequaquam per arterias sicci gutturis strictas et arefactas ad interiora descenderet, nisi eam virgo modico vini, vel dominici sanguinis haustu humefactam [humefacta 3.] , post multas etiam huc illucque diutius in ore suo factas de illa revolutiones, cum multo nisu et conatu, non sine gravi labore et angustia transigeret. Unde et ipsa tam propter difficultatem laboris et angustiae quam [quae 2, 3.] habet [om. 2.] in sacramenti susceptione quam [quem 3.] propter metum periculi rarius communicare consuevit [ad normam rubricae De gratiarum actione add. 3, ac incip. Cap. II.] . Postquam igitur de manu summi sacerdotis sine [de 1.] omni periculo et angustia eucharistiam totam integram et rotundam devote suscepit [suscepti 2.] , tantis a Domino sibi [s. a D. 2.] collatis applaudens cum gratiarum actione, beneficiis, inaestimabili gaudio in Domino exsultans [e. in D. 2, 3.] in hanc vocem erupit.

[2] Caput II. [gratias ei agit B. Alpais.] Non quantas debeo, sed quantas queo vobis ago gratias, benignissime mi Domine Iesu, Dei [om. 3.] unigenite, qui me in hac aerumnosa peregrinatione nullis meis meritis, sed sola benignissimae pietatis vestrae dignatione visitare voluistis, quascumque exiles muneribusque vestris impares vobis refero gratiarum actiones, pro universis, quae mihi indignae contulistis, beneficiis. Nam per vestrae matris orationes et merita, plagas meas ita curastis, ut nec cicatrix in eis ulla appareat. Cuius medicinali tactu dolorem meum omnem mitigastis, ulcerumque meorum sordes olim fetentes [fetantes 2.] evacuastis: ut visionum caelestium arcana cognoscam mysteria [m. c. 2.] , electorumque gloriam et reproborum supplicia, etiam in hac mortali vita posita, videam; sed sive in corpore, sive extra corpus nescio, vos scitis, mihi per gratiam vestram concessistis, pretiosi corporis vestri caelesti sacramento manu vestra me indignam communicastis, cuius interna dulcedine sic interius satiata sum, cuius beata [beatae 2.] refectione sic spiritualiter saginata sum, ut sicut mater vestra mihi [mihi m. v. 3.] promisit, cuius vos promissionem adimplere voluistis, non esuriam, neque sitiam amplius in aeternum Haec dicente puella, respondit ei Dominus haec ultima verba: Sicut coepisti, filia mea carissima, in dilectione mei et obsequio meo meaeque genetricis esto sedula et intenta. Nam tempus est ut ad caelum, in quo ad dexteram Patris sedeo, redeam: nec tamen te deseram, quia ubicumque [qui ubique 3.] praesens sum, te, si mihi perseveraveris, semper custodiam et in tutela et [in add. 2.] protectione matris meae te derelinquam. His dictis, sacerdotis figuram et habitum, quem assumpserat, deposuit, et in columbae specie, quam antea habuerat, iucundo volatu ad caelum gratulabundus ascendit, et ad dexteram Patris in sede maiestatis suae in forma Dei et hominis gloriosus resedit.

[3] [Caput] III. [Rationes eius soporis, in quo intelligit quae de ea dicantur.] In hac [beata visione Dei add. 2, beata Dei v. add. 3.] a [et 3.] cena Domini usque in diem resurrectionis dominicae morata est virgo sanctissima, viditque visionem istam, non ut alias videre solet [s. v. 3.] visiones, dormiendo, sed divinam columbam, immo Deum [Dominum 2, 3.] in columba, per tres, sicut iam dictum est, dies continuos [c. d. 2, 3.] ante pascha, vigilando, etiam corporeis contemplata est oculis, quem et in die resurrectionis suae, in habitu sacerdotis sacris vestibus induti transfiguratum, non solum spiritualibus, sed et corporalibus oculis videre, et ab ipso communicari promeruit. Ceteras quippe visiones, quas in quiete dormitionis suae sive in dormitione quietis suae videre solita est, solo spiritu contemplari videtur, in tantum ut eius spiritus raptus esse videatur ab illa, quando dormienti similis est, et requiescit in quiete sanctae contemplationis suae. Dormiente etenim illa sive potius requiescente in festivitate sancti Lucae evangelistae, superveniens ego crastina die post festivitatem, accessi ad lectulum eius, accensoque lumine, manum meam ori eius anteposui, nullusque omnino vel tenuis flatus aut anhelitus de ore eius, vel de naribus [vel naribus eius 3.] egrediebatur, in tantum ut quidam qui mecum aderat monachus eam raptam esse [e. r. 2.] diceret, et spiritum eius non esse in visceribus eius, quamvis ipsa se raptam esse [(non esse-esse) om. 1, 2.] , vel fuisse numquam dixerit, vel dicenti consenserit. Clausis siquidem [quidem 2, 3.] oculis, resupina iacens in lectulo, nullum vitae signum, nullum viventis flatum aut anhelitum, nullum dormientis sonum dabat [d. s. 2, 3.] vel strepitum, in tantum ut defunctae similis videretur, nisi rubor in facie eius candori superfusus [superfluus 3.] aliquod in ea vitae vestigium visentibus [intuentibus 2.] ostenderet. Nonnumquam etiam quando in requiem contemplationis suae ab angelo, quem proprium habet ductorem itineris, ducenda est, tempus dormitionis sive requietionis suae in spiritu praevidet et agnoscit. Nam cum ego in vigilia beati Lucae venissem ad eam, promisissemque me [om. 3.] die crastina venturum ad eam et monachum unum de Scaldeis [Scalleis 1, Scarleis 2,] valde sibi familiarem mecum adducturum, subridens illa prae gaudio respondit: se in illa die non fore nobis locuturam, ideoque mallet, ut alio tempore illum amicum suum adducerem. Quid plura? in die sancti Lucae venientes ad eam, dormientem, sicut praedixerat, illam invenimus. Et egressi de villa [villula 2, 3.] cum presbytero de Cudot, in agello quodam iuxta fontem villulae satis amoeno [amoenum 3.] consedimus, ibique multa de mysticis puellae visionibus et sanctis revelationibus [invicem add. 2, 3.] inter nos conferentes, totum fere diei spatium usque ad [horam add. 2, 3.] nonam in collationibus sanctis et colloquiis spiritualibus consumpsimus. Quas visionum eius collationes, prout series narrationis postulaverit, loco suo [s. l. 2, 3.] interserere curabimus. Post discessionem autem nostram, cum die quarta evigilasset, venit ad [ante 3.] eam presbyter de Cudot, et ab ea tale responsum accepit: Quare, domine mi, cum monachis illis domino P. et domino G., qui nudius tertius hic ante me fuerunt, tot et tanta de me et de meis quae vobis revelavi secretis invicem contulistis? Stupefactus presbyter, et quomodo id sciret vel quis ei verbum hoc [istud 2, 3.] ostendisset interrogans, tale ab ea responsum audivit: Scio, inquit, scio, domine mi, quod in die sancti Lucae hic ante me fuerunt, et quia cum eis loqui non poteram, egressi sunt de villa [villula 2, 3.] , et vos cum eis, multaque de me et [vel 2.] de visionibus meis, quas secreto solis vobis [vobis soli 2, 3.] dixeram, eis ex ordine rettulistis. Admirans presbyter et congaudens se ab ea per revelationem sic fuisse deprehensum, rem mihi rettulit quando ad eum redii, nec satis admirari [non add. 2.] potui, quod sic huiuscemodi verbum divinitus fuisset virgini revelatum.

[4] [Caput] IV. [In festo paschatis videt christianos percipientes sacram Eucharistiam.] Post aliquot annos, redeunte sollemnitate paschali, sibi visum est, in die resurrectionis dominicae, supra totam mundi fabricam se elevatam fuisse, totamque terram et omnes qui [omnia quae 2, omnes qui 3.] in ea sunt sub se fidelium videbat ecclesias, in quibus fideles quique dominici corporis et sanguinis accipiebant sacramenta, beatorum quoque spirituum ordines super fidelium turbas in singulis ecclesiis dominatori [suo add. 2, 3.] videbat assistentes alis pennatis [p. a. 2, 3.] corpora sua levia [leva 2.] et subtilia in excelso pro voluntate [(p. v.) provolante 3.] leviter elevantes [om. 2.] , dumque communicarent quidam eorum, qui ad sacros ordines promoti sunt, tam clericorum quam monachorum, vidit divinam eucharistiam, quasi vino sanguineo et rubro totam intinctam, per superficiem coronae capitis eorum egredientem ab eis [ab e. om. 2, ab eis eg. 3.] , quam honorifice suscipientes angeli sancti usque in caelum ante sedem maiestatis divinae [d. m. 2, 3.] cum multis laudibus deferebant. Aliis vero eucharistiam accipientibus videbatur quasi carbunculus nigerrimus in os eorum intromitti [(in-int.) int. i. o. e. 2.] , et [om. 3.] de illis [his 2, 3.] erat multitudo copiosa. Dumque alii eucharistiam sanctam acciperent, quasi in os eorum descendebat, et sic in eis videbatur quasi [om. 3.] hostia sancta [s. h. 2, 3.] remanere, nihilque aliud de eis ei amplius videbatur.

CAPUT SECUNDUM
Aliae B. Alpaidis revelationes.

[5] Caput V. [Videt adventum Domini et praelium Eliae et Enoch cum Antichristo;] In vigilia natalis Domini aperti sunt caeli, descenditque de caelis veneranda quaedam maiestas mirae claritatis et admirandae pulchritudinis, quam subsecuta est femina quaedam pulchra valde et decora, quae infantulum unum inter ulnas suas deferebat tam parvulum ac si [sic 2.] eum [om. 2.] eadem hora vel die [ead. d. v. h. eum 3.] peperisset. Cumque sic [om. 3.] ante lectulum virginis hi tres descendissent, elevata dextera, signum crucis super eam impressit maiestas illa veneranda; deinde mulier illa venerabilis signo crucis eam munivit. Ad ultimum puer parvulus, de quo magis admirata est, quia tam parvus erat, ut [et 3.] nihil [facere add. 3.] secundum naturae suae infirmitatem, nisi vagire, deberet, dexteram parvulam elevavit, signumque salutiferae crucis super eam impressit; et sic eodem ordine quo descenderant maiestate praecedente [praeeunte 3.] ad caelos ascenderunt. Statimque de caelo descenderunt ad terram duo antiqui senes veneranda candidati canitie, prophetis similes, erantque quasi ad bellum praeparati, exspectantes adversarium cum quo essent pugnaturi. Nec mora, de terra exivit quasi imago quaedam terribilis, formam hominis habens [hab. hom. 2, 3.] , statura grandis, aspectu horribilis, et cum duobus praedictis senibus immanissimum bellum audacter iniit, eosque nimis atrociter interfecit. Quos ad caelum de caelo [(d. c.) om. 2, 3.] columbae descendentes nive candidiores detulerunt. Hostis vero eorum terrificus post eos ibat crescendo, et usque in caelum persequi eos [e. p. 2, 3.] nitebatur. Nam cum pedibus tangeret terram eosque a terra non elevaret, corpus eius ita in altum crescebat, et crescendo tantum in altitudinem [altitudine 2, 3.] procerum et tam magnum fiebat, quod cum pedibus terram tangeret, eos usque in caelum procero corpore et elevata cervice persequi [prosequi 2, 3.] videbatur. Sed Deus, qui superbis resistit, eum, cum parvo regnasset tempore, virtutis suae potentia deiecit, et occidit, quem in profundum inferni teterrimae volucres, corvis nigerrimis similes, in momento demerserunt.

[6] Caput VI. [item resurrectionem mortuorum.] In festivitate sanctorum omnium [o. s. 2, 3.] vidit inter [om. 1.] angelicos cives gloriosam [gloriosissimam 2, 3.] celebrari sollemnitatem, totumque caelum ab inferiori parte variis [diversis 2, 3.] palliis diverso [vario 3.] colore coloratis, sic undique ad ornatum et ex omni parte coopertum, quod in nulla parte nudum [nullum 2.] apparebat, nec in aliquo loco discoopertum videri poterat. Cumque huc illucque circumspiceret et pulchritudinem miraretur et varietatem palliorum, vidit in medio eorum foramen unum exiguum, per quod incandescere sibi videbatur caelum, et columnam igneam a terra usque ad foramen illud [i. f. 2.] elevatam, per quam ita leviter ascendit, ac si mole nequaquam detineretur corporea. Elevata est itaque [i. e. 2, 3.] usque ad foramen illud, ascenditque et intravit supra [super 2, 3.] palliorum illorum multitudinem, viditque ibi maximam fidelium turbam, totam candidatam, quam dinumerare nemo poterat, qui omnes in oratione prostrati, manus sinistras dextris suis superpositas tendebant [tenebant 3.] . Quos cum pertransisset virgo prudentissima, venit ante regiam filii Dei maiestatem in throno gloriae suae, inaestimabili lucis claritate refulgentem [fulgentem 2.] . Cuius speciei tantus erat decor et gloria, tantus splendor tantaque gratia, quod in gloriam vultus eius non poterant oculi virginis intendere, tanti reverberati luminis claritate. Circa quem erat multitudo copiosa infantium decollatorum, quorum corpora collotenus [omnia add. 2, 3.] integra erant, sed capita humeris superposita non habebant, et sic circa [circum 2.] regem regum et dominum dominantium [dominatorum 2.] hinc et inde decollati sedebant. Aliorum martyrum virginumque contemplata est ex alia parte gloriosum et invictum exercitum, qui quia [et 2.] per sui sanguinis effusionem regi suo Domino Christo testimonium reddiderunt in terris, eius beata visione sempiterne perfruuntur in caelis. His confessorum laudabilem numerum vidit in gloria sociatum, qui [quia add. 3.] pro Dei amore labentis saeculi fluxus despexerunt, immarcescibiles coronas ab ipso [eo 3.] accipere [percipere 2, 3.] meruerunt. Beatorum spirituum ordines ex alia parte dominatori suo vidit assistentes, et ad explenda iudicia sua pro [vel 1, 2.] officiorum suorum varietate sollicite ministrantes; quos in hoc a ceteris caelestis [caelestibus 1.] curiae civibus virgo discernebat, quod eos pennatas alas humeris suis superpositas gestantes circumspiciebat. Cumque in hac visione beata [b. v. 2, 3.] mira et inaestimabili quadam suavitate delectaretur, prospexit a longe in profundissima quadam et obscura valle globum terrae intumescentem, viditque terram quasi totam renovatam et ad similitudinem cretae [cerae 2.] candidissimae totam candescentem. Virgo quippe super altitudinem nubium in spiritu elevata, totam firmamenti [mundi 2.] machinam undique circumspiciebat; videbatque terram simul totam in medio firmamenti, quae quasi mons quidam parvissimus eius oculis se totam circumspiciendam offerebat, eratque tam in longitudine, quam in latitudine innumerabilibus plena speluncis, talparum fossis similibus; de quibus in momento exsurgebant innumerabiles utriusque sexus homines formati, qui omnes unius quantitatis erant et aetatis. Nec erat in tota terra aliqua fossa, de qua hora illa non exsurgeret [exsurgerent 3.] homo [vel vir 2, 3.] vel femina. Cumque a mortuis omnes [o. a. m. 2, 3.] in ictu oculi resurrexissent, descendit de caelo super terram in eminentiori loco crux quaedam mirae magnitudinis et altitudinis, tota plana [plena 2.] et bene polita, quae tota [om. 2.] erat rubra, quasi sanguineo tincta colore, videbantque eam omnes [homines add. 2, 3.] tam iusti, quam iniusti [iniqui 2, 3.] . In cuius [eius 2. 3.] aspectu iusti spe gaudentes gloriabantur, impii vero desperantes in eius aspectu [visione 2, 3.] confundebantur. Nam ante crucem erat lampas quaedam accensa, quae tantae claritatis tantique luminis radios ex se huc illucque diffundebat, quod non solum [totam add. 2, 3.] terram, verum etiam singulorum corda hominum sic interius illustrabat et illuminabat, quod cogitationes cordium [cordis 2.] illorum [eorum 2, 3, et abscondita sua add. 3.] , et occulta uniuscuiusque [unicuiusque 1.] gesta manifeste [omnia add. 2, 3.] declarabat et revelabat. Descenditque iuxta crucem super terram [cum apostolis suis add. in marg. 3.] in potestate magna [et maiestate add. 2, 3.] filius hominis, beatorum spirituum, apostolorumque [angelorumque 3.] suorum, martyrumque [et add. 1.] , confessorum atque virginum circumdatus undique choris, circa quem stabant pueri decollati, inter quos et Deum nulli alii poterant interseri. Erat autem facies eius electis suis suavis et pia ad amandum, dulcis et benigna ad contemplandum, ad quem [quam 2, 3.] cum magna fiducia respiciebant omnes iusti perfectam habentes iustitiam, quia fiduciam habebant in die iudicii. Gaudebant enim in Domino in quem solum speraverant, cuius cum faciem semper aspicerent, semper eam contemplari desiderabant. Reprobis autem erat vultus eius tam dirus [durus 3.] , tam terribilis, tam ferus, tamque crudelis, quod propria accusante conscientia severitatem ipsius nullo modo poterant sustinere, nec in gloriam vultus eius, iustis quidem desiderabilem, sibi vero terribilem, audebant intendere, iuxta illud: Tollatur impius ne videat gloriam Dei. Sic igitur ante summum iudicem vidit virgo venientia ad iudicium [(a. i.) om. 2.] tria genera hominum. Nam alii iam erant angelorum choris sociati, qui cum summo iudice erant orbem terrarum [o. t. e. 2, 3.] iudicaturi; alii ante ipsum veniebant [ad iudicium add. 2, 3.] , ab eo et ab his quos [secum add. 2, 3.] constituit iudices diudicandi, et ad dexteram suam in regno patris sui post iudicium [ab eo add. 2, 3.] vocandi, et cum eo feliciter in aeternum regnaturi. Alii poenis gehennalibus destinati, et post iudicium ad inferna descensuri, ibi propter sua peccata tormentis infernalibus cum diabolo et angelis eius sine fine concremandi [cruciandi 3.] .

[7] Caput VII. [Videt sacram hostiam sub forma pueri ab angelis in caelum ferri.] Alio anno vidit [om. 2.] in eadem festivitate in quadam abbatia [cisterciensis add. 3.] ordinis nostri, quae Scaldeiae [Scarleise 2, Scallee 1.] nuncupatur, exercitus angelorum in ecclesia congregatos [vidit add. 2.] , dum abbas in honorem sanctorum omnium [o. s. 2.] sacrarum sollemnia missarum celebraret [c. m. s. 2, 3.] . Qui dum sacri [acris 2.] canonis devotus intenderet mysteriis, tanta beatorum spirituum in ecclesia [ecclesiam 3.] multitudo descendit, quod ab imo usque ad summum totam ecclesiam [e. t. 2, 3.] repleverunt. Nam et super abbatem et super ministros eius, et super alios fratres sacris mysteriis devote assistentes descenderant angelici cives, dominatori suo, cuius pretiosi sanguinis et corporis [c. et s. 2, 3.] in praesentiarum sacrosancta celebrabantur mysteria, devote famulantes. Cumque abbas sacram hostiam inter manus suas elevatam Deo Patri praesentaret et offerret, vidit virgo inter manus suas [eius 2, 3.] elegantissimum forma puerum tantae pulchritudinis et claritatis, ut ei similis vel [et 2, aut 3.] aequalis nullus umquam fuerit in filiis hominum. Apertique [aperti 2.] sunt caeli super eum, et descenderunt de caelis super sanctum altare [a. s. 2.] duo de beatis spiritibus inter alios maiestate et auctoritate longe eminentiores; qui cum summa reverentia honorifice tulerunt caelestem illum puerum de manibus abbatis, eumque ante divinam maiestatem Deo Patri praesentaverunt in caelis; et facta oblatione salutifera cito redeuntes, coram [cum 2, 3.] abbate super sacrosanctum altare illum cum summa veneratione reposuerunt: missaque celebrata, cum abbas et ministri communicassent, in caelum redierunt angelici [angeli 1.] cives, pro tanta sollemnitate Deum ac Dominum sanctorum omnium cum hymnis [et laudibus add. 3.] glorificantes.

[8] Caput VIII. [Cognoscit monachum sui memoriam non fecisse in missa,] In eadem abbatia est quidam monachus sacerdos mihi satis cognitus, sanctae virgini familiarissimus. Hic cum quadam die voluisset ad eam visitandam ire, velletque prius missam celebrare nec haberet altare in quo celebraret [posset cantare 3.] , (nam, sicut est consuetudinis [in ordine nostro add. 3.] , die illa [secundas add. 3.] cantare debebat), rogavit quendam socium suum ut altare suum sibi praestaret; missamque suam [om. 2.] maturius solito cantavit, ut ad virginem citius perveniret. Consueverat autem idem sacerdos inter [intra 3.] sacra missarum sollemnia, in illo sacri canonis loco [i. l. s. c. 2.] in quo memoria agitur amicorum viventium, dilectae suae nominatim ibi [om. 2.] memoriam silenter agere; sed in illa die tam succincte tamque festinanter cantavit, ut ad virginem velocius accederet, quod memoriam eius [quam ibi de ea habere consueverat 2, 3.] , oblivione interveniente, intactam pertransiit. Cumque peracta missa festinus ad virginem pervenisset, eamque humiliter salutasset, interrogavit eum puella, si illa die [d. i. 2, 3.] missam celebrasset [cantasset 2, 3.] . Quo respondente: Etiam, domina, cum Dei voluntate hodie [missam add. 2, 3.] celebravi, ait [at 2.] illa: Scio, domine, scio quod hodie missam cantastis ad altare quoddam, quod [monachus add. 2, 3.] quidam familiaris vester [noster 2.] vobis commodavit, quia proprium non habebatis [altare add. 2, 3.] ubi ad libitum cantare possetis; sed dum hodie missam celebraretis, in cantando [eam add. 3.] nimis festinastis. Nam propter nimiam festinantiam [festinationem 2, 3.] vestram, cuiusdam dilectae vestrae memoriam hodie oblivioni tradidistis, quam dum sacris mysteriis assisteretis, olim assidue in memoria vestra habere consueveratis. Audiens hoc monachus obstupuit de tanta revelatione, tacitoque corde revolvens, deprehendit verum esse, quod sibi dictum fuerat a virgine. Cuius rei veritatem ego qui scripsi ab ipsius monachi ore pro certo audivi.

[9] Caput IX. [cuius etiam conscientiam apertam videt.] Idem monachus multis precibus ab ea vix [v. ab ea 2, 3.] extorquere potuit ut Deum deprecaretur, quatenus in requietione sive [in add. 2.] contemplatione sua ei ostendere dignaretur, in quibus offensis ipse magis Deum [D. m. 3.] offenderat, aut pro quibus delictis ipse [om. 2, 3.] apud summum iudicem magis reus teneretur, aut pro quibus peccatis iustus iudex amplius erat adversus eum iratus. Noluit illa tantae monachi petitioni [p. m. 3.] assensum praebere, indignam se iudicans [vociferans 2, 3.] cui talia revelari divinitus [d. r. 2, 3.] deberent [debuissent 2.] , dicens hoc solum Deum nosse, qui solus renes et corda scrutatur [et in hoc noluit ei aurem praebere add. 2, 3.] . Quam repulsam monachus graviter ferens, instabat importune, opportune, et quia precibus non poterat, importuna infestatione eam vincere nitebatur; et quia multoties ei molestus erat, importunitate sua tandem impetravit, quod diu precibus extorquere nequiverat [non poterat 2.] . Aliquot igitur elapsis diebus, revelavit Dominus virgini in requie sua multa de conscientia monachi [(m. d. c. m.) d. c. mon. m. 2.] , in tantum quod cum ad virginem [iterum add. 3.] redisset, reseravit ei multa de peccatis suis oblivioni iam ab eo traditis, quae ipse in pueritia sua gesserat. Multas etiam de negligentiis et occultis peccatis [delictis 2, 3.] suis in quibus ipse tantum [om. 2.] sibi [soli add. 2, 3.] conscius erat, quasque oblivioni iam tradiderat, ad memoriam reduxit, monens eum attentius, ut per humilem confessionem ab huiusmodi se mundaret offensis, et condignam paenitentiam de his agere [om. 2.] festinaret. Rediens monachus ad conscientiam suam et cor suum diligenter evertens, sine omni dubitatione deprehendit vera esse, quae, sibi dicta fuerant a virgine, admirans quomodo abscondita cordis sui, in quibus ipse sibi tantum [t. s. 2, 3.] conscius fuerat, et delicta iuventutis suae, quae iam oblivioni tradiderat, tam manisfeste fuissent virgini per inspirationem sancti Spiritus [Sp. s. 2, 3.] revelata; de his enim quae sibi puella dixerat, perhibebat ei testimonium conscientia sua. Audita ego tanti et inauditi miraculi novitate, a monacho requisivi, et ipse testimonium perhibuit veritati, dicens sine dubio haec, prout scripta sunt, a veritatis tramite nullatenus exorbitare.

[10] Caput X. [S. Benedictus eam monet de defectibus aliquot monachorum Scarleiensium.] Apparuit virgini vir quidam grandaevus [g. q. 2.] , veneranda canitie venerabilis, sacerdotalibus indutus vestimentis nive candidioribus, virgam pastoralem tenens in manu sua, qui de quibusdam fratrum [fratribus 3.] de Scaldeis [Scarleis 2.] conquerebatur, quod regulam quam eis tradiderat, sicut eam observaturos [se add. 2, 3.] voverant, non observabant, praecipiens ei et iniungens ut abbati de Scaldeis [Scarleis 2.] ex parte sua diceret, quatenus praedictos fratres pro culpis suis et negligentiis, ne ipse durius [in eos add. 3.] irasceretur, artius corrigeret. A quo cum puella nomen suum et culpas [culpasque 2, 3.] et nomina fratrum [illorum add. 2, 3.] de quibus, conquerebatur [querimoniam faciebat 2.] , requireret, respondit ei se Benedictum appellari, culpasque et offensas fratrum illorum de quibus querimoniam faciebat [(requireret-fac.) om. 2.] , et nomina eorum [ei add. 3.] signanter expressit. Quae cum virgo praedicto familiari suo, qui tunc forte ad eam visitandam [visendam 3.] mecum venerat, rettulisset, super [supra 3.] hoc [admiratus add. 2, 3.] quod ab ea audierat, totum [om. 2, 3.] verum esse cognovit.

[11] Caput XI. [Videt ipsa actiones duorum fratrum a grangia reducum.] In festivitate quadam veniebant ad sollemnitatem de grangia duo fratres ad abbatiam. Qui cum transirent iuxta villam [villulam 2, 3.] de [om. 2, 3.] Cudoth, declinantes paululum a via, venerunt ad sanctam puellam. Quam cum in transitu vidissent, et [ea add. 2, cum ea add. 3.] breviter locuti fuissent, venerunt ad abbatiam, et intraverunt [intraveruntque 2, 3.] pariter in [om. 3.] ecclesiam. Cumque se invicem aqua benedicta aspersissent, alter in ecclesiam ante altare secessit ad orationem, alter vero devenit in capitulum monachorum, ut divinum, qui pro sollemnitate tunc ibi gerebatur, audiret sermonem. Cumque finito sermone pariter ambo missam audissent, et [om. 3.] de abbatia simul ad grangiam redirent, ad virginem iterum, ut eam viderent, diverterunt. Cumque cum ea [simul add. 2, 3.] loquerentur, alter eorum interrogavit [eam int. 3, int. eam 2.] si quid, postquam ab ea discessissent [decesserant 2, 3.] , vidisset. Cui ipsa se in abbatia [se add. 1.] fuisse, et cum fratribus missam audisse, et paululum ante eos se ab abbatia redisse respondit. A qua cum [ipse add. 2, 3.] requisivisset [requisisset 2, 3.] si se et socium [comitem 2, 3.] suum inter alios fratres [in abbatia add. 2.] vidisset, respondit: Aestimo, domine mi, quod ego vos [duos add. 2, 3.] inter alios fratres vidi. Quo interrogante iterum [it. int. 3.] quid egissent, vel qualiter se habuissent, ait ei: Cum iste seipsum aqua benedicta aspersisset, in ecclesiam intravit, seseque ante altare prostravit in orationem. Vos vero in capitulum intrastis, ut cum aliis fratribus divinum audiretis sermonem, et post [postea 3.] simul in ecclesiam missam audistis. Stupefacti pro tanta revelatione, ad grangiam coepto itinere devenerunt et fratribus aliis rem gestam ex ordine rettulerunt [narraverunt 2, 3.] .

CAPUT TERTIUM
Revelatur B. Alpaidi sors defunctarum animarum.

[12] Caput XII. [Intellegit liberatum e purgatorio Gilduinum, abbatem Fontis Ioannis,] Defuncto venerabili Gildoino a, abbate Fontis Ioannis b, vidit puella animam eius in poenis, eo quod monachos sibi invicem alterutrum detrahentes et de proximis suis inter se [(i. s.) om. 2.] prava verba disseminantes, ante se patienter audivit, nec eos de hac culpa correxit, quamvis ipse vir simplex fuerit et rectus, et in omni fere disciplina [religionis add. 3.] eruditus. Nam inter ceteras quibus ornatus fuerat decenter [d. o. f. 2, 3.] virtutibus [virtutes 3.] etiam virginitatis honore usque in finem vitae suae floruit, sicut ait vir quidam religiosus, qui secretorum conscientiae ipsius [satis add. 3.] conscius fuerat [fuit 2, 3.] . Post mortem igitur eius, cum sacramenta vivifica monachus quidam Fontis Ioannis, qui inter alios ei familiarior exstiterat, pro eius anima devotus offerret, vidit sanctissima virgo [v. s. 2.] Aupes beatam Dei genetricem semperque virginem Mariam, et beatum Ioannem evangelistam, et cum eis praenominatum abbatem [in ecclesiam add. 2, 3.] ante altare, in quo monachus pro eo missam celebrabat, venire, pariterque [om. 2, cum eis add. 3.] totam missam usque ad finem audivit. Missa celebrata, ad altare magnum accesserunt in chorum, et postea in capitulum in quo venerabilis abbatis habebatur sepultura. Venientes cum quibusdam aliis reverendis personis habitu monachili indutis, psalmos quosdam decantabant, quos virgo quidem audiebat, sed eos intellegere non poterat. Quibus finitis, visitatisque [visitatis 2, 3.] pluribus ipsius [om. 2, 3.] monasterii officinis, per Scaldeias [Scarleias 2, Scalleas 1.] reditum facientes, in ecclesiam primitus introierunt; inde venientes in infirmitorium, monachos infirmos, qui tunc forte prandebant, viderunt, quorum alii carnibus, alii caseis et ovis vescebantur, alii quasdam pultes albas comedebant, quas cum puella vidisset affectavit et esuriit, et videbatur ei quod de talibus, si haberet [pultibus add. 2, 3.] , bene comederet. Cumque ab huius sanctae quietis [quiete 2, 3.] dormitione [dormitionis 2, 3, suae add. 3.] evigilasset, advocata matre, rogavit ut tales pultes, quales in abbatia viderat, ad edendum sibi praepararet. Quod cum illa celeriter festinaret adimplere [a. f. 2.] , dixit ei: Quiescite, mater, quiescite, quia tales epulas facere nescitis. Quod ubi dominus Petrus de Scaldeis [Scarleis 2.] audivit, misit ei de pulmento; sed illa gustare nequivit [non potuit 2, 3.] . Cumque [per add. 1, 2.] visionem istam praedicto Petro et quibusdam aliis religiosis viris rettulisset, notato die rem istam diligenter inquisierunt, et sic factam fuisse prout ab ea didicerant sine dubio invenerunt.

[13] Caput XIII. [Cognoscit qui agat monachus Pontiniacensis,] Duo monachi Pontiniacenses c, quorum alter sacerdos, alter laicus erat, venerunt ad sanctam puellam. Cum qua cum satis locuti fuissent [locutus fuisset 3.] , monachus [(sat-mon.) monachus satis locutus 2.] laicus egressus [(l. e.) om. 2.] de domo coepit sub nudo aere [s. n. a. c. 2, 3.] de psalmis aliquos decantare, coepitque subito pluere, et pluvia super monachum foris stantem et [ad 3.] orantem [orationem 3.] cadebat. Quod cum divinitus fuisset virgini revelatum, dixit sacerdoti, qui secum in thalamo loquebatur, ut monachum laicum propter pluviam in domum advocaret. Qui noluit: putabat enim quod in interiori [exteriori 3.] domo cum familia loqueretur et [(l. e.) om. 2, 3.] sederet ad ignem. Secundo dixit ei puella ut monachum advocaret; qui [et 2, 3.] respondit ei [om. 2.] : Domina, non, ut putatis, foris stat ad pluviam, sed in domo [illa add. 2, 3.] cum ceteris sedet ad ignem. Illa vero tertio affirmante quod extra domum sub nudo aere staret ad pluviam, iterum atque [(i. a.) iterumque atque iterum 2, 3.] monente ut eum advocaret, egressus ille de domo monachum foris stantem [stando 2, 3.] , ad pluviam psalmos decantantem [decantando 2.] , sicut [ei add. 2, 3.] puella dixerat, non sine admiratione magna [m. a. 2, 3.] invenit; et cum eum in domum introduxisset, interrogavit virginem qualiter monachum foris [foras 2.] stare comperisset, vel quis hoc ei [e. h. 2.] dixisset. Cui illa: In corde, inquit, meo mihi interius revelatum fuit [fuisset 1.] . De qua revelatione non satis [parum 2.] admirari potuerunt monachi, cum illa semper [super 2, 3.] toto corpore resupina iacens in lectulo, non solum deforis [extra domum add. 2, 3.] stantes, sed nec intus [om. 2, 3.] eos qui [intus add. 2, 3.] in domo interiori [exteriori 1.] extra thalamum suum consistunt, possit a foris corporeis oculis intueri.

[14] Caput XIV. [Comitem Iuviniacensem videt in purgatorio.] Defuncto comite Ioviniaci d, venit mater eius comitissa Castelli Renardi e ad puellam rogans eam [om. 2, 3.] ut Dominum pro anima comitis filii sui deprecaretur, quatenus, si misericordiam a Domino consecuturus esset [e. a. D. c. 2, 3.] , sibi Dominus revelare et animam comitis ostendere dignaretur. Cui cum illa, vix precibus abbatis de Scaldeis victa, quem comitissa secum ob hoc adduxerat, annuisset, circa pascha tribus continuis hebdomadis in sancta dormitione sua [om. 2, 3.] requievit. Feria quarta tertiae hebdomadae ducta est ab angelo itineris sui praevio, ad quaedam loca purgatoria, in quibus multae miserorumanimae miserabiliter pro peccatis suis torquebantur. In locis illis erat stagnum aquae profundissimum, frigidissimas habens aquas, horribiles, nigras, deformes, spissas, urentes, omnique gelu acriores. In alia parte erat ignis inexstinguibilis, tenebrosus, niger, horribilis, omnique lumine carens, cuius altior est flamma, quam sit altitudo caeli a terra. In illo igne vidit innumerabiles animarum turmas, quas uncis igneis et ferreis per medias flammas miserabiliter distrahebant teterrimi daemones [t. d. d. 2, 3.] , avidisque dentibus corrodebant eas vermes usque ad interiora insatiabiles. Nec poterant diutius in uno loco subsistere, quoniam intolerabiliter [horribiliter 3.] depascebant eas flammae voraces, sed de aestuantibus flammis ignium saliebant in frigidissimas undas aquarum, quarum frigus intolerabile, quia diu tolerare non poterant, cogebantur in vapores ignium citius resilire, et sic propter nimium fervorem flammarum et aquarum frigus intolerabile de igne in aquam [et add. 2, 3.] , de aqua in ignem sine fine cogebantur incessanter resilire. Multa erant ibi genera tormentorum alia, in quibus infelices animae variis cruciatibus pro peccatis suis torquebantur. Inter quas animam praedicti comitis ostendit angelus virgini, suadens ei, ut matri suae diceret quatenus pro anima filii [sui add. 3.] pauperibus daret eleemosynas, et sanctas orationes fieri missasque celebrari pro eo faceret a sanctis et religiosis viris, quia post peractam in locis illis paenitentiam misericordiam erat [a Domino add. 3.] consecuturus, eo quod antequam vitam finiret de peccatis suis tota mente paenituit, et ea Christo Christique sacerdotibus vero et humili corde confiteri non erubuit, et sacramentum dominici corporis in sancta devotione cum firma fide et certa spe suscepit. Tunc [tum 2, 3.] puella sic angelo respondit: Cum haec ego comitissae dixero, forsitan mihi non credet, quia nullum certum habeo, quod ei praetendam signum [c. s. h. q. ei p. 2, c. h. s. q. ei p. 3.] . Tunc angelus manum puellae dextram apprehendit [apprehendens 2, 3.] extensoque [extenso 2, 3.] brachio sursum elevavit in altum, digitosque eius circumposuit virgae, quae in altum per desuper [om. 2.] caput virginis [eius 2, puellae 3.] curvata est [erat 2, 3.] , et per duo capita hinc et inde inferius [om. 2, 3.] ad lectulum ligata, sicut est consuetudo in cunabulis parvulorum [puerorum 2.] ad defensionem muscarum virgae curvatae pannum superponere [superimponere et 3.] , ita quod baculum digitis circumstrictis firmiter tenuit; et dixit ei: Hoc signum habebis, et in hoc signo credet tibi comitissa, quod manum tuam antequam veniat vespera beatae Mariae, quae est vespera sabbati, ab hoc baculo disiungere non poteris. Mane venit eam videre mater sua, vidensque manum eius sursum elevatam baculumque tenentem, nimis obstupuit, eo quod per multum tempus tam infirma, tamque debilis exstiterat, quod omni [omnium 2, 3.] membrorum usu destituta, nec manum movere nec ad se trahere poterat. Voluitque etiam [cum add. 3.] multo conamine manum a baculo disiungere, sed non potuit; sed panno uno eam involvit, currensque presbyterum advocavit. Qui cum vidisset eam manu virgam tenentem, obstupuit, cogitans in corde suo quod huiuscemodi miraculum alicuius rei esset indicium, manumque omnino tangere non praesumpsit. A feria quarta usque ad vesperam sabbati sequentis [seq. s. 2, 3.] brachio sursum extenso dextera sua baculum tenuit. In quo sabbato cum presbyter ante lectulum [lectum 2.] eius, sicut consueverat, vespertinas laudes decantaret, rediens ad seipsam [ipsam 2.] puella planctum emisit, brachium extendit [deposuit manum add. 2, 3.] , baculum demisit. Ex ea die manum dexteram movere et digitos huc illucque [atque illuc 2.] , quod ante non poterat, coepit agitare. Visionem quam viderat presbytero rettulit, qui pro certis [om. 1.] , quae de manu eius viderat, indiciis, fidem cito dictis adhibuit. Quam visionem abbati de Scaldaeis [Scraleis 2, Scalleis 3.] et [praedictae add. 2, 3.] comitissae, mihique ipsi presbyter ipse [om. 2, 3.] postea fideliter enarravit, asserens quod post hanc [om. 2, 3.] visionem languere [languescere 3.] coepit graviter et aegrotare viribusque corporis [corporeis 2.] ita destitui [d. i. 2.] , quod vix die tertia postquam [posteaquam 2, 3.] ad seipsam [ipsam 3.] rediit, potuit ei visionem verbis explicare. Sicut Daniel, cum vidisset arietem qui habebat cornua excelsa, et unum excelsius altero succrescens, atque ventilantem cornibus contra occidentem, et contra aquilonem, et contra meridiem, cui non poterant omnes bestiae resistere, cuius cornua comminuit hircus caprarum, qui veniebat ab occidente super faciem totius terrae et non tangebat terram, et habebat cornu insigne inter oculos suos, et cucurrit ad arietem in [et 2.] impetu fortitudinis suae [om. 2.] et occidit eum aegrotare coepit [post visionem add. 2.] et languere post revelationem istius visionis [v. i. 3, et multorum quae ibi sequuntur add. 2.] sicut ipse ait [et add. 3.] : Ego Daniel languens [langui et 3.] aegrotavi per dies. Et iterum post visionem quam [paulo post add. 3.] vidit de viro, qui indutus erat lineis, cuius renes amicti [accincti 3.] erant auro obriso et corpus eius chrysolitis [chrysolitus 3.] , et facies eius velut species fulguris, et oculi eius ut lampas ardens, et brachia eius et quae deorsum usque ad pedes quasi species aeris candentis, et vox sermonum eius ut vox multitudinis, debilitari coepit et viribus corporis destitui, sicut ipse ait: Ego autem relictus solus vidi visionem grandem hanc, et non remansit in me fortitudo, sed et species mea immutata est [in me add. 3.] , et emarcui, nec habui [in me add. 3.] quicquam varium. Et audivi vocem sermonis [sermonum 3.] eius, et audiens iacebam [om. 1.] consternatus super faciem meam vultusque meus haerebat terrae; et post pauca: Domine mi, in visione tua dissolutae sunt compages meae, et nihil in me remansit virium. Et quomodo poterit servus Domini mei loqui cum Domino meo? Nihil in me remansit virium, sed et halitus meus intercluditur. Sed et [om. 3.] Ezechiel propheta post visionem quam vidit de quattuor rotis et quattuor animalibus, et de firmamento quod erat imminens capiti eorum, territus de visione, cecidit in faciem suam, sicut ipse ait: Haec visio similitudinis gloriae Domini, et vidi, et cecidi in faciem meam. Et infra, cum vidisset sex viros qui veniebant de via portae superioris quae respicit ad aquilonem, quibus praecepit Dominus, ipso Ezechiel audiente, ut transeuntes sequerentur virum, qui vestitus erat lineis, et atramentum [atramentarium 3.] scriptoris ad renes eius, et [ut 1.] percutientes occiderunt [occiderent 3.] omnes quos invenerunt [invenirent 3.] de Israel, praeter illos in quorum frontibus tau scriptum [signatum 3.] fuerat a viro, qui indutus erat lineis, videns propheta tantam occisionem fieri, tremefactus ingemuit prae timore, ceciditque in faciem suam, sicut ipse ait: Et caede completa, remansi ego solus, ruique super faciem meam, et lacrimans [clamans 3.] aio: Heu, heu, heu, Domine Deus, ergone disperdes omnes reliquias Israel, effundens furorem tuum super Hierusalem [(Et iterum post visionem — Hier.) om. 2.] ? Sic, sic nimirum [nimium 1.] puella, tam [om. 2, 3.] gravi tacta [om. 2.] dolore, post visiones suas consuevit saepissime, tunc praecipue cum post aliquam [tam 3.] visionem magnam [m. v. 2, 3.] ad seipsam revertitur, ex intimis cordis alta trahens [trahere 2, 3.] suspiria, graves planctus emittere, tum quia [(t. q.) cumque 2.] ad corpus mortis huius redire compellitur, tum quia [(t. q.) cum 2.] de sabbato suae contemplationis egreditur, tum quia [(t. q.) tamen 2.] miseris quos in poenis constitutos viderit [viderat 2.] compatitur. Sicut [enim add. 2, 3.] verisimile videtur [cur add. 3.] , sic molestum [est add. 2, 3.] ei, quoties de requie suae contemplationis in ergastulum sui corporis revertitur, tamquam si quis de mundi huius amplitudine in aliquem [(in a.) om. 3.] carcerem tenebrosum [t. c. 2, 3.] intrare compelleretur [compellatur 2, 3.] . Unde nonnumquam fit ut tam gravi post requiem suam et tam longa deprimatur infirmitate, et tunc maxime cum aliquam praecipuam visionem viderit, ut [et 3.] a somno suo excitata, et circumstantes videat et sibi colloquentes audiat et prae nimia debilitate corporis [c. d. 2, 3.] verbotenus eis respondere non [om. 3.] valeat.

Explicit liber secundus [(e. l. s.) om. 2.] .

ANNOTATA.

a Fuit Gildoinus secundus coenobii Fontis Ioannis abbas, qui anno 1172 adhuc in vivis, haud multo post obiisse credendus est. De eo legesis quae in Gallia christ., tom. XII, p. 229.

b Abbatia Fontis Ioannis sita erat in vico hodie nuncupato Saint-Maurice-sur-Aveyron. Cfr. Patron, Recherches historiques sur l'Orleanais, tom. II, p. 122. Hic autem vicus pertinet ad praefecturam dictam Loiret, haud procul a Monte-Argiso (Montargis). De abbatia Fontis Ioannis agitur apud editores Gall. christ., tom. XII, p. 229, et Ianauschek, Orig. Cisterc., tom. I, p. 12.

c Pontiniacum, vicus in praefectura Yonne, de quo Quantin, Repertoire archeolog. du depart. de l'Yonne, p. 47. Abbatia Pontiniacensis est, ut ait Ianauschek, op. cit., p. 4, secunda Cistercii filia et tertiae lineae caput; incepta est anno 1114.

d Licet Iuviniacensium comitum series iam pridem nota sit [Art de vérifier les dates, tom. II, pp. 236 sqq.] , non paucos tamen hic Vitae locus vexavit; ita ut nuperrime et ven. vir L. Tridon [La Vie merveilleuse de S. Alpais, p. 210, note.] confessus sit se aliis meliorem nullam nactum esse fortunam, nec in privato archivo Castri Renardi quod adivit, ea documenta repperisse quibus e tenebris eruatur iste comes, qui dicendus est Rainardi IV filius. Hic vero Rainardus IV uxorem habuit Adelaidem, Nivernensis comitis filiam [Cfr. Quantin, Cartulaire de l'Yonne, tom. II, p. 236.] .

e Castrum Renardi iacet haud longe a Monte Argiso in praefectura Loiret. Ex documentis archivi Castri Renardi de quibus dictum est patet comites Iuviniacenses et dominos de Castro Renardi arto vinculo fuisse coniunctos.

LIBER TERTIUS

Incipiunt capitula libri III [tit. om. 2, num. cap. in fine ponit 3.] .

Caput I. — De assumptione beatae Mariae, quam vidit ante Dominum in caelo per octo dies sollemniter a caelestibus [caelestis curiae 2, 3.] civibus celebrari.
II. — De crucifixo quem vidit pendentem in cruce facta ad similitudinem litterae thau [t. l. 2, 3.] , et de lampade in thalamo eius divinitus accensa.
III. — De beato Nicolao , quem vidit in sollemnitate sua candidatorum turmis pontificum et clericorum circumdatum, hymnos caelestes sollemniter decantantium.
IV. — De quodam peccatore qui peccata sua confessus est presbytero de Cudoth, cuius ipsa peccatum et confessionem Domino revelante didicit et de praedicto presbytero, quem dum missam celebraret vidit in spiritu magno lumine refulgentem.
V. — De muliere quae crucem in dextra ferebat [gerebat 2, 3.] , super cuius brachium dextrum sedebat candidissima columba, et de puero septenni eam praecedente [p. e. 2, 3.] , qui veniebant ambo ad puellam ambulantes super aquas.
VI. — De candidatis fidelium turmis [t. f. 2.] quas vidit ascendentes in caelum, et de protoplausto, quem vidit iuxta magnam arborem [a. m. 2.] super ripam cuiusdam fontis amoenissimi stantem.
VII. — De regina caelorum et de beata Maria Magdalene et de sancta Maria Egyptiaca, quas vidit in capella quadam sursum in excelsis in aere suspensa, et de militia caelestis exercitus, quae veniebat [qui veniebant 2, 3.] ad beatam Mariam.
VIII. — De Domina nostra, quam vidit in ecclesia quadam [i. e. q. v. 2.] super altare sedentem, ante quam arbor de [a 2, 3.] terra surgebat variis onerata [honorata 2, 3.] floribus, quos colligebant columbae descendentes de caelo, et deferebant eos in caelum.
IX. — De vidua grandaeva, cuius animam vidit ante beatam Mariam ab angelo suo secum in caelum duci et inter hymnidicos virginum choros ipsa iubente collocari.
X. — De homine insano quem a duobus spiritibus immundis vidit in aquam submergi, et animam eius ab immundis daemonum turmis [turbis 2, 3.] ad tormenta detrahi [distrahi 3, num. X post XI in 2.] .
XI. — De multitudine animarum per pontem ferreum transeuntium, sub quo erant aquae fetidae, in quibus innumerae torquebantur animae.
XII. — De tribus foeneratoribus quorum animas vidit in poenis flammis ultricibus cruciari.
XIII. — De Gisberto [Cilleberto 2, Gisleberto 3.] eremita quem vidit capellam suam thurificantem, et angelum Domini eum praecedentem.
XIV. — De testimonio [(d. t.) testimonium 2, 3.] quod perhibuit diabolus de puella et de duobus eremitis.
XV. — De diabolo, qui venit ad eam in specie canis nigri et assumpsit formam tauri terribilis [t. tauri f. 2.] , et minabatur eam cornibus impetere.
XVI. — Item de diabolo, qui venit ad eam in specie et habitu medici multis oneratus [honoratus 3.] phialis, veneniferis potionibus plenis, admonens eam ut de ipsis biberet.
XVII. — Item de diabolo, qui transfiguravit se in angelum lucis, et monebat eam ut se [om. 3.] tamquam Deum [Dominum 3.] adoraret.

CAPUT PRIMUM
De variis visionibus et revelationibus B. Alpaidis.

Incipit liber tertius [tit. om. 2.]

[1] Caput I. [Videt B. Alpais assumptionem B. M. V. per octiduum in caelo celebrari.] In vigilia assumptionis beatae Mariae Dei genetricis semperque virginis [Mariae add. 2, 3.] obdormivit in requie sua venerabilis puella; cumque obdormisset, mulier quaedam super lectum [lectulum 3.] eius candelam unam ob devotionem suam obtulit. Ducta est igitur in caelum ab angelo suo, ubi in honorem Virginis matris ante filium Virginis ineffabiliter gaudebat et congratulabatur omnis curia caelestis, eo quod a filio suo non solum super humanam [humani 2.] , immo etiam super [omnem add. 3.] angelicam curiam [creaturam 2, 3.] , mirantibus caelestis curiae ordinibus die illa exaltata sit in caelis. Gaudebant omnes in Domino diem festum celebrantes sub honore beatae Mariae Virginis, pro cuius assumptione cantabant omnes [cantabant add. 2.] canticum novum ante sedem Agni, laudantes et glorificantes Filium Dei, tenentes cereos ardentes in manibus suis, quos omnes illuminabat, ut vera [om. 3.] lux illa quae lucere novit etiam his qui in tenebris sedent et in [om. 2, 3.] umbra mortis. Genetrici veri luminis hinc et inde assistebant duo candelabra lucentia, scilicet beatus Ioannes Baptista et sanctus [beatus 2.] Ioannes evangelista, qui et ipsi gestabant in manibus suis accensa luminaria. Erat inter eos virgo verecunda [veneranda 2, 3.] , quia [quae 2, 3.] sola inter eos [(i. e.) om. 2, 3.] cereo carebat; sed sanctus Ioannes evangelista, eam benigne [benigno 2.] respiciens, cereum unum accensum ei misit [m. e. 2.] per angelum itineris sui praevium. Sollemnitatis illius beatitudinem ineffabilem melodiae caelestis dulcedinem et [ut 3.] suavitatem, beatorum spirituum omniumque caelestium civium iucunditatem et exultationem, tot et tantorum luminum claritatem [inaestimabilem add. 2, 3.] , nullus oculus videre, auris nulla [n. a. 2, 3.] audire, nullum cor sufficit excogitare, excedit enim omnem sensum, omnem sermonem [ser. o. sen. 2, 3.] , omnem humanae mentis intellectum, electorum in illa civitate inclita gloria, sempiterna sanctorum omnium in tanta sollemnitatis exultatione felicitas et laetitia, beatorum spirituum Deum et Matrem Domini collaudantium ordinata militia. In civitate illa inclita erant omnes sancti fulgentes sicut stellae in perpetuas aeternitates, ubi unaquaeque [facies add. 3.] fulgebat sicut sol, quorum omnium lucerna est agnus filius Virginis [v. f. 2, 3.] , cuius laudibus nec rosae nec lilia desunt, sed in eius praeconiis unanimi voce suavissimum melos concinunt flores rosarum et lilia convallium. Dum sic ante filium Virginis et virginem matrem in utriusque honorem concinerent angelici cives, venit [vidit 2.] ante filium suum virgo mater cereumque suum [ei add. 2, 3.] devotissime prima omnium obtulit. Postquam omnes alii secundum ordines suos cereos suos Filio Dei [F. D. c. s. 2, 3.] obtulerunt, omnium ultima cereum suum obtulit ei [om. 2, ei o. 3.] Aupes beatissima [b. A. 2.] . Dumque rediret ab oblatione, coepit aestuare animo, eo quod de cereis illis caelestibus nullum habebat, quem secum cum ad corpus reverteretur deferret [afferret 2, 3.] . In pendulo quippe fuerat animus eius: hinc etenim [(h. e.) quia 2.] in tanta sollemnitate, cum omnes ad oblationem ire conspiceret, offerre sola tanto regi [t. r. s. 3.] refugere nec volebat nec audebat [aud. n. v. 2, 3.] , illinc cereum suum cum ad se rediret secum afferre [offerre 2.] votis omnibus desiderabat. Dux itaque suus, animum eius [e. a. 2, 3.] intuens, eique compatiens, de uno cereorum ei minimam [m. ei 3.] particulam dedit, quam cum ad corpus [suum add. 2, 3.] rediisset [rediret 2.] in manu sua tenebat. Cum sic omnes vero lumini, omnem hominem venientem in hunc mundum illuminanti, luminum suorum flammantes radios obtulissent, venit ante filium suum sancta Dei genetrix cum omni militia caelestium agminum, adorans et petens aliquid [id 3.] ab eo, fiducialiter ei supplicans in hunc modum: Fili, dulcor unice [et add. 3.] , singulare gaudium, pia vota respice tibi supplicantium. Iesu pie, Iesu bone, fili [Dei add. 2, 3.] unice qui pro salute humani generis [g. h. 2, 3.] carnis humanae substantiam in utero meo tibi coadunare voluisti, quique genus humanum pretioso sanguine tuo suspensus in cruce redemisti, respice super hanc familiam tuam in tui nominis hodie laudibus pro assumptionis meae gaudio congregatam [c. p. a. m. g. 2.] , te laudantem, te glorificantem in caelis, eo quod hodie per te sim [sum 2.] mirabiliter exaltata super choros [om. 2.] angelorum ad caelestia regna. Isti vero iam certi, iam de sua incolumitate sunt securi, sed adhuc de proximorum suorum, qui adhuc peregrinantur in terris, redduntur salute solliciti. Numquam enim istorum perfecta nec plena [oratio add. 3.] poterit omnino [om. 3.] esse laetitia, donec carorum suorum parentum, filiorum, fratrum et sororum [sociorum 1, 2.] , quae adhuc in illa [hac 2.] valle lacrimarum [l. v. 2, 3.] detinentur copiosa turba, quam desiderat, quam exspectat, ad eorum consortium pariter et conspectum te duce pervenerit [pervenerint 2.] . Pro cunctis itaque fidelibus adhuc in carne manentibus, qui sollemnitatem assumptionis meae devota mente pro posse suo digne celebraverunt in terris, tibi supplico, fili dulcissime, postulans, ut quicumque de mea assumptione fideliter gavisi sunt in terris [f. in t. g. s. a. 2, 3.] , remissione peccatorum concessa, per me sociari mereantur angelicis choris in ista beatitudine, te praestante, qui cum Patre et Spiritu sancto vivis et gloriaris Deus per omnia saecula saeculorum. Amen. In hac voce cum omni militia caelestis exercitus flexo genu filium adoravit regina misericordiae, cui assurgens Dominus precibus eius misericorditer annuit, eamque in regali cathedra iuxta thronum suum cum omni reverentia, sicut matrem suam decebat [sublimiter add. 2, 3.] , collocavit. Sic usque ad octavas assumptionis gloriosae virginis cum ceteris Agni sponsis morabatur beata Aupes in caelis, et nono die regressa est [om. 3.] in corpore, inventaque [inventa 2, 3.] est habens in manu sua particulam candelae, quam in caelis ab angelo post oblationem acceperat. Erat autem tam parva, ut eius longitudo latitudinem palmae [puellae add. 2, 3.] non excederet. De candela ista minimam particulam dedit [d. p. 2, 3.] cuidam monacho, de qua postea contigit tale miraculum [t. m. c. 2.] fieri. Nam monachus comitissae Castelli Renardi gravi infirmitate laboranti de eadem candela minimam particulam misit: quae vino in quo submersa fuerat potato, pristinae restituta est [est r. 2, 3.] sanitati. Ex illo tempore quo caelestem [illum add. 2, 3.] cereum tenuit [tantum add. 2, 3.] in manu sua, cuius ope longo caruerat tempore [om. 2, t. c. 3.] , virtute divina recepit ad usum [(ad u.) om. 3, (r. ad u.) om. 2.] fortitudinis et sanitatis, quod ad usus [(ad u.) om. 1.] necessarios melius et expeditius quam antea [potuisset add. 2, 3.] eius officio frui potuit. Illud etiam [et 3.] dictu mirabile est [om. 3.] , quod candelam, quam in vigilia assumptionis beatae Mariae, sicut antea [ante 2, 3.] diximus, mulier quaedam [una 2, 3.] super lectulum eius, cum iam obdormisset, obtulerat, nona die reversa ad se [ad se r. 2.] , advocata [ad se add. 2.] matre sua requisivit, admirante simul et obstupescente matre, quomodo sciret eam oblatam fuisse sibi [s. o. f. 2, 3.] , eo quod ipsa, quando candela sibi fuit oblata, iam obdormisset.

[2] Caput II. [Crucifixus ei apparet, et lampas in eius thalamo accenditur.] In vigilia beati Michaelis archangeli [om. 2.] replevit thalamum puellae lux et splendor admirabilis, et claritas Dei circumfulsit illam [eam 2.] ; descenditque iuxta lectulum [lectum 3.] eius secus parietem lumine magno praeeunte, quod totum [om. 3.] illuminabat eius thalamum, imago quaedam hominis in modum crucifixi cruci affixa clavis [cr. cl. a. 2, cl. cr. a. 3.] , cuius crux tria tantum brachia habebat [h. b. 3.] , nam brachio [brachii 3.] superiori carebat, quia in modum figurae thau [t. f. 2, 3.] facta erat, et ideo similis erat cruci salvatoris tria tantum brachia habenti [h. b. 2, 3.] , quae in parte superiori brachium non habuit [habuerit 2.] , sed Pilatus quartum apposuit, quando titulum salvatoris hebraice, graece et [om. 2.] latine [scriptum add. 2, 3.] in tabula cruci superposuit. Dumque sic imaginem in cruce pendentem aspiceret, admirans et stupens, eo quod talem crucem videre non consueverat, imago illa [pendentis 2, quae in cruce pendebat 3.] esgrunnivit et caput huc illucque [concussit et add. 2, 3.] agitavit. Cumque vocem esgrunnientis audisset et capitis agitationem vidisset, nimio timore perterrita, caelum [caelos 2, 3.] aspexit [respexit 3.] , et Spiritu sancto praeventa, hanc ad Dominum non praemeditata romanis verbis effudit orationem:

Je vous aor sanitime roys
Qui establistes les deus lois
Et avoiastes les iii rois
Sains esperites soit o moi
La toie * meire le montroit
En icelle saintime foi
Que saincte eglise tient de toi
Marive et mon cors comman a toi

[

Ge vos aor seintismes reis
Qui estaplutes les elus leis
Et envoiastes les tres reis
Sanz esperites seit o moi
La toi mere le moitroit
En icelle seintisme foi
Que seinte Iglise teint de tei
Mame et men cors commant a tei 2.
Ge vos aor seintisme rois
Qui establites los dos leis
Et envoiastes les trois rois
Sainz esperites soit o moi
La toie mere le motroit
En icele sainte foi
Que sainte glise teint de tei
Marine en men cors commant a tei.

Ac super lin. Adoro vos, sanctissime rex, qui fecisti duas leges, qui misisti tres reges. Sanctus Spiritus sit mecum, tua mater mihi concedet in illa sancta fide qua sancta ecclesia tenet de te, animam meam et corpus commendo tibi 3.

Cumque [cum 3.] in hunc modum seipsam [om. 1.] Domino suppliciter commendasset, imago, manibus de cruce [d. c. m. 2.] disiunctis, caput virgini humiliter [h. v. 2.] inclinavit, et ambas manus quasi ad orationem ante se simul coniunxit et [sic add. 2.] inclinato capite, coniunctis manibus, praeeunte luminis sui claritate [om. 3.] , quae eam in descensu [in d. e. 2.] praecesserat [claritate add. 3.] , ad caelos ascendit. Huius caelestis luminis [om. 3.] claritatem vidit puella quaedam, cognata venerabilis Aupes [Aupeis 2.] , nomine Maria, circa lectulum eius clara luce radiantem, sicut ore proprio mihi dixit, quam tamen cognatus eius, frater sanctae virginis [v. s. 2.] , quem ad hoc spectaculum advocavit, quia forte dignus non erat, videre non potuit. Pluries autem accidit ut lectulum virginis magna subito lux circumfulserit [circumfulsisset 2, circumfulserat 1.] , ita quod thalamum suum totum intus undique repleret, in tantum ut lampas, quae ante lectulum eius prius inaccensa [incensa 2.] et [om. 2, 3.] sine lumine manebat [pendebat 2, 3.] , posteaquam magna claritas illa paulatim tota recessisset, de lumine claritatis illius sine cuiuslibet accendentis officio remaneret accensa, sicut mihi relatum est a quibusdam.

[3] Caput III. [B. Alpais videt S. Nicolai in caelis gloriam.] In sollemnitate beati Nicolai vidit venerabilem virum pontificalibus indutum infulis, fraglantibus unguentis optimis, virgam pastoralem habentem [tenentem 2, 3.] in manu sua. Cuius facies fulgebat sicut sol, et videbatur ei quod [quia 2.] ipse beatus Nicolaus erat, cuius nativitas ea die [erat add. 2.] in universis sanctorum colebatur [om. 2.] ecclesiis. In eius facie pietas apparebat [et add. 1, 2.] incomparabilis, in vestimentis eius [suis 2.] , nive candidioribus, erat [om. 3.] inaestimabilis odor nimis, cuius dulcedinem et suavitatem si quis attingeret, omnis mundi huius delectatio ei sorderet. In eius comitatu erat innumerabilis episcoporum, presbyterorum et clericorum pompa, vestimentis candidissimis adornata; qui omnes pariter gaudebant [congaudebant 3.] in Domino, diem festum celebrantes sollemniter in honore [honorem 2, 3.] tanti pontificis, cuius vita inclita exemplum fuit eis sanctae conservationis, cuius gloriosis meritis sociari meruerunt angelicis choris. In honorem beatissimi [beati 2.] praesulis hymnis canora caelestibus pontificum pompa proclamat, sacerdotum turba laeta [turma l. 2, t. lecta 3.] decantat, clericorum chorus ovans exultat; inter quos gloriosus pontifex Nicolaus [om. 2.] , elevata voce, Salvatorem suum laudare coepit et magnificare [et add. 2.] , benedicere et glorificare et in eius laudibus, cantantibus organis caelestibus, dulcisona vocis modulatione proclamare. Ad cuius angelicum sonum conticuerunt [conticuere 2, 3.] omnes alii, mellifluae vocis eius illecti dulcedine, et in eius resonabilem cantilenam devotis intendebant auribus, ultra quam credibile sit tantae suavitate dulcedinis [d. s. 2, 3.] iucundati. Suspirabat ex intimis ad vocem pontificis virgo venerabilis, cuius cantum explicare nulla potest cithara, cuius sono comparari nulla possunt organa. Dumque [sic add. 2, 3.] militiam caelestis exercitus circa beatum praesulem conspiceret candidatis ornatam vestibus, vidit ex alia parte venire quosdam deformes clericos teterrimis vestibus indutos, facie macilentos, vultu miserabiles, aspectu horribiles; quos cum magna indignatione, vultu severo [s. v. 2, 3.] , respiciens sanctus pontifex, durius loquebatur ad eos in hunc modum: Quid hic, ministri diaboli, quaeritis? aut quid ante me venire praesumitis [(aut quidpraes.) om. 2.] ? Cur ante faciem meam ingredi, cur in conspectu meo apparere non timetis [ad quid ante me venire praesumitis add. 2.] ? Fugite, fugite hinc citius [ocius 3.] , maledicti, non enim est sors vestra cum electis Domini [Dei 2.] , nullam cum iustis participationem habebitis, nullam in [a 3.] me fiduciam habeatis, quia pro magnis in quibus usque ad [in 2.] finem vitae vestrae vixistis criminibus, nullum vobis daturus sum auxilium, nullum a me culpis vestris exigentibus habebitis subsidium. Nam quando in sollemnitatibus meis conveniebatis ad ecclesias in honore nominis mei consecratas, ut ibi laudes dominicas [d. l. 2, d. l. sollemniter 3.] decantaretis, meque in meis operibus, immo Dominum [Deum 3.] in me operantem, magnificaretis, dominico despecto servitio, propriis voluptatibus carnis et gulae illecebris serviebatis. Nam haec erat causa adventus vestri ad sollemnitatem, ut commessationibus et ebrietatibus et luxuriis vestris in unum congregati liberius vacaretis. Coronabatis vos rosis antequam marcescerent, nullum erat pratum quod [quo 2, 3.] non pertransiret luxuria vestra. In carne vestra seminastis, nunc seminum vestrorum fructum metetis corruptionem. Ignem luxuriae desiderastis, ignem semper amastis, ignem invenistis, in igne semper ardebitis. Recedite igitur hinc, maledicti, ite in ignem aeternum, qui praeparatus [paratus 3.] est diabolo, cui servistis, et ministris eius [(m. e.) om. 1.] , cum quibus in aeternum ardebitis [(Recedite-ard.) om. 2.] . Adiuvet nos beatus [beatissimus 2.] Nicolaus, ut meritis suis et precibus huius sanctae virginis, cui seipsum ostendere dignatus est, aeternam damnationem evadere valeamus et ad vitam pervenire sempiternam. Amen.

[4] Caput IV. [Cognoscit paenitentis peccatum,] Accessit ad sacerdotem de Cudoth quidam parochianus eius [suus 2, 3.] , paenitentiam volens agere [a. v. 2.] de peccatis suis, et omnia peccata sua, quorum memor esse poterat, per humilem confessionem ei patefecit. Inter quae criminale quoddam [peccatum add. 2, 3.] , quod ipse solus noverat, pro quo laicus [acrius 3.] in conscientia sua conquerebatur, confiteri [(c. conf.) torquebatur 2, 3.] non erubuit, et paenitentiam quam ei presbyter [p. e. 2.] iniunxit, humiliter suscepit. Postea presbyter venit ad virginem, ut ante eam, sicut consueverat, priusquam capella sua facta esset, officium de missa, epistulam et evangelium legeret. Quo perlecto, quaesivit [requisivit 3.] ab eo puella, cur eo die solito tardius advenisset. Cumque se [om. 3.] vellet apud eam excusare, ait illa: Scio, domine mi, scio causam morae vestrae: quia hodie venit ad vos quidam parochianus vester, qui omnia peccata sua, vobis salubri [s. v. 2, 3.] confessione patefecit. Illud quoque crimen pessimum, quod ipse commiserat, pro quo diabolus eum [om. 2.] artius [in vinculis suis add. 3.] ligatum tenebat, ex toto corde paenitens ore proprio vobis confessus est, salubri profecto accepto consilio, quia per condignae paenitentiae fructum et sanctae confessionis [conversationis 2.] sacramentum a se diaboli iugum excussit. Et [om. 2, 3.] tunc presbytero dixit [d. p. 2, 3.] peccatum, quod [homo add. 2, 3.] ille commiserat. Obstupuit presbyter, admirans quomodo id sciret vel quis ei peccatum hominis illius revelasset; praesertim cum tantum ille qui peccatum fecerat, et presbyter, cui illud confessus fuerat, criminis illius conscii fuissent [Caput V add. 3, item de visione add. 2.] .

[5] [et parochum de Cudot videt orantem super aegros,] Altera quoque vice, cum ante eam officium missae dixisset, ait illi: Cur hodie solito tardius venistis [venisti 2.] ? Cui presbyter se occupatum fuisse respondit. Tunc illa: Scio, inquit, scio occupationem vestram. Nam per domum praepositi venistis et ante uxorem eius, quae pro puero, quem nuper peperit, infirma iacet in lectulo, officium missae [et add. 2.] , epistulam et evangelium legistis. Quod ita fuisse verum [v. f. 2, 3.] presbyter [ipse add. 2, 3.] mihi dixit, admirans quomodo id ei fuisset revelatum [cap. VI add. 3, item de altera visione add. 2.] .

[6] [et in missa luce splendentem.] Altera die, cum missam in ecclesia sua celebrasset, et ante puellam cantata missa venisset, tale ab ea responsum accepit: Non est modo facies vestra tantae claritatis nec tantae pulchritudinis splendore plena, quantae erat hodie cum ante sacrum [sanctum 3.] altare sacris indutus vestibus sacramentis spiritualibus astaretis. Cui presbyter: Quomodo scis qualis tum fuerim, cum me in ecclesia non videres [videris 2, 3.] . Ad quem illa: Immo vidi vos astantem sancto altari magno circumdatum lumine, quando sacrosanctum Domini nostri Iesu Christi corpus inter manus vestras super calicem elevastis [elevatum 2, 3.] , in tres partes divisistis; quarum unam in calicem in sanguinem [sanguine 3.] misistis. Hoc est enim verum [illud add. 2, 3.] corpus, quod Salvator noster in utero [beatissimae add. 2, 3.] virginis Mariae pro nobis assumpsit, quod pro nobis in cruce fuit suspensum, clavis affixum, lancea vulneratum, ad salutem omnium credentium. Hic est gloriosus etiam [e. g. 2, 3.] ille sanguis, quem in calice tenebatis, qui de pretioso corpore Salvatoris in cruce fuit effusus in remissionem peccatorum nostrorum. Hoc corde credo, hoc ore confiteor, in hac fide debent tanta sacramenta accipere [suscipere 2, 3.] fideles christiani, ut ab eo salvari mereantur, a quo sunt [et add. 2, 3.] redempti, qui cum Patre et sancto Spiritu [S. s. 2, 3.] vivit et regnat Deus per omnia saecula saeculorum. Amen.

[7] Caput V [VII 3.] . [Sancta mulier cum puero septenni et columba ei apparet.] Una sabbatorum in adventu Domini, aspiciens a longe vidit quandam maximam [m. q. 2, 3.] aquam et mulierem speciosissimam, venerando [reverendo 2, 3.] habitu decoratam, super aquas siccis vestigiis ambulantem: quae in manu sua dextera tenebat unam pulcherrimam [p. u. 2, 3.] crucem, super cuius brachium dextrum stabat candidissima quaedam columba oculis in caelum intenta. Praecedebat mulierem puer septennis, speciosus forma prae filiis hominum, cuius aspectu desiderabili non poterat virgo satiari. Veniebant ambo pariter ad puellam mirantem et obstupescentem, eo quod siccis pedibus super aquas, et firmis gressibus quasi [tamquam 3.] super terram ambulabant [ambularet 2, ambularent 3.] . Occurrit eis obviam [om. 2.] puella volens osculari crucem, quam in manu sua femina portabat; sed in corde suo nimis pavebat ut, si crucem tangeret, columba quae desuper [super eam 2, 3.] sedebat, inde territa avolaret [exterrita ad. 2, t. advolaret 1.] , et ne columbam terreret, osculata est crucem in inferiori parte sub manu tenentis illam [eam 2.] ; et in osculo sensit tantam suavitatem odoris [(s. o.) flagrantiam tantaeque suavitatis odorem 2, 3.] de ligno crucis egredientem, ut omnium aromatum vinceret suavitatem. Osculata cruce, dedit ei benedictionem puer elevata manu, signum crucis faciens super eam; postea mulier, signo salutiferae crucis elevato, de ipsa cruce eam [om. 3.] signavit, et sic columba desuper crucem [cruce 2.] avolante [advolaret 1.] et ad caelos gratulabundo volatu ascendente, puer post columbam et mulier crucem tenens post puerum in caelum pariter ascenderunt.

[Annotata]

* cod. roie

CAPUT SECUNDUM
De visionibus quas in caelo vidit B. Alpais.

[8] Caput VI [VIII 3, item de alia visione 2.] . [Visio de fidelibus euntibus in caelum et de Adamo.] Alio tempore ducta est ad quendam [quoddam 1.] fluvium maximum, volebatque trans torrentem transire in quaedam, quae ultra ripam fluminis erant, amoenissima prata vernantibus herbis, et floribus odoriferis [o. f. 2, 3.] virentia. Nullus ibi pons, nulla, qua transire posset, erat navicula; unde nimis erat ambigua, quid agere, quo ire deberet ignorans, cum subito prospiciens videt elegantem forma [om. 2.] iuvenem, quasi in aetate quindecim annorum super aquas fluminis a pratis ad se venientem. Cumque iam prope esset ,dextram ei porrigens nutu eam advocavit. Vocata super amnem ascendit, et sequebatur eum [eam 2.] admirans quod siccis vestigiis super aquas [(s. a.) om. 3.] pariter ambularent. Transacto [transactoque 2.] flumine, intraverunt in prata delectabilia virentibus herbis, purpureis rosis, vernantibus violis et omnimodis floribus suaviter redolentia. Super flores in pratis ita leviter [leniter 2.] gradiebantur, quod eos pedibus suis non conculcabant. Sub [Sed 2.] pedibus ambulantium inconcussae stabant rosae. Post terga transeuntium stabat [manebat 3.] herba stans recta [recte 2.] , sicut prius steterat, ac si pedes eorum eam minime tetigissent. Cum omnia illa prata [p. i. 2, 3.] pertransissent, intraverunt in pomerium quoddam magnum et delectabile, generibus cunctis [c. g. 2, 3.] arborum copiose repletum, in quo innumerabiles [erant add. 3.] animae sanctorum, ineffabili laetitia et exultatione simul [om. 2.] gaudentium [congaudentium 3.] , quarum aliae purpureis aliae candidatis erant laureatae coronis, rosas [rosis 2.] et lilia, aliosque flores odoriferos in manibus suis tenentes [t. i. m. s. 2, 3.] . Aliae vero coronas nondum habebant, sed inter coronatas inaestimabili [ineffabili 3.] claritate refulgebant, et coronas suas in [om. 3.] certa spe cum tota devotione gaudentes exspectabant. In medio pomerii erat scala a terra in caelum porrecta, per quam binae et binae simul ascendebant animae sanctorum, quas in summitate scalae cum magna reverentia suscipiebat vir quidam scalae superenixus [superinnixus 2.] , veneranda decoratus canitie, candidissimis indutus vestibus, amictus lumine sicut vestimento. Attentis [attentius 2.] oculis aspiciebat [spectabat 2, 3.] puella sanctos ascendentes, et exspectabat ut, cum omnes ascendissent, omnium ultima post omnes [illos 2, 3.] ascenderet, cum ecce vir subito [s. v. qui 2, 3.] desuper imminens [innixus 2, 3.] erat scalae, cum multi sanctorum bini et bini in caelum ascendissent, scalam sursum traxit ad se, nec potuit ultra [postea 2, 3.] quispiam [quisquam 2, 3.] ascendere. Remanserunt itaque multi sanctorum in illis locis exspectantes adhuc [a. e. 3.] tempus suae assumptionis [ascensionis 3.] ; inter quos erat puella tristis et anxia, eo quod tamdiu morata fuerat et cum ascendentibus inter primos non ascenderat [n. a. p. 2.] . Paululum itaque cum pertransisset illos [eos 2, 3.] , venit ad fontem amoenissimum lacteis aquis manantem, ex omni parte rotundum, de quo egrediebantur quattuor magna [maxima 2, 3.] flumina per quattuor partes distinctis alveis fluentia, quae totam illam terram [t. i. 2.] aquis suis abundantissime [abundanter 2, 3.] irrigabant. Aquae fontis illius liquidissimae erant, colorem lactis habentes, habiles ad potandum, delectabiles ad intuendum. Arenae [quae add. 2.] tamquam nix in fundo fontis albescebant. Super ripam fontis stabat arbor maxima, ex cuius ramis fonti obumbrantibus accessit liquidis gratia maior aquis. Sub arbore stabat secus tibiam eius primus parens humani generis, qui a pectore superius omnes filios [suos add. 2, 3.] quantitate corporis supereminebat [excedebat 2, 3.] . Indutus erat veste pretiosa, omnium colorum varietate distincta. Ad contemplandum valde delectabilis erat, quoniam in ea [eo 2, 3.] erant omnia genera colorum omnium, quae [qui 2, 3.] sunt in terra. Inconsutilis erat, desuper contexta per totum, sed necdum tota contexta, necdum tota erat [e. t. 2.] perfecta. Quia tunica protoplasti, tot varietatibus colorum sic distincte intincta, significat, ut aestimo, totum [om. 2.] genus humanum, tot diversis generibus hominum in variis linguis et gentibus per tot saecula divisum, quae tunc primum tota ex integro texta erit, et perfecta, quando completo numero filiorum Adam, totum fuerit hoc saeculum consummatum.

CAPUT TERTIUM
Visiones quas vidit B. Alpais de gloria beatorum.

[9] Caput VII [Cap. IX 3.] . [Videt Deiparam et SS. Marias Magdalenam et Aegyptiacam cum militia caelesti;] In sublime fuit elevata per aera, et aspiciens vidit in excelsis a longe capellam pulcherrimam, quasi miro lapideo tabulatu fabricatam. Ad quam cum venisset, videbatur ei a foris [esse add. 2, 3.] nimis parva et humilis et stricta. Et cum introspexisset, vidit eam interius tam longam et latam, tam amplam et excelsam, ut parvitatem eius exterius intuentibus incredibilis esset magnitudo, quam habebat interius. Erat autem interius in circuitu per totum tanta colorum innumerabilium subtiliter depicta varietate, ut semper intuentibus eam semper esset desiderabilis [d. e. 2, 3.] ad intuendum. Erat enim luna pulchrior, sole clarior, tantusque splendor in ea refulgebat, ac [tamquam 2, 3.] si sol intra parietes ipsius [seipsum add. 2, 3.] cum omnibus radiis suis totus se [(t. s.) totum 2, 3.] inclusisset. Cum itaque puella per fores [foris 1.] introspexisset, vidit tres venerandas [reverendas 2, 3.] personas in habitu muliebri, coronis rutilitantibus coronatas, stantes ante altare sanctum [s. a. 2, 3.] . Vestes earum nive candidiores, facies earum [erant 2, 3.] sole clariores. Quae vero in medio stabat, longe pulchior et eminentior ceteris erat. Nam ipsa erat regina, regali ex progenie orta [exorta 2, 3.] , cuius in utero Verbum Dei factum est caro, cui cum debita reverentia famulabantur aliae duae, sustentantes eam hinc et inde ante sanctum altare inclinatam ad orationem. Una [altera 2, 3.] earum [illarum 2.] erat Maria Magdalene; alia [altera 2, 3.] vero Maria Aegyptiaca. Cumque paululum orasset inclinata, levavit [elevavit 2, 3.] se, et eam quae se a dextris sustentabat, vocavit nomine suo [n. s. v. 2, 3.] praecipiens ei et dicens: Maria [om. 2.] Magdalene, exi cito ad fores ecclesiae, et contemplare si forte quosdam prospexeris [prospiciens 1, 3.] a foris advenientes [venientes 2.] . Et iterum se inclinans prolixius orabat. Illa vero abiit [et add. 2.] , exiit et vidit, et cito reversa est [om. 3.] , nuntiavitque [nuntiavit 2, 3.] bonum nuncium [n. b. 2, dicens add. 3.] , se vidisse a longe maturo gressu venientem maximam pompam candidatorum exercitum laudantium filium Virginis et glorificantium, per quem in excelsis Deo gloria est [om. 2, 3.] , et in terris [est add. 2, 3.] pax hominibus bonae voluntatis. Dum sic inclinato capite stabat [staret 2, 3.] ad orationem ante sanctum altare sancta Dei genetrix [sanctae D. genitricis 2.] , omnis illa caelestis exercitus ordinata [candidata 2, 3.] caterva [militia 2, 3.] , hymnis canora caelestibus, capellam intravit, et videntes stellam veri luminis, matrem scilicet Salvatoris, gavisi sunt gaudio magno valde, et in eius laudibus devotis affectibus exclamantes [om. 3.] ineffabiliter exsultabant in Domino; et apertis thesauris suis offerebant munera [om. 2, 3.] imperatrici suae de corde puro et conscientia bona, et fide non ficta pia munera sanctae confessionis, et devotae laudis, et piae devotionis, eo quod ipsa erat porta salutis et via regalis per quam ipsi reversi erant in regionem suam. Intraverat autem, quasi furtim cum illa gloriosa militia caelestis exercitus inter candidatos milites admixtus, homo quidam [q. h. 2.] teterrimus, sordida veste indutus, qui veniens cum timore et tremore ante matrem misericordiae toto corpore prostratus, ante pedes eius humiliter veniam precabatur. Quem illa severo vultu respiciens, durius increpabat: cur deformis et sordidus et [om. 3.] niger et flagitiosus inter invitatos non vocatus nec [(v. n.) om. 2, 3.] vestitus veste nuptiali venire praesumpsisset. Tum ille flens largiter, et eiulans multum perseverabat pulsans ad ianuam misericordiae, et ideo per lamentum paenitentiae percipere meruit fructum indulgentiae. Advocatrix [advocata 2.] enim peccatorum in fletu perseverantem, et ex toto corde paenitentem benigne suscepit, et beato Benedicto docendum tradidit, et custodiendum. Quem cum ad eius imperium in custodia sua [om. 2, 3.] suscepisset dux et pater monachorum, omnes illi caelestis curiae cives, praecedente regina sua, aulam caelestis regis [(c. r.) regis aeterni 2, 3.] sunt ingressi, laudantes et glorificantes Deum, qui peccatores vocat ad paenitentiam, et paenitentibus tribuit remissionem [omnium add. 2.] peccatorum.

[10] Caput VIII [cap. X 3.] . [item Deiparam super altare et coram arbore, onusta columbis.] Ducta fuit puella in unam ecclesiam in qua vidit reginam misericordiae regio diademate coronatam sedentem super sanctum [om. 2.] altare, et [om. 2.] tenentem in gremio suo filium suum Dominum nostrum Iesum Christum a. Cumque oratione suppliciter incubuisset ante filium Virginis et virginem [om. 2.] matrem, vidit arborem [a. v. 2.] pulcherrimam ante sanctum altare de terra nascendo egredientem, candidissimis floribus ornatam [oneratam 3.] . Arbor de terra surgendo crescebat et crescendo tanta facta [est add. 2, 3.] , et tam lata et [(l. et) om. 2, 3.] alta, quod, ramis suis in excelsum crescentibus, caelum, ut ita dicam, ecclesiae crescendo iam [i. c. 2, 3.] penetrare tentabat. Sed quia tam firmum erat tamque robustum, quod non poterat duritiam eius ut arbor transiret crescendo penetrare, coacta est, voutae, ut ita dicam, ecclesiae duritia resistente, ramos suos, quia satis satisque crescebant in altitudinem [altitudine 2, 3.] , deorsum ad terram deflectere [inflectere 2, 3.] . Cumque sic arbor terrae radicibus inhaereret, ex una tibia surgens [in ramos add. 2, 3.] per totam ecclesiae voutam, quam altitudine sua attingebat undique [u. a. 2, 3.] seipsam in amplitudine dilatabat, et sic ramis suis inferius ob duritiam voutae reflexis, totum ecclesiae pavimentum in circuitu per totum undique cooperiebat. Erant in arboreis ramis innumeri flores odoriferi, exterius liliis candidiores, et interius aliquantulum [a. i. 2, 3.] purpurei, tantae suavitatis odorem habentes, ut odoranti [odorati 2.] numquam gignerent fastidium. Flores manu capere [carpere 3.] virgo [(c. v.) v. carpere 2.] tentabat, sed tentantis manum pariter et tactum flores cito resilientes fugiebant [refugiebant 3.] . Cumque in florum contemplatione delectaretur virgo [om. 2, 3.] , admirans quod nullum [eorum add. 3, in add. 2.] manu sua comprehendere posset, innumerabiles columbae nive candidiores de caelo super arborem descenderunt, flores universos studiosissime collegerunt, et in caelum omnes detulerunt.

[11] Caput IX [cap. XI 3.] . [Videt viduam grandaevam in caelum euntem.] In domum cuiusdam grandaevae feminae, quae vicina erat matri suae, duxit angelus suus animam puellae, visumque est [om. 2, 3.] ei quod angelus aniculae illius animam illius [anim. an. il. 3.] de corpore suo, scisso ventre, extraxit [(anic.-extr.) anic. eius de corpore suo extr. animam 2.] , et puellam et aniculam in caelum ante matrem Domini duxit, ante quam erant puellae suae regalibus indumentis nive candidioribus decenter ornatae. Quae ante sedem Virginis matris canebant canticum novum, quod [quem 1.] nemo dicere poterat aut intellegere, nisi illae virgines solae [s. i. v. 2, 3.] , quae in honore [honorem 2, 3.] beatissimae [semperque add. 2, 3.] virginis [Mariae add. 2, 3.] illud cantabant. At ubi regina misericordiae vidit [om. 2, 3.] virginem Aupes, et vetulam illam, quam [cum illa add. 2, 3.] angelus adduxerat, eminus stantes [om. 2, 3.] , praecepit ut choro psallentium sociarentur et cum eis psallerent [(soc.-psal.) consociarentur et psallerent 2.] et cantarent [decantarent 2.] . Quae mox ut sociatae fuerunt eis, statim et [(soc.-et) eis soc. f. 3.] Spiritu sancto edoctae cantare cum illis [cum i. cant. 3.] , coeperunt canticum illud novum et ineffabile, quod antea nec nov erant, nec intellexerant. Cumque parvam moram ibi cantantes fecissent, praecepit angelorum domina angelo qui eas adduxerat, ut animam virginis Aupes reduceret ad corpus suum [ad c. s. r. 3.] , animam vero vetulae inter psallentium virginum choros perpetuo mansuram [manendam 2, 3.] relinqueret. Pudere coepit virginem et taedere quod, anicula inter regias virgines in thalamo reginae caelestis remanente, ipsa redire cogebatur ad vitam [in vita 2, 3.] , non quod gloriae illius invideret, sed quia de corpore mortis huius liberari, et in illa aeterna laetitia cum caelestis agni sponsis [electis sponsis agni 2, 3.] in aeternum commorari, votis omnibus desiderabat [desideraret 2, 3.] . In ergastulum igitur sui corporis [c. s. 2.] ingressa, matrem advocat, precaturque ut praedictam aniculam ad se citius introducat, quasi de visione, quam viderat, ei congratulatura [gratulatura 3.] . Cui respondit mater sua, iam eam abiisse, dicens: Quia tertia dies est hodie, quod mortua est [om. 1.] et humo condita. Et haec procul dubio erat dies illa, in qua virgo viderat angelum animam vetulae illius de corpore [eius add. 2, 3.] extraxisse. Qua die, sicut iam dictum est, introduxerat [introduxit 2, 3.] eas angelus pariter [pariter idem angelus 2, 3.] ante conspectum beatissimae Dei genitricis semperque virginis Mariae.

ANNOTATUM.

a Haec est genuina forma istius visionis quam tam miro modo deturpavit Caesarius Heisterbacensis. Cfr. supra, num. 8, p. 169.

CAPUT QUARTUM
Visiones quas vidit B. Alpais de suppliciis reproborum.

[12] Caput X [cap. XII 3.] . [Videt virum, mente captum, aquis mergi et ad infernum descendere.] Homo quidam daemonium habens [et add. 3.] , insanus factus, dentibus stridebat in omnes, morsum minabatur omnibus, et ideo a custodibus suis vinculis mancipatus est, et fremens et frendens, satis mirabiliter [miserabiliter 2, 3.] torquebatur a daemone. Cessavit ad horam callidus hostis torquere miserum, ut quasi recedenti similis ex improviso rediens citius eum subverteret. Custodiebatur remissius a custodibus, quia de infirmitate sua videbatur aliquantulum convaluisse. Custodibus autem [suis 2, 3.] circa eum dormientibus, venit diabolus ad ostium domus, et eum proprio nomine vocavit dicens: Surge cito, veni, sequere me. Respondit ei miser: Exspecta me paululum [paulisper 2, 3.] , iam te sequar. Et surgens humeros pallio suo [suos pallio 2.] cooperuit, et per medios custodes exivit tacitus de domo, et continuo duo teterrimi daemones per ambas manus illum apprehendentes, usque ad quendam fluvium, celeri cursu deduxerunt. Voluit ipse [om. 2.] lavari in aquis, et timens ne pallium suum sibi quis furaretur, si super ripam fluminis illud [incaute add. 2, 3.] dimitteret [relinqueret 2, 3.] , domum illud rettulit et dimisit, et rapido cursu rediens ad fluvium se in aquam [in a. se 2, 3.] praecipitem dedit, et statim submersus obiit [et add. 2.] . Eius animam mox innumerabilis daemonum multitudo [m. d. 2, 3.] , qui deformi facie et squalida teterrimi erant, et aspectu horribiles, eum [violenter 2, 3.] rapuerunt, et eum [eam 2, 3.] alter ad alterum inter se iaciebant; et in altum per aera volitantes deferebant eum ad tormenta gehennalia sine fine cruciandum. Cumque virgo ad seipsam reversa visionem istam pluribus rettulisset, die notato, villulam, in qua res gesta fuerat, adierunt, gestae rei ordinem sollicite requirentes [inquirentes 2.] ; et eodem die, et eodem modo rem factam fuisse pro certo invenerunt, sicut a sancta puella audierant; et quod magis admirandum est, a loci illius incolis audierunt hominem illum insanum, cum iam ad aquam venisset, pallium suum domi rettulisse, et eum [om. 3, cum 2.] postea rediisse [redisset 2.] , eodem [eodemque 3.] die in aqua submersum fuisse, quo beata virgo animam eius vidit a daemonibus per aera deportari [portari per aerem 3.] ad tormenta, et rem ita gestam ex ordine sine dubio invenerunt, sicut ab ea didicerant.

[13] Caput XI [cap. XIII 3.] . [Visio de ponte ferreo, per quem animae transeunt.] Ducta fuit ad quendam pontem ferreum, sub quo erat stagnum aquae maximum [magnum 2.] , fetentes habens aquas, et putridas, et spissas [(et s.) quae spissae erant 2, 3.] , et ad modum luti palpabiles, et [om. 2, 3.] deformes erant [om. 2, 3.] , et horribiles visu, colorem [odorem 3.] habentes teterrimum, et in modum ignis urentes. Ibi erat fletus et stridor dentium, planctus et ululatus plangentium; ibi gemitus et lamenta miserarum animarum audiebatur, quarum infinitam multitudinem variis afficiebant tormentis immitissimi daemones in aquis illis amarissimis. In capite pontis stabat homo quidam [q. h. 3.] nudus, loris ferreis ad stipitem ligatus. Transibat [transiebat 1, 3.] per desuper [om. 2.] pontem innumerabilis multitudo tam peditum, quam equitum defunctorum, qui pro peccatis suis variis afficiebantur poenis. Unusquisque transeuntium gladio, vel lancea, vel cultello acuto, vel fuste, hominem illum ligatum uno ictu percutiebat. Qui vero gladio et fuste carebat, pugno suo percutiebat, quos ille ictus cum omni patientia sustinebat, et huiusmodi poenam pro peccatis suis, patiebatur [(qui vero gladio.)-patiebatur om 1, 2.] . Cum multitudo illa fere tota pertransisset ultimus omnium transibat [pertransibat 2, 3.] homo quidam, qui in vita sua [om. 3.] praetor exstiterat et in officio praepositurae Deum multipliciter [in multis 2, 3.] offenderat, et ideo in poenis illis peccata sua luebat. Quia tamen in vita sua Deum suum timuerat et dilexerat, et [(tim.-et) tim. et d. 2, suum dil. et tim. 3.] pauperibus Christi cum caritate sancta multa bona largitus fuerat, post peractam [praeparatam 3.] paenitentiam misericordiam consecuturus erat a Domino [m. a Domino e. c. 2, e. m. a Deo c. 3.] . Cum hic post omnes ultimus transiret, exierunt de aquis illis fetidis innumeri daemones teterrimi corvis similes, et per omnia corvinam speciem habentes, qui citius super pontem advolantes, unguibus et rostris pra epositum illum inter se diripiebant, et miserabiliter eum dissecantes, in aquam trahere miserum et praecipitare tentabant. Territus ille metu poenae exclamavit continuo, voce magna dicens: Sancta Maria, adiuva me [om. 3.] , sancta Maria, succurre misero, sancta Maria [Dei genitrix 3, Dei genitrix add. 2.] , iuva pereuntem, sancta Maria [virgo virginum 2, 3.] , periclitanti confer auxilium. Et ecce duo angeli de caelo subito descenderunt, a matre misericordiae ad succurrendum misero missi, qui, multitudine corvorum effugata, praepositi animam ante reginam caeli [caelorum 2,3.] ad gaudia paradisi detulerunt, cuius fideliter postulaverat et impetraverat auxilium.

[14] Caput XII [cap. XIV 3.] . [Trium foeneratorum videt] Trium foeneratorum animas vidit in poenis gehennalibus flammis ultricibus uri; [aeternam perniciem.] primus quorum [p. q. 3.] subito raptus est a daemonibus, et quasi ex improviso est sepultus in infernum. Secundus in infirmitate positus de pecunia sua dare coepit [in add. 2, 3.] eleemosynam pauperibus. Aliquantulum de infirmitate [sua add. 2.] post aliquot dies convaluit, et quod imminebat [eminebat 2, 3.] mortis periculum, evasisse se aestimans, ab eleemosyna, quam [erogare pauperibus add. 2, 3.] incoeperat [coeperat 2, 3.] , instigante avaritia, cessavit. Invalescente vero [om. 2.] iterum infirmitate, defunctus est et in infernum sepultus, sed tunc sero [(s. t. s.) tunc 3, tum sero 2.] coepit miserum paenitere, quod ab eleemosyna eroganda tam cito cessaverat; sed iam fructuosa non erat paenitentia, quia in nocte perpetua positus iam operari non poterat. Pecuniam suam, quam ad usuram dederat, tunc bene recipiebat cum debito foenore; nam ex usuris suis lucratus est ignem aeternum, in quo torquebitur aeternaliter, et ardebit sine fine; quia quamdiu vixit in corpore, insatiabiliter exarsit cor eius cupiditate. Tertius, saeculo derelicto, sanctae religionis habitum suscepit; de pecunia sua, quam foenerando acquisiverat, partem coniugi et filiis suis dedit, partem monasterio, in quo factus est monachus, contulit. Quando obiit, raptus est a daemonibus et in ignem aeternum detrusus, in quo cruciabitur usque ad finem saeculi, quia pecuniam, quam per usuram lucratus fuerat, non reddidit his, a quibus eam male [om. 2, 3.] acceperat. In die vero iudicii, quando [cum aliis mortuis add. 2, 3.] resumpto corpore resurrexerit, flammas illas evadet, et ab illis liberabitur poenis, nec tamen magnum postea [p. m. 3.] refrigerium, aut gaudium habebit, quia numquam tenebris carebit a.

ANNOTATUM.

a Hic deprehenditur vestigium opinionis quae aliquando viguit inter veteres theologos, docentes miligatum iri pro quibusdam reprobis poenas inferni. Tempore praesertim, quo scribebat noster auctor, docebatur haec sententia. Cfr. Petrum Lombardum, P. L., tom. CXCII, p. 950 – 1; Gulielmum Altissiod., Summa aurea, tract. 14; Amulonem Lugdun., P. L., tom. CXVI, p. 92.

CAPUT QUINTUM
Variae aliae revelationes.

[15] Caput XIII [cap. XV 3.] . [Gilberto eremitae comitem videt angelum.] Eremita quidam, nomine Gillebertus [Gislebertus 3.] a, vir satis religiosus, mihi bene cognitus, cilicio ad carnem indutus, lorica ferrea super cilicium die noctuque induebatur. Hic cum die quadam thuribulo accenso, ecclesiam suam intus et foris [deforis 2, 3.] thurificaret, vidit sancta puella angelum [Domini add. 2. 3.] praecedentem illum [eum 2.] , thuribulum aureum habentem in manu sua, et capellam eremitae intus et deforis in circuitu per totum thurificantem. Vestimenta eius erant [om. 3.] alba sicut nix, mirae claritatis et pulchritudinis erat species vultus eius. In thuribulo, quod manu gestabat, discurrebant scintillae ignis ardentis, et de igne egrediebatur odor [(ing. od.) erat od. egrediens 2, 3.] inaestimabilis dulcedinis et suavitatis; qui totum locum illum circumquaque replebat odorifera et suavi flagrantia.

[16] Caput XIIII [cap. XVI 2.] . [Diabolus landat sanctitatem B. Alpaidis,] Adducta est ad quendam alium eremitam, nomine Foubertum b, mulier insana daemonium habens. Stridebat dentibus, spumabat salivis defluentibus, totusque fremebat et conturbabatur in ea spiritus eius; quia miserabiliter affligebat [et discerpebat add. 2, 3.] eam spiritus malignus. Denique [deinde 3.] praecepit ei vir sanctus in nomine Domini nostri [om. 2.] Iesu Christi, signo crucis edito, ut de muliercula egrederetur. Cui sic per os feminae respondit spiritus immundus [om. 2] : Fouberte, Fouberte, multum me vexatis [vexastis 3.] , multum me affligitis, tu et alius eremita, qui dicitur Guillelmus c de Flotenis d et sancta femina de Cudot. Nisi vos tres per [sanctas add. 2, 3.] orationes [et praedicationes add. 3.] vestras [et praedicationes add. 2.] mihi restitissetis, multos de christianis huius provinciae tenuissem in vinculis meis, quos praedicationes vestrae mihi auferunt, et orationes [sanctae add. 3.] contra me defendunt. Fouberte, Fouberte, tu me modo [om. 2.] vincis et superas; sed antequam moriaris adhuc te vexabo, et pudorem tibi non [om. 2.] modicum faciam [ingeram 2, 3.] . Ad haec vir religiosus in vera humilitate fundatus, parvi pendens astuti minas inimici, secura mente respondit: Nihil te, diabole, vereor, minas tuas nequaquam timeo; sed per virtutem Crucifixi tibi impero [praecipio 2, 3.] , ut de creatura Dei sanguine suo redempta velociter exeas. Ad haec diabolus clamans et multum discerpens eam, de femina exire coactus est, et sic, quamvis invitus, per os mulierculae illius, testimonium perhibuit sanctae virginis [Aupes add. 2, 3.] et duorum illorum [om. 2.] eremitarum meritis et religioni.

[17] Caput XV [cap. XVII 3.] . [quam sub specie tauri impetit,] Diabolum vidit puella venientem ad se in specie canis nigerrimi [nigri 3.] . Cumque staret ante eam [specie canis relicta add. 2, 3.] , in formam terribilis tauri seipsum mutavit. Ardebant oculi in capite eius [i. c. e. o. 2.] , quasi scintillae carbonum ardentium. Stridebat dentibus, defluebant salivae per ora spumantia, volebat [volebatque 2.] terrere puellam [eam add. 2.] minans eam [om. 2, 3.] cornibus [eam add. 3.] impetere [puellam add. 2.] . Cui [cum 2.] virgo Christi munita signo [signaculo 2, 3.] crucis, fiducialiter sic locuta est, dicens: Quid vis? Quid quaeris? Aut unde, vel quis es tu? Respondit ille [om. 3.] : Ego sum ille qui semper sum in labore et aerumna, et tormentis semper crucior innumeris, magnos sustineo cruciatus, et adhuc maiores tolerandos exspecto. Et cum haec dixisset, tamquam fumus ab oculis [eius add. 3.] evanuit.

[18] Caput XVI [cap. XVIII 3.] . [sub forma vero medici conatur decipere,] Venit ad eam iterum in humana specie, multis oneratus phialis, quae plenae erant pestiferis potionibus. Procerus autem erat ingens [(e. i.) om. 3.] corpore [niger add. 3, (proc.-nig.) ipse erat niger corpore 2.] et deformis, extenso collo, squalida facie [facies eius 2, 3.] et horribilis aspectu. Oculi [in capite add. 2, 3.] eius ad modum ignis ardentis scintillabant. Aliquantulum inhorruit cor virginis de visione terribilis hominis illius [i. h. 2, 3.] , et terrore nimio concussa per dies aliquot ex horrore visionis aegrotavit. Ausus est enim impudentissimus daemon eam admonere, ut de veneniferis eius potionibus [suis pot. 2, 3.] biberet, dicens quod si consiliis suis voluerit acquiescere, et de potionibus suis potare, a cunctis infirmitatibus suis [om. 3.] eam liberabit, et corporis sui vires omnes ei restituet; et sicut ceterae mulieres, accepta potione, manducare poterit et bibere quoscumque cibos humanis usibus aptos. Cognoscens puella per inhabitantem [in se add. 2, 3.] Spiritus sancti virtutem fraudulenti daemonis insidias, noluit acquiescere eius consiliis [c. e. 2, 3.] , sed sprevit eum cum [venenatis add. 2, 3.] potionibus suis, et invocato nomine Iesu, disparuit hostis verecundus.

[19] Caput XVII [cap. XIX 3.] . [et sub specie angeli impellere ad se adorandum.] Transformavit se spiritus malignus in angelum lucis,et venit ante virginem, coepitque eam magnis laudibus attollere, singularem eius vitam praedicare, et magnificare eam dicens [d. e. 3, d. eius 2.] meritis et virtutibus non esse ei parem [(e. p.) angelis non esse imparem 2, n. e. ang. imp. 3.] , et ideo nimis caram [esse add., 2, 3.] et dilectam Deo, utpote quae supergrediens [supergradiens 2, 3.] hominem angelicam vitam ducit [ducat 2, 3.] in terris, et in hac mortalitate solo corpore constituta, conversatione sancta et assidua [om. 2.] contemplatione tota sit in caelis, sed quod solum tibi deest, inquit, adora me, ut cara sis mihi [om. 2.] et dilecta, ut [om. 3.] et ego sim Deus tuus, et tu fieri possis amica mea. Ad haec virgo tacita intra se coepit cogitare et [c. i. se c. et 2, c. i. se cogitatione 3.] dicere quod non erat [om. 2.] hic spiritus a Deo, qui eam non ad humilitatis custodiam, sed ad superbiam elationis [superbiae elationem 2.] , tot et tantis laudibus attollendo, provocabat. Simulque [simul et 2, 3.] cogitabat in corde suo quod non erat ille Deus, cum ei dixisset: Adora me ut sim Deus tuus, quia hoc solum deest tibi [t. d. 2, 3.] ; cum ipsa singulis diebus verum Deum adoraret in spiritu et veritate [d. s. D. v. in s. et v. a. 2, 3.] . Nam si ipse, sicut mentiebatur, Deus esset, hoc ut adoraret eum [Deum adoraret 2, 3.] puellae non deerat, quae Deum [Dominum 2, 3.] verum cotidie adorabat. Nec dixisset ei: Adora me, quia hoc solum tibi deest, cum si Deus esset, ab ea se cotidie [utique cotidie se 2, 3.] adorari cognovisset. Ex his igitur [ergo 3.] coniecturis, revelante Spiritu sancto, coniciebat eum esse spiritum [s. e. 2, 3.] fallaciae; nec voluit ei credere, quia mendax est, sicut [om. 2, 3.] et pater eius. Qui mox, ut fuit deprehensus, fugit [discessit 2, 3.] ab ea confusus. Multoties conatus est hostis antiquus ille [i. a. 2, 3.] sanctam puellam falsis promissionibus decipere, variis imaginationibus [illudere magnis terroribus concutere diversis tentationibus add. 3.] subvertere. Sed virgo Christi [C. v. 2, 3.] nec terroribus concutitur, nec blandimentis seducitur, quia in vera caritate et humilitate radicata, supra firmam petram [id est add. 2, 3.] , Christum, firmiter est aedificata et [(aed. et) om. 3.] fundata. Unde quanto crudelior in eam [(in e.) om. 3.] saeviens insurgit inimicus, tanto datur ei de tyranno gloriosior [g. d. t. 2, 3.] triumphus; quia dum per graviora [eam add. 3.] impetit tentamenta, victoriosior datur vincenti corona. Nam quanto stat in tentatione fortior, tanto habetur clarior [c. h. 2, 3.] in honore, quia dum crescit pugna, crescit et [om. 2, 3.] triumphantis corona et [(c. et)om. 3, pugna vel 2.] gloria; dumque pugnantis triumphus multiplici tentationum genere, inimico tentante, adornatur, hoc agit inimicus vel invitus ut dum semper pugnat, et semper vincitur [semper add. 3.] , corona puellae triumphantis semper augeatur [augetur 1, (s.a.) augeatur 3.] , auxiliante Domino [nostro add. 3.] Iesu Christo, qui cum Patre et Spiritu sancto vivit et regnat [gloriatur 2.] Deus, per omnia saecula saeculorum. Amen.

Explicit liber tertius [(ex. l t.) om. 2.] .

ANNOTATA.

a Hunc dixit v. v. Tridon, Vie de Ste Alpais, p. 561, esse Gulielmum Sempringamensem, de quo in Act. SS., ad. d. 4 febr., tom. I, pp. 567 sqq. Huic opinioni assentire non possum, licet definire nequeam quis fuerit ille Gulielmus.

b De Fouberte quaeras inter praetermissos ad d. 2 aug., tom. I, p. 108.

c Gulielmus, ex milite factus monachus apud S. Ioannem Senonensem, mortuo Gilberto anno 1159, abbatiam regendam suscepit. Anno vero 1169 munere functus, secessit Flotenum, ibique obiit 1180. Cfr. De Maulde, Notes historiques sur l'ancien prieure de Flotin dans la foret d'Orleans, pp. 4, 5, 7, 23.

d Pertinet ad paroeciam Nibelle, in districtu Beaune-la-Rolande, in praefectura Loiret. Patron, op. cit., tom. II, pp. 328, 364, 370.

LIBER QUARTUS

Incipiunt capitula libri quarti [(inc.-quart.) om. 2.] .

Capitulum primum [num. in fine 3.] . — De diabolo, qui [ad eam add. 2, venit ad eam add. 3.] in humana specie fingens se esse [om. 2, 3.] medicum venit [om. 2, 3.] , et de duabus columbis, quarum ope et auxilio liberata est [sit ab eo 3, ab eo add. 2.] .
II. — De eo quod [in add. 3.] media nocte tres soles vidit in caelo, qui facti sunt unus sol et ille unus sol factus est homo.
III. — De duobus senibus, qui ostenderunt ei fontem, de quo egrediebantur quattuor flumina.
IV. — De iuvenibus quos vidit in poenis constitutos, inter quos quidam acrius torquebatur.
V. — Miraculum quomodo Eucharistiam [totum add. 2, 3.] integram sumere [suscipere 2, 3.] consuevit.
VI. — De Richardo presbytero, super cuius tumbam [tumulum 3.] vidit columbam [de caelo add. 3.] descendere.
VII. — Item revelatio quae facta est ad eam de presbytero de Cudot et de quodam presbytero Carnotensi.
VIII. — De maiore cuiusdam villulae, quem vidit post obitum suum nigris indutum vestibus [hic titul. om. 1.] .
IX. — De eo quod in spelunca quadam tenebrosa vidit capitulum daemoniorum ante principem suum celebrari.
X. — De innumeris daemonum turbis quas in singulis religiosorum monasteriis vidit [v. m. 3.] , cum in singulis civitatibus aut oppidis non videret nisi duos tantum [t. d. 3.] daemones.
XI. — De eo quod quaedam spiritualia [spiritualium 2, 3.] aliquando puellae, in sua simplici [secuta add. 2, sicuti sunt add. 3.] natura, aliquando per quaedam corporalia signa demonstrantur.
XII. — De eo quod huius sanctae virginis meritum, et sanctitas [conversationis sanctitas 2, conversatio 3.] revelata est in somnis cuidam monacho fere decem annis antequam de ea sermo haberetur [ullus de ea h. s. 3, ullus h. de ea s. 2.] in populo.
XIII. — De eo quod vidit Dominum [D. v. 3.] sedentem super thronum igneum.
XIV. — De muliere quae meritis ipsius sanata est [et 2.] a languore fistulae.
XV. — De iuvene aegrotante cuius obitum per revelationem cognovit [agnovit 2.] .
XVI. — De eo quod se numquam raptam dicat [se n. r. esse dicat 2, n. se r. d. esse 3.] aut dicenti consentiat, quamvis semel [simul 3.] sibi visum sit animam suam de corpore [suo add. 2, 3.] egressam fuisse, et iterum in [om. 2.] illud introisse, et de qualitate animae.

CAPUT PRIMUM
B. Alpais, fugato daemone, videt S. Trinitatem, Eliam et Enoch et iterum poenas reproborum.

Incipit liber quartus [(I. l. q.) om. 2.] .

[1] Capitulum [caput 3.] PRIMUM. [Denuo conante diabolo decipere eam, consolationem accipit ex visione duarum columbarum.] Benedictus Deus, et pater Domini nostri Iesu Christi, pater misericordiarum et Deus totius consolationis, qui consolatur famulam [familiam 2.] suam in omni tribulatione et angustia [omnibus tribulationibus et angustiis suis 2, 3.] . Tribulationem enim et dolorem invenerat anima ipsius [sua 2.] , et circumdederant [circumdabant 2, circumdant 3.] eam undique dolores et passiones tam animae, quam corporis, et nisi Dominus misericorditer [misericordiae 2.] respexisset, et adiuvasset eam [eam resp. et adiuvisset 3.] , forsitan, immo sine forsitan, inimicus absorbuisset eam. Circumdederunt enim [om. 2.] eam mala, quorum non est numerus, quia super capillos capitis sui multiplicati [multiplicatae 2, 3.] sunt [om. 2.] dolores [tribulationes 2, 3.] ipsius, et cor eius dereliquit eam. Et ecce hostis antiquus [om. 2, a. h. 3.] aptum deceptionis tempus se putans invenisse, assumpta forma humana, venit ad eam in specie et habitu medici, tenens in manu sua vasculum unum, pestiferis potionibus plenum, et affatus est eam in hunc modum: Audita fama de te, quae longe lateque per multa [plurima 2, 3.] loca diffunditur, didici per revelationem multorum [plurimorum 2, 3.] infirmitatem tuam, et languorem quem [quam 1.] pateris, ideoque misertus tui et dolori tuo compatiens, de longinquis provinciis ad te curandam adveni. Sum enim peritissimus medicorum; utpote qui vim et naturam omnium herbarum optime noverim [opt. n. h. 2, 3.] et radicum; et si bibere volueris, quem tibi in hac ampulla attuli, potum [om. 2.] medicinalem, recipiet sine dubio confestim caro tua sanitatem. Inhorruit cor virginis ad aspectum [conspectum 3.] deformis et immundi hominis [daemonis 3.] ; avertensque oculos suos ab eo ne videret [viderent 2, 3.] amplius vanitatem, respexit in alteram partem secus parietem imaginem quandam [cuiusdam 2, 3.] crucifixi, quae iuxta lectulum eius posita erat [e. p. 2.] . Quam cum vidisset, ascendit in cor eius memoria dominicae passionis, quam pro tribulatione sua penitus oblivioni tradiderat. Et dum pia mente passionem recolit Salvatoris, descenderunt subito de caelo super lectulum eius duae columbae nive candidiores, et e vicino consederunt tam prope virgini appropinquantes, ut eas si vellet manu [sua add. 3.] capere posset. In aviculorum adventu caelestium serenus et securus totus factus est locus; quae mutua caritate se pennis ad invicem amplexantes tam rostris quam pedibus alternatim sibi iucunde colludebant. In quarum contemplatione dum intenta [intentam 3, intentam altam 2.] defigeret oculos [oculorum aciem 2, 3.] , altera [quaedam 2.] illarum propius accedens ad virginem, rostro suo posito in auriculam eius, his verbis consolabatur eam [dicens add. 2.] : Ne timeas, ancilla Christi, neque inimici terribilis terrearis aspectu [in aspect. ter. inim. terrearis 2, 3.] , sed certa fide [spe 1.] et firma spe confide in filium Virginis, cuius praecepto venimus ad auxiliandum tibi, quique [nos add. 3.] ad te consolandum [om. 3.] mittere nos [om. 2, 3.] dignatus est de caelis [(d. c.) om. 3.] . His dictis, invitus coactusque aufugere [aufugere coactus 2, 3.] est diabolus de domo puellae; et fixo gradu restitit ante ostium [a. o. r. 2, ipsius add. 2, 3.] domus, et subito facta est cum eo multitudo innumerabilium daemonum, qui omnes deformes rictus trahendo, dentibus stridebant [s. d. 2, 3.] in eam, et torvis luminibus eam respicientes, in modum murilegorum subsannando cachinnantes exsecrabant adversus eam [om. 3.] . Insurrexerunt columbae adversus nefandos spiritus [exsurgentes add. 2, 3.] in adiutorium virginis, et confestim dissipati sunt [omnes add. 3.] inimici eius, et fugerunt cum turbine et nebula magna [m. n. 2.] omnes qui oderant eam a facie eius; ipsa vero cum fletu gaudens [g. c. f. 3.] et lacrimis Domino Deo [suo add. 3.] gratias agebat, qui [sic add. 2, 3.] liberaverat eam de manibus inimicorum suorum.

[2] Caput II. [Videt S. Trinitatem sub specie triplicis solis et incarnationem Verbi;] Per idem tempus dum anxiaretur cor virginis in multis quae circumdederant eam [om. 3.] pressuris et afflictionibus, clamavit ad Dominum cum tribularetur, et exaudivit eam de tribulatione sua misericors, et miserator Dominus, et visitavit eam quadam nocte, quae dominica habetur [habebatur 2, 3.] . Dum [cum 3.] enim medium silentium tenerent omnia, et nox in suo cursu iter [suum add. 3.] ageret, refulsit subito [om. 3.] lumen in thalamo suo, et claritas Dei circumfulsit eam undique [om. 2.] , viditque tres soles ante se [ante se t. s. 3.] incomparabili lumine radiantes, quorum nullus erat maior [(e. m.) om. 2.] aut altero [(aut a.) vel 2, 3.] minor vel clarior [altero add. 2, 3.] , sed omnes erant eiusdem [unius 3.] quantitatis, qualitatis [om. 2.] et aequaliter refulgebant [fulgebant 2, 3.] in unius aequalitate trinitatis. Videns autem tantorum luminum claritatem non disparem, gavisa [gav. est g. m. valde 2, 3.] gaudio magno, et aspiciens in visione noctis, immo in visione diei et lucis [(d. et) om. 2, 3.] , vidit, et ecce tres soles illi in conspectu suo convenerunt in unum, et facti sunt unus sol in unius lumine claritatis; non [nec 2, 3.] erat maior vel minor, nec plus minusve lucebat sol ille [i. s. 2, 3.] ex tribus factus unus, quam illi tres [(i. t.) om. 3.] cum [illi add. 3.] tres essent, sed in unius orbis lumine, nec dissimili, nec dispari fulgebat claritate. Dumque in huius caelestis luminis claritate iucunda pasceretur et [om. 3.] suavi virgo contemplatione, ecce sol ille, qui de tribus, ut ita [aliquid 3.] dicam, factus est [erat 3.] unus, formam et personam sumpsit [assumpsit 2, 3.] humanam, tamquam in similitudinem hominis [hominum 2, 3.] factus et [quasi add. 2, 3.] habitu inventus est [om. 2, 3.] ut homo, eratque sacerdotalibus indutus vestimentis [vest. in. 2, 3.] , tamquam sacerdos factus [f. s. 2, 3.] in aeternum secundum ordinem Melchisedech, non minorem habens claritatem in humanitate, quam antea habebat [habuisset antea 2, 3.] cum in [sua add. 2, 3.] propria fulgeret claritate. Contemplabatur [enim add. 3.] illum puella admirans, et gaudens de tanti sacerdotis visione [visitatione 3.] , cuius sacrosancta meruit perfrui benedictione. Respexit enim puellam [illam 2, 3.] clementissimis oculis ille [om. 2, 3.] sacerdos pius et benignus, et elevans omnipotentem dexteram suam signum salutiferae crucis super eam [illam.] impressit, et sic eam de tribulatione sua non mediocriter [modicam 1.] consolatam derelinquens ad caelos ascendit.

[3] Caput III. [duo senes ostendunt ei fontem Paradisi.] Dominus ac redemptor noster, qui [cui 2, 3.] sicut nunc audistis, eo modo quo voluit, hanc ancillam [suam add. 3.] per seipsum visitavit [visitare complacuit 2, 3.] , adhuc ad eius consolationem nuncios suos dirigere non desinit. Vidit enim puella duos antiquissimos senes prolixa barba, veneranda canitie candidatos, super tenuissimam nubem ad se per aera venientes. Et ostendebant [ostendentes 2.] ei fontem amoenissimum [am. f. 2.] liquidissimis manantem aquis, nitidissimas habentem arenas, de quo egrediebantur quattuor magna [maxima 3.] flumina per quattuor partes hinc et inde distinctis alveis fluentia. Admonebant puellam senes illi grandaevi, ut ad fontem illum accederet, et in aquis illius se lavaret. Quibus ipsa respondit, se numquam a cunabulis balneis usam, aut aquis lotam fuisse. Coepitque [coepit 2.] eos interrogare qui vel unde essent, et inquirebat utrum tanto vixissent tempore, ut ad tam diuturnam et [tam add. 2, 3.] decrepitam aetatem, succedentibus sibi [sibi suc. 3.] multorum saeculorum curriculis, vivendo, sicut videbatur [videbantur 3.] , devenissent? Utrum [sic add. 3.] sic cum tota canitie sua, in ea, qua videbantur aetate, nuper nati fuissent? Cui illi responderunt se a multis retroactis [anteactis 3.] saeculis natos fuisse, et per multa saecula vixisse, et se vitam suam nondum morte finisse. Quibus virgo satis ioculariter: Si vos, inquit, mortui fuissetis, non in hoc loco praesentes essetis [fuissetis 2.] . Responderunt ei: Multum transiit temporis ex quo nati sumus, et numquam mortem subivimus, nec morte propria moriemur, sed alieno gladio occisi erimus et sic occumbemus. Ad hanc vocem expavit puella cogitans in corde suo, quod valde detestanda [detestata 3.] res foret, si tales et tam grandaevi senes, qui tantam simplicitatem et innocentiam vultu et habitu praetendebant, ut angelis Dei viderentur esse consimiles, tantum facinus essent [esse 3.] perpetraturi, ut occidi mererentur. Sed maturum de hoc metu suo datum [est add. 2, 3.] ei [om. 2.] solatium; quando senes se [om. 2, 3.] pro fide et iustitia [se add. 3.] esse morituros talia cogitanti responderunt.

[4] Caput IV. [Iuvenes videt in tormentis.] Factum est dum quidam cum puella loqueretur, et ante lectum [lectulum 3.] eius inter se sermocinarentur, et secum quaererent, intuens [illa add. 2.] in caelum virgo [om. 2, 3.] coepit graviter suspirare, et ex imo cordis alta suspiria trahebat [t. s. 3.] , quia videbat multitudinem [maximam add. 2, 3.] iuvenum, qui saeculo obierant, ambulantem per aera, qui lugebant omnes pariter, et lamentabantur, et plangebant planctu nimio, quorum animae pro variis causis et delictis variis [(et d. v.) om. 3.] cruciabantur tormentis. Inter eos vero iuvenis quidam profundiora trahens ab imo pectore [ab i. p. s. 2, 3.] suspiria, crebriores gemitus et productiores emittebat planctus, eo quod culpis suis exigentibus, acrius [om. 2, 3.] acrioribus urgeretur in [om. 2, 3.] poenis, et prae [om. 3.] cunctis aliis durius torqueretur. Erat in medio aere nebula quaedam spissa et tenebrosa, intra [inter 2, 3.] quam ferebantur involutae [i. f. 3.] inferius omnes eleemosynae quas pro anima iuvenis illius parentes sui faciebant. Nam super nebulam ascendebant volucres [a. v. 2.] immundae, corvis teterrimis [t. c. 3.] similes, quae totam nebulam dissipantes, et conculcantes eleemosynas, quae intra eam erant, tam rostris, quam pedibus comminuebant, et ad terram proiciebant. Alias vero eleemosynas, quas pro aliis iuvenibus [aliorum iuvenum 2, aliorum iuvenum animabus 3.] faciebant eorum [om. 2, 3.] parentes et amici [sui add. 2, 3.] , deferebant in caelum columbae nive candidiores, easque ante tribunal summi iudicis pro salute illorum offerebant, quibus ille assurgens pro oblationibus animarum [eleemosynarum 3.] inclinabat, easque gratanter accipiebat. Cumque usque ad virginem pervenisset miserabilis illa cohors animarum, interrogavit iuvenem illum, qui prae ceteris [(p. c.) p. cunctis 2, cunctis aliis 3.] lamentabatur [lacrimas uberiores fundebat 2, uber. lacrim. fund. 3.] , quid causae esset quod magis [maioribus 2, 3.] quam omnes [om. 2, 3.] alii cruciatibus torqueretur. Cui ille respondit se propter peccata parentum suorum gravioribus urgeri tormentis: Quorum, inquit, eleemosynae nihil mihi prosunt, utpote quae divinae maiestati praesentari non possunt [(utp.-pos.) om. 2.] ; eo quod de pecuniis iniuste et fraudulenter acquisitis eas faciunt. Neque enim respicit Deus [Dominus 2, 3.] ad munera, vel [et 3.] oblationes eorum, quia non ea solum [s. ea 2, 3.] quae pro me offerunt, verum etiam universa quae possident foenerando, proximosque [suos add.] iniuste opprimendo contra ius vetitumque per turpe lucrum acquisiverunt. Ideoque non respicit Dominus ad sacrificium [sacrificia 2, 3.] eorum [om. 2.] , quia manus eorum sanguine plenae sunt, hostiam [enim add. 2, 3.] mundam et immaculatam diligit Deus [Dominus 3.] . Precor itaque [te add. 3.] , domina mea, Deo et hominibus carissima [ut add. 2, 3.] , quia tibi cogniti [incogniti 2.] sunt, moneas eos pravos mores corrigere, mundi huius inquinamenta devitare, vitam et actus suos in melius commutare, quae per usuram acquisierunt [lucrati sunt 2, 3.] et iniuste abstulerunt reddere, perversam conversationem [suam add. 2, 3.] fugere, de malis suis per humilem confessionem et dignam paenitentiam Deo satisfacere; quia nisi in vita sua digne paenitentiam egerint peccatorum, sine dubio, post vitae suae terminum, venturi sunt in hunc locum [l. h. 2, 3.] tormentorum. Et ii quidem omnes, quos mecum vides in his poenis, post peractam paenitentiam, misericordiam a Domino consequentur, quia multum per omnem modum suffragantur eis eleemosynae sanctae, quas [quae 2.] de his quae [proprio labore add. 2, 3.] iuste [iustis 2.] acquisierunt [lucratis 2, lucrati sunt 3.] faciunt pro eis amici sui. Nam istae sunt, quas ante [om. 3.] faciem divinam vides a columbis [his add. 2, 3.] in caelum deferri. Sed heu me miserum, qui nullum a meis [om. 3.] parentibus fero subsidium, nullum in eleemosynis eorum [eor. eleem. 3.] habeo remedium, quas vides a corvis istis ad [in 2, 3.] terram proici, et ideo diutius et durius [dirius 3.] torquebor in his poenis, donec per ultrices flammas ignium ad plenum excoctae fuerint sordes scelerum meorum, et sic post diuturnam ignis examinationem ultimus omnium salvus ero, sic tamen quasi per ignem. His dictis disparuit miseranda illa turba miserorum, ingemiscente puella et compatiente doloribus eorum.

CAPUT SECUNDUM
B. Alpais integram in sua inedia hostiam sumit, iubente B. V. Maria; plurium secreta cognoscit.

[5] Caput V. [Denuo accipere potest integram hostiam.] In ascensione dominica [Domini 2, 3.] vidit ante se venire beatam virginem Deique [(v. D.) Dei 2, 3.] genetricem [semperque virginem Mariam add. 2, 3.] , et cum ea [pariter add. 2, 3.] beatum Ioannem evangelistam sacerdotalibus indutum vestibus [vestimentis 3.] , ac [et 2, 3.] sanctum Michaelem archangelum [arc. M. 2.] , quem [qui 2.] in hoc ab aliis [ab al. in h. 2, 3.] discernebat, quod pennigeras habebat [om. 2, 3.] alas solis radiis fulgore non impares humeris insertas [habebat add. 2, 3.] . In quorum conspectu [aspectu 2, 3.] , cum summo gauderet affectu, monebat eam ille, qui sacerdotalibus indutus erat vestimentis [(s. i. v.) sacerdotali infula ornatus erat beatus scilicet Ioannes evangelista 2, sacerdotalibus infulis ornatus erat b. s. I. e. 3.] , ut sequenti dominica, et de cetero quotiescumque communicare vellet, eucharistiam totam, integram et rotundam [in sacramento add. 2, 3.] susciperet, praedicens ei simul et promittens, quod communionem sanctam a die illa [et add. 2, 3.] deinceps sine omni periculo, et difficultate, et labore esset de cetero acceptura. Quod illa propter vitandum periculum, et communicandi difficultatem facere tunc recusavit. Arterae enim gutturis eius strictae et aridae, nullique cibo aut potui perviae, sacrae eucharistiae particulam, minimum lenticulae granum quantitate non excedentem, vino etiam, ut lenius gutturi eius illaberetur, immersam, cum modico dominici sanguinis haustu, vix cum multo conamine percipere poterat. Illa itaque dominica, modicam, sicut consueverat, eucharistiae particulam accipiens, levius solito communicavit. In vigilia pentecostes apparuerunt ei iterum caelestis curiae cives praedicti [om. 2, 3.] cum regina sua, incomparabili lumine radiantes, praecepitque ei sacerdos ut die [sancto add. 2, 3.] pentecostes, sine metu laboris et periculi, eucharistiam totam, integram [in communione add. 2, 3.] susciperet, durius increpans eam quod [quia 3.] primae admonitioni suae non oboedisset. Illa vero quod iussa fuerat pro praedictis causis iterum adimplere formidans, parvam hostiae [(p. h.) minimam dominici corporis 2, 3.] particulam, sicut consueverat, sancto die [d. s. 2, 3.] pentecostes, sine omni conamine, periculoque [et periculo 2, 3.] devota suscepit. Sabbato ante octavas pentecostes, tertio vidit angelorum dominam cum praedictis caeli civibus iterum ad se venientem, et severo vultu respiciens in eam beatus Ioannes evangelista minacibus verbis eam durius increpabat; eo quod iussionibus suis non oboedisset, et cum magna ei praecepit [p. ei 2, 3.] auctoritate ut, omni mora et occasione remota [postposita 3.] , sequenti dominica, et de cetero singulis dominicis diebus [dieb. dom. 2, 3.] , et quotiescumque communicare vellet, hostiam [eucharistiam 2, 3.] totam, integram sumeret [et rotundam in sancta communione sumeret 2, 3.] , et [om. 2.] severa cominatus est ei [om. 3.] gravitate, quod non impune ferret si [nisi 2, 3.] , quod iussa fuerat, citius non adimpleret [(n. a.) effectui manciparet 2, 3.] praesertim cum in divini susceptione sacramenti, nullum de cetero secundum suam promissionem esset perpessura periculum, aut dolorem neque [(d. n.) om. 3.] laborem. Sequenti itaque dominica cum ad eam communicandam per modicam divini sacramenti [s. d. 2, 3.] particulam, exiguae lenticulae vix aequalem, sicut [ante add. 2, 3.] consueverat, presbyter attulisset, illa tremefacta de visione et territa, quae viderat et audierat, ex ordine presbytero ad [in 2, 3.] partem vocato in aure fideliter [f. in a. 2, 3.] rettulit, postulans et votis omnibus exorans [exorans eum 2, eum ex. 3.] ut cito rediens ad ecclesiam eucharistiam totam, integram et rotundam ad se communicandam afferret. Sed presbyter, qui [quia 3.] corpus dominicum [ibi add. 2, 3.] in promptu habebat in manibus [in man. h. 3.] , hoc facere noluit, ne quod [om. 3.] forte periculum de sacramento [in praesenti habebat add. 2, 3.] accideret, et de particula illa dominici corporis, quam tunc [om. 2, 3.] attulerat, communicavit eam [eam tunc c. 2, 3.] , quam illa sine omni periculo et molestia transegit. In sequenti vero dominica, quartam sacrae hostiae partem, quia totam nondum audebat, afferens ut tentaret, si vel eam transigere posset, in os puellae illam intromisit, quam illa devote suscipiens sine omni difficultate [et add. 2, 3.] , periculo et labore, Deo adiuvante, transegit. In altera quae post illam subsecuta est dominica, dimidiam hostiae [eucharistiae d. 2, d. euchar. 3.] partem ei porrexit, quam illa sine omni conamine [leviter add. 2, 3.] suscepit. Hoc videns presbyter gratias Deo egit [e. D. 2, 3.] , et altera dominica iam factus securior, hostiam integram [totam rotundam add. 3, totam rotundam integram 2.] attulit [et in os virginis intromisit add. 2, 3.] , quam [illa add. 3.] cum omni gaudio et mira facultate, sine omni angustia, in momento percepit. Et ex hoc [illo 2, 3.] tempore sacrosanctam eucharistiam totam, integram et rotundam, singulis dominicis diebus sine omni molestia [et impedimento add. 2, 3.] , sicut ei beatus apostolus praeceperat et promiserat, suscipere consuevit. Quod ego [ergo 2.] postea certo experimento didici, qui cum missam in eius capella celebrassem et ad eam communicandam accessissem, hostiam sanctam [(h. s.) eucharistiam totam 2, 3.] , integram [et rotundam add. 2, 3.] in os eius intromisi, quam illa sine omni conamine, me mirante, suscepit et transegit, cum nullo cibo alio omnino possit uti [omn. al. p. u. c. 2, omn. p. a. u. cibario 3.] . Congaudendum est huic virgini, et [om. 3.] congratulandum tanti huius miraculi novitati, non quia plus habuerit puella de sacramento, quando totam hostiam [eucharistiam 2, 3.] , quam cum [quando 2, 3.] minimam eius particulam accepit [accepisset 2, 3.] , neque enim plus habet ex eo qui maius quam qui minus accipit. Cuius rei ratio, si [om. 2.] figura istius sacramenti in manna illa caelesti praecessit, exinde aperte monstratur, quia qui plus de eo [ea 2, 3.] collegerat, non habuit amplius, neque qui minus [om. 2.] paraverat, invenit minus. Non enim est quantitas visibilis in hoc existimanda mysterio, sed virtus sacramenti spiritualis, sicut nec quantitas [(visibilis-quant.) om. 2.] hominis Christi metuenda [metienda 3.] in eius corpore, sed virtus in eo et veritas [(et v.) om. 2, 3.] et divinitas est [om. 2, 3.] consideranda. Nam plus rettulit mulier illa, quae in evangelio fimbriam vestimenti eius tantum [om. 2, 3.] tetigit, quam turba, quae totum corpus eius [om. 3.] pressit, quia plus eum mente [m. e. 2.] concepit, et fide credidit; et ideo cogitandum est nobis, non quantum dente premitur, sed quantum fide et dilectione capitur de plenitudine divinitatis, quae sine dubio tota habitat in Christo corporaliter. Non [nec 2.] enim [recte add. 3.] caro Christi sine divinitate capitur [sumitur 2, 3.] , nec divinitas sine carne praestatur. Unde in evangelio thesaurus absconditus in agro a sapiente sapienter emitur, quia nec ager scilicet corpus Christi sine thesauro deitatis, nec thesaurus deitatis sine agro corporis [carnis 2, 3.] iure comparatur. Et quam [om. 3.] bene in agro thesaurus absconditus dicitur, quia in carne Christi divinitas corporaliter habitans, et in hoc mysterio ab aspectu oculorum caro ne videatur subtrahitur, ut fides avidius quaeratur, quaesita verius inveniatur, inventa vero carior [carius 3.] habeatur, et habita desiderabilius fruatur. Idcirco necesse est qui corpus Christi comederit, de plenitudine deitatis illius [eius 2, 3.] fidem percipiat, secundum quod beatus evangelista Ioannes [I. e. 2.] : Et nos, inquit, de plenitudine eius omnes accepimus. Alioquin nisi de plenitudine eius accepit prius [p. acceperit 3, acceperit p. 2.] , nec ad modicum carnis pervenire [percipere 3.] poterit, quia non thesaurus propter agrum, sed ager emitur propter thesaurum. Nam thesaurus de plenitudine divinitatis cum eo emitur, et ideo dum huius mysterii sacramentum sumitur, dilatandus est sinus mentis, et mundanda conscientia, et percipiendum non quantum mica exhibet, sed quantum fides capit, quia in Christo manet totius plenitudo divinitatis, in eo [autem add. 2, 3.] qui sacramentum digne suscipit, de ipsa plenitudine non quanta est, sed quantum idoneus fuerit, qui recipit [suscipit 2, 3.] praestatur. Haec nos largiente Domino de sacramento altaris in serie narrationis nostrae, data occasione, breviter pertransire [pertransisse 2, perstrixisse 3.] sufficiat. Nunc ad reliquas huius tantae [om. 2.] virginis visiones explanandas redeamus, nostrae huius digressionis [(n. h. d.) h. n. d. 2, nost. digr. 3.] veniam postulantes.

[6] Caput VI. [Videt gloriam Ricardi, cuius sepulcrum venerari non potest comes Vindocinensis excommunicatus.] Sacerdos quidam nomine Richardus, a, vir in vita sua satis religiosus, pro Dei iustitia, quam manu tenere volebat, venenum in scypho [cibo 2, 3.] sibi furtim ab eo [(ab eo) om. 2.] , quem arguebat, oblatum accepit, et sic vitam finivit. Ad cuius tumulum frequenter convenit multitudo copiosa [om. 3, copiosa m. 2.] caecorum, claudorum, aridorum, febricitantium, aliorumque languentium, quorum multi divina opitulante gratia, meritis praefati presbyteri, ad nominis eius invocationem sanantur ab infirmitatibus suis. Fiuntque [fiunt 3, fueruntque 2.] ibi crebro miracula, in tantum ut exstincta luminaria supra [super 2.] tumulum eius, divinitus sint reaccensa [incensa 2.] sicut hoc ab eis, qui hoc oculis propriis videre meruerunt [(hoc-meruer.) ab eis q. h. p. o. v. m. 3, haec ab e q. haec v. m. o. 2.] , audivi. Nam cum comes Vicedoniae b, qui excommunicatus erat, commilitonum suorum stipatus caterva, ad eius tumulum, causa orationis, advenisset, confestim ad eius introitum, videntibus cunctis qui aderant, non solum quae circa tumulum, sed [verum 2, 3.] etiam quae per totam ardebant ecclesiam exstincta sunt luminaria: quae [qui 1.] quam cito egressus fuit de ecclesia, statim nullo accendente vel tangente, sunt reaccensa divinitus in momento [d. in m. fuerunt reac. 2, 3.] . Tantae huius gloriae sacerdotis congaudens ego, quia magister meus fuit, meque in domo patris mei a puero nutrivit et docuit, virginem istam [utpote add. 3.] , familiarissimam mihi super huiuscemodi miraculis consului; et ut Dominum deprecaretur, quatenus praefati sacerdotis sibi gloriam et meritum demonstraret [monstraret 2, ostenderet 3.] , vix ab ea multis precibus extorsi. Vidit itaque in visione Dei super tumulum eius columbam de caelo descendentem nive candidiorem, super lapidem speluncae appositum [superpositam 2, 3.] a capite usque ad pedes, huc illucque deambulantem petramque superpositam tumulo [t. s. 3.] a summo usque deorsum scindi, et in duas partes hinc et inde dividi; viditque sanctum sacerdotis corpus mirabili decoratum venustate in spelunca sua sedendo consurgere. Elevavit enim se de tumulo sacerdos et in fundo [profundo 2.] speluncae consurgens resedit, mamillamque dexteram dextera sua premens, lac candidissimum in modum mamillae mulieris de ea eliciebat, omnesque populos [infirmos 3.] circumstantes, quorum aderat, ut sibi videbatur multitudo copiosa, pretioso illo lacte aspergebat. Quos postquam omnes [om. 3.] lactis illius rore suavissimo rigaverat, in locum sepulturae suae sese iterum reponebat [recepit 2, 3.] ; petraque hinc et inde desuper reducta, et divinitus, sicut erat ante, coniuncta, columba illa caelestis desuper lapidem evolans [advolans 2, avolans 3.] ad caelum, unde venerat [placido volatu add. 2, 3.] , remeavit [migravit 2, 3.] .

[7] Caput VII. [Xenia missa ad B. Alpaidem a Petro, presbytero Carnotensi.] Presbyter quidam Carnotensis, nomine Petrus, mihi satis cognitus, misit presbytero de Cudoth cultellum suum [unum 3.] , nam familiaritatis et dilectionis mutuae, quam ad invicem [alter ad alterum add. 2, 3.] habebant, causa exstiterat et origo veneranda puella. Misit etiam ei aumutiam suam et scyphum unum parvulum, quatenus illum ex parte sua virgini daret; rogans eam ut scyphum suum, in quo ipsa bibere consueverat, pro eo sibi remitteret, mandavitque presbytero ut aumutiam suam, cum [eam add. 3.] in capite virginis posuisset, sibi ad dolorem capitis multisque [multis 3.] aliis infirmis profuturam, et pro amore virginis [v. a. 2, 3.] a se de cetero carius amplectendam remittere festinaret. Cumque presbyter de Cudoth cultello, quem [quam 1.] alius presbyter praedictus [om. 2, 3.] sibi miserat, apud se [om. 2.] domi recondito, aumutiam ipsius et scyphum virgini obtulisset, ut quod ei mandaverat de utroque expleret, subridens virgo paululum [paulum 2.] respondit ei: Ubi nunc est cultellus, quem misit vobis [v. m. 3, nobis m. 2.] domnus Petrus? Quare eum retinuistis? Quare cum ceteris transmissis [transmisisset 1.] eum non attulistis? Cuius [rei add. 3.] revelatione presbyter qui hoc mihi ore proprio rettulit [o. p. m. narravit 2, 3.] , non modica percussus est admiratione.

[8] Caput VIII. [Intellegit clericum recitasse poema Christiani Trecensis de Tristano.] Clericus quidam venit ad puellam volens loqui cum ea; quam cum dormientem invenisset, cum [praefato add. 2, 3.] presbytero de Cudoth ad quandam villulam proximam [p. v. 2, 3.] perrexit: et in ipsa via ad solatium itineris, ut fieri solet, multa ei de historia de Tristain romanis verbis rythmice [composita add. 3.] explicavit [explicuit 2, 3.] c. Cumque redissent, et ante virginem [iam a somno add. 2, 3.] excitatam ambo [om. 2.] venissent, rogabat eam [presbyter add. 2, 3.] , ut clerico de re, pro qua venerat, consilium daret, sibique et ipsi de visionibus suis aliquam referret. Cui ipsa ridendo respondit: Plura vobis quam mihi narravit, nunc ei vicem rependite [rependitis 2, reddite 3.] , et quod a me petistis [petitis 3.] , ei vos ipse [ipsa 2.] narrate. Et interrogavit eam [eum 1.] dicens: Et quid mihi rettulit? Quomodo scis quid mihi dixerit? Ad quem illa: Scio, inquit, scio quod hic [om. 3.] ante me iam alia vice fuit; sed quia dormiebam, et cum eo loqui non poteram, vobiscum ad villulam illam perrexit, et in [om. 2.] ambulando multa de romano de Tristain vobis ex ordine disseruit ut quid nunc a me vobis alia referre postulatis. Nec minus hoc [eis 3, eis add. 2.] admirationi est habitum, qualiter huiuscemodi verbum virgini fuisset revelatum.

ANNOTATA.

a Quis fuerit ille Ricardus non potui reperire.

b Comes iste est Ioannes huius nominis primus, comes Vindocinensis decimus, quem anno 1177 excommunicavit Ioannes Saresberiensis, episcopus Carnotensis. Anno autem 1180, ab illo vinculosolutus est. Cfr. P. L., tom CXCIX, p. 376, 377, et supra, p. 167, n. 4.

c Hoc testimonio manifesto patet intra annos 1170 ac 1180 versionem vulgari idiomate scriptam iam late diffusam fuisse. De ipso poemate eiusque versionibus cfr. Francisque Michel, Tristan, recueil de ce qui reste des poemes relatifs a ses aventures, Londres 1835, ac Fritz Vetter, La Legende de Tristan, d'apres le poeme francais de Thomas et les versions principales qui s'y rattachent, Marburg, 1882.

CAPUT TERTIUM
Visiones de inferno et daemonibus.

[9] Caput IX [cap. IX om. 1.] . [Videt poenas cuiusdam villae maioris vita functi,] Maior quidam [om. 3.] de quadam villula senex et plenus dierum ab ea saepe [s. ab ea 2, 3.] fuerat admonitus, ut officium suum, quia in eo multum Deum [om. 2, 3.] offendebat [offenderet 3.] , relinqueret. Quod ille facere contempsit; et post aliquot dies obiit [o. d. 2, 3.] . Post diem obitus sui [s. o. 3.] vidit eam virgo teterrimis indutum vestibus, facie squalida, miserabili vultu [miserabilis vultus 2.] , deiecctis in terram aspectibus, quasi de nemore villulae suae contiguo egredientem, et praecedebat eum quidam nigerrimus iuvenis, statura grandis, aspectu horribilis; divertitque homo iter suum a domo sua, et in quandam grangiam suam vastam et solitariam praecedente iuvene [i. p. 2.] introivit. Cumque ille inter caeteras, quas sustinebat, angustias, fame et siti, ultra quam credibile sit, urgeretur, cucurrit iuvenis [om. 2.] ad domum eius, et attulit [(e. a.) attulit ei 2, 3.] vas maximum, nescio quibus dapibus [lapidibus 1.] plenum ab uxore sua sibi missum, quas ille omnes in momento [in m. o. 2, 3.] devoravit, sed famem suam vorax [om. 2.] conviva nec ad modicum ex his refocillare potuit.

[10] Caput IX [caput X 3.] . [capitulum daemonum in spelunca.] Quodam tempore vidit puella tenebrosam quandam speluncam grandem et profundam, in cuius medio in eminentiori loco posita erat [erat in e. l. p. 2, 3.] cathedra regalis; ad quam accessit ille qui est rex super omnes filios superbiae, princeps scilicet [videlicet 3.] tenebrarum, et sedit in ea et ecce confluebant subito [s. c. 3.] undique certatim ad eum innumerabiles daemonum catervae, quibus ille, sicut erat quantitate corporis procerior omnibus et altior, ita cunctis aspectu terribilior et deformior videbatur [v. et d. 2. 3.] . Ante principem suum stabant omnes immundi spiritus qui advenerant ab eo iudicandi [diiudicandi 3.] et de nequitiis suis [om. 3.] et artibus [suis add. 3.] malignis, quas in servos Dei totis exercuerant viribus, se [om. 3.] cum multa superbia iactabant [iactitabant 2, 3.] , e quibus quidam nuntiabant se bella et seditiones suscitasse, multosque ibi [(m. i.) multos 3.] homines caecidisse, alii se [om. 2.] commovisse tempestates in mari, et naves cum hominibus submersisse dicebant. Alii magnas se [se m. 2, 3.] urbes et oppida iactabant [iactitabant 2, 3.] incendiis cum multis hominibus tradidisse. Alii se quosdam hominum in fornicationem, alii alios in adulterium [alii alios add. 2, 3.] , in homicidium, sive in [om. 3.] quaelibet alia crimina se [om. 2.] praecipitasse cum multa laetitia [gloria 2.] referebant. Alii quosdam monachorum et [vel 2, 3.] sanctimonialium, et aliorum religiosorum in fornicationem, vel [aut 3.] adulterium vix post multa tempora praecipitasse; alii alios de monasteriis suis vix cum multis laboribus post multa tempora [multos annos 2, 3.] expulisse: alii alios in murmurationem et [aut 2, 3.] seditionem contra praelatos et abbates [suos add. 2, 3.] , vel etiam contra seipsos [invicem add. 2, 3.] excitasse, non sine grandi laetitia omnes [omnium l. 2, 3.] gloriabantur [gratulabantur 2.] . Et hos quidem [om. 3.] daemones, qui consignatos sibi homines, et maxime religiosos quosque in huiusmodi scelera flagitiosa [f. s. 3.] praecipitaverant, aut de monasteriis suis expulerant, summis laudibus, magnisque praeconiis cum exultatione et [ac 3.] favore [fervore 2.] omnium, utpote magno triumpho dignos attollebat iudex ille nequissimus, et ut fortissimos pugnatores ad exemplum aliorum gloriosissimos coram omnibus praedicabat. Illos vero qui sibi deputatos nondum [necdum 2, 3.] circumvenire se potuisse [p. se 2.] , aut aliquos saecularium in aliqua minora scelera se praecipitasse dicebant, tamquam inertes, et desidiosos, multis obiurgatos conviciis a conspectu suo cum multa iniuria expellebat, tanti spatia temporis, et opus inaniter expensum cum fremitu magni furoris eis exprobrans. A cuius facie egrediebantur confusi [c. e. 2, 3.] , et verecundi, tanto amplius saevientes ad nocendum et crudeliores effecti ad persequendum, ut cum victoriosi postea redissent de praelio a principe suo coronari mererentur, et dignis [condignis 2, 3.] laudibus honorari [venerari et 2.] , a quo tunc coram omnibus despecti recesserant et ignominiosi. In commune [communi 2, 3.] vero attentius monebat [commonebat 2, admonebat 3.] omnes principes suos [tenebrarum 2, 3.] hostis ille nequissimus [antiquus 2, 3.] , et hortabatur [cohortabatur 2, 3.] magis, atque [ac 2, 3.] magis ad pugnandum contra nos, et ad seducendum genus humanum, praecipiens eis et dicens se breve iam [iam b. 2, 3.] tempus habere; ideoque oportere eos magis strenuos esse et exercitatos ad praeliandum contra christianos quosque et religiosos viros. Quia, inquit, iam [iam in . 3.] finis adest mundi [nec iam multum futuri temporis superest, quia prope est finis mundi add. 2, 3.] , unde properandum est modo, et viriliter agendum, ut quoscumque poterimus instanter in tartarea [tartara 3.] saeva detrudamus, quia paucitas dierum istorum finietur brevi, nec post huius vitae [saeculi 3.] terminum exercebimur ultra ad praelium. Post hanc exsecrabilem admonitionem [vel exhortationem add. 3.] , tamquam fumus evanuit omnis illa multitudo malignorum spirituum, et [sic add. 2, 3.] solutum est illud consilium nefandum [n. c. 2, 3.] .

[11] Caput X [caput XI 3.] . [Quare multo plures daemones insidientur monachis quam ceteris hominibus.] Super totam mundi fabricam elevata virgo [om. 3.] omnes terminos terrae [simul add. 3.] et omnia, quae in eis [ea 3.] sunt circumspiciebat. Videnti enim creatorem [creaturae 2.] angusta est omnis creatura, et videbat in abbatiis ordinis [Cisterciensis add. 3.] nostri et in [om. 2.] aliorum [aliis 2, 3.] religiosorum monasteriis tantam daemonum multitudinem [m. d. 2, 3.] congregatam, quod non solum domos et claustra eorum repleverant, verum [etiam add. 3.] ecclesiarum illorum et domorum tecta omnia facto agmine conglobati desuper in circuitu per totum undique cooperiebant, cum in singulis civitatibus et oppidis longe [l. et op. 3.] lateque per totum orbem terrarum dispersis [dispersi 1.] non videret nisi tantum duos, qui eas [om. 2, 3.] custodiebant, diabolos habitare [habitantes d. 3.] . Et sic unamquamque civitatem, duo tantum , qui in ea erant, observabant [om. 1.] daemones, cum per singula servorum Dei monasteria infinita militaret [militaretur 2.] daemonum multitudo. Conturbatum est cor virginis ad terrorem huius horrendae [horrendi 2, 3.] visionis, coepitque contristari et maesta esse, iam iam desperationi [iamiamque desperationis 2, animaque fere desperationi 3.] proximabat, quia cogitationes eius conturbabant eam, et sic cogitabat in corde suo: Heu [om. 2, 3.] heu me miseram! quid est quod video? Cur in monasteriis religiosorum virorum tot et tantae videantur [videntur 2, 3.] habitare cohortes immundorum spirituum, tam paucis inter saeculares derelictis? Numquid, o Domine Iesu [Deus 3.] , religiosos viros, quos [(v. q.) viros quosque quos et 2, quosque viros q. 3.] servos et amicos tuos esse putabam, dereliquisti, et abiecisti, et saeculares homines, quos a te minus diligi [eligi 2.] credebam, amicos tuos specialius constituisti quam illos [q. il. c. 3.] ? Numquid eos, qui tibi servire contemnunt, et propriis gulae illecebris et voluptatibus [carnis add. 2, 3.] servire contendunt [cupiunt 2.] , diligis plus his, qui per abstinentiam carnis desideria [d. c. 3.] amputare festinant, et tibi die noctuque devote famulantur? Aut si tibi [(s.t.) sicut 3.] placet, ut existimo, religiosa claustralium conversatio [et add. 3.] , saecularium inhonesta displicet, cur tam paucis [paucos 2.] inter eos [illos 3.] derelictis [derelinquis 2.] , tot hostium cuneos inter religiosos habitare permittis? Nam inter saeculares habitare abundantius debuerant, qui se sponte eis obsequentes eorum subiciunt servituti. Haec dum secum tacita mente conquereretur tristis et anxia, vox ad eam divinitus facta est dicens: Quid sic turbata es, et cogitationes ascendunt in cor tuum? Ne timeas, quoniam [quia 3.] non derelinquit Deus [(d. D.) dereliquit 3.] sperantes in se [Dominus add. 3.] , nec est oblitus clamorem [om. 3.] pauperum ut metuis,sed ubi religiosis viris [om. 3.] maius in malignos spiritus exercendum est praelium ibi [ex. est prael. mal. spir. ibi 2, est prael. in m. s. ex. ideo 3.] ad resistendum eis copiosior mittitur exercitus hostium. Non enim necesse habent daemones contra mundi huius amatores pugnare, quos in vinculis suis iam securi captivos detinent [tenent 2, 3.] , quia dum mundum, et quae mundi sunt diligunt, inimici Dei [Domini 3.] constituuntur, et in desideriis suis ambulantes, gulae illecebris servientes [serviendo g. il. 2, 3.] et voluptatibus carnis [om. 3.] , servi facti sunt diaboli, cuius se ultro [ul. se 2.] subiciunt servituti; omnis enim qui facit peccatum, servus est peccati et qui servus est peccati, servus est diaboli, ideoque singulis urbibus aut oppidis singulis [om. 2, 3.] duo tantum [t. d. 3.] praesunt daemones quia vel paucos vel nullos in ipsis inveniunt, qui suae resistere velint aut possint voluntati: dum non solum mortiferis persuasionibus eorum non repugnant cives in eis habitantes [inhabitantes 2, 3.] , verum etiam ad omne scelus parati in quaelibet flagitiosa [flagitiis 1, 2.] totis viribus spontaneique semetipsos [semet. spontanei 2, 3.] praecipitant. Coenobitae vero quique et religiosi viri, qui carnem suam cotidie per abstinentiam macerant, et [om. 3.] crucifigunt cum vitiis et concupiscentiis, orationibus et [ieiuniis add. 2, 3.] vigiliis assidue intenti, contra aereas potestates [p. a. 2, 3.] viriliter pugnantes, die noctuque certatim dimicant, et ideo copiosior in eos insurgit exercitus daemonum, ut quos sibi totis viribus repugnare conspiciunt, exercitu in unum contra eos congregato, multiplici tentationum genere superare praevaleant, et haec est causa [cura 3.] cur [sic add. 2, 3.] in monasteriis, et habitationibus religiosorum, maiores habentur turbae [maior habetur turba 2.] malignorum spirituum, quam in mansionibus saecularium, ut scilicet in unum [vir. in un. 2, 3.] viribus collectis et [om. 2, 3.] tirunculos Christi [c. t. 3.] tanto validius impetant [impetunt 2, impetunt in 3.] , quanto maiori coacto [om. 2.] exercitu sibi repugnantibus obviant. Hoc audito puella, gratias agens gaudebat [gaudens gratias agebat 2, 3.] in Domino Deo nostro, qui non patitur nos tentari supra [super 2.] id, quod possumus, sed facit etiam [om. 2.] cum tentatione proventum, ut possimus sustinere, et stare viriliter adversus insidias diaboli, et omnia tela nequissimi [ignea add. 3, nequissima ignea 2.] exstinguere, fidei loricam induti, salutis galea protecti, et gladio spiritus, id est verbo Dei contra spirituales nequitias fideliter armati, ipso adiuvante, qui cum Patre et Spiritu sancto vivit et regnat [gloriatur 3.] Deus per omnia saecula saeculorum. Amen.

[12] Caput XI [caput XII 3.] . [Alias res spirituales videt B. Alpais, per intellectum, alias per phantasiam.] Nulli mirum videatur si in revelationibus spiritualium visionum puellae dormienti sive quiescenti [requiescenti 2, 3.] , et caelestia contemplanti signa quaedam corporalibus similia ad demonstrationem [similiaque demonstratione 3.] spiritualium [om. 2.] praesentantur: quia nisi in talibus et per talia ab ipsa viderentur, nullo modo nobis [nob. m. 2.] tantum terrena et corporalia scientibus posset illa verbotenus demonstrare. Etsi enim aliter illa [illa al. 2, 3.] ibi ab ea videri possent, nec [non 2, 3.] tamen hic [haec 3.] nobis aliter narrari possent, et manerent semper occulta, nec esset quod de illis nobis ab ea diceretur, nisi exeunti per contemplationem, et videnti secundum exemplar istorum corporalium, quae sola nobis cognita sunt, monstrarentur. Unde in visione de die iudicii, quae revelata est ei in festo [sollemnitate 2, 3.] omnium sanctorum, vidit [videlicet 3.] innocentes iuxta [circa 3.] regem regum decollatos sedentes a, et in assumptione beatae [sanctae 3.] semperque virginis Mariae [(v. M.) Mariae semper virginis 2, 3.] vidit [videlicet 3.] in caelis caelestis Hierusalem cives ob tantae sollemnitatis laetitiam cereos [ardentes add. 3, ardentes gerentes add. 2.] in manibus gestantes [suis 2.] quamvis nec ceram, nec cereos, nec pueros in caelis esse credimus [cr. esse 2.] decollatos b, sed placuit Deo omnipotenti haec in hunc modum virgini demonstrare, ut per ea quae novimus de iis quae non novimus [(de iis-nov.) om. 2.] nos posset erudire. Sic animae defunctorum in eadem specie corporali, in qua eos viventes videre consuevimus nobis dormientibus apparent, quia eas [ea 1.] in suae [sua 2.] simplicitate naturae videre non possimus, utpote qui visibilibus tantum assueti, invisibiles creaturas, sicut sunt in sua natura simplices, carnis onere praepediti, nullomodo possumus intueri. Aliquoties tamen [enim 2.] vidit puella [om. 2.] beatorum et reproborum angelorum spiritus [sp. ang. 2.] , et defunctorum animas in sua propria et simplici [natura add. 2.] , sicut sunt sine qualitate et [sine 2.] quantitate, natura [om. 2.] . Sed cuiusmodi res sint [nobis add. 2.] nullo [modo add. 2.] potuit nobis [(p. n.) potest 2, 3.] exemplo describere, quia [nihil add. 2, 3.] in [etiam 3.] hoc mundo non [om. 2, 3.] potest inveniri eis simile [eis in. s. 3, inven. simile 2.] iuxta cuius exemplar naturas eorum mortalibus incognitas possit verbotenus exprimere.

ANNOTATA.

a Haec visio relata est supra in libri II capite 6, p. 184.

b Haec altera vero in libri III capite 1, p. 190.

CAPUT QUARTUM
Visiones caelestes quas habuit B. Alpais.

[13] Caput XII [caput XIII 3, totum caput om. 2.] . [Monachus intellexit B. Alpaidis meritum decem annis antequam ad eam fieret concursus popularis.] Vere ante decennium [biennium 3.] priusquam puellam sanctam visitasset Dominus ex alto, et antequam ullus sermo de ea haberetur [hab. de ea 3.] in populo, revelavit Dominus per visionem cuidam venerabili [v. c. 3.] monacho de Scaldeis [Sclaleis 1.] , quod tempore suo magnificaturus esset misericordiam suam cum illa. Eo namque dormiente in lectulo suo [om. 3.] , intempestae noctis silentio, videbatur sibi in visione noctis, quod ipse veniebat ad villulam de Cudoth; cumque paulo longius appropinquare coepisset, ad domum puellae, quam ipse tunc penitus ignorabat, aspiciens a longe vidit tres reverendas personas venientes [venire t. r. p. 3.] in vestibus albis magno circumfulgentes lumine; de quibus sibi videbatur, quod ipsi essent tres evangelistae, Matthaeus, Marcus et Lucas. Cumque paululum pertransisset illos, vidit dominum nostrum Iesum Christum post eos venientem in maiestate magna, et claritate, quem sequebatur [sequebantur 1, beatus add. 3.] Ioannes evangelista, qui comes ei individuus erat [erat in. 3.] in itinere. Et videns gavisus est gaudio magno valde, erat enim dominici vultus splendor inestimabilis nimis, et incomparabilis. Ad cuius adventum tremefactus monachus, timens occurrere tantae maiestati, abscondit se secus condensum rubum veprium, volens ibi latere [latitare 3.] dum pertransiret Dominus. Transiens autem Dominus vocavit eum nomine suo dicens: Surge, Petre, surge, ne timeas et accede ad me. Surrexit Petrus et [accurrens add. 3.] accessit ad Dominum, et procidens [procedens 3.] adoravit eum prostratus pedibus eius, et postea sequebatur eum. Dominus autem veniens ad villulam de [quae 3.] Cudoth [appellatur add. 3.] cum discipulis suis, quattuor scilicet evangelistis, intravit in domunculam, in qua iacebat puella venerabilis Aupes de Cudoth, et manebat ibi cum discipulis suis, admirante Petro, quod rex gloriae ad tam humile et tam abiectum declinasset tugurium. Petrus autem aestimans quod tantillum hospitium tanto hospite esset indignum, accessit ad Dominum, et dixit ei: Domine, domus ista [nimis add. 3.] parva est, et contemptibilis, et destituta, vultis ergo ut eamus et inquiramus vobis maiorem domum, et ampliorem, in qua honorificentius [et honestius add. 3.] maneatis? Nam et domus praepositi villae istius longe maior est ista et dignior, et ibi, si placet, melius apparatum praeparabimus vobis [v. p. 3.] hospitium. Et respondens dixit ei Dominus: Sine, Petre, quoniam hic bene sumus, et hic oportet nos manere. Et mansit ibi [in eodem loco 3.] cum discipulis suis. Post hanc visionem expergefactus Petrus, et in semetipsum reversus obstupuit, et quid sibi vellet, aut quid praetenderet haec visio tunc penitus ignorabat; eam tamen tacitus observabat in corde suo. Post aliquot autem [aut al. 3.] annos, cum a languoribus suis virtute divina sanata [s. d. 3.] dormire iam in Christo coepisset frequenter [frequentius 3.] et requiescere puellula, et in sancta requie sua sive dormitione, caelestium secreta visionum contemplari essetque de ea sermo multus in populo, coeperunt ad eam tam nobiles, quam ignobiles clerici cum laicis, multi etiam religiosi viri certatim undique confluere, admirantes in his quae de ea dicebantur et procedebant de ore eius. Inter quos, cum supradictus Petrus adveniret, recordatus visionis suae, quam iamdudum viderat, coepit diligenter vicinorum locorum circumstantias et semitas huc illucque attentis oculis conspicere [circumspicere 3.] , fixisque vestigiis in via animadvertit ex ipsius loci situ illam eandem procul dubio viam esse, per quam sibi visum fuerat olim Dominum cum suis discipulis [d. s. 3.] advenisse, seque in eadem semita Domino occurrisse, et appropinquans [appropinquasse 3.] domui in qua puella iacebat, diligenter intuens et circumspiciens illam, ex ipsius, quam iamdudum viderat visionis imaginatione, indubitanter animadvertit hanc esse domunculam [illam add. 3.] , in qua sibi visum fuerat Dominum [Dominus 3.] intrasse cum discipulis suis ut maneret in illa; et tunc primum sensit et cognovit Petrus advenisse plenitudinem temporis, in quo sibi revelare voluit [voluisset 3.] Dominus mysterium suae visionis.

[14] Caput XIII [caput XIV 3.] . [Videt B. Alpais initio suarum visionum Deum sedentem in throno igneo.] In principio visionum suarum, quando [om. 2.] primum desponsavit eam sibi [sibi p. d. e. 2, p. s. d. e. 3.] novam nuptam [nuptam nov. 2.] in terris Altissimus, et visitare eam coepit [c. e. 2, 3.] in initio miserationum suarum oriens ex alto, exaltata est et elevata [est add. 3.] in sancta contemplatione sua usque ad tertium caelum, viditque [illic add. 2, ibi add. 3.] in visione Dei secreta caelestia. Et ecce thronus regius infinitae magnitudinis et incomparabilis pulchritudinis et claritatis erectus erat in caelo. Et vidit in spiritu sedentem in throno regem regum, et dominum dominantium diademate suo coronatum, cuius splendor, virtus et gloria exsuperat omnem auditum, omnem sensum [sensum o. aud. 2.] , omnem etiam non solum humanum, sed et angelicum transcendit intellectum. Et thronus eius ut [sicut 2, 3.] sol igneus, immo plus quam sol igneus in conspectu eius ardebat, et plus quam luna perfecta in aeternum lucebat. Sub throno in circuitu eius per totum discurrebat ignis et [(in cir.-et) erat 3.] inaestimabilis splendor nimis in similitudinem fulguris coruscantis, et erant sub throno quattuor seniores circumamicti stolis albis, qui sustinebant thronum, et dabant gloriam et honorem et benedictionem sedenti in throno, viventi in saecula saeculorum. Et procidit puella in faciem suam ante pedes sedentis in throno et adoravit eum, et facta est in eodem loco super eam [illam 3.] manus Domini, et ex illo tempore ingressus est in eam spiritus Domini et illuminavit ignis ille caelestis [ille c. i. 2.] , qui procedebat a throno regiae maiestatis, et datum est ei lumen ad revelationem secretorum caelestium, ut videret sanctarum secreta sacramenta [sacr. sec. 2.] visionum, quas illi [ei 2, 3.] per gratiam suam Dominus [D. p. g. s. 2, 3.] ex illa die frequentissime dignatus est revelare.

CAPUT QUINTUM
Varia miracula edita a B. Alpaide; de natura visionum eius.

[15] Caput XIIII [caput XV 3.] . [Mulierem sanat fistula laborantem.] Venit ad virginem sanctam paupercula mulier quaedam [q. m. 3.] quae magna ex parte corporis sauciata, gravi fistulae infirmitate [molestia 3, (f. i.) fistula 2.] laborabat. Cumque flens ante puellam ut sui misereretur [miseretur 1.] cum multis lacrimis exoraret, et illa responderet se non esse talem [talis 3.] aut tanti meriti, per quam Dominus debeat in eam [ea 2. 3.] tantam salutem operari, matrona quaedam venerabilis quae tunc forte ad visitandam puellam [p. v. 2, 3.] de eodem oppido, de quo [ qua 1, et add. 2, 3.] paupercula mulier advenerat, mirabili fide animata manum virginis, ipsa etiam [tamen 2, in add. 2, 3.] quantum poterat reluctante et contradicente, assumpsit, totamque illam corporis partem, in qua mulier aegrotans fistulam patiebatur salutiferae manus attactu circumquaque palpavit et attrectavit, et super aegrotantis vulnera de ipsa puellae dextera signum mirificae [vivificae 2, 3.] crucis impressit. Non statim sanata est mulier ab infirmitate sua, sed fiduciam habens in Domino in bona spe discessit a puella, et in ipso [Christo 2.] itinere, antequam remeasset ad propria, integre [ex integro 2, 3.] sanata est [sanitati est restituta 2, 3.] . Nam et postea matronae illi, de qua superius mentionem fecimus, et multis aliis qui noverant eam , et per multum tempus viderant aegrotantem, se ex toto sanatam et totius doloris expertem ostendit, ita ut solae cicatrices vulnerum in eius corpore remansissent in testimonium [redditae sanitatis add. 2.] .

[16] Caput XV [caput XVI 3.] [Iuvenis Cudotensis cognoscit obitum.] Aegrotabat [aegrotavit 3.] usque ad [om. 3.] mortem apud villulam de Cudoth iuvenis quidam, cuius pater iamdudum [om. 3.] defunctus fuerat. Ad quem visitandum perrexit quidam canonicus regularis, qui manebat apud puellam. Et tunc solito melius habere coeperat, et [tunc add. 2.] de infirmitate sua putabatur convaluisse aliquantulum [a. c. 2. ] . Visitato infirmo, rediit canonicus ad cellulam, et facta [factaque 2.] ibi [om. 2, 3.] parva mora vocavit [eum add. 3, eam add. 2.] ad se puella canonicum [om. 2, 3.] et dixit ei: Domine mi, ite cito et visitate infirmum illum, ut eius exitum [Domino add. 2.] precibus Domino [om. 2, 3.] commendetis, quia iam morti proximus est. Cui [ad quam 2, 3.] canonicus: Ne timeas [timeatis 3.] , domina, quia non tam cito morietur, modo enim paululum [respiravit et add. 3, et add. 2.] melius habere coepit hodie, quam heri aut [et 2.] nudius tertius, sicut ego ipse [om. 3.] pro certo [modo add. 2, 3.] cognovi, qui ab eius lectulo [nunc add. 3.] in instanti redii. Ad quem iterum puella: Accelerate, inquit, citius, et sine mora ad eum descendite [d. ad e. 2, 3.] , quia mortuus erit, antequam perveniatis [veniatis 2.] ad domum ipsius. Festinanter cucurrit canonicus, et concito gressu veniens ad infirmum, invenit eum iam mortuum, admirans quod tam cito iuxta verbum virginis obiisset, qui modo de infirmitate sua convaluisse [c. de i. s. 2, 3.] putabatur. Celebratis de more exsequiis rediit ad puellam canonicus, et diligenter quaesivit [requisivit 2.] ab ea, quomodo verbum istud ei revelatum fuisset. Ad quem puella tandem precibus eius devicta [dixit add. 2, 3.] : Priusquam vocassem vos, venerunt ante me pater meus, et pater iuvenis illius, qui iamdudum a [om. 2. 3.] seculo transierunt [defuncti sunt 2, 3.] , circumamicti vestibus [circumamictis. v. 3, c. stolis 2.] albis, quorum ego congaudens gloriae diligenter intuens et recognoscens [cognoscens 3.] illos, interrogavi [interrogans 2.] eos quo irent aut quid quaererent. Et responderunt [respondent 2, se add. 2, 3.] ad iuvenem illum, qui alterius eorum [illorum 2, 3.] filius erat, ut eum secum reducerent, advenisse. His dictis, abeuntes accesserunt ad domum iuvenis illius [om. 2.] aegrotantis. Qui [quam 2, 3.] mox ut ingressi sunt, statim illius [om. 2.] anima a corpore [vinculis carnis 2, 3.] soluta est [est s. 2.] . Obstupuit canonicus, ex iis, quae ei [sibi 2, 3.] praedixerat, rei comprobans [comprobant 3.] veritatem.

[17] Caput XVII. [sic 1, caput XVII 3.] . [Contendit se numquam, nisi forte semel raptam fuisse.] Requisita a quodam religioso viro utrum in corpore vel [om. 2.] extra corpus videat huiusmodi [eiusmodi 2, 3.] visiones, et utrum umquam [om. 2, si 3.] rapta fuerit [unquam add. 2, 3.] in spiritu vel non. Respondit [om. 3.] : Me raptam esse vel fuisse nec [non 2.] audeo dicere, nec praesumo: sicut nec affirmare audeo de visionibus illis, quas vobis me moleste cogentibus refero, ut in rei veritate res ita gestae [gesta 1.] sint, vel [aut 2, 3.] gerantur, sicut [in requie mea mihi add. 2, 3.] fieri demonstrantur. Sed tutius hoc divino relinquo iudicio [r. i. d. 2.] , cui nihil opertum est quod non reveletur. Visiones quidem, quas vobis refero [r. v. 3.] sicut mihi videtur [videntur 2.] , sic in requie mea fieri video sicut eas refero. Sed quid praetendant, aut quid significent, vel quid sibi velint plures earum, et utrum eo modo, vel ordine fiant aut administrentur, quo modo vel [aut 2.] ordine mihi fieri vel administrari videntur non satis agnosco. Quomodocunque autem [adverse 2.] rei veritas se [om. 2.] habeat hoc unum scio, quia nec fallor [non fallo 2.] , nec fallo, quin ea quae vobis dico, sic videam sicut [et add. 2, 3.] dico, et sic dicam sicut [et add. 2, 3.] video [videro 1.] . De his autem quae mihi Dominus in beneplacito suo prout libet ostendit, quando requiescit in me, sive in eo spiritus meus, utrum in corpore aut [an 3.] extra corpus ea videam ego [om. 2.] nescio, ille scit, qui solus omnia [om. s. 2.] novit, qui et me illa nunc vigilantem, nunc dormientem, sive potius requiescentem, videre facit. Semel tamen mihi visum est, si fas sit dicere, quamvis illud pro certo asserere non audeam, me extra corpus meum fuisse. Sed quomodo vel quando de corpore suo exivit, vel qualiter illud exivit anima mea, penitus ignoro. Tam leviter enim et tam subito, sicut mihi visum est, in ictu oculi tunica carnis suae [meae 2.] exuta fuit anima mea, tamquam si quis indutus tunicam [om. 2.] desuper inconsutam per viam festinus currat et dum currit tunica subito dilapsa ab [om. 2.] humeris currentis, et soli labori itineris, et cursus intenti, eo nesciente penitus et ignorante decidat in terram, quam tunc [sibi add. 2.] primum cecidisse cognoscit, quando se nudum videns tunicam suam in terra iacentem post tergum suum respicit. Sic [sicsic 3.] nimirum me nesciente penitus et ignorante egressa est, ut mihi videtur, anima mea subito [om. 3.] de corpore meo. Quod tunc primum comperi, quando ipsa anima [mea add. 3.] carne exuta coepit respicere corpus suum exanime, quod in lectulo suo [om. 3.] iacebat immobile. Aspiciebat autem corpus suum, et in eius contemplatione satis gaudebat, et delectabatur anima mea, quia valde pulchrum erat ei visu, aspectuque delectabile, et attrectabat illud, et sublevabet, et grave erat valde [g. v. e. 2, 3.] et onerosum animae meae pondus oneris eius, et tam miro affectu diligebat et amplexabatur illud. Dumque sic esset anima mea [om. 3.] exuta a corpore suo [(ex.-suo) extra corpus suum 2, 3.] , et aspiceret illud, circumspiciens undique vidit subito infinitas hominum turbas discurrentes huc illucque more ferarum, tamquam amentes et sine sensu fugere cupientes et fugae locum [viam 2, 3.] non invenientes. Ad quorum strepitum tremefacta et territa anima mea, dicto citius iterum intravit [intr. it. 2.] in corpus suum, me nesciente penitus et ignorante, quomodo vel quando redierit in illud. Nam sicut ego nec scivi [(n. s.) nescivi 2, 3.] , nec sensi, nec comperi [(n. c.) om. 2, 3.] quando vel qualiter [quomodo 2, 3.] de corpore exivit, et carnem exuit, ita nec sensi nec comperi quomodo [quando 2, 3.] vel qualiter iterum introivit in illud. Quemadmodum si quis in navi dormiat, qui [quae 2, 3.] per aquas fluminis leviter natando currens iam ad portum devenerit [advenerit 2, 3.] , nescit nec intelligit quando vel qualiter ad littus applicuerit [appl. ad l. 2, 3.] . Illud autem [etiam 3.] valde mirificum est, et admiratione dignum, quod eadem nocte qua puella vidit istam visionem, apparuit in somnis anima eius tamquam de corpore suo egressa venerabili Petro de Schaldeis [Schalleis 1.] , de quo [saepe add. 3.] superius mentionem fecimus. Nam dum idem monachus eadem nocte dormiret, videbatur ei quod anima virginis exuerat se [(ex. se) exiverat 3.] de corpore suo, et exierat de illo, et veniebat ad eum, et stabat ante eum magno circumdata lumine, et inaestimabili decorata pulchritudine. De cuius adventu non mediocriter gavisus monachus exsultabat et congratulabatur ei, admirans inopinatum pulchritudinis eius decorem, ipsa nihilominus ei congaudente, cumque simul in aspectu mutuo sibi invicem congratularentur, ecce subito prospiciens a longe monachus vidit exercitum hominum magnum valde, et terribilem huc illucque cum grandi strepitu currentium, qui quaerebant animam puellae, et dentibus fremebant in eam, quasi vellent eam diripere et secum violenter abducere [adducere 3.] . Puella vero prae timore eorum exterrita confugit ad monachum. Quam ille benigne suscipiens protegebat, et abscondebat sub cuculla sua, et nitebatur eripere eam [eam er. 3.] de manibus quaerentium eam [animam eius 3.] . Cumque illi malefici homines etiam monacho pro puella molesti et infesti essent [ess. et inf. 3.] , volens anima virginis suae quieti [q. s. 3.] et paci monachi consulere, effugit subito de manibus eius, et dicto citius regressa est in corpus proprium, admirante monacho quomodo tam cito potuisset in illud intrare, simul et gaudente quia sic evasisset de manibus inimicorum suorum. Hanc monachi visionem, quia satis consona est visioni virginis, interseruimus, ad quam nunc redeundum est: ut quid virgo de natura animae dixerit, aut senserit exsequamur [(illudvalde mirificum-ex.) om. 2.] . Interrogata enim [autem 2.] cuiusmodi res esset [erat 2, 3.] anima, et utrum se [seipsam 2, 3.] videret anima, quando corpus suum, a quo egressa fuerat, videre poterat et [om. 2.] quos aut quales haberet oculos ad [aut 3.] se vel ad [om. 3.] corpus suum intuendum, respondit se nullatenus hoc ad liquidum [posse add. 3.] demonstrare, quia nullum in toto mundo poterat exemplar invenire iuxta cuius imaginationem [imaginem 2.] posset animae similitudinem, aut naturam ostendere. Anima enim, inquit, ipsa cum sit simplex [et add. 2, 3.] , invisibilis [et add. 2, 3.] , incorporea, non est divisa per partes, sicut corpus, aut [nec 2, 3.] per membra. Non enim habet manus aut pedes, quibus tangat aut ambulet [amb. aut t. 2, 3.] , non oculos aut aures quibus videat, vel [aut. 2, 3.] audiat. Nam in cunctis actibus [artibus 2.] aut [et 3.] motibus suis tota simul adest. Unde etiam quicquid ipsa tangit tota simul tangit, et mollia vel dura tota simul approbat vel improbat. Calida quoque et frigida summo tantum [t. s. 2.] digito tota discernit, quicquid odorat, tota odorat [et add. 2, 3.] , tota odores recolit, quicquid sentit, tota sentit [et add. 2, 3.] , tota sapores discernit, quicquid audit tota audit [et add. 2, 3.] , tota sonorum reminiscitur, quicquid videt, tota videt, et tota visorum meminit, et ut brevi [brevius 2.] dicatur, anima tota tangit, tota odorat, tota sentit, tota audit, tota reminiscitur, tota videt [(et tota visorum — videt) om. 1.] , et etiam seipsam [se 2, 3.] videt cum carne soluta est. Nam quamdiu in carne est [est in c. 2, 3.] non potest seipsam [se totam 2, 3.] videre, quia non potest se totam in seipsa [seipsam 2.] colligere, ut se solam inspiciat occurrentibus sibi similitudinibus, et imaginationibus rerum corporearum [corporalium 3.] , quas per sensus corporis exterius capit, quibus impedita non potest seipsam totam [tot. semetipsam 2, semetipsam t. 3.] cernere. Nullo loco continetur anima, quia localis non est, nullis membris circumscribitur [conscribitur 3.] , quia incorporea est, nullo spatio finitur, quia quantitate caret [(nullis membr.-car.) nullo sp. fin. quia q. c. nullis membr. circumscribitur quia inc. est 2.] . Non enim per loci spatium ita sistitur aut moretur, ut maiore [maiori 2, 3.] sui parte [(s. p.) super te 1, partem s. 2.] maiorem locum occupet, et breviore breviorem, minorque sit in parte, quam in toto. Nam per omnes corporis sui particulas tota simul adest. Unde in quocunque loco percutiatur aut pungatur pars corporis quamvis modica vel extrema, tota simul dolet. Non [nec 2, 3.] minor est in minoribus corporis sui membris, et maior in maioribus, sed alicubi [alicui 1, 2.] intentius viget [et add. 3.] , alicubi [alicui 2, 3.] remissius, et in minimis tota, et in maximis [est add. 3.] tota, et in omnibus tota [(et in om. t.) om. 2.] et in singulis tota. Sicut [enim add. 3.] Deus ubique [ub. D. 2.] est Deus [totus 3.] in toto mundo suo, et in omni creatura sua, omnia vivificans, movens, et gubernans sicut ait apostolus [ap. a. 2, 3.] ; quod in eo vivimus, movemur, et sumus, sic anima in toto corpore suo ubique tota viget, tamquam in suo quodam mundo [(in s. q. m.) mundo suo 2.] vivificans illud, movens [enim add. 2.] et gubernans, intentius in corde et in cerebro, quemadmodum Deus tamen in caelo praecipue dicitur esse [(tamen-esse) t. p. d. e. in c. 2, d. e. in caelo 3.] et sicut ipse est [om. 3.] in mundo suo interius et exterius, superius et inferius, sic anima in corpore [suo add. 2, 3.] , regendo illud est superior, portando inferior, replendo interior, circumdando exterior. Sic est intus ut extra sit, sic circumdat ut penetret, sic praesidet ut portet, sic portat ut praesideat et sicut Deus nec crescentibus creaturis crescit nec decrescentibus decrescit: sic anima nec minutis membris minuitur, nec adauctis augeatur [augetur 2, 3.] . Haec vidit de anima puella simplex ut columba [om. 3.] , quae nisi serpente prudentior esset numquam tantam [animae add. 3, animae tantam 2.] simplicitatem videre meruisset.

Explicit liber quartus illius de Cudot [alia manu totum explicit descriptum in 1, (i. d. c.) om. 2, (i. d. c.) venerabilis Aupes virginis de Cudoth 3.]

ADDITAMENTA AD VITAM B. ALPAIDIS

Alpais virgo, Cudoti in territorio Senonensi (B.)

BHL Number: 0307

Edita ex codice Carnotensi signato num. 131, foliis 51v – 53r. Cfr. dicta in Commentarii praevii num. 16.

[1] Capitulum primum. [Visio de B. Virgine Maria,] Accidit quadam vice ut elevata in spiritu videret admirabilem personam cuiusdam feminae, et ultra quam credi potest mirabiliter gloriosam, quae ita clara et perspicua intus sicut foris, et velut sol tam intus quam foris, splendida. Vidit etiam quod in utero virginis illius gloriosae, scilicet Mariae, infans similis gloriae et splendoris habitaret, habens in capite suo coronam duobus coloribus diversam, scilicet candidam et rubeam, et tenebat in manibus suis duos flores, unum rubeum et alterum candidum, ipsas manus habens protensas in sublime. Beata vero Maria coronam habebat in capite totam candidam et ultra modum formosam. Veniens autem Aupes procidit ante pedes Virginis, et Filium rogatura pro ecclesia. Ipsa vero orante, vidit et ecce arbor quaedam * nascens de infante, exibat * per caput eius et progrediens inde procedebat per caput Virginis matris, et paulatim crescens usque ad infinitum replebat universam superficiem terrae, pertingens nihilominus usque ad caelum. Coepit valde mirari virgo Aupes a, quod tantae molis arbor tam recta existeret ut Filium nec Matrem ex quibus oriebatur in neutram partem inclinaret. Mirabatur virgo tam magnitudinem quam pulchritudinem arboris, cum subito vidit immensam multitudinem tam hominum quam feminarum sub ramis arboris, quorum alii tangebant arborem illam, alii vero non tangebant. In ramis vero arboris vidit candidas aves, quarum non erat numerus. Evigilans autem Aupes de somno suo, vidit postmodum in mundo, de hominibus illis qui tangebant arborem, ad se venientes, ad eam visitandam, et eos sine dubio cognoscebat b.

[2] Capitulum II. [de abbate mortuo monachos suos ablactante, et de ultimo iudicio,] Alia vice accidit quod ita infirmaretur ex omni parte membrorum ut paene ei prae nimio dolore solverentur omnes compages membrorum, ita ut animam suam dolor excuteret et evelleret a visceribus eius. Et cum se exutam anima a corpore videret, coepit diligenter inspicere corpus suum deforme et quasi tetrum, et ut ita dicam infirmatum abhorrere. Et diffusa in contemplatione, visum est ei quod esset apud abbatiam Fontis Ioannis c, ubi non longe ante sepultus fuerat abbas Guduinus d, vir bonae memoriae et sanctae conversationis. Quae respiciens ad tumulum ipsius, vidit quod lapis superpositus corpori eius vel scissus esset in duas partes, vel inde remotus. Surgens autem inde abbas et sedens, manum mittens ad mamillam suam dexteram et premens, eliciebat inde lac abundans, ita ut omnes fratres qui videbantur circumstare abbatem, tam per capitulum quam in monasterio, sufficienter rigaret. Et cum hoc beatus resupinum se collocabat in tumulo, sicut erat prius, cum hoc virgo itaque vidisset, conversa ad alia audivit clamorem magnum ita terribilem et magnum ut per totum orbem terribiliter posset audiri. Post clamorem tam terrificum, in momento vidit mundum totum plenum antris, ex quibus singulis sive vir sive femina celerius procedebant. Cum itaque omnes surrexissent, apparuit quaedam mirabilis maiestas quam sequebatur pars illorum qui surrexerunt cum gaudio et laudibus, praecedentem in caelum; alia vero pars quae remanere videbatur in terra, terra dehiscente, videbatur cadere in infernum. Aupes vero cum non in caelum cum aliis ascenderet, et cum descendentibus in infernum descendere refugeret, in corpus proprium remeavit.

[3] Capitulum III. [de gloria et felicitate beatorum.] Quadam vice cum adhuc viveret dominus Petrus, prior de Cudot e, amicus per omnia virginis Aupet, in mense septembrio contigit ut obdormiret, et se cum eodem Petro in quodam viridario ultra modum delectabili transactam et constitutam conspiceret. In eodem viridario omnes herbae florigeres et arbores florentes tantum odorem emittebant ut eius fragrantia satiarentur, cum ecce multitudo maxima et innumerabilis exercitus candidatorum et beatorum spirituum coepit convenire et hinc inde advolare. Et cum ibi consisteret, apparuit ibi gloriosa virgo Maria, caeli porta, omni laude dignissima, cui congaudebant universi qui ibi aderant, et audivit vocem Aupes, quae cum aliis astabat, dicentem: Cantemus; responsumque est: Quid vel de quo cantabimus? Dictumque est: De domina nostra beata Maria. Post hanc vocem eruperunt omnes in vocem laudis tantae suavitatis, tantae iocunditatis, ut omnem audientem ultra modum delectaret. Huius tam mirabilis melodiae supradictus Petrus prior, particeps videbatur existere, et cum cantantibus, Aupes tacente, concinere. Et cum confunderetur Aupes quia cum cantantibus non cantaret, in ipsa cogitatione, adveniens quidam iuvenis ad eos qui cantabant, et appropians ad virginem dixit: Quare non cantas? — Domine, ait, nescio. Post hanc responsionem edocta a Deo et Spiritu sancto, coepit similiter cantare. Vidit etiam quod cantantibus illis gloriosa virgo Maria vasculum quoddam ultra modum formosum in modum calicis factum, inter duas manus teneret, et nescio quid intus, unde tantus odor et fragrantia suavis exibat ut omnes satiaret. Cum diu cantassent, coeperunt omnes, unus post alium ad beatam Mariam accedere, quos omnes de eo quod erat in calice communicavit, Petrum quoque, quem supra diximus, post illos, ita ut Aupes ultimam communicaret. Quod ipsa non mediocriter aegre tulit quod Petrus ante ipsam communicasset. Post sex menses, scilicet in martio, idem Petrus defunctus est. Et tunc Aupes intellexit quare ante eam in illa congregatione prior communicavit.

[4] Capitulum IV. [Tentationem gulae devincit,] Quadam die accidit ut beatae memoriae vir in ordine suo idem Petrus, prior de Cudot, carnem porcinam beatae virgini, ut eam velle noverat, ad refectionem praepararet, et coctam ipsemet ei apponeret. Cum autem semel aut bis in os virginis ex eadem carne misisset, tam libentissime et cum maxima aviditate susceptam comedit, ut ad id quod supererat devorandum cor eius valde accenderet. Erat autem in parochia de Cudot quaedam vetula gravi infirmitate lecto decumbens, quae tanta paupertate laborabat, ut etiam necessariis indigeret, cui beata virgo tanta compassione condescendebat, ut de suis cibis etiam ei frequentissime transmitteret. Cumque de ipsa carne quod superesset ab ipso initio mittere decrevisset, cum eam tam sapidam invenit, totam comedere disposuit, et die crastina de alia carne eius necessitati subvenire. In se autem divinitus reversa, et malum gulositatis in suo pectore serpere deprehendens, a proposito resiliit et subito modicum de ipsa carne cum baculo * tollens, et ante oculos suos revolvens inimicum sibi occulte insidias tendentem viriliter, quasi cum indignatione magna, ipsam carnem a conspectu suo praecepit amoveri, et aegrotanti supradictae vetulae, sine dilatione transmitti praecepit. Supradictus vero Petrus prior, qui eandem pascebat tentationem, eius interiorem non intellegens, obsecrare coepit eam quatenus de ipsa carne aliquantulum adhuc gustaret. Quippe qui multum de eius refectione et hilaritate gaudere consueverat, ministris quoque praecipiens quatenus sublatam inde carnem reservarent, ut scilicet post aliqua horarum spatia, iterum de ipsa comederet. Quae renuit, asserens se nullo modo de ipsa carne amplius gustare, sed potius quod dixerat, scilicet ut aegrotanti deferretur obtinuit. His igitur ita transactis, nocte sequenti, in sancta meditatione vigilanti Aupex sanctissimae, * subito venit ante eam hostis antiquus, in similitudinem coqui cuiusdam, optime ornati, secum deferens omnem apparatum ciborum in vase non modico, admonens illam quatenus de cibis cum tanta diligentia praeparatis vesci non dubitaret. Beata autem virgo admirans tali hora intrasse thalamum suum quempiam cum cibo, paululum intra se cogitans deprehendit inimici astutias, et avertens * faciem suam, amplius in eum respicere noluit, nec ad ea quae sibi detulerat. Quod animadvertens inimicus se scilicet praeventum confusus inde recessit per ostium murmurans et dicens nullatenus se ad eam amplius venturum, nec aliquid ei delaturum. Quod audiens virgo beata, gavisa est interius se non de fraude diaboli per gratiam Domini devictam, sed de eo quod dixit se nullo modo ad eam reversurum.

[5] Capitulum V. [impudicum eam impetentem] Multifarie multisque modis egit inimicus humani generis quomodo hanc virginem deciperet et eam saltem in voluntatem peccati induceret; sed Domino protegente non praevaluit. Siquidem quadam nocte, intempestae noctis silentio adveniens, transfiguravit se in speciem cuiusdam canonici, nolo nomen edicere, qui aliquandiu cum ea in domo Cudoti mansionem habuerat, qui ad peccatum carnis pronus, non solum diabolica, sed et propria concupiscentia illectus, nefanda adversus sanctam virginem in amore eius exardescens excogitaverat, et in multis cor eius tentaverat, ambiens omnimodis verbum rapere ex ore eius per quod ad peccati ruinam incitaret.

[6] Capitulum VI. [infugam vertit,] Huius igitur specie, rasus barba et corona, se praesentavit, et de contra fenestram quae in muro capellae facta est f, substitit, et nihil dicens iacentem conspiciens. Quae eum intuens, et primo cogitans quod tunc temporis idem canonicus ibi non maneret, animadvertit astutias diaboli, et adversus eum fremens cogitavit qualiter eum inde eliminaret. Crucis igitur signo armata, baculum quem prope se habebat arripuit, cogitans intra se eum de baculo ferire, si propius accederet, quod et fecit: nam cum aliquandiu substitisset, paulatim de loco ubi prius apparuerat se movens, et pedetentim ad eam accedens, illa se anticipans et a lecto se versus spondam lecti anteriorem extrahens ubi propius accedere visus est; baculo quem tenebat cum magno adnisu ferire tentavit. Sed ipse se retro ab ictu ferientis subtraxit. Hoc autem faciebat ille fraudis commotor cogitans et desiderans si quomodo eam a lecto separans in terram cum collisione capitis vel laesione membrorum praecipitaret. Illo rursum accedente, beata virgo ictum vibrans cum tanto impetu et vigore se ferire aestimans, totum illud corpus, quod videbatur, per medium a capite usque ad genua scindere sibi visa est tam subtiliter et leviter ac si corpus plumeum medium secasset. Tanto itaque adnisu in ipsa percussione se invexit ut de lecto in scamnum, de scamno vero in terram rueret, ubi sine laesione permanens, quia relevare se inde post ictum non potuit. Inventa est, mirantibus cunctis, quomodo id ei praeter solitum accidisset, ut in terram deiecta, iacens inveniretur.

[7] Capitulum VII. [aegrotum sanat,] Quidam familiaris eius graviter usque ad mortem paene aliquando infirmatus est, et in eam post Deum totam spem et fiduciam habens, per quendam nuntiare curavit quatenus ei compateretur, et Dominum sive genetricem ipsius pro eius salute obnixe precaretur; ut aut remedium sanitatis ipsa intercedente obtineret, aut cito corpus quod ita gravabatur deserens, vitam finiret, ne tam gravi dolore pressus, aut in desperationem caderet, aut fratribus suis a quibus graviter ferebatur diu onerosus existeret. Cui beata virgo non mediocriter compatiens, misericordiam Domini super hoc obnixe * coepit deprecari. Perseveranti igitur in oratione visus est in visione sancta quod in domum quandam pulchram et pulchre caelatam duceretur, comitantie agmine virginum, praeeunte quadam excellenti et gloriosissima domina regina caeli, scilicet Maria; in qua cella nonnulli infirmi infirmitate gravati detinebantur, ubi erat ille singularis amicus eius, de quo superius mentio facta est, gravius et periculosius cunctis laborabat. Cumque illa praecellens et praecedens domina cunctos qui ibi gravabantur ex ordine visitasset, cum ad illum amicum Aupes venire debuit, numquam ad eum divertit, nec etiam faciem suam ad eum convertit. Haec autem cum praedicto comitatu virginum, Aupes subsequente, recessit. Videns Aupes quod, non visitato amico suo, recederet, aegre tulit et ultra modum anxiata * super eam spem eius. Quid ** ageret cum nesciebat, non praecedentem dominam pro eo inquietare audebat. Sic factum est semel, sic secundo. Unde non modico doloris affectu et compassionis crescentis affectu constricta Aupes, nullum remedium languori suo apponere praevalens, ad * solum orationis perseverantis auxilium et divinae miserationis respectum et beatae Virginis subsidium convertebatur. Tertia iam vice visum est beatae virgini Aupes quod praedictam domum intrante et visitante beata Virgine cum praedicto agmine virginum, et ipsa Aupes sequente, infirmos solito more visitaret, et ad illum amicum Aupes quem semel et secundo non visitatum reliquerat iam ante, ad eum venit et manu propria mentum eius apprehendit, et quasi congaudens commovit. Ad cuius tactum statim coepit aeger melius habere et quasi avis alas expandens ad volandum de nido subsilire *. Satis ergo post hanc visionem constitit illum brevi tempore ad sanitatis gaudia pervenisse.

[8] [orat pro defunctis.] Interrogata a quodam speciali amico suo Aupes beata, astantibus quibusdam honestis et religiosis viris, utrum quando in dormitione sancta requiescit, familiarium vel amicorum suorum qui in terra versantur recordetur, vel oret pro eis, respondit: Etiam, domine, non solum memor et sollicita, sed et si laeti vel tristes fuerint clare et perspicaciter intueor.

Explicit.

ANNOTATA.

a Codex hoc loco habet Aupex. Ceteroquin non una est in hoc fragmento nominis B. Alpaidis scribendi ratio; nunc enim Aupes, dein Aupez et Aupet. Consuetam formam Aupes ubique servandam duximus.

b En aliam formam istius visionis quae relata est supra lib. III, cap. 8, et apud Caesarium Heisterbacensem. Cfr. supra pp. 167, 194.

c De abbatia Fontis Ioannis dictum est in annotato b ad lib. II, cap. 3, p. 189.

d Est nempe Gilduinus abbas, de quo supra p. 189. Attamen ad rem ipsam quod spectat, visio, sicut nunc narratur, potius concordat cum visione de presbytero Ricardo relata in libri quarti cap. VI, p. 200.

e Utrum idem ille sit cum Petro Carnotensi vel cum Petro de Scaldaeis, de quo saepius recurrit mentio in Vita B. Alpaidis, definire non licet.

f Haec fenestra reclusorii B. Alpaidis, quod ecclesiae Cudotensi adiacebat, constructa erat in ipso pariete a cornu evangelii. Cfr. Tridon, op. cit., p. 300

* cod. quidam

* cod. exiebat

* cod. babuto

* cod sanctissimae

* cod. advertens

* cod. obnoxie

* cod. anxiatus

* * cod. quod

* cod. ut

* cod. subsilere

DE B. SIMONE DE SANCTO ARCHANGELO ORDINIS PRAEDICATORUM

ANNO MCCCXXIX

COMMENTARIUS PRAEVIUS

Simon a Sancto Archangelo, O. S. D., in tractu Ariminensi (B.)

AUCTORE J. D. B.

§ Unica. De B. Simonis Actis, deque eius prosapia et vitae chronotaxi.

[1] [B. Simonis Acta] In oppido, cui nomen est a Sancto Archangelo, non procul a civitate Ariminensi sito, fit memoria B. Simonis nuncupati de Ballanchis ac familiae S. Dominici inter conversos ascripti, qui inde ab anno 1820, ex concessione Pii VII, pontificis maximi, tum in dioecesi Ariminensi, tum apud Fratres Praedicatores, missa ac divino officio honoratur [Summarium probationum ad cultus confirmationem obtinendam. Romae, 1820, ad calcem.] . Haud scio an de beato viro documentum supersit aetate praestantius notitia illa biographica, quae tum Annalibus Magistrorum generalium Ordinis Praedicatorum, auctore Hieronymo de Bursello [Cfr. Act. SS., tom. I Nov., p. 402, num. 2.] , ad calcem annexa est, tum libro III, distinctione septima, de Insigniis Ordinis Praedicatorum, auctore Ambrosio Taegio [Ibid.] , inserta legitur. Huius notitiae duplex apographum prae manibus habemus, alterum ex codice Bononiensi nobis descripsit R. P. Thomas Bonara, alterum, transmissum decessoribus nostris, servatur in codice regio Bruxellensi 8931. Cum hac notitia biographica bene convenit breviculum Vitae, quod publici iuris fecit Leander Albertus in libro de viris illustribus Ordinis Praedicatorum, fol. 260. Itaque infra edemus hanc Vitam B. Simonis ex apographo Bruxellensi, collato cum Bononiensi, adiectis etiam discriminibus quae apud Albertum occurrunt.

[2] [videntur esse elogium emortuale.] Sed quis ista B. Simonis gesta valde ieiuna conscripserit, quove tempore, incertum plane est. Rectius forsitan ista gesta dicemus elogium quoddam emortuale, quod religiosarum familiarum sodales suis menologiis inscribere solent, ne fratrum, qui ceteris vitae suae sanctitate exemplo fuere, memoria ex toto perditum eat. Immo putare licet elogium haud multis post B. Simonis obitum evolutis annis concinnatum fuisse, dum adhuc aliquot fratres, tantarum virtutum testes, supererant. Quod ideo conicio quod nonnulla saltem solito pressius definita commemorantur. Occasio autem conficiendi elogii fuit ea veneratio quam cives Ariminenses beato viro exhibebant. Elogium ex charta, quae in archivo recondita erat, descriptum ac forsan nonnihil emendatum de Bursello et Taegius aliis monumentis, quae sedulo colligebant, adiungendum curaverunt. Utrum miracula quae Deus per B. Simonem operari dignatus est, scriptis umquam commendata fuerint, decernere nequeo, quoniam de his nihil traditum accepimus.

[3] [Eum e stirpe nobili Ballanchorum fuisse tradit membrana in urna funebri inventa;] Non est cur in longum excurrat commentarius praevius, cum, exceptis duobus dubiis, cetera clarescant. Etenim B. Simonis natalia subobscura sunt, eiusque annus emortualis in controversiam vocatur. Et primo quidem ad B. Simonis originem quod spectat, inde a saeculo XVII [M. Pio, Delle vite degli uomini illustri di S. Domenico.] ortus praedicatur ex inclita stirpe de Ballanchis, dominis olim opulentissimi oppidi Sancti Archangeli, eumque dicunt nepotem Laurentii de Ballanchis, qui, ineunte saeculo XIV, Ariminensem ecclesiam rexit [Tonini, Storia civile e sacra Riminese. Rimini, 1862, tom. III, p. 302; cfr. Tonini, Rimini nella signoria de' Malatesti, part. I, p. 401.] . Huius sententiae assertores momentosum proferunt documentum. Scilicet anno 1763 [Summarium, num. 10.] , decima nona decembris, accesserunt causae postulatores ad ecclesiam Fratrum Praedicatorum civitatis Ariminensis Sancto Cataldo dicatam, urnam quae beati viri lipsana continet inspecturi. Itaque, amota mensa lapidea altaris S. Petri martyris, sub quo sepultus iacebat, apparuit capsa lignea clavis obserata, in qua reperta sunt ossa ac cinis corporis humani cum membrana significante corpus B. Simonis in hac capsa, die 5 novembris anni 1602, fuisse reconditum. Tenor vero membranae est sequens:

Foris. — Translatio beati Simonis de Ballachis, conversi de S. Archangelo, facta fuit die 23 novembris 1602 sub pontificatu Clementis octavi.

Intus. — In Dei nomine. Amen. — Anno ab humana redemptione 1489, indictione septima, pontificatus Domini nostri Innocentii, divina providentia papae octavi, de licentia domini Mauri Ferrariensis, vicarii domini Iacobi, episcopi Ariminensis, gubernatoris totius Romandiolae, vigesima septima decembris, videlicet die Sancti Ioannis evangelistae, translatum fuit venerabile corpus beati Simonis de Ballachis, de comitibus castri S. Archangeli, habitus conversorum Ordinis Praedicatorum, conventus Sancti Cataldi de Arimino, et in hac arca venerabiliter collocatum fuit.

[4] [quae sententia minime est probabilis.] Et certe, si anno 1763, quan do facta fuit haec sacrarum reliquiarum elevatio, viri periti in hunc finem vocati, facto examine, sub fide iurisiurandi dixissent membranam illam, saltem ex parte sua interiori, scripturam saeculi decimi quinti referre, nemo dubitaret quin hac aetate traditio viguerit B. Simonem ex hac gente, quam ipsi prosapiam assignant, procreatum fuisse. Sed nihil invenire licuit unde iure statuatur hanc curam adhibitam fuisse; nec modernus huius nobilitatis assertor Marinus Marini [Memorie istorico-critiche della citta di Santo Archangelo. Roma, 1844, pp. 89 sqq.] , qui erudite quidem de patriae rebus commentatus est, ullis documentis suam sententiam communivit; ideo forsitan quia nulla supersunt. Quod revera ita obtinere putamus, inspecto libello clarissimi viri Ludovici Tonini [Tonini, Rimini nella signoria de' Malatesti, part. I, pp. 469, 470.] . Hic maxima cura collegit Ballanchos omnes, de quibus in huiusce aetatis chartis Ariminensibus mentio recurrit. Concedit gentem illam apud Sanctum Archangelum sedes suas habuisse, negat vero illam aliquando comitatu Ariminensi potitam fuisse, ullamve superesse memoriam istius Rodulphi, qui B. Simonis pater nuncupatur. Ex emphyteosi firmata anno 1250 afferri possunt hae subscriptiones: Rainerius Ridulfini de Sancto Archangelo et Oddo filius Balacci de eodem loco. Sed qui, propter qualemcumque verborum corruptelam, Ridulfinum istum patrem B. Simonis, agnosceret, eum, quod ipsa nominum oppositio postulat, a Balanchs removeret. Praeterea auctor Vitae mox edendae hanc nobilitatem nescivit, nempe Leander Albertus, quam patrem Simonis virum popularem vocando, negasse videtur; nec anno 1585 Antonius Senensis [Chronica fratrum Praedicatorum, p. 174.] illius generositatis mentionem inducit. Sed anno 1607, Michael Pio [Op. cit.] nihil haesitans Ballanchi nomen B. Simoni restituit. Quis ergo mirabitur si perpendenti quanto discrimine, ante et post translationem anno 1602 factam, beati viri meminerint scriptores, suboriatur dubium de certitudine traditionis saeculo decimo septimo vulgatae? Immo si membrana anno 1763 reperta una manu descripta est, severum forsan, sed non iniustum criticum ageret, qui suspicaretur pristinum titulum anno 1602 corruptum fuisse. Etenim tunc temporis non semel accidit ut quod prius locum nativitatis significaverat, postea vero ad normam vocis gentiliciae usurpatum illos, cuius non erant, genti nobiliori adscripserit.

[5] [Anno 1329 obiisse videtur B. Simon.] Incertum est secundo utrum beatus vir vita cesserit anno 1319. Etenim adhuc in vivis erat dum frater Hieronymus, S. Dominici alumnus, Ariminensis ecclesiae curam gerebat; is vero idibus martii anni 1323 episcopatum suscepit [Tonini, Rimini nella signoria de' Malatesti, part. I, p. 406.] . Incertum autem esse annum 1319 iam monuerat Antonius Senensis [Libro et pag. cit., not. 6.] his verbis: alii scribunt quod obierit anno 1329. Atque hunc annum probabiliorem dices si quae acta sunt inter B. Simonem et Hieronymum episcopum certa putaveris. Cum vero mortuus fuerit hac aetate, qua quis decrepitus censetur, saltem annum sexagesimum agebat. Unde, si obierit anno 1329, natus est beatus vir ante annum sexagesimum nonum saeculi decimi tertii.

[6] [Non probantur ea quae traduntur de principis Ariminensis testamento in favorem ecclesiae Servorum B. M. V.] Reliquum est ut ea etiam adducamus, de quibus nihil quidem in beati Simonis gestis traditum invenimus, sed quae a Gianio relata fuerunt. Sunt vero sequentia. Anno Domini 1312 D. Malatesta de Malatestis, Arimini princeps, morti proximus, cum a B. Simone Ariminensi, ex oppido S. Archangeli, Ordinis Praedicatorum, didicisset, quod ei beata Catharina, virgo et martyr, cui Simon addictissimus semper fuerat, revelaverat, futurum nempe prope diem, ut in ea civitate ad honorem B. M. V. divini spiritus instinctu erigeretur delubrum, religiosissimo huic operi, quoties faciendum esset, aliquid conferre decrevit; proindeque testamento legavit 700 monetae libras, prout ex actis Ravaldini Ariminensis notarii colligitur. Principe mox defuncto, paulo post Arimini adfuit F. Guido Cizanus [Annales S. Ord. fratrum Servorum B. M. V. Luccae, 1719, tom. I, part. I, p. 223.] . At Gianius peccavit quod hac asseveratione contentus,scilicet: singula in hoc capite contenta ex eorundem conventuum monumentis colliguntur [Ibid., p. 225.] , ipsa tamen documenta evulgare omiserit, ita ut certam de illis fidem nobis facere nequeat. Nam magnifici illius viri domini Malatestae de Verruculo, vita functi anno 1312 [Tonini, Rimini, part. I, p. 25.] , testamentum, conditum 18 februarii 1311, typis mandavit Ludovicus Tonini [Ibid., part. I, append., p. 21.] . At in illo nihil de tanta pecunia Servis B. Mariae eroganda. Forsitan insignis ille Servorum benefactor dicendus est Malatestinus dall' Occhio, qui obiit anno 1317 [Ibid., part. I, p. 35; cfr. p. 307, tabul. IV.] . Quae coniectura inde firmaretur quod, anno 1317 mense martio, Servi B. Mariae Ferrantinum, praecitati filium, ac concilium Ariminense rogaverint ne censum triginta sex librarum Ravennatensium solverent pro domibus aliquot coemptis in contrata Sanctae Mariae in Curte, in quibus domibus aedificanda est ecclesia dictorum Fratrum in honorem B. Virginis Mariae [Ibid., p. 431; cfr. append., p. 37.] . Iterum tali asserto chronographi Ariminenses contradicere videntur, referentes ecclesiam Servorum dedicatam fuisse 9 novembris anni 1315 [Ibid., parte prima, p. 431.] . Quicquid id est, dolendum quidem eruditum virum Ludovicum Tonini, tractando de coenobio Servorum in civitate Ariminensi incohato minus respexisse ad Gianium, nec certo definivisse utrum verum dixerit necne.

VITA B. SIMONIS DE SANCTO ARCHANGELO

Simon a Sancto Archangelo, O. S. D., in tractu Ariminensi (B.)

BHL Number: 7761

Edita secundum apographum servatum in codice num. 8931 bibliothecae regiae Bruxellensis, collatum cum apographo Bononiensi, quod signamus num. 2 in recensione variantium lectionum, et Leandri libro de viris illustribus O. P. quem signamus num. 3. Cfr. dicta in Comment. praevii num. 1.

[1] [B. Simonis vita religiosa;] Beatus Simon de Arimino conversus [om. 2.] patrem habuit Rodulfum de Castro S. Archangeli [Ei pater fuit Radulphus vir popularis 3.] , distante ab Arimino miliaribus quinque. Anno igitur XXVII [Cernens autem Simon iam annos septem et viginti natus mundi gloriam inanem 3.] aetatis suae [beatus Simon add. 2.] mundana relinquens [(m. r.) mundum relinquit et 2.] , Ordinem Praedicatorum ingressus est [(i. e.) intravit 2.] sub habitu conversorum [sed minime per omnem suam aetatem sacris initiatus est, eo quod litterarum prorsus exstiterat expers add. 3.] . Fratrem carnalem habuit [Habuerat etiam fratrem nostro in ordine sacris initiatum 3.] , qui et ipse triginta et octo annis in ordine militans [(in. o. m.) m. in O. Praedicatorum 2.] laudabiliter vitam finivit. Igitur [om. 2.] beatus Simon, cum esset novitius, fugiens radicem omnis malae cogitationis otium, studuit diversis laboribus corpus suum fatigare. Nam cum in officio hortulani esset a priore constitutus fidelissime, continuo [continue 2.] et sollicite [solliciteque 2.] , tamquam bonus agricola, laboravit erga praedictum hortum [h. p. 2.] . Fuit etiam magnae humilitatis [(Fuit-humil.) Tanta proinde inerat ei humilitas, prout referunt annales, ut latrinas ex sese omni hebdomada semel detergeret atque mundaret, ut eo fratres mundius decentiusque considere possent 3.] , quia continuo [continue 2.] semel in hebdomada cameras fratrum purgabat, et, ut breviter dicam [om. 2.] , vita sic [eius 2.] exemplariter [sit add. 2.] omnibus manifesta fuit [om. 2.] . Numquam ordinis labores [l. o. 2.] fugit, sed semper in omnibus officiis iugum Domini humiliter deportabat [deportavit 2.] . Imminente quadragesimae tempore, in quo a fidelibus servatur ieiunium, ipse, ut vere fidelis, quinque quadragesimas in pane et aqua ieiunavit [ieiun. in p. et a. 2.] . Cum [autem add. 2.] a fratribus reprehenderetur, eo quod ex abstinentia nimia impediebatur ne officium sacristae [s. o. 2.] impleret, abstinentiam temperavit. Orationi vero et [(v. et) autem 2.] contemplationi, etiam [et 2.] operando [laborando 2.] , intentus erat. Visus est etiam [pluries 2.] duobus diebus sine cibo stare [stetisse duob. d. s. c. 2.] . Cum cogitaret aliquando [om. 2.] beatus Simon quod in saeculo peccator fuerat [f. p. 2.] , corpus [positus in ordine corpus suum 2.] cotidianis disciplinis flagellabat, nam spatio annorum viginti catena ferrea attrivit corpus suum. Pro infidelibus ut Deus illos illuminaret duras recipiebat disciplinas [d. r. 2.] ; ut autem orationes suae [s. o. 2.] citius et gratius exaudirentur, multas in orando genuflexiones faciebat, percussiones pectoris et prostrationes addens [prostr. cum lacrimis addebat 2.] .

[2] [gratiae spirituales ipsi concessae,] Diabolus ei invidens [inv. ei 2.] , dum oraret [beatus Simon add. 2.] , saepe ipsum molestabat aut percutiendo, aut impingendo, aut pulverem [pulveres 2.] in os eius proiciendo aut stercus. Ipse tamen ab orationis instantia non cessabat [Hic in 2 scripta sunt quae leguntur paulo inferius anno aetatis contemplationi vacabat…] . Orante autem eo [oranti b. Simoni 2.] adfuit quidam qui faciem aqua benedicta aspergens [(aqua-asp.) eius ap. a. b. 2.] , dixit: Quia molestaris a daemonibus, ne timeas a facie eorum, quia ego tecum sum. Cum autem [om. 2.] devotionem haberet [h. d. 2.] ad S. Ioannem evangelistam, saepe eius figuram in angulo ecclesiae depictam visitabat; unde factum est et quasi in consuetudinem versum, ut semper post orationem ibidem factam tantus odor exhalabat, quod ipsum beatum virum [(b. v.) v. devotum 2.] replebat; et si debilis ante fuisset fortior reddebatur [fiebat 2.] tanti odoris fragrantia [vigore 2.] . Anno aetatis LVII, propter lacrimas et alias paenitentias, lumen oculorum [quasi add. 2.] totaliter amisit; de [ex 2.] qua re devotior effectus [factus 2.] , magis orationi et contemplationi vacabat. Quadam vice [(q. v.) om. 2.] in lectulo ligneo propter senectutem recumbens [accumbens 2.] , vidit quandoque tantam lucem quod cella eius comburi videbatur. Cum autem admiraretur, elevans oculos audivit vocem dicentem sibi: Ne timeas, quoniam invenisti gratiam apud me [Deum 2.] . Alia vice [(a. v.) om. 2.] infirmitate febrium praegravatus vidit B. Dominicum et B. Petrum martyrem assistentes sibi, qui ei dixerunt: Constanti animo esto, quia tui custodes et procuratores sumus apud Deum. Quadam vice cum doloribus quibusdam [q. d. 2.] gravaretur, apparuit ei [sibi 2.] beata Catharina martyr et virgo [(et v.) om. 2.] ; arripiens manum dolentis [manus dolenti 2.] et ponens ad pectus suum dixit: Ego sum devota tua Catharina. Et tunc subito arreptus somno, coepit mens eius [e. m. 2.] cum beata Catharina conversari, et tandem evigilans se sensit protinus liberatum.

[3] [miracula edita.] Cum fratres Praedicatores de Arimino [F. P. de A. c. 2; Cum monasterium exstrui pro sanctimonialibus Arimini deberet sub nomine beatissimae Mariae semper Virginis, asseruit Simon se per quietem Catharinam martyrem dicentem vidisse hanc omnipotentis Dei et beatae Virginis voluntatem esse ut sibi monasterium dicaret ita totum locum contraxit 3.] vellent aedificare monasterium monialium Domino cum fratre Hieronymo, episcopo Ariminensi a, eiusdem ordinis, iuxta hospitale Rodolfi quondam Gregolini de Sogliano, fundatoris dicti hospitalis SS. Mariae Virginis et Ioannis evangelistae, vellentque praedictum [quod dictum 2.] monasterium vocaretur monasterium S. Marie Virginis, beata Catharina in somnis apparuit beato [fratri 2.] Simoni dicens: Voluntas Dei est et beatae Virginis Mariae quod monasterium istud [illud vocetur et 2.] intituletur S. Catharinae martyris. Magister Offredus de Arimino, doctor medicinae b, gravi infirmitate decumbens, cum per tres dies non comedisset, visitatur a beato Simone, et ab eo manu sua tactus [t. s. m. 2.] , comedere coepit et sanitatem recepit.

[4] [Mors et sollemnia funera.] Cum beatus Simon iam [om. 2.] decrepitus factus esset [f. e. d. 2, iam gravis annis et aetate confectus 3.] et plenus dierum ac [atque 2.] bonorum [virtutum 2.] operum, ex hoc saeculo migravit [m. ex (ita quod) h. s. 2.] . Post cuius obitum tanta fuit frequentia populi eum visitantis, quod per duos dies sepeliri non potuit. Vestes eius minutatim ablatae sunt, ita quod [quare 2.] oportuit eum de novo vestire. Sepultus est autem [a. est 2.] in ecclesia S. Cataldi c, fratrum Ordinis Praedicatorum [(O. P.) om. 2.] de Arimino, die III mensis novembris, anno Domini 1319; ubi miraculis claruit [(ubi m. c.) om. 2.] .

ANNOTATA.

a Hieronymus, episcopus Ariminensis, anno 1326, indictione nona, septima maii, bullam dedit pro fundatione monasterii S. Catharinae in burgo civitatis Ariminensis extra et iuxta portam S. Andreae, in qua et haec leguntur: ita quod pauperes hospites secundum facultatem domus recipiantur ibidem ut intentio Rudulfi quondam Gregolini de Suglano fundatoris et donatoris in testamentum ipsius in integrum impleatur, et in fructus uberes pietas suae bonae voluntatis accrescat. Cfr. Tonini, op. cit., append., part. I, pp. 101, 102.

b Ille Offredus medicus memoratur ad annos 1327 et 1332, ibid., p. 468, not. 1.

c

De fatis huius ecclesiae, vide Tonini, Storia civile e sacra Riminese, tom. III, p. 328 seqq. Ibi manserunt Fratres Praedicatores usque ad annum 1796, quando transmigrarunt ad ecclesiam S. Francisco Xaverio sacram, quae fuerat Societatis Iesu, secum deferentes reliquias beati Simonis. Anno vero 1798, mense augusto, inde cum thesauro suo ad ecclesiam quae fuit Servorum B. Mariae transierunt. Sacrae vero reliquiae repositae sunt sub altari maiori cum hac inscriptione ex parte chori:

Corpus B. Simonis de Ballachis,

Conversi ordinis P. Dominici, sub ara olim S. Petri martyris in ecclesia S. Cathaldi fidelium cultui oblatum, deinde vero variata fratrum sede episcopi auctoritate ad templum S. Francisci Xaverii translatum anno MDCCLXXXXVI, tandem eodem annuente episcopo iuxta aram maximam novae huius Fratrum Praedicatorum aedis reconditum anno MDCCLXXXXVIII.

Tandem 3 iulii anni 1817 celebrata est translatio B. Simonis ad S. Archangelum. Cfr. Summ. inde a num. 7; ac Tonini, Rimini…, parte I, p. 473. Ad laudem sancti viri addere iuvat quae habet Raphael Adimari, Sito Ariminense, Brixiae 1616, lib. I, p. 79, quem non nisi ex Summarii num. 16 citare valemus, scilicet iacere beatum virum sepultum ad altare S. Raimundi (quod et S. Petri martyris vocatur). Altari vero sanctae crucis imminere tabulam quae exhibet S. Ioannem adhortantem Simonem ut strenue cum diabolo pugnet, ac in sacristia servari insigniores beati huius reliquias quae in sollemni sanctissimi Rosarii supplicatione deferebantur. Annectantur et haec verba desumpta ex testamento nobilis viri Ariminensis Vincentii Sacramori, anno 1532 secunda iulii conscripto, quod leges in Summ., num. 3. Scilicet se corporis sepulturam elegisse apud S. Cataldum, in loco vacuo dictae ecclesiae inter altare sanctae Catharinae virginis et martyris, sive B. Simonis et murum frontispicii seu anterius praefatae ecclesiae.

November II - 1: 4. November