30. September

TRIGESIMA DIES SEPTEMBRIS.

SANCTI, QUI PRIDIE KAL. OCTOBRIS COLUNTUR

Sanctus Victor Martyr ex legione Thebæa, Solodori in Helvetia.
S. Ursus Martyr ex legione Thebæa, Solodori in Helvetia.
Socii Martyres ex legione Thebæa, Solodori in Helvetia.
S. Antoninus vel Antonius M. Placentiæ in Italia.
S. Castus M. Placentiæ in Italia.
S. Desiderius M. Placentiæ in Italia.
S. Gregorius episcopus Armeniæ in Armenia Majore.
S. Ripsime virgo M. in Armenia Majore.
S. Gaiana virgo M. in Armenia Majore.
Socii Martyres in Armenia Majore.
S. Leopardus martyr Romanus, cultus Aquisgrani in Germania.
S. Hieronymus presbyter & doctor Ecclesiæ, in Bethleem.
S. Victurnianus, anachoreta conf., apud Lemovices in Gallia.
S. Laurus, presbyter abbas, in diœcesi Macloviensi apud Armoricos.
S. Honorius, archiepiscopus Cantuariensis, in Anglia.
S. Simon, comes & monachus, Romæ.
B. Felix de Meda, virgo & abbatissa Ordinis S. Claræ, Pisauri in ducatu Urbinate.

PRÆTERMISSI ET IN ALIOS DIES RELATI.

Sancti Vedasti episcopi translatio hodie est apud Molanum & Ferrarium. Acta data sunt ad	VI Februarii
S. Humberti presbyteri translatio hodie memoratur in Florario Ms. Designat auctor S. Humbertum abbatem Maricollensem, cujus natalem fixerat die 6 Septembris, quo ejus corpus fuit translatum. An hoc etiam die alia sit facta translatio, alibi non invenio. At ex indice illius Florarii Ms. clarum est, ejusdem Humberti translationem hodie annuntiari. Ejus Acta data sunt, variæque in iis translationes memorantur, ad	XXV Martii
Guilielmus, abbas primum Villariensis, deinde Claravallensis, ut Beatus memoratur apud Rayssium. Consule de eo dicta in Prætermissis ad	VIII Aprilis.
S. Victoris martyris translatio memoratur Mediolani in Apographis Hieronymianis, & in Appendice Adonis. Si designatur S. Victoris Mauri translatio, quod certo non liquet, de hoc S. Victore actum est ad	VIII Maii.
De Algerio, sive Adalgerio de Villalta, episcopo Bellunensi, qui hoc die defunctus est, consulat lector dicta in Prætermissis ad	XVI Junii.
Jacobus de Vitriaco, S. R. E. Cardinalis, inter venerabiles hodie ponitur a Gelenio, uti & in Prætermissis apud nos ad 1 Maii. Plura de Jacobo dicta sunt ad Vitam B. Mariæ Ogniacensis, quam scripsit, datam	XXIII Junii.
Carilefi confessoris mentio fit in Mss. additionibus Cartusiæ Bruxellensis ad Grevenum, ejus Carilefi, opinor, cujus Acta data ad	I Julii.
S. Ottonis episcopi Bambergensis translatio apud multos martyrologos recentiores hodie annuntiatur, relataque est cum Actis ad	2 Julii.
S. Sophiæ viduæ hodie mentio est in Martyrologio Romano, materque dicitur SS. Fidei, Spei & Charitatis, quas alii martyrologi una cum matre Sophia aut Sapientia annuntiant. De omnibus simul actum est, ubi tres filiæ in Romano memorantur, ad	I Augusti.
Sirudis virgo, soror S. Donati Vesontionensis episcopi, in Gynæceo Arturi a Monasterio annuntiatur hodie ut Sancta. At ne Beatam quidem a scriptoribus, quos laudat, dictam invenio, aut nomen Sirudis ulli Martyrologio adscriptum. Non possum non dolere cum Bollando nostro, quoties video, titulos Sanctorum & Beatorum tam leviter & pro arbitrio attributos iis, quibus illos nec veneranda vetustas nec legitima auctoritas umquam donavit. Abbatissam fuisse Sirudem, sepultamque in suo monasterio, uti & matrem ejus Flaviam, inveniet lector in disputatis de S. Donato, & nihil fere præterea de Sirude, nisi quod vocetur Virgo sacratissima, ad	VII Augusti.
Malchus episcopus Sodorensis in Scotia hodie Sanctus nominatur apud Camerarium, qui in margine laudat Regium. Verum cum Malchum Sodorensem alibi non inveniam inter Sanctos memoratum, non sufficit allegata auctoritas, ut de eo ut Sancto agamus, nisi forte idem sit cum S. Malcho Lismoriensi, de quo actum est ad	X Augusti.
B. Jordanus de Pisis Ordinis Prædicatorum, ita hodie in Mss. additionibus Cartusiæ Bruxellensis ad Grevenum. An titulus Beati congruat Jordano Pisano, hic studiose non investigo, cum hic dies non videatur proprius. De eo jam actum est in Prætermissis, &, si cultum late dictum probare nobis poterunt Patres Prædicatores, uberius agi poterit, in Supplemento ad	XIX Augusti.
Festum reliquiarum Redemptionis nostræ notatur Parisiis a Munerato, Greveno, Molano, Canisio, Ferrario & Castellano. De illis reliquiis, quæ spectant ad Opus particulare de Christo Domino, multa jam dicta sunt in S. Ludovico Galliarum rege ad	XXV Augusti.
Gaudentius puer, a Saracenis, ut fertur, occisus, hodie annuntiatur a Castellano Convenis in Gallia, & in Supplemento eumdem in diœcesi Convenensi locat, ibique ait, Gallicum nomen ibidem esse S. Gaudeins, Olerone S. Goins, Castri S. Gauzeins. Pro tempore assignatur seculum VIII. De Gaudentio Saussayus agit ad 30 Augusti, & Socios addit sine nomine. Jam ad illum diem in Prætermissis majorem de isto Martyre aut Martyribus requisivimus notitiam, quam necdum accepimus. Videri possunt dicta ad	XXX Augusti.
Theodora, Arcadii regis filia, memoratur in Fastis Æthiopum apud Ludolfum. At ex filiabus Arcadii imperatoris nulla fuit nota Theodora, ut videri potest ad 10 Septembris in S. Pulcheria, Arcadii filia, cujus sorores ibi sunt enumeratæ. Quare videtur erratum esse in nomine patris, aut ipsius Sanctæ, nisi forte S. Pulcheria etiam Theodora fuerit vocata. Ejus Acta videri possunt ad	X Septembris.
SS. Quilicus & Candidus apud Astenses hodie coluntur ut martyres legionis Thebææ, de quibus actum est ad	XXII Septemb.
S. Machanus episcopus ad hunc diem refertur a Camerario, in Breviario Aberdonensi ad diem, quo est in Prætermissis,	XXVIII Septemb.
B. Bernardini Ord. Minorum hodie mentio est apud Ferrarium. Designat B. Bernardinum de Feltris, qui colitur ad	XXVIII Septemb.
Coganus abbas hodie ponitur a Camerario. Vide Prætermissos ad præcedentem	XXIX Septemb.
Maria de Osterwick virgo, cum titulo Beatæ, memoratur apud Gelenium in Fastis Coloniensibus, ut requiescens in ecclesia Cartusianorum. De ejus sepulcro laudatus Gelenius pag. 457 ita scribit: In Cartusia beata Maria de Osterwick virgo requiescit, in oratorio per Theodoricum de Morsa archiepiscopum Coloniensem ædificato; virgo admirabilis, & non vulgaris sanctitatis, magna meritis. Obiit anno Salutis MDXLVII, XXX Septembris. Hoc ejus ibidem epitaphium: Virginibus virgo præfulgens illa Maria, Cujus erat genitrix Osterwick, hac cubat urna. Facile crediderim, Mariam a pluribus vulgo beatam vocari. Verum cum defuncta non sit centum annis ante Urbani VIII celebre de iis decretum, dictum titulum eidem vindicare non possumus.
Rachelis, uxoris Jacob patriarchæ, memoria est apud Grevenum, Canisium, & in Florario Ms., ubi Sancta vocatur. At, cum non habeatur in Martyrologio Romano, nec ullibi cultu ecclesiastico gaudere videatur, de ea plura non addimus. Bailetus eam dedit ad 2 Septembris diem.
Otho episcopus Gurcensis cum titulo Beati annuntiatur apud Ferrarium, qui neminem laudat, neque edicit, cur Beatum nominet. Dedit Papebrochius noster tom. 5 Junii pag. 520 catalogum episcoporum Gurcensium, ex ipso archivio episcopali concinnatum a Christophoro Jager, in quo decimus ponitur Otto, hujus nominis primus, designatus quidem episcopus, ast non confirmatus: administravit tamen ecclesiam annis VII, vir innocentis adeo vitæ, ut sanctitatis fama passim fulgeret… Mortuus anno MCCXX, sepultus est in cathedrali ecclesia. Hunc, opinor, designare voluit Ferrarius, omissum in Catalogo antistitum Gurcensium, quem dedit Megiserus in Annalibus Carinthiæ lib. 7 cap. 26. At Ottonem illum coli non existimo, nec nomen ejus apud alios martyrologos invenio.
Hieronymus Miraballus, generalis Ordinis Olivetani, & Hieronymus de Mantua, ejusdem Ordinis Prior, inter venerabiles hodie recensentur apud Bucelinum; posterior etiam Beatus ab eodem vocatur.
Joannes Calaures, frater laïcus Ordinis Prædicatorum, commemoratur ad hunc diem apud Lafonum in Anno Dominicano. Auctor ipse abstinet a titulo Beati, ait tamen Beatum vocari a scriptoribus sui Ordinis. Addit, imaginem Joannis pictam cerni Neapoli in ingressu portæ conventus regii S. Petri Martyris, ubi, inquit, pictus est cum radiis, dans panem angelo. Hæc pictura nonnullam de cultu late dicto suspicionem ingerere posset: sed ea sola nequit sufficere, præsertim cum non constet, an tantæ sit vetustatis, ut sufficeret ad cultum immemorialem probandum.
Julianus Alemannus, Ordinis Franciscani, beatus vocatur ab Arturo a Monasterio in Martyrologio Franciscano, ubi plures sequuntur. At cultum illorum publicum non invenio, excepta B. Felice de Meda, de qua agimus hodie.
Simeon monachus annuntiatur in Fastis Æthiopum apud Ludolfum. Plures sunt monachi Sancti ejusdem nominis, sed ad alios spectant dies: nec indicatur, quis hic fuerit designatus.
Jacobi de Viniaco & Joannis Cornerii Cartusianorum, ut virorum beatæ memoriæ, fit mentio apud Canisium & Grevenum, a quo etiam mirabilia quædam de iis referuntur. Posterior etiam est apud Gelenium.
Petrus Blamovena Cartusianus inter venerabiles Belgas recensetur a Rayssio, & a Gelenio inter Colonienses.
Conradus, ex abbate Ordinis Cisterciensis S. R. E. Cardinalis, annuntiatur cum titulo Beati apud Menardum, Henriquezium, Gelenium, Bucelinum, Chalemotum & Rayssium, multisque elogiis exornatur; sed sine indiciis cultus ecclesiastici. Apud Saussayum Conradus quoque inter pios recensetur, sed sine titulo Beati.
Urbanum IV Papam annuntiat Ferrarius cum titulo Sancti, additque in Annotatis: Ex tabulis Trecensis ecclesiæ, ubi maxima celebritate colitur, templo ei dicato. Quis, his lectis, non credat, de cultu Urbani IV apud Trecenses nullum esse dubium, cum adeo asseveranter loquatur Ferrarius, tabulasque Trecenses laudet? Fallitur tamen Ferrarius, sed errore, cui ignoscendum est, cum deceptus sit a Molano; minime tamen in eo excusandus, quod confidenter soleat laudare tabulas, numquam visas, cujuscumque ecclesiæ, in qua aliquem coli existimat. Ferrarium decepit Molanus in Natalibus Sanctorum Belgii, ubi Urbanum IV, ut Beatum, ad hunc diem annuntiat, quod crederet Joanni Iperio, qui in Chronico S. Bertini apud Martenium tom. 3 Anecdotorum col. 740 asserit, Urbanum IV a Trecensibus Sanctum vocari, additque: Et in ejus honore ecclesiam ædificarunt in medio civitatis illius, in eodem scilicet loco, ut asserunt, ubi fuerat domicilium suum, seu locus suæ nativitatis. Verum ea ecclesia ab ipso Urbano IV ædificari jussa est in honorem S. Urbani Papæ martyris, ut recte observat Martenius, & fusius exponit Camuzatus in Promptuario antiquitatum Tricassinarum fol. 374 & seqq. Non colitur igitur Urbanus IV, nec Trecis, ubi natus est, nec Leodii, ubi fuit archidiaconus; nec Romæ; sed a pluribus inter venerabiles, ut præclarus Pontifex, memoratur.
Benedictus, monachus Cisterciensis, pietate præclarus, beatus de more vocatur apud Henriquez & Bucelinum, sed absque indiciis cultus publici.
Ansbertus, quem Ambertum vocat, ad hunc diem Musciaci, in diœcesi Cadurcensi annuntiatur apud Castellanum, ut Sanctus & chorepiscopus. Non invenimus Ambertum in notitiis Mss. diligenter compositis de Sanctis diœcesis Cadurcensis, nisi sit Ansbertus, quem alii abbatem fecerunt, ut mox videbimus, & revera ipse Castellanus in corrigendis pag. 982 Ambertum suum pro chorepiscopo facit primum abbatem Musciacensem, sicut & alii volunt. Dionysius Sammarthanus tom. 1 Galliæ Christianæ col. 159 inter abbates Moissiacenses aut Musciacenses collocat secundum Ansbertum, sed primum Amandum fatetur incertum, mihique non minus incertus videtur Ansbertus. Pro eo vindicando affert ex Vita S. Desiderii Cadurcensis, prout illa habetur in Ms. Moissiacensi, sequentia verba: Nam & Moissiacense cœnobium, paulo ante regiis impensis initiatum, hujus (Desiderii) tempore a viris laudabilibus Ansberto & Leocadio competenter expletum est. Verum Vita illa S. Desiderii edita est a Labbeo tom. 1 Bibliothecæ Ms. pag. 699 & seqq., locumque allegatum cap. 13 sic expressit: Nam & Marciliacense cœnobium hujus temporis a viris laudabilibus Anseberto & Leutado initiatum est. Vidit postea Labbeus dictum Moissiacense Ms., & in Appendice tomi secundi ex eo notavit lectiones variantes, sed minime credidit, legitimam esse lectionem Ms. Moissiacensis, in quo ait ab interpolatore Moissiacense cœnobium pro Marciliacensi substitutum, additumque illud, paulo ante regiis impensis initiatum. Non lubet de alterutra lectione judicare, cum hic præcipue in cultum inquiram, de quo certe ex neutra lectione constat. Laudatus Sammarthanus pro cultu affert sequentia: In veteri, inquit, Martyrologio Silvæ-majoris legitur: Pridie Cal. Octobris Musciaco monasterio S. Ansberti abbatis. Verum unius privati Martyrologii auctoritas nequit securos nos facere de cultu S. Ansberti abbatis, præsertim cum nesciamus, quo tempore id in illo Martyrologio fuerit scriptum; cumque non inveniamus, an Ansbertus ille hoc tempore colatur aut umquam fuerit cultus. Præterea, ut observavit Henschenius noster ad IX Februarii in S. Ansberto archiepiscopo Rotomagensi num. 5, Saussayus in Supplemento Martyrologii Gallicani ad IX Februarii annuntiavit S. Ansbertum Rotomagensem in Moyssiacensi cœnobio, acsi ibidem fuisset abbas. Hinc nonnulli scriptores conqueruntur, Ansbertum Rotomagensem fuisse confusum cum Ansberto Musciacensi, recte quidem, modo constet, fuisse alium quempiam Ansbertum Musciacensem, de quo dubitat Henschenius, & merito. Itaque quam multa hic sint incerta, & parum probabilia, studiosus lector advertat. Primo incertum, an ullus umquam Ansbertus fuerit abbas Musciaci. Cum enim Saussayus S. Ansbertum Rotomagensem ibi abbatem fuisse dicat, idque verisimiliter habeat ex documentis illius abbatiæ, rationem præbet suspicandi, non ex duorum confusione ortum esse illum errorem, sed solum ex adoptato perperam S. Ansberto Rotomagensi. Vita S. Desiderii, admissa etiam lectione Moyssiacensi, parum prodest ad Ansbertum ibi statuendum abbatem. Nam monasterium, regiis impensis inchoatum, a viris laudabilibus Ansberto & Leocadio competenter expletum dicitur. Quis hoc non potius intelligat de constructione monasterii, quam de eius regimine? Secundo, si omnino abbas fuisset Musciaci aliquis Ansbertus, de cultu ejus non constaret. Tertio, si quis Ansbertus fuerit certo Musciaci cultus, is facile potest esse S. Ansbertus Rotomagensis.
Martinus Laterna, presbyter Societatis Jesu Polonus, hac die in domestico Menologio Ms. recolitur, sed sine ullo Beati titulo. Occisus fuit anno 1592 a Suecis hæreticis, marique demersus, dum ex Suecia in Poloniam redibat. Beati titulum Martino in Polonia attributum fuisse invenio, & fortasse non immerito. Certe ad Vitæ compendium Ms., in quo præclaræ viri virtutes, beneficiaque & apparitiones post mortem narrantur, Bollandus noster hanc annotationem adjecit propria manu: Scripsit mihi P. Nicolaus Lancicius, hunc una cum B. Stanislao Kostka a Clemente VIII Beatum nuncupatum, seque tum Romæ agentem curasse, permissu eorum, ad quos pertinebat, imaginem ejus cum titulo Beati sculpi. Hoc aliquibus fortasse sufficeret ad Beati titulum Martino dandum, & certe ante severa Urbani VIII decreta multis suffecisset. Verum nos exemplo Societatis Jesu, cujus scriptores a dictis titulis religiose abstinere solent, non existimamus, sufficere nuncupationem Clementis VIII, cum nesciamus, qua occasione, aut quo modo Martinus Laterna ab eodem Beatus fuerit nominatus: neque enim summus Pontifex, dum quocumque modo aliquem vocat Beatum, jus aliis concedit, ut eo titulo uti possint, eumdemque pro Beato habere, maxime post severa Urbani VIII decreta.
S. Bavonis Conf. translatio hodie est in Ms. Florario: natalis est ad.	I Octobris.
S. Francisci de Borgia, præpositi generalis Societatis Jesu, obitus ad hunc diem memoratur a Ferrario, Castellano & aliis, imo & in hodierno Romano, colitur vero in Ecclesia die	X Octobris.
S. Paulini Eboracensis episcopi translatio memoratur in Florario Ms., natalis in Martyrologio Romano ad	X Octobris.
SS. Tharaci, Probi & Andronici MM. memoria hodie est in uno alterove Martyrologio Ms., sed spectant ad	XI Octobris.
S. Fortunatæ virginis M. & trium ejus fratrum martyrum hodie mentio est in codice Usuardino Hagenoyensi, ubi annuntiantur in Augia majori. In Romano Martyrologio habentur ad	XIV Octobris.
Eusebii presbyteri, qui dicitur accepisse reliquias S. Andreæ in Scotia, meminerunt hodie Dempsterus, & Ferrarius. Camerarius Eusebium ponit 27 Aprilis, ut socium S. Reguli, qui reliquias S. Andreæ ex Achaia in Scotiam attulisse creditur. An S. Regulus socium revera habuerit Eusebium, isque colatur apud Scotos, examinari poterit, ubi Regulus ponitur in Breviario Aberdonensi, ad	XV Octobris.
S. Huberti episc. Conf. translatio hoc die memoratur apud Molanum. De S. Huberto agendum est ad	III Novembris.
Adfalduidis virgo, filia S. Romarici, ad hunc diem cum titulo Sanctæ annuntiatur ab Arturo a Monasterio in Gynæceo: sed sine ulla idonea auctoritate sanctam nominat, & sine ratione ad hunc diem. Allegat unice Saussayum ad 8 Decembris in elogio S. Romarici, in quo nominatur, ut filia, non ut Sancta. Addit Appendicem Saussayi, ubi Adfalduidis sive Atfalduidis, vocatur Beata. At nullibi Sanctam vocat Saussayus. Quæ ad cultum & virginem Adfalduidem ulterius spectant, examinari poterunt, quando agetur de patre ipsius S. Romarico, ad	VIII Decembris.
Stratonici martyris mentio fit in Menæis impressis cum duobus versiculis, quibus gladio cæsus dicitur. Mardonii martyris ibidem fit mentio cum duobus item versiculis, combustum insinuantibus. Mille Martyres subjiciuntur in Menæis, iisque caput amputatum, indicant adjuncti versiculi. Mygdonius, Gorgonius, Dorotheus, Indes, Stratonicus, Glycerius presbyter, & Theophilus diaconus cum sanctis Mulieribus Sociabus, memorantur simul in Synaxario Ms. Constantinopolitano, ut dubitare vix possim, quin idem sit Stratonicus idemque Mardonius cum duobus synonymis inter posteriores memoratis. Redibunt hi omnes apud Græcos, & partim etiam in Martyrologio Romano ad	XXVIII Decembris.

DE SS. VICTORE ET URSO CUM SOCIIS THEBÆIS MARTYRIBUS
SOLODORI IN HELVETIA.

Probabilius anno 303 vel 304.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Victor Martyr ex legione Thebæa, Solodori in Helvetia (S.)
Ursus Martyr ex legione Thebæa, Solodori in Helvetia (S.)
Socii Martyres ex legione Thebæa, Solodori in Helvetia

AUCTORE J. C.

§ I. Sanctorum Martyrum palæstra & antiquus cultus in Ecclesia: Acta suspecta: tempus martyrii.

Edidimus in Opere nostro ad diem XXII hujus mensis Passionem celeberrimorum Thebæorum Martyrum, qui cum S. Mauritio duce in Vallesia apud Agaunum coronati sunt. [Sancti a S. Eucherio laudati passi sunt Solodori,] In Passione laudata de Sanctis hisce nostris meminit S. Eucherius Lugdunensis antistes ejus auctor, & scribit: Ex hac eadem Legione (Thebæa) fuisse dicuntur etiam illi martyres Ursus & Victor, quos Salodoro passos, fama confirmat. Salodorum vero castrum est supra Arulam flumen, neque longe a Rheno positum. Ex hisce in ipso limite hic deduco, celebrem fuisse de Sanctis nostris famam, sed Acta specialia martyrii eorum non exstitisse verisimiliter adulto seculo V, quo scripsit S. Eucherius, testem allegans, non Passionem aliquam, sed solam famam. Palæstram, quam brevibus hic describit sanctus antistes, Josias Simlerus in Republica Helvetiorum lib. 1 pagina apud me 69 pluribus prosequitur. Salodorum, inquit, una est ex antiquissimis totius Helvetiæ urbibus, & Trevirorum soror dicitur, quorum urbem Nini seculo conditam esse, vetusti annales tradunt. Antiquitatem urbis indicant veteres Inscriptiones Romanæ, quarum aliquæ adhuc Salodori exstant. Inscriptiones illæ in Deliciis Helveticis expressæ sunt, advertoque, ubi urbis nomen expressum est, Solodorum scribi, non Salodorum, quod a Salentinis profectum esse, quidam opinantur, & etiam in quibusdam instrumentis non recentibus reperitur, ita ut utroque modo scribere sine scrupulo liceat. Indigenæ urbem suam appellant Solothurn, Galli Soleure.

[2] Ampla est ædificiisque ingentibus, tum sacris, tum profanis ornatissima. [quæ urbs describitur. Primum ab Adone Fastis sacris] Pago inter Helvetiæ Conventus ordine undecimo nomen facit. Avitam religionem illibatam possidet, juri Lausannensis episcopi in spiritualibus subdita. In loco nonnihil eminenti ædificata est insignis cathedralis ecclesia, quæ a S. Urso nomen habet. Bertha Rudolphi II Burgundionum regis uxor celeberrimum ibi Canonicorum collegium erexit opibusque ingentibus dotavit. Urbis capitulique originem docet inscriptio, quæ legitur supra portam ecclesiæ pluribus versibus exarata: unde colligas, capitulum originem suam progressumque & urbem ipsam splendorem sanctis Martyribus nostris imprimis debere. Solodorum Arola fluvius alluit habetque in adversa ripa suburbium, ponte ligneo muris suis junctum. Haud procul inde capite minuti sancti Martyres, ex eoque in subjectum flumen præcipitati traduntur; quæ aliaque priusquam examinamus, assignemus eorum in sacris Fastis memoriam. Ab Adone primum relatos fuisse in Martyrologium contendit Sollerius, nec quantum videtur, immerito, in antiquioribus enim Kalendariis Fastisque & Bedæ Martyrologio non memorantur. In Hieronymianis quidem hodie memoratur In Mediolano translatio S. Victoris martyris, sed alterius, Mauri verisimiliter, de quo egimus die VIII Maii.

[3] Itaque Ado sic Sanctos celebrat. In Galliis castro Solodoro, [inscripti videntur.] quod est super Arulam fluvium, passio sanctorum martyrum Victoris & Ursi ex gloriosa Legione Thebæorum: qui cum illuc furorem Maximiani tyranni declinantes secessissent, ipsius jussu tenti ab Hirtaco executore primo diris suppliciis excruciati, sed, cælesti super eos lumine coruscante, ruentibus in terram ministris, erepti, deinde in ignem missi sunt. Veniente autem mox pluvia vehementi, extincta pyra, in nullo penitus læsi, novissime gladio consummati sunt. E quibus S. Victor ad urbem Jenavensium translatus miraculorum gloria & veneratione Fidelium celebratur. Elogium suum ex Actis quibusdam composuisse Adonem, satis luculentum est. Usuardus, prætermissa translatione, nonnihil contractum in suum Martyrologium transtulit. Memoriam SS. Victoris & Ursi apud Bedam non reperit & pariter omisit Rabanus, quam mutuatus est ab Adone Notkerus, & pro suo more contraxit. Martyrologium Richenoviense excusum tom. VI Junii annuntiationem hodiernam claudit his verbis: Et SS. Victoris & Ursi: at inde perperam inferes, multo antiquiorem Adone esse Sanctorum in Fastis memoriam, observavit enim in Præfatione Sollerius, etsi non ignobilem inter apographa Hieronymiana locum mereatur, esse tamen Sanctorum nonnullorum Germanorum mentione recentiori auctum & interpolatum.

[4] Vicinia Augiæ divitis Helvetiæ, nomina Sanctorum nostrorum subministravit monacho, [Acta, quæ habemus Ms., differunt ab editis a Surio,] qui præfatum Martyrologium initio seculi XII in usum cœnobii Richenoviensis exaravit. Usuardi & Adonis elogia miscuit Baronius & hodie Martyrologio Romano inscripsit. Molanum, Canisium aliosque recentiores martyrologos omitto, ut ad Actorum examen procedam. Non inveni nisi duplicia, quorum altera ex Gallia sibi allata Surius XXX Septembris edidit, altera accepimus Mss. ex codice Signiacensi. Alterutra præ oculis habuisse potuit Ado in texendo SS. Victoris & Ursi elogio; in utrisque enim præcipua leguntur, quæ apud illum contracta sunt. Difficile esset decidere, quæ antiquitate præstent & præferenda sint, neutris tamen credo multum tribuendum. Quæ nos habemus ex Ms. Signiacensi, vel composita, vel certe aucta sunt post initium seculi VII, cum in illis mentio fiat inventionis reliquiarum S. Victoris in basilica Genevensi, quæ contigit anno 602, ut ex Fredegario infra observabimus. Eamdem epocham non habet Sanctorum Passio apud Surium, neque de S. Victoris exuviis speciatim meminit, verum aliunde etiam nihil occurrit, quo major ejus antiquitas commendetur.

[5] [de solo fere S. Victore agunt,] Quamquam non videtur operæ pretium pluribus in id inquirere, cum Acta utraque iisdem titulis aliunde suspecta sint, ut jam edicam: id interim certum videtur, Suriana, quæ de S. Victore rebusque ad illum pertinentibus speciale nihil habent, alibi, Signiacensia, quæ ferme de solo S. Victore agunt, Genevæ, aut in ejus vicinia, vel conscripta, vel interpolata fuisse. Signiacensis porro hæc Passio tam fere unice ad S. Victorem spectat, ut, nisi interpolator rei insolentia ad pudorem usque perstrictus fuerit, expunxerit passionis longiorem historiam, quæ ad omnes sanctos Martyres pertinebat, ut hiulce de S. Victore referret aliqua, & mox ad hujus translationes & miracula festinaret. Tuis te oculis convince, lector, reddo Passionem ex Ms. nostro integram, quia longa non est. Sic habet. Tempore illo, cum Maximianus imperator sanctum Mauritium cum sex millibus sexcentis sexaginta sex in urbem Genevensium direxisset, ut jussionem suam implessent, quatinus Christianos persequerentur: tunc illi residentes in loco Agaunensi, dixerunt Maximiano imperatori: Christiani sumus, Christianos persequi non possumus. Tunc ille ira repletus jussit unumquemque interficere. Videntes hæc sancti Dei Victor & Ursus, quæ fiebant, occulte exierunt; & cum ad Salodorum castrum, qui super Arulam fluvium est, pervenissent, & auditum fuisset hoc ab imperatore, repletus furore jussit ministris suis, ut ipsos Sanctos persequerentur. Et cum pervenissent ad locum, ubi illi Sancti orabant, videntes eos ministri imperatoris, dixerunt ad illos; Qui estis vos? Et illi respondentes dixerunt; Nos sumus famuli Dei, Victor & Ursus. Et ministri dixerunt ad illos; Misit nos Maximianus imperator, ut ubicumque vos invenire poterimus, statim vos interficiamus. Famuli Dei Victor & Ursus responderunt; Melius est nobis mori, quam ultra dæmonibus immolare. Tunc ministri comprehendentes eos, ducebant illos, ut torquerentur. Illi autem ambulantes psallebant, dicentes: Domine Jesu Christe, ne patiaris nos ire cum his, qui te negant verum Deum esse. Et cum torquerentur, clamabant; Domine Jesu Christe, da fortitudinem servis tuis, quia propter te libenter hæc patimur, & mitte angelum tuum, qui eripiat nos de manibus inimicorum nostrorum. Tunc apparuit super eos sicut radius solis, & qui eos torquebant ceciderunt, & facti sunt velut mortui, & Sancti Dei absoluti sunt a vinculo, quo tenebantur.

[6] [& sunt mutila. Ex Surianis suppleri possunt] Videntes vero turbæ gentilium exspectantium quod factum est, glorificaverunt Deum Israël. Tunc unus ex ipsis ministris, nomine Hyrtacus, qui ad Christianos persequendos erat famosus, dixit pueris suis; Hoc, quod vidistis, phantasma est; sed dico vobis; ite concito cursu iterum comprehendere maleficos illos, qui contempserunt præceptum Maximiani imperatoris, & seducunt populum ad legem Christianorum, & dicunt, se colere Christum Filium Dei… Videns vero circumadstantium multitudo, quid de Servis Dei factum fuisset, pagani quidem insistentes dæmonum culturis gaudebant, Christiani plangebant. Viderunt vero omnes per duarum horarum spatium sanctum Victorem genua flectentem, tanquam vivus adhuc esset: & cum hoc mirarentur, subito corpus ejus quievit, & sicut Sol resplenduit: statimque corpora eorum Christiani sepelierunt. Hactenus apographum nostrum Signiacense, post quæ sequuntur translationes infra fusius memorandæ. Nemini autem dubium esse potest, quin post se colere Christum Filium Dei, loco, quem interpunxi, plurima prætermissa sint, quandoquidem saltus fiat a mandato Hyrtaci de comprehendendis sanctis Martyribus usque ad horum postremum agonem & consummatum martyrium. Quæ porro spalmate illo omissa sunt, profecto tam sunt insolentia, ut hominem vel leviter prudentem & critices non ignarum morari saltem & percellere debuerint. Ut ad judicium de Actis ultra progrediamur, juverit ex Suriana Passione excerpere & huc transferre, quæ hiatum mox indicatum supplere possunt. Monitum tamen lectorem volo, de prima facta per alios ministros, quam qui Hyrtaco præsidi urbis Solodorensis serviebant, Sanctorum comprehensione, ibidem mentionem nullam esse; licet eadem fere data a Sanctis Hyrtaco responsa referantur & geminentur etiam tormenta cum prodigiis, quibus tandem fatigatus præfectus Hyrtacus … super pontem prædicti fluminis (Arulæ) sibi sanctos Martyres jussit præsentari, ut eodem loco capite cæsos mox in alveum fluminis præcipitaret.

[7] Cæduntur ergo beati Martyres & in flumen præcipitantur, [narratione prodigii,] nec tamen longe a dicto ponte defluxerunt. Nam divina misericordia, apud quam omnia possibilia sunt, suæ mansuetudinis potentiam in eis demonstravit. Non longe namque a dicto ponte capita in manibus portantes flumen egressi sunt, & ad locum, ubi nunc in honore ipsorum basilica fabricata est, pervenerunt. Mirabilia hæc, & mirabilibus mirabiliora succedunt: sancti enim Martyres genua ad terram flectentes, quasi ad unius horæ spatium, priusquam corpora sua ad terram deponerent, cunctis cernentibus, orabant: orationi vero fine dato, corpora sua ad terram demiserunt acsi dicerent, Hæc requies nostra in seculum seculi. Assentior enimvero lubens Passionis scriptori, esse hæc mirabilibus mirabiliora, imo tam mirabilia, ut ipso sine alio præstantiori vade asserente, apud criticos prudentes fidem inventura non sint. Certe quandoquidem meminerit basilicæ fabricatæ eo loco, ubi ex Arula in ripam ascenderunt, capita in manibus gestantes Sancti, valde verosimile est, non solum longo tempore post Sanctorum martyrium, sed seculo forte etiam decimo serius scripsisse, vel Acta fabulis illis (sit verbo venia) deturpasse anonymum. Sane Ado, qui reliqua fere eo ordine, quo apud Surium gesta narrantur, in elogio suo contraxit, de prodigio tam insolenti ne suspicionem quidem ingerit; nec credo, monumenta alia, quorum initium ad Adonis seculum attingat, reperiri, quæ commento umbram expandant.

[8] Scio, idem prodigium venerabilis ecclesiæ Solodoranæ Officiis Propriis omnibus monumentisque innumeris constanter unanimiterque celebrari, [quæ apud criticos fidem non inveniet,] eamque historiam ibidem pro canonizata haberi, quippe quæ integra Bullæ Sixti IV inferius memorandæ inserta legitur: verum hisce omnibus obstantibus, non possum non fateri, eamdem illam, secundum eam partem, quæ emergentes ex fluvio Martyres capitaque manibus tenentes & per integram horam flexis poplitibus orantes exhibet, mihi haberi pro ornamento fabuloso, populari credulitate sustentato. Atque in eo criticorum ferulam non metuo, nec rigoris nimii exprobrationem, ne ab ipso quidem illustri Solodorano Capitulo, quod opem suam mihi in inquirenda veritate liberalissime contulit. Etenim ex monumentis, venerabilis illius Capituli jussu ad postulationem meam confectis, quorum infra usus erit uberior, fit mihi plane verisimile, narratiunculam illam non tantum Adonis seculo juniorem esse, sed esse tam novellam, ut seculum XIII vix ætate superet. Suadet id testimoniorum antiquorum penuria, quæ tanta est, ut non credam prolatum iri ullum Bulla Sixtina anni 1473 vetustius. Eamdem porro Bullam in magnum præsidium non adducet, qui novit, quantæ auctoritatis sint instrumenta similia in re pure historica, qualis hæc est.

[9] [asserta ab auctore igneto.] Profecto ibidem narratur etiam iter Legionis Thebææ sub S. Mauritio duce Jerosolymam ejusque ibidem baptismus, instructio in fide Romæ sub Marcello Papa, quæ fabulæ æque convicta sunt & manifeste falsa. Idem porro censendum est de Officiis Propriis, in quæ, proh nimium facile! traditiunculæ populares barbaris seculis receptæ fuerunt, ut experimur frequentissime, etiam valde recentes & penitus novellæ. Sane si suspicionem meam exponere candide liceat, ego vix dubito, quin historiola illa nata sit ex pictura vel simili monumento, in quo sancti Martyres, capitibus seu craneis ad umbilicum depositis in sepulcris reperti, exhibiti fuerint eadem manibus gestantes flectentesque, coronante illos desuper Deo. Is sane pingendi modus, quo martyrii species exprimitur, vulgaris valde est & usitatus, indeque, si ad ripam, ut palæstra vel locus, ubi ex aquis educta fuerunt sacra corpora assignaretur, flectentes depicti fuerint sancti Athletæ, facile nasci potuit præfata traditiuncula & populari credulitate nutriri celebrarique, ut ex similibus sexcenties alibi contigit. Da itaque, picturam hujusmodi in basilica per Bertham reginam exstructa exstitisse, suspicabor, credulum, imo pro seculorum illorum barbarie sciolum, sic interpretatum fuisse, ab eoque in vulgus prodigiorum semper avidum manasse. Et hæc quidem mea est opinio, quam lubens deponam, quando monumentis antiquioribus convictus fuero. Nunc quare suspicer, traditiunculam seculum inter decimum & decimum quartum natam esse, accipe. Ejusdem auctor ait, Sanctos capita manibus ferentes, flumine egressos pervenisse ad locum, ubi nunc in honore ipsorum basilica est fabricata: de illo procul dubio ecclesia agens, quam regina Bertho seculo X, cum nulla esset ejus tempore, erexit, ut infra videbimus. Nolim autem credere, fabellam omnino novitiam fuisse, quando illam Bullæ inserendam Sixto IV obtulerunt Solodorenses; quapropter seculum plus integrum adolescentiæ ejus concedo, & pergo ad alia.

[10] [Probabilior est reliqua pars Passionis. Numerus Martyrum;] Dispar ratio est aliarum Passionis partium, quæ, etsi cumulatis prodigiis non careant, non sunt tamen tam insolentia, partesque illæ Adonem, cujus auctoritas etiamsi non sufficiat muniendæ contra omnem falsi suspicionem narrationi, aliqualem tamen illi antiquitatem adfert. Illas itaque pro dubiis &, si velis, etiam pro probabilibus habeo. Circa sanctorum Martyrum numerum sunt jam hic prænotanda aliqua. Suriana Passio ipso fere initio SS. Urso & Victori Socios martyres tribuit 66, ita ut 68 cum principibus suis seu ducibus fuerint. Ado in Martyrologio suo Socios plane omisit, de solis SS. Urso & Victore scribens, ibidemque ad diem XXII Septembris S. Mauritio commilitones Thebæos assignavit tantum 6600, in Chronico tamen ad annum Christi 288 addidit 66, quos verisimiliter prætermissis SS. Urso & Victore ex Passione horum desumptos præcedentibus annumeravit, totidemque expressit Walafridus Strabo in Hymno de gloriosa Legione Thebæa, quem dedi Appendicis ad Acta S. Mauritii & Sociorum § 1. Magis incertum est, an is specialem viderit SS. Ursi, Victoris ac Sociorum Passionem, qualem habuit Ado, quandoquidem ejus tempore forte jam rotundo numero Legionis 6600, quem expressit S. Eucherius, 66 alii in Martyrio SS. Mauritii & Sociorum inserti fuerint. Certe ibidem non semel observavi, in diversis codicibus variare numerum sanctorum Martyrum Legionis Thebææ, eumque, ubi rotundus non est ex Legionum Romanarum vulgari computu, ad illum accedere, cui sanctorum hodiernorum Martyrum Commilitones adnumerati sint, quod hic observasse, sufficiat: infra enim, cum de repertis sacris pignoribus disseremus, recurret de hisce rursum sermo. De martyrii epocha stringamus hic paucis aliqua; paucis, inquam, nam monumenta, quæ vidi, omnia satis luculenter innuunt, martyrium SS. Victoris & Ursi non nisi paucis diebus post universæ Legionis apud Agaunum cædem contigisse, ita ut ejus epocha a tempore, quo hæc figitur, necessario dependeat.

[11] Nihil attinet, diversas chronographorum ea super re opiniones rursus hic recensere; [tempus obiti martyrii.] inveniet eas lector Commentarii prævii ad Acta S. Mauritii & Sociorum § § 6 & 12, ubi plura etiam disserui de martyrii illorum epocha, & significavi, one plurimum propendere in eam sententiam, quod magnæ persecutioni decimæ illigandum sit. Pergit ea opinio mihi usque videri longe probabilissima, ex eaque annos 303 vel 304 martyrio SS. Ursi & Victoris initio hujus Commentarii adscripsi. De die facienda non videtur quæstio, cum constans in Fastis sacris ad XXX Septembris Sanctorum memoria satis innuat, eo die coronatos fuisse, cui Acta etiam adstipulantur, ita enim octavo die post Socios suos Agaunenses, a quibus potuerunt aliquot ante diebus, imo hebdomadis, si velis, quando nimirum illis primum crudele Maximiani mandatum significatum fuit, discessisse, martyrii lauream adepti sunt. Verum quidem est, Sanctis Thebæis conversionem illarum partium ad veram fidem adscribi, & tradi similia, ac si populis ibidem prædicassent fidemque disseminassent, quibus peragendis octo dierum & hebdomadum aliquot intervallum videatur non sufficere; at hæc ad sanctos, qui pro Mauritianis Sociis habentur, Felicem & Regulam, Victorem & Verenam aliosque referri debent, & denique assertum illud non stabilitur ullis testimoniis antiquioribus, atque adeo cum similibus traditiunculis sine magno molimine tuto negligitur. Interim dictum hic esto, utramque Passionem nos pro suspecta edituros & more nostro illustraturos.

§ II. Monumenta venerabilis Capituli Solodorensis jussu curaque confecta & huc benevole transmissa. Disseritur de primaria tempore reginæ Berthæ inventione sacrorum corporum cultusque celebris initio.

[Instrumenta Solodori] Transmissa ad nos jam ab annis aliquot fuere monumenta non pauca ad SS. Ursi, Victoris & Commilitonum gloriam posthumam pertinentia. Venerabile Capitulum Solodorense illa debita auctoritate munita benignissime concesserat postulationibus patris Mauritii Chardon, qui & perutilem nobis alibi sæpe operam contulit, & pro colligendis, quæ ad sancti patroni sui Mauritii & Legionis Thebææ martyrum sociorum gloriam conducere poterant, impigre imprimis laboravit, ut sæpius Acta Sanctorum illorum illustrans cum grata memoria testatus sum. Instrumentis, quæ spectant ad sanctos Martyres nostros hodiernos, scrutandis intento dubia nonnulla occurrerunt, quæ vix alias, commode vero a Solodorensibus discuti posse visa sunt. Spem felicis successus faciebat ex monumentis a Chardono submissis collecta venerabilis Capituli propensio benevolentiaque in Opus nostrum, summaque erga sanctos Tutelares suos veneratio. Datis itaque litteris ad collegii nostri Solodorani rectorem dubia mea proposui. Rescripsit haud diu post epistolam pater Petrus Froidevaux, qua & humanissime ad quæsita mea quæpiam respondit, promisitque & suam & venerabilis Capituli ulteriorem operam & disquisitionem. Lubet partem illam epistolæ huc transferre, ut Solodorensium pro augenda Patronorum suorum gloria solers studium propensissimaque erga nos voluntas memoris saltem animi testimonium a nobis accipiat.

[13] [allata, quorum hic] Sic itaque scribit Solodoro XV Januarii 1757 præfatus pater Froidevaux. Ad me datas Antverpiæ XII proxime elapsi mensis Decembris occasione dubiorum, quæ occurrunt in discussione Actorum SS. Ursi & Victoris cum reverendissimo hujatio ecclesiæ collegiatæ Præposito domino Francisco Sury episcopi Lausannensis vicario generali quamprimum communicavi. Maxima voluptate tam ille, quam alii plurimum reverendi domini Canonici perfusi sunt, quod ex eis intelligant, a vobis summa sollicitudine perquiri, quæcumque conferre possunt ad SS. Urse & Victoris, tutelarium suorum, cultum & gloriam promovendam. Nihil illi prætermittent, quominus omnia, quæ ad vestrum pium institutum suppeditare poterunt, studiose conquirantur vobisque, quam citissime fieri poterit, communicentur. Eum in finem, qui venerabilis Capituli tabularium denuo excutiat, & quæ eo pertinent ad se referat, aliquem jam elegerunt, admodum videlicet reverendum dominum Franciscum Jacobum Hermann, sacellanum & succentorem ecclesiæ sanctorum Martyrum, virum solertem & ad id muneris perquam idoneum … qui sperat fore, ut valeat communicare non pauca, quæ spectant ab tempus, locum, numerum & occasionem, qua inventa sunt corpora & ossa sacra, atque alia, de quibus edoceri cupis. Biennium fere effluxit antequam promissa monumenta, impeditis in Germania exercituum tumultibus viis, ad me pervenerint, quæ sane reperi magna diligentia conquisita, judicio prudenti selecta, solerterque digesta.

[14] Sors voluit, ut præter exspectationem tomus 7 hujus mensis non comprehenderit postremos duos dies, [usus frequens & primo] qui Octavum hunc implent, atque ita tempus natum sit paratum diu Commentarium, acceptis tandem documentis reficiendi, quod porro præsto, adjumentis tam benevole concessis usurus. Investigemus nunc ecclesiæ solodorensis exordia, seu progressus, qui certe ab inventionibus cultuque sacrarum reliquiarum profectus est. Non attingo hactenus, quæ pertinent ad inventionem corporis S. Victoris, statumque, in quo tunc S. Ursi Sociorumque veneratio erat Solodori, de quibus speciatim postea; in illam tantum hic inventionem indago, a qua scriptores celebritatem cultus potissimum, imo ejus & ecclesiæ Solodoranæ initia veluti deducunt, licet ceteroquin non satis conveniant. Ordiamur a monumentis Solodorensibus: supra laudatus illorum digestor R. D. Hermann sicut sine ambagibus & fuco profitetur, nihil pro stabilienda martyrii auctoritate, de qua § præcedenti, sibi ad manum esse præter traditionem & historiam, in Proprio ecclesiæ collegiatæ Solodorensis approbato relatam, ita hic pariter pro dilucidanda inventione sacrorum pignorum ad idem Speciale seu Proprium remittit. Bina ejus exemplaria ad manum sunt, utrumque Friburgi, alterum anno 1641, alterum 1704 impressum, utrumque venerabilis Capituli benevolentia transmissum. Primum habet annexum Epilogum pro supplemento historiæ SS. Ursi Victoris & sociorum Martyrum. Ad hoc in paucis admodum ab altero diversum passim remittor eoque proinde utor.

[15] Itaque venerabilis clerus Solodorensis ritu duplici die V Martii agit festum Revelationis divi Ursi, [ad investigandum] Victoris & sociorum Martyrum Thebæorum. Totum officium proprium est. Inde accipe quæ hic ad rem faciunt. Hymnus ad Vesperas talis est.

Pange felix Solodorum
      Martyrum præconia
      Et beata Thebæorum
      Militum certamina,
      Ossa digne servas quorum,
      Recolens cum gloria.
Impios constanter divos
      Cum sprevere cæsaris,
      Hirtaci non ira vivos
      Sustinet, sed sanguinis
      Ponte sacros fundit rivos,
      Rubet unda fluminis.
Alveo vehunt beati
      Victor, Ursus & Pares
      Colla cæsa laureati,
      Terra donec supplices
      Jam necatos lege fati
      Tumularet Martyres.
Berthæ lucis fulgurosæ
      Cælitus demittitur
      Splendor, & fragantis rosæ
      Odor inde proditur,
      Thebæorum gloriose
      Ubi turba conditur.

[16]

Eruit septem decemque
      Martyres, qui sæculis [celeberrimi cultus sanctorum Martyrum]
      Senis latuere: freta
      Christo, quos tam sedulis
      Quærit votis: mox secreta
      Tanta tradit clericis,
Regna vendit hinc beata
      Studiis flagrantibus,
      In honorem Ursi grata
      Templa firmat dotibus,
      Mente tota præparata
      Sanctis tacta motibus.
Turbæ multæ fit accessus
      Virtus magna cernitur;
      Cæcis visus, claudis gressus,
      Mutis sermo redditur,
      Dæmonisque vim perpessus
      Et surdus absolvitur.
Hinc revelas, Christe, multos,
      Quinis post hæc sæculis,
      Quos triginta septem fultos
      Et fide & miraculis
      Martyres simul sepultos
      Terræ pandis tumulis.
Adsis, Urse, Christo grate
      Cum tuis Consortibus,
      Nosque Regi commendate
      Ut de mundi sordibus
      Purget, quo poli beatis
      Sociemur cætibus. Amen

[17] [ipsiusque Solodorensis ecclesiæ initium.] Quæ adhæc observanda sunt, mox deducam; at prius subjungamus partem Lectionum 2 Nocturni, quæ ad eamdem rem plurimum conducit. Paulo post initium Lectionis 5 terminatur contracta narratio martyrii verbis inde desumptis, Ac si dicerent: Hæc requies nostra in sæculum seculi. Post quæ ita legitur: Eo in loco, ut eadem refert historia, sancti Martyres annis latuere sexcentis. Demum vero illustris regina Bertha, uxor Rudolphi Burgundiæ & Romanorum regis (ex qua S. Adelhaidis uxor primi Ottonis imperatoris materque secundi Ottonis atque avia tertii Ottonis progenita est) instinctu Spiritus sancti admonita pretiosum illum reliquiarum thesaurum adinvenire ferventissime desiderans, ac propterea Altissimo ferventissimas preces cum jejuniis devotissime effundens, tandem a summo cordium cognitore, Christo videlicet, exaudita cælitus revelationem accepit, ut nosceret, ubinam talis tantusque thesaurus effodiendus & quærendus esset. Cum ergo locum, ubi sancti Martyres sepulti jacebant, sæpius devotissime invisens avide circumspiceret, ex indicio fulgidæ lucis, quam non semel animadverterat, & odoris suavissimi, veluti redolentium rosarum, verum sepulturæ locum cognovit. Terminatur hic Lectio 5 & sequitur 6. Invento igitur tam pretioso thesauro, sua illico gaudens vendidit & locum illum emit, corporaque & reliquias Sanctorum digno collegit honore, illisque ecclesiam cum adjuncto collegio erexit, quam etiam dotibus, proprietatibus, privilegiis aliisque libertatibus & ornamentis magnifice decoravit.

[18] [Investigatur; q tempore] Quo venientes cæci, surdi, claudi, imbecilles, paralytici & obsessi, seu quacumque infirmitate alia detenti, & corpora Sanctorum tangentes, recipiebant sanitatem, atque etiamnum, si fides petentium non titubet, per Dei gratiam curantur. Præterea omnes, qui gloriosum martyrum S. Ursi & Sociorum ejus nomen puro corde invocant eorumque memoriam religiose colunt, ab aërea tempestate præservantur. Clauditur deinde Lectio adhortatiuncula, ut Sancti religiose colantur & cum fiducia invocetur eorum patrocinium. Bertha, cui sanctorum Martyrum reliquiæ revelatæ traduntur & exordia ecclesiæ adscribuntur, uxor fuit Rudolphi II regis Burgundiæ Transjuranæ, a quo S. Innocentii Thebæi martyris corpus accepisse Ottonem I ex hujus ipsius diplomatis aliisque monumentis ostendi § 5 Appendicis ad Gloriam posthumam Mauritianæ legionis tom. VI Septembris pag. 905. Obiit Rudolphus anno Christi 937, regnumque adeptus fuerat anno 912, acceperat vero uxorem Bertham, Burchardi Alemannorum ducis filiam, anno 922, quæ post mariti mortem nupsit Hugoni Italiæ regi, ut scribit Luitprandus lib. 4 cap. 6.

[19] Hugoni libidinosis spurcitiis immerso mox invisa fuit Bertha, [contigerit inventio] sic ut illam palam execraretur. Reperire non potui, an Bertha usque ad Hugonis mortem, quæ anno 947 contigit, illi adhæserit. Certe postmodum in Helvetiam reversa est, vivebatque adhuc anno 962, quo fundavit monasterium Paterniacum in diœcesi Lausannensi medio ferme itinere Friburgum inter & Everdunum. Fundationis illius litteræ primariæ, teste Mabillonio in Annalibus ad annum 962 num. 67, exstant in bibliotheca Sebusiana, earumque compendium tradit ibidem Mabillonius cum epocha Data in die Martis, Kalendis Aprilis, anno XXIV regnante Conrado rege. Actum vero Lausana civitate. Quo anno mortua sit Bertha regina, incompertum habeo: in monasterio Paterniaco sepulta est, ut tradit inter Scriptores rerum Brunsvicensium auctor Vitæ S. Adelheidis imperatricis, qui creditur Odilo Cluniacensis, lib. 1 num. 9. Figamus nunc pedem & inquiramus, quo circiter anno pretiosum thesaurum invenisse Bertha credatur. R. D. Hermann in observationibus Mss. ad dubium meum secundum asserit, annum Christi 930 communiter haberi pro anno primæ inventionis, eumque sic figit, ut inde calculos alios ad chronotaxim deducat. De Hisce inferius: interim quamvis non habeo, quo absolute epocham illam evertam, ipsa tamen instrumenta Solodorensia eamdem minus verisimilem faciunt: quandoquidem non obscure innuunt, Bertham sui juris fuisse, quando revelatio memorata contigit. Appello imprimis ad Lectionis 5 initium num. 17 relatum.

[20] Clarius id asseri videtur in inscriptione, cupreo tegmini inscriptionis alterius insculpta, [septemdecim sacrorum corporum] quæ visitur ad valvas ecclesiæ S. Ursi Solodori, quamque ex monumentis sæpe memoratis hic repræsento:

Origo Solodori et ecclesiæ collegiatæ
D. Ursi.

Terra ferax multos Salodoria tecta per annos
(Sic docuere patres) circa aurea tempora Nini
Lecta casis sedes, celebris sine mœnibus olim
Vicus tum fuerat, juncto mox robore turris
Famosæ, ex vico castrum fecere parentes.
Mœnibus urbs tandem melius munita quadratis
Digna fuit, coleret quam sæpe Rodulphia Bertha
Regali viduata thoro, lacrymisque piisque
Dum precibus Thebæa petit repetitque sepulchra,
Mota quibus Salodorum auget donatque sacratis
Mystis, templa, quibus magni sacra ossa quiescunt
Patroni, fundat claris & dotibus ornat:
Turba ubi sacra Deo concordibus æthera votis
Alterno pulsare choro vigilatque tueri,
Relliquias amat ingentes, queis mira frequenter
Dona piis veniunt hac in mortalibus urbe;
Quæ variis mutata modis dominataque miris
Jam vicibus, reliquis tandem associata quiescit
Urbibus Helvetiæ, concors & fœdera servat,
Pacis amans Superumque ac Relligionis avitæ.

[21] [ex revelatione divina] Hæc porro inscriptio, etiamsi auctoritatem adferre non possit ab antiquitate, utpote verisimiliter nata tantum seculo XV senescente, ut suadet versus penultimus, tamen traditionem illic fuisse conformem relatis ex Officio, ostendit. Hinc autem, cum vidua fuisse Bertha dicatur, manifestum fit, fundationem Solodorensis ecclesiæ post annum 937 differendam esse, quippe quo Rudolphus tantum mortuus est & viduam reliquit Bertham. Sed spectatis fundationis adjunctis, quæ exiguum tempus non patiuntur, ne vel tunc quidem locanda videtur, cum vix aut ne vix quidem duobus annis vidua fuisse videatur Bertha, antequam Hugoni Italiæ regi nupserit. Liquet id ex monumentis a Muratorio in Annalibus Italiæ ad annum 938 productis, quibusque conficit, eodem illo, imo forte præcedenti, S. Adelheidem Lothario, illius matrem Bertham hujus patri Hugoni matrimonio junctam fuisse. Atque adeo, hisce stantibus, probabilius videri potest, post Hugonis mortem atque annum 947 retrahendam esse fundationem, &, cujus occasione contigit, sacrarum reliquiarum revelationem. Certe tum diutius quietiusque in Helvetia egisse videtur Bertha, tædiumque mundanarum rerum voluptatumque, quarum inanitatem experiri potuerat, exhibet mulierem sanctæ æmulationi inquietudinique magis aptam tunc, quam cum seculi deliciis involuta esset. Et hæc quidem mea est opinio, quam narrationis ordo & adjuncta ex ipsis monumentis Solodorensibus petita pariunt.

[22] [facta Berthæ, quæ non fuit imperatrix] Porro quandoquidem tempus propius ne conjecturis quidem erui videatur posse, ponamus memoratam inventionem sacrorum corporum atque ecclesiæ Solodoranæ fundationem sub medium seculix, seu annum 950, contigisse, & inquiramus, an & quid opinioni illi opponi possit. Hermannus sæpe laudatus in Mss. operose discutit calculos aliunde petitos & cum epocha mox memorata combinandos. In illis, quæ ex Lectionibus Proprii Solodorensis excerpsi num. 17, dicitur: Eo in loco, ut eadem refert historia, sancti Martyres annis latuere sexcentis. Demum regina Bertha … exaudita cælitus revelationem accepit, ut nosceret, ubinam talis tantusque thesaurus effodiendus & quærendus esset. Sexcenti nimirum anni inveniendi sunt a revelatione facta Berthæ usque ad tempus, quo abscondita delituere sacra pignora, qui si ab anno 950 deducantur, in annum circiter 350 delabemur. Sed nec anni sexcenti sic certi sunt, ut non patiantur ex documentis aliis oppositionem, propter quam corrigendi sunt, eodem judice. Bulla Sixti IV, quæ incipit Alma mater & inferius danda est integra, asserit, quod Sancti inter spinas & tribulos quingentis latuerint annis incogniti, nimirum usque ad revelationem Berthæ factam, de qua agimus. Bullæ suffragantur monumenta duo non infimi inter Mss. meriti, quæ hic locum habeant. Inscriptiones binæ sunt Germanicæ ad valvas ecclesiarum S. Ursi exstantes.

[23] Ad primam sic prænotat collector Hermannus. Inscriptio ad portas ecclesiæ collegiatæ S. Ursi plumbeis litteris lapidi quadrato infusis, quæ & anno MCCCCLXXIV ob aëris injurias cuprio tegmine (cui versus paulo ante relati inscripti deinceps fuere) obducta fuit. [Bertrada Caroli Magni mater,] Habe integram Latine redditam. Quando numerabatur post nativitatem Domini nostri Jesu Christi annus ducentesimus octogesimus octavus, regnabant duo imperatores: alter vocabatur Diocletianus, alter Maximianus. Tunc athleta cælestis S. Ursus, qui dux erat in legione S. Mauritii, cum sexaginta sex sub imperatore Maximiano & præside Hyrtaco post multos cruciatus capite cæsus & in Arulam præcipitatus fuit. Caput singuli suum sustulerunt seseque tumulo deposuerunt illo loco, ubi nunc exstat sacellum S. Petri, jacueruntque ibi quingentis annis, & inventi sunt illorum septemdecim a regina Bertha, quæ inventos inde transtulit in sacram hanc ædem etiam a Pontifice consecratam. (Vox Germanica dubia est, sic ut ad inventos referri possit, quo sensu aptius vertetur canonizatos.) Postea anno millesimo quadringentesimo septuagesimo tertio ex iisdem Sanctis triginta sex reperti fuerunt & a Pontifice Sixto IV eodem tempore canonizati, qui etiam a multis præsulibus inde elati & in altari S. Ursi collocati fuere per vicarium Lausannensem, qui & in sacello S. Petri tres ex Sanctis illis in altari S. Crucis deposuit. Omnipotens Deus, dignissima Mater ejus Sanctique hanc urbem semper protegant.

[24] Hæc ibi: documentum aliud Ms. hanc notam præfert. [sed Rudolphi II Burgundiæ regis] Altera inscriptio ad portam minoris ecclesiæ S. Ursi, in Traibis Kreutz dicta, circa quam videri potest chorographia Veteris Solodori littera b. Hæc porro sic habet Germanice. Anno post natum Christum CCLXXXVIII sub Diocletiano & Maximiano imperatoribus, judice Hyrtaco, Solodori SS. Ursus & Socii prope hanc ecclesiam super ponte, qui tum temporis hoc loco erat, capite truncati & in Arulam projecti sunt. Singuli caput suum extulerunt & egressi sunt ad S. Petri, & post annos D inventi fuerunt a Bertha regina. Binæ inscriptiones hæ cum Bulla Sixti IV luculenter conveniunt, quingentosque tantum pro sexcentis habent annos, quibus sacra lipsana usque ad Berthæ inventionem latuerint. Si documenta allegata majorem fidem auctoritatemque adferrent, operæ pretium esset de calculis litigare; at luce meridiana clarius est, non esse ullum anno 1473, seu Bulla Sixtina antiquius, atque adeo testimonia esse revelationi reliquiarum, de qua agitur, seculis ad minimum quinque posteriora. Deducamus interim calculum, ut si quid forte circa translationem S. Victoris, de qua speciatim agam, emergat, huc remittam. Sexcenti anni, ut jam supra monui, si ab anno 950, circa quem sacras reliquias Berthæ revelatas fuisse suspicor, subtrahantur, relinquet annum 350, seu seculum quartum medium, cujus initio ex mea opinione sancti Thebæi Martyres coronati sunt. Huc si respiciatur, tuto negligi possunt anni residui, qui sexcentis annis, numero rotundo assertis, superabundant.

[25] Quod si annos quingentos ex instrumentis aliis epochæ revelationis subducamus, [relicta vidua. Monumentum confirmationis] in seculum V deducemur, quo an sic cognita fuerint & celebrata sanctorum Tutelarium Solodorensium sepulcra, ut ab hoc tantum latuisse per quinque secula censeri possint, hactenus ignoro. Sub id tempus translatum fuit corpus S. Victoris Solodoro Genevam, uti videbimus: sub idem figit Hermannus Solodori omnimodam vastationem per Hunnos, ad quam, si quidem vere contigit, huc forte respicitur. Ceterum ne quis miretur, tam monumentis antiquis hodiedum destitutos esse Solodorenses, subnecto instrumentum seculi XIII, quo vix habent vetustius, quoque manifestum fit, jam ab illo tempore in tanta illos fuisse similium penuria, ut venerabile Capitulum ne possessionum suarum quidem testimonia scripta habuerit, sed ad verbalia, ut aiunt, majorumque traditiones fuerit recurrendum. Bellorumne & hostilium incursionum injuria, an alia quadam occasione & causa id contigerit, nescio; at rem ipsam, quod exhibeo ex Mss. sæpe memoratis instrumentum, indubiam facit. Henricus abbas humilis de Friensberg, executor a Sede Apostolica delegatus, Cisterciensis Ordinis, Constantiensis diocesis, omnibus præsens Scriptum intuentibus notitiam subscriptorum.

[26] [possessionum &] Quæ geruntur in tempore, ne labantur cum tempore, litteris solent a principibus & honestorum testimoniis corroborari. Noverit ergo præsens ætas & futura posteritas, Litteras domini Papæ nos recepisse sub hac forma. “Innocentius Episcopus, servus servorum Dei, Dilecto filio abbati de Friensberg, Cisterciensis Ordinis, Constantiensis diocesis salutem, & apostolicam benedictionem. Ex parte dilectorum filiorum Præpositi & Capituli Solodorensis ecclesiæ, Lausanensis diocesis, fuit nobis humiliter supplicatum, ut, cum ipsæ possessiones, redditus, homines, & alia quædam bona ad ipsam ecclesiam spectantia in diversis locis obtineant, de quibus non habeant publica documenta, & super his processu temporis moveri ergo timeatur quæstionem, provideri ergo ipsis paterna sollicitudine curamus. Ne igitur inposterum fortuitis casibus probationis inopia subtrahatur, discretioni tuæ per apostolica scripta mandamus, quatenus testes idoneos, quos D. D. Præpositus, & Capitulum super præmissis duxerint producendos, prudenter recipere & diligenter examinare procures, ipsorumque dicta redigi facias in publica munimenta, denuntiando illis, quos negotium forte contingit, ut receptiones * testimonii, si velint, intersint, & super denuntiatione sic facta confici facias publicum instrumentum. Testes autem, qui fuerint nominati, si se gratia, odio, vel timore substraxerint, per censuram ecclesiasticam appellatione compellas, veritati testimonium perhibere. Datum Lugduni XIII Calendas Septembris Pontificatus nostri anno quinto”.

[27] [prærogativarum] Nos vero ad mandatum apostolicum, tanquam filii obedientiæ obexequentes, ad ipsum castrum Solodorense personaliter accessimus, & testes videlicet clericos & laicos ex parte prædicti Præpositi & Capituli, maturiores, videlicet & honestiores ex burgensibus, coram nobis productos secundum formam juris recepimus, & diligenter examinavimus juxta formam nobis traditam; per quorum dicta invenimus, ecclesiam Solodorensem in omni jure secundum ecclesiam Turicensem in prima sui fundatione esse constructam, & constitutam a quadam regina, nomine Bertha, quæ ipsam ecclesiam & castrum construxit; videlicet, quod ad ipsum Præpositum & Capitulum omnia judicia ipsius castri, scilicet officium sculteti, moneta, telonium, cum omnibus aliis juribus, quæ vulgo dicuntur Bauretzwing, pertinent, præter judicium sanguinis, quod solum advocato, videlicet regi Arelatensi, seu officialibus ab eodem pro tempore constitutis, in cujus regno consistit, est reservatum, & in hoc omnes testes, quos recepimus, quorum nomina subscribemus, unanimiter concordarunt, & concordant, ita a suis antiquioribus pro vero didicisse, & quod ita ipsi pro certo sciant esse. Nomina testium sunt hæc. Henricus præpositus Solodorensis, Magister Nicolaus, Magister Henricus custos. Albo Plebanus de Luslingen. Conradus de Bubarsche, & Magister Petrus, Canonici Solodorenses. Henricus scultetus, Tietrus in urbe milites. Wernerus de Messon, & Ulricus Rutti Plebani. Chomo Multa. Henricus in Ponte, Coradus Hagno, & Choradus filius ejus. Henricus Hevelin, Bertholdus Isen, Burhardus Præpositi. Ulricus Suri, Ulricus Schaphne, Ulricus Luthard, minister ecclesiæ, Burgenses Solodorenses, & alii omnes, qui manifeste idem recognoverunt.

[28] Unde nos de mandato & authoritate apostolica coram nobis & venerabilibus patribus & Dominibus, [ecclesiæ Solodoranæ.] scilicet Johanne Lausanense Episcopo, Aymone Abbate Erliacense, Ulrico abbate S. Urbani, Ulrico præposito S. Marii Lausanensi, Rodolpho comite de Falkenstein factam confirmamus, & super his prædictis, Præposito & Capitulo nostras patentes litteras sigillo venerabilis episcopi Lausanensis, nostro, & sigillis præscriptorum dedimus confirmatas. Actum Solodori anno Domini millesimo ducentesimo quinquagesimo primo, decimo septimo Calendas Maii. Instrumentum hocce ex autographo sigillis suis munito & in tabulario venerabilis Capituli asservato exscriptum est. Quæ porro Bulla ad abbatem de Friensberg a Pontifice data hic inseritur, est Innocentii IV, cujus annus quintus mense Augusto currebat cum anno Christi 1247, quo Lugduni agebat Innocentius.

[Annotata]

* forte receptioni

§ III. Inquiritur in statum, in quo SS. Ursi & Sociorum tumulos invenerit regina Bertha. Nulla ibi videtur fuisse ejus tempore ecclesia vel monumentum publicum, Sanctis consecratum. Inter septemdecim corpora ab illa inventa, fuerunt S. Ursi reliquiæ, circa quas disseritur.

[Mureri circa ecclesiæ Solodorensis initia] Scriptores non pauci & historici recentiores produnt, ecclesiam Solodorensem a sæpe memorata regina Bertha, Rudolphi II & Hugonis vidua, amplificatam quidem, ornatam & dotatam, negant tamen, tum primum fundatam & inchoatam fuisse. Hos inter Murerus in Helvetia Sancta de SS. Urso, Victore & Sociis agens scribit cap. 8, Bertradam Pippini regis conjugem matremque Caroli Magni sub annum 800 excitatam cælitus, cum Solodori lubenter ageret aulamque teneret, vetus castrum Solodorense renovasse cœnobiumque in honorem S. Ursi & Commilitonum ædificasse, uti & ecclesiam, quæ postmodum a Bosone Lausannensi episcopo anno demum 892 consecrata sit. Addit, post inventas sacras reliquias a regina Bertha Rudolphi II Burgundionum regis uxore ecclesiam amplificatam solum, & cœnobium Benedictinorum ibidem conditum fuisse. Unde hæc hauserit Murerus, hactenus ignoro; sed ex illis quæpiam certo falsa sunt, quæpiam parum verisimilia. Bertradam Caroli Magni matrem aulam Solodori fixisse, tam est inauditum, ut ejus gesta perscrutanti videatur exiguo tantum tempore ibidem agere potuisse. Præterea obiit piissima imperatrix illa anno 783, adeoque non circa annum 800, nisi illud circa ad 20 & amplius annos extrahatur, fundavit Solodori ecclesiam. Et unde, quæso, Murerus Bosonem Lausannensem episcopum accersit, ut consecret ecclesiam 110 & amplius annis postquam ædificata fuit. Habeo libellum, cujus adhuc alias usus erit, præferens titulum: Status seu epocha ecclesiæ Aventicensis, nunc Lausannensis a primordiis usque ad nostra tempora (annum 1724) ab existente episcopo Lausannensi (Claudio Antonio) … humillime repræsentata Benedicto Papæ XIII. Ibi pag. 18 invenio, Bosonem anno 882 ad infulas Lausannenses evectum sedentemque annis circiter 35, nimirum usque ad annum 917.

[30] [anachronismi & lapsus.] Circa consecrationem Bosonis ibidem legitur. Cum imperator Rudolpho I de Stratlingen, qui tempore Hieronymi (qui Bosonem præcesserat) se in regem Burgundiæ proclamari & coronari fecerat, bellum indixisset, unde Lausannæ pacificam residentiam tunc non obtineret, Solodori in episcopum munere consecrationis inauguratus est. Brevius eadem fere habent Sammarthani in Catalogo, quæ si bonis monumentis nixa sunt, Murerum inducere in errorem potuere, ut ex consecratione episcopi, ecclesiæ per eumdem factam consecrationem cuderet. Ejusdem furfuris esse suspicor, quæ de fundato per Bertham Rudolphi II conjugem Benedictinorum cœnobio commemorat. Sane, quod in instrumento superius num. 27 producto dicitur, Ecclesiam Solodorensem in omni jure secundum ecclesiam Turicensem in prima sui fundatione esse constructam & constitutam a quadam regnia, nomine Bertha, neutiquam monachis, sed Capitulo & canonicis convenit, ut observavit in suis Mss. Hermannus. Ridiculum autem esset, ex voce monasterio cœnobium monachorum statim condere, quandoquidem notissimum sit, monasteria canonicorum simul habitantium fuisse quantum maxime illo tempore in usu, conciliorum etiam canonibus laudato & inculcato. Verum de hisce plusquam satis: mittamus Murerum, in adjunctis tantum forsitan aberrantem, videamusque, an Bertrada vere Solodori ecclesiam fundarit, quod est assertum fere omnium, qui de Solodorensibus rebus recentius scripserunt, & ipsius sæpe laudati Hermanni, circa punctum hoc nonnihil vacillantis. Observandum porro in ipso limine, judico, Bertradam Caroli Magni matrem frequentius Bertham fuisse appellatam; atque inde, ut fit, etiam innocenter errorem ex synonymia oriri potuisse, maxime, si popularis amor, ut solet, monumentorum suorum antiquitatem protendere studuit.

[31] [Exstitit seculo 10 Solodori ecclesia] Porro quamvis certum est, in nullis instrumentis hactenus allatis, quæ vetustissima sunt, quæ Solodorenses proferre possint, Bertradam seu Bertham Caroli Magni matrem expresse, Bertham vero Rudolphi II conjugem in omnibus fere distinctissime fundatricem ecclesiæ Solodorensis designari, tamen etiam indubium est, ante hujus reginæ tempora ecclesiam Solodori fuisse. Etenim, ut mittam præsumptionem, quæ tantum non certitudini æquivalet, quæ a loci celebritate cultaque ibi diu Catholica religione eruitur, consecratio Bosonis episcopi Lausannensis, quæ verisimilius non in aperto campo, sed in ecclesia peracta est, id ipsum tam evincit, ut ego pro indubio habeam. Verum, ne ex basilica exsistente, basilicæ S. Ursi exsistentiam arguamus: hanc enim tantum a Bertha regina fundatam & inchoatam fuisse, credo. In chorographia Veteris Solodori superius exhibita locus occurrit quatuor crucibus & littera l signatus, circa quem sic notat Hermannus. Locus intra castrum, ubi postmodum prima ecclesia parochialis, ad S. Stephani dicta, fundabatur. Quo tempore, nescitur. Spatium cohærens adhuc hodie Freythoff, id est, cœ METERIUM dicitur. Parochia postmodum ad collegiatam ecclesiam translata, hic vero sacellania & Missa quotidiana fundata est. Vix ego dubito, quin hæc dicta sint de antiquiore ecclesia, quam vel fundasse vel ornasse potuit Bertrada; sed Ursianæ basilicæ fundatio Berthæ debetur, uti & eidem adscribenda sunt celeberrimi cultus initia, saltem monumento quodam exteriori & publico decorata. Sane tempore Berthæ tam non exstabat ecclesia S. Ursi, vel crypta, vel sacellum S. Petri, de quibus unice dubitari utcumque posset, ut Sanctorum Martyrum tumuli fuerint plane incogniti. Atque hoc ex monumentis traditioneque Solodorensium indubitatum est.

[32] Recolligamus ex Officio Proprio aliqua: Orationi vero fine dato (ita Lectione 5) corpora sua ad terram dimiserunt (sancti Martyres) acsi dicerent: [sed nulla super Sanctorum nostrorum tumulis,] Hæc requies nostra in sæculum sæculi. Eo in loco, ut eadem refert historia, sancti Martyres annis latuere sexcentis. Demum vero illustris regina Bertha … exaudita cælitus revelationem accepit, ut nosceret, ubinam talis tantusque thesaurus effodiendus & quærendus esset… Invento igitur tam pretioso thesauro, sua illico gaudens vendit & locum illum emit, corporaque & reliquias Sanctorum digno collegit honore, illisque ecclesiam cum adjuncto collegio erexit. Ecce Sanctorum inventa corpora in loco, qui monumento nullo designatus erat, ecce locum emptum, ecce erectam Sanctis locandis basilicam, quæ a S. Urso nomen accepit. Conspirat Bulla Sixtina Alma mater, unde excerpo huc pertinentia: Qui tamen (Sancti, præcisis cervicibus, in flumen præcipitati) non longe ab eodem ponte defluentes singulique sua capita propriis manibus deferentes, ac sic in terram egressi, ibidem inter spinas & tribulos quingentis latuerunt annis incogniti. Sed tandem ossa eorum, videlicet decem & septem corporum dumtaxat, opere claræ memoriæ reginæ Berthæ, cui id divinitus ostensum est, effossa & levata ac ad basilicam per ipsam reginam Bertham constructam, quæ & nunc ecclesia est collegiata, per episcopum Gebennensem, tunc loci ordinarium, honorifice recondita fuere. Clarioribus, ni fallor, verbis dici non potest, sacra lipsana loco, qui sine omni indicio seu sacro seu profano, imo sylvestris erat & neglectus, inventa fuisse, & ecclesiam Ursianam tunc primum revelationis occasione inchoatam fuisse. Vacillavit hic nonnihil, ut superius innui, eruditus Hermannus, qui dum passim Bertham primam Ursianæ ecclesiæ unicamque fundatricem agnoscit & deprædicat, ad punctum tamen Cultus quoad templa, altaria &c sic observat.

[33] Quale templum ante seculum VIII Solodori fuerit, [qui tum temporis erant incogniti] ignoratur: nisi quod quidam existiment, tunc jam exstitisse ecclesiam S. Stephani, quæ in loco crucibus signato juxta Tabulam I (chorographiam Veteris Solodori) sita est, & ut traditur, prima parochialis fuit. Interim prima templi Solodorani ædificatio attribuitur Wertradæ, uxori Pippini, qui ambo in vicinia Solodorana, præcipue in castro Pipp, ab illo sic nuncupato, sæpius degebant, idque ad initium seculi VIII. Sic Guillimannus lib. 3 pag. 379 aliique. Recentiores hi scriptores sunt, quam ut rem tot seculis transactam sine quæsitis antiquiorum testimoniis stabiliant. Quamquam, esto hæc omnia verisimilia, imo vera sint; parum refert. Magis mihi adversantur, quæ ita prosequitur Hermannus laudatus. Ecclesia autem, quam hæc (Wertrada seu Bertrada, Pippini uxor materque Caroli Magni) exstruxisse vel inchoasse creditur, est illa inferior, (vide delineationem n. 3)… Hinc in ecclesia nostra hæc inscriptio. A primis ecclesiæ hujus fundamentis anno DCCXVIII. Cujus ætatis sit hæc in calculis ad plures annos in ipsius etiam pro Bertrada pugnantis opinione aberrans inscriptio, non edicit Hermannus, neque ego aliunde novi. Suspicor, non esse instrumentis, in quibus de fundatione ecclesiæ Ursianæ per Wertradam altum siletur, vetustiorem, quandoquidem tam parum & quasi cursim tantum, hic compareat. Ego sane censeo, eadem omnino contra ecclesiam inferiorem seu cryptam militare, quæ hactenus contra reliquam ecclesiæ Ursianæ ante Berthæ tempora fundationem ædificationemque protuli. Et argumentum quidem negativum seu silentium antiquorum tanto profecto hic vim majorem obtinere debet, quod ecclesia illa inferior seu crypta non sit plane subterranea, ut ex delineatione liquet, ubi toto illo spatio, quo eminet a littera a ad litteram f est pavimento ecclesiæ soloque æquo superior, atque adeo latere minus potuisset. Accedit, quod cryptarum semisubterranearum locandis sacris corporibus constructio, non solum seculo X, sed multis etiam posterioribus seculis fuerit multum communis, ut ex variis, quæ etiamnum exstant basilicis, manifestum fit: atque proin conjecturæ, quæ ex architecturæ diversitate similibusque adjunctis nasci possent, leves admodum & nullæ sunt. Plura non congero ad probandam rem, quæ mihi penitus indubia & luce meridiana clarior est. Nec, quidquid tenebras offundant aliqui, magis ambigo de sacello S. Petri, quod constructum credo a Bertha, eodem illo loco (vide in chorographia Veteris Solodori littera a, in Novi num. 2.) unde septemdecim sacra corpora extraxit, quemque tum hisce, tum aliorum nondum repertis sacris exuviis sacratum & veneratione dignum censuit. Nitor hic rursus traditionibus monumentisque, quæ habent Solodorenses, antiquissimis. In Proprio seu Officio nihil quidem in rem nostram occurrit, quippe, ubi de posterioribus inventionibus sacrorum corporum nulla est mentio.

[34] [& in loco sylvestri,] Harum occasione & præcipue illius, quæ anno 1473 contigit, ita imprimis legitur in Inscriptione Germanica de qua num. 23. Caput singuli suum sustulerunt seseque tumulo deposuerunt illo loco, ubi nunc exstat sacellum S. Petri, jacueruntque ibi quingentis annis, & inventi sunt illorum septemdecim a regina Bertha, quæ inventos inde transtulit in sacram hanc ædem. Accedat testimonium ex Epilogo, seu Supplemento Historiæ SS. Ursi, Victoris & Sociorum, quod ad calcem Proprii Solodorensis excusum est. Sic ibi legitur. Præter illa septemdecim ergo corpora sanctorum Patronorum cælesti & miraculosa revelatione a regina Bertha circa nonum post mundi redemptionem sæculum inventa, alia ossa ac capita triginta septem corporum leguntur anno MCCCCLXXIII mense Aprili effossa, occasione renovandæ & in majus spatium extendendæ capellæ, (S. Petri) quæ in ipso loco, quo præfata regina septemdecim prima corpora invenerat, fuerat constructa. Clarissime idem habetur ex Bullæ Sixtinæ sæpius memoratæ verbis, quæ huc transfero. Verum ex tunc (a revelatione Berthæ reginæ facta & constructa per eamdem basilica Ursiana) satis diuturno temporis tractu effluxo, Christiana invalescente religione, dum capella satis ampla in eo loco, ubi ipsa ossa (sacra) reperta fuere, per ipsam reginam constructa renovaretur &c. De sacello S. Petri hic indubie sermo est. Igitur exstructum fuit tantum & illud a regina Bertha eo loco, quem in veteri chorographia littera a, in Nova num. 2. notat, ubi inter spinas & dumeta sacræ exuviæ illi revelatæ, fuerant tumulatæ; nec est proinde hoc ecclesia S. Ursi saltem multis annis antiquius.

[34] Consentit circa hæc omnia eruditissimus Hermannus instrumentorum Mss. collector, [quem Bertha erecto ibi sacello] qui disserens ad hæc verba Proprii Solodorensis XXX Septembris Lectione 6, Non procul namque a dicto ponte capita sua in manibus portantes flumen egressi sunt, & ad locum, ubi nunc ad honorem ipsorum basilica fabricata est, pervenerunt; sic notat. Per basilicam hanc credibiliter ecclesiam collegiatam intelligit, ad SS. Ursi & Victoris dictam.. Ab ipso sepulturæ loco distat, & in colle sita est, qui a sepultura assurgit. In ipso autem sepulturæ loco est ecclesia ad S. Petri nuncupata. Parum quidem, aut potius nihil ad rem præsentem facit, sive de basilica S. Ursi, quæ tantillo spatio inde distat, sive de sacello vel ecclesia S. Petri correctius loquatur auctor historiæ, unde hæc in Officia & Bullas Pontificias profecta sunt; interim observo, eruditos Solodoranos in ea opinione esse, quod monumenta non habeant huc facientia, quæ Bertharegina seu seculo X sint antiquiora. Martyrium ex Surio edendum habet & hæc eadem verba: Non longe namque a dicto ponte capita sua in manibus portantes flumen egressi sunt, & ad locum, ubi nunc in honore ipsorum basilica fabricata est, pervenerunt. Igitur tanto tutius hisce suffragiis nixus Passionem post seculum X natam assero, & narrationem inde petitam de rebus sex minimum seculis præteritis pro suspecta & commentitia habeo, & ad alia progredior. Est & alia prope Solodorum ecclesia, quæ S. Ursi nomen habet, quam incolæ in Treibis kreutz, Galli Petit S. Urs appellant, quæque in memorabilis martyrii monumentum erecta est. Vide si lubet chorographiam Veteris Solodori ad litteram b, indeque in Novi seu hodierni locum facile deduceris. Ad præfatam litteram b observat Hermannus sæpe laudatus, ibi fuisse pontem Arulæ, super quo sancti Martyres capite truncati & in fluvium projecti fuere.

[36] Ejus rudera seu fundamenta adhuc exstant & apparent, [consecravit. S. Ursi sacræ exuviæ] fluvio æstivis caloribus depresso. Anno, inquit, MDI ex altera ripa, ubi ✠ assignatur, erecta fuit ecclesia S. Ursi dicta in TREIBIS KREUTZ cum fundatione beneficii. Neque hæc igitur ecclesia, monumentum palæstræ ante Berthæ reginæ tempora exstitit. Examinemus nunc aliqua inventionis sæpius memoratæ adjuncta, atque imprimis an inter inventa sacra cimelia fuerit corpus S. Ursi, qui cum S. Victore inter sanctos Martyres præcipuus duxque illorum & antesignanus habetur. Advertit procul dubio lector, in monumentis, quæ hactenus allegavimus, nusquam id expresse edici; septemdecim scilicet Martyrum corpora constanter unanimiterque memorantur inventa, at nullius nominati corpus tunc temporis repertum asseritur, quod nec ego locis, ubi inventio præfata describitur, in monumentis ullis antiquioribus offendi. Alio igitur recurrendum est, ut lumen discernendo accersamus. Epilogus Officiis propriis anno 1641 impressis annexus in rem nostram sic habet. Inventa sunt porro capita & ossa duorum corporum sub altari summo collegiatæ nostræ ecclesiæ, cum in eodem altari anno MDXIX facta esset quædam ad ejus decorem & ornamentum immutatio, quorum corporum alterum Orientem, alterum vero Occidentem versus situm fuerat. Illud autem verum esse S. Ursi corpus, ex argentea lamina ipsi apposita, quæ etiamnum hodie asservatur, omni procul ambiguitate tunc cognosci poterat. De altero pluribus disseremus sequenti §, interim vide lector post num. 38 delineationem tumbæ tunc inventæ, inclusæ inscriptionis, & templi inferioris S. Ursi, seu cryptæ, ubi repertus tunc fuit sacer thesaurus, ex prototypo a venerabili Capitulo ad nos benigne directo per chalcographum nostrum fideliter expressam.

[37] [tunc temporis inventæ fuerunt] Addamus ad hæc observationem Hermanni auctores citantis, quos ad manum non habeo. Sic ait in sæpe memorata collectione Mss. Anno MDXIX, feria tertia post Lætare, cum altare majus destrueretur in locum aptiorem transponendum, inventa est sub ipso altari arca lapidea pavimento immersa, & tegmine in formam tecti elaborato, ferreisque ligamentis ac plumbo undique superinfuso firmissime clausa, in qua inventa sunt duo corpora, quorum quodlibet in modum struis compositum syndonique involutum erat. Alterum erat Orientem, alterum Occidentem versus. In prioris cranio inclusa jacebat lamina argentea in formam scedæ, cum inscriptione hac

Conditur hoc sanctus tumulo Thebaidus Ursus.

In alterius cranio erant scedæ quædam (alii de una tantum loquuntur) sed ætate putres, quæ ad primum attactum in cineres solutæ sunt. In ipsa fronte tumbæ incisa erant hæc verba: D. M. Flaviæ Severianæ, & a dextra hujus inscriptionis crux parva sed oblonga. Agunt de hoc Hafnerus parte 2 pag. 206, sed falso ad annum MDXVIII; Gothardus pag. 71, Munsterus, Lang. lib. 2 pag. 988, Antonius Wagner Solod. in Ms. Exultavit ad hunc inopinatum eventum populus omnis Deoque grates actæ sunt publica & solemnissima festivitate, missis idcirco nuntiis Bernam & ad alias finitimas urbes confœderatas: sciebatur enim, S. Ursi reliquias in ecclesia reconditas esse, nesciebatur tamen verus sepulturæ locus. Hæc Hermannus sæpe laudatus; unde habemus, verisimiliter inter sacra corpora per Bertham reginam inventa & in basilicam collegiatam translata, fuisse corpus S. Ursi, depositumque eo loco, qui in delineatione notatur littera c. Quid aliorum quindecim sive sedecim sanctorum Martyrum sacris ossibus actum sit, non invenio: suspicor, in crypta ipsa per Bertham locata etiamnum delitescere. Ad S. Ursi reliquias revertamur, circa quas quæri potest, an eadem in tumba cum eadem inscriptione repertæ fuerit a Bertha regina; an potius inscriptio ab hacce tantum adjecta fuerit, quæ & reliquias tumbæ memoratæ tunc primum includi jusserit.

[38] [aliquo signo ab aliis distinctæ] Et hoc quidem casu prodesset scire, quod assecutu difficile sane esset, an sacras exuvias S. Ursi aliquo indicio ab aliis distinctas repererit, an vero id ex revelatione intellexerit. An in eadem tumba lapidea, de qua pluribus sequenti §, invenerit sacras S. Ursi reliquias Bertha, incertum mihi est hactenus; conjicio autem, vel ex revelatione vel ex alio denique signo cognovisse illam corpus S. Ursi; nam inscriptionem laminæ argenteæ incusam, non credo esse multo vetustiorem. Satis id eruitur ex versus hexametri temporibus illis studiose quæsita rhythmi cadentia, antiquioribus multo seculis ignota. Accedit, ut observat eruditus Hermannus, abbrevitationis Ω signum tum temporis usitatum, quod antiqui linea-exprimebant, ut obvium est in inscriptionibus. Sane cum quingenti minimum anni effluxerint, quo abdita fuerunt sacra corpora, debuisset seculo V cusa esse, quod hactenus dicta probabile non relinquunt. Refragatur tamen ad hæc Hermannus. Quod vero, inquit, a Bertha non fuerit addita hæc lamina, videtur ex eo, quia characteres Latini ad annum DCCCCXXX raro adhibebantur, bene autem Gottici & Germani. Insuper si Bertha hanc laminam addidisset; cur non & alteri corpori (simul in eadem tumba reperto) aliam, quod certe pro veris reliquiis habuit? Fuitne episcopus Genevensis, qui id facere omisit? Ad postulata hæc responderi poterit ex dicendis sequenti § de altero corpore; patiatur interim laudatus Hermannus, si asseram, characteres Latinos seu Romanos seculo X tam raros non fuisse, quam hic innuere videatur. Præterea, quod raro accidit, accidere hic potuit, licet causam nesciamus; nec conjectura hinc petita enervare potest probabilitatem contrariam prius propositam. Ceterum quæ ulterius ad S. Ursum speciatim pertinent, præter ea, quæ ad hodiernum ejus cultum inferius dicenda recurrent, prosequamur.

[39] Seculi XI initio celebris fuit S. Ursi veneratio, tumque de transferendis ejus reliquiis actum fuit, [S. Ursi reliquias seculo XI,] nisi falso rumore deceptus fuerit Berno abbas monasterii Augiensis, cujus binas litteras pro iis obtinendis exhibet Bernardus Pez tom. 6 Anecdotorum col. 213. Berno in Gallia Christiana aucta ad prælaturam promotus statuitur anno 1008, mortuus vero quadragesimo post anno. Prima ejus epistola inscribitur: Domno H., antistitum flori omnigenarumque virtutum decori, B. Dei Matris ac Virginis servus omneque Augiensis cœnobii collegium summum & indeficiens bonum. In decursu appellat S. Ursum antistitis, ad quem scribit, Patronum, hinc, uti & ex ipso petitionis scopo, ad episcopum Lausannensem scriptam esse, verisimilius est. In libello, qui editus est anno 1724 & titulum habet Status seu epocha ecclesiæ Aventicensis, nunc Lausannensis a primordiis usque ad nostra tempora &c. ab initio seculi XI usque ad Bernonis emortualem annum tres occurrunt præsules Lausannenses: Hugo, Rudolphi III Burgundiæ regis filius, Henricus secundus nominis, ejusdem sedis episcopus, & Lambertus. Alterutri ex duobus primis inscriptam esse epistolam, satis innuit littera initialis H; at utri, incertum videtur; cum ambo vixerint & Lausannensem sedem occuparint, quo tempore Augiensibus Berno præerat. Is porro postquam in exordio aliqua disseruit, ut ostendat, efficaces esse preces, quas vivi pro invicem fundunt, sic prosequitur. Si hujusmodi salvatio per hos, quorum adhuc corpus corrumpitur & adgravat animam, potest promereri, multo magis, Deo auctore ab his salvari nos, sperandum, quorum animæ jam cum Christo in cælesti exultant gloria, ubi in Justorum habitaculis resonat vox exultationis & salutis. Hujus rei gratia ad te, reverendissime patrum, credimus has litteras destinare, per quas indubitanter speremus charitatis dona posse impetrare. Respersit namque nos odor dulcis famæ, qua comperimus, vos sancti ac ter quaterque beati martyris, Ursi videlicet patroni, corpus velle transferre, quod omnino nobis gaudio sciatis fore.

[40] Quapropter te, qui fidei merito sedisque episcopalis privilegio tam præclari officii minister præcipuus digne existis, [postulavit Berno abbas Augiensis.] primum venerantes, deinde cunctos, qui piæ religionis studio ad id ipsum conveniunt, humillimo cordis affectu salutantes, devoti rogamus & supplices, quatinus pro munere benedictionis mereamur per vos donari tanti Patroni reliquiis. Hujus voti si, Deo auspice, compotes fuerimus, diem etiam passionis, vel si qua ejusdem Gesta Martyris penes vos habentur, nobis transmitti modis omnibus adoptamus, quatinus nunc apud memoriam B. Martyris velut in agro Dominico simul orationum semina jaciamus lachrimantes, ut per ejus intercessionem in fine bonorum operum manipulos ad cælestem aream reportare mereamur ovantes. Vale. Cursim hic observo: quam celebris erat S. Ursi cultus Bernonis tempore, tam fuisse ejus Gesta Passionemque incognita, quandoquidem tam dubie trepideque illa postulet. Reliquias litteris hisce, si citius scriptæ sunt, petitas verosimilius consecutus non est Berno. Certe ad alium directa est pro illis obtinendis epistola, quæ, an prior sit, an posterior superiore, assequi non possum. Inscribitur autem: Virtutum viro, ideoque Cuononis nomine digno B. sanctæ Mariæ semper Virginis mancipium una cum congregatione sibi credita, fraternæ charitatis munia. Quis sit Cuonon ille seu Conon, penitus ignoro: initio satis inepte alluditur ad nomen Conon, & sic proponitur postulatum. Est nobis in proximo locus divino cultui aptandus, quem aliquo raro sacrarum reliquiarum ornatu dotare cupientes has tibi litterulas per fratrem nostrum P. transmisimus, suppliciter deprecantes, uti ex benigno caritatis tuæ munere aliquam portionem ex sacratissimo corpore B. Ursi, martyris Christi ac Patroni vestri, nobis liceat contingere, ut simul habeamus, unde in commune in Domino semper gaudeamus. Nos vero pro hujusmodi recompensatione promittimus tibi indiscretæ fidei pignus interim inviolabile, donec ipsum Dominum recipias in præmium, si nunc pro ejus amore satisfacere curabis desiderio. Cuonon, is vel Conon, loco aliquo præerat, ubi corpus S. Ursi Patroni servabatur, quantum saltem apparet, at ubi, nescio. Fuerunt alias licet parce & raro distractæ partes ejusdem sacri corporis, qua de re in fine hujus Commentarii: nunc ad S. Victorem progrediamur.

§ IV. Corpus S. Victoris seculi VII initio Genevæ inventum, eo translatum traditur sub finem seculi V. Discutiuntur Solodorensium pro possessione S. Victoris argumenta, quæ videntur minus solida.

[Graves auctores tradunt, corpus S. Victoris] Ex duobus manipuli Martyrum Solodorensium antesignanis apud alios primus communiter, apud Solodorenses scriptores tantum secundus loco passim venit S. Victor, de cujus cultu reliquiisque, nam quæ ad passionem pertinent cum S. Urso Sociisque aliis habet communia, hocce § speciatim agimus. Non caret discussio hæc sua difficultate; quandoquidem, ut mox videbimus, dubiæ occurrant personæ, sic ut de singulis fere disputandum sit. Geneva, Genova, Januba aliisque etiam nominis inflexionibus appellata olim, celebris civitas, jam ante seculum VII credidit, se S. Victoris Solodorani martyris & Socii S. Ursi sacro corpore ditatam. Fredegarius, seu quivis alius, qui sub medium seculum VII Gregorii Turonensis Historiam Francorum contraxit & continuavit, ad annum 7 Theodorici regis, qui cum 602 vulgaris æræ concurrit, scribit: Eo anno corpus S. Victoris, qui Salodoro cum S. Urso (exemplaria nonnulla habent Ursione) passus fuerat, a B. Æconio pontifice Mauriense invenitur. Quadam nocte in sua civitate ei revelatur per somnium, ut surgens protinus iret ad ecclesiam, quam Sedeleuba regina in suburbano Genavensi construxerat, in medio ecclesiæ designato loco, ubi sanctum corpus adesset. Cumque Genavam festinus perrexisset, cum beatis Rusticio & Patricio episcopis triduanum jejunium facientes lumen per noctem, ubi illud gloriosum & splendidum corpus erat, apparuit: quod cum silentio hii tres pontifices, cum lacrymis & orationibus elevato lapide, in arca argentea invenerunt sepultum, cujus faciem rubentem quasi vivi repererunt. Ibique princeps Theudericus præsens aderat, multisque rebus hujus ecclesiæ tribuens, maximam partem Warnacharii ibidem confirmavit. Ad sepulchrum illud sanctum miræ virtutes ex ipsa die, qua repertum est, præstante Domino, integra assiduitate ostenduntur.

[42] [Genevæ inventum fuisse initio seculi 7. Episcopi.] Eadem hæc nonnihil limata Gestis suis Francorum inseruit Aimoinus. Ado, uti superius vidimus, elogium hodiernum SS. Ursi & Victoris his verbis claudit: Ex quibus sanctus Victor ad urbem Jenavensium translatus miraculorum gloria & veneratione fidelium celebratur. De eadem verisimilius inventione loquitur Sigebertus Gemblacensis in Chronico, dum ad annum Christi 608 scribit: Theodoricus & Theodebertus, fratres & reges, Wascones sibi subjugant. Corpus S. Victoris Thebæi, apud Solodorum cum S. Urso passi, invenitur. Fredegarii, qui verisimilius illo tempore vixit, scripsitque non multo post, testimonio nituntur probabilius ceteri scriptores allegati: hoc igitur discutiamus, anonymi Passionis Signiacensis incertæ ætatis auctoris similem fere relationem, in illum locum rejicientes, ubi de prima translatione Solodoro Genevam disputabimus. In Fredegarii verbis aliqua occurrunt, quæ pariunt difficultatem: Rusticius imprimis & Patricius vicinarum verisimiliter Maurianensi vel Genevensi sedi civitatum episcopi, catalogis illarum ecclesiarum vel sic exsules, ut cujus fuerint ignoretur, vel sic aliarum ecclesiarum albis intrusi, ut longius ab epocha inventionis hujus remoti sint. Inter Genevenses præsules, ubi mox ex præsumptione ab ipso loco inventionis inculcata quærendum videtur, neuter illorum comparet. Locus in catalogo vacuus est ab anno 585, quo Cariatho synodo Matisconensi 2 interfuit, usque ad annum 627, quo alterum Matiscone concilium jussu Clotarii regis coactum est, ut discuterentur obtrectationes Agrestii adversus Regulam S. Columbani. In eadem illa synodo, teste Jona biographo S. Eustasii abbatis Luxoviensis, Agrestio consanguineo suo patrocinatus est Appellinus, Genavensis urbis episcopus. Itaque locando vel Rusticio vel Patricio spatium abunde relictum est, si modo aliunde, quam ex conjectura, erueretur, alterutrum Genevensem cathedram occupasse.

[43] Quamquam quid vetat, cum mendis valde palpabilibus infectum Sammarthanorum catalogum deprehendamus, [qui adfuisse memorantur, in mendosis catalogis] ex Fredegarii supparis scriptoris ambiguo quidem utcumque circa sedem testimonio, non levi tamen suspicione ex rei adjunctis, Rusticium, seu Rusticum, vel Patricium annos inter 585 & 627 Genevensium episcoporum albo inserere, ut inventioni nostræ adesse potuerit? Nulla sane erit illata Sammarthanis injuria, cum ex illis duobus, perperam alibi intrusis, unum tantum huc transferamus. Certe ego nullus dubito, quin ex inventionis hujus narratione, vel mendosa, vel male intellecta, Rusticus 15, & post illum Patricius 16, in Catalogo compareant. Per hallucinationem sane & ambo quidem, ibi inserti sunt, cum unus tantum sedem illam occupasse videatur, & medio fere seculo ante Æconium, inter annos nimirum 549 & 573 locum in serie Genevensium episcoporum apud Sammarthanos occupent. Porro si alter Genevensi sedi detur, ex viciniæ ratione inter Augustenses, Octodurenses seu Sedunenses episcopos quærendus alter esset: at ibi non invenitur. Non invenitur, inquam, suo scilicet ordine & tempore; nam qui in catalogo Sedunensium episcoporum insertus est S. Florentium inter & Theodorum II Rusticus tempore Godegisilli Burgundionum principis & in translatione S. Victoris Thebæi, vel commentitius est, vel iterum per hallucinationem eo ex Fredegarii verbis, & inventione cum translatione corporis S. Victoris perperam confusis, male traductus. Fiet hoc meum assertum ex infra de prima translatione dicendis manifestius; juverit interim hic observasse, solum Domitianum Genevensem episcopum memorari adfuisse translationi illi Solodoro Genevam, quæ tempore Gundegisili regis & Sedeleubæ sub finem seculi V, inter annos 473 & 500 contigit: Rusticum autem a Sammarthanis huic contemporaneum statui, qui tamen ex Fredegarii & anonymi nostri Signiacensis testimonio vixisse debuit initio seculi VII, ut adesset, non primæ translationi cum Domitiano Genevensi, sed inventioni cum Æconio Maurianensi episcopo.

[44] Sane, si Rusticius quidam primæ translationi cum Domitiano adfuisset, neutiquam ego dubitarem, quin fuisset Lugdunensis ille episcopus, quem convenit S. Epiphanius Ticinensis, pergens ad Gundobadum & Gundegisilum reges, ut refertur ab Ennodio in ejus Vita apud nos data tom. 2 Jan. pag. 374 num. 50. [non reperiuntur. Inventionis narratio anonymi ex antiquiori] Ceterum in sæpe memorato catalogo episcoporum Sedunensium nihil aliunde Rusticum vel Patricium vetat inseri Heliodorum inter & Leudmundum, quorum alter senescente seculo 6, alter adolescente septimo Octoduri sedit. Inter Augustenses etiam præsules alterutri inserendo spatium abunde superest in Serie, uti & inter Lausannenses, cum Marius aliique tempore propinqui, ibidem satis incerti sint. Ceterum, si Rusticus Cadurcensis, qui post initium seculi 7 sedem illam occupabat, cum Patricio Genevensi casu inventioni adfuisset, non esset res inaudita vel magnopere miranda. Notior est Æconius, Ecconius seu Hiconius, qui in synodis Matisconensibus episcopum se Mauriennatis subscribit. Subnecto nunc narrationem ex Ms. Signiacensi, ut ex eadem ad primam translationem Solodoro Genevam examinandam procedam. Itaque postquam hanc narravit anonymus, sic prosequitur ad inventionem, de qua egimus: Succedentibus vero pluribus annis per multa spatia annorum & temporum, nulli homini tunc temporis fama ipsius Martyris innotuerat, qualiter in isto domicilio corpus ipsius humatum fuisset: tamen sepulcrum ejus cunctis palam declarabatur, & omnibus famosum erat. Cum vero tempus advenisset, ut merita Martyris sui Dominus declararet, vir gloriosus Theodoricus rex Francorum ad visitandam civitatem Genavensium venit, & quod pia fide crediderat, inspiratione divina Hyconius Mauriennensis ecclesiæ præsul adfuit, qui, conjunctis secum viris apostolicis Rusticio & Patricio episcopis, secreto nocturno tempore ad sepulcrum beati Viri accesserunt, remotoque marmore, quod interna sepulcri tegebat, repererunt eum, exterius quidem decoro marmore circumseptum, intra vero loculum ex ligno imputribili factum; intrinsecus autem ornamentum ex argenti metallo fulgenti decore compositum, ibique beatum corpus positum invenerunt.

[45] [instrumento verisimiliter hausta est, uti & translationis prioris] Quod videntes cum omni populo glorificaverunt Deum, jam de tanto Patrono certi facti, de tanto thesauro securi. Et diutius ibidem pernoctantes & orantes, postmodum, sicut invenerunt, diligentissime componentes reposuerunt, ad laudem & gloriam Domini nostri Jesu Christi & honorem beatissimi martyris Victoris, atque ad salutem Fidelium populorum ibi devote concurrentium & tanti Martyris patrocinia fideliter requirentium, præstante Domino, qui vivit & regnat per omnia sæcula sæculorum amen. Observo ad hæc, narrationem anonymi satis esse conformem relationi, quam supra ex Fredegario excerpsi, sic ut videatur vel ex hac ipsa desumpta esse, vel utraque profecta ex una eademque narratione antiquiore. Imo postremum hoc potius suadent, quæ anonymus proxime annectit speciatim Miracula, quæ legisse non potuit apud Fredegarium, quandoquidem is generatim tantum de illis loquatur. Sed nec videntur, si quæ anonymo nostro fides, vel posteriora, vel alia denique, quam ea ipsa, de quibus Fredegarius, pro instituto suo stringens narrationem, dicit: Ad sepulchrum illud sanctum miræ virtutes, ex ipsa die, qua repertum est, præstante Domino integra assiduitate ostenduntur. Suadet id, tum conformitas ceteræ narrationis, tum quod ad Miracula procedens sic orditur anonymus: Contigit vero tunc quandam mulierem &c. Ubi vocem tunc ad tempus inventionis, de qua proxime egerat, referendam esse, innuunt sequentia, quæ, si lubet, vide lector ad finem edendæ secundo loco Passionis S. Victoris. In eodem verisimiliter antiquiore monumento invenit anonymus noster relationem translationis corporis S. Victoris Solodoro Genevam, quam apud illum solum reperio. Certe quatuor scriptores superius allegati, qui agunt de inventione facta initio seculi VII, verbo nullo infinuant, quomodo aut quando corpus S. Victoris Solodoro Genevam pridem pervenisset.

[46] Suspicor autem, non ejus inventioni, sed antiquiori scriptori debere nos narrationem illam, [relatio, ex qua habemus, illam contigisse sub Gundegisilo] quia licet tenebris nonnullis involuta mox appareat, illis tamen discussis, invenitur undequaque satis verisimilis, & talibus profecto vestita adjunctis, in quibus hallucinari medii ævi scriptor monumentis nullis antiquioribus adjutus debuisse videtur. Singula paulo operosius examinemus. Translationis narrationem sic orditur. Temporibus vero Gundegisili regis, qui regno Burgundionum præerat, Theodesinda regina exstruxit basilicam in honore martyris Vincentii & in honore sancti Victoris in territorio Genavensium sub oppido ipsius civitatis, miro opere decoratam … quæ nunc in oculis nostris fulget. Petiit autem Domitianum, tunc temporis Genavensium episcopum, ut corpus S. Victoris martyris liceret sibi a Solodoro castro ibidem transferre: quod impetrans &c. Ex tribus personis hic nominatis, solus fere Gundegisilus, qui alias Godegiselus & Gothesilus appellatur, & sub finem seculi V regnavit in parte Burgundiæ, sedem regni Genevæ habens, tenebris non est aliquibus involutus. In rem nostram Gregorius Turonensis Hist. Franc. lib. 2 cap. 28 scribit. Fuit autem & Gundeuchus rex Burgundionum ex genere Athanarici regis persecutoris, de quo supra meminimus. Huic fuerunt quatuor filii; Gundobadus, Godegiselus, Chilpericus & Godomarus. Bellum motum a Gundegisilo adversus fratrem Gundobadum, & Gundegisili exitum infelicem narrat idem cap. 32 & seqq. Ejus obitus in Marii Chronico illigatur anno 500. Quamdiu patri Gundeucho superstes regnaverit, incertum videtur. Si Gundobadus jam partem regni, patre Gundeucho mortuo, obtinebat, quando, teste Chronographo Cuspinianeo, Patricius factus est ab Olybrio imperatore; verisimile est, etiam ab anno 473 regnasse hujus fratrem Gundegisilum.

[47] Genevæ autem regni sedem habuisse Gundegisilum, certum habemus ex Vita S. Epiphanii Ticinensis scripta ab Ennodio ejus discipulo editaque a Bollando ad diem XXI Januarii; [Burgundiæ rege & hujus nepte Sedeleuba, variis nominibus] ubi cap. 12 num. 55, postquam relatum est, quomodo S. Epiphanius Lugduni apud Gundobadum captivos Ligures redemisset, sic scribitur. Nec in uno loco summus vir in illa se regione continuit, ne forsitan in longinquo degentes dominorum feritas impediret. Fuit Genavæ, ubi Godigisclus, germanus regis, larem statuerat. Obiit S. Epiphanius anno Christi 496. Igitur hæc cum anonymi assertis satis conveniunt. Theodesindam reginam, ecclesiæ in suburbio Genevensi extructæ fundatricem auctoremque translationis, nusquam alibi reperio. Fredegarius in Chronico ad annum 602 fundatricem memoratæ ecclesiæ Sedeleubam vocat. Surgens, inquit, protinus iret ad ecclesiam, quam Sedeleuba regina in suburbano Genavensi construxerat. An ergo eadem est Sedeleuba & Theodesinda? Sic sane suadet cum suis adjunctis narratio, si quidem vere Theodesinda appellata fuerit, & non erraverit anonymus noster. Et quæ demum est Sedeleuba illa regina? Ut recte observat ad Fredegarii locum Ruinartius, soror S. Chlotildis, uxoris Clodovei I, filia Chilperici, fratris Gundegisili regis, & hujus proinde neptis. Verbis sub finem numeri præcedentis allatis annectit Gregorius: Igitur Gundobadus Chilpericum fratrem suum interfecit gladio, uxoremque ejus, ligato ad collum lapide, aquis immersit. Hujus duas filias exsilio condemnavit: quarum senior, mutata veste Chrona, junior Chrotechildis vocabatur. Chrona, quæ in Mss. plurimis editisque Mucuruna, alias, & non raro Corona appellatur, eadem est Sedeleuba verisimiliter Fredegarii, eadem Theodesinda anonymi nostri. Chronam sane S. Chlotildis sororem etiam Sedeleubam appellatam fuisse, & tempore Gundegisili regis Genevæ vixisse, pene indubium est. Audiamus Gregorii Turonensis Epitomatorem, qui, sive Fredegarius sit, sive quivis alius, profecto posterior non est seculo VII. Is porro cap. 17, quæ Gregorius cap. 28 scripserat, sic exponit.

[48] [ab auctoribus appellata & Genevæ agente,] Fuit igitur Gundiochus rex Burgundionum ex genere Athanarici regis persecutoris. Huic fuerunt quatuor filii Gundobadus, Godegiselus, Chilpericus & Godemarus. Gundobadus Chilpericum fratrem suum interfecit gladio; uxorem ejus, ligato ad collum lapide, aquis immersit; duos filios eorum gladio trucidavit; duas filias exsilio condemnavit, quarum senior Sædeleuba, mutata veste, se Deo devovit, junior Chrotechildis vocabatur. Ecce manifeste eamdem Sædeleubam nominatam, quam Gregorius Chronam vel Mucurunam appellarat. Pergamus ad propositum nostrum Epitomatorem describere. Sic prosequitur sequenti capite. Porro Chlodoveus legationem in Burgundiam sæpius mittens ambiebat Chrotechildem. Et cum non esset licitum eam videre, Chlodoveus Aurelianum (virum Patritium ex Gregorii lib. 1 de Gloria Mart. cap. 77) quemdam ex Romanis, ingenio quo poterat, ad Chrotechildem prævidendam direxit. At ille nisi singulus ad instar mendici peram ad dorsum ferens veste deformi, illis perrexit partibus, anulum Chlodovei, quo ei potius crederetur, secum portans. Cumque ad Januam civitatem, ubi Chrotechildis cum germana Sædeleuba sedebat, venisset, & ut pauper peregrinus a piis feminis hospitio exceptus esset, Chrotechildi amores Chlodovei clam aperuit, quos illa non reluctans mox acceptavit, Chlodoveoque matrimonio copulata est anno 493. Scio quidem, Epitomatoris narrationem de astutia amatoria haberi a plerisque pro fabulosa, etiamsi illam tradant Aimoïnus, biographus S. Chlotildis aliique nonnulli; verum mora sororum in civitate Genevæ splendorem aut leporem relationi adferre non potest, atque proin non est, cur de illa ex eodem capite dubitetur. Igitur habemus Sedeleubam tempore Gundegisili regis, patrui sui, Genevæ agentem, & reginam verisimilius appellatam, quia ex regio Burgundionum sanguine procreata erat: habemus feminam Deo devotam propriamque colligendis studiose ornandisque reliquiis Sanctorum, & horum cultui basilicis conditis illustrando.

[49] [episcopo Genevensi Domitiano, vel Donatiano, male] Ad Domitianum Genevensem episcopum, qui S. Victoris corpus transtulerit, eruderandum progrediamur. Sammarthani in Catalogo Genevensium episcoporum nonum ordine numerant Donatianum, de quo sic habent. Donatianus tempore Godisilli Burgundionum regis, qui transtulit corpus S. Victoris martyris Thebæi a Soloduro Genevam, ubi ecclesiam in ejus honorem exstructam dicat. Hunc proxime ibi sequitur Isaac circa annum CCCCXL, (qui) memoratur ab Eucherio Lugdunensi in Vita S. Mauricii Legionis primicerii. Incurrit mox in oculos lectoris manifestus hic anachronismus, dum Donatianus, idem forte cum Domitiano, medio seculo anterior Gundegisilo, simulque eo regnante in Genevensi sede locatur. Dico manifestus anachronismus: nam Andreas Du Chesne, ex nescio, quam ineptis conjecturis genealogiam Burgundionum regum contexens, morari nos hic non debet; quandoquidem testes non alleget ullos, atque luculenter personas geminet, non ex aliis, opinor, instrumentis, quam quibus Sammarthani usi sunt, quæque ipse pejus intellexit, vel interpretatus est, ut seriem a Gundeucho ad Athanaricum pertraheret. Igitur ex supra de Sedeleuba & Gundegisilo disputatis manifestum est, vel Donatianum, si idem est cum Domitiano, male figi ante Isaacum, vel Donatiano, si diversus est a Domitiano, perperam adscribi translationem S. Victoris, quæ medio circiter seculo post, regnante Gundegisilo postulanteque Sedeleuba, contigit. Sammarthani in fronte Catalogi sui profitentur, illum se accepisse a Guichenono, qui illum tam ex vetustis ecclesiæ Genevensis membranis, quam ex variis Mss. codicibus & probatis auctoribus primus collegerit. Suspicor, Guichenonum translationem corporis S. Victoris ex Fredegario male Donatiano applicuisse, vel Donatianum ipsum pro Domitiano cum translatione reliquiarum, quæ Gundegisili tempore contigit, male eo transtulisse.

[50] Quidquid sit, sive Donatianum expungere, sive post Isaacum transferre lubet, [alibi catalogis inserto,] Domitianus catalogo ibi inserendus est. Cum autem Isaac verisimilius medio seculo V jam obiisset, quando scribebat S. Eucherius Passionem SS. Mauritii & Sociorum, nullusque ibi medius reperiatur inter Maximum, qui sub Sigismundo rege fundationi monasterii Agaunensis subscriptus legitur anno 515, commode Domitianus is noster per annos aliquot circa 480 sedem illam implebit. Josias Simlerus in Descript. Vales. asserit, exstitisse ad portam templi S. Victoris Genevensis inscriptionem, in qua legebatur: Acta sunt hæc regnante Domitiano episcopo Genevensi, quo tempore etiam castrum Solodorense episcopatui Genevensi subditum erat, quæ, si satis antiqua sunt, Domitiano nostro verisimiliter adstipulantur. Sic tandem inoffensa fluet anonymi nostri relatio, quam priusquam ad alia transeamus, lubet hic inserere. Temporibus vero Gundegisili regis, qui regno Burgundionum prærat, Theodesinda regina construxit basilicam in honore martyris Vincentii, & in honore S. Victoris in territorio Genavensium sub oppido (Forte legendum Suburbio) ipsius civitatis miro opere decoratam, pluribus ornamentis & magnis possessionibus locupletatam & regali liberalitate, quæ nunc in oculis nostris fulget. Petiit autem Domitianum, tunc temporis Genavensium episcopum, ut corpus S. Victoris martyris liceret sibi a Salodoro castro ibidem transferre. Quod impetrans, assumpto populo Christiano, cum hymnis, psalmis & sacerdotibus ad ipsum locum, ubi sepultus erat, pervenerunt. Et per triduum obsecrantes jejuniis & vigiliis vix tandem potuerunt ad sepulcrum ejus accedere. Quo cum pervenissent, & apertum fuisset sepulcrum, ubi requiescebat corpus Martyris, totum commotum est. Videntes vero hæc mirabilia Dei timuerunt omnes. Iterum exspectantes ipsam vigiliam noctis jejunantes simul & orantes acceperunt corpus ejus, & posuerunt in feretro. Tunc sonus magnus factus est & resplenduit arca illa, ubi posuerunt eum, sicut nix.

[51] Elevantes autem eum & cum hymnis, psalmis, cereis, lampadibus usque Genavam deferentes, deposuerunt eum in ecclesiam, ubi & sepelierunt, cum magnis vocibus Deum benedicentes atque sanctum Martyrem salutando proclamantes: Bene venisti, [permittente & assistente.] Serve Dei S. Victor; in tuo enim adventu credimus, nos salvos fieri, & apud Deum semper tuis precibus in omni nos tribulatione relevari. Præter ea, quæ superius ex hisce observavimus, notatu forte digna sunt, ecclesiam Genevensem fuisse constructam in honore S. Vincentii & S. Victoris, quod, ni fallor, alibi, ubi S. Victori soli dedicata legitur, non invenitur; & quod ait anonymus de basilica a Sedeleuba erecta, quæ nunc in oculis nostris fulget, & quo, si non erravit, aliqualem antiquitatem suam innuere videtur. Celebris erat seculo X præfata ecclesia, ut liquet ex Vita S. Adelheidis scripta ab Odilone abbate Cluniacensi editaque a Leibnitio tom. 1 Script. Rer. Brunsvic. pag. 262 cap. 13, ubi legitur de S. Adelheide, quod, postquam Agauni ad S. Mauritii & Sociorum tumulos uberius piis precibus indulsisset, dehinc Genevensium adierit urbem, desiderans videre victoriosissimi Victoris martyris aulam. Quamquam perstitit cum prioratu abbatiæ & Ordinis Cluniacensis præfata ecclesia usque ad annum 1530, quo timentes sibi a Carolo Sabaudiæ duce Genevenses, quorum jam tunc non pauci ex fœdere cum Bernatibus hæresi afflati fuerant, muris urbem partemque suburbiorum cinxerunt, disjectis dirutisque ædificiis, quæ vel iis includi non poterant, vel materiam munimentis aliis exterioribus construendis ministrare debebant. Atque hanc sortem habuit basilica monasteriumque S. Victoris. Potuerunt quidem, cum nondum aperte saltem in Catholicos resque sacras sæviretur, quinimo monachis uno adhuc alterove post anno redditibus suis & possessionibus gaudere licuerit, transferri alio sacra Martyris nostri cimelia, verum an id quisquam curaverit, & quo translata fuerint, mihi incompertum est.

[52] [Corpus, quod Solodori in eadem tumba,] Itaque ad alia descendamus. Quod quasi proprium est celeberrimorum Sanctorum reliquiis, ut de illarum possessione litigent diversæ ecclesiæ, & hic non contingere vix aut ne vix quidem potuit. Solodorensis scilicet civitas corpus S. Victoris, in sua passi vicinia, hodiedum reclamat & sibi vendicat. Hodiedum, inquam, nam in instrumentis antiquioribus, quæ attulimus hactenus, nulla est de reliquiis S. Victoris mentio saltem expressa, ut recolligenti planum fiet. Opinio illa nata videtur tantum initio seculi XVI, uti Hermannum hactenus secuti jam ostendimus. Eruditus collector ille monumentorum Mss. Solodorensium parte 2 observationum suarum productis, quæ allegavimus, Fredegarii, Adonis, Aimoïni testimoniis de translatione Genevam facta, ait: Quibus perspectis rationibus, non ausim cum Gothardo in dubium revocare, quod tot præclara monumenta asserunt. Recte sane hactenus atque ut sobrium prudentemque criticum decet. Interim tamen (resumit Hermannus) ecclesia nostra populusque Solodorensis S. Victorem, & primarium quidem hujus Legionis & nominis, possidere se non tantum putat, sed pro certo habet, idque a tempore, quo S. Ursus cum alio quodam corpore sub altari inventus est. Narrat deinde, quomodo id contigerit. Ne actum agam, redi, lector, ad § præcedentem, ubi numm. 36 & 37 narrationem inventionis hujus, quæ anno MDXIX feria II post Lætare accidit, ex Proprio Solodorensi & Hermanni observationibus habes expressam integram. Huc tantum spectant, quæ ibi sic leguntur: In alterius cranio erant schædæ quædam (alii de una tantum loquuntur) sed ætate putres, quæ ad primum attactum in cineres solvebantur.

[53] Proprium Solodorense post verba num. 36 excerpta sic prosequitur: [eam corpore S. Ursi fuit inventum,] Hoc autem ((corpus, quod in eadem tumba cum reliquiis S. Ursi lamina argentea distinctis repertum fuerat) cum plurimis gravissimisque ex argumentis aliud, quam S. Victoris esse corpus non posse, conjiciatur, constat plane satis evidenter, vanam esse opinionem illorum, qui corpus ejusdem S. Victoris Solodoro Genevam olim translatum, persuaserunt. Gravissima quæ fuerint argumenta illa, unde evidentia nata sit, tacuit Epilogi auctor; at ego vehementer suspicor, inordinatum patriæ amorem illis gravitatem addidisse imaginariam, indeque cœcutientibus phantasma evidentiæ progenitum, quod auctores & antiquos & graves vanitatis tam decretorie insimulaverit. Verum priusquam tum hæc, tum alia, quæ ibidem sequuntur, excutimus, statuamus, sensatis, ni fallor, criticis omnibus,qui præjudiciis non laborant, annuentibus, antiquorum scriptorum illorum testimonia, veteres Genevensium traditiones, jam a seculo certe septimo constanter propagatas, convelli non posse conjecturis, quandoquidem desunt argumenta alia: convelli, inquam, non posse conjecturis, nisi hæ ad ipsam fere evidentiam pertingant. Jam vero quas hactenus a Solodorensibus cusas video & deductas, tales profecto sunt, ut meo judicio vix aut ne vix quidem inter probabiles recipi possint. Totum illarum fundamentum est inventio cimeliorum in eadem tumba cum corpore S. Ursi ab illis sejuncto & lamina argentea indice distincto; quod quam sit infirmum, nemo oculatus videre non debet. Schedæ adjectæ putres in cineres resolutæ fuere; nihil ergo inde habetur: sed adjuncta inventionis alia omnino suadebant, alterius potius, quam S. Victoris caput & ossa esse. Inscriptio imprimis tumbæ, D. M. FLAVIÆ SEVERIANÆ, (vide tabulam 2 num. 1) mox opinionem ingerere debuit, quod essent cimelia cujusdam Severianæ, cujus sepulcrum illa manifeste designatur.

[54] Opinio illa sectatores etiam aliquos mox invenit, si fides est Murero scribenti; [verisimilius non est corpus] Itaque eruditi quidam tale super his judicium formarunt. Quod Severiana, nobilis matrona, a S. Urso ad fidem conversa, S. Ursum clam in tumulo, quem vivens sibi construi curaverat, post martyrium sepelisset, jussissetque, in eodem se post obitum deponi. Conjecturæ sunt, non inficior, sed quæ ex inscriptione verisimilitudinem habent & non tam facile refelluntur. Colligamus, quæ illis opposita reperimus in Hermanni observationibus. Quod exuviæ fuerint, inquit, cujusdam matronæ Romanæ, ut inscriptio isinuare videtur, nulla ratione comprehendi potest. I. Quia Romani cadavera cremabant, & tantum cineres urnis imponebant. 2. Quia, etiam non supposita combustione Severianæ, nec pagani corpus S. Ursi, utpote Christicolæ, nec Christianus quisquam Severianam simul cum S. Urso eidem tumulo inclusisset. 3. Etsi regina Bertha utrumque simul cum tumba anno DCCCCXXX invenisset, non tamen utrumque sub altari posuisset, præcipue præsente episcopo Genevensi; nam sceda argentea vel ab ipsa addita fuit, vel jam cum S. Urso inventa. Ex quo colligendum, quod S. Ursi reliquias perbene cognoverit, sequiturque, alterum hoc corpus a Domitiano pro veris reliquiis habitum fuisse, atque a Pontifice ut tale declaratum. 4. Semper habita sunt hæc ossa & declarata a medicis pro ossibus virilibus, virumque fortem ac grandem denotantia, ut aperte videri potest. Si medici chirurgique satis certo ossa virilia ab ossibus femininis, etiamsi multis seculis tumulata fuerint, & non pauca forte inde separata, distinguere omnino possint (de quo medicos ipsos non inexpertos dubitantes audivi) hoc unum fortius est argumentum ceteris omnibus, ad quæ non difficulter responderi posset.

[55] [S. Victoris, ut hodiedum credunt Solodorenses,] Et ad primum quidem: Esto id universim verum de gentilibus; inepte morem illum ad Christianos quis traduceret, cum millena habeamus undique in contrarium exempla. Crux autem ad dextrum inscriptionis latus efformata, Christianæ utique sepulturam demonstrat. Reponi a refragante posset, Crucem, quando SS. Ursi & Victoris reliquiæ tumba reconditæ sunt, adjectam esse: verum a liberaliter asserente caute probatio exigeretur. Quod pertinet ad 2, ego non video, quare id tam sit incredibile, imo res sit sine exemplo, ut Sanctorum ossa sacra alii corpori contumulata fuerint. Quamquam exemplo non est opus, quandoquidem id saltem incredibile non sit, S. Ursi cimelia sacra, metu barbarorum incurrentium abscondenda, tumbæ inclusa fuisse cum inscriptione, relictis ibi, sed separatis exuviis aliis inventi in eadem arca corporis, maxime quod Christianæ mulieris esse liquebat, imo forte tum temporis Sanctæ cujusdam credebatur ab homine minus erudito. Nec magis evincit 3. Ponamus enim, Bertham reginam in eadem tumba utriusque corporis cimelia invenisse: reliquias quidem S. Ursi lamina argentea vel alio indicio distinctas; ossa alterius corporis sine omni prorsus signo anonyma: ignorantiam suam vel dubium circa ossa hæc schedis adjectis testatam voluisse posteris, tumbamque, ut invenerat, integram sub altari posuisse. Quid quæso in eo piaculi fuisset? Enim vero minime inde sequeretur, hoc etiam corpus a Domitiano, nescio quo, episcopo Genevensi pro veris reliquiis habitum fuisse & a Pontifice ut tale declaratum. Quamquam ne hisce inhæreamus diutius, cum tumba interius vix ad 4 pedes in longitudinem, ad unum vero tantum pedem & paucos digitos pateat in latitudinem, potius credo, locandis cineribus, quam corporibus integris a principio destinatam fuisse; & proinde, non Severianæ, sed alterius anonymi ex Thebæis Martyribus S. Ursi Sociis sacra ossa, cum S. Ursi reliquiis ibi recondita fuisse; adjunxisse hæc in additis schedis Bertham, & hunc denique anonymum Martyrem, Victorem inter illos celebrem evasisse apud Solodorenses.

[56] [sed alterius, forte anonymi] Opinionem hanc in me genuit servatque constantem gravium auctorum de translatione corporis S. Victoris testimonium & favens Genevensibus per tot secula producta traditio. Conjectura de anonymi Martyris exuviis aliunde mihi videtur nonnullis aliis præferenda talisque, cui opponi nihil posse videatur, quod reddat minus probabilem, ut jam experiemur. Laudatus sæpe Hermannus, qui supra num. 52 manifeste mecum contra Gothardum aliosque sentire videtur, non tam sibi alibi constans est, torquet enim, ni fallor, se, ut traditiones Solodorenses & aliena potius, quam propria præjudicia propugnet. Audiamus, quid opponat. Infero pariter, inquit, non fuisse corpus gregarii alicujus ex Societate, sed majoris cujusdam ordinis, quia illud cum ipso S. Urso in tumba & loco tam distincto recondidit regina Bertha. Illationis sequelam non satis video. Incertum est, ut fatetur ipse non semel Hermannus, a quo, qua occasione, quo tempore sacra cimelia tumbæ lapideæ inclusa fuerint. Demus illo tempore unius tantum anonymi Martyris reliquias inventas simulque cum corpore S. Ursi reconditas fuisse. Quid, quæso, in eo peccatum fuisset? Debebatne reverentia absterrere, ne gregarius Miles cælo, ubi non personarum, sed operum distinctio est, receptus eodem tumulo in terris venerandus cum duce conderetur? Urbanitatem tantam reverentiamque tituli non curant, opinor, Sancti, neque ego illam vel præscriptam, vel rationibus ullis persuasam video, sic ut avellere me ab hac opinione talia non debeant. In causæ subsidium evocat Hermannius traditionem, de qua Speciale in Epilogo, Gotthardus pag. 73 & Wagnerus in Mss. agunt.

[57] Habe illam lector ex Speciali seu Proprio Solodorensi sæpe memorato, [ex Societate SS. Ursi & Victoris] & tacite mirare, quo abducant homines præjudicia & patriæ reliquiis ditandæ amor. Sic ibi legitur proxime post illa, quæ excerpsimus num. 53. Et si quando corpus aliquod ex reliquiis horum Sanctorum translatum illuc (Genevam) fuerit, verosimillimam esse (constat plane satis evidenter, quod præcesserat) eam traditionem, qua dicuntur RR. DD. Canonici prædecessores nostri pro corpore S. Victoris (cum Genevam transferendum a regina quadam & domino ordinario Gebennensi peteretur) aliud ex hac Societate corpus pia arte & simulatione tradidisse; hoc autem venerabile corpus S. Victoris, una cum corpore S. Ursi sub altari summo collegiatæ hujus ecclesiæ tanta cautela abscondisse, ut pluribus annorum & temporum sæculis, ipsorum etiam successoribus ipse locus, quo latuerant, fuerit occultus. Traditiunculæ! Canonici, & potentes & astuti quidem, qui episcopum & reginam luderent; ecclesia collegiata seculo V Solodori nobis obtruduntur. Et constat plane satis evidenter, si Superis placet, hæc ita esse verisimillima. Enimvero constat mihi ipsique, ni fallor, Hermanno plane satis evidenter, nec canonicos, nec ecclesiam collegiatam seculo V in castro Solodoro, loco tunc verisimiliter adhuc satis humili, exstitisse totamque fabellam, quam traditionem vocant, excogitatam esse post annum 1519 ad fovendam quorumdam conjecturam improbabilem de corpore cum reliquiis S. Ursi invento: ita ut traditio Epilogatoris anno 1541, quo impressum est Proprium, cunas adhuc & pueritiam oluerit.

[58] Præviderat, opinor, eruditus Hermannus pro confirmanda conjectura mea argui ulterius posse, quod senatus & Capitulum, [Thebæi martyris.] dum singula fere minutatim anno 1473 perscripserunt ad Pontificem, quæ ad sanctos Martyres, Tutelares suos sacrarumque reliquiarum revelationem, inventiones & translationes pertinebant, ut in bulla Alma mater sequenti § danda recensentur, de S. Victoris reliquiis non meminerint; & silentii rationem aliam reddere, videri voluit. Verum libero undequaque judici non occurret alia, quam quod inventa tum nondum essent cimelia cum corpore S. Ursi, proindeque nondum nata esset de illo conjectura, & ad hanc stabiliendam male concepta traditio. Credebant tunc temporis Solodorenses, sicut pluribus elapsis seculis verisimiliter crediderant, cum nulla usquam fiat inter Solodorensia monumenta de S. Victore mentio, ipsaque regina Bertha ecclesiam, non S. Victori, utique primario loco Martyri, sed S. Urso dedicaverit, credebant, inquam, majores secuti Solodorenses, S. Victorem ad Genevenses potius, quam ad se spectare, atque ideo & hic potuerunt ejus speciatim non meminisse. Plura non addo, neque minutias discutio aliquas, exempli gratia, an schedæ, quæ apud corpus sacrum inventæ fuerunt, a Bertha regina adjectæ primum fuerint, an diu ante additæ & ab eadem inventæ: an ex membrana, an fuerint ex papyro potius, quæ tam cito putruerint & in pulverem resolutæ sint: nihil enim ad rem faciunt, modo, ut mihi probabilissimum est, fuerint illis inscripta testimonia de corpore anonymi Martyris Thebæi, ibidem in tumba vel deposito vel invento. Ceterum etiamsi antiquis scriptoribus constantique traditioni multorum seculorum deferens Genevensibus patrocinatus sim, nolim tamen asserere, sic corpus S. Victoris illos obtinuisse, ut partes nullas, forte etiam notabiles, retinuerint Solodorani. Si caput, vel pars capitis pretiosæ lipsanothecæ cum capite S. Ursi inclusa de corpore sæpe memorato & in tumba cum schedis mutis invento, de sumpta non sit, posset cum aliis forte etiam ossibus nonnullis veri S. Victoris esse.

[59] [Dubium est, an habeant Solodorenses caput S. Victoris.] Profecto novimus, liberales esse scriptores patrios in reliquiis notabilioribus corpora appellandis; novimus, rarius corpora integra sic aliis ecclesiis concessa esse, ut, unde transferrentur, loco mœrenti pars non relinqueretur. Denique prudentius, ni fallor, thesauri sacri Solodorensis custodibus supponemus curam petendi ab episcopo Genevensi & Sedeleuba regina partem corporis sacri a se transferendi, quam astutiam & malam fidem alterius ejus loco substituendi. Claudamus hunc § Hermanni monito. Tumba autem, de qua dictum est, adhuc servatur sub altari majori in monumento ex marmore postmodum pervenuste elaborato, in quo pariter ossa S. Ursi & S. Victoris, simulque arca, quæ utriusque Sancti capita (delineationem habes lector in tabella 1 expressam) una cum præfata lamina argentea continet, inclusa requiescunt. Tegmen vero tumbæ, seu tectum, extra ecclesiæ portas muro affixum cum inscriptione ænea facti temporisque adhuc videtur. Præmiserat: Interim prædictæ reliquiæ cum S. Urso in eadem arca & tumulo asservatæ pro vero S. Victoris corpore ab incolis habentur, devotissime coluntur, iisdemque miraculis coruscant. Miraculorum & magnitudo & frequentia non Sanctorum nomina, sed potens apud Deum patrocinium designare solet, quod nihil vetat esse sancti Martyris anonymi, quovis nomine invocetur & colatur. Quæ denique hic monemur, suspicionem magnam ingerunt, utrumque sacrum caput lipsanothecæ pretiosa inclusum ex eadem tumba sublatum esse.

§ V. Inventio anno 1473 triginta septem sacrorum corporum, quæ creduntur Martyrum Sociorum SS. Ursi & Victoris. Eorum exaltatio a Sixto IV Pontifice permissa & cum illustri pompa celebrata.

[Inventa anno 1473] De sacello S. Petri dicto, quod a regina Bertha conditum diximus eo loco, unde revelata sibi septemdecim sacra corpora extraxerat, frequens hactenus sermo fuit. Locum in Chorographia Veteris Solodori designatum habes littera a, in Novæ delineatione num. 2. Humidus est, utpote quinque scaturientibus fontibus, quos assignatos ibidem habes, circumseptus. Sacellum ibi ædificatum fuerat sub medium seculum X, ut § 2 ostendimus, quod senescente seculo XV fatiscens reparatum est, atque ea occasione inventa fuere sacra cimelia. Hisce prænotatis, accipiamus ex Epilogo Proprii Solodorensis narrationem, illamque dein aliis instrumentis illustremus. Sic habet Proprium. Præter illa septemdecim ergo corpora sanctorum Patronorum cælesti & miraculosa revelatione a regina Bertha circa nonum (imo decimum medium) post mundi redemptionem sæculum inventa, alia ossa ac capita triginta septem corporum leguntur anno millesimo quadringentesimo septuagesimo tertio mense Aprili effossa, occasione renovandæ & majus in spatium extendendæ ejus capellæ, quæ in ipso loco, quo præfata regina septemdecim prima corpora invenerat, fuerat constructa. Etenim cum pro fundamento ibidem foderetur, sex successivis diebus hebdomadæ Sanctæ inventa & effossa sunt prædicta illa triginta septem corpora, quorum aliqui (ut verbis utamur Bullæ a Sixto quarto Papa Solodorum missæ) capita sua circa pectus, aliqui circa umbilicum, & nonnulli in brachio dextro & circa scapulas habuerunt, jacentes unus juxta alium combinati, quandoque sex simul, quandoque tres simul, aut unus supra alium; omnes tamen directo ordine & situ pedes versus solis ortum, more Christianorum habentes. Ossa autem illa pro majori parte integra, non putrida, nec fœtida, aut incinerata, sed odorifera sunt inventa, & plura capita adhuc suos retinentia dentes, licet fere mille & ducentis annis in terra illa satis humida & lutosa latuerint.

[61] Quibus quidem reliquiis sic collectis (Hæc in veteri quodam codice tunc temporis, [mense Aprili sacra cimelia,] ut apparet ex verbis, conscripto, leguntur) & in locellis honeste compositis, exinde eorum mediatione quam grandia valde miracula & prodigia coruscarunt. Nam quam plurimæ utriusque sexus personæ se reliquiis ipsis devoventes, a diversis ægritudinibus & infirmitatibus morbosis reconvaluerunt. Quæ quidem miracula adhuc his diebus clarescere non desinunt. Super his siquidem sanctissimo domino summo & Apostolico Pontifice, videlicet domino Sixto Papa quarto moderno consulto & interpellato, ac super jam recitatis miraculis sua authoritate Apostolica, testificatione sufficienter recepta, tandem per suas Bullas Apostolicas has reliquias triginta septem corporum ultimate, ut præfertur, repertas, levari & ad ecclesiam præfatam collegiatam Solodorensem honorifice transferri, ac juxta alias priores consimiles antiquas reliquias recondi, mandavit. Quod cum magna honorificentia factum extitit, die videlicet Quasimodo Dominica, anno Domini millesimo quadringentesimo septuagesimo quarto. Quarum reliquiarum virtute ineffabilia miracula & prodigia prodierunt, quæ dictim perseverare conspiciuntur &c. Deinde infra. Notandum, insuper, quod in hac translatione interfuerunt quinque prælati infulati aliique prælati ac viri ecclesiastici, milites, nobiles & etiam civitatum ambasiatores ac alii viri, utriusque sexus in numero fere quindecim aut viginti millia personarum: nam & facta est hæc translatio valde solemniter per duos dominos prælatos commissarios, per sanctissimum dominum Papam Sixtum quartum deputatos &c. Hactenus codex ille, ex eoque Proprii Epilogus. Singula nunc enucleatius percenseamus ex monumentis, quæ hic allegantur, aliisque, quæ a venorabili Capitulo communicata ad manum sunt.

[62] Anno Christi 1473 die Lunæ, XII Aprilis, quo hebdomada Sancta inchoata est, [quæ credita sunt 37 Sociorum SS. Victoris & Ursi.] Pascha incidente in diem XVIII ejusdem mensis, initium fuit felicis inventionis thesauri sacri, cujus progressus tum ex jam allegata narratione habetur, tum in Bulla Sixtina infra describetur uberius. Porro ibi dicitur, inventa esse sex successivis diebus ossa & capita triginta septem corporum; & rursus inferius, effossa esse triginta septem corpora. Inscriptio ad portas ecclesiæ, quam paulo post inventionem hanc factam dedimus num. 23, numerat Sanctos tantum triginta sex tum temporis repertos, totidemque tantum memorat Hafnerus in Mss., teste Hermanno, qui triginta septem capita saltem ossaque alia, licet non sic integra, ut nullum defuerit totis corporibus, fuisse conficit ex Bulla Sixtina Alma mater. Hæc, utpote ex missis Romam proxime post ipsam inventionem a Capitulo & senatu Solodorensi informationibus confecta, auctoritate proin debet prævalere, de re, quæ in ipsorum oculis contigerat. Priusquam Bullam illam edimus, de episcopo Lausannensi, ad quem directa est, sunt prænotanda quæpiam & dilucidanda; quandoquidem Sixtus IV præsulem illum non distincte nominet, & confusionem circa illum adverterim in Catalogis præsulum Lausannensium. Apud Sammarthanos Guilielmum de Varax, anno 1467 mortuum, sequitur Rudolphus, legatus Pauli II (qui) pacem conciliat inter Teutones & Polonos. Huic subnectitur Joannes IV, Cardinalis S. Petri ad Vincula anno MCDLXXIV. In Statu ecclesiæ Adventicensis, seu Lausannensis, qui ab illius urbis episcopo conscriptus, Benedicto XIII oblatus, & impressus est anno 1724, alius hic plane texitur catalogus. Anno scilicet 1472 ibi sistitur Joannes de Michaëlis .. magnus consiliarius Sabaudiæ ducis, Sixto IV Pontifice. Hunc biennio post subsequitur Julianus, episcopus Lausannensis .. dein Cardinalis S. Petri ad Vincula, Pontifice & imperatore iisdem. Unde hæc profecta sint, ignoro: at apud Ciaconium seu Oldoïnum invenio, inter plurimas aliarum ecclesiarum infulas etiam Lausannensis gessisse Julianum, quamvis de illis sileant Stella, Platina, Panvinius omnesque, quos pro Juliani gestis citatos apud Oldoïnum reperi.

[63] [Examen super illis institutam] Est is porro Julianus de Rouvere, Sixti IV ex fratre Raphaële nepos, qui & post Paulum II, assumpto Julii II nomine, Romanam sedem conscendit. A Sixto patruo in prima creatione anno 1471 die XV Decembris ad galerum promotus fuerat: varios postmodum cum ecclesiis titulos permutavit. An initio & quot annis illum gesserit, qui est S. Petri ad Vincula, non est æque indubitatum. Non invenio tamen inter Cardinales alium, qui hunc annos inter 1472 & 1475 gesserit, ita ut, asserente etiam cum nonnullis Waddingo, credere liceat, tum temporis Julianum eo insignitum fuisse, atque proin de illo in monumentis mox producendis sermonem esse. Unum autem eumdemque annis 1473 & sequenti Cardinalem S. Petri ad Vincula & episcopum Lausannensem fuisse, manifestum fit ex testimonio Joannis a Staal archigrammathei Solodorensis, qui rebus circa sacras reliquias tum gestis præsens adfuit, & citatur ab Hafnero part 2. pag. 179. Verba ejus sunt: Itaque sanctissimus pater Papa Sixtus & Cardinalis ad Vincula Petri episcopus Lausannensis permiserunt, recens inventum sacrum thesaurum digne exaltari. Hæc Joannes a Staal; ex quibus deduco, Julianum uno forte alterove anno serius in novissimo Status catalogo episcoporum Lausannensium exhiberi: nam ex litteris Lausannensis episcopi ad civitatem Solodoranam, datis Kalendis Februarii anni 1474, colligere videor, illum jam pridem ante, quo tempore causa repertorum sacrorum corporum Romæ pertractata fuit, Lausannensi ecclesiæ præfuisse. Priusquam nunc Bullam Sixtinam sæpe memoratam subnecto, prænotanda sunt adhuc aliqua ex jam ante disputatis collecta, vel aliunde incurrentia, maxime circa chronotaxim, quæ in illa est non nihil luxata. Bulla data est Tibure anno Incarnationis Dominicæ millesimo quadringentesimo septuagesimo tertio, tertio decimo Kalendas Augusti, Pontificatus (Sixti IV) anno secundo. Cathedram S. Petri conscenderat Sixtus die IX Augusti anno 1471: igitur recte concurrunt notæ chronologicæ. Paulo post initium dicuntur sancti Martyres passi, sunt fere mil. le ducenti anni. Martyrium scilicet illorum passim innectebatur anno 288, quem errorem excussi dilucidans Passionem SS. Mauritii & Sociorum ad diem XXII hujus mensis. Inde porro usque ad annum datæ Bullæ fluxerunt anni 1183, qui prope ad numerum rotundum accedunt: recedunt magis in mea sententia, juxta quam Martyrium anno 303, vel 304 illigandum est. Sequitur deinde, Quingentis latuerunt annis incogniti, nimirum usque ad revelationem septemdecim corporum reginæ Berthæ factam sub annum 950, uti supra num. 21 & seq. statuimus.

[64] Laborat autem hic computus; nam annis 288 si addas 500, [Romæ & feliciter terminatum.] exsurget tantum annus 788, a quo duo adhuc fere secula supersunt usque ad revelationem memoratam. In aliis monumentis Solodoranis, ut superius observavi, pro quingentis legitur sexcentis, quod utcumque, additis rotundo numero annis superfluis, salvatur. Redi, si plura super his desideras, ad § 2 num. 24 & seq. Occurrit deinde in Bulla calculus alius initio num. 67. Licet sexaginta sex in Solodoro de dictis fuerint Sanctis decollati, nihilominus nisi decem & septem corpora cum S. Urso, sunt fere octingenti anni, prima vice sunt effossa. Demamus anno 1473 annos 800, reducemur ad annum 673, circa quem nullam epocham reperio desumendo computus hujus initio. Si conjecturis agendum est, suspicor, Solodoranos in monumentis, quæ ad Pontificem submiserunt, duobus seculis Berthæ reginæ ætatem anticipasse, primamque revelationem ad medium seculum octavum, quæ ad decimum medium figenda erat, produxisse. Certe hoc posito errore, postremæ duæ notæ chronologicæ utcumque ad se invicem accedent, ut consideranti planum fiet: neque enim lubet longius discurrere super re, in qua instrumenta similia non majoris auctoritatis sunt, quam in asserendis factis historicis diu præteritis, qualia sunt hic Legionis Thebææ baptismus Jerosolymis, instructio in fide per Marcellum Papam Romæ, prodigium de sanctis Martyribus nostris præcisa capita manibus flumine exportantibus. Horum priora sane duo, Acta S. Mauritii excutiens, manifeste convici fabulæ, & postremum commenti valde suspectum habeo, ut insinuavi superius § 1 num. 7 & seqq. Excudamus nunc ipsam bullam. Sixtus episcopus, servus servorum Dei venerabili fratri episcopo Lausannensi salutem, & Apostolicam benedictionem. Alma mater Romana Ecclesia ad instar ecclesiæ triumphantis cunctos Dei athletas, & præsertim, qui pro Christianæ fidei solido fundamento colla sua spiculatori ob martyrii palmam voluntarie submiserunt, tanto honorificentiæ potioris impendiis attollit, quanto ipsam præ cæteris excellentius illustrarunt.

[65] Cum itaque, sicut exhibita nobis nuper pro parte dilectorum filiorum Præpositi & Capituli ecclesiæ S. Ursi, oppidi antiquissimi Solodorensis, Lausannensis diœcesis, ac sculteti, consulum & oppidanorum dicti oppidi petitio continebat, [Bulla Sixit IV Pontificis,] quod dudum, sunt fere mille ducenti anni, quod dum Maximianus Romanorum imperator, juncto sibi Diocletiano, transalpinare, & in Galliam contra Christianos proficisci satagens, sacram Legionem Thebæam, sanctos videlicet Mauritium, Candidum, Exuperium, Victorem & Ursum cum suis Sociis, tanquam viros bellicosos accersiri mandasset, qui ipsius mandato emoti sese ad iter præcingentes per Ierofolymamque transitum facientes, inibi primo baptizati, exindeque Romæ per Marcellum Papam in fide Catholica solidati, tandem cum ipso imperatore transalpinantes Othodurum applicuerunt: ubi requisiti, idolis paganorum more sacrificare, & contra Christianos pugnare, ac id negantes, ob hoc primo & secundo decimati, finaliter omnes in ore gladii pro Christi nomine ibidem fuerunt perempti, præter SS. Ursum, & Victorem, & suos Consocios numero sexaginta sex, qui abinde secedentes Solodorum venerunt, ubi jussu jam dicti imperatoris perquisiti, & inventi, ac quod idolis, ut prius immolarent, quæstionati, recusantes post diros variosque cruciatus ultimate in ponte Solodori pro Christi nomine & fidei Catholicæ professione simul decapitati & in alveum fluvii præcipitati extitere; qui tamen non longe ab eodem ponte defluentes, singulique sua capita propriis manibus deferentes ac sic in terram egressi ibidem inter spinas & tribulos quingentis latuerunt annis incogniti. Sed tandem ossa eorum, videlicet decem & septem corporum duntaxat, opere claræ memoriæ reginæ Berthæ, cui id divinitus ostensum est, effossa, & levata, ac ad basilicam per ipsam reginam Bertham constructam, quæ & nunc ecclesia est collegiata, per episcopum Gebennensem, tunc loci ordinarium, honorifice recondita, & ex tunc canonice & Catholice pro sacris reliquiis, sive multifariis prodentibus miraculis, merito sunt venerata, prout adhuc hodie venerantur, & quorum præsidio, quia multi variis languoribus ægroti sanitatem, aliique multis affecti incommodis remedia consequuntur salutaria, prout de his ex Legendis & scripturis veteranis sane constat.

[66] [qua demandatur] Verum ex tunc satis diuturno temporis tractu effluxo, Christiana invalescente religione, dum capella satis ampla in eo loco, ubi ipsa ossa reperta fuere, per ipsam reginam constructa renovaretur & ampliaretur, & his novissimis diebus pro fundamento pavimenti ibidem faciendi foderetur, a casu hoc mense Aprili hujus anni septuagesimi tertii sex successivis diebus hebdomodæ Sanctæ inventa & effossa sunt ossa & capita triginta septem corporum, in longitudine & proportione aliorum decem & septem sanctorum Thebæorum, prius, ut præmissum est, repertorum, quorum aliqui capita sua circa pectus, aliqui circa umbilicum, & nonnulli in brachio dextro & circa scapulas habuerunt, jacentes unus juxta alium combinati, quandoque sex simul, quandoque tres simul, aut unus supra alium, omnes tamen directo ordine & situ, pedes versus solis Ortum more Christianorum habentes. Ossa autem illa pro majori parte integra, non putrida, nec fœtida, aut incinerata, sed odorifera sunt inventa, & plura capita adhuc suos retinent dentes, licet fere mille & ducentis annis in terra illa satis humida & lutosa latuerint: & hujus rei testes sunt sacerdotes & laici fide digni, qui foderunt & fodi viderunt, atque levarunt ipsa ossa, quæ nunc in loculis honestis sunt reclusa, & hoc ideo, quia ex multis, & quia verissimis signis & inditiis præsumitur, quod sunt reliquiæ aliorum sanctorum Thebæorum, qui cum S. Urso & Victore Solodori decapitati simul ad eundem locum confluxerunt.

[67] Tum primo, quia licet sexaginta sex in Solodoro de dictis fuerunt Sanctis decollati, [examen in loco instruendum] nihilominus nisi decem & septem corpora cum sancto Urso, sunt fere octingenti anni, prima vice sunt effossa. Tum secundo: ista ossa & capita jam reperta, sunt longa & proportionata ad instar aliorum Thebæorum. Tum tertio, quia nulla ossa puerorum, mulierum, aut debilium personarum ibi nunc sunt visa. Tum quarto, quia non est auditum ab ævo, quod in eodem loco, ubi priora & moderna ossa sunt reperta, umquam fuerint sepulchra hominum visa, vel quispiam ibidem tumulatus, nec ibi aliqua ex tunc, nec ex post per multorum centenariorum annorum decursus fuit domus vel habitatio, ex quibus suspicari possit, aliquem ullis temporibus ibi fuisse sepultum: nec, quod maximum est, vel fama vel rumore, vel quibusvis divulgationibus auditum est, corpora ipsorum Sanctorum alio loco defluxa vel reperta fuisse; & non est verisimile, Deum ipsos tam bene meritos, qui in sanguine suo pro Christi nomine suas laverunt stolas, non velle hic coruscare prodigiis, ut ipsorum exemplo tracti cæteri vestigia sua animosiori imitentur pectore. Quæ omnia in unum congesta præsumptionem nedum probabilem, sed violentam & notoriam faciunt, ipsa corpora nunc inventa, esse de consortio aliorum Sanctorum prius repertorum. Et licet haud dubium pie credendum, vix non sane tenendum censeatur, ut quemadmodum priora ossa, videlicet decem & septem corpora pro istis temporibus, sunt fere octingenti anni, reperta, abinde hucusque pro sacris & veris reliquiis, suis exigentibus miraculis, habita & venerata sunt, prout hodie devote venerantur, pari ratione & ista ossa novissime effossa, cum in fide Christi martyrio sint ejusdem conditionis, & quorum miracula jamjam passim in lucem prodire conspiciuntur, non minus forent pro veris & sacris reliquiis veneranda.

[68] Quare pro parte dictorum Præpositi, & Capituli, [episcopo Lausannensi.] nec non sculteti, consulum & oppidanorum, ut hæc res ordine debito prosequatur, & ex hoc devotio populi augeatur, ipsique Sancti eo sincerius & majori affectu venerentur, quo eorumdem fervida passio plus meriti ipsis tribuens excellentiori authorizatione fuerit comprobata, cum sancta illa Legio canonizata sit & approbata, & de illorum ac beati Ursi Societate indubie corpora illa esse censeantur, nobis sit humiliter supplicatum, ut sibi super præmissis opportune providere de benignitate Apostolica dignaremur; Nos igitur, qui fidelium devotionem & corporum sanctorum exaltationem, cultusque divini augmentum intensis desideriis affectamus, de præmissis certam notitiam non habentes, fraternitati tuæ, de qua in his & aliis fiduciam indubiam obtinemus, mandamus, quatenus de præmissis omnibus & singulis, ac eorum circumstantiis universis per te, vel alium, seu alios, quorum & tuam desuper conscientias oneramus, te summarie, simpliciter, & de plano sine strepitu & figura judicii, sed sola facti veritate inspecta, authoritate nostra diligenter informes, & si per informationem hujusmodi præmissa repereris, veritate fulciri, ossa, corpora & capita novissime reperta, ut præmittitur, de numero & Societate ejusdem S. Ursi fuisse & esse, & ut Sanctos, & sancte venerandos, in dicta basilica, ubi priores sunt reliquiæ, collocandos, & collocanda, eadem authoritate fore declares, aliaque facias in præmissis, & circa ea necessaria, & quomodolibet opportuna, quæ facienda & exequenda videris. Non obstantibus præmissis, ac constitutionibus & ordinationibus Apostolicis cæterisque contrariis quibuscunque. Datum Tibure anno Incarnationis Dominicæ millesimo quadringentesimo septuagesimo tertio, tertodecimo Kalendas Augusti, Pontificatus nostri anno secundo.

D. Gerrano. ���������L. S.

[69] [Solodorensium ardor pro causæ fine] Agebat tunc episcopus Lausannensis, cui examen commisit Sixtus, Romæ, ab eoque causa aliis commendata fuit, ut ex sequentibus instrumentis clarum fiet. Itaque, ut in mandatis a Pontifice acceperat, episcopus Lausannensis examen commisit duobus commissariis, qui fuerunt Burchardus apostolicus prothonotarius & vicarius generalis, ut loquitur in memoratis litteris episcopus, diœcesis Lausannensis. Joannes a Staal eumdem appellat Burchardum Stör Præpositum ecclesiæ Ansoltingensis. Secundo loco ad examen deputatus fuit Franciscus abbas S. Joannis Erlacensis. Examine instituto confectisque debite instrumentis, Burchardus Romam profectus est, causam apud episcopum & Pontificem coram efficacius promoturus. Illa interim longius, quam ferrent ardentia Solodorensium vota, pro rei momento pertracta est: hinc apud episcopum expostularunt, ut patet ex litteris subjectis, quibus illorum nimium festinantem ardorem temperare nititur episcopus, ita scribens. Magnifici viri, filii nostri in Christo dilectissimi, salutem in Domino. Reverendus plurimum dominus Burchardus, apostolicus prothonotarius & vicarius noster generalis causam illarum reliquiarum vestrarum summa cum diligentia prosecutus est, tam apud nos, quam ubicumque opus fuerit. Et certe maxima fuit ipsius sollicitudo; sed gravitas ipsius rei tanta est, ut non possit, nec debeat sine magna discussione transire. Unde omnibus illis, ad quos ea res spectat (Hic, ni fallor, aliquid excidit, quod sensum perficiat: puta, æquum visum est, expedire, vel quid simile) quod res subjiceretur disputationi nonnullorum theologorum & doctissimorum canonistarum, qui per argumenta & authoritates, viso antea processu & miraculis, hoc negotium discuterent; quæ res non placuit prothonotario præfato procuratori vestro, ne causa, quæ spectatur divino testimonio esse elucidanda, poneretur in compromissum.

[70] [qui anno 1474 feliciter secutus est, ut liquet ex] Maluit igitur (Mutili rursus occurrit aliquid, nam ita legitur Ptus sua, quæ quid velint, ignoro. Sit præfatus prothonotarius) bullam reportare, per quam possent illa pia ossa pie recondi, quam subjicere illa disputationibus & solecismis. Magna ab eo ratione hoc factum est: nam quæ spiritu Dei aguntur, non debent cavillosis disputationibus subjici. Proinde speramus, quod Deus omnipotens, qui est mirabilis in Sanctis suis, non patietur eos, qui pro fide sua voluntariam subierunt mortem, debito honore diutius fraudari, docebitque non argumentis, sed factis, causam Servorum suorum esse terminandam. Nos vero huic rei numquam deficiemus, sed assistemus animose, ut pastorem vestrum & patrem spiritualem decet. Estote igitur bono animo, dilectissimi filii, quod eorum spiritus, quorum ossa tanto ardore cupitis venerari, a summo Deo patrocinium impetrabunt, quo suam causam tuebuntur multo melius & evidentius, quam possent humana lingua aut ingenium tueri, nosque, ut diximus, crescentibus miraculis, audaciter proponemus. Valete in Domino & reliqua a præfato prothonotario plenius intelligetis, cui dabitis plenam fidem in omnibus, quæ nostro nomine referet. Romæ Kal. Februarii MCCCCLXXIIII. Verbis suis stetit episcopus probationemque miraculorum sic ursit & instruxit, ut eodem mense sequentem Bullam ad Solodoranos dederit Sixtus, qua potestatem illis facit reperta sacra cimelia pro sacris reliquiis exaltandi. Exhibeo integram.

[71] Sixtus episcopus servus servorum Dei dilectis filiis abbati monasterii sancti Joannis Erlachensis & Præposito ecclesiæ Ansoltingensis Lausannensis diœcesis salutem & Apostolicam benedictionem. [altera Balla Sixti IV.] Visis litteris vestris atque processibus, per vos de mandato nostro super condendis in loco sacro corporibus de novo repertis, illorum, qui, ut fertur, de numero Legionis Thebæorum olim pro confessione veræ fidei ab iniquo imperatore trucidati sunt, habitis, eisque diligenter inspectis, quamvis secundum canonicas sanctiones corpora sive ossa noviter inventa publice nequeant venerari, eorum præcipue, de quibus ambigitur, & qui vel quales fuerint, ob diuturnitatem temporis & brevem hominum vitam certitudo sufficiens non habetur: devota tamen dilectorum filiorum Præpositi & Capituli, ac sculteti & universitatis Solodorensis instantia atque humilis & iterata petitio nostræ mentis inclinavit affectum, ut eorum piis & meritoriis votis, quæ Dei misericordia & plurimis miraculis, postquam dicta corpora reperta sunt, juvari noscuntur, quantum nobis ex alto permittitur, annuamus. Discretioni igitur vestræ, de quibus fiduciam gerimus in Domino specialem, præsentium tenore permittimus, ut corpora sive ossa prædicta in ecclesia Solodorensi decenter recondi faciatis; ita tamen, quod in eis recondendis honor debitus impendatur. Curate igitur, ut tenemini, quod hoc pietatis officium tali moderatione fiat, quod juste redargui non possitis, & ante tempus fidelium prona credulitas, quæ absque culpa non esset, juste reprehendi nequeat, donec certiores effecti, super veneratione illorum, prout Fidelium devotio flagitat, possimus uberius providere. Datum Romæ apud S. Petrum anno Incarnationis Dominicæ millesimo quadringentesimo septuagesimo tertio, sexto Idus Februarii, Pontificatus nostri anno tertio.

F. Io. de Tartarinis���������L. S.

[72] Ne offendatur lector, dum hic mensem Februarium anni 1473 cum anno tertio Pontificatus Sixti IV connexum videt, [Exaltatio illarum reliquiarum,] qui supra adverterat, in Bulla Alma mater, quæ certo hacce prior est, mensem Julium ejusdem anni 1473, cum anno secundo sedis ejusdem Pontificis currentem: Papebrochius enim noster tum alibi sæpe, tum etiam in Julio II, ubi terminatur Stellæ historia, ostendit, fuisse satis constanter usitatum in cancellaria Romana, ut initium annorum non a Kalendis Januarii, sed a XXV Martii desumeretur, quem morem in monumentis Solodorensibus Mss. etiam recentissime testatum habeo ab Eminentissimo SS. Cosmæ & Damiani diacono Cardinali Columna, Sanctæ Romanæ Ecclesiæ Camerario; illustrissimisque viris Martio Ciapusetto, litterarum Apostolicarum sollicitatore & scriptore; Dominico Maria Laurenti litterarum Apostolicarum expeditore & scriptore Apostolico, Felice Antonio Pauleto reverendæ cameræ Apostolicæ secretario & cancellario, qui idem a Solodorensibus interrogati XXVII Aprilis 1757 authentice testati sunt. Itaque juxta hæc annus 1473, anno nostro vulgari 1473 die XXV Martii inchoatus fluebat usque ad XXV Martii vulgaris nostri 1474, quo mense Februario data est hæc Bulla nostra. Solodorenses accepta licentia ad translationem exaltationemque sanctorum corporum illustri cum pompa peragendam processerunt. Contigit illa eodem anno Dominica Quasimodo, ut ex Epilogo sæpe memorato aliisque monumentis constat. Illo anno Pascha incidit in diem X Aprilis, adeoque Dominica Quasimodo, quæ prima est post Pascha, in XVII ejusdem mensis: quo die solemnitas habita fuit. Hæc quanta fuerit, conjicere licet ex Joanne a Staal, qui pompæ adfuit, cujusque verba ex Mss. Solodorensibus Latine reddita huc transfero. Itaque, inquit Germanice, Sanctissimus pater noster Papa Sixtus & Cardinalis ad Vincula Petri episcopus Lausannensis permiserunt, recens repertum thesaurum sacrum digne exaltare, ceteris sacris reliquiis apponere & venerari. Hi vero commissarii fuere, qui a Pontifice ad id præstandum mandatum acceperant.

[73] [quæ translatæ & in ecclesia S. Ursi] Dominus Burchardus Stor vicarius conventus Lausannensis, præpositus Ansoltingensis.

Dominus Franciscus abbas Erlachensis.

Vicarius cantavit Missam in ara mobili ante sacellum S. Petri; abbas vero Erlachensis in templo S. Ursi ad ejusdem Sancti altare.

Dominus Michaël Forchner senior sacerdos & canonicus ad concionem dixit in cœmeterio ante ecclesiam: adfuerunt autem septem millia hominum, tum ecclesiasticorum, tum secularium.

Hi sunt domini prælati, qui præsentes fuerunt.
Abbas Freinispergensis.
Joannes abbas in Bellile.
Rudolfus abbas Trubensis.
Hermannus abbas Murensis.
Joannes abbas Gottstattensis.
Abbas ad S. Andreæ.
Joannes abbas Beinvillensis

Hi omnes in circuitu supplici iverunt mitra & pedo insignes, utpote infulati.

Dominus Nicolaus abbas in S. Urbani etiam adfuit, sed & plures viri ecclesiastici adfuerunt usque ad fere quingentos.

Adfuerunt etiam Doctor Petrus Brunnestein Lucernensis, Gaspar de Hertenstein scultetus emeritus Lucernensis, plurimique ex primario & secundo senatu:

Dominus Christianus … Tugii:

Dominus Rudolphus … Monasteriensis & canonicus Ergoviensis cum Nicolao Ritzi prætore ibidem:

Magister Joannes Wildberg Doctor … Sempacensis:

Dominus Joannes Barchtambul … Pfestingensis in Ergovia:

Sursea Conrardus Kiel scultetus emeritus ibidem:

Dominæ Englibergensis, Entlibuchensis & Roteburgensis.

Præfatis hisce concessæ sunt de sacris reliquiis, quæ voluerunt die Mercurii noctu post S. Georgii huc advenire & die Jovis auferre hinc sacra cimelia.

[74] [venerationi expositæ fuere.] Hactenus Joannes a Staal in Ms., ad quæ sunt observanda quæpiam. Qui secundo loco ponitur abbas Joannes, dicitur præfuisse abbatiæ in Bellile, in quo, ni fallor, erratum est, atque ita scriptum pro Bellelai, quam in Annalibus Præmonstratensium Bellelaiam, & Bellelagiam in Diplomatis pluribus appellatam invenio, estque celebre Ordinis canonici monasterium in diœcesi Basileensi, quod illo tempore potissimum vigebat, ut colligere licet ex variis diplomatis & instrumentis, quæ in Annalibus Præmonstratensium referuntur. Ex abbatiis Germanico nomine appellatis, quæ sequuntur, aliquæ verisimilius nominibus aliis Latine veniunt, verum volui pressius textui adhærere. Quæ ad nomina aliorum, punctis insertis, omissa est vox Kilcher, dignitatis vel muneris nomen verisimilius est: at cum tum mihi, tum consultis aliis linguæ Germanicæ non ignaris, dubia & non multum usitata visa sit, malui lectorem monere, quam inepta interpretatione textum corrumpere. Ceterum observari potest, plures hic abbates recenseri, quam quinque, ut in relatione Proprii Solodorensis dicitur. Infulati nimirum computantur octo, quibus additur nonus abbas S. Urbani, eo honore forte nondum decoratus. Fuerunt autem, uti ex eodem Epilogo liquet, in ecclesia S. Ursi collocata sacra cimelia, præter trium sanctorum Martyrum corpora, quæ in sacello S. Petri in altari deposita fuere ab episcopo, teste Inscriptione Germanica sæpius memorata. Subnectit ad hæc Hermannus sequentia Germanice ex Hafnero part. 2 pag. 180, quæ Latina facio. In memoriam præfatæ exaltationis, quotannis Dominica prima post Pascha hic Soldori omnibus tam viris, quam feminis & infantibus, qui, peracto Officio divino, veniunt ad basilicam S. Ursi, distribuitur faba, pro qua aliquid legitur; ab eoque Dominica illa vulgo appellatur Dominica Fabarum. A centum quinquaginta annis voluerunt tollere consuetudinem illam, verum, ingruente peste, mandatum fuit, rursus fabas distribuere, sicut hodieque fit.

§ VI. Inventiones & exaltationes sacrarum reliquiarum posteriores. Cultus Sanctorum Solodori & alibi. Reliquiæ aliis concessæ ecclesiis. Miracula & beneficia Sanctorum patrocinio tum Solodori, tum alibi adscripta.

[Sacræ Martyrum reliquiæ] Sex annis postquam reperta fuerant sacra cimelia, de quibus § superiore egimus, eodem loco inventa sunt ossa nonnulla alia, quæ & ipsa pro Sanctorum reliquiis agnita, &, permittente Sede Apostolica, fuerunt exaltata. Quomodo quidem tunc causa Romæ acta fuerit, enucleatius expositum non invenio: at credibile est, eadem, quæ ante via, quaque tam ex voto res successerat, processum, reliquiasque approbatas & Sanctos casu excepto per probationem miraculorum canonizatos fuisse. De inventione hac sic habet memoratus sæpissime Epilogus Proprii Solodorensis. Eruta fuere anno MCDLXXIX alia quædam corpora seu ossa, eodem loci, ex ipsa sancta Societate: de quorum numero tametsi quidem nihil constet certi, patet tamen, ad ecclesiam collegiatam eadem fuisse translata aliisque prius inventis conjuncta. De numero repertorum sacrorum ossium nec mihi ex veteribus monumentis constat, inventa tamen fuisse & verisimilius exaltata, evincit Sixti IV Bulla, quam subnecto. Sixtus Papa IV. Dilecti Filii salutem & Apostolicam benedictionem. Intelleximus, quod in eo loco, ubi alias inventa fuerunt nonnulla corpora seu reliquiæ aliquorum de Societate S. Ursi, Socii S. Mauritii, sunt etiam noviter reperta alia corpora, seu reliquiæ cæterorum ejusdem S. Ursi Sociorum. Cum autem dictus S. Ursus una cum Sociis suis numero quinquaginta quinque jam diu canonizatus fuerit, sicut asseritis constare, & propterea corpora ipsa prius reperta de commissione & authoritate nostra propter plurima signa & miracula loco honesto & condecenti posita extiterint, in quo & hæc ultimo reperta collocata quoque esse, accepimus; Nos considerantes, beatorum corporum reliquias in veneratione & honorificentia debita ad laudem Dei veræque fidei nostræ corroborationem & propagationem habendas esse, moti etiam vestris devotissimis in hac parte precibus, tenore præsentium Apostolica authoritate concedimus, ut, si ita sit, corpora ipsa ultimo, sicut dictum est, reperta ab omnibus, quemadmodum priora illa, venerari & in veneratione haberi debeant.

[76] [deinceps inventæ & venerationi expositæ.] Datum Romæ apud S. Petrum sub annulo Piscatoris die XVI Februarii MCDLXXIX. Pontificatus nostri anno octavo, adeoque anno vulgari a Januarii Kalendis inchoato 1480, dum annus cancellariæ Romanæ 1479 fluebat usque ad XXV Martii, ut superius observavi. Error porro, vel calami, vel calculi in Bullam præfatam irrepsit: nempe ubi de repertis antea sacris exuviis Sanctisque Canonizatis agitur, dicunturque hi fuisse quinquaginta quinque. Etenim vidimus prius a regina Bertha septemdecim sacra corpora, postmodum vero triginta septem, vel ut habet instrumentum unum, triginta sex reperta fuisse, qui si combinentur calculi, exsurget numerus 54 vel 53, non vero 55 in Bulla assertus. Non est operæ pretium rem hanc operosius discutere, quandoquidem in archivo Solodorensi non originalis Bulla, sed copia tantum, in quam error irrepere facilius potuit, reperiatur, ut monet Hermannus. Illo judice, dici posset ad purgandum errorem, S. Victorem Genevam translatum illis annumeratum, vel denique SS. Ursi & Victoris sacra corpora septemdecim a Bertha repertis non comprehensa, sed superaddenda esse. Anno denique millesimo (verba sunt Epilogi sæpe memorati Proprii Solodorensis) sexcentesimo trigesimo quarto, (sex annis ante impressionem ipsius Proprii) quo sanctæ hujus Societatis reliquiæ, ex altari, quod in navi ecclesiæ collocatum fuerat, in sublimiorem & aptiorem chori locum, ut facilius conspici, decentius ornari & commodius coli possent, translatæ sunt, reperta fuerunt ossa & fragmenta, seu partes ossium non paucæ, sub altari præfato tribus in tumbulis ex lapideis tabulis in pavimento ipso constructis & obtectis, quæ cum in eodem altari inter alia ossa integra collocari commode non potuisse videantur, a regina Bertha (An ergo jam ab ejus tempore exstabat altare illud, & ante inventa anno 1473 corpora in illo exposita erant sacra ossa alia? Vix credo, propter ignorantiam de corporibus repertis a regina Bertha, præter reliquias S. Ursi & alterius in eadem tumba, non uno loco a Solodorensibus insinuatam. Suspicor igitur ex reliquiis anno 1473 repertis in altari illo venerationi expositas fuisse, ut sequitur) vel majoribus nostris, subterraneis in illis tumbulis collocata fuisse, indubitata conjectura cognoscuntur.

[77] Subjungamus illa, quibus clauditur Epilogus, ut ad dilucidandum amplius Sanctorum cultum & miracula transeamus. [Inventiones festive quotannis celebratæ. Ex distributis reliquiis] Harum itaque omnium Inventionum, præcipue vero Revelationis festum celebratur solemne Solodori quinta Martii; sexta autem Aprilis, qua corpora præcipuorum Patronorum SS. Ursi & Victoris sub altari summo, ut supra dictum est, ingenti hujus ecclesiæ lætitia, tamquam pretiosissima drachma, posteaquam tot annis latuerant, denuo inventa sunt, solemne Missæ officium quotannis celebrari consuevit. Nec dubito, quin dies illorum martyrio sacer XXX Septembris maxima solemnitate ibi agatur. Certe præter communes Indulgentias ab episcopis variis concessas, habentur plenariæ in festis SS. Ursi & Sociorum XXX Septembris & in festo Revelationis V Martii. Antiquitus, teste Gasparo Lang parte 1 pag. 593, festum S. Ursi in pluribus per Helvetiam locis solemne fuit & præcipue in urbe Tigurina. Imo celebratur adhuc hodie in plurimis adjacentibus monasteriis, ubi festum S. Hieronymi ideo transfertur. Ortum id potissimum est ex cultu sacrarum reliquiarum, quæ a Solodorensibus variis ecclesiis concessæ fuerunt. Vidimus datas superius feminis illustribus, quæ ad festum translationis anno 1474 Solodorum convenerant. Præterea eodem anno, Hermanno teste, missæ sunt ad urbem Isnensem. Sigismundus dux Austriæ ex sacris ossibus petiit, quæ & sacellanus ejus domesticus solemniter Oenipontem transtulit anno 1476. Ex iisdem nactus est senatus Tigurensis anno 1492. Jacobus de Liebensfels Elector ac archiepiscopus Moguntinus, uti & Hugo de Landenberg episcopus Constantiensis impetrarunt reliquias, quæ etiam solemniter Moguntiam & Constantiam transportatæ fuerunt anno 1507. Concessæ sunt insuper aliæ a Capitulo & senatu Solodorensi monasterio in Wettingen. Corpus integrum obtinuere Lucernenses: insignes partes monasterium Murense anno 1629, uti & Beinvillense, Bellelagiense, Rhenoviense atque ecclesia in Hergiswald ditionis Lucernensis anno 1630. De harum translatione constat, teste Hermanno, verisimiliter ex registro Capituli Solodorensis.

[78] Ex litteris P. Xaverii Fegeli ad P. Chardonum anno hujus seculi 45 Friburgo datis habeo, [auctus alibi Sanctorum cultus.] in templo collegii Societatis nostræ, quod S. Michaëli sacrum est, cum summa veneratione servari ossa duo S. Ursi, quorum unum a duce Bavariæ Wilhelmo anno 1596, alterum a venerabili Capitulo ac senatu Solodorano anno 1597 donatum est in gratiam, uti in suis patentibus litteris in collegio nostro asservatis ait illustrissimus senatus Solodorensis, & honorem reverendi patris Canisii ob conscriptam ab eodem in decrepita senecta Patroni nostri S. Ursi reliquorumque sanctorum Thebæorum Martyrum sacram Historiam, debitæ gratitudinis ergo. Hac de causa S. Ursus ibi quotannis colitur Officio semiduplici. Inter monumenta a sæpe laudato P. Mauritio Chardono submissa invenio epistolam anonymam scriptam, ni fallor, Lucernæ, quandoquidem nihil contineat præterquam quod ad civitatem illam ejusve viciniam spectet. Ibi porro reperio in thesauro illius ecclesiæ servari Duo integra corpora sanctorum martyrum Sociorum SS. Ursi & Victoris. Inter illa verisimilius eædem sacræ reliquiæ sunt, de quibus paulo superius ex monumentis Solodoranis. Ex iisdem habeo, pluribus præterea locis sacrorum corporum partes servari: nimirum Glaronæ, Abbatis-cellæ, in Arth, in monasteriis Montis-angelorum & Masmunster. Præter illas reliquias, scribit Hermannus, plurimas principum urbiumque postulatis a venerabili Capitulo in Alsatiam, Burgundiam, vicinasque regiones missas, varias alio transportatas esse. Ne autem importunis postulatis nimium minuerentur, jam ab anno 1519, quo corpus S. Ursi inventum fuit, statutum est ab inclyto senatu reliquias illas non amplius separare. Quapropter, uti superius observavi, sub eadem tumba & arca repositæ asservantur, sic ut nec senatus sine Capitulo, neque hoc sine illo aperire tumbam possit. Servantur tamen partes aliquot extra arcam, tum ad tempestates exorcizandas (Hermanni verba sunt) tum ut illas sacerdos, qui militibus præest, tempore belli in castris secum ferat, quod durante seculo XVI semper est observatum.

[79] [Reliquiæ forte synonymæ Buriani,] Ceterum Bollandus noster ad diem 1 Februarii scribens de S. Urso presbytero, qui tum Augustæ Prætoriæ colitur num. 5 & 6, variaque confusa extricans, dubium insinuavit de corpore seu parte insigni corporis S. Ursi, quem cum SS. Albano & Dominico Burianenses prope Venetias insulani ut Tutelarem colunt: an scilicet forte Solodorensis Martyris corpus, vel portio ejus notabilis eo translata esset. Verum ex illis, quæ supra de S. Ursi reliquiis dicta sunt, nullatenus id videtur verisimile. Certe inter illos, qui ibi coluntur, martyres Ursus Augustæ Prætoriæ coronatus dicitur, & aliunde tota historia enormibus anachronismis involuta est, ut fusius probat Papebrochius noster in Commentario historico de S. Albano martyre Moguntino ad diem XXI Junii § 2; ibi insuper § 4 ostendit, quam inepta sint, quæ de præfatorum sacrorum pignorum translatione popularis fert traditio, simulque advertit, in qualibuscumque monumentis istius ecclesiæ nullam S. Ursi mentionem fieri, sed ejus memoriam novissime forte ex S. Albani Moguntini martyris Legenda excerptam esse, indeque natam recentem de servatis ibidem S. Ursi reliquiis traditiunculam. Sane illustrissimus vir Flaminius Cornelius senator Venetus tom. 2 Ecclesiæ Torcellanæ ipso initio, ubi agit de ecclesia Burianensi, nihil profert ulterius de reliquiis illis; sed non obscure innuit, habere se omnia pro admodum suspectis, quin imo paulo post edicit, Papebrochii citati censuræ se subscribere. Non est igitur, quod multum laboremus in discernendo Sancto illo ejusque reliquiis; si quid forte desiderari possit, recurret die XX vel XXII Novembris, quo examinabuntur Acta S. Theonesti tutelaris Vercellensis, cujus socius fuisse asseritur, locus & opportunitas pluribus disserendis. Solodorum revertamur & relegamus, quæ Hermannus collegit ad illustrandum sanctorum Tutelarium cultum ejusque celebritatem, tum antiquam, tum recentem. Ad antiquam pertinent, quæ scribit Hafnerus part. 1 pag. 227: Carolum Magnum sub annum 784 Solodorum, seu locum, ubi Sancti pretiosum sanguinem fuderant, devotissime visitasse: quod etsi monumentis antiquis probatum non inveniam, negare tamen nolim, modo ne hæc cum errore de fundata per Wertradam matrem ejus basilica Ursiana connexa sint. In pugna Laupensi (inquit Hermannus) quæ anno MCCCXXXIX contigit, Bernenses voto se obstrinxerunt, quotannis cereum in S. Ursi honorem Solodorum mittendi, si pro illis victoriam impetraret; quod & contigit. Hoc promisso Bernenses semper fideles steterunt, usque ad illorum a fide defectionem. Manuscriptum, ex quo hoc desumpsi, postmodum anno MDVII Francofurti prelo subjectum fuit, estque verissimum hoc votum, licet id Stetlerus ad prædictam pugnam pro hæreticorum more penitus prætereat.

[80] Inter monumenta antiqua ab eodem Hermanno collecta, [Dubia sunt,] est fragmentum de pugna Laupensi, excerptum, ut præfert, ex illius pugnæ descriptione, quam reliquit Petrus Etterlein Lucernensis, qui seculo XV vixit. Verum phrasis est tam impedita, ut vix sensum scriptoris colligere liceat. Tam vere aliunde fragmentum est, ut locum hic non mereatur, quandoquidem neque initium, neque finem habeat. Illud solum inde confici potest, Bernates vere sese voto obstrinxisse S. Urso, illiusque patrocinio celeberrimæ pugnæ felicem & inexspectatum successum adscriptum fuisse. Insigne venerationis erga sanctos Martyres est vexillum antiquum, quod hodieque servatur Solodori, missum olim a Julio II Pontifice anno 1512. Est is scilicet Papa Julianus de Rovere, qui olim episcopus Lausanensis causam repertorum sacrorum corporum Romæ promovit, uti superius abunde vidimus. Is porro cum Papa esset & Helvetiæ populis amorem suum testatum vellet, pro more illorum temporum, vexilla dono misit ad singulas Helvetiæ urbes. In illo autem, quod obtinuere Solodorani, SS. Ursus & Victor eleganter depicti sunt. Militaris ordo variæque confraternitates celebrem præterea venerationem fecerunt Hermanno: verum quæ ad ordinem militarem spectant, sunt mihi non parum dubia, qualia etiam non paucis aliis scriptoribus visa sunt. Audiamus Philippum Bonanni sub hoc titulo. Eques Ursi in Helvetia loquentem. Cum Otho Saxoniæ dux conaretur Neapolitanum regnum invadere … imperandi juribus orbatus est. Qua de causa Germaniæ principes Fridericum Siciliæ regem in imperatorem elegerunt. Ad hanc electionem cum suam operam egregie impendissent Helvetiæ populi, inter quos tum temporis quamplurimi florebant, non minus nobilitate, quam armorum gloria conspicui, novus imperator grati animi signa decrevit illis ostendere.

[81] Quamobrem anno MCCXIV equitum Ordinem Aquisgrani excitavit, [quæ de Ordine militari referuntur. Beneficia] quorum insigne erat numisma cum imagine Ursi aureo torqui appensum, foliis quercus exornato… Dicatus fuit hic Ordo S. Gallo, olim in Helvetia apostolo. Imaginem autem Ursi electam fuisse, dicunt Elias Asmoles & Favinus ob venerationem erga S. Ursum martyrem Legionis Thebææ. Illis Justinianus adversatur, pro certo habens, fuisse ob memoriam famulatus, quem tale animal præstitit S. Gallo… Ejusdem Ordinis administrationem abbatibus S. Galli imperator commisit. Feliciter ille floruit donec Helvetiæ populi reipublicæ leges elegerunt. Itaque utrimque conjecturæ sunt, at Justiniani opinio utcumque etiam mihi probabilior apparet, quia titulum non S. Ursi, sed Ursi dumtaxat tulit: quia in insigni nihil adoptatum, ex scuto seu insigni Thebæorum: quia denique de præstito ab equitibus S. Urso famulatu nusquam aliquid legitur, & S. Galli abbatibus Ordo demandatus est. Quæ de confraternitatibus collegit Hermannus certiora sunt, sed speciatim omnes non enumerat. Prætereo, inquit, Confraternitates S. Ursi, tam hic, quam alibi institutas, ut & nuperrime circa annum MDCCLII in Fehbagh, pago diœcesis Constantiensis ad fines Franconiæ, nova erecta fuit ex occasione reliquiarum illuc concessarum & quidem cum solemni translatione ibi habita. Ceterum S. Urso ejusque Sociis tutelaribus suis plurima beneficia Solodorenses accepta referunt. Huc spectat, quod Hermannus ait, Notandum, quod Solodorum post quamlibet dictarum inventionum (sacrorum corporum) singulari beneficio gavisum sit. Post primam enim de anno DCCCCXXX (imo melius 950) castrum cum vico per Bertham reædificatum est & ecclesia collegiata fundata. Post illam de anno MCDLXXIII Solodorum in fœdus Helveticum admissum fuit, nempe anno MCDLXXXI. Post tertiam vero de anno MDXIX a lue hæretica feliciter liberatum est, anno scilicet MDXXXII.

[82] [a Solodoranis sanctis Tutelaribus adscripta. Urbs arcta obsidione] Celeberrima est apud Solodoranos memoria liberatæ obsidione urbis, cum anno 1318 illam cum ingenti exercitu Leopoldus dux Austriæ premeret. Solutionem ex prodigiosa apparitione Solodorani sanctis suis Tutelaribus adscribunt. Gestæ rei narrationem ex Antonii Wagneri centurionis & patricii Solodorensis chronico Ms. excerptam & ad me missam ex Germanica Latinam hic refero. Titulus præfigitur. Solodorum ab Austriæ duce arcte obsidetur. Anno post natum Christum Jesum, Salvatorem nostrum millesimo trecentesimo decimo octavo dux Austriæ per decem hebdomadas arcta obsidione Solodorum cingebat. Obsidendi causa erat, quod Solodorani Ludovico adhærerent contra Fredericum Austriacum omni conatu regnum appetentem. Bernates quadringentos viros auxilio præsidioque miserant. Comes Kiburgensis duci militabat, quapropter Bernenses ditionem ejus igne vastarunt. Dux ponte Arulam supra urbem junxerat: cumque ex tempestate undæ intumuissent, dux adhibitis operis pontem custodire, firmare & conservare nitebatur. Verum, ponte aquis excrescentibus disrupto, plurimi flumine abrepti fuere. Solodorenses, quos attingere poterant, juvabant & ad ducem ejusque castra incolumes dimittebant. Aderat duci vir doctus & Deum timens, quem in secretius consilium scriptorem admittebat, cuique omnium plurimum confidebat. Is sæpe post secundas excubias solus ad urbis usque fossas procedebat, ut observaret, quomodo obsessi excubias agerent. Singulis vero vicibus ubique ad muros ingentem videbat manum cataphractorum militum armis plusquam naturali fulgore rutilantibus indutorum. Observabat autem inter illos unum semper ceteris robustum magis & corpore procerum. Is supra pectus gerebat ingentem crucem albam pulchre rutilantem, & instar solis splendentem. Easdem vero visiones subsequentibus pluribus noctibus vidit. Quodam igitur die principem adivit atque ita allocutus est: Dux & domine mi clementissime, etiamsi cum totis imperii Romani viribus centum annis urbem hanc premeres, necdum potis esses illam expugnare: multis namque noctibus speculatus sum & ad urbis usque fossas processi, ut observarem, quomodo vigilias in muris agerent, atque tam bene compositas & diligentes excubias reperi, ut dici nequeat. Sed nec vivos homines illos esse, incidit cogitare.

[83] [a Leopoldo Austriæ duce pressa miraculosa, apparitione] Cum deinde, quæ viderat, duci singula narrasset, ut superius relata sunt, is rerum insolentia perculsus male de scriba suo suspicatus est atque sic ira exarsit, ut vinctum avehi & in vinculis detineri jusserit; timebat enim, ne scriba cum obsessis commercium haberet & proditionis reus esset. Verum scriba, qui sincere & candide cum principe agebat, cernens præsens periculum, sic illum affatus est. Dux clementissime, cum clementia tua immerentem me vinctum avehi jubeat, innocentiam saltem meam coram Deo ejusque Matre Maria & Sanctis omnibus testatam volo. Vera tibi retuli, dux clementissime, quod ut tibi indubium sit, fidis custodibus cincta clementia tua hac nocte mecum ad urbis fossas accedat invenietque & videbit prout narravi omnia. Sin minus, pro arbitrio ejus puniar. His motus dux alta nocte cum fidissimis quibusdam & scriba vinculis circumcincto clam ad urbem accessit. Cum autem ad fossas pervenissent, vera reperit dux cum omni comitatu suo universa, propriisque vidit oculis quæcumque fidelis piusque scriba prius illi retulerat, quæque tum ducem, tum ejus custodes stupore terroreque perculerunt. Jussit itaque dux mox scribam vinculis solvi & ad castra sua reversus est. Orto vix die, dux equites suos nobiles & consiliarios convocavit, narravitque omnia, quæ sibi acciderant quæque propriis oculis viderat. Concilio deinde dimisso, caduceatorem in urbem Solodorensem destinavit, qui honorifice exceptus ducis sui nomine laboravit de fœdere cum Solodoranis ineundo, quod duci concessum fuit. Postea voluit dux, ut triginta in urbem admitterentur. Verum hisce opponentes sese Solodorani, nisi dux prius vexillum princeps in pignus traderet, illum cum suis in urbem admittere, & de pace ulterius agere noluerunt. Renisus initio dux, deinde procerum consilio victus conditionem accepit & cum triginta equitibus urbem ingressus ad navim basilicæ S. Ursi processit, fusaque ibidem prece, vexillum suum athletæ cælesti S. Urso obtulit, post quæ ad castra sua regressus, solutaque obsidione, cum omni exercitu in. ditionem suam reversus est. Pax postea Bernæ sancita fuit.

[84] Erat autem dies Parasceves prædicti anni, quando dux vexillum suum S. Urso obtulit, [liberatur, cujus rei adhuc monumentum exstat.] & in memoriam perpetuam rei tam memorabilis singulis annis eodem die Parasceves cum pio cantu a duobus sacerdotibus affixum Crucifixo circumfertur per navim ecclesiæ S. Ursi. Vexillum rubri coloris est & albi argento optimo intertextum. Hactenus Wagnerus. Eadem de soluta prodigiosa apparitione Solodorana obsidione scribunt Gotthardus pag. 86, Hafnerus part. 2 pag. 129. Lang & alia archivi venerabilis Capituli monumenta, quæ is citat part. 1 pag. 986. Observat autem ad hæc Hermannus, historiam hanc initio a Calvini asseclis ceterisque acatholicis pro dubia, deinde lapsu temporis pro commentitia haberi cœptam, hodie denique in chronicis penitus præteriri. Addit, vexillum, de quo in præfata descriptione sermo est, hisce etiamnum temporibus V Martii & XXX Septembris in choro ad continuandam memoriam exponi & peregrinis quotidie ostendi. S. Mauritium ejusque Commilitones Thebææ Legionis in similibus belli periculis sæpe clientibus suis adfuisse, ex non una apparitione in Gloria illorum posthuma liquet; neque est, cur prudens quis & sobrie criticus has neget apparitiones: fateor tamen, Wagneri narrationem talem non esse, ut dubium omne paulo rigidioribus evellat, remque adversus omnes cavillos muniat, quos eo avidius hæretici movent, quanto magis osores Sanctorum execrantur, quidquid novellis suis opinionibus adversatur. Sed hi morari nos non debent: pergamus ad alia miracula. Sunt inter illa, quæ Gothardus canonicus & pœnitentiarius ecclesiæ S. Ursi Germanice edidit, adhuc quæpiam, quæ ad urbem Solodorensem universam pertinent. Verum præstabit ordinem ejus non evertere, sed Latine, ut jacent edere, facile a lectore, quo volet, referenda. Ut autem tandem aliquid de Gothardo dicamus, scripsit is sub annum 1640. Certe censura Jacobi Schuler vicarii generalis & officialis episcopi Lausannensis signata est Friburgi Helvetiorum IV Aprilis anno 1643. Ibi testatur præfatus vicarius, librum Joannis Gothardi fidei dogmata luculenter confirmare, præsertim, inquit, quæ concernunt cultum Sanctorum sacrarumque eorumdem reliquiarum venerationem, ut clare vidimus in attestatione nobis exhibita virorum gravium & testium omni exceptione majorum circa Miracula, quæ ex vetustis monumentis ab omni falsitatis suspicione remotis, fideliter extracta sunt, sicut etiam quoad recentiorum Miraculorum attestationem, quæ pondus habet partim ab ocularibus, partim ab adhuc superstitibus piis personis quondam varie afflictis.

[85] [Miracula, quæ post secundam inventionem contigerunt,] In tres autem classes dividenda sunt Miracula, quæ ibi Gothardus describit. Tria prima eadem ipsa sunt contracta, quæ Passioni secundo loco edendæ inventionibusque & translationibus S. Victoris subnexa sunt, & ibi non Solodori, sed Genevæ, contigisse dicuntur. Inde forte illa accepit Gothardus. Quod narrat quarto loco sic prosequitur. A paucis annis armatura ferrea in basilica S. Ursi appensa est, quæ ex veteri traditione dicitur fuisse equitis. Cum is in prælio, quod a duce Carolo Burgundione cum fœderatis gestum est anno MCDLXXVI, cum aliis militibus Burgundicis, ex quibus XX fere millia cæsa, & decem fere millia lacu hausta fuere, in hac calamitate prospicere sibi non posset, vovit cum magna fiducia, Solodorum ad S. Ursum sanctamque ejus Societatem peregrinari, atque ita cum armatura integra per lacum Murtensem (an equo veheretur, an pedes esset, ignoratur) transnatavit. Atque inde Solodorum cum venisset, votum implevit & in grati animi testimonium memoratam armaturam S. Urso obtulit & reliquit. Asserit Hermannus, eamdem illam armaturam nunc in armamentario Solodorensi asservari cum affixa inscriptione. Est porro Murta, alii Murten, alii Morat vernacule appellant, oppidum cum districtu ejusdem nominis decimo fere milliari versus Occidentem distans Berna, quinto tantum Friburgo versus Septemtrionem. Lacui adjacet, quem indigenæ appellant Murter Zee. Habet is latitudinem fere æqualem unius circiter milliaris, in longitudinem quinque circiter milliaribus extensus. De Hocce porro supra sermo est, atque ita homo cataphractus totus lacum profundum natando pervasit, quod sane sine singulari beneficio contingere non potuit, sive eques fuerit, sive pedes. Carolus porro, qui tam infeliciter ibi pugnavit XX Junii 1476, erat Carolus Audax Burgundiæ & Brabantiæ dux. Scribunt, qui Helvetiam perlustrarunt, hodieque exstare sacellum, in eoque servari etiamnum cæsorum tunc Burgundionum ossa, & supra portam legi hanc inscriptionem. Deo opt. max. Caroli inclyti & fortissimi Burgundiæ ducis exercitus Muratum obsidens ab Helvetiis cæsus hoc sui monumentum reliquit anno MCCCCLXXVI. Ad miracula revertamur.

[86] [a Gothardo descripta] Alia, quæ deinde Gothardus enumerat, Miracula, unde profecta sint, docet post ipsum Hermannus in collectaneis. Pendet, inquit, in ecclesia nostra ad chori gradus Australes tabula publica jam sæpius renovata, quæ varia miracula huc spectantia continet. Gotthardus illa adducit a numero V usque ad XXI inclusive, in quibus plurima ob instantaneas sanationes notabilia sunt. Omnia circa annos MCDLXXIV & MDXIX contigisse, ideo probabile est, quod præfata tabula annis ante Gotthardi tempora jam ex antiquiori descripta fuerit, ut loco citato habet. Esto ita, quamvis enim nihil absolute vetet, aliqua serius paulo contigisse, tamen aliunde etiam verisimillimum est, quædam saltem inter illa ea ipsa esse, quæ Sixto IV pro urgenda causa elevationis sacrarum reliquiarum oblata & sic probata fuere, ut Pontificem ad concedendam facultatem sua evidentia potissimum moverint, prout in Bullis superius productis videre licet. Dolendum est sane, solius tabulæ antiquitate & conjecturis nunc standum esse, cum desint, quæ auctoritatem addere majorem possent, & librum illum antiquum, de quo sæpe Proprium, vel interiisse, vel miracula illa ipsa cum probationibus non ibi debite adscripta esse. Relinquamus itaque Gothardo fidem & vertamus cetera, retentis etiam ejus numeris, in Latinam linguam, quæ ipse vernacula edidit Miracula.

V. Mulier, quæ ex morbo sensuum usum amiserat & a maligno spiritu obsessa erat, aquam benedictam aversabatur & a nemine sedari poterat, ut primum votum fecit ad S. Ursi reliquias, sedata & sanata est.

VI. Mulier ex Biel tam membris omnibus debilitata erat, ut incedere non posset: voto facto S. Urso Solodorensi, ad quem rheda vehi se jussit, & peregrinatione instituta, sana pedes domum reversa est.

VII. Vir quidam digitum spina læserat, ex quo novem diebus multum passus est. Vovet ad S. Ursum ire, atque ita sine aliis adhibitis medicaminibus sanatus est.

VIII. Vir ex morbo periculose decumbebat: uxor ejus votum facit S. Urso; post quod mox veluti convalescit. Postea experitur magnam pectoris & cordis anxietatem: uxor secundo votum facit S. Urso. Quamprimum peregrinatio absoluta erat, dolor a corde ad latus ægri recessit, moxque plena sanitas secuta est.

IX. Femina mente penitus capta, pari voto sacto, eodem modo sanata est.

[87] X. Infans gravi interno malo laborabat: digerere quidquam non poterat neque crescere. [ex antiquiori tabula] Ut primum, peregrinatione instituta, ad S. Ursi corpus perductus fuit, subito sanatus est.

XI. Mulier parturiebat cum magno mortis timore. Cum pro illa votum ad S. Ursum factum fuisset, mox prolem enixa est.

XII. Puer trium annorum & dimidii pedibus ire non poterat. Facto ad S. Ursum voto, incedere cœpit pro more talis ætatis.

XIII. Mulier puerum enixa est, qui signum vitæ non edebat: quare præsens mulier alia vovit, S. Ursum pro puero invisere tribusque horis extensis brachiis orare. Tertia vice domum cum rediret, puer vitæ signa edere cœpit.

XIV. Sexennis puer ex Betlach urinam, non sine magno dolore, tribus integris diebus emittere non poterat. Mater, urgente patre, promittit, eumdem ad S. Ursum adducere. Postridie puer calculum enixus est.

XV. Puer ex Subingen viginti duabus natus hebdommadis ita cæcus factus est, ut per octo dies nihil plane viderit: ad S. Ursum perlatus, & super altari depositus mox visum recepit.

XVI. Vir ex Meinlisperg Arula submersus est. Cum autem reperiri non posset, promiserunt, illum ferre ad S. Ursum, ut Solodori, si inveniretur, sepeliretur: moxque supernatans aquis visus est prope ecclesiam S. Petri Solodori, ad quem locum sancti Martyres capite truncati processerant. Ibi super aquis invertit sese & extractus est, recentem fundens sanguinem, etiamsi tribus diebus submersus fuisset. Miri parum admodum; prodigii vix aliquid habere videtur hæc narratio. Pergamus.

[88] [edita fuerunt. Alterum, quod] XVII. Puer ex Erizweil hic ad S. Ursum præter oblationem suam attulit bolum carneum, magnitudinis minoris nucis, asserens, tribus ante annis evulsum sibi dentem, cujus cum pars aliqua adhuc maxillæ inhæsisset, etiamsi per duos annos dolorem non sensisset, interim materiam carneam accrevisse, eamque tantum sibi dolorem postea causasse, ut vereretur, ne amens fieret: cum autem frustra adhibita esset chirurgorum opera, vovisse ad S. Ursum peregrinari & oblationem deferre: post hoc sedatum esse mox omnem dolorem. Videbatur autem (ut ipse referebat) videre sanctas in altari reliquias eodem modo, quo illas postea in peregrinatione reperit, licet ante numquam vidisset. Materia vero carnosa sub pelle ad nasum ascendit, & ex sinistris naribus magnitudine nucis decidit.

XVIII. Hernia laborans puerulus a suis S. Urso devotus moxque sanatus est.

XIX Mulier honesta prole liberata erat, ita tamen ut vita in infante non appareret. Voto facto ad S. Ursum & soluto, movere se cœpit infans & puerpera melius se habuit.

XX Mulier pestilenti malo laborans vovit ad S. Ursum peregrinari, & mox sanata est.

XXI. Mulier in magno dolore ex partu, S. Ursi patrocinium invocavit, moxque dolore liberata & sanata est.

Hactenus Miracula, quæ ex memorata superius tabula descripsit Gothardus, qui ad vigesimum tertium procedens sic præfatur. Ut mirabilia, quæ ab antiquis nobis relicta sunt, tanto minus in dubium revocentur, aliud adjungere lubet, quod a paucis annis contigit, Illud dein sic enarrat.

XXII. Hoc tempore, cum edere librum hunc mihi proposueram, in mentem mihi venit, quod ante annos aliquot, antequam sacrarii custos hujus basilicæ eram, audiveram ex personis fide dignis. Illo scilicet tempore virum quendam peregrinum paralyticum, duobus innitentem scipionibus, huc ad templum & ad reliquias S. Ursi peregrinatum venisse, qui a morbo statim in dicto templo eodem, quo advenerat, die sanatus fuit, & sine auxilio scipionum abiit. Antea vero, quam miraculum hoc ab ipso communicatum fuit, duas ego, quarum recordabar, personas interrogavi, quæ præter ceteras id audierant, & hoc quidem indagandæ veritatis causa.

[89] [Gothardi narrantis tempore] Has inter personas prima est vir religiosus fide dignus, & hic notus; qui mihi respondit, se, quamquam suis ipse dictum paralyticum oculis non vidisset, memorem tamen esse, quod dictum miraculum ante annos aliquot, cum factum fuit, ita innotuisset, & in omnium ore fuisset, ut hic Solodori neque ipse, neque alius quisquam id in dubium vocarit. Altera vero persona civis est, non ex minimis civitatis Solodorensis, qui mihi roganti respondit; verissimum esse, & certum omnino: semetipsum vidisse prædictum peregrinum perdifficulter gradus hujus cathedralis duobus suffultum scipionibus ascendentem. Cum vero postea circa secundam ante Vesperas, ob negotia quædam se ad dictam basilicam contulisset, invenisse peregrinum hunc virum juxta altare divi Ursi, in quo reliquiæ sanctæ ejus Societatis servabantur, genibus flexis orantem. Ut vero sua curaret negotia, abiisse, de peregrino non cogitantem. Paulo post, ajebat, dictum peregrinum, relicto S. Ursi altari, sibi obviam venisse, binos scipionibus manibus secum tulisse, & rogavisse, num confessarium convenire posset, ut, quo nihil peregrinationi suæ deesset, peccata sua confiteri posset; ipsique quidquid acciderat, narravisse. Nempe se Germanum esse, & nobilem: antea vero ad recuperandam sanitatem pecuniæ multum & bona sua, frustra tamen, impendisse; ita quidem, ut ad inopiam redactus esset. Postea vero, dicebat, sese in Einsidlen profectum fuisse, nixum suis scipionibus & spe fretum fore, ut ibidem, sicut multis aliis contigerat, sanitati restitueretur: qua non reddita, rogasse ulterius, ubinam præterea haberentur loca gratiæ & misericordiæ, in quibus sperare posset, se sanitatem esse recuperaturum: sibique dictum fuisse de reliquiis S. Ursi Solodori, & de aliis locis. Cum itaque ex Einsidlen in Wertenstein profectus esset & ibi, sed frustra, divinam implorasset clementiam, difficile huc iter instituisse, preces suas cum fiducia apud hos sanctos Martyres effudisse, & ita se a paralysi liberum sensisse inter precandum, ut sine scipionum ope, quo liberet, ire pedes posset. Quare sempiternas se Deo, & sanctis ejus Martyribus gratias debere, libere profitebatur. In hujus memoriam alterum ex scipionibus ipsi dedit, offerendum Capitulo suo nomine, alterum vero ipse in memoriam secum tulit peregrinus; antea tamen confessus fuit.

[90] Quamquam autem dictus civis rogatus mihi soli hæc dixerit, [contigit. Prodigia ex monumento antiquo descripta] eadem postea præstantibus duabus personis fide dignis confirmavit, & attestatus est, ex quibus illarum una etiam affirmat, suis se oculis peregrinum vidisse, & hoc miraculum tum temporis ita notum fuisse, ut miraretur, quemquam de eo dubitare posse. Hæc ibi Gothardus vir prudens & doctus auctorque contemporaneus, quæ proinde in dubium revocari non videntur posse a sobrii judicii hominibus. Hinc procedit laudatus scriptor ad miracula quæpiam, quæ non Solodori, sed Isneæ, quæ civitas Sueviæ haud procul a Lacu Bodamico sita est, contigere. De illis ita præfatur Gothardus, postquam dixerat, plura alia mox narrato similia prodigia, sed peregrinis contigisse, ex quo factum credit, ut eorum non supersint Solodori testimonia, licet forte exstent alibi, Quale est, inquit, antiquum monumentum, quod anno Domini MCCCCLXXVI festo S. Francisci exhibitum fuit domino consuli & senatui Isnensi de miraculis, quæ, SS. Urso & Sociis ejus intercedentibus, facta sunt personis piis Isnensibus ibidemque in Acta relatis, cui relationi præsentes fuerunt Conradus Brenberg, dictus dominus Zutegen, item Wilhelmus Rudolphus olim consul, Jos. Schantz e senatu & Joannes Swertfeur notarius publicus, qui a senatu delegati fuerunt. Ea autem miracula sunt sequentia, quæ mox subnectemus ex illo, postquam cum Hermanno observaverimus, anno 1474, qui est exaltationis reliquiarum anno præcedenti inventarum, quasdam ex illis Solodoro Isneam missas fuisse; inde vero illuc IV Octobris destinatam fuisse seriem miraculorum mox edendorum; atque proinde hæc intra biennium contigisse. Sic itaque illa ex monumento refert Gothardus.

XXIII. Dominus Der Tegen confessus est, se morbo laborasse & aliquorum dierum spatio cibum omnem respuisse: postea vero quam S. Ursum invocaverat, ejus reliquias ad se ferri curaverat & eas deosculatus fuerat, morbum statim devictum esse, non amplius se respuisse cibum, & sanum factum esse.

[91] XXIV. Honesti cujusdam viri filiola in nasum suum aciculam immiserat, cujus cuspis fracta illi inhæsit ita quidem, ut duodecim annos integros dolorem passa sit non exiguum, [quæ Isneæ] & nemo dolorem posset levare. Huic in mentem venit, videre S. Ursi reliquias, ibique offerre quadrantem ceræ. Post votum hoc statim cuspis ita e naso prominuit, ut ipsam ea arripere facile & extrahere posset. In hujus memoriam dicta cuspis, uti Acta habent, apud imaginem S. Ursi servata est.

XXV. Feminam quamdam honestam subito morbus ita invaserat, ut de ea omnino desperaretur: statim vero atque voto se S. Urso adstrinxerat, morbus sedatus est & ipsa sanata.

XXVI. Viro cuidam honesto puer erat quadriennis, qui incedere, aut commeare non poterat. Ad diversa hic loca peregrinationem voverat spe fretus fore, ut sanaretur puer, sed frustra: tandem ad S. Ursum confugit, & postquam ibidem puerum adduxerat mane, puer ad tactum reliquiarum ante prandium, quo libuit, ire potuit.

XXVII. Feminæ quædam parturientes, quæ partum edere non poterant, S. Ursi reliquias ad se ferri curaverunt, & corpus suum tangi, & mox pepererunt.

XXVIII. Quidam adolescentulus, qui annos aliquot laboraverat, & incedere non potuerat, postquam reliquiis S. Ursi, ad quas peregrinari statuerunt pro ipso parentes, tactus erat, gressum dirigere potuit.

XXIX. Vir quidam honestus vulnus apertum in corpore gerebat, unde cibus potusque effluebat, ita, ut omnes de salute ejus desperarent, qui ipsum videbant; sed hic, voto facto S. Urso, statim sanatus fuit.

XXX. Femina quædam adeo periculose parturiebat, ut & sibi, & partui suo timeret; sed S. Ursum in discrimine hoc invocans ipsi partum commendat promittitque, si masculus esset infans, ipsi se nomen Ursi daturam. Ad hæc parit femina, sed infantem, in quo vitæ signum non videbatur. Illatis vero S. Ursi reliquiis iisque tactus respirare cœpit, & postea baptizatus fuit.

XXXI. Virgo quædam cibum, quem sumebat, annos aliquot respuit; postquam vero ad S. Ursum peregrinari donumque ipsi offerre statuerat, non respuit amplius cibum.

[92] [ad Sanctorum reliquias] XXXII. Vir quidam ex Uttenburen, qui epilepsia laborabat, peregrinaturum se ad S. Ursum promittit, laturumque ceram & pecuniam; post votum hoc nunquam amplius laboravit.

XXXIII. Juvenis ex Uttenburen dormiens, somni tempore laborare ita cœpit, ut contracta esset manus, ita quidem, ut aperire eam non posset; cum vero peregrinari ad S. Ursum statuerat, manum mox aperire potuit & sanatus est.

XXXIV. Vir honestus Isnensis decem septimanis e brachio ita graviter laborabat, ut de die aut nocte somnum capere non posset, & medicamina in ipso nihil efficerent. Hic ad S. Ursum peregrinari, ceram offerre, & orare ibidem statuit, ex quo mox sanatus fuit & sic convaluit, ut laborasse numquam videretur.

XXXV. Viro cuidam filia erat decennis, quæ duos annos integros de nocte semper alta voce clamare solebat, qui clamor parentibus horrorem magnum afferebat; cum autem pro ipsa ad S. Ursum peregrinari statuissent, id filiæ nunquam postea contigit.

XXXVI. Puer quidam fuit, cujus ex inguine tumor fide major prominebat; qui cum reliquiis S. Ursi tactus esset, statim desedit tumor, & puer sanatus est. XXXVII. Femina magnum patiebatur dolorem ex osse, quod viginti omnino dies in gutture hæserat; hæc quamvis remedia multa adhiberet, nullum ipsi solatium afferebatur: demum ad S. Ursum confugit, seque ejus festo die Sancti reliquiis tangi curat; ad hæc sanatur statim, domum redit, nec dolorem ulterius sentit.

XXXVIII. Juvenis aliquis quatuordecim annos integros a tumore vexabatur, ita ut continere urinam non posset, pro quo cum votum sancto Urso factum esset, sanatus est.

XXXIX. Femina quædam ex oculis valde dolebat: hæc ad S. Ursum cum dono peregrinari statuit; postquam Sancti hujus reliquiis tacta erat, dolor omnis statim cessavit.

XL. Juvenis octo ferme septimanis lecto decumbebat & difficillime membra commovebat, putans, se eorum usu omnino privandum esse: cum ipso parentes ad S. Ursum peregrinari statuunt, & eum tangi Sancti reliquiis curant, ex quo melius se habere cœpit.

[93] XLI. Hydropicus quidam ita turgebat, ut flectere membrum nullum posset: [& invocationem contigere.] hic ad S. Ursum perlatus, cum Sancti reliquiis tangeretur, divinam clementiam cognovit in se, & domum reversus est. Tumor vero ad umbilicum descendit & sine dolore ægroti crepuit, sordesque multæ ex eo promanarunt; & ita sine hominum ope, invocando S. Ursum sanatus est.

XLII. Mulier quædam gravida & proxima partui in terram ex prima contignatione domus decidit, ita ut mortua crederetur. Maritus accedens cum ipsa ad S. Ursi reliquias peregrinari statuit, & statim circumspexit uxor, & commovere se cœpit; debilisque omnino & ægrota ad S. Ursum accessit. Postquam autem tacta erat reliquiis, domum rediit & sanata est, infantemque peperit membris omnibus sanum.

XLIII. Feminæ cuidam, quæ annos tres surda fuerat, allatæ sunt reliquiæ S. Ursi. Quamprimum iis tangebatur, In Deo, ajebat, ac S. Urso spem meam omnem colloco: melius me habeo: & postea surda non fuit amplius.

XLIV. Juvenis aliquis duas inter ædes e contignatione secunda in planum deciderat, usuque sensuum privatus jacebat: attamen in mentem veniebat cogitatio de S. Urso, & sancta ejus Societate; ad hanc visere S. Ursi reliquias proponit, & membris omnibus sanus surgit.

XLV. Mulier quædam gravida, & proxima partui læsa fuit tegula e tecto decidente, ita ut sibi desperaret: sacerdos autem S. Ursi reliquias ipsi attulit & eam his tetigit, ad quem tactum mulier commovere se & loqui adeo prudenter cœpit, ut sanctissimo Eucharistiæ Sacramento recreata fuerit. Peperit postea, neque dolorem ex tegu sensit amplius; quare ad S. Ursum venit, cerasque obtulit, quæ mulierem referebant infantem brachio tenentem. Hactenus Gothardus ex monumento superius memorato: sequens rursus Solodorum spectat ejusque tempore contigit, ut ex verbis ejus, quæ Latine reddo, liquet.

[94] XLVI. Ante dies aliquot, cum jam librum hunc typis mandaveram, [Aliud Solodorense.] litteræ mihi redditæ sunt viri cujusdam honesti, docti, & religiosi, qui apud omnes, qui ipsum noverunt, optime audit. In his litteris fatetur vir supradictus, quod anno MDCXXXV vigesima Junii ipse Solodorum advenisset, postquam a militibus Suecis misere adeo exceptus fuerat, ut in morbum incidisset periculosum, ita quidem, ut juxta medicorum sententiam spes vitæ non superesset, ipseque evadere periculum non posset. Cum vero in hoc vitæ discrimine vovisset Missam ad S. Ursi altare Solodori, & statuisset, sanctos hos Martyres imposterum sibi in Patronos sumere, Vitamque illorum, martyrium, miracula & imagines cum laude magna apud unumquemque divulgare, vidit, ineunte Augusto mense, quando summo in dolore & vitæ periculo erat, semisopitus in visione S. Ursum & S. Victorem ad se decumbentem properantes secunda vice (somnium namque visionem hanc prima vice fuisse reputabat) sibique videbantur ægrotum se expansis brachiis recreare velle; qui simul ac expertus erat hanc gratiam, non solum liberatum se morbi molestia sensit, verum animus fuit etiam solatio per visionem hanc repletus. Hoc contigit Solodori in domo nobilis cujusdam, qui Christiana pietate adductus, dictum virum religiosum hospitio suo exceperat ægrotum. Post hæc interjicit Gothardus, se nunc post miracula, quæ privatis personis contigerunt, duo narraturum, quæ in reipublicæ Solodoranæ universæ bonum acciderunt. Horum primum, ordine vero apud illum 47, est solutio obsidionis prodigiosæ apparitioni sanctorum Tutelarium adscripta, quam fusius ex Wagneri, antiquioris auctoris, Ms. desumptam dedi superius num. 82. Alterum sic Gothardus prosequitur.

[95] [Sudor ex reliquiis prodigiose fluit.] XLVIII. Cum Anno MDXXX Solodori cives quidam veneno sectæ Zwinglianæ corrupti essent, bonique per hoc & veteres Romano-catholici cives multum vexarentur, Zwinglii asseclarum aliquis Romano-catholico civi graviter minatus est, his verbis: Crastina die Ursulus nimium sudabit: quibus indicare volebat, se suosque socios proposuisse irruere in templum S. Ursi, altaria invadere, removere imagines, reliquias S. Ursi & Sociorum ejus profanare, quin imo in cineres eas vertere. Quamquam propositum hoc & consilium pessimum impii homines isti per bonitatem & providentiam divinam exsecuti non sint: procul dubio per intercessionem supradictorum Sanctorum: iste tamen civis Zwinglii assecla (quamvis, quid prophetizaret, ipse nesciret) propheticus Caiphas & vates factus est. Eodem namque die, quo invadere templum S. Ursi statuerant impii, sudare reliquiæ dicti Sancti cœperunt, cujus sudoris non cives tantum fide digni, sed etiam a senatu urbis (postquam hic certior factus erat) viri delegati, testes oculati & certissimi fuerunt; sicut etiam monumenta ejus temporis, & eorum apographum, ex quo isthæc decerpsi (ut non dicam miraculum hoc per semetipsum innotuisse omnibus) testantur. Hic vero sudor non solum indicium fuit impii propositi, quod conceperant Zwingliani contra ecclesiam S. Ursi, sed etiam dissensionis totius civitatis; parum namque aberat, quin dicto hoc die cives Romano-catholici & Zwingliani invicem sese urbe expellerent, non sine magna sanguinis profusione. Quia vero orta hæc tempestas inter cives sedari brevi non poterat, nec extingui tam cito sectæ Zwinglianæ ardor, & quia interim fides Catholica templumque S. Ursi magno erant in discrimine, tristis iste dictarum reliquiarum sudor bis postea visus est, & ultima vice festo S. Leodegarii, quod festum in tertium post festum S. Ursi diem incidit. Hermannus in observationibus exponit, præfatum sudorem ex S. Ursi capite, quod nimirum pretiosæ lipsanothecæ inclusum est, fluxisse, atque sedata demum seditione solemni Missa & decantato hymno Ambrosiano Te Deum Laudamus, præsente senatu, miraculi attestatione per delegatos suos excito, gratias Deo sanctisque Tutelaribus actas esse.

[96] Terna adhuc subjungit Gothardus miracula, quæ pariter ex ipso subnecto. [alia, quæ Gothardi & hocce tempore facta sunt.]

XLIX. Joannes Franciscus Kerchenmeyer, artium magister in Waldkirch ex Breysgen duplici testimonio, Germanico & Latino, fidem facit certissimam, sese ex intestinis adeo graviter laboravisse, ut medici ipsi, vivere eum diutius non posse, dicerent; quare, cum videret, opem humanam sibi nihil prodesse, magna cum fiducia sanctos martyres Ursum & Victorem Solodoranos invocavit, promisitque, si sanitati restitueretur, se Solodorum peregrinaturum ad sepulcrum sanctorum Martyrum. Post votum hoc melius se indies habere cœpit, ita ut XXI Septembris MDCLI votum ipse Solodori apud civitatis hujus Patronos impleverit.

L. Puer quidam annos octo natus propter pedum debilitatem iis niti non poterat; cum ipso parentes se peregrinaturos in Treibis-Kreutz, in quo loco sancti martyres Ursus & Victor cum Sociis suis capite truncati sunt, promiserunt, puerumque illuc adduxerunt precesque fuderunt, quibus fusis, sanatus est statim, præsentibus religiosis & sæcularibus viris, & incedere per templum cœpit, magno parentum suorum gaudio, qui propterea multas Deo gratias egerunt, eo quod per intercessionem sanctorum martyrum Ursi & Victoris puero suo hanc gratiam largitus esset.

LI. Cum anno MDCXCIII certus quidam civis hic epilepsia laboraret, & post multa adhibita medicamina sanari non posset, ad S. Ursum in collegiali ire statuit, & postquam ibidem Sancti reliquias aliquoties inviserat, morbo suo liberatus est, nec amplius postea laboravit. Hactenus Gothardus, qui deinde addit, innumera insuper miracula & prius & suo tempore contigisse, quæ litteris mandata non fuerint. Subjungo recentissimum Hermanni verbis, ita scribentis. Paucos abhinc annos matrona quædam Solodorana nobilissimæ familiæ experta est, (sanctorum Tutelarium patrocinium) quæ post grave puerperium eo devenit, ut viribus, carne, voce, cibi potusque sumendi facultate per plures dies jam destituta, præter ossa & cutem, defunctæ jam simillima, nihil amplius haberet, adeo quidem, ut medici omnes declararent, sine evidenti miraculo non amplius sanandam. Facta autem & incepta promissione novem Missarum totidem successivis diebus supra tumbam S. Ursi & Victoris in altari summo celebrandarum, inopinato & præter omnium spem quasi ad vitam rediit, adhuc altera exin prole fœcunda, vivitque etiam hodie in summam urbis totius admirationem: anno scilicet MDCCLVIII, quo hæc collegit & scripsit Hermannus.

[97] Claudamus denique hunc § altera ejusdem relatione. [Contra capitis dolores & tonitru invocantur præcipue Sancti.] In particulari, inquit, sunt Sancti nostri communes tutelares parturientium, ut ex Gothardo citatis locis patet & quotidiana experientia adhuc probat. Sunt & refugium illorum, qui vehementius capitis dolore premuntur, utpote quorum capitibus sacra, ut apud nos vocatur, arca, quæ SS. Ursi Victorisque duo capita continet, imponitur. Incredibile est, qualis sit concursus, quoties prædicta arca ex tumba desumitur, ut in processionibus circumferatur. Tanto enim zelo populus hanc arcam sibi imponi desiderat, tantaque devotione de hac gratia certat, ut spectantium lacrymas provocet. Eo scilicet crevit populi in sanctorum Tutelarium patrocinium fiducia. Sunt denique speciales Patroni contra fulgura & tempestates: a seculo enim non est auditum, quempiam intra urbis ambitum fulmine tactum occubuisse. Et licet jam sæpissime fulgur ob campanarum attractum turrim nostram ecclesiamque transierit, numquam tamen vel minimum detrimentum nec ædificio nec altaribus hominibusve attulit. Ipse ego, qui hæc scribo, testis sum præstantis S. Ursi hac in re patrocinii: dum enim anno MDCCLII die X Julii ad horam vespertinam circiter decimam, qua subcustos (quo officio tum fungebar) exorcizandæ tempestati operam darem, fulmen horribile per turris muros penetrans medium inter octo personas, quæ campanas pulsabant, super asseres quosdam, qui ibi ad campanas elevandas vel demittendas pro laqueari sunt, cecidit. Stabam ego inferius prope baptisterium ad portas ecclesiæ cum reliquiis S. Ursi, periturus, si fulmen directe ad me tendens per dictos asseres transivisset. Id tamen quasi in præfixo sacra ossa veritum mediumque inter dictas octo personas per aliquot momenta errabundum, tandem crepuit, nemine læso. Nullus nostrum erat, qui hanc incolumitatem suam post Deum S. Urso Sociisque non adscriberet.

§ VII. Sancti perperam SS. Victoris & Ursi Sociis adnumerati. Monitum de Instrumentis subreptitiis ad nos missis circa reperta corpora in pago Schöz, de quibus egimus in Gloria posthuma S. Mauritii & Sociorum.

[SS. Cosmas & Damianus male Thebæis Martyribus adscripti, uti & reperti] Antequam huic Commentario finem imponam, monendum lectorem censeo de duobus erroribus, altero Simleri, altero meo, in quem infidis verisimiliter, vel certe erroneis instrumentis quondam inductus sui, sic tamen, ut de rei veritate numquam non dubitaverim. Quod ad Simlerum spectat, scribit is lib. 2 Valesiæ pag. 42. In Helvetiis Soloturi Ursus cum Cosma, Damiano & Victore idem (martyrium) passus est. Ex hisce, ni fallor, Baldesanus in Historia Legionis Thebææ inter S. Mauritii Socios illos, subdubie tamen, recenset: unde & mihi data opportunitate Solodorum scribendi, natus est animus indagandi. Respondit autem sæpe laudatus Hermannus in hæc fere verba. Quod Simlerus lib. 2 Valesiæ de SS. Cosma & Damiano asserit, nempe illos Solodori ut martyres Thebæos coli, apud nos novissimum est; non enim hi Sanctis nostris adnumerantur, nec alio cultu speciali gaudent, nisi quod patroni facultatis medicæ habeantur, illorumque festum a prædicta facultate Missa solemni apud patres Conventuales celebretur. Igitur hallucinatus est Simlerus, cui curæ non fuit, quæ ad Sanctos pertinebant, examinare. Errorem ego commisi, deceptus instrumentis ad nos submissis. Ad diem scilicet XXII hujus mensis discutiens Martyrium sanctæ Legionis Thebææ cultumque S. Mauritii & Sociorum illustrans, inter monumenta plurima a P. Mauritio Chardono, Societatis nostræ sacerdote & Operis nostri adjutore sæpissime laudato, collecta & ad nos transmissa, reperi epistolam anonymam cum elencho non parvo a Chardono ipso Latine reddito miraculorum, quæ in Schöz, pago comitatus Willisoviensis in Helvetia, contigissent. Materiam illam tractavi Gloriæ posthumæ § 5 pag. 358. Lubet ex memorata epistola excerpere, quæ pro peculiaris S. Mauritii cultus occasione ibi allegantur. Denique, inquit auctor epistolæ, in Schöz, pago comitatus Willisoviensis, ecclesia filialis habetur S. Mauritio & Sociis sacra, ad parochiam Ettilwillanam spectans. Tria eodem in pago successive erecta fuerunt sacella, spatiis a se invicem non multum distantibus. Illorum uni jam anno Domini MCCCLVI Innocentius VI magnas indulgentias concessit, quibus anno MCCCLXVI Henricus episcopus Constantiensis novas addidit.

[99] Ducenta circiter corpora anno MCCCCLXXXIX eo in loco, [in pago Schöz, de quibus habemus] ubi primum sacellum est exstructum, sive prope sacellum, sive in domibus adjacentibus mirabiliter inventa sunt, ac ibi sacellum majus in honorem S. Mauritii ac Sociorum ejus exstructum est, a sacra Sede magnis indulgentiis pro festis Domini & beatæ Virginis aliorumque Sanctorum per annum præcipuis ditatum. Hactenus relatio anonymi, de cujus sinceritate quis dubitaret? Sequitur ejusdem observatio, quæ facit, ut de re examinanda iterum cogitarim. Qui factum, prosequitur, ut tot sanctorum Martyrum corpora hoc loco fuerint sepulta, non constat. Quod ex Sociis SS. Ursi & Victoris fuerint, qui prope Solodorum gloriosum pro fide martyrium subierunt, inde colligi potest, quod, ut Legenda Solodorana meminit, alii ex sanctis Martyribus capita gestaverint corpori appressa, alii in pectore reposita, alii autem ad pedes deposuerint. In hoc autem situ sepulta in dicto loco Schöz sanctorum Martyrum corpora reperta sunt, obvertentia singula faciem versus ecclesiam, seu Ortum solis. Hæc, inquam, quod viderem subdubie Sociis SS. Victoris & Ursi adscriptos, quorum corpora ibi reperta credebantur, fecerunt, ut examen huc rursus remiserim atque hic brevibus pertractem. Advertere ibidem potuit lector, quod de relatione inventionis jam tum non parum dubitarim, quodque de ejus fide suspicionem ingesserint etiam hæc anonymi verba: Quo devenerint tot ibi Sanctorum reperta corpora, non additur. Credibile est, ea per varias inde ecclesias distributa fuisse. Nimirum inter ecclesias plurimas tum Helvetiæ, tum aliarum regionum, quas reliquiis sanctorum Thebæorum ditatas percensui quam plurimas, obviam nullam habui, quæ inde acceptas ferat, quod sane pene incredibile esset, si distributa fuissent tot ibi reperta sacra ossa. Accedit, quod nullum auctorem de inventione illa præter unum Murerum, idque verbis satis ambiguis sensuque perplexo, scribentem repererim. Itaque data opportunitate Solodorum, unde octavo vix milliari distat pagus Schöz, scribendi, sollicitius inquisivi, an quidquam reperire possem rei illi dilucidandæ. Operam in eo, ut in ceteris plurimis, impendit laudatus sæpe Hermannus, atque, ecce, quid perquirenti responderit.

[100] Ad dubium aliud de corporibus quibusdam in pago Schötz, [Instrumentam spurium.] ditionis Lucernensis, ad annum MCCCCLXXXIX inventis & ex Thebæa Legione habitis. Interim nulla rei hujus notitia Solodori habetur, nec umquam fuit; imo neque in ipsa loci vicinia, quantum mihi ex litteris illuc datis crebrisque quæstionibus oretenus factis constare licuit. Quid ad hæc, lector? Corpora illa inveniri tanto numero debuerunt in vicinia Solodori, anno MCDLXXXIX; illo scilicet tempore, quo celeberrimus Solodori erat sanctorum Thebæorum cultus a repertis paucis annis ante tot sacris exuviis illorum, quorum Socii in Schöz inveniri credebantur: & nulla hujus rei Solodori vel esset vel fuisset umquam notitia? Sed & illa sic exstincta esset, ut nullum ejus vestigium in ipso loco ejusque vicinia remaneret hodiedum? Nisi hæc manifesta erroris vel commenti indicia sint, jam fere nulla supererunt. Itaque quæcumque de inventione memorata ex anonymi epistola ibidem attuli, pro falsis & supposititiis habeo. Potuit anonymus ille falsa relatione decipi ab homine vel malevolo vel ignorante & credulo, cui similia suggesta fuerint, dubitoque, an ipsa Miracula, quæ ibidem ex illo edidi, satis etiam secure ad locum illum referantur. De illis tamen, quandoquidem liber, in eoque testes aliqui citantur, paulo major est fiducia, quam de reliquiarum inventione, quæ unde, aut a quo profecta sit, penitus ignoro. Nunc ipsam Passionem edo, præmissis ad explicationem tabulæ hic inserendæ notitiis ex Hermanno desumptis. Ordior a chorographia Veteris Solodori.

[101] [Observationes ad tabulam.] A Locus quinque vivis fontibus septus, ubi ab initio sepulti fuerunt sancti Martyres, & ubi postea inter spinas & tribulos inventa fuerunt sacra illorum ossa, exstructumque sacellum, S. Petri dictum.

B Spatium, ubi anno 1501 erecta fuit ecclesia S. Ursi dicta in Treibis-Kreutz, ob memoriam martyrii in ponte, qui ibi terminabatur, a Sanctis tolerati.

C Locus, ubi hodie exstat collegialis ecclesia S. Ursi.

D Spatium intra castrum, ubi prima ecclesia parochialis S. Stephani fuit, quodque etiam hodie Freithoff, idest cœmeterium appellatur.

E Castri antiqui circuitus muris cinctus.

F Vicus, ubi hibernabant & stationes habebant Romani, variis ruderibus effossisque ibidem monetis & numismatibus antiquis designatus.

G Turris antiquissima, quam ab ipso fundatore exstructam credunt.

H Collis Hermetis, adhuc hodie Hermes-Bühel dictus, in quo erat templum Martis & Mercurii. Eo pertracti creduntur ante passionem Sancti, ut idolis immolarent, in cujus rei memoriam Crux ibi hodiedum erecta est, pictaque ea historiæ pars in parvo sacello conspicitur.

I Locus, ubi olim pons Arulæ, super quo Sancti capite minuti sunt, ripam utramque jungebat.

K Arx vel sedes præsidis, adhuc hodie die Burg dicta.

L Via regia ex Italia ad Rauracos.

M Sacellum S. Laurentii eo spatio constructum postea, ubi Sanctis comburendis pyra exstructa, cælitusque exstincto igne, destructa fuisse creditur.

N Specus mutata in ecclesiam, in qua leguntur hi versus:

Pectore dum Christo, dum servit pectine egenis,
      Hac latuit quondam diva Verena cava.

Circa hodierni Solodori tabulam duo tantum designanda sunt loca, nimirum sacellum S. Petri, quod numero 1, & basilica collegialis S. Ursi, quæ numero 2 notata sunt. Habe nunc, lector, ipsa Acta; primo loco illa, quæ a Surio mutuamus & completa sunt, aguntque etiam de Sociis SS. Ursi & Victoris, quod forte antiquitatem non commendat; secundo altera imperfecta, ubi SS. Ursi & Victoris tantum, & hujus præcipue fit mentio.

MARTYRIUM
SS. Ursi, Victoris & Sociorum
Auctore anonymo.
Ex editione Surii.

Victor Martyr ex legione Thebæa, Solodori in Helvetia (S.)
Ursus Martyr ex legione Thebæa, Solodori in Helvetia (S.)
Socii Martyres ex legione Thebæa, Solodori in Helvetia

BHL Number: 8588
a

A. ANONYMO.

[Sancti, qui Solodorum a Legione secesserant,] Cum tempore Maximiani imperatoris (qui cum collega Diocletiano imperium tenuit) gravis persecutio Christianorum esset exorta, erant in legione sancti Mauritii Ursus & Victor cum sociis LXVI, viri in bellicis rebus strenui, quorum hodie natalitia colimus. Qui beati Mauritii passione & gladii terrore turbati, non absque divino nutu castrorum tumultus occulte relinquentes apud Solodorum castrum antiquissimum, quod est super Arulam fluvium, pervenerunt, ut per eos ibidem multorum infidelium cæcitas fidei lumen reciperet b.

[2] Interea Maximianus imperatoraudiens, sanctum Ursum Sociosque ejus ab Agauno * fugam dedisse, [ibi Maximiani jussu ab Hyrtaco torquentur] nimis furore succensus est. Accito, igitur Hyrtaco, prædicti Solodorensis oppidi præside, præcepit & injunxit, ut vestigia Sanctorum diligenter perscrutando indagaret, & ubicumque ipsos inveniret, aut ad sacrificia deorum compelleret, aut variis tormentis eorum vitam finiret. Igitur beato Urso Sociisque ejus Hyrtaco præsidi præsentatis, talibus verbis eos alloquitur, dicens: O viri, quis vos furor decretis principum suasit obviare? Vestram strenuitatem monemus, & imperiali præcepto præcipimus, ut omni occasione remota, ad sacrificandum diis omnipotentibus Iovi & Mercurio velitis vos inclinare. Alioquin vos vitam faciam variis finire tormentis. Illi vero cælitus corroborati dixerunt: Christiani sumus, nec sacrificando surdis & mutis idolis, Christianæ religionis ritum volumus inquinare. Hyrtacus videns Sanctorum constantiam, nec posse blanditiis flecti, nec terroribus molliri, præcepit manus & pedes eorum catenis nexibusque constringi, ac variis tormentis ipsos atrociter cruciari. Quod cum carnifices studiose peragerent, divina clementia (quæ sperantes in se non deserit) tanto super eos splendore claritatis illuxit, ut tortores fulgore perterriti, ad terram prosternerentur semivivi, sanctique Martyres catenis ruptis vinculisque dissolutis, starent imperterriti, glorificantes & laudantes Dominum Deum Israël.

[3] Pagani vero, una cum præside confusione ducti, [& post varia tormenta capite truncati] dolore & angustia torquebantur, videntes, quod multi ad Christum per miracula prædicta converterentur. Alloquitur itaque præses sanctos Martyres dicens: Unum de duobus eligite; aut diis immortalibus sacrificate, aut vitam vestram variis faciam tormentis finire. Respondentes Sancti, dixerunt: Christus pro nobis passus est, nos etiam pro Christo, quæcunque tormenta tua decreverit malitia inferre, parati sumus sustinere. Imperat igitur præses furore repletus, magnam componi lignorum congeriem, & præparari maximum ignem, ut Sanctorum corpora cremarentur. Cumque præsentibus multis sancti Martyres fuissent adducti, Hyrtacus ait ad illos: Nisi a vestro errore resipiscatis, in his flammis corpora vestra concremabo. Sancti Spiritu sancto confortati responderunt: Nullæ nos minæ, vel tormentorum timor a sancto & justo proposito revocabunt, & parati sumus ad omnia pro Salvatoris nomine sustinenda. Sanctis igitur ad ignem, ut in illum mitterentur, accedentibus, ecce ventus validissimus de cœlo veniens, lignorum congeriem undique succensam, tanto conamine impulit, ut dissoluta & in varias partes divisa, penitus extingueretur c. Quod videntes multi, ad fidem conversi sunt.

[4] [in Arulam præcipitantur.] Videns autem impius præses sanctos Martyres duplici miraculorum splendore clarificatos, plurimos capite truncari præcepit. Interea sancti martyres Ursus cum Sociis suis, utriusque sexus homines doctrina & exemplis in fide confortabant. Hyrtacus vero præses, vir Belial furore plenus, super pontem prædicti fluminis sibi sanctos Martyres jussit præsentari: ut eodem loco capite cæsos mox in alveum fluminis præcipitaret. Cæduntur ergo beati Martyres, & in flumen præcipitantur, nec tamen longe a dicto ponte defluxerunt. Nam divina Misericordia (apud quam omnia possibilia sunt) suæ mansuetudinis potentiam in eis demonstravit. Non longe namque a dicto ponte, capita sua in manibus portantes, flumen egressi sunt, & ad locum, ubi nunc in honore ipsorum basilica fabricata est, pervenerunt. Mirabilia hæc, & mirabilibus mirabiliora succedunt. Sancti enim Martyres genua ad terram flectentes, quasi ad unius horæ spatium, priusquam corpora sua ad terram deponerent, cunctis cernentibus d, orabant. Orationi vero fine dato, corpora sua ad terram dimiserunt, acsi dicerent: Hæc requies nostra in sæculum sæculi. Venientesque surdi, cæci, claudi, imbecilles & paralytici, seu quacunque infirmitate detenti, tangebant corpora Sanctorum: & subitam recipiebant sanitatem. Energumeni quosque dæmonibus obsessi, ad tactum sanctorum curabantur Martyrum & usque in hodiernum diem, si fides petentium non titubet, per Dei gratiam curantur. Passi sunt autem Ursus & Victor cum Sociis suis apud Solodorum pridie Calendas Octobris, regnante Domino nostro Jesu Christo, qui est benedictus in secula, Amen.

ANNOTATA.

a Surius unde hæc acceperit ad titulum præmonet: Historia ad nos perlata est ex Francia per venerabilem D. P. Petrum a Leydis, Carthusiæ Coloniensis olim priorem. Quæ nos ad illam prænotanda duximus, vide Commentarii prævii § 1.

b Si hæc ita intelligantur, ut Sanctorum in tolerandis tormentis constantia paganorum plurimi ad veram fidem amplectendam excitati fuerint, nihil est, quod repugnet: at si plurimos ad fidem prædicatione sua perduxisse innuantur, ægre id componi potest cum intervallo octo circiter dierum, quo Solodori agere potuerunt, utpote qui paucis diebus a reliqua Thebæorum Legione, quæ 22 Septembris martyrium passa est, recesserint, ipsique 30 ejusdem mensis coronati sint. Vide, quid de his dixerim Comment. prævii num. XI.

c Ostendunt etiam hodie Solodorenses locum, ubi hoc prodigium contigerit: scilicet designatum in chorographia Veteris Solodori littera M. Est ibi hodiedum sacellum S. Laurentio sacrum.

d Totam hanc narrationem insolentis prodigii habeo suspectam commenti, sicut præmonui Comment. præv. num. 7 & seqq. Quæ porro hic de basilica fabricata eo loco, ubi flumine egressi Sancti corpora sua deposuerint, perhibentur, innuunt Passionem vel scriptam vel interpolatam fuisse, constructo jam sacello S. Petri, vel fundata ecclesia Ursiana, circa quæ consule Commentarium præv. § 2 & 3.

* forte se in

PASSIO
S. Victoris & Sociorum ex Ms. Signiacensi auctore anonymo.

Victor Martyr ex legione Thebæa, Solodori in Helvetia (S.)
Ursus Martyr ex legione Thebæa, Solodori in Helvetia (S.)
Socii Martyres ex legione Thebæa, Solodori in Helvetia

BHL Number: 8584, 8585
a

[Passio S. Victoris & Sociorum,] Tempore illo cum Maximianus imperator sanctum Mauricium cum sex millibus sexcentis sexaginta sex, in urbem Genevensium direxisset, ut jussionem suam implessent, quatinus Christianos persequerentur: tunc illi residentes in loco Agaunensi, dixerunt Maximiano imperatori; Christiani sumus, Christianos persequi non possumus b. Tunc ille ira repletus jussit unumquemque interficere. Videntes hæc sancti Dei Victor & Ursus, quæ fiebant, occulte exierunt; & cum ad Salodorum castrum, qui super Arulam fluvium est, pervenissent, & auditum fuisset hoc ab imperatore, repletus furore, jussit ministris suis, ut ipsos Sanctos persequerentur. Et cum pervenissent ad locum, ubi illi Sancti orabant, videntes eos ministri imperatoris, dixerunt ad illos; Qui estis vos? Et illi respondentes dixerunt; Nos sumus famuli Dei, Victor & Ursus. Et ministri dixerunt ad illos; Misit nos Maximianus imperator, ut, ubicumque vos invenire poterimus, statim vos interficiamus. Famuli Dei Victor & Ursus responderunt. Melius est nobis mori, quam ultra dæmonibus immolare. Tunc ministri comprehendentes eos, ducebant illos, ut torquerentur. Illi autem ambulantes psallebant dicentes; Domine Jesu Christe, ne patiaris nos ire cum his, qui te negant verum Deum esse. Et cum torquerentur, clamabant; Domine Jesu Christe, da fortitudinem servis tuis, quia propter te libenter hæc patimur; & mitte angelum tuum, qui eripiat nos de manibus inimicorum nostrorum. Tunc apparuit super eos sicut radius solis, & qui eos torquebant, ceciderunt, & facti sunt velut mortui, & Sancti Dei absoluti sunt a vinculo, quo tenebantur. Videntes vero turbæ gentilium exspectantium, quod factum est, glorificaverunt Deum Israël.

[2] Tunc unus ex ipsis ministris nomine Hyrtacus, qui ad Christianos persequendos erat famosus, [hujusque prima translatio] dixit pueris suis; Hoc, quod vidistis, phantasma est; sed dico vobis, ite concito cursu iterum comprehendere maleficos illos, qui contempserunt præceptum Maximiani imperatoris & seducunt populum ad legem Christianorum, & dicunt, se colere Christum Filium Dei c. Videns vero circumadstantium multitudo, quid de Servis Dei factum fuisset, pagani quidem insistentes dæmonum culturis gaudebant, Christiani plangebant. Viderunt vero omnes per duarum horarum spatium sanctum Victorem genua flectentem, tanquam vivus adhuc esset: & cum hoc mirarentur, subito corpus ejus quievit, & sicut sol resplenduit: statimque corpora eorum Christiani sepelierunt. Temporibus vero Gundegisili regis, qui regno Burgundionum d præerat, Theodesinda regina exstruxit basilicam in honore martyris Vincentii, & in honore sancti Victoris, in territorio Genavensium, sub oppido ipsius civitatis, miro opere decoratam, pluribus ornamentis & magnis possessionibus locupletatam, & regali liberalitate, quæ nunc in oculis nostris fulget. Petiit autem Domitianum e tunc temporis Genevensium episcopum, ut corpus sancti Victoris martyris liceret sibi a Solodoro castro ibidem transferre: quod impetrans, assumpto populo Christiano, cum hymnis, psalmis, & sacerdotibus ad ipsum locum, ubi sepultus erat, pervenerunt; & per triduum obsecrantes jejuniis & vigiliis, vix tandem potuerunt ad sepulcrum ejus accedere. Quo cum pervenissent, & apertum fuisset sepulcrum, ubi requiescebat corpus Martyris, totum commotum est. Videntes vero hæc mirabilia Dei, timuerunt omnes. Iterum exspectantes ipsam vigiliam noctis jejunantes simul & orantes acceperunt corpus ejus, & posuerunt in feretro. Tunc sonus magnus factus est, & resplenduit arca illa, ubi posuerunt eum, sicut nix.

[3] [Genevam, ubi prodigiose invenitur initio seculi 7.] Elevantes autem eum, & cum hymnis, psalmis, cereis, lampadibus, usque Genavam deferentes, deposuerunt eum in ecclesiam, ubi & sepelierunt eum, magnis vocibus Deum benedicentes, atque sanctum Martyrem salutando proclamantes; Bene venisti serve Dei, sancte Victor; in tuo enim adventu credimus nos salvos fieri, & apud Deum semper tuis precibus in omni nostra tribulatione relevari. Itaque de passione sancti Martyris & translatione corporis ejus hæc ita se habent: succedentibus vero pluribus annis, per multa spatia annorum & temporum, nulli hominum tunc temporis fama ipsius Martyris innotuerat, qualiter in isto domicilio corpus ipsius humatum fuisset; tamen sepulcrum ejus cunctis palam declarabatur f, & omnibus famosum erat. Cum vero tempus advenisset, ut merita Martyris sui Dominus declararet, vir gloriosus Theodoricus, rex Francorum, ad visitandum civitatem Genavensium venit; & quod pia fide crediderat, inspiratione divina Hyconius Mauriennensis ecclesiæ præsul adfuit; qui conjunctis secum viris apostolicis, Rusticio, & Patricio g episcopis, secreto nocturno tempore ad sepulcrum beati Viri accesserunt, remotoque marmore, quod interna sepulcri tegebat, repererunt eum, exterius quidem decoro marmore circumseptum, intra vero loculum ex ligno imputribili factum; intrinsecus autem ornamentum ex argenti metallo fulgenti decore compositum, ibique beatum corpus positum invenerunt: quod videntes cum omni populo glorificaverunt Deum, jam de tanto Patrono certi facti, de tanto thesauro securi. Et diutius ibidem pernoctantes, & orantes, postmodum, sicuti invenerant, diligentissime componentes reposuerunt, ad laudem, & gloriam Domini nostri Jesu Christi, & honorem beatissimi martyris Victoris atque ad salutem fidelium populorum ibi devote concurrentium, & tanti Martyris patrocinia fideliter requirentium, præstante Domino, qui vivit, & regnat per omnia sæcula sæculorum. Amen.

[4] [Miracula, quæ tunc videntur contigisse.] Contigit vero tunc h, quandam fæminam orationis causa ad sepulcrum beati Martyris advenire; quæ fragili mundanaque cupiditate correpta, cereum, qui ad sepulcrum ejus pridem arserat, fraudis ingenio auferre præsumpsit: & cum eum ad mansionis suæ hospitium deportasset, ita in manu ejus cereus ipse adhæsit, ut neque ab ipsa, neque a vicinis concurrentibus, ulla potuisset ratione divelli. Quæ secum cogitans ac delicti sui facinus recognoscens, citius ad sepulcrum beati Martyris, adstante populo, remeavit. Tunc sacerdotes, qui in loco illo sacrum officium exhibebant, rogati a cunctis, fusa protinus oratione, super manum fæminæ signaculum Crucis impresserunt; statim, favente sancti Martyris pietate, manus sanitati est pristinæ restituta. Ecce facta est iterum inter negotiatores de prestito controversia: cumque unus eorum repeteret rem suam, & alter obstinacius non se debere reddere, firmaret, causam ita finiendam decreverunt, ut supra tumbam Martyris, qui negabat, jurare deberet. Accessit: veritas ita patefacta est. Cum enim vellet mendacium suum juratus augere; ut extendit manum, illico resupinus in terram cecidit, neque malum, quod voto conceperat, ad opus perducere potuit: monstrante hoc ipsum sancto Martyre, quantum in oculis omnipotentis Dei casum faciunt, qui peccata sua ut i … perjuriose gravius alligare non metuunt, inde postmodum cum reprobis in foveam, quam non prævident, perditionis corruant. Sed & puella quædam ibi a dæmonio curata, virtute Martyris. Is qui in ea latebat, malignus spiritus, sumpta forma lacertæ, per aurem ipsius expulsus exiit, tali forma dignus, cui sufficere non potuit angelica dignitas; & in iis se locum habere, qui similes reptilibus, reprobo sensui traditi ventrem cordis sui carnaliter vivendo per terram semper trahunt, numquam caput ad cœlum, sed cum manibus operum ad terram potius tendentes. Longum est virorum, & fæminarum sanitates, & curationes replicare, quando quotidie Deus noster, ad gloriam Martyris innumera ibi miracula præstet, ut, quicumque beneficia cum fide ibi expetierunt, redientes, gratiam se impetrasse, nulli fiat dubium. Passi sunt autem sancti martyres Victor & Ursus sub Maximiano imperatore, pridie Kalendas Octobris, regnante Domino nostro Jesu Christo, qui cum Patre & Spiritu sancto vivit & regnat Deus per omnia sæcula sæculorum, Amen.

ANNOTATA.

a Vide, quæ de hac Passione præmonui Commentarii prævii § 1.

b Desumpta sunt hæc totidem verbis ex Actis S. Mauritii & Sociorum, quæ ad diem 22 hujus mensis illustrata sunt.

c Spalma est hic manifestum: an amanuensis, an codicis vitio? Redi ad Passionem 1 loco editam, ut suppleas.

d De Gundegisilo Burgundionum rege & Theodesinda regina, quæ verisimilius Sedeleuba est, pluribus disserui Comment. prævii § 4 num. 47.

e De Domitiano sub finem seculi V Genevensium catalogo episcoporum inserendo, disputatuminvenies Comment. prævii num. 49.

f Id est, ni fallor, sciebatur, sanctum corpus in ecclesia illa delitescere, licet ignoraretur propius locus. Magnus ad illud concursus fiebat, variaque ibi Deus per sancti Martyris intercessionem faciebat miracula.

g De Rustico seu Rusticio & Patricio disquisita inveniet lector non pauca Comment. prævii § 4 num. 42 & seqq.

h Commentarii prævii numero 45 hinc deduxi, eadem hæc forte miracula esse, quæ inventionem mox dictam memorans Fredegarius pro instituto suo strinxit.

i Littura sic vocem obduxit, ut legere non possim, nisi primam litteram & ultimas syllabas, unde suspicor, fuisse subvelent.

DE S. ANTONINO SIVE ANTONIO M.
PLACENTIÆ IN ITALIA.

[Commentarius Prævius]

Antoninus vel Antonius M. Placentiæ in Italia (S.)

AUCTORE J. C.

[Sancti Martyris ex Martyrologiis noti] Pertractans ad diem XXII hujus mensis Martyrium sanctorum Thebæorum Martyrum, in Gloria Posthuma collegi peculiaria quædam, quæ spectant ad Martyres de Thebæa Legione crediditos, nec speciatim in Martyrologio Romano occursuros. Ibidem in Addendis pag. 915 § 9 ut tempori præmonerem, dixi, nihil speciale ad nos de S. Antonino Placentino patrono pervenisse, postquam mentem suam aperuerat Sollerius noster tom. 2 Julii pag. 7 & seqq. Ibidem Commentario prodomo ad dies II, III & XXX Septembris § 2 speciatim de S. Antonino Placentino agit disquiritque, quis, qualis, & cujas, quando & ubi passus sit, atque illud imprimis stabilit, S. Antoninum seu Antonium quemdam verisimilius martyrem Placentinis concedendum esse. Indubia sunt Sollerii pro hac re argumenta, allegat namque vetustissima Martyrologia, quibus & Sancti nomen & palæstra sive locus, ubi præcipue colebatur, Placentia inscripta sunt ad hunc diem XXX Septembris. Hieronymianus Epternacensis codex antiquissimus ibi annuntiat: Placentiæ natalis Antoni. Accedit Lucensis: In civitate Placentia sancti Anthoni. Distinctius paulo habet Corbeiensis hoc modo: In Placentia civitate natalis sancti Antonini martyris, cum quibus consonat Blumianus.

[2] [Acta incognita sunt.] Quatuor hisce venerandis antiquitatis monumentis accedunt ex Hieronymianis contractioribus Fastis Martyrologia Augustanum, Labbeanum, Corbeiense, ubi sanctus idem Martyr, non sine mendis tamen, annuntiatus legitur. Usuardus, qui S. Antoninum ex Hieronymianis accepit, Confessorem facit, nescio, qua erroris causa. Atque hæc indubia sunt monumenta, quæ S. Antoninum seu Antonium martyrem Placentinis asserant. Baronius Sanctum his verbis celebrat. Placentiæ S. Antonini martyris ex eadem Legione, Thebæa scilicet, de qua proxime agitur in annuntiatione SS. Victoris & Ursi. Unde, quæ primitivis Martyrologiis superaddit, acceperit eminentissimus scriptor, addit Sollerius, ab Equilino nimirum & Maurolyco, ante quos S. Antoninum ex Thebæa Legione & S. Mauritii societate martyrem esse, nusquam assertum reperit, neque ego porro reperio. Ablegat igitur inter recentioris ævi fabulas tum hæc tum quæcumque bene longa referunt ex monumentis non antiquis scriptores novelli Placentini, quos refutat §§ 5 & 6. Quandoquidem non videam, Sollerii argumentis quidpiam opposuisse Placentinos ad id præstandum amice & sæpius invitatos, illuc lectorem remitto, ne eadem rursus excutiendo actum agam.

DE SS. CASTO ET DESIDERIO MM.
CULTIS PLACENTIÆ IN ITALIA.
Ex Hieronymianis, aliisque Fastis.

[Commentarius Prævius]

Castus M. Placentiæ in Italia (S.)
Desiderius M. Placentiæ in Italia (S.)

AUCTORE J. S.

[Castus & Desiderius simul annuntiati in Fastis antiquis,] Duos hodie produco Martyres, de quibus multum dubitavi, an non spectarent ad alium diem, & ad majorem quemdam martyrum manipulum. Ratio dubitandi erat, quod codices Hieronymiani non omnes consentiant in iis hodie annuntiandis. Quæsivi igitur, an eosdem alio die in codicibus Hieronymianis conjunctos reperirem. Hoc cum invenire non potuerim, probabilius existimo, Castum & Desiderium ad hunc diem spectare. Cumque ex consensu aliquot codicum satis videatur certum, ipsos esse Martyres & simul passos, pauca illa, quæ de Casto & Desiderio se offerunt, hic colligam. Ex vetustissimo codice Epternacensi apud Florentinium in Annotatis ita legitur: Et in Mesoli Casti & Desiderii. Nihil quidem de his habent codices Florentinii & Acherii; sed in antiquo codice Richenoviensi apud nos bis eodem die ponuntur, primo quasi cum S. Antonino Placentino, post quem ita sequuntur: Casti, Desiderii. Deinde hoc modo: Alibi; Casti & Desiderii. In codice Labbeano sic habetur: Natalis Æmili & Casti. Corruptio hæc videtur, quamvis Castus & Æmilius simul passi sint in Africa, de quibus breviter actum est ad XXII Maii ex S. Cypriano: nam contraria sunt reliquis martyrologis, & ex loco Mesoli oriri potuit nomen Æmilii, quemadmodum plurima alia in iisdem Martyrologiis non minus corrupta deprehendimus. Rectius legitur in Martyrologio Autissiodorensi apud Martenium: In Placentia civitate SS. Antonii Gasti (pro Casti) & Desiderii.

[2] In Officiis propriis ecclesiæ Placentinæ, quæ anno 1635 impressa habemus, [item Casti & Desiderii festivitas simul Placentiæ celebrata:] ad XXX Septembris præscribitur Officium de S. Hieronymo, sed hæc additur observatio: Festum autem sanctorum martyrum Casti & Desiderii, in eamdem diem incidens, transfertur in diem sequentem, nisi in propria ecclesia, hoc est, in ecclesia S. Antonini, in qua ipsorum sanctorum Martyrum corpora condita jacent. Tum ad 1 Octobris ponitur Officium semiduplex sanctorum martyrum Casti & Desiderii. Lectiones autem dantur de S. Casto, qui cum Æmilio passus est in Africa, & de quo actum est ad XXII Maii, ac de S. Desiderio episcopo Lingonensi & martyre, cujus Acta apud nos data sunt ad XXIII Maii. Si crederem, hosce martyres hodie in Martyrologiis Hieronymianis annuntiari, satis esset de iis in Prætermissis breviter meminisse. Verum non video, quo fundamento S. Desiderii Lingonensis corpus sibi attribuant Placentini, aut etiam corpus S. Casti Africani, cum S. Æmilio passi. Dicunt quidem in lectionibus, utriusque ossa sacra modo servari Placentiæ in ecclesia S. Antonini, & festivitatem utriusque simul celebrari; sed non edicunt, qua occasione, quo tempore, cujus opera Placentiam translata fuerint illa corpora. Nihilo magis exponunt, unde contigerit, ut martyr Africanus cum episcopo Gallo eadem die eodemque Officio celebraretur, ac martyr laicus episcopo martyri præponeretur.

[3] [ubi horum corpora: Placentinorum de suis opinio] De conservatis in ecclesia S. Antonini corporibus SS. Casti & Desiderii variis locis meminit Campius in Historia Placentina, sequiturque opinionem ex illorum Officio jam expositam, sed nihil producit, quo eam confirmet. Lib. 4 ad annum 418 pag. 121 ait, plus quam octigentos annos corpora eorum fuisse in ecclesia S. Antonini, priusquam circa medium seculi XVII illa scribebat. Credidit igitur, ibidem ea corpora fuisse ante medium seculi IX. Ait quoque, festum translationis esse, quod de iis celebratur XXX Septembris. Idem lib. 6 ad annum 758 pag. 192 ait, aliquos legisse in vetusta scriptura, quæ postmodum erat perdita, SS. Casti & Desiderii corpora Placentiam fuisse translata, sedente Desiderio episcopo Placentino ac regnante apud Longobardos Desiderio rege, id est, aliquot annis post medium seculi VIII. At unusquisque facile videbit, quam infirma sit illa conjectura, pro qua solum laudatur membrana perdita, nescimus cujus antiquitatis aut auctoritatis. Deinde alteram prolaturus conjecturam, primum fatetur, prorsus ignorari, quanto tempore corpus S. Casti quieverit in Africa, & S. Desiderii in Gallia; quove tempore corpora illa primum fuerint conjuncta. Tum conjicit, utrumque prius Romam fuisse delatum, ibique ambo simul conjuncta: obsidenteque Romam Aistulpho Longobardorum rege, quod contigit anno 755, effosa fuisse e cœmeterio, ac Ticinum delata, inde postea Placentiam. Verum hæ conjecturæ non modo omni fundamento carent, sed omni etiam verisimilitudine.

[4] [non videtur satis probabilis:] Etenim nec verisimile nec credibile est, corpus S. Desiderii ex Gallia Romam fuisse delatum, ut in suburbano aliquo cœmeterio reconderetur; neque id ipsum fit verisimile de Casto martyre Africano. Neque enim medio ævo solebant corpora Sanctorum deferri ad cœmeteria Romana, sed erui cœperunt istis seculis sacra corpora e cœmeteriis Romanis, ut elevata alioque translata, majori in veneratione haberentur. Quapropter, si constaret, corpora SS. Casti & Desiderii Roma fuisse Placentiam translata, sive prius Ticinum fuissent portata, sive recta Placentiam delata, magis crederem, Sanctos fuisse ignotos ac forte etiam anonymos, quibus nomina Casti & Desiderii post elevationem fuerint data, nisi hæc nomina cum signis martyrii, ut aliquando fit, fuerint in sepulcris inventa. At hæc quoque conjectura non est necessaria, cum nesciamus, unde illa corpora Placentini acceperint. Magis tamen verisimile est, corpora esse duorum in martyrio Sociorum, quam alterum e Martyribus fuisse Africanum, alterum Gallum. Certe Lingonenses numquam admittent, Placentiæ servari corpus sui Desiderii, cum illud se possidere credant. Data apud nos sunt Acta S. Desiderii Lingonensis ad XXIII Maii, ubi etiam inventio elevatioque corporis recitata est, anno 1314 solemniter peracta, ut solum necesse sit inspicere disputata ibidem, si quis nosse velit, quam improbabilis sit opinio Placentinorum de corpore S. Desiderii Lingonensis Placentiæ servato.

[5] Florentinius in Annotatis, cum videret, Castum & Desiderium annuntiari in Mesoli, [æt hodierni non videntur distinguendi æ Placentinis.] inquirit in locum martyrii, conjicitque satis probabiliter, Africanos esse martyres, quandoquidem in Africa erat regnum aut populus Messoli aut Massyli dictus. Massylorum regio certe nota est in Mauritania, ac pars erat Numidiæ. At dubitat Ortelius in Thesauro ad vocem Mauritania, an Messoli a Plutarcho memorati cum Massylis iidem essent, an diversi. Sive autem iidem sint, sive diversi, erant certe in Africa, ideoque probabilis est conjectura Florentinii de palæstra horum Martyrum Africana. Transferri eorum corpora potuerunt in Italiam, sicut non pauca alia Sanctorum Africanorum corpora in Italiam translata sunt. Quo minus tamen ausim certam dicere conjecturam illam de loco martyrii, facit nimia codicum Hieronymianorum corruptio: nam exigua vocis Mesoli corruptio totum statim everteret conjecturæ fundamentum. Malui igitur locum cultus SS. Casti & Desiderii assignare in titulo, quam locum martyrii, numquam fortasse certo inveniendum. Eosdem vero in vetustis annuntiari Fastis, qui coluntur Placentiæ, verisimillimum fit, cum quod memorentur eo die, in quem incidit festivitas, tum quod in uno clare, in altero obscure attribuantur Placentiæ. Quin & Placentiæ pati potuerunt, aut in ejus vicinia, cum de translatis corporibus nullum afferatur documentum fide dignum.

DE S. GREGORIO EPISCOPO ARMENIÆ CONFESSORE: ITEM DE SS. VIRGINIBUS RIPSIME, GAIANA ET SOCIIS MARTYRIBUS
IN ARMENIA MAJORE

PROBABILIUS INTER CCCXXV ET CCCXXX.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Gregorius episcopus Armeniæ in Armenia Majore (S.)
Ripsime virgo M. in Armenia Majore (S.)
Gaiana virgo M. in Armenia Majore (S.)
Socii Martyres in Armenia Majore

AUCTORE J. S.

§ I. S. Gregorii in sacris Fastis commemoratio: item SS. Ripsimes, Gaianæ & Sociorum, quorum numerus assignatur.

Græcorum Menæa, Menologia, Synaxaria, aliique libri rituales maximo consensu hodie annuntiant S. Gregorium, Magnæ Armeniæ primum episcopum, qui totam gentem ad fidem Christianam convertisse legitur. [Memoria S. Gregorii in Fastis Græcorum, Moscorum,] Inutile esset omnia illa documentæ, cum impressa tum manu scripta hic recensere. Sufficiat dixisse, ne a brevioribus quidem Menologiis aut Synaxariis, qualia nonnulla habemus manuscripta, Kalendariorum instar Latinorum, in quibus unus passim tantum Sanctus annuntiatur diebus singulis, multique dies reperiuntur vacui, memoriam S. Gregorii Armeni deesse. Græcos de more secuti sunt Mosci, in quorum Menologio & Ephemeride similiter commemoratur. Hi autem S. Gregorium frequenter annuntiant ut Martyrem, & in aliquibus vocatur Hieromartyr, uti fit in Menologio Basiliano, in Menæis impressis, in Typico Sabæ, in Menologio Slavo-Russico, in duobus brevioribus, quorum alterum est Florentiæ in bibliotheca Benedictina, alterum Majoribus nostris exscriptum fuit in bibliotheca Lindebrochii. In aliis tamen aliquot Græcorum Fastis non vocatur Martyr & Hieromartyr; sed solum Magnæ Armeniæ Episcopus, ut est apud Sirletum, & in Synaxario Sirmondi; aut Apostolus, ut in Ephemeride Moscorum. Nihil dicam de aliis, quorum tantum habemus nomina extracta, aut Supplementa ad Menæa impressa; cum nihil certi colligere ex illis valeam.

[2] [Coptoram, Arabum, aliorumque, & in Latinis recentioribus;] Memoria S. Gregorii eodem etiam die annuntiatur in Fastis Coptitarum Ægypti & Æthiopum regni Habessinorum apud Ludolfum his solum verbis: Gregorius episcopus Armeniæ. Consentit Martyrologium Coptorum, quod Romæ redditum est Latine pro Melchiore Inchoffero, nostrisque Majoribus communicatum. In hoc ad XXVI Septembris etiam fit mentio SS. Ripsimis, Gaianæ, Sociorumque & Sociarum, de quibus inferius dicam. Similiter in Martyrologio Arabico-Ægyptio, quod Gratia-Simonius, postea archiepiscopus Tripolitanus, Latinum fecit, memoria S. Gregorii ad hunc diem reperitur, & quidem ut Martyris, hoc modo: Certamen Gregorii martyris episcopi Armeni. Accedit in Vita Sancti Italica post memoranda Martyrologium Antiochenum cum longo elogio, & aliud Arabicum. In vetustis Fastis Latinis memoriam S. Gregorii Armeni non invenio. Apud aliquos recentiares, qui eum invenerunt apud Græcos, ad XXX Septembris annuntiotur cum eadem varietate de martyrio. Molanus ita habet: Die trigesima, sacrosancti martyris Gregorii, in Magna Armenia. Baronius in Martyrologio Romano: Eodem die sancti Gregorii episcopi Magnæ Armeniæ, qui sub Diocletiano multa passus, tandem in pace quievit.

[3] Hæc verba simul docent, cur alias Martyr vocetur, [alias ut Martyris, alias sine illo titulo, ubique hoc die.] nempe quia multa pro fide passus est, alias Martyris titulus omittatur, scilicet, quia in tormentis non occubuit, sed morte naturali. Fuit revera Martyr, si vera sunt, quæ de tormentis eidem illatis memorantur in Actis; cum multa sustinuerit, ex quibus mori debuisset, nisi divinitus fuisset servatus, ut contigit S. Joanni Apostolo, quando in oleum servens est immissus, & illæsus exivit. Itaque si vel uni ex pluribus id genus suppliciis, qualia in Actis plura asseruntur, revera fuerit subjectus, omnino Martyr dicendus est. Si vero omnia illa supra verum exaggerata fuerint, & solum leviora sustinuerit, quam quæ nata sunt mortem inferre, gloriosus saltem erit Confessor, non tamen Martyr stricte dictus, quia sic passus non fuerit usque ad mortem. Rectius dicitur passus sub Teridate Armeniæ rege, quam sub Diocletiano imperatore, etiamsi hic revera eo tempore imperavit. Castellanus Gregorium memorans in Martyrologio universali, annotat in margine, Gregorium ad XXIX Septembris fuisse ponendum secundum Basilii Porphyrogeniti Menologium, sed in hoc ipso Menologio habetur ad XXX, ut fuerit memoria lapsus.

[4] Priusquam recenseam alios dies, quibus S. Gregorium variis de causis annuntiant Armeni, [Elogium Sancti ex Menologio, Actis consonum.] præmitto elogium, quod eidem ex Actis concinnatum est in laudato Menologio Basiliano, quodque est Actis consonum: Gregorius sacromartyr ac multiplici certamine illustris, Diocletiano imperatore floruit, Parthus genere, propinquus Armeniæ regis. Cum autem Christianus esset, comprehensus a Tiridate, qui & ipse Armeniæ rex erat, multis excruciatur tormentis: præsertim cum eum cognovisset esse illius filium, qui patrem suum dolo interfecerat. Quamobrem eum manibus pedibusque constrictum, in profundum lacum, feris & serpentibus plenum, dejicit, in quo annos quindecim mansit, Christiana quadam vidua furtim ei alimenta subministrante. Verum divina factum est providentia, ut, Tiridate insania correpto, suasque carnes esitante, & una cum porcis in montibus pascente, soror ejus per visionem admonita fuerit, nisi Gregorius e lacu dimitteretur, Tiridatem numquam sanatum iri. Igitur eductus e lacu Gregorius, Tiridatem cum omnibus ejus ditioni subjectis baptizavit: & episcopus factus, multisque ecclesiis Christi Sanctorumque nomini erectis, vitam finivit. Similia leguntur in Menologio Sirleti, & in Menæis, plura etiam in Synaxario Sirmondi, ubi simul commemorantur sanctæ Virgines, inferius dandæ, quibus in Menologiis & Menæis separatum est elogium.

[5] Nunc varias S. Gregorii festivitates recensebimus ex duobus monumentis Armenicis, [Præcipua apud Armenos festivitas die XXX Septembris.] quæ Latina fecit clarissimus Assemanus, & edidit in Bibliotheca Orientali tom. 3 pag. 645 & sequentibus. Primum est Horologion per totum annum juxta ritum Armenorum; alterum Diarium sive Lectionarium, continens vitas Sanctorum. In Horologio ad XXX Septembris ita legitur: Inventio reliquiarum Gregorii. Hunc esse Gregorium Armenum, liquet ex Diario, in quo ad eumdem diem sic habetur: Inventio reliquiarum Gregorii Illuminatoris. Nam Illuminator passim vocatur ob adductos ad fidem Armenos. Ex hoc igitur loco colligitur, die XXX Septembris, quo S. Gregorius apud Latinos, Græcos, Moscos, Ægyptios, Æthiopes, Syros, Chaldæos & Arabes communi consensu commemoratur, celebrari apud Armenos inventionem corporis eius, quod illa præcipua sit ejus festivitas, ut certe verisimillimum est. Nam, ut postea dicetur, creditur obiisse in solitudine, ibique inventus mortuus, ut non videatur memorari aliqua reliquiarum inventio diu post mortem facta, sed ipsa prima corporis mortui inventio, quæ fuerit diei obitus substituta, quod ille ignoraretur.

[6] [alia XVIII Novembris, & aliæ diebus aliis.] In Horologio ad XVIII Novembris habetur: Historia S. Gregorii, in Diario, Historia S. Gregorii Illuminatoris. Alia hæc videtur festivitas, forte qua compendium totius Vitæ venit legendum. In Horologio ad XIX Decembris: Visio S. Gregorii Illuminatoris. Eodem die in Diario: Visio Gregorii Illuminatoris in Vagarsciabat. De hac visione agitur in Actis cap. 10, dignaque sane est festivitate annua Armenorum, si vera sit. In Diario ad 2 Martii etiam legitur: Possessio sedis S. Gregorii. Agitur verisimiliter de Armeno, eiusque episcopatu. Et sane Ordinatio ejus festo celebrari potest ab Armenis: de illo tamen nihil in Horologio. Rursum in Diario ad IX Septembris ponitur, Descensus sancti Gregorii Illuminatoris. Insinuatur aliqua festivitas aut commemoratio martyrii: neque enim dubito, quin agatur de descensu in lacum, in quem injectus asseritur, ut moreretur, sicut S. Joannes apostolus in oleum fervens fuit immissus, cujus facti celebritas in Ecclesia peragitur die VI Maii. In Horologio de eo nihil invenitur. Ad facta S. Gregorii honoranda etiam spectat festivitas aut commemoratio, quæ, tacente Horologio, in Diario ad XXV Augusti ita memoratur: Et festum Deiparæ, quum Gregorius Illuminator idololatriam abstulit, & loco imaginis cujusdam feminæ, quam colebant, imaginem beatæ Virginis collocavit.

[7] [In Fastis item memorati filii & nepotes Gregorii, & rex Teridates.] Juvabit ex iisdem monumentis recensere & alia nonnulla, quæ ostendunt, quanti S. Gregorium faciant Armeni, aut ad Acta elucidanda utcumque conducunt. In Horologio ad 1 Decembris: Filiorum & nepotum S. Gregorii Illuminatoris. In Diario sic legitur: Patriarcharum filiorum & nepotum Gregorii Illuminatoris. In primo ad XXIX Novembris: Tiridatis regis Armeniæ; in altero: Tiridatis regis. Singulare est, quod in Diario solo ad XXV Octobris hoc modo legitur: Deploratio regni, quod Armenis excidit, & sacerdotii, quod a stirpe S. Gregorii Illuminatoris defecit. Duos in Actis attribui S. Gregorio filios, quos juvenis matrimonio junctus genuerit, alterumque ex iis fuisse episcopum, ejusque in primatu totius Armeniæ successorem, inferius videri in iis potest cap. 14 & 15. Alterum, in Actis similiter memoratum, tertium Armeniæ primatem fuisse asserunt Armeni, illique attribuunt filios, qui S. Gregorii hic dicuntur nepotes. Quod spectat ad regem Teridatem, adeo in Actis laudatur post conversionem, ut mirandum non sit, eum ab Armenis coli, si illa ex parte saltem vera sunt.

[8] [Memoria SS. Ripsimes, Gaianæ & Sociarum apud Armenos ad V & VI Octobris,] Verum propius ad propositum nostrum spectant sanctæ virgines Ripsime vel Ripsimia, quæ & Ripsimes a Latinis dicitur, ac Gaiana cum pluribus, de quibus una cum S. Gregorio agimus, quod ex eius Actis solum innotuerint. Prima ad V Octobris, altera cum reliquis ad sequentem diem in utroque monumento legitur, luxato tamen Gaianæ nomine. Ad V Octobris in Horologio, Ripsimæ; ad VI, Calamarum Virginum. Rectius in Diario ad V: Ripsimæ & sociarum Virginum; ad VI: Caitonæ, & sociarum Virginum. Rectius hoc loco utrique Virgini sociæ tribuuntur, cum utraque cum pluribus occisa legatur. Ad sextum autem memorari Virginem illam, quæ a Græcis & Latinis Gaiana vocatur, non dubito; etiamsi nomen Caitonæ & Calamarum notabiliter differat. Nam S. Gaiana uno die post S. Ripsimen in Actis occisa dicitur cum Sociabus tribus. Itaque innotescit ex qualicumque nominis similitudine, ex præcedente Ripsime, & ex Sociabus. Præterea nullo alio loco Gaianam in Monumentis illis Armeniacis invenio, cum tamen verisimile non fiat, Sanctam in illis prætermissam esse, aut sine nomine inter Socias computari.

[9] Magis corrupta sunt Ripsimes & Gaianæ nomina in Fastis Copticis. [apud Arabes & Coptitas ad XXX & XXVI Septembris:] Ex collatione tamen colligo, in iis etiam earum memoriam celebrari. In Arabico-Ægyptio, quod ex Arabico Latinum fecit Gratia Simonius, ad XXX Septembris nostri post S. Gregorium ita sequitur: Certamen sanctarum Rabsimis & Gaëtanæ martyrum. Hic nomina utcumque noscuntur, maxime cum sequantur post S. Gregorium. Verum magis difficulter cognoscuntur in Fastis Coptitarum apud Ludolfum, ubi ad XXIX mensis Æthiopici, sive ad XXVI Septembris nostri memorantur his verbis: Arsima & mater eius Agatha cum Virginibus. Attamen, ut jam suspicatus est ad illum diem Castellanus in Martyrologio universali, illæ ipsæ sunt Ripsime & Gaiana, ut colligo ex Martyrologio Coptico iam laudato, quod pro Inchofero factum est Latinum, sed stilo scabroso. Nam in illo ad eumdem diem commemorantur cum elogio, ex quo mihi post Acta S. Gregorii diligenter lecta omnino innotescunt. Prima ibi vocatur Arisima, quæ est Ripsime; altera Agaieta, quæ Gaiana. Additur: Et reliquæ Virgines, quæ fuerunt cum illa, & homines, qui fuerant omnes viginti duo. Et mox: Arisima autem variis modis tentata fuit ob suam pulchritudinem. Tum rex, qui illam frustra tentavit, & omnes postea crudeliter occidi curavit, vocatur Theidad, quod satis convenit cum Teridate, & numerus eorum septuaginta & duo, ex quibus viri supra dicuntur viginti & duo. Quæ de tormentis dicuntur, ab Actis etiam non multum abludunt, & in fine additur: Corpora autem eorum invenit sanctus Gregorius, & posuit illa in loco sacro. Quæ sepultura opinionem nostram omnino reddit certam. Ripsimen eodem die annuntiari in codice aliquo Usuardino, jam indicavimus in Prætermissis ad XXVI Septembris. Verba dabo inferius.

[10] Græci S. Ripsimen, Gaianam, reliquasque Virgines, [Elogium SS. Ripsimes & Gaianæ ex Menologio,] proferunt ad XXX Septembris, alias separato elogio, alias unæ cum S. Gregorio. In Menologio Basiliano his verbis annuntiantur: Certamen sanctarum martyrum Ripsimiæ, Gaianæ, & Sociorum. Tum hoc subjungitur elogium: Ripsimia martyr & Gaiana in regione Armeniæ virgines & sanctimoniales fuerunt: & Gaiana quidem anus, Ripsimia vero adolescentula, generis nobilitate & eximia corporis specie clara. Quamobrem Tiridates, cognita illius pulchritudine, impotenti captus amore, comprehensam ad nefandum adigebat amplexum. Sed factus Christi virtute voti sui impos, mœrore jacuit tamquam mortuus. Sanctam autem fugientem assecuti milites, Christum abjurare impellunt. Quod cum illa facere detrectaret, discissis ejus vestibus, ligatisque post tergum manibus, linguam ei præcidunt, oculos effodiunt, & corpus in ignem injiciunt. Paulo post gladio cæsa (Græce gladiis concisa) reddidit animam: & cum ea septuaginta Viri Christiani & triginta duæ feminæ interempti sunt. At sancta Gaiana, detracta prius e corpore toto pelle, contusisque saxo ossibus, capite damnatur. Eadem leguntur in Menologio Sirletiano, & in Menæis impressis de S. Ripsime & de numero Sociorum ejus, exceptis iis, quæ mox corrigam, paulo tamen diversa de S. Gaiana.

[11] [quod in variis notabiliter ab Actis dissentit,] Ex Actis quidem illa videntur deprompta, sicut & elogium, quod legitur in Synaxario Sirmondi, sed minus accurate, quamvis propius ad Acta accedat Synaxarium. Itaque singula ex Actis hic juvabit corrigere, ne quem decipiant dicta elogia. Primo Ripsime, Gaiana, & reliquæ Virgines, in Magna Armenia revera aliquo tempore vixerunt. Non cœperunt ibi virginitatem profiteri secundum Acta; sed ex ditione Romanorum in Armeniam fugerant. Secundo Actis consona sunt, quæ dicuntur de irrito conatu regis Teridatis ad virginitatem S. Ripsimiæ eripiendam, & de hujus fuga, in qua fuit comprehensa. At in Actis non legitur, quod in solo asseritur Menologio Basiliano, tunc compulsam fuisse Sanctam ad fidem ejurandam, ut secundum Acta potius pro castitate tuenda certaverit, quam pro fide, de qua necdum facta erat mentio. Ripsime autem, quæ prima est passa, his occisa dicitur tormentis. Primum præcisa est lingua, tum vestes laceratæ, & latera Virginis lampadibus adusta: mox acutis lapidibus venter apertus, & effusa viscera: oculi etiam adhuc spirantis evulsi, & sic aut mortua aut mox moritura a militibus fuit relicta, ut illi ad cædem aliorum progrederentur. Gladio cæsa in Actis non dicitur, nec in iis fit mentio de corpore in ignem injecto, sed solum de adustione corporis per admotas lampades, prout etiam intelligi debent verba Menæorum, & corpus ipsius usserunt. In Synaxario plusculum dicitur, sed standum est Actis, cum ex illis omnes hauserint. Etsi enim Acta nequeant habere magnam auctoritatem, ut videbimus: minor certe debet esse illorum auctoritas, qui post aliquot secula primis Actis alia addiderunt.

[12] [prout & Metaphrastes in quibusdam ab Actis vetustioribus recessit.] Præterea in Menæis & Synaxario dicitur Virginis corpus gladiis concisum, aut minutatim divisum, prout etiam verba Græca Menologii Basiliani, κατὰ μικρὸν τοῖς ξίφεσι κοπτομένη, minutatim gladiis concisa, non gladio cæsa. Attamen illud ipsum in primis Actis non legitur, sed solum in Metaphraste, qui ad urendum Virginis corpus lampadibus, quas solas Acta prima habent, etiam addidit ligna, ut clarum videatur, collectoribus Menæorum & Menologiorum Metaphrasten præluxisse, non Acta vetustiora. Quæ vero de numero Martyrum in illis monumentis leguntur, nec vetustis Actis, nec Metaphrasti sunt consona. Septuaginta Viros, & Mulieres triginta duas, præter Ripsimen & Gaianam, asserunt utrumque Menologium, Menæa & Synaxarium. At Acta antiquiora solum habent, plures quam septuaginta viros simul & mulieres fuisse apud Sanctas Ripsimen & Gaianam, sive cum illis ex ditione Romanorum fugisse in Armeniam; & ex illis plures venisse ad locum, ubi occisa est S. Ripsime. At non asserunt, omnes illos fuisse occisos, qui cum Gaiana & Ripsime in Armeniam venerant.

[13] [Omnes Martyres secundum Acta triginta septem,] Itaque omnes Martyres secundum Acta, consentiente etiam Metaphraste, fuerunt triginta & septem, mortemque obierunt tribus locis diversis. Prima fuit Ripsime, cui furor militum linguam præcidisse, corpus lampadibus adussisse, ventrem lapide acuto dissecuisse & viscera effudisse, ac demum oculos moribundæ effodisse legitur. Circa eumdem locum occisi sunt Viri & Mulieres triginta duo, qui S. Ripsimen in fuga erant comitati aut postea secuti. Hi militum gladiis occubuerunt. Deinde una ex Virginibus, quæ ægrotabat, eaque de causa non potuerat S. Ripsimen & reliquas sequi, occisa est eodem die in loco, ubi omnes Virgines habitaverant. Sequenti die cum duabus Virginibus capta S. Gaiana, jussu regis multa sustinuit tormenta, tandemque amputato capite vitam finivit, prout in Actis suo loco legi potest. Itaque triginta & quatuor passi sunt primo die, sequenti tres aliæ, & sic triginta septem habemus Martyres. Qui supererant ex omnibus, cum Gaiana & Ripsime in Armeniam profectis, fuga evadere potuerant. Quare septuaginta Martyres, qui in Menæis separatim annuntiantur, tamquam Socii S. Ripsimiæ, ad triginta duos, aut, addita ægrotante seorsum cæsa, ad triginta tres reducendi sunt. At duæ Mulieres, quæ post illos memorantur, credendæ sunt Sociæ S. Gaianæ. De die martyrii in Actis vetustioribus nihil legitur. Metaphrastes ait, Ripsimen & reliquos XXVI Septembris coronatos, sed verisimiliter ex conjectura aliqua incerta.

[14] Qui primus Ripsimen & Socias memoravit apud Latinos, [Hæ Sanctæ etiam apud Latinos memoratæ.] eamque codici Usuardino Hagenoyensi inseruit, Metaphrastem secutus est, ita scribens apud Sollerium nostrum in Usuardo ad XXVI Septembris: In Armenia maiore, sanctæ Rispinæ, reginæ & virginis. Quæ cum sprevisset connubia regis Armeniæ Thiridatii propter amorem Christi, cum pluribus aliis Virginibus, inauditis tormentis est occisa. Etiamsi corruptum sit nomen, & nimis liberaliter regina vocetur; nullum tamen est dubium, quin sit ipsa Ripsime, quam reginam vocaverit auctor, vel quod regia stirpe dicatur nata, vel quod expetita fuerit a rege. In eodem codice ad XXVII Septembris hæc leguntur: In Armenia, sanctæ Gaianæ viduæ, & alterius Virginis. At S. Gaiana in Actis asseritur Virgo, etiamsi subinde mater vocetur, quia ut mater alias regebat Virgines: passa etiam legitur cum duabus, non cum una sola. Galesinius utramque Martyrem cum Sociis memoravit ad XXIX Septembris, longumque eisdem texuit elogium, in quo occurrunt iidem fere errores, quos in Græcis iam correxi, ut necesse non sit illud recitare, aut eadem repetere. Pro die Galesinium secutus est Baronius in Romano Martyrologio. At rectius eas breviter commemoravit his verbis: In Armenia sanctarum Virginum Ripsimis & sociarum martyrum sub Tiridate rege.

§ II. Cultus S. Gregorii & Virginum: reliquiæ S. Gregorii pluribus locis honoratæ.

[Cultus S. Gregorii apud Armenos,] De insigni cultu S. Gregorii apud Armenos conjectura fieri potest ex pluribus festivitatibus, quas recensui num. 5 & seqq. Clemens Galanus in Opere de Conciliatione ecclesiæ Armenæ cum Romana part. 1 cap. 2 de cultu Sancti in Armenia pag. 39 addit sequentia: Ab Armenis autem singulis annis illius (Gregorii) ter agiter commemoratio; primum ejus martyrii, & injectionis in puteum, ubi quatuordecim delituerat annos: secundo egressionis e puteo, cujus occasione & ipsi e profundis idololatriæ tenebris egressi, ad fidei lumen pervenerant: tertio denique inventionis corporis ejus, quam illi solemnius, & præmisso quinque dierum jejunio, celebrare solent. Hæc ille, omissis festivitatum diebus, quos vellem adjectos. Inventio corporis, quam præcipuam dixi num. 5, celebratur die correspondente diei XXX Septembris nostri. Festivitas martyrii & injectionis in puteum, videtur designari illis verbis num. 6: Descensus S. Gregorii, quæ ponuntur ad IX Septembris. Festivitas egressionis a puteo, forte designata fuerit illis verbis num. 6 datis: Historia S. Gregorii illuminatoris, quæ leguntur ad XVIII Novembris. Plures ibi recensentur festivitates, sed tres iam dictæ forsan erunt totius gentis, reliquæ aut particularium solum ecclesiarum, aut minus celebres.

[16] [apud Græcos, ex quorum Officio ecclesiastico] Græci die XXX Septembris solemni Officio celebrant S. Gregorium Armenum, ut liquet ex Menæis & aliis eorum libris ritualibus etiam recentioribus. Multis ac plane magnificis in illo Officio elogiis celebratur S. Gregorius, & una cum ipso SS. Ripsime & Gaiana. Habemus & translationem Latinam in Vita Italica Bonuccii a pag. 148. Translationis auctor fuit Petrus Benedettus, presbyter Societatis Jesu, qui & alia multa ex Græcis Latina fecit. Principium hoc est: Sacram martyrum vestem sanguine purpuratam gerens, Sancta sanctorum ingressus es celeri gradu, o admirande Gregori, ubi lux ineffabilis, ubi divina gloria, ubi voces festum occinentes carmen: illic, sapientissime Gregori, laborum tuorum consecutus es præmia, & immarcessibilem coronam, divinumque paradisi domicilium. Non tuum sæva cruciatuum procella concussit animum, non diuturnus in obscura detinens fovea carcer, gloriosissime Pugil: sed ut lux in tenebris vanitatis periculorum plenis refulsisti, quos filios Dei effecisti, sapientissime Gregori, per lavacrum baptismatis, perque meliorem atque salutarem regenerationem, divinamque atque veram institutionem, ut Pontifex Deo afflatus. (Pro periculorum plenis lege periclitantibus, ut sensus sit clarior.) Sponsi immortalis, universorum Domini, amore succensa Ripsimia excoriata est, corporearumque affectionum ignobilem saccum continentiæ virtute conscidit: unaque cum illæ etiam veneranda certavit Gaiana, Virginumque ducens chorum, constanter in acie stetit, dejiciens veteris Evæ supplantatorem: quam meritis honoribus prosequentes, tuas, Christe, celebramus laudes. (Pro corporearumque lege, quæ prius corporearum) Reliqua omnia, quibus S. Gregorius, ut fortissimus Martyr, ut Doctor præstantissimus, ut idolorum Eversor, ut Armeniæ Apostolus, variis modis decantatur, brevitatis gratia prætermitto.

[17] [pauea recitantur elogia,] Post aliam Vitam, quam Gravina edidit Italice, data est alia collectio Canticorum, versiculorum, canonum, odarum, tonorum &c. in laudem S. Gregorii Armeniorum episcopi, quæ ex antiquo codice monasterii Cryptæ Ferratæ Græce primum exscripta, & sic in Latinum sermonem translata fuerunt, ut liquet ex testimonio inferius addito. Ex his pauca, quia omnia ex Actis composita sunt, breviter attingam. Primum laudatur Gregorius, ut Christi Hierarcha atque princeps sacerdotum, ut Ecclesiæ præstantissimus splendor, ut qui existentes in ignorantiæ errore reddidit filios lucis religiosis dogmatibus, ut omnium, in fide ipsum glorificantium, intercessor. Tum celebratur ut Martyr cum Gaiana ac Ripsimia. Mox ut qui prædicatione sua innumeras multitudines ad Christum adduxit, ac decies centena millia baptizavit, & idolorum abominationem expugnavit. Deinde conservatio Gregorii in lacu, & sanatio regis Teridatis decantatur.

[18] In altero cantico constantia S. Gregorii in multis ac diuturnis tormentis laudatur, [quibus etiam celebrantur Ripsime & Gaiana.] & mox SS. Ripsimiæ & Gaianæ virtutes & certamina perstringuntur. Eadem aliis semper & aliis verbis, ut in carminibus fieri solet, frequenter repetuntur. Itaque, missis reliquis, solum ex Ode septima subjungo nonnulla: Veluti alterum Paulum, Gregori, universa Armenia te habet ac veneratur: ac per te in Christum fidem cognovit: edocta est multis tuis sudoribus, Martyr: a vana idolorum affectatione cultuque liberasti. Tum de Virginibus: Mulieres duo (Deo legendum suspicor, aut duæ) dignæ viriliter se gesserunt, fide animas corroboraverunt: & carnem per Christum despicientes, contra idolorum errorem restiterunt, & nunc coronis exornatæ sunt. Hic videntur Virgines laudari, ut passæ pro fide; at in plerisque rectius celebrantur ob defensam virginitatem. Etsi enim procul dubio paratæ essent pro fide pati, non tamen in Actis leguntur sollicitatæ ad fidem negandam. Mitto reliqua, & solum observo, festivitatem S. Gregorii verisimiliter celebrari per totam ecclesiam Græcorum & Moscorum, idemque fieri suspicor per totum patriarchatum Alexandrinum & Antiochenum, cum in illorum Fastis eodem die commemoretur, ut dictum est. Verumtamen in Synaxario Sirmondi in fine prolixi elogii additur, Synaxim sive festivitatem S. Gregorii peragi, in sacra æde sancti Theodori martyris, quæ est prope Tetrapylum æreum, πλησίον τοῦ χαλκοῦ τετραπύλου. Ut locum inquirat, ubi fuit Tetrapylum æreum, multa disserit Cangius in Constantinopoli Christiana lib. 2 pag. 178 & 179. Fuerit ibi peracta festivitas Sancti majore solemnitate.

[19] Colitur etiam S. Gregorius Armenus aliquot locis in Ecclesia Latina ob reliquias ad illa translatas. [Reliquiæ S. Gregorii translatæ,] Priusquam id clarius explicem, juvabit huc transferre, quæ de reliquiis S. Gregorii tradit jam laudatus Galanus pag. 37. Relato Sancti obitu in solitudine, omnibus primum ignoto, & sepultura corporis per pastores, qui illud invenerant, ex Breviario Ordinis Prædicatorum Armeniorum hæc subjungit: Verum tempore Zenonis imperatoris apparuit Sanctus in somnis cuidam eremitæ, eumque monuit, ut inde corpus ipsius abducens, in propinqua civitate Tuordan sepeliret; quemadmodum & ille continuo fecit. Sed postea, cum Græcorum rescivisset hoc imperator, jussit illud transferri ex eo loco Constantinopolim, quadam solummodo parte ibidem relicta. His ex Breviario Armeno allatis, subjungit Galanus aliqua, de quibus ulterius agam num. 39. Hic tamen verba dabo: In hac vero sacrarum reliquiarum apud Armenios relicta parte puto utrumque fuisse lacertum, qui nunc auro gemmisque pretiosis ornatus, pluris est apud eos, quam omnes omnium divitiarum thesauri: & alter in Majoris Armeniæ civitate Vagarsciabat, in ecclesia patriarchali, olim sede ejusdem Gregorii: alter vero Siside in Cilicia, in templo item patriarchali sanctæ Sophiæ, magna colitur Armeniorum frequentia & devotione.

[20] Sed ex reliquiis, primo delatis Constantinopolim, indeque postea in Italiam, [& ex iis pars in cathedrali Neritonensi, caput Neapoli apud moniales,] brachium, in ecclesia cathedrali Neritonensi depositum, multis claret miraculis, præsertim in impetrandis a Domino pluviis civibus, qui propterea eumdem Martyrem sibi patronum elegerunt. Caput vero sacrosanctum cum catenis & fragmentis virgarum, quibus Vir Dei pro Christo ligatus, & cæsus fuerat, religiosissime asservatur Neapoli in illustri quodam cœnobio monialium S. Benedicti, in quo templum est antiquitate conspicuum, sacro ejusdem beatissimi Patriarchæ nomini consecratum, vulgo dictum, Santo Lighuor, nomen corruptum ex Armeno vocabulo Crichuor, quod interpretatur Gregorius. Huc solent interdum ad sui Patriarchæ caput venerandum ex Magna usque Armenia accurrere peregrini: quos & benigne suscipere, & votis eorum plene satisfacere, nunquam omittunt magnanimæ ac piissimæ moniales illæ: quarum profecto, sicuti præclara generis animique nobilitas satis in ea est celebris civitate, ita & per universam pariter Armeniam maximopere celebratur ipsarum accurata in pretiosis istis reliquiis excolendis honorificeque tractandis diligentia, pietas, religio; immo & humanitas quoque in dictos peregrinos Armenos.

[21] [ubi plures celebrantur Sancti festivitates,] Tum, post pauca verba, de cultu ait: Quo etiam die (XXX Septembris) celebratur festum illius a prædictis sanctimonialibus, & ab ecclesia Neritonensi, solemniter duplex primæ classis cum octava & Officio proprio: sed a clero Neapolitano, die prima Octobris ad libitum duplex minus. Ad hæc respicit auctor, quando inferius ita monet: Hæc ultima, inquit, præcipue dixerim, ut cunctis notum fiat Armenis, falsam omnino esse suorum hæreticorum calumniam: qui, ut eos ab obedientia Apostolicæ Sedis avertant, non cessant in vulgus jactare, nos Latinos sacrosanctum ipsorum patriarcham Gregorium non recipere: quamobrem opus habui sæpissime plerosque ex incauta plebe, qui mecum hac de re graviter querebantur, de calumniæ falsitate reddere certiores. Hactenus auctor, qui eadem de eausa & reliquas S. Gregorii apud moniales Neapolitanas & in ecclesia Neritonensi festivitates addere potuisset, nisi illæ postea fuissent abrogatæ, quod factum non existimo. Nam die XIII Junii celebratur Translatio S. Gregorii, ut apud nos ad illum diem fuit indicatum in Prætermissis. Alia rursum festivitas agitur XIII Octobris, eaque olim vocabatur Solemnitas depositionis. Festum vero XXX Septembris, vocabatur Eductionis de puteo. Habemus trium istorum festorum Officia anno 1631 Neapoli impressa. In quibus omnia fere sunt eadem, lectiones tamen diversæ. Tuno autem Depositio celebrabatur cum Octava die XIII Octobris.

[22] [videlicet die XXX Septembris præcipua cum Octava,] At nonnulla de his postea sunt mutata, ut colligo ex Officio, quod impressum est anno 1634, & rursum ex impresso anno 1636. De priore approbato hæc in fine leguntur: Præsens Officium, ab eminentissimo & reverendissimo domino Cardinali De Torres revisum & recognitum, sacra Rituum Congregatio approbavit, recitandum pro die XXX Septembris in civitate Neritonensi, & a monialibus sancti Gregorii civitatis Neapolitanæ sub ritu duplici primæ classis, & cum Octava, prout in Octavario Romano; & a clero per civitatem Neapolitanam ad libitum die prima Octobris sub ritu duplici minori sine Octava juxta rubricas. Datum hac die XXVI Septembris 1634. Subscriptum est. C. Episcopus Portuen. Card. Pius. Et inferius: Julius Rospigliosus secret. Ex hoc jam habemus, præcipuam festivitatem cum Octava tunc positam fuisse die XXX Septembris. Post impressum anno 1636 Officium, aliud decretum, ab eodem Cardinali subscriptum, sic inchoatur: Sacra Rituum Congregatio prohibuit, tam in civitate Neritonensi, quam in civitate Neapolitana, & ubivis locorum, omnem aliam recitationem Officii proprii pro die festo S. Gregorii Armeni ejusque Octava, quam revisam & approbatam per hanc eandem sacram Congregationem sub die XVI Septembris 1634, id est, decreto mox dato.

[23] At abrogatas non esse alias festivitates, sed solum alia Officia, [aliæ ad XIII Octobris & XIII Junii sine Octava. Hymnus] colligitur ex observatione, quæ post hoc Officium rubris litteris subjungitur, & sic habet: In diebus XIII Octobris, & XIII Junii, Officium prædictum recitatur, sicut in die XXX Septembris, absque Octava. Concessum porro est monialibus prædictis, ut id Officium reduceretur ad formam monasticam, & sic pro iis imprimeretur. In laudato Officio præter lectiones, quæ ex Actis per Metaphrastem scriptis compositæ sunt eo modo, ut facta reliquis magis incredibilia breviter tantum attingantur, multa reperiuntur Sancto propria, videlicet omnes antiphonæ, hymnus, oratio. Hymnus autem ad Vesperas hic est.

Lux o decora, Gregori,
Nostris refulge mentibus,
Te prævio, videbimus
Solem perennem gratiæ.
      Tu clara gemma præsulum,
Excellis inter martyres,
Longos per anni circulos
Tormenta passus horrida.
      Tu voce curans corpora,
Cæcasque mentes inclytus
Illuminans miraculis,
Nutu fugasti dæmones.
      Bonis procul fugacibus,
Amplexus es cælestia,
Spretorque mundi, cælitum
Gaudes potitus præmiis.
      Deo Patri sit gloria,
Ejusque soli Filio,
Cum Spiritu paraclyto
Nunc & per omne sæculum.

[24] Antiphonæ ad Vesperas & laudes hæ sunt. Prima: [& alia quædam ex Officio] Gaude Mater Ecclesia, adsunt festa solemnia Armeniæ Pontificis & martyris Gregorii. 2. Lapide ad collum alligato, prædicabat Gregorius Dominum Jesum Christum. 3. Sollicitus pastor gregis Christi fuit Gregorius, ac strenuus dæmonum debellator. 4. Idolorum templa destruxit, & sanctis Martyribus nobiles basilicas ædificavit. 5. O lux Armeniæ, qui martyrio coronari, & inter pontifices numerari digne meruisti. Ad Magnificat in primis Vesperis: O lux Ecclesiæ, doctor veritatis, pontifex Armeniæ, norma charitatis, prædicator gratiæ, deprecare pro nobis Filium Dei. Alleluia. In primo Nocturno 1. Probatus in Christo & perfectus inventus est, ideo data est illi gloria æterna. 2. Præcepto regis non obedivit Gregorius, coronas laureas diis offerri præcipientis. 3. Præco salutis doctrina Euangelica Armenos erudivit. In 2 Nocturno 1. Suspensus in equuleo Gregorius, laudabat Dominum Salvatorem. 2. Glorificavit eum Dominus in conspectu regis, & ostendit illi gloriam suam. 3. Quasi sol refulgens, sic effulsit Gregorius in templo Dei. In tertio Nocturno 1. Fuit magnus in Armenia magna, maximus in salutem electorum Dei. 2. Directus est divinitus in pœnitentiam gentis, & tulit abominationem impietatis. 3. Virtutes multas & miracula per beatum Gregorium Dominus fecit. Alleluia.

[25] Responsoria sunt cum Psalmis de communi Martyris præter octavum, [recitantur.] quod sic habet: Gaudet in cælis beatus Gregorius Armeniæ pontifex, gloria & honore coronatus, qui pro Christi nomine varios & graves sustinuit cruciatus. ℣ Dedit illi Dominus fortitudinem, & usque in senectutem permansit illi virtus &c. Ad Benedictus hæc est antiphona: O Pastor egregie Gregori, lux Armeniæ, qui radiantem lumine cum angelorum agmine Regem vidisti gloriæ, vota precantum suscipe, qui laudes tuas hodie personant. Ad Magnificat in secundis Vesperis: O Gregori martyr Christi, esto memor nostri, ut tuis precibus adjuti, æterna gaudia mereamur consequi. Alleluia. Oratio demum hæc legitur: Deus, qui per beatum Gregorium, pontificem & martyrem tuum, Armeniæ gentis populum regemque veræ fidei lucem recipere tribuisti, da Ecclesiæ tuæ de tantis gaudere triumphis, & apud te meritis ejusdem & precibus adjuvari. Per Dominum. &c. Hæc omnia, quæ saltem probabilia sunt, & pleraque satis certa, colligere volui, ut studiosus lector, quem nimiæ Actorum exaggerationes merito offendent, præcipua Sancti decora hic habeat collecta.

[26] [Sanctus Neriti, ubi reliquiæ, patronus & Officio etiam menstruo cultus.] Quæ hactenus dicta sunt de cultu S. Gregorii in ecclesia Neritonensi, ortum habuerunt ex Sancti reliquiis eo olim delatis. Nam, acceptis Neriti S. Gregorii Armeni reliquiis, hic specialis ab eo populo electus est patronus, ut dicitur in documentis Mss. Neritonensibus, quæ anno 1718 huc missa fuerunt. In iisdem asseritur, monachas Græcas Ordinis S. Basilii, ob persecutiones in Oriente & Armenia vigentes contra Catholicos, fugisse per mare versus Italiam, secumque tulisse corpus S. Gregorii Armeni, & cum eo appulisse Neritum, ibique optime exceptas fuisse, & in gratiarum actionem ex allatis reliquiis donasse Neritonensibus brachium dexterum S. Gregorii Armeni. Tempus, quo res peracta esset, non additur. Bonuccius in Vita pag. 132 existimat, rem ita fere peractam esse sub Constantino Copronymo, ex mera verisimiliter conjectura, creditque præterea cum Galano, cujus verba num. 20 data, prius Constantinopolim translatum fuisse corpus, indeque fugisse moniales; reliquias vero Neritonenses vocat carpum. Addit laudatus scriptor, uti etiam habent dicta documenta Mss., Neritonensibus a sacra Rituum Congregatione demum fuisse concessum, ut, præter festivitates ante dictas, semel singulis mensibus Officium S. Gregorii peragere liceret. Hoc obtinuit illustrissimus dominus Antonius Sanfelicius, tunc episcopus Neritonensis, anno 1712 secundum documenta nostra, aut 1713 secundum Bonuccium.

[27] [Occasio, qua reliquiæ Neapolim translatæ, minus certa.] Porro in laudatis documentis ulterius asseritur, reliqua Sancti ossa, & instrumenta aliquot martyrii ab aliis monachis & monialibus Neapolim translata esse. Baronius in Annotatis ad Martyrologium die XI Junii, occasione translati Romam corporis S. Gregorii Nazianzeni de translatione S. Gregorii Armeni opinionem suam ita exponit: Eadem autem exigente occasione (nempe fuga sanctimonialium, pudicitiæ suæ consulentium) aliæ sanctimoniales ex Oriente profugæ, deferentes & ipsæ secum ecclesiæ suæ sacra pignora, reliquias venerandas, & inter alias sacrum caput S. Gregorii Armeni episcopi, cum appulissent ad litus Campanum, a Neapolitanis honorificentissime exceptæ sunt; erectoque templo in honorem tanti Episcopi, ac monasterio superaddito, ibidem sancte pieque vixerunt: quibus succedentes Neapolitanæ virgines, usque ad præsens sæculum sub habitu & regulis S. Basilii vixerunt; licet postmodum, cum Latinas sub Latinorum monachorum regulis monasticam vitam colere, congruere magis esset visum, & ipsæ se Benedicti regulis subdiderint. Hæc autem, Neapoli cum essem, ex antiquis ejusdem ecclesiæ monumentis didici. Hæc Baronius, cui recentiores Vitæ S. Gregorii scriptores fere consentiunt de occasione translatarum Sancti reliquiarum Neapolim. Hæc tamen pro certis habere non possumus. De origine & antiquitate monasterii monialium S. Gregorii plurima adduxit Gravina in Vita part. 2, quæ prætermitto, cum nequeam ex illis eidem certam attribuere epocham, aut magis confirmare relatam modo translationis occasionem.

[28] De numero reliquiarum, quæ servantur Neapoli, [Caput Neapoli apud moniales cum aliis; aliæ] non video omnes consonare. Baronius in Annotatis ad XXX Septembris eas sic recenset: Hujus (Gregorii) venerandum caput, una cum catenis, quibus vinctus, & virgarum fragminibus, quibus cæsus est, Neapolim ex Oriente translatum, in nobili ecclesia in ejus honorem erecta apud sanctimoniales, Ordinis S. Benedicti, olim autem S. Basilii, religiosissime asservatur. Eædem tantum reliquiæ enumerantur in Officio ante laudato his verbis: Ejus sacras reliquias Christiani, ex Armenia ab hostibus capta fugientes, in Italiam transtulerunt, & Neapoli sacrum ejus caput cum catenis, quibus vinctus, & virgarum fragminibus, quibus cæsus fuerat, deposuerunt in nobili ecclesia in ejusdem honorem erecta; brachium vero in ecclesia cathedrali Neritonensi. Aliunde tamen dicendum videtur, plures alias S. Gregorii reliquias servari Neapoli, dictasque solum memorari in Officio, quod magis innotuerint, & serventur apud illos, quibus Officium fuit concessum. Certe in documentis Mss. Neritonensibus asseritur, corpus in Italiam translatum, brachium Neriti relictum, ex translatis Neapolim caput monialibus cessisse, & reliquum corporis ecclesiæ S. Laurentii, quæ est Franciscanorum Conventualium.

[29] Hisce consentit Josephus Antonius de Fabritiis in Vita S. Thomæ Italica, [particulæ in aliis ecclesiis. At caput aliquo tempore fuit] cui inseruit enumerationem reliquiarum regni Neapolitani. Nam pag. 130 hæc scribit Italice, quæ reddo Latine: In ecclesia S. Laurentii patrum Minorum Conventualium est corpus S. Gregorii episcopi Armeniæ. Non intelligi totum corpus, sed ossa aliquot, quæ corpus more multis usitato vocantur, liquet ex aliis ejusdem scriptoris locis. Certe pag. 142 caput & alias S. Gregorii Armeniæ reliquias attribuit dictæ ejusdem monialium ecclesiæ, vulgo S. Liguoro nominatæ. Præterea pag. 112 enumerans reliquias, quæ conservantur in sacello ecclesiæ cathedralis, quod vocatur Thesaurus, sic habet: Pars illarum reliquiarum S. Gregorii episcopi Armeniæ, quæ conservantur in Ecclesia, dicta S. Liguoro. Jam vero quot sint ossa & qualia, quæ haberi dicuntur in ecclesia S. Laurentii, non discutiam. Id tamen observo, ipsum quoque S. Gregorii caput ibi fuisse sub initium seculi XVII, notabilique tempore in illa ecclesia permansisse, prout refert Gravina in Vita Italica part. 2 cap. 4. Quærit ibidem per conjecturas, quo id modo contigerit, cum constet, caput antea conservatum fuisse in ecclesia monialium, ut indubitatum fit vel ex solo Cardinalis Baronii testimonio: Baronius enim caput monialibus attribuit, scripsitque annis fere quinquaginta, priusquam illud postea monialibus fuerit restitutum.

[30] Itaque laudatus Gravina, qui scripsit paulo post capitis restitutionem, [in ecclesia S. Laurentii, relatumque est ad moniales anno 1628.] conjicit sacrum Gregorii caput Religiosis Conventualibus commissum fuisse a monialibus pro custodia, sed tanto tempore in illorum ecclesia mansisse, ut jam suum illi crederent, & restituere detrectarent. Adeo tamen institerunt moniales apud Superiores Conventualium, ut restitutio fuerit facta, intercedente permutatione, cum aliqua ex reliquiis S. Laurentii. Quare, teste Gravina pag. 185, anno 1628, dio VII Octobris, prædictum caput traditum fuit Guardiano Conventualium Paulo Barensi, & ab eo, die IX ejusdem mensis, præsentibus viris aliquot illustrissimis, portatum ad monasterium monialium, ubi magno cum gaudio exceptum fuit ab abbatissa Eleonora Pigniatella. Sequenti anno 1629, die VI Februarii latum fuit Decretum de idenditate capitis S. Gregorii archiepiscopi Armeniæ, quod impressum apud Gravinam legitur die IX ejusdem mensis. Hoc decreto Alexander Lucianus,… Cardinalis Boncompagni archiepiscopi Neapolitani auditor, & in hac causa Judex ab eodem deputatus, præmisso debito examine, declaravit, legitime constare, dictum caput, quod erat redditum, & aliam reliquiam, … esse caput & reliquiam sancti Gregorii martyris, episcopi Armeniæ Majoris. Idem declaravit de reliquia S. Laurentii a monialibus reddita, & utriusque debita veneratio permittitur.

[31] [Incertam; an corpus fuerit Constantinopoli.] Hæc sufficiant de reliquiis Neapolitanis, de quibus aliqua manent incerta, nimirum utrum eo allatæ sint recta ex Armenia, an vero prius Constantinopolim fuerint delatæ, ut credidit Galanus num. 19 laudatus. Hoc vix credere possum, cum ea de re apud scriptores rerum Constantinopolitanarum nihil inveniam, nec ullam mentionem de ecclesia aliqua S. Gregorii Armeni, cum verisimiliter hæc ædificata fuisset Constantinopoli, si eo delatum fuisset corpus. Itaque incertum mihi est, unde memorata reliquiæ Neapolim venerint. Æque incertum videtur, unde suas acceperint Neritonenses, quæ facile Neapoli eo mitti potuerunt. Mox enim videbimus, in Armeniam ipsam, indeque in Persidem Sancti reliquias Neapoli acceptas pervenisse. At pauca prius dicenda sunt de cultu Sancti Liburnum propagato per ipsos Armenos.

[32] [Ecclesia magnifica S. Gregorio Liburni dicata,] Bonuccius in Vita S. Gregorii Armeni cap. 13 refert, se Liburni vidisse templum magnificum, sub initium hujus seculi S. Gregorio dicatum. Fundamenta sacræ hujus ædis jacta sunt anno 1701, ut habeo ex notitiis Mss. huc Neapoli olim transmissis. Fundator fuit nobilis Armenus, quem ait Bonuccius descendisse ex stirpe Theodati Oglanchescise, principis in Albania, eique multos honores fuisse, variaque privilegia concessa ab Innocentio Papa XII: nam & civis Romanus, & comes Lateranensis, & eques militiæ auratæ ab Innocentio creatus est, prout etiam habent notitiæ nobis transmissæ, quæ similiter habent, ex Theodato Albaniæ principe oriundum fuisse Agam ecclesiæ fundatorem. Nomen ejus erat Aga Matthùs Terterenz & Oglanchescise, immensamque pecuniæ summam pro constructione dicti templi expendere debuit, cum & multa fuerint in eo ex pretioso marmore constructa, & alia enumerentur plane magnificæ in descriptione Italica, quam in notitiis huc missis habeo. Illam brevitatis causa omitto, præsertim cum nesciam, an post mortem baronis Armeni, qui defunctus est anno 1709, & nonnulla adjungere volebat ornamenta, forte alia quædam adjecta non fuerint.

[33] [in qua divina Officia obeunt missionarii Armeni.] In dicta ecclesia anno 1718, quo illæ notitiæ ad Janningum nostrum missæ fuerunt, divina officia obibant missionarii Armeni ex collegio de Propaganda fide. Geminam inscriptionem in laudem fundatoris positam ex iisdem notitiis huc transfero. Prima supra ejusdem sepulcrum sic habet: Agà de Matthùs Oglanchescise Armeno, Disæ & Cuciabas baroni, auratæ militiæ equiti, Lateranensis palatii comiti, summis principibus caro, & templi hujus conditori amplissimo, Armenorum natio, maximis eius devincta meritis, hoc grati memorisque animi monumentum posuit. Obiit Idibus Septembris anno S. MDCCIX, ætatis suæ LXXIV. Altera in frontispicio porticus posita ita sonat: Templum hoc Agà de Matthùs, comes & baro Armenus, vir præstantia & celebritate eximius, ut cultus Dei, & Catholica fides a piis civibus Liburnensibus, & in primis a natione Armena, in dies magis augeretur, ac omnium totius orbis hominum, ad hanc urbem advenientium, animus cælestem portum facilius appeteret, ingentibus propriisque impensis a fundamentis magnificentissime erexit anno MDCCI. Tanti beneficii memores Armeni hoc perenne grati animi monumentum posuere. Hactenus de magnifico illo templo, quod duodecim monachis & episcopo Armeno destinaverat fundator, sed morte præventus omnia exsequi non valuit.

§ III. Alia quædam de cultu, reliquiis, & ecclesiis SS. Gregorii, Ripsimes & Gaianæ apud Armenos in variis regionibus.

[Ad preces missionarii apud Armenos] Necesse modo est, ut regrediamur tantisper in regiones Orientales, & addamus nonnulla de cultu Sanctorum nostrorum ex litteris Missionariorum. Laudatus Bonuccius in fine Vitæ pag. 200 recitat Epistolam P. Jacobi Villotte, missionarii Societatis Jesu, anno 1712, die XVII Novembris, datam ad illustrissimum dominum Antonium Sanfelicium, episcopum Neritonensem. Cum illa & de reliquiis Sancti agat, & de cultu ejus variis locis, ubi degunt Armeni, totam huc transfero: Illustrissime Domine. Quoniam hoc mihi onus imposuit illustrissima vestra dominatio, ut de cultu, D. Gregorio Armeniorum patriarchæ ab Armeniis deferri solito, nec non de reliquiis ejusdem Sancti, ante annos circiter XVIII in Armeniam transmissis ad patres Societatis Jesu, si quid rescirem, illud ei paucis declararem, tam piis illustrissimæ dominationis vestræ mandatis libenter obtempero.

[35] Anno MDCXCII, cum agerem Erzerunti, quæ præcipua Majoris Armeniæ civitas est Turcicæ ditionis; [Neapoli in Armeniam transmissæ S. Gregorii reliquiæ,] videremque Armeniorum, qui illic magno numero degunt, in addiscendis Christianæ legis institutis singulare studium, sic ut plerique, eiuratis Monophysitarum erroribus, sanctæ Romanæ Ecclesiæ nomen darent; ego fovendæ augendæque illorum pietati Romam litteras dedi ad patrem e Societate mihi in primis amicum, enixeque rogavi, ut insignes aliquas D. Gregorii, primi Armeniorum patriarchæ reliquias, ex iis, quæ Neapoli asservabantur, impetraret, & ad me transmitteret Erzeruntem. Sic enim existimabam Armeniis ad amplectendam fidem orthodoxam maximum incitamentum fore, si coram venerari possent reliquias sui sanctissimi Patriarchæ, a quo se primum fidei lucem accepisse gloriantur: unde illum Illuminatorem vulgo appellant. Romæ dum res agitur, labitur annus integer, tandemque anno MDCXCIV, die VIII Decembris, ad me pervenerunt Erzeruntem tam diu exspectatæ reliquiæ, cum litteris testimonialibus eminentissimi ac reverendissimi Domini Jacobi, tituli SS. Petri & Marcellini presbyteri Cardinalis Cantelmi, archiepiscopi Neapolitani, qui ad PP. Societatis Jesu, in utraque Armenia missionarios, prædictas reliquias transmiserat, instante pro iisdem missionariis illustrissimo domino Antonio Sanfelicio, tunc temporis canonico metropolitanæ ecclesiæ Neapolis, nunc autem episcopo Neritonensi, ubi patronus principalis est idem D. Gregorius Armeniorum episcopus.

[36] [indeque Constantinopolim delatæ,] Accingebam me tunc temporis ad iter Constantinopolitanum, componendis negotiis quibusdam, quæ ad missiones pertinebant. Sacrum pignus detuli mecum Constantinopolim, ubi reliquiis ab illustrissimo ac reverendissimo domino Gaspare Spiga, Constantinopolitano episcopo & patriarcha vicario rite recognitis & approbatis, primus illis honos deferri denique cœpit XV Augusti, qui beatissimæ Virgini in cælum Assumptæ sacer est, anni MDCXCV Galatæ, quod Constantinopolis suburbium est, in templo S. Benedicti missionis patrum Societatis Jesu. Sacrum solemne fecit doctor Armenius: concionem habuit doctor alter ejusdem nationis. Confluxerat in templum nostrum infinita Armeniorum multitudo: qui, peracto Sacro, non stantes, sed reptantes in genibus accesserunt ad altare viri ac mulieres, singularique reverentia ac pietate Illuminatoris sui sacras reliquias deosculati sunt ac venerati.

[37] [tandem in Perfidem transferuntur, & prope Ispahanum] Elapsis deinde annis quatuor, cum Constantinopoli rediissem Erzeruntem, atque inde profectus essem Ispahanum, quæ Persarum imperii & primaria & regia civitas est; quoniam maximum illic esse videbam Armeniorum numerum, religionisque officia longe liberius splendidiusque exerceri tuto posse, quam Erzerunti; statui sacras divi Gregorii reliquias addicere templo S. Josephi missionis Societatis Jesu in splendidissimo Ispahanensi suburbio, quod Julfa dicitur, ubi Armenii omnes habitant. At vero hoc unum me angebat, quod inclusæ essent reliquiæ in theca parva argentea adeo humili, ut super altare posita vix appareret. Quare summopero desiderabam illam transferri in thecam aliam altiorem: unde adstantium oculis facilius pateret. Votis meis favit Deus optimus maximus. Exeunte quippe vere anni MDCXCIX Ispahanum pervenit illustrissimus ac reverendissimus dominus Petrus Paulus Palma, Ancyranus archiepiscopus, a sacro Carmelitarum Discalceatorum Ordine assumptus, qui in aula regis Persarum tum summi Pontificis tum etiam imperatoris legati munere fungebatur. Egi cum illo de translatione reliquiarum, quam se libentissime facturum ultro promisit.

[38] [in colonia Armenorum Julfa deponuntur in ecclesia Societatis Jesu.] Tunc ego curavi confici thecam, ut in illis regionibus, satis elegantem: dieque XVIII Octobris anni MDCXCIX facta est solemnis reliquiarum translatio. Aderant Armenii bene multi: habita est in templo nostro supplicatio publica, in qua divi Gregorii reliquiæ sub baldachino ab illustrissimo archiepiscopo deferebantur: baldachinum sustentabant a quatuor angulis Armenii quatuor nobilitate præcipui, quibus adstabant cum facibus e primatibus alii quatuor: sequebatur populi numerosissima multitudo, totusque ille dies plenus fuit spiritualium gaudiorum. Eædem sacræ reliquiæ in prædicto Societatis Jesu templo honorifice asservantur, & ab Armeniis religiosissime coluntur. Festum S. Gregorii ibidem celebratur I Octobris: Officium sub ritu duplici cum Octava. Sequitur subscriptio. Pauca modo veniunt observanda. Julfa, alias Sulfa aut Zulfa, suburbium Ispahanense hic dictum, ab aliis vocatur civitas, eaque justæ magnitudinis, media circiter pedestris itineris hora Hispahano dissita. Est colonia Armeniorum, quam eo traduxit rex Persarum Abas, qui seculo XVI & XVII Persidem diu administravit, eaque colonia in urbem non modicam excrevit. De ea ulterius consuli possunt Dictionaria geographica, & Monumenta Missionum Societatis Jesu in Oriente, Gallice scripta, tom. 3 pag. 48.

[39] In laudatis monumentis alia quædam ad propositum nostrum conducunt. [Ecclesia patriarchalis Armeniæ S. Gregorio dicata,] Galanus num. 19 laudatus ait, ex reliquiis S. Gregorii in Armenia fuisse relictum, ut existimat, utrumque lacertum. Alterum ex his ponit in Maioris Armeniæ civitate Vagarsciabat, in ecclesia patriarchali, olim sede ejusdem Gregorii. Recte eas reliquias collocat in ecclesia patriarchali: at civitatem Vagarsciabat nullus hodie inveniet, cum non amplius exsistat civitas ipsa, sed eo loco, ubi fuisse creditur, amplum sit monasterium, in quo habitat Maioris Armeniæ patriarcha, ut ipse Galanus alio loco explicat. Princeps hujus monasterii ecclesia, eaque patriarchalis, dicata est S. Gregorio. Audiamus itaque de illo monasterio Missionarios Armeniæ, qui accurate omnia investigarunt, & in Monumentis laudatis tom. 3 pag. 42 hæc Gallice dedit Monierus: Tribus milliaribus Gallicis ab Erivano versus Erzeruntem situm est celebre monasterium Ichmiadzin vel Echmiadzin, quod etiam nominatur Monasterium Trium Ecclesiarum, locus ordinariæ habitationis patriarchæ Armeniæ. Erivanum, aut Erivan, metropolis est ditionis Persarum in Armenia, & Erzeruntum, vulgo Erzerom, vicissim ditionis Turcarum; situmque est monasterium in ditione Persica.

[40] Constat quatuor amplis ædificiis, quæ vastam formant aream, [eaque vetusta: ibidem alia S. Ripsimes, alia S. Gaianæ.] longam magis quam latam, in qua basilica patriarchalis ædificata est structura vetusta & solida ex lapide sectili… Echmiadzin etymologia sua significat Descensum Filii Unigeniti, quia secundum vetustam traditionem Jesus Christus in illo loco apparuit S. Gregorio Illuminatori, Armeniæ apostolo, cui dedicata est ecclesia. Pro certo etiam in illa regione creditur, Teridati, primo Armeniæ regi Christiano, in illo loco fuisse palatium, idque illum cessisse S. Gregorio: & palatium istud fuisse in medio magnæ urbis regni metropolis, cui nomen erat Vagarsciabat: cujus tamen nullum superest vestigium. Ecclesia monasterii tenebrosa est, sed dives vasis sacris & ornamentis. Quandoquidem illa præcipuæ venerationi sit Armeniis, populus in pietatem propensus liberaliter subministrat ad eam ornandam… Duæ aliæ hujus monasterii ecclesiæ sunt extra ejus ambitum. Altera dedicata est S. Caienæ (nobis Gaianæ) altera S. Ripsinæ (nobis Ripsimæ.) Traditio habet, duas hasce Sanctas fuisse nobiles virgines Romanas, easque, ut crudelitati Diocletiani se subducerent, fugisse in Armeniam cum aliis viginti tribus &c. Deinde pag. 135 de Philippo Armeniæ patriarcha Catholico, cujus initium refertur ad annum 1632, idem scriptor refert, ab eo instauratam fuisse ecclesiam SS. Ripsimæ & Gaianæ. An ibidem loquatur de ecclesia alia, utrique simul dicata, ignoro. Forte utraque simul reparata est, & scriptor lapsu memoriæ ecclesiam dixerit pro ecclesiis: qui lapsus etiam facilius editori obrepere potuit. Galanus cap. 14 ait, suo tempore templum S. Ripsimes adhuc integrum fuisse, at S. Gaianæ fuisse semidirutum, ut hoc fortasse instauratum sit.

[41] [Brachium S. Gregorii in Armenia servatum: de altero quæritur.] Hæc mihi interim sufficient de loco, ubi brachium sancti Gregorii Galanus memoravit, & de ecclesiis Sanctorum nostrorum ea occasione repertis. Nunc dicenda sunt aliqua de pignore illo sacro. Laudatus Missionarius, qui non modo loca illa diligenter lustravit, sed historias Armenorum pari diligentia perscrutatus est, pag. 76 cum Galano consentit de reliquiis S. Gregorii sub Zenone imperatore translatis ad civitatem Tuordan, quam Gallice Tuertan vocat, indeque Constantinopolim. At non excipit duo brachia, prout non excipiuntur in Breviario per Galanum laudato. De relictis vero in Armenia reliquiis hoc solum dicit: Dextera manus Sancti petita fuit pro monasterio Echmiadzin, ubi etiamnum hodie conservatur & honoratur. Quapropter ambiguum mihi est, an alia reliquiarum S. Gregorii pars, quam Siside in Cilicia collocavit Galanus, ibidem revera sit, aut præterito seculo, quo ille scribebat, omnino fuerit. Cum enim inveniam, illam ipsam manum, quam in patriarchali Majoris Armeniæ ecclesia esse diximus, aliquando Sisidem in Ciliciam fuisse translatam, ibique longo tempore mansisse, suspicio mihi oritur, errorem Galano obrepere potuisse, ut existimaret, idem sacrum pignus, quod Siside olim fuerat, perpetuo ibidem mansisse. Civitas illa, quæ seculo XIII & XIV regum Armenorum erat metropolis, destructa fuit per Saracenos, & vix nomen habet hoc tempore.

[42] [Ecclesia patriarchalis creditur exstructa seculo VII,] Itaque ex compendio historico patriarcharum Armeniæ, quod concinnavit laudatus Missionarius, vicissitudines dictæ S. Gregorii manus examinabimus, unaque considerabimus catalogum patriarcharum Lequieni. De reliquiis Neapoli & Neriti servatis consentit cum Galano, aliisque iam adductis. De reliquiis S. Gregorii pag. 86 ait, a Kiut, decimo tertio patriarcha Armeniæ, sedem patriarchalem fuisse positam in civitate Thevin, eoque translatas Sancti reliquias. Consentit Lequienus in Oriente Christiano tom. 1 Col.ubi Citum vel Kiut patriarcham vocat, urbemque Thevin, Græcis Tiven aut Tiben, putat esse Erivanum. Hoc incidere debuit in seculum V juxta ordinem, quem sequitur. Quod vero habet pag. 90, ad seculum VII spectat: Nierses III ædificavit palatium patriarchale in Echmiadzin. Itaque tunc eo verisimiliter portata fuit manus S. Gregorii. De ecclesia patriarchali per Niersem III constructa consentit Lequienus Col.allatis ex Armenorum Historia, sive ex Galano, his verbis de Nierse: Quapropter ædificavit magnificentissimum illud gregis rationalis ovile in urbe Vagarsciabat. Hoc de monasterio sive palatio patriarchali recte exponit Lequienus.

[43] [alia S. Gregorii ecclesia in loco carceris: alia verisimiliter SS. Ripsimes & Gaiana.] Verum Historia Armena ad propositum nostrum addit: Ecclesiam quoque in loco purgatorii sancti Martyris in civitate Ardasciat, & templum aliud in urbe Thein. Post Galanum de loco primo hæc annotat Lequienus: Purgatorium dicitur puteus, in quo vir sanctus (nempe Gregorius) annos quatuordecim ab illo rege (Teridate) variis modis afflictus traditur. At rectius ipsa Galani verba dedisset Lequienus: sic enim non dixisset, variis modis in puteo afflictum fuisse Gregorium. Nam Teridates Gregorium in puteo non afflixit variis modis, cum ne vivere quidem eum novisse tradatur. Jam vero dubitandum non videtur, quin illa ecclesia S. Gregorio fuerit dicata, cum in loco supplicii eius sit constructa. De templo in urbe Thein dicere nequeo, an similiter sacrum fuerit S. Gregorio. At paulo ante in Chomita vel Chomida, patriarcha schismatico, Historia Armena dicit apud Galanum pag. 185: Hic exstruxit Avan prope ecclesiam SS. Ripsimis & Sociarum. Verba sic Latine dedit Lequienus: Hic exstruxit prope Avan ecclesiam SS. Ripsimæ & Sociarum. Alia hæc videtur ecclesia ab iis, quæ prope monasterium patriachale ædificatæ sunt, & singulæ singulis dicatæ. Forte illa erit, quam seculo XVII instauratam diximus num. 40. Breviter etiam hic observare liceat, apud Galanum pag. 191 sine idonea ratione Teridati attribui constructionem trium ecclesiarum, quæ sunt in Echmiadzin.

[44] Anno 1060 aut circa illum annum, ut habet Historia Armena, [Sedes patriarchalis translata & cum ea brachium S. Gregorii:] & observant Galanus, Lequienus, & laudatus Missionarius, ob Turcarum populationes, sedes patriarchalis ex Armenia Sebastiam Cappadociæ translata fuit; indeque anno 1171 Sisidem in Ciliciam, ut iidem rursum consentiunt. De allatis simul S. Gregorii reliquiis consonant Missionarius noster pag. 102 & Lequienus Col.At prior Gregorio patriarchæ, alter Niersi ejus decessori translationem attribuit. Alter quoque civitatem Sis, aut Sisidem, Minori Armeniæ tribuit, alter Ciliciæ, quia erat in regno Minoris Armeniæ, quod eodem seculo resuscitatum erat, & principem habebat Catholicum, eaque procul dubio fuit ratio sedem eo transferendi ex ditione imperatoris Græci, ad quam erat translata, dum extinctum fuerat Armeniæ regnum. Jam vero observare juvabit, idem omnino videri brachium aut manum S. Gregorii, quæ quoquoversus cum sede patriarchali fuit translata. Itaque si eamdem postea rursum in Armeniam inveniamus translatam; ut revera inveniemus, nulla supererit ratio, cur alteram Sisidi cum Galano tribuamus: neque enim prioribus seculis inter sedem patriarchalem & Sisidem ulla erat connexio, neque hæc civitas erat sub patriarcha aut rege Armeniæ.

[45] Vergente ad finem seculo XIII, dum patriarcha erat Stephanus II, [Capta per Saracenos Siside, ab iisdem ablatum S. Gregorii brachium, sed inde restitutum:] civitas Sisis per sultanum Ægypti capta est, & ablata S. Gregorii dextera, ut consentiunt auctores jam sæpe laudati. In Historia Armena apud Galanum pag. 403 res sic narratur: Tempore istius (Stephani patriarchæ) magnum accidit infortunium. Impius enim ac infidelis saltanus Ægypti sedem divi Gregorii Armeniorum Illuminatoris everit, Armenosque propemodum omnes occidione trucidavit, reliquos secum ducens captivos una cum Stephano eorum patriarcha, qui ibi diem suum obivit. Similiter & sancti Illuminatoris nostri Gregorii dexteram, & aliorum sanctorum martyrum reliquias, & partem sacrosanctæ Crucis Domini nostri secum illuc asportavit. Sed ingrediente illo cum sacris hisce reliquiis in regnum suum, punivit Dominus populum ejus pestilentia, quemadmodum accidit Philistæis per arcam Testamenti, adeo ut innumeri pene forent, qui moriebantur: nec plane umquam ab eis indignatio Dei cessavit, quousque sanctam admirandamque divi Gregorii dexteram restituentes, ad piissimum regem nostrum Haytonem remiserunt. Ex hac relatione patet, quanti dexteram S. Gregorii facerent Armeni. Dubitandum tamen non est, quin & aliæ reliquiæ fuerint restitutæ, cum non diu post pax fuerit inita.

[46] De tempore istius facti non consentiunt scriptores, quos ante me habeo, [id factum circa 1292.] idque factum, quod duo fuerint reges Minoris Armeniæ, quibus nomen erat Hayton, & utriusque tempore Armeniam invaserint Saraceni. Hinc Lequienus, non satis consulto ordine suo chronologico, cladem illam fixit anno 1266, quo regnabat Hayton I. At, ipso fatente, Stephanus II patriarcha uno tantum anno præfuit, & ejus tempore clades illa contigit: successorem autem Stephani Gregorium VIII ait Armenorum ecclesiæ præfectum anno circiter MCCXCIII. Itaque Stephanus ejus decessor sedit circa 1292. Rectius ergo in Monumentis Armeniæ pag. 113 clades refertur ad Haytonem II, & apud Galanum ad tempora Nicolai Papæ IV, cujus ibi aliquot litteræ allegantur. Lequienus ergo duas Armenorum clades confudit, & hæc ultima figenda est circa annum 1292.

[47] [Brachio S. Gregorii utebantur in ordinationibus Armeni cum errore:] Porro Armenos non solum magni fecisse, sed etiam abusos esse reliquiis S. Gregorii, liquet ex libello Benedicti Papæ XII, quo enumerantur plurimi Armenorum errores apud Odoricum Raynaldum ad annum 1341, ubi error nonagesimus octavus arguitur his verbis: Item Catolicon Minoris Armeniæ (ipsis patriarcha, qui Siside residebat, quando jam alius erat in Maiori Armenia) tenet apud se ulnam brachii & manum adhuc integram B. Gregorii, qui fuit catholicon, & fuit ordinatus episcopus more Ecclesiæ Græcæ: quam ulnam & manum dictus catholicon ponit super caput & manus illorum, quos ordinat in episcopos: & dicit, quod, si dictæ manus impositio & brachii non fieret super caput & manus illorum, qui per eum ordinantur in episcopos, non essent ordinati in episcopos, quia impositio dicti brachii & manus faciunt consecrationes episcoporum: & propter hoc ipse nullos episcopos ut episcopos recipit, qui ordinati fuerunt per alios catholicon Armeniæ Majoris, quia nullus alius catholicon, nisi ipse, dictum brachium & manum Gregorii habet. Ridiculus sane error, quem facile deposuerunt, opinor, postquam illo brachio fuerunt orbati. Ex ista interim Pontificis observatione rursus colligitur, unum dumtaxat S. Gregorii in partibus Armeniæ utriusque fuisse brachium.

[48] [istud ex ecclesia Sisensi furtim ablatum, relatumque ad vetustam S. Gregorii ecclesiam:] Ablatum revera est ex civitate Sisensi dictum S. Gregorii brachium ante medium seculi XV, ut consentiunt Lequienus & Missionarius Armeniæ Monierus, sed prior circa annum MCDXLI factum conjicit; alter circa annum 1445. Lequienus rem ita narrat. Verum, Gregorio X (alteri IX) defuncto, monachus quidam, cui Cyriaco nomen, hæresis schismatisque tenacissimus, sacrum brachii manusque S. Gregorii pignus, furtim ex ecclesia Sisensi ablatum, in Majorem Armeniam & monasterium Eschmiazin tulit, suisque artibus effecit, ut Catholicus ipse renuntiaretur, ac quidem reliquorum primus, cui soli, utpote sanctissimæ illius thecæ possessori, facultas esset episcoporum per Armenorum diœcesim omnem ordinandorum. Hoc modo ex Sisensi ecclesia ablatæ sunt istæ S. Gregorii reliquiæ, repositæque ad tempus in antiqua ecclesia patriarchali. Quid de iis factum, mox videbimus. Interim vero Sisenses nihilominus Catholicum ordinare non dubitarunt, qui per Ciliciam Cappadociamque ac regiones vicinas pristino more jura diceret: id quod ad nostram usque ætatem apud illos perseverat. Itaque tunc non amplius crediderunt, sibi manum S. Gregorii necessariam esse ad episcopos ordinandos. At verisimiliter dudum illam opinionem deposuerant ad instructionem summi Pontificis, cum omnes posteriores dicantur fuisse Catholici. Vocantur illi modo Minoris Armeniæ patriarchæ, dicunturque legitimi successores S. Gregorii: sed hæc ad propositum nostrum non spectant.

[49] Cyriacus ille, qui reliquias S. Gregorii in monasterium Echmiadzin abduxerat, [inde quoque furtim translatum, sed postea relatum.] & sic patriarchatum obtinuerat, post biennium ejectus dicitur. Et præter eum, qui in Cilicia residebat, de patriarchatu Majoris Armeniæ tres contenderunt. Tunc, inquit Lequienus, Zacharias (unus ex tribus,) qui in insula Aghtamar prope Erivanum urbem episcopatum gerebat, seque Catholicum jactitabat, S. Gregorii brachium manumque furatus, in eam insulam asportavit, seque adeo, ordinatis cum illa episcopis, summum suæ gentis pontificem esse jactitavit. De relatis ad monasterium reliquiis subjungit Lequienus: Zacharia illo in Aghtamar insula defuncto, suffectus illi fuit Joannes IX, qui relato ad monasterium Eschmiazin sacro S. Gregorii pignore, anno MCDLXXVI sedis illic patriarchalis compos factus est, una cum Sergio II. Consonat Monierus pag. 132 de ablatis antea & relatis reliquiis. De patriarchis, qui deinde plures simul fuerunt, hic non ago.

[50] Sub initium seculi XVII rex Persarum Abas l, [Item in Persidem jussu regis portatum, sed ecclesiæ suæ deinde restitutum.] cum duo de patriarchatu contenderent, sacras S. Gregorii reliquias Hispahanum vel Aspabamum, ut vocant alii, quæ Persarum metropolis est, afferri jussit, ibique multis annis detinuit, ut consentiunt Lequienus Col.& Monierus in Monumentis suis pag. 133. Hic vero addit, fecisse id regem Persarum, ut sic Armenos ad metropolim suam attraheret, quod devotissimi sint S. Gregorio, eaque verisimillima est ratio, cum Armenorum civitas Julfa, ut dictum est num. 38, ubi nunc aliæ sunt S. Gregorii reliquiæ, sub eodem rege prope Hispahanum sit condita. Attamen post annos circiter triginta Philippus patriarcha bene Catholicus a rege Persarum obtinuit, ut sibi liceret reliquias S. Gregorii ad pristinum locum referre, teste laudato Missionario, & consentiente Lequieno Col.Eas deinde a monasterio Echmiadzin amotas fuisse non invenio, ut verisimiliter etiam nunc ibidem serventur. Hæc de cultu S. Gregorii sufficiunt, ut discamus, maximam eius venerationem esse apud Armenos. Addi tamen potest, quod observat Monierus pag. 194, singulis Quadragesimæ Sabbatis particulare festum agi, & quinto Sabbato festum S. Gregorii.

[51] Quod spectat ad corpora SS. Ripsimes & Gaianæ, [Reliquiæ S. Ripsimes Hispahanum delatæ, ] illa diu forsan in suis manserunt ecclesiis. Certe nihil fere de illis invenire potui. Bonuccius tamen in Vita Italica affert aliqua de reliquiis S. Ripfimes pag. 167, quæ Latine reddo: Petrus de Valle in secunda parte Itinerarii sui Epistola 8, quæ data est die IV Aprilis MDCXX ex metropoli Persarum Hispahano, narrat, reliquias S. Ripsimes in istam civitatem per aliquot Armenos translatas esse ab ipsorum regione: quarum pars patribus Carmelitis excalceatis, illius civitatis missionariis, concessa est, dante eas manu sua rege, postquam illas fuerat veneratus surgendo, osculando, & imponendo capiti suo. Nunc progrediamur ad Vitas S. Gregorii examinandas.

§ IV. Quæ & qualia sint S. Gregorii Acta, cum Græca tum Latina, in quibus de SS. Ripsime, Gaiana & Sociis etiam agitur: Vitæ aliquot recentiores.

[Vita Græca, quæ præluxit Metaphrastæ, multis vitiis obuoxia:] Acta S. Gregorii vetustiora Græca, quæ primum examinare oportet, necdum innotuerunt eruditis neotericis, quantum invenire valui, nisi per dicta quædam Papebrochii nostri, qui ea & vidit & exscribenda curavit. Laudatus Papebrochius tom. 1 Maii in Annotatis ad Ephemerides Græco-Moscas pag. XXXXIII ita loquitur de S. Gregorii Actis: Quæ a Metaphraste exscripta apud Lipomanum extat prolixa ejus Vita, contracta ex alia longe prolixiori, quam sub nomine Agathangeli, veluti coævi, habemus Græcam. Vereor, ne multis fabulosis additamentis prodigiosius amplificata sit, quam verisimilitudo patiatur. Ad XVIII Aprilis idem Papebrochius in Annotatis ad Vitam S. Eleutherii edicit, quare hanc S. Gregorii Vitam curaverit exscribendam, edendamque censeat, uti & alias similes, etsi hanc de multa fabulositate suspectam habeat, nimirum ut, cum fons ipse publico expositus fuerit, non nimium fidenter bibatur ex rivo, quem inde traduxit Metaphrastes; vir sane magnus, sed cujus hic solum scopus fuit, ut, quæ in ecclesiis quibusdam Græcis ob rusticitatem aut prolixitatem styli non sine stomacho prudentium legebantur, ea proprio ipsius stylo brevius concinniusque deducta minus displicerent. De eadem Vita rursum loquitur Papebrochius ad 10 Maii in Annotatis pag. 506: ibique insinuat suspicionem suam de Vita hac scripta in Sicilia. At hanc suspicionem deposuisset, opinor, si eam contulisset cum documentis Armenis: nam ex multis auctor scripsisse videtur in ipsa Armenia, aut in ejus vicinia, ejusque asserta non a Græcis solum, sed magis quoque liberaliter ab ipsis Armenis fuerunt adoptata. Ut autem de illa Vita sententiam nostram edicamus, consideranda sunt scriptorum judicia de Vita per Metaphrastem scripta. Nam omnia illa, quæ in ejus lucubratione lectores possunt offendere, non minus debent offendere in Vita vetustiore, cum eadem facta prolixius referat, præter Metaphrastis nomen, quod criticis aliquot recentioribus adeo exosum est, ut ipsis vel solum sufficere videatur ad Acta aliqua reprobanda; sed immerito: neque enim Metaphrastes Vitis vetustioribus fabulas immiscuit, sed fabulosas subinde suo stilo exponendas suscepit, & contrahendo aut concinnando aliqua subinde, ut fieri solet, immutavit. Ubi vero Vitas habuit fideliter scriptas, eas fabulis non exornavit, nec multa in iis mutavit, ut tam Majores nostri per experientiam dudum didicerunt, quam nos ipsi eadem magistra quotidie discimus. Hoc tamen verum est, solam Metaphrastis auctoritatem pro Sanctis vetustioribus indubitatæ fidei non esse, cum ipse ad hoc non sit satis antiquus, cumque defectum ætatis suæ non suppleverit delectu critico, sed adoptaverit non solum Vitas probatorum auctorum, sed etiam fabulosas, aut certe multis fabulis aut exaggerationibus fabulosis fœdatas.

[53] Baronius in Annalibus ad annum 311, ubi aliqua breviter dixerat de martyrio SS. Ripsimes & Gaianæ, [Aliqua vitia in ea agnoscit Baronius,] & de iis, quæ sub Teridate rege passus est S. Gregorius in Armenia; de Actis num. 22 hæc subjungit: Non inficias iverim, Acta illa Gregorii complura habere, quæ haud cunctis arrident in omnibus. Ceterum scimus ea citata esse ab Euthymio, accuratissimo auctore, cum ait: “Itaque sanctus etiam Gregorius Magnæ præsul Armeniæ ante omnes jussit cruces ligneas quibusdam in locis a se collocatas adorari, ad easque tamquam ad sacra perfugia concurri, idque cum nondum esset Pontifex declaratus &c.” Ostendit Baronius, hæc legi in Actis per Metaphrasten datis: aliaque addit ex ipsis quoque Armeniorum libris, per quos putat designari Acta Metaphrastæ Græca. Poterat ea certe laudare Euthymius: sed forte respexerit ad antiquiora inferius edenda, in quibus eadem habentur; aut ad Officia Armenorum, in quibus leguntur similia. Quocumque respexerit Euthymius, qui seculo XII floruit, non credidit omnia fictitia esse, quæ de gestis S. Gregorii referuntur; valetque ejus auctoritas, ut intelligamus, Gregorium Græcis eruditis medii seculi non fuisse ignotum, ejusque gesta ab iis fuisse lecta. At non multum prosunt ad fidem Vitæ S. Gregorii conciliandam.

[54] Tillemontius tom. 5 Monumentorum Eccl. in Persecutione Diocletiani art. 44 breviter attingit S. Gregorium Armenum, [magis illam reprehendunt alii.] Actaque eius per Metaphrastem scripta omnino reprobat, uti & danda inferius ex dictis Papebrochii nostri. Longam, inquit, habemus Historiam de quodam sancto Gregorio episcopo Majoris Armeniæ, qui asseritur fuisse Apostolus illius regionis, & convertisse Teridatem tempore Diocletiani. Intelligitur ex pluribus locis recentium scriptorum, ut Euthymii, S. Niconis, Nicephori, & Gregorii presbyteri, qui scripsit Historiam concilii Nicæni, nomen & Historiam ejus Sancti celebrem fuisse in Armenia: sed hoc non sufficit ad auctoritatem ejus Actis attribuendam. Tum ait, Acta esse Metaphrastis, refertque sententiam Baronii, & Papebrochii verba dat compendio, & sic Acta dimittit, tamquam indigna, ex quibus præcipua etiam capita seligeret, pro ulteriori refutatione ad eorum lectionem remittens. Bailletus ad XXX Septembris in tabula critica ait, Acta S. Gregorii tantis involuta esse fabulis, ut vix aliquid probabile inveniri valeat, idque in duobus tantum locis ope Eusebii & Sozomeni. Fatendum sane est, Acta S. Gregorii omnia, quæ habemus, multis laborare defectibus, fabulosisque exaggerationibus misere corrupta esse. Plura tamen in iis reperiemus, quæ aut certa sunt aut probabilia, quam crediderunt laudati critici.

[55] Enumeremus igitur omnia S. Gregorii Acta, quæ nobis innotuerunt, [Vita Græca unde accepta: auctor se dicit coævum:] ut deinde examinemus, quid in iis videatur improbandum, quid contra aut certo aut probabiliter admitti valeat. Prima Vita, eaque prolixissima, de qua jam superius dedi verba Papebrochii, accepta est ex bibliotheca Medicæa Florentina S. Laurentii Plut. 7 Cod. 25, ut adscripsit apographo nostro ipse Papebrochius, qui Florentiæ cum Henschenio exscribendam curavit, non propria manu exscripsit, exscriptamve cum codice contulit: sed utrumque factum manu mihi ignota, magisque festinanter, quam diligenter, nisi multa in codice sint menda. Nam non pauca scriptionis vitia, clara illa & manifesta, in apographo nostro inveni, ut dicam in Annotatis. Scriptor illius Vitæ in titulo vocatur Agathangelus: sub finem de sua in scribendo fide agit, aitque se multa omisisse, & solum necessaria & utilia scripsisse, quin & asserit se gestorum, quæ scribit, fuisse spectatorem, & doctrinæ per Gregorium traditæ, de qua narravit multa, fuisse auditorem. At id nequit de omnibus intelligere; quandoquidem multa referat ante natum Gregorium facta, multa facta in locis, in quibus nec ipse præsens fuit nec Gregorius. Hinc inferius examinabo, an saltem verisimile fieri possit, auctorem cum S. Gregorio vixisse, & posteriora quædam eius gesta vidisse aut doctrinam audivisse.

[56] [Latina medio ævo composita,] Prædictam Vitam compendio longo expressit Neapoli scriptor Latinus, forsan Metaphraste vetustior. Hujus Anonymi scriptoris lucubrationem Majores nostri invenerunt Romæ in bibliotheca Barberina, eamque Papebrochius noster propria manu exscripsit, præmissis aliquot de ipso codice annotationibus, quarum initium subjungo: Ex antiquissimo codice membranaceo in folio maximo Ms. grandibus litteris quadratis Eminent. Cardinalis Barberini num. 926: qui fuit ab abbate Ugellio ipsi Cardinali donatus: de quo & sequens documentum in folio, eidem codici præfixo. Documentum id spectat ad ætatem Gaytæ, abbatissæ monasterii S. Gregorii Neapoli, qua petente Vita fuit conscripta, ut in Præfatione dicit auctor; & consequenter ex eo colligitur tempus Vitæ scriptæ, modo ætas Gaytæ fuerit recte assignata. Sic autem habet: Per publica documenta, quæ conservantur in archivio monialium venerabilis monasterii S. Gregorii, primi in Oriente Majoris Armeniæ episcopi, constructi intus civitatem Neapolis, satis clare constat, jam effluxisse spatium annorum circiter octingentorum: ex quo Gayta, denominata in hac præsenti scriptura, uti abbatissa dicti monasterii, regebat prædictum locum atque ecclesiam: cujus intuitu & precibus fuit ab incognito auctore illius temporis scripta omnis hæc Vita, & passio hujus sancti episcopi Gregorii, nec non forsan aliorum etiam sanctorum martyrum & confessorum, de quibus fit expressa mentio in hoc volumine. Cujus Gregorii integrum caput sanctissimum in ecclesia ejus nomini dicata pie ac religiose Neapoli nunc conservatur, atque, ut decet, ab omnibus veneratur.

[57] [non ex Metaphraste, sed ex Vitæ vetustiore,] Hæ observationes, quæ ante annum 1661, quo Roma discessit Papebrochius, fuerunt conscriptæ, per annos circiter octingentos, a quibus Gayta fuerat abbatissa, nos remittunt ad seculum IX. At ex Vita S. Gregorii, quam scripsit Dominicus Gravina, oritur dubitatio de tempore, quo Gayta fuit abbatissa, quam videtur longe juniorem facere. Nam part. 2 pag. 130 verba de Gayta, huic Vitæ inserta, refert post alia instrumenta seculi XI. In Præfatione ad lectorem, si illa sit Gravinæ, & non bibliopolæ, codici Latino, quo scriptus est, inquit, sub administratione Gaynæ (lege Gaytæ) abbatissæ, tribuit annos quingentos. Itaque cum Vita illa anno 1630 sit impressa, quingenti illi anni tantum ducunt ad seculum XII. Poterit quis suspicari, codicem ab eo reputatum seculi XII, non item Vitam. At quod verba de Gayta retulit post instrumenta seculi XI, indicat opinionem ejus de Gayta illis instrumentis posteriore. Itaque hæreo ambiguus, nec satis video, utri magis credere debeam de tempore, quo Gayta floruit, & quo conscripta est hæc Vita. At video, parum referre, fueritne Vita conscripta seculo IX an XII, cum Anonymus auctor omnia sumpserit ex antiquiore Græco, aut fortasse ex Latino simili, si quis ante ipsum Græcam Latinitate donaverit, aut ex ea Latinam scripserit. Metaphraste vetustior est, si scripserit seculo IX, & alias junior. Metaphrasten tamen non est secutus, sed antiquiorem Græcum, ut ex collatione intelligitur. Etsi enim omiserit multa, eaque præ reliquis improbabilia, in iis, quæ adoptavit, magis expressit sensum antiquioris, quam Metaphrastæ.

[58] Tertiæ Vitæ auctor est Metaphrastes, eaque Latine edita est apud Lipomanum & Surium. [alia a Metaphraste: quo hic modo ex vetustiore hauserit, quo modo Latinus.] Nos & Græcam habemus, sed non recudemus. Hæc Vita ex prima Græca per Metaphrastem composita est, sicut Latina mox dicta, sed non eodem prorsus modo. Metaphrastes præcipue omisit prolixas sermocinationes, quibus primus auctor Vitam extendit, dum S. Gregorium inducit cum rege disputantem, ipsumve aut Ripsimen aut Gaianam preces ad Deum dirigentem, aut Gregorium de fide aut doctrina Christiana coram populo disputantem. Accedunt & aliæ sermocinationes de rebus variis, longique nominum propriorum elenchi in Vita prima. At illa omnia aut omnino omisit Metaphrastes, aut breviter aliqua ratiocinia perstrinxit. Verum facta pleraque, etiamsi aut fictitia sint, aut supra verum exaggerata, eodem fere modo enarravit, paucis tantum prætermissis. Contra Latinus auctor, qui in Præfatione conqueritur, Vitam S. Gregorii Armeni olim fuisse scriptam satis inconsulto & rusticano stylo, totam emendare suo modo conatus est. Etenim non solum ratiocinia prolixiora contraxit: sed etiam facta improbabilia partim omisit, partim sic mitigavit, ut pleraque probabilia videri possent, si ab auctore contemporaneo & accurato sic fuissent asserta. Attamen & ille nonnulla adoptavit, quæ cum historia illius temporis non congruunt, cumque reliqua sumpserit ex Vita fabulosis exaggerationibus & apertis fabulis fœdata; neque hæc tantam habent probabilitatem, quantam haberent, si desumpta essent ex monumentis aliunde non suspectis.

[59] Ad tres modo memoratas Vitas accedit Encomium sancti Gregorii Armenorum Illuminatoris, [Encomium S. Gregorii, ex lingua Armena Latine redditum,] auctore S. Joanne Chrysostomo, exceptum ex D. Jarrintir seu Homiliario Armeno bibliothecæ regiæ (Parisiensis) notato littera c, ex Armena lingua in Latinam versum anno MDCCXXXV, quo titulo editum est a Montfaucono tom. 12 Operum S. Chrysostomi pag. 822 & sequentibus. Dominus abbas de Villefroy, qui hoc Encomium ex lingua Armena Latinum fecit, ibidem præmonuit, illud legi in tribus Homiliariis Armenis, unumque ex istis maximum esse volumen, quod, inquit, videtur esse decimi vel undecimi seculi. Alia duo sunt minoris vetustatis. Titulum elogio præfixum in vetustiore codice sic expressit interpres: Beati Joannis Chrysostomi Homilia, dicta de Vita & suppliciis magni patriarchæ & martyris Gregorii, Armenorum illuminatoris, pronuntiata Kokisi, quæ est Armeniæ urbs (dum erat ibi in exsilio) efflagitante quodam doctore & episcopo Armenorum, qui Dioscorus vocabatur, atque consanguineus erat martyris Gregorii; & postulante magno cœtu, qui congregatus erat Kokisi in die festo sancti Illuminatoris partium Orientalium. Consonat quoad sensum titulus alterius Ms. In tertio Ms., ex quo editum est Encomium, titulus brevior sic habet: Sermo sancti Joannis Chrysostomi, Constantinopolis episcopi, de sancto Illuminatore, magno Gregorio, pontifice Dei nostri.

[60] Hic Sermo, si revera esset Chrysostomi, multum conduceret ad probabilitatem conciliandam plerisque factis, quæ in Vita S. Gregorii asseruntur de ipso Sancto. [quod Chrysostomo non est ausus adscribere editor,] Verum Montfauconus in Monito prævio observat, tot tantaque in illo Sermone occurrere a Chrysostomi more & stylo dissonantia, ut tanto Doctori nemo adscribere ausit; puteum nempe & fossam loquentem, serpentes & dracones orantes, Tiridatem regem in aprum conversum, & portenta similia. Tum ait, illa ipsa tamen legi in Vita S. Gregorii: & subdit: Posset fortasse dici, Chrysostomum concionem in laudem S. Gregorii Illuminatoris habuisse; sed illam ab Armenis ita immutatam fuisse, ut jam Chrysostomi stylus ibi fere nusquam compareat. Ad XIV Septembris in S. Joanne Chrysostomo § 83 eatenus assensus sum Montfaucono, quod existimarem, Sermonem illum non fuisse umquam pronuntiatum a Chrysostomo. Quod vero spectat ad loquentes fossam, serpentesque & dracones, hoc ad fabulas non videtur pertinere, sed ad figuram sive prosopopeiam nimis audacem, qua auctor & puteum & serpentes loquentes inducit, sicut homines facit loquentes in majori orationis parte. At loquela illa putei & serpentum in Actis S. Gregorii asserta non est, nec sic voluit auctor Sermonis intelligi, opinor, acsi veram puteo & serpentibus tribuisset loquelam. An forma apri, quæ Teridati in Oratione æque ac in Vita tribuitur, pro fabula sit habenda, hic necdum examino. Si constaret, Sermonem esse Chrysostomi, qui medio circiter seculo post mortem Gregorii Antiochiæ florere cœpit, non statim pro fabulis haberem facta in illo de S. Gregorio asserta.

[61] [& merito, ut variis rationibus] At Sermo ille nequaquam mihi videtur Chrysostomi. Nam primo perpetua fere illa prosopopeia, quæ in Sermone regnat, stilo Chrysostomi non congruit, nec illa reliquis eius Orationibus de Sanctis consentanea est. Præterea totus Sermo a stilo Chrysostomi alienus est, cum fere nihil ex sacris litteris habeat admixtum, nihil fere ad mores instruendos; quæ alias frequentia sunt in Chrysostomo; cumque tota dictio ab elegantia & acumine Chrysostomi longe absit. Secundo non est verisimile, Chrysostomum Cucusi in Minori Armenia, ubi exsul fuit, ad concionem dixisse, ut jam probavi in Chrysostomo. Oratio tamen illa dicitur Kokisi, quod explicat Montfauconus Cucusi, habita ad magnum populi cœtum, & in die festo S. Gregorii. At rursus incertum saltem est, an festivitas S. Gregorii celebraretur eo tempore Cucusi in Minori Armenia: neque enim S. Gregorium pastorem aut doctorem habuit Minor Armenia, quæ erat provincia Romani imperii, sed sola Major, quæ sub suo erat rege. Tertio Chrysostomus non peroraverit certe sermone Armenorum, qui ipsi verisimiliter notus non erat. At in Homiliariis, in quibus rogantibus, habita esset Oratio, ne additur quidem, quo sermone fuerit conscripta, & a quo in linguam Armenam translata, quod maxime addendum fuerat. Forte auctores titulorum illorum crediderunt, dictum fuisse Encomium, prout exstat, lingua Armena.

[62] [confirmatur: probabilius est scriptoris Armeni.] At ipsum Encomium abunde manifestat, Chrysostomum non esse scriptorem suum. Nam præter ea, quæ plerisque fabulosa videbuntur, & præter multa, quæ a stilo & elegantia Chrysostomi absunt longissime, non pauca etiam continet, quæ sanctus ille doctor numquam dixisset. Numquam S. Gregorium dixisset similem Petro & Paulo; nec Orientales partes sic attribuisset S. Gregorio, sicut plagas Occidentales Petro & Paulo, quemadmodum facit auctor Encomii pag. 823. Sit illa comparatio, si minus stricte sumatur, non plane inepta. At Chrysostomi esse non credam, qui præcipuus est admirator SS. Petri & Pauli. Sic non induxisset Chrysostomus angelum eo modo loquentem ad puellam gentilem, ut inducit auctor pag. 827, acsi illa historias Veteris Testamenti optime novisset. Mitto alia plura, quæ a judicio Chrysostomi aliena videntur: nam totum Encomium nimiis exaggerationibus plenum est. Itaque ignoramus, cujus illa sit lucubratio, & magis existimamus, fœtum esse cujusdam doctoris Armeni, quam Græci, & incerti temporis; ideoque magnam eidem auctoritatem non esse tribuendam. Inter patriarchas Armeniæ apud Galanum pag. 75 decimus quartus fuit Joannes Mantacunensis, qui floruit seculo V, & Orationes composuit. An hujus forte sit, quis edicat?

[63] Præter Vitas & modo memoratum Encomium, alia quædam documenta ex libris Armenis Latine reddita, [Alia documenta, ex lingua Armena Latine translata.] atque huc Neapoli transmissa sunt, quibus usum video in Vita Italica Bonuccium infra latius memorandum. Itaque necesse est illa recensere, & quanti valere videantur, breviter indicare. Monumenta illa initio libelli, in quo collecta sunt, sic enumerantur: Primum. Historia S. Gregorii magni Armenorum patriarchæ & illuminatoris, extracta ex Armauurk, hoc est, ex Martyrologio Armeno. Secundum. Alia Historia S. Gregorii illuminatoris nostri, de conceptione, nativitate, & qualitate vitæ & reliquiarum ejus. Tertium. Commemoratio Theridatis regis. Quartum. Martyrologium seu testificatio sanctarum Hripsimarum (id est, Ripsimes & Sociarum) Virginum. Quintum. Inventio reliquiarum S. Gregorii. Sextum. Martyrologium (id est elogium ex Martyrologio) sanctorum patriarcharum, filiorum & nepotum S. Gregorii. Septimum. Festum Schiogaghatis, id est, lucis stillantis, descensionis Unigeniti ad civitatem Vagarsciabath. Octavum. Martyrologium sanctarum Gaianarum: id est, S. Gaianæ & Sociarum. Unde autem omnia illa fuerint accepta, mox indicatur his verbis: Supradicta monumenta eruta sunt ex libris Armenis, qui servantur Venetiis; atque ex Armeno idiomate in Latinam linguam translata sunt Romæ a domino Jacobo de Baldassarri, sacerdote Armeno, anno MDCCXVII: & nunc servantur Romæ in archivio domus professæ Societatis Jesu, & Neapoli in archivio monasterii S. Gregorii Armeni, alias S. Ligorii.

[64] Omnia illa qualemcumque cum Actis S. Gregorii connexionem habent, [sed omnia sunt medii aut posterioris ævi.] & in illis per partes explicantur, quæ in Vita edenda sunt collecta. Si quis modo rogaverit, cuius ea omnia ætatis sint, respondebo, aut medii ævi esse, aut posteriorum seculorum. In prima ex illis Historia S. Gregorii asseritur translatio corporis, eaque Zenoni imperatori tribuitur, relicto apud Armenos brachio. At ex vaga illius rei narratione satis colligitur, scriptum illud diu post compositum esse. De reliquis omnibus ex ipsa lectione colligitur, non esse antiqua, comparatione facta ad ætatem S. Gregorii. Nam vetusta non vocamus, quæ a duobus aut tribus seculis scripta sunt, aut etiam a mille annis, si agatur de rebus longe vetustioribus. Quapropter illa omnia solum proderunt ad perspiciendum, quid de S. Gregorio, gestisque in ejus Vita relatis, censuerint medio ævo & posterioribus seculis Armeni.

[65] Præterea quatuor habemus Vitas S. Gregorii, posterioribus seculis in Italia conscriptas. Prima ex illis prodiit Neapoli Italice impressa anno 1576, [Vita ex Latino in idioma Italicum versa, altera Italice scripta,] tamquam ex Latina lingua in Italicam translata secundum vetustum codicem litteris Longobardicis conscriptum. Auctor interpretationis aut Vitæ hujus Italicæ est Blasius Acciaivolo U. J. D., qui eam dicavit Lucretiæ Carracciolæ, monasterii S. Gregorii Armeni tunc abbatissæ. Habet hæc Vita aliquid similitudinis cum Vita Græca a nobis edenda, non tamen eadem videtur, forte quia scriptor Latinus pro arbitrio Græcæ aliqua addidit, & alia omisit. Poterunt hæc in Annotatis assignari, ubi operæ pretium videbitur. Secunda similiter Neapoli impressa est anno 1630, & auctorem habet Dominicum Gravina, Ordinis Prædicatorum, jam aliquoties laudatum. Hæc autem & in titulo, & in Præfatione, dicitur collecta ex Metaphraste, ex codice Longobardico, cui quingentos annos in Præfatione tribuit editor, & ex Relatione de Christiana religione in Armenia, quam ipse Gravina composuit. Præfatio illa forte est Lazari Scoriggio bibliopolæ, qui ita fere loquitur, acsi Vitam, quam impressit, ex dictis Monumentis ipse collegisset. At Gravina illius Vitæ auctor asseritur ab Eccardo in Bibliotheca Prædicatorum tom. 2 pag. 533, & ab aliis passim. Vita Latina, quam laudat Gravina, eadem videtur cum illa, quam edemus secundo loco; cum pag. 130 quædam verba ex Præfatione auctoris recitentur de Gayta abbatissa.

[66] [Tertia Italica, & quarta ceteris prolixior:] Tertia Vita rursum Neapoli impressa est anno 1636 Italice, inscribiturque, Brevis relatio de vita, martyrio & miraculis invictissimi S. Gregorii martyris, apostoli, archiepiscopi & primatis magnæ Armeniæ; patroni nobilissimi monasterii sacrarum virginum, protectoris totius regni & fidelissimæ hujus civitatis Neapolis. Auctor est Angelus Volpe de Monte Peloso, ex Ordine Minorum Conventualium. In hoc Opusculo non enarrantur omnia Sancti gesta: sed in præcipua vitæ capita inquiritur, & de iis disseritur, eo tamen modo, ut scriptor ille nobis prodesse vix possit. Postremus S. Gregorii Armeni biographus, qui nobis innotuit, prolixius Italice scripsit de gestis Sancti, quam ullus præcedentium, & ad illorum documenta adjunxit alia quædam recenter accepta, quæ pro majori parte iam enumeravi. Auctor istius Vitæ est Antonius Maria Bonucci, Societatis Jesu presbyter, qui eamdem Romæ imprimendam curavit anno 1717. Hanc Vitam aliquoties jam laudavi, & etiamnum allegabo, ubi videbitur expedire, sicut & ceteras mox recensitas.

[67] [alii recentiores de gestis S. Gregorii scriptores.] Multa etiam de S. Gregorio scripsit Clemens Galanus, Clericus regularis, & olim ad Armenos missionarius, in Opere Conciliationis Ecclesiæ Armenæ cum Romana, in quo tom. 1 ex Historia Armena catalogum patriarcharum Armeniæ a S. Gregorio usque in seculum XIV produxit, multaque de S. Gregorio disseruit, Metaphrasten passim secutus & recentiores historicos. Similia de S. Gregorio & reliquis Armenorum patriarchis disputata sunt in Monumentis missionis Societatis Jesu in Oriente, Gallice scriptis. Tomus tertius, qui anno 1723 Parisiis impressus est, unice fere agit de rebus Armeniæ. Illa autem, quæ spectant ad S. Gregorium aliosque patriarchas & historiam Armeniæ, collegit Monier cum aliis Societatis nostræ in Armenia missionariis, & in Galliam transmisit. Hinc illa laudabo nomine patris Monier. De S. Gregorio scripserunt aliqua etiam recentiores historici, & nonnulli vetustiores, quos nominabo, ubi erit necessarium, ejusque Vitam dedit Bailletus, sed brevissime, omissis præcipuis fere factis. Si modo studiosus lector quæsiverit, quantum dicti Vitæ scriptores aliique memorati nobis prodesse valeant ad gesta S. Gregorii recte examinanda, cogar respondere, exiguum ex omnibus haberi adjumentum, quoniam plerique omnia pro veris admiserint, & alii pauci sine ullo examine quasi omnia abjecerint.

§ V. Inquiritur in præcipua Vitæ S. Gregorii asserta, quæ nec omnia cum adjunctis suis sunt admittenda, nec omnia rejicienda.

[Non omnia in Vita S. Gregorii fabulosa crediderunt Baronius & Papebrochius.] De Actis S. Gregorii Armeni diversæ admodum video esse judicia. Ipsi Armeni, Græci quoque & multi ex Latinis posteriorum seculorum ea pro legitimis habent, & omnia in iis relata sine ulla hæsitatione pro veris videntur admittere, certe prout conscripta sunt a Metaphraste: nam Græca edenda Latinis recentioribus vix innotuerunt, & a paucissimis fuerunt conspecta. At, sicut jam dictum est num. 54, agnovit Baronius, complura haberi in Actis, quæ nequeant placere criticis accuratis, idque de Græcis magis etiam indicavit Papebrochius noster. Neuter tamen voluit, omnia esse fabulosa, cum Baronius pro auctoritate Actorum alleget Euthymium, & ex iis aliqua Annalibus suis inseruerit: Papebrochius quidem timet, ne multis fabulosis additamentis pro. digiosius amplificata sit (Vita) quam verisimilitudo patiatur; & sic innuit, multis fœdatam esse fabulis; sed non existimavit, præcipua etiam capita figmentis annumeranda. At recentiores critici jam nominati omnia fere abjicere maluerunt, quam examinare operosius, quæ ex omnibus vera videantur, quæ solum probabilia, & quæ demum supra verum exaggerata, & fictitiis ornamentis corrupta. Ejusmodi examen consentaneum est sententiæ Baronii & Papebrochii; idque a multis seculis jam cœpit Anonymus auctor Vitæ Latinæ, secundo loco edendæ, quando ex Vita, quam inconsulto stylo scriptam dixit, suam composuit: nam multa, quæ verisimiliter falsa credidit, aut certe nimis prolixa & exaggerata, in sua amputavit, alia mitigavit, reliqua vero adoptavit. At ne hæc quidem omnia sunt probabilia.

[69] Ut modo aliqua proferamus, quæ in Vita illa videntur fabulosa, [Auctor primæ Vitæ suspectum de mendacio se facit, gestorum spectatorem se dicens;] & deinde alia, quæ suadent, præcipua capita non esse fictitia, inquirendum in ætatem scriptoris, quise Agathangelum nominat, & num. 173 rerum gestarum spectatorem fuisse dicit, & auditorem doctrinæ traditæ per Sanctum. Insinuat præterea, fuisse Euangelicorum præceptorum ministrum, id est, opinor, aut episcopum aut presbyterum, & regi Teridati sub quo episcopatum gessit & defunctus est Gregorius, Opusculum suum inscribit. Hæc si vera sunt, scripsit non diu, aut certe non multis annis, post obitum S. Gregorii. At Papebrochio nostro suspectum fuit, quod auctor se spectatorem & auditorem dixerit, mihique etiam credibile non apparet, idemque aliis omnibus, qui Vitam accurata crisi expendent, non fiet verisimile, si extendatur ad totam vitam S. Gregorii, ejusque res gestas etiam in juventute, imo & in media ætate.

[70] Et certe non potuit auctor de omnibus, quæ narravit, prudenter affirmare, aut callide etiam confingere, visa & audita se scribere; quandoquidem ordiatur a potentia Parthorum, eaque occasione scribat multis seculis præterita, [cum saltem multa ex illis videre non potuerit,] & mox transeat ad translationem imperii a Parthis ad Persas, bellaque inde nata, quæ integro seculo erant transacta, etiamsi scripsisse credatur non diu post mortem Gregorii. Sic inter visa aut audita numerare non potuit, quæ de pueritia Teridatis & Gregorii narrat, quæque de gestis eorum ante regnum Teridatis, cum necdum fuerit natus, aut certe puer vel adolescens, quando illa contingere debuerunt, nisi scripserit ætate decrepita. Rursum non vidit nec præsens audivit, quæ refert de SS. Ripsime & Gaiana ante earum adventum in Armeniam, & de molitionibus Diocletiani ad Ripsimen nuptiis sibi alligandam. Similia quoque sunt, quæ de gestis Constantini Magni in Occidente, ejusque contra alios imperatores bellis Vitæ inseruit. Ea videre non potuit in Occidente, & simul cum S. Gregorio degere in Armenia. Hæc omnia auctor non vidit, & tamen narravit, & multa quidem ex iis cum ejusmodi rerum adjunctis, acsi præsens facta vidisset & dicta audivisset. Cum autem hæc, quæ non vidit, sic referat; ex modo narrandi colligi nequit, alia ab ipso fuisse visa.

[71] [& alia pleraque verisimiliter non spectaverit.]Hinc verisimile non est, auctorem vidisse horrenda illa supplicia, quæ Gregorio illata narrat, antequam moriturus in puteum injiceretur: nam & illa secundum chronotaxim ex Vita dandam annis fere quadraginta præcedere debuerunt mortem Gregorii, & supra verisimilitudinem sunt exaggerata. Nihilo magis vidisse credendus est certamina sanctarum virginum Ripsimes & Gaianæ, earumque Sociarum, cum & hæc diu essent præterita, ornamentisque poëticis magis, quam historicis, fuerint corrupta. Idem rursus censendum de Gregorii in puteum injectione, de eiusdem post annos quatuordecim eductione, & de congressæ S. Gregorii cum Teridate, in figuram apri converso, & de reliquis omnibus, quæ episcopatum S. Gregorii præcesserunt: nam & multa his inserta sunt incredibilia: & auctor multa alia videre potuerat, & idoneam ad scribendum ætatem habere, etiamsi puer fuisset, dum illa fieri debuerunt. Rursum non existimo, scriptorem adfuisse baptismo, quem regi & Armenis contulit S. Gregorius, cum & in hisce nimia utatur amplificatione, & nonnulla scribat prorsus incredibilia.

[72] [Prima de eius asserto conjectura;] Quid ergo, inquiet aliquis, existimabimus de Agathangelo Vitæ hujus auctore, qui ait se visa & audita narrare, si omnibus modo enumeratis, quæ longe maximam Vitæ partem faciunt, non adfuisse censendus sit? Variæ hic dari possunt conjecturæ, nihil certo probari. Qui severius judicabunt de Agathangelo, censebunt impostorem esse, qui se contemporaneum mentitus est, ut lectores suos falleret, & figmentis suis fidem conciliaret. In eam conjecturam propendebat Papebrochius noster, & consentientes habuisset non paucos.

[73] [alias mitior;] Potest tamen & alio modo contigisse, ut multa legantur in Vita S. Gregorii Armeni, quæ contemporaneo auctore prorsus indigna sunt, & aut pro meris figmentis habenda, aut fictitiis adjunctis sic corrupta, ut a figmentis vix differant; nimirum si forte Agathangelus aliquis brevem veramque S. Gregorii Vitam sermone Armenico scripserit, & hanc Græcus aliquis deinde ornandam susceperit, fictisque rerum gestarum adjunctis amplificandam, qualem modo habemus, relicta interim protestatione primi scriptoris, quod referat visa & audita. Hæc conjectura mitior est, quam præcedens; mihique videtur probabilior, quia sic vera esse poterunt summa rerum capita, ut mihi omnino vera videntur ob rationes allegandas, & solum corrupta fuerint amplificationibus fabulosis; sicut corrumpuntur plurimæ Sanctorum Vitæ, etiamsi accurate initio fuerint conscriptæ, dum posteriores præcedentiumasserta augere student & amplificare.

[74] Attamen & alia quoque occurrit conjectura, quæ Agathangeli verba forsan erunt exponenda. [tertia mitissima,] Ait ille, se rebus gestis adfuisse, spectatorem se fuisse, & doctrinæ traditæ auditorem. At non asserit, se adfuisse omnibus, quæ narrat. Itaque forsan de ultimis loquitur S. Gregorii annis, quibus eumdem subinde verba facientem audire potuit, quibus & regem Teridatem, & filios S. Gregorii, & episcopos, quos a S. Gregorio ordinatos narrat, potuit cognoscere. Si vera est hæc conjectura, quam nolim magis asserere quam præcedentes; potuit videre alia multa, quæ facta narrat, uti ecclesiarum ædificationem, morum emendationem, episcoporum & presbyterorum consecrationem, regis Teridatis aliorumque pietatem & bona opera. Quapropter, si solum de decem ultimis Gregorii annis, aut etiam de viginti ultimis dicat, res gestas se vidisse, & doctrinam se audivisse, uti revera in simili occasione aliqui dicerent, imprudenter tamen; non asserit rem prorsus incredibilem; sed parum id ipsi proderit ad fidem promerendam de omnibus etiam præcedentibus, quæ narrat, cum ipsa narratione rerum improbabilium fidem sibi detrahat.

[75] Fuerit enim virili ætate paucis annis post mortem Gregorii, [quæ tamen non sufficit ad fidem Vitæ in omnibus conciliandam.] & tunc scripserit ea, quæ partim in juventute, partim in pueritia viderat & audiverat. In hisce quidem non longe a vero facile aberraverit, modo debita in inquirendo diligentia usus fuerit, & in narrando prudentia. At in prioribus, quæ jam tum forte per famam multum erant aucta, sic etiam multum aberrare poterat, præsertim si magis laborabat, ut magna & mirabilia scriberet, quam ut accurato studio in veritatem inquireret: qualem fuisse scriptorem hujus Vitæ, ipsa factorum quorumdam improbabilitas docet. Si diligenter attendere velimus ad ea, quæ & postremis seculis & nostra etiam ætate novimus facta & scripta, imo ad illa etiam, quæ quotidie in libellis & foliolis publicis scribi audimus, facile intelligemus, non omnibus scriptoribus contemporaneis id concedendum privilegium, ut de eorum assertis dubitare non liceat; sed iis solum, qui veritatis amore, prudentiaque & cautela in asserendo aut narrando hanc laudem sibi vindicant. Quapropter, cum Agathangelus iis dotibus caruerit, etsi Gregorium adolescens aut juvenis vidisset & audivisset, ne vel sic quidem fidem mereretur de omnibus, quæ narrat, & maxime de prioribus, quæ conversionem Armeniæ præcesserunt.

[76] Jam vero cum difficile sit, ex memoratis conjecturis ullam tam solidis argumentis firmare, [At non facile pro certo falsis habenda, quæ facta dicuntur in Armenia:] ut haberi possit pro sententia abunde probata, malim prudenti lectori electionem permittere, quam unam asserere iis rationibus, quibus mihi ipse nequeo satisfacere. Res gestæ in Magna Armenia seculo tertio & quarto parum curæ fuerunt scriptoribus Græcis & Latinis, qui subinde breviter solum de regibus Armeniæ meminerunt, quando Armeni cum Romanis bella gerebant contra Parthos primum, & deinde contra Persas, aut quando his contra Romanos aderant, aut coronam ab imperatoribus accipiebant. Ejusmodi & similibus occasionibus de Armenis subinde meminerunt historici; sed domestica Armenorum gesta vix umquam attigerunt, & breviter tantum. Hinc facile contingere potuit, ut in conversione regni Armeniæ multa sint facta, eaque & illustria & mirabilia, quæ nec Græci nec Latini litteris mandarunt, aut etiam ignorarunt; quæque hac de causa nobis nova, inaudita, & incredibilia primo intuitu videbuntur, & quæ vel sic vera esse possunt. Itaque, etiamsi multa id genus incredibilia in Actis S. Gregorii reperiantur, non existimo illa omnia statim habenda pro certo falsis aut fictitiis; sed ea solum pro falsis certo reprobanda, quæ certis rationibus falsa ostendi possunt.

[77] [auctor non videtur post aliquot secula] Interim certum mihi videtur, scriptorem hujus Vitæ non scripsisse aliquot seculis post mortem S. Gregorii, eaque, quæ vera Vitæ inseruit, non hausisse ex historicis Græcis & Latinis, sed aut ex fama etiam tum vigente apud Armenos, aut ex documentis ejusdem nationis. Nam si quis Græcus Vitam illam post aliquot secula ex Græcis documentis voluisset componere, iisque, quæ ad propositum suum in historicis invenerat, fabulosa multa pro arbitrio suo addere, saltem non mutasset nomina propria apud Græcos suo tempore usitata. At auctor contrarium in aliquibus fecit, ut satis [Col. 03210E] liquet ex nomine primi Persarum regis, qui imperium a Parthis ad Persas transtulit. Nam ille apud Dionem & Herodianum, qui ejus tempore floruerunt & Græce scripserunt, vocatur Artaxerxes; sicut & apud Lampridium Latinum, aliosque recentiores. Idem rex apud Agathiam, qui seculo VI floruit, & Persica etiam docomenta consuluit, scribitur Artaxares, uti & apud alios nonnullos. Idem Persarum rex in Annalibus Alexandrinis Eutychii vocatur Azdashir, & juxta alios, ut in versione pag. 371 dicitur, Ardshir. In Historia dynastiarum Georgii Abul-Pharajii Ardeshir legitur pag. 52, & Ardshir pag. 80. Sic nomen etiam modice mutatum est in versionibus ex Arabico.

[78] [ex documentis Græcis Vitam composuisse,] At ab Agathangelo nostro idem ille Persarum rex constanter vocatur Artasiras, quod differt ab omnibus, & verisimiliter magis congruit cum pronuntiatione Armenica: nam in Monumentis Armeniæ pag. 68 idem rex Artasiras nominatur a Missionariis nostris, quamvis iidem non ignorarent, Artaxerxem passim vocari ab Europæis. Sic apud Assemanum in Bibliotheca Orientali tom. 1 pag. 189 iterata mentio fit Artasciri, qui frater erat Saporis II Persarum regis, ejusque deinde successor passim vocatus est Artaxerxes. Eadem esse illa nomina indicat laudatus Assemanus tom. 3 part. 1, ubi pag. 96 agit de Adesero vel Ardasciro, Sirois Persarum regis filio, & rursum pag. 416 Ardascirum ex Syris scriptoribus nominat, & ad illud nomen notat sequentia: Ardascirus, Persice Ardascir. Sed quum littera d sæpe cum t permutetur, & scin cum sin: hinc aliis dicitur Ardasirus vel Ardsirus, aliis Artasirus: unde vulgatum nomen Artaxares, x pro s substituto. Apud Theophanem Adeser pro Ardeser vel Ardasir perperam obrepsit. Mox addit idem quoque nomen esse Artaxerxes, primumque post restitutum Persarum imperium illius nominis regem esse, qui ab auctore nostro vocatur Artasiras, a Dione Artaxerxes.

[79] [sed scripsisse aut ex fama vigente aut ex documentis Armenicis,] Quapropter, cum nomen illius regis Agathangelus expresserit modo, quem nec apud Græcos nec apud Latinos historicos invenimus, eoque magis accedente ad linguam Persicam, necesse est, ut dicamus, illum hausisse ex fontibus Armenicis aut Persicis, præsertim cum & alia omnia idem persuadeant. Nam & plurima affert nomina propria virorum & mulierum, provinciarum, civitatum, fluminum & montium, quæ apud scriptores Latinos & Græcos certe non invenerit. Si quis autem contendere voluerit, omnia illa ab Agathangelo procul dissito fuisse conficta, apud me non facile fidem inveniet. Etenim omnia illa, de quibus nonnulla apud scriptores probæ notæ invenimus, vera reperimus, exceptis forte aliquot adjunctis aut exaggerationibus. Itaque non est ratio, cur obscuriora tam facile condemnemus: tam enim historia quam topographia Armeniæ obscura admodum mansit apud Latinos & Græcos, eamque obscuritatem auget linguarum differentia, quod Latini & Græci plusculum libertatis sibi sumpserint in nominibus locorum & hominum immutandis. Hinc enim modo difficulter intelligimus, eademne sint nomina an diversa, quæ ab antiquis Latine aut Græce scripta fuerunt, cum iis, quæ postmodum ex lingua Armenica ad nostras fuerunt translata.

[80] Jam vero quod spectat ad ætatem scriptoris, etiamsi nolim asserere, [nec attingit ulla posteriora facta,] eum revera fuisse contemporaneum, aut etiam juvenem vel adolescentem fuisse, dum senex erat Gregorius, quod ultimum mihi videtur incertum; difficulter tamen credam, integris seculis fuisse posteriorem. Prima ratio jam data est, quod videatur scripsisse ex fama, quæ solet veris falsa miscere, & facta vera falsis adjunctis corrumpere; non ex historiis saltem Græcis. Altera ratio est, quod numquam vel minimum attingat de ulla persona, aut de ullo facto, quod Constantino Magno vel Teridate sit posterius. Hoc autem difficile admodum fuisset homini, qui aliquot seculis post scripsisset, præsertim si in chronologia parum fuisset versatus, & non paucos nominare voluisset principes, ut fecit hic noster. Quanto autem imprudentior fuit in exaggerationibus suis, & in confingendis mirabilibus, tanto facilius immiscuisset aliqua de rebus aut personis posterioribus, quemadmodum de prioribus multa immiscuit, nisi aut contemporaneus aut suppar fuisset Gregorio, Teridatique, de quibus præcipue agit, & quorum successores nullo unquam verbo attingit, sicut nec successores Constantini Magni in imperio, nec ullos alios S. Gregorii in episcopatu præter Arostacen, & Vertanem, quem Urthanem vocat, ut presbyterum.

[81] Accedit & tertia ratio ex silentio biographi nostri, [imo & modum, quo obisse Sanctum dicunt Armeni,] qui multa prætermisit ex illis, quæ postmodum ab Armenis asserta sunt, & in Historia ipsorum nunc locum habent. Primo silet Agathangelus de loco & modo, quo obiit S. Gregorius. At de morte ejus ex Breviario Prædicatorum Armenorum ita habet Galanus cap. 2 pag. 37: Beatus illuminator noster Gregorius, ab humanis oculis occultatus, asperam eremitarum vitam per multos jam duxerat annos in recessu cujusdam montis Daghaniensis provinciæ: cujus transitus ad Christum sciri a nemine potuit; nisi quod pastores nonnulli post aliquod tempus casu corpus eius invenientes, ibidem sepelierunt. In utraque S. Gregorii vitæ Historia, quam num. 64 ex Armena Latinam factam dixi, idem refertur, & in prima pastores, invento corpore, dicuntur nescivisse, quisnam esset. Id vero tempore Zenonis imperatoris revelatum esse eremitæ, cui nomen erat Garnicius, utraque affirmat. Monierus pag. 76 similia de morte S. Gregorii in Historia Armena invenit, aitque defunctum in monte Sepuh nominato. Hæc omnia, quæ afferre volui ad simul explicandam Armenorum de morte S. Gregorii sententiam, prætermisit biographus, ex eoque conjici potest, eum scripsisse, priusquam corpus esset inventum. Nolim tamen pro certis asserere omnia illa, quæ de morte hic dicuntur, licet mors illa solitaria ex silentio biographi fiat verisimilis; & minus etiam ut certum admittere, quod additur in mox laudata Vita Armena, inventum esse defuncti corpus illius stans in cortice ejusdem arboris, in qua obierat.

[82] [aliaque plura serius asserta omittit.] Sic prætermisit biographus alia multa, quæ postmodum ab Armenis pro gloria ecclesiæ suæ excogitata sunt. Galanus cap. 2 refert multa privilegia, quæ S. Gregorio concessisset S. Silvester Papa. At nihil de his Agathangelus noster. Asserit, unum ex illis fuisse, ut liceret S. Gregorio patriarcham consecrare Albaniæ, & revera a S. Gregorio consecratum pro Albania alterum Gregorium, nepotem suum; de quo rursum tacet Vita nostra. Mitto plura, quæ Monierus ex Historia Armenorum similiter narravit, altum de iis tacente biographo nostro, qui verisimiliter scripsit longo tempore, antequam illa essent inventa. Quapropter suspicor, scriptorem satis antiquam fuisse ad meliorem Vitam concinnandam, sed magis fuisse sollicitum ad magna & mirabilia scribenda, quam ad veritatem diligenter investigandam & unice sequendam. Si vero multa de industria omisit, ne ætatem suam proderet, longe cautior fuit in ætate sua occultanda, quam in assertis fabulosis intra limites probabilitatis continendis. Quidquid sit, vera falsis miscuit.

§ VI. Conversio Armeniæ Majoris attribuenda S. Gregorio: ea figenda sub initium seculi quarti: alia quædam Vitæ capita confirmantur.

[Fides ab Apostolis in Armenia prædicata: sed religio ibi defecit:] Quamquam SS. Bartholomæus, Thaddæus, & forsan alii ex Apostolis, fidem legantur prædicasse in Armenia Majore, & apud populos vicinos, & procul dubio non paucos ad Christum converterint; tamen felicia illa principia cito videntur evanuisse, nullaque sequentibus seculis ante S. Gregorium nostrum reperiuntur Christianæ fidei vestigia in Magna Armenia, ut fatetur Monierus Monumentis Missionum Orientalium tom. 3 pag. 67, ubi ait, neque ex historia neque ex traditione Armenorum vel minimum innotescere de fide Christiana apud Armenos conservata usque ad tempora fere Constantini Magni. Ait quidem Galanus cap. 2, innumeros in Armenia fuisse martyres, qui S. Gregorii dormitionem in Armenia præcesserunt, recte mortem S. Gregorii assignans, ut aliquos saltem inveniat. At minime probat de Armenia Magna, quam convertit S. Gregorius, ullos in ea post Apostolorum tempora fuisse martyres ante S. Gregorium: nam Ripsime & Gaiana cum Sociis passæ sunt Gregorii tempore, & aliunde in Armeniam advenisse dicuntur.

[84] [deinde in Magna Armenia ante Gregorium martyres,] Decem millia martyrum Crucifixorum, qui in monte Ararath occubuisse asseruntur, nihilo magis prosunt ad Armeniam martyribus implendam. Nam illorum historia aut fabulosa, aut fabulis corrupta est, ut abunde probatum ad XXII Junii. Si quid autem veri habent Acta, milites illi erant Romani, nec in Armenia Magna fuerint passi, sed in monte aliquo, cui nomen Ararath pro sua libertate imposuerit scriptor fabularum amans. Multos deinde martyres recenset Galanus, in Minore Armenia passos, qui ad propositum nostrum non conducunt, cum Armenia Minor esset provincia Romani imperii, nec dubium sit, quin fides Christiana in ea esset propagata diu ante conversionem Maioris Armeniæ per Gregorium.

[85] Tillemontius tom. 5 Monum. Eccl. in Persecutione Diocletiani art. 44 dubitanter ex Eusebio lib. 6 cap. 46 argumentum profert pro vetustiore Armenorum conversione. [aut Christianos fuisse, probari non potest.] Recenset ibidem Eusebius aliquot S. Dionysii Alexandrini Epistolas, & inter eas unam ad Armenios similiter de pœnitentia, quorum episcopus erat Meruzanes. Hinc ait de Meruzane: Nomen istud barbarum præbet nonnullam rationem credendi, Magnæ Armeniæ fuisse episcopum. Addit tamen, non esse ullam aliam istius suspicionis rationem. Et sane levissima est illa suspicio, cum non defuerint eo tempore alia similia nomina in imperio Romano. Attamen Bailletus ad XXX Septembris in S. Gregorio Meruzanem facit episcopum in Maiori Armenia, & consequenter sine ullo argumento asserit, multos ibi Catholicos fuisse ante S. Gregorium. Verum constans Armenorum traditio S. Gregorium tribuit Armeniæ Magnæ apostolum: neque popularis est ista traditio, sed confirmari ea potest testimoniis ad hoc satis vetustis, & silentio omnium Patrum & scriptorum, qui circa illud tempus floruerunt, & nullam de Christianis Armeniæ Magnæ mentionem fecerunt. Itaque Meruzanem in Minori Armenia episcopum fuisse prorsus existimo, sicut omnes erant episcopi in Romano imperio, ad quos ibi scribit S. Dionysius.

[86] Sozomenus lib. 2 cap. 8 de conversione Armenorum hæc scribit: [Conversi Armeni ante Iberos sub rege Teridate,] Nam quod Armenios attinet, jam dudum antea Christi fidem eos suscepisse comperi. Hæc minus accurate ex Græco a Valesio data sunt. Narraverat cap. 7, Iberos tempore Constantini Magni conversos. Tum ait, finitimas gentes postea conversos, Armenos vero ante Iberos. Verba Græca sic habent: Αρμενίους δὲ πάλιν πρότερον ἐπυθόμην χριστιανίσαι. Armenios vero e contrario prius Christianos fuisse comperi. Asserit, Armenos conversos ante Iberos, idque dicere poterat, etiamsi conversi fuissent, quando jam imperare in Occidente cœperat Constantinus. Nam cum Iberi legantur ad Constantinum legatos misisse, ut fœdus cum eo inirent, & prædicatores Christianæ fidei impetrarent, eorum conversio videtur figenda, quando post victum anno 323 Licinium solus imperabat Constantinus. Si vero voluerit Sozomenus, etiam ante Constantini imperium Christianam fidem ab Armenis susceptam, necesse est ad seculum tertium respicere, aut ad primos annos quarti. Audiamus interim, quomodo eorum conversionem referat laudatus Sozomenus: Aiunt enim, Teridatem gentis illius regulum (Græce ἡγούμενον ducem) occasione cælestis cujusdam portenti, quod in domo ipsius acciderat, & ipsum Christianum esse factum, & subditis omnibus palam per præconem mandasse, ut eamdem relligionem colerent. Ex his confirmantur aliquot Vitæ asserta, videlicet regis ipsius Teridatis conversio cum omni populo. Cæleste portentum forte insinuat revelationem, quæ sorori regis oblata in Vita asseritur, & quæ, si vera est, viam aperuit ad regis totiusque regni conversionem.

[87] Christianam fuisse Armeniam annis non paucis, [ante annum 313:] antequam solus imperaret Constantinus, & ante mortem Maximini imperatoris, anno 313 defuncti, liquet ex Eusebio lib. 9 cap. 8, ubi de plagis Romano imperio illatis agit, & de Maximino sic loquitur: Bellum insuper a tyranno commotum est adversus Armenios, jam inde a priscis temporibus amicos ac socios populi Romani: qui cum Christiani ipsi quoque essent, & divinæ religionis studiosissimi, Deo invisus tyrannus eos ad simulacrorum ac dæmonum cultum traducere per vim conatus, pro amicis inimicos, hostes pro sociis effecit. De bello a Maximino contra Armenos gesto inferius sic brevissime loquitur: Et ipse quidem in bello adversus Armenios una cum exercitu suo varias clades atque ærumnas pertulit. Tillemontius bellum istud refert ad annum 312, nequit certe serius figi; sed inchoari potuit aliquot annis citius, cum Maximinus administraret Syriam ab anno 305, & sic Armenis esset vicinus. Non edicit Eusebius, quanto tempore jam tum Christiani fuissent Armeni. Tamen suspicari possumus, recentem fuisse eorum conversionem, eaque de causa adeo exacerbatum fuisse Maximinum, ut in alieno etiam regno leges ferre præsumeret. Hæc autem suspicio majores ex dicendis vires accipiet.

[88] [eorum conversio ex aliquo documento figenda anno 305 aut 306,] Combefisius in Auctario patrum Græcorum part. 2 a col. 271 edidit Narrationem brevem de rebus Armeniæ, cujus initium ad propositum nostrum conducit. Sic autem habet: Dei amantissimo Constantino Magno imperatore, sancta Nicæna synodus contra Arium celebrata est, trigesimo quarto anno regis Tiridatis, ac vigesimo egressionis S. Gregorii ex lacu, sancto Rostace ac Patre eius episcopum (lege episcopatum) gerente, qui etiam ad synodum profectus est. Hæ temporis notæ si omnino accuratæ essent, quod non contendo, principium conversionis Armenorum figendum esset anno 305 aut 306. Nam constat, synodum Nicænam sub Constantino habitam anno 325. Si ergo hic annus erat vigesimus egressionis S. Gregorii ex lacu, sive ex tetro & diuturno carcere, de quo agam in Annotatis ad Vitam; eductus est Gregorius anno 305 aut 306; eodemque tempore cœpta est Armeniæ regis omnisque populi conversio. Stante hac epocha, facile intelligitur, exacerbatum fuisse contra Armenos Maximinum, quod idola dejicerent, templa profana everterent, ac tandem ad bellum contra illos prosiluisse, quod cultum deorum, qui diu in Armenia viguerat, prorsus eliminarent.

[89] [ex Theophane sub Constantino, sub quo Cæsareæ sedebat Leontius,] Huic epochæ favet Theophanes in Chronographia pag. 19, ubi ait: Pari quoque eventu ipsius (Constantini Magni) ætate Armeni Tiridatis eorum regis, & Gregorii eorum episcopi hortatibus, fidem una cum salute susceperunt universi. Cœpit imperare Constantinus anno 306. Itaque ex Theophane certe non citius, sed forte paulo serius figenda esset conversio. Accedit Leontius, Cæsareensis in Cappadocia episcopus, a quo S. Gregorius consecratus creditur, ad epocham datam utcumque confirmandam. Nam Leontius anno 325 interfuit concilio Nicæno, & superfuit post Nicænum, nescimus quanto tempore, ut verisimile fiat, ipso seculo IV factum episcopum, aut non diu ante, sed de anno ipso, quo sedere cœpit, nihil certi potest statui. At saltem episcopum non fuisse a medio seculo IV, nec a tempore S. Dionysii Alexandrini, qui anno 264 aut 265 obiit, aliunde certum est: nam obeunte S. Dionysio Alexandrino, in cathedra Cæsareensi sedebat Firmilianus, cujus obitus a Tillemontio figitur anno 269. Quare Meruzanes, de quo supra actum est, non erat Maioris Armeniæ episcopus, cum primus post Apostolos habeatur S. Gregorius. Utrum inter Firmilianum & Leontium alii sederint intermedii, invenire non potui. Id tamen verisimillimum est.

[90] Si modo conjungamus testimonia hactenus recitata, [& ex omnium collatione sub initium seculi IV.] eaque etiam componamus cum Vita edenda, omnia satis concordabunt ad conversionem Armeniæ cum initio episcopatus Gregorii figendam sub initium seculi quarti. Contemporaneus testis est Eusebius de plena eorumdem conversione ante annum 312, post quem figi nequit bellum, quod ea de causa sustinuerunt. Hinc serius eorum conversio figi saltem non potest, quam circa annum 310; sed figi potest citius, si aliunde nihil obstat. Sozomeni verba tempus conversionis minus determinant: at epochæ datæ saltem congruunt, nec sinunt, ut multo serius credamus conversos Armenos. Theophanes, qui Chronicum suum ex vetustioribus documentis seculo VIII aut IX conscripsit, pro Armenorum conversione assignat imperium Constantini: quod ad priores Constantini imperantis annos necessario restringendum ex Eusebio. Itaque verisimiliter non longe a vero aberrat Narratio rerum Armenicarum, quæ ad annum 305 aut 306 reducit Armenorum conversionem. Hæc quoque epocha cum Leontio, qui Gregorium consecravit, recte cohæret, ut jam dixi, & cum Vita edenda. Verumtamen non tam stricte epocham illam asserendam existimo, cum verba Eusebii & Sozomeni id non exigant, aliorum vero auctoritas tanta non sit, ut nequeamus timere, ne forte aberraverint ad aliquot annos. Quapropter malim late sub initium seculi quarti conversionem Armeniæ collocare, quam eamdem intra unum alterumve annum coarctare sine idoneis argumentis.

[91] Verum priusquam plura de chronotaxi dicamus, nonnulla Vitæ asserta corfirmemus. [Aliquot Vitæ asserta] Gregorius aut Georgius, presbyter Cæsareensis, in Oratione de patribus Nicænæ synodi, quam Latine edidit Lipomanus tom. 6 a fol. 116, circa finem agit de S. Leontio Cæsareensi, quem multum pro fide ait laborasse ante Nicænam synodum, multorumque martyrum magistrum fuisse. Inter discipulos vero S. Leontii etiam numerat S. Gregorium nostrum, de quo hæc scribit: Ex iis enim unus quoque est Gregorius, magnus inter victores athletas, qui invenit reliquias sanctarum martyrum Ripsimes & Gaianæ, & impudicum Teridatem prius quidem evertit, deinde autem ad fidem deduxit. Ex his verbis primo habemus, sanctas Ripsimem & Gaianam revera martyrio coronatas in Armenia, earumque reliquias deinde ibidem inventas a Gregorio: utrumque in Vita asseritur. Secundo, cum impudicum vocat Teridatem, utcumque insinuat, laudatas Virgines pro castitate sua passas, quod regis libidini nollent consentire, prout Vita rursum habet.

[92] Tertio conversio regis Teridatis per Gregorium, de qua ex pluribus aliis documentis constat, [aliunde confirmata,] clarissime confirmatur. Quarto verba illa; Teridatem prius quidem evertit, omnino significant, grave aliquod malum accidisse Teridati, priusquam converteretur, ut gravissimum illud, quo in Vita rex in formam apri conversus dicitur, forte non omni careat fundamento, ut pluribus dicam in Annotatis. Quinto demum allegata verba Gregorium faciunt S. Leontii discipulum: & Vita similiter Gregorium in ecclesia Cæsareensi instructum asserit. Videtur tamen ante episcopatum Leontii præceptis vitæ Christianæ imbutus. At id non obstat, quo minus multa quoque a Leontio discere potuerit. Fortasse tamen ob consecrationem & documenta tunc accepta solum Leontio tribuitur discipulus.

[93] [& nominatim consecratio ejus per S. Leomium] Apud Combefisium laudatum a col. 317 edita est Invectiva in Armenios hæreticos Isaaci Catholici, in qua de S. Gregorio nostro frequenter fit mentio. De ordinatione S. Gregorii per Leontium dictus Isaacus cap. 13 col. 367 ex interpretatione Combefisii ita scribit: Nam sanctus Gregorius, qui Armeniorum episcopus fuit, ac Leontius beatissimus Cæsareæ Cappadociæ archiepiscopus, qui eumdem Gregorium ordinavit, securitatis pactum inter se inierunt, ut qui pro tempore Armeniorum episcopus præficeretur, ab ecclesia ac pontifice Cæsariensi ordinationem acciperet, ex qua ipse a principio Gregorius sacerdotium accepisset: quæ omnia in libro de Vita ac martyrio S. Gregorii accuratius explicantur. In secunda Invectiva col. 402 idem contra hæreticos Armenos urget & probat hoc modo: Nam Gregorius Magnæ Armeniæ episcopus ordinationem accepit in Cæsarea urbe. Cum ergo magnus pontifex Leontius malignam Armeniorum mentem perspectam haberet, per litteras significavit Tiridatæ regi in hæc verba: “A me sacerdotium accepistis: maneat ergo meæ sedi inconcussum jus ordinationis in vestra metropoli.” Accepitque validum ac firmum rescriptum hujus tenoris: “Hujus rei sponsores exhibemus dexteram Excelsi, ac pretiosam crucem &c.” Epistola tota ibidem legi poterit. Isaacum illarum Invectivarum auctorem Combefisius Sancti titulo honoravit, uti & Niconem, cujus verba jam dabo; nescio tamen, an satis certo illis scriptoribus titulus Sancti congruat: id examinari poterit de S. Nicone ad XXVI Novembris.

[94] [in ecclesia Cæsareensi stabilitur.] In Bibliotheca Patrum Lugdunensi tom. 25 pag. 328 exstat fragmentum Opusculi de erroribus Armenorum, quod Niconi a quibusdam tribuitur, rectene an secus, non est opus hic examinare. Quisquis fuerit ille Nicon, ordinationem Gregorii per Leontium fortiter asserit, & alio rursum argumento confirmat, ita scribens: Deinde cum magnus Gregorius, qui fuit magnæ Armeniæ episcopus, cavisset Armeniæ episcopum a nullo alio esse ordinandum, quam ab illius temporis Cæsareæ Cappadociæ archiepiscopo, ubi ipse quoque ordinatus est; & horrendæ execrationes & anathema in eos sit intentatum, qui aliter faciunt; hæc quidem illi transgrediuntur… Sin autem negant magnum Gregorium hæc constituisse; ostendant nobis eius ad filios constitutiones, & os eis obturabitur. Demum Gelasius Cyzicenus in Historia concilii Nicæni lib. 2 cap. 36 recenset episcopos, quibus per varias orbis partes commissa est cura promulgandi statuta concilii. Inter hos de Leontio Cæsareensi sic habet: Leontius Cæsareæ Cappadociæ, magnum Ecclesiæ Domini ornamentum, ecclesiis in eadem Cappadocia, Galatia, Ponto Diosponti, Paphlagonia, in Ponto Polemaïco, Armenia Parva & Magna. Hæc rursum innuunt, tam Armeniam Magnam Cæsareensi in Cappadocia ecclesiæ obnoxiam fuisse, quam reliquas provincias enumeratas. Quare non video dubitandum esse de asserta in Vita S. Gregorii consecratione in ecclesia Cæsareensi per S. Leontium.

[95] [In concilio Nicæno fuit successor Gregorii: ex quinque ibi subscriptis] Vita num. 169 asserit, concilium Nicænum vivente S. Gregorio habitum, Sanctum tamen eo non venisse, sed misisse filium suum Arostacen, quemadmodum etiam nunc habet historia & traditio Armenorum. Consentit hac de re Narratio de rebus Armeniæ, cujus verba dedi num. 88, in qua vocatur Rostaces. In subscriptionibus concilii Nicæni apud Labbeum tom. 2 Conciliorum col. 52 leguntur quinque episcopi provinciæ Armeniæ Majoris. Verum cum menda non pauca in subscriptiones videantur irrepsisse, forsan non erunt omnes illi Majoris Armeniæ: nam unus illorum dicitur episcopus Amasæus, quæ civitas est Ponti, ut addendus videatur episcopis Ponti, qui ibidem sequuntur. Qui autem ex illis creditur fuisse S. Gregorii filius, ibi legitur Acrites, notaturque in margine Aristarces, & alias Aristæus. Baronius ad annum 311 num. 27 hunc pro successore S. Gregorii assignat, aitque nomen in subscriptionibus corruptum, & vocari Arostanen, videlicet a Metaphraste apud Surium. Id secutus est Binius in Annotatis ad subscriptiones, & Tillemontius tom. 6 in Concilio Nicæno art. 4. Verum Acrites subscripsit ut Diospontanus. Ex verbis autem Gelasii Cyziceni mox datis videtur Diospontum regio fuisse distincta ab utraque Armenia, cum ibi memoretur Pontus Diosponti.

[96] Carolus a S. Paulo in Geographia sacra Diospontum recenset ut episcopatum Armeniæ secundæ, allegans Acriten, [tamquam Majoris Armeniæ, unicus ad eam spectare videtur.] de quo agimus. At Holstenius in Annotatis pag. 248 observat, Diospontum videri provinciam, non urbem, ita scribens ad vocem Diospontum: Episcopatus supposititius ex codicum vulgarium confusione natus. Manuscriptus antiquissimus Diosponti sic seorsum ponit, ut provinciæ nomen, cui deinde subjicitur Eutychianus Amasiæ episcopus. Unde certum est, Diospontum ante fuisse, qui postea Hellenopontus * appellatus fuit. Ita quoque Ortelius Dispontum a veteri medico appellatum observavit. Rursum pag. 250 ad vocem Helenopontus, ait, Qui ante Diospontus. Hæc omnino confirmantur ex verbis Gelasii Cyziceni jam datis. Itaque unum dumtaxat Majoris Armeniæ episcopum in concilio Nicæno fuisse existimo, prout nec Vita Gregorii, nec Narratio de rebus Armeniæ, nec historia aut traditio Armenorum de pluribus meminerunt. Ille autem apud Labbeum col. 52 legitur post titulum Provinciæ Armeniæ majoris primo loco ita subscriptus: Arsaphius Sophenensis, aut Arasphius Sophonensis. Hujus nomen non adeo corruptum est, ut nequeat idem credi cum successore S. Gregorii. Nam is in Vita nostra vocatur Arostaces, apud Surium Arostanes, apud Combefisium Rostaces, apud Galanum cap. 3 & hodiernos Armenos Aristarces. Hunc solum, inquam, ex Maiori Armenia in concilio fuisse existimo, sicut unicus ex Perside illi interfuisse legitur. Quod autem dicitur Sophenensis, ostendit eum ex Majori fuisse Armenia, cujus regio nota est Sophene. Hæc enim aut civitatem poterat habere cognominem, aut nomen dare episcopo, quod unicum haberet. Carolus a S. Paulo Sophenen non recte adscripsit Armeniæ secundæ, quæ pars est Minoris, ut etiam observavit Holstenius.

[97] Nicephorus Callistus lib. 8 cap. 14 recenset multos concilii Nicæni episcopos, [In illo concilio non fuit Gregorius: nec tamen mortuum fuisse,] ex iisque non paucos nominat, qui varia pro Christi nomine erant passi. Inter hos ab eo numeratur Gregorius Majoris Armeniæ, acsi concilio adfuisset. At Vita id negat, & Armeni ipsi numquam Gregorium ipsum, sed ejus filium ac successorem in concilio fuisse dixerunt. Quare recte eum Nicephori lapsum observavit Baronius jam laudatus, sed addit rationem minime probandam, hæc scribens: At manifesti erroris arguitur Nicephorus, cum ait interfuisse Nicænæ synodo hujus prædecessorem Gregorium, quem longe antea constat esse defunctum. Verum contra hanc Baronii conjecturam & Vita nostra Gregorium tempore concilii facit viventem, & Narratio de rebus Armeniæ apud Combefisium: Galanus quoque & Monierus ex Historiis Armenis scribunt, Gregorium tempore concilii Nicæni superfuisse. Quid ergo in contrariam opinionem impulit Baronium? Procul dubio Metaphrastes, licet ne hic quidem asserat mortem Gregorii ante concilium Nicænum, sed solum referat, filium a Patre consecratum episcopum, & tunc subjiciat: Cumque eum consecrasset, & universam circumcirca regionem cum eo obivisset, & verbo fidei eos amplius confirmasset, in eam, quam jam olim parturierat, revertitur solitudinem. Tum loqui incipit de Constantino imperatore, & de concilio Nicæno, ad quod, inquit, accessit etiam Armeniæ episcopus Arostanes; nec vel minimo verbo insinuat, utrum S. Gregorius tum viveret, an defunctus esset; nec mortem Sancti refert. Itaque sententia Metaphrastæ prorsus est ambigua, & nihil pro morte Gregorii habuisse videtur Baronius præter conjecturas.

[98] [habet Armenorum vetusta traditio, cui nulla obstat ratio.] Mortuum crediderit, opinor, quod filius ejus profectus sit ad concilium, quodque de vita Gregorii nihil amplius memoret Metaphrastes. At Vita nostra, ex qua Metaphrastes omnia hausit, asserit, Gregorium vixisse post concilium, fideque & canonibus concilii usum esse ad populum erudiendum; nec ita affixum fuisse solitudini, ut supremam ecclesiæ suæ curam non gereret. Quare, si omnino contrarium diceret Metaphrastes, non esset audiendus contra vetustiorem Vitam, quam post aliquot secula secutus est, & contra omnem Armenorum traditionem & historiam. Conversionem Armeniæ retulit Baronius ad annum 311, & licet aliquot annis citius factam existimem, ea certe epocha nequit prodesse ad mortem Gregorii figendam ante annum 325, cum Armeni annos triginta aut plures ejus episcopatui tribuant. Bailletus in S. Gregorio figit mortem Sancti modico tempore ante dominium Constantini in Oriente, sive ante victum Licinium, & sic aliquot annis ante concilium Nicænum; sed nec rationes hic allegat nec de chronotaxi vitæ Gregorii recte scripsit. Fateor quidem, Vitam S. Gregorii non esse tantæ fidei, ut ex ea certum fiat, Gregorium superfuisse post concilium; quod tamen omnia vetustiora & recentiora Armenorum documenta idem asserant: id mihi saltem videtur probabilius, & omnino sequendum; cum nulla obstet alicujus momenti ratio. Non venit ipse ad concilium: sed Senem excusare verisimiliter poterat infirmitas corporis, aut ætas grandæva. Teridatem Armeniæ regem Bailletus etiam aliquot annis citius defunctum dicit sine ulla ratione. Examinemus igitur, an Teridates, cujus tempore conversa est Armenia, videatur vixisse anno 325, uti in Vita S. Gregorii asseritur.

[99] [Vivebat etiam Teridates, nec contraria probat Lex mendosa,] Baronius ad annum 325 num. 27 recitat Legem de Annona & Tributis, quæ videri potest apud Gothofredum in Codice Theodosiano tom. 4 pag. 6. In hac Lege, quæ tribuitur Constantino Magno, quæque secundum consules additos, figenda esset anno 315, mentio fit Arsacis regis Armeniorum. Si autem anno 315 rex Armeniorum erat Arsaces, Teridates, sub quo conversa est Armenia, non superfuit usque ad annum 325. Baronius ait, Arsacem fuisse Minoris Armeniæ regem. At id probabile non est, quia Minor Armenia iis temporibus regem non habebat, sed diu redacta fuerat in provinciam imperii Romani. Itaque melior est sententia Gothofredi, qui in Commentario observat, non solum Arsacem Armeniæ regem non convenire temporibus Constantini Magni, sed nec Datianum patricium, nec Eusebium ex consule & ex magistro equitum & peditum, qui in eadem Lege memorantur. Hinc autem suspicatur, corruptos esse in Lege consules & subscriptionem, Constantioque imperatori eam adscribendam. Tres enim dictæ personæ sub Constantio facile inveniuntur, & notissimæ sunt. Ejusmodi menda in Codice non raro occurrunt, & nisi consulum corruptio admittatur, necessario admittenda est alia: nam Lex data legitur Constantinopoli. At anno 315 nomen Constantinopolis notum non erat, & Byzantium, cui deinde illud nomen datum est, necdum erat in ditione Constantini. Quapropter, etiamsi Gothofredus nihil ausus sit mutare, ejus opinio de referenda Lege ad Constantium certa mihi videtur; nec obstare potest, quo minus Teridates vixerit anno 325, & serius.

[100] Qualemcumque chronotaxim regum Armeniæ ex Historiis Armenorum contexuerunt Galanus & Monierus, [sed chronotaxis Armenorum, cum Romana historia] ex qua huc transferam nonnulla ad confirmationem. Post S. Gregorium Armenorum patriarcha fuit Aristarces aut Arostanes ejus filius, ut fertur, annis septem, sed hi pro majore parte videntur includendi vitæ Gregorii. Tum successisse dicitur Vertanes, alter, ut volunt, S. Gregorii filius, annis quindecim. Hujus patriarchæ tempore mortem regis Teridatis ponit Galanus, ejusque filii ac successoris Chosroïs II, quem improbum vocat, additque: Qui, relicto regni ac suæ iniquitatis hærede Dirano filio, cito vitam finivit. Post Vertanen patriarcha ponitur Hesychius annis sex sub rege Dirano. Tum Parniersch annis quinque patriarcha, cujus tempore in regnum successit Arsaces: nam Diranus mortuus dicitur non multo post Hesychium patriarcham. Monïerus de patriarchis & regibus jam recensitis, & de tempore singulis assignato consentit; sicut etiam de regum & patriarcharum numero consonat Narratio de rebus Armeniæ apud Combefisium, ubi prætermissi sunt anni. Restat ergo, ut inquiramus, an Arsaces, qui notissimus est in Romana historia, ad eadem fere tempora referatur ab Armenis & Romanis scriptoribus.

[101] Vertanes & Hesychius patriarchæ simul fere impleverunt tempus, [collata, omnino insinuat,] quod fluxit inter Teridatem & Arsacem. Nam Galanus cap. 5 refert, Hesychium, a Dirano rege occisum, & subdit: Ipse porro Diranus non multo post debita suæ impietati animadversione plexus est: nam cæcus effectus, impatienter ac miserabiliter sibi mortem conscivit. Quare, si Vertanes factus est patriarcha septem annis post concilium Nicænum, sive anno 332, mors Hesychii venit figenda circa annum 353, & sic secundum Armenos ad regnum pervenerit Arsaces circa 354 aut 355. Si quis patriarchatum Vertanis crediderit citius figendum, citius etiam Arsacem ad regnum perducere poterit. At verisimile non est, Arsacem citius ad solium Armeniæ fuisse elevatum. Nam Tillemontius tom. 4 Imperatorum variis vicibus de Arsace meminit, & in Constantino Magno art. 60 asserit, Arsacem anno 360 nuptiis junctum fuisse cum Olympiade, quæ antea Constanti imperatori fuerat desponsata. Ammianus libro 20 cap. XI rem narrat, & tum primum de Arsace meminit.

[102] Quare ex matrimonio tum inito utcumque colligitur, [Teridatem post annum 325 superfuisse.] juvenem anno 360 fuisse Arsacen, & sic chronotaxis Armenorum non videtur longe abesse a vero: secundum hanc enim Arsaces anno 360 paucis solum regnaverat annis. Itaque Armenica illa chronotaxis satis congruit cum Romana, ut iterum colligitur ex Nierse, qui patriarcha factus est post omnes jam recensitos, & recte cum imperio Theodosii Magni ab Armenis connectitur, ut ex subductis annis quilibet colliget. Igitur non adeo vitiosa est chronotaxis illa Armenorum, ut negari debeat, Teridatem & S. Gregorium superfuisse post concilium Nicænum. Nam cum hi duo essent personæ præcipuæ, auctor Anonymus, qui seculo VII chronotaxim illam componebat, illud saltem rescire poterat ex vetustis monumentis. Si autem ad aliquot annos subinde aberraverit, vel sic tempus illud, quod inter Teridatem & Arsacem ponitur, recte congruet cum historia Romana, & sic semper erit probabilius, Teridatem circa annum 330 obiisse, quam ante 325.

[Annotata]

* al. Helenopontus

§ VII. Duplex chronotaxis gestorum S. Gregorii, aliorumque in Vita relatorum; prima secundum Vitam, eaque non satis probabilis: altera solum pauca complectens capita.

[Secundum Vitam, relatorum in ea hæc fere chronotaxis.] Præter capita Vitæ modo confirmata, in eadem non pauca alia reperiuntur vera, quemadmodum multa etiam fabulosa, aut nimiis exaggerationibus corrupta, ut in Annotatis ostendam. Ut vero studiosus lector de singulis rectius judicare valeat, duplicem dabo chronotaxim. Prima presse inhærebit Vitæ: altera solum ordine deducet certiora Vitæ capita. Agathangelus, ut doceat, quo genere natus fuerit S. Gregorius, Vitam ejus orditur a ruina imperii Parthorum, quod seculo III translatum est ad Persas. Historia hæc vera est, & apud scriptores Græcos & Latinos notissima, exceptis forte aliquot adjunctis, quæ aut alibi invenit, aut confinxit Agathangelus noster. Primus Persarum rex, qui Artabanem Parthorum regem de solio dejecit, a Latinis passim vocatur Artaxerxes, a nostro Artasiras, ut jam dictum. Si a vera hac historia ordiamur, & reliqua pro veris admittamus, chronotaxis S. Gregorii & regis Teridatis ejusmodi figenda erit.

[104] [Ex tempore translati ad Persas imperii] Rebellionem Artasiræ sive Artaxerxis contra Artabanem Parthorum regem, quem tribus præliis, ut habet Xiphilinus in Compendio Dionis, superavit & occidit, ab aliis video figi anno 225, ab aliis 226, & rursum 227. Biographus noster modo admodum probabili insinuat, non uno anno sinitum fuisse bellum istud intestinum, sed saltem duobus annis bellatum fuisse, antequam occideretur Artabanes, & probabilius tertio tantum anno occisum. At mors Artabanis figenda certe non est post annum 228, cum relata sit a Dione, qui ultra illum annum scribendo non processit. Occiso Artabane, ad bellum se paravit rex Armeniæ, qui in Vita Cusaro vocatur, & ab Armenis bediernis Chosroës, asseriturque fuisse pater Teridatis, sub quo conversa est Armenia.

[105] [belloque inter Persas & Armenos] Quare initium belli inter Cusaronem & Artasiram locari debebit anno 229 aut 230. Fudit Cusaro primo anno exercitum Artasiræ, secundo anno multa in ditione inimica rapuit spolia, & num. 12 hoc modo deinceps in annos decem fecisse asseritur. Hi perducunt usque ad annum circiter 240, si decem anni distinguantur a prima Cusaronis expeditione, in qua Persas prælio superavit; aut etiam paulo longius, si etiam annum secundum ab illis decem biographus distinguere voluerit. Ex Romana historia etiam fit certum, post mortem Artabanis Parthorum regis bellum fuisse inter Persas & Armenos, & hos initio fuisse victores, testatus est Dion. Ex eadem rursum fit probabilissimum, bellum istud fuisse diuturnum & ad annos facile quindecim continuatum a Persis contra Romanos eorumque fœderatos Armenos. Nam certe inchoatum non est post annum 229, nec finitum videtur ante annum 244, quo pax inita est inter Philippum imperatorem & Saporem Persarum regem. Initium in Dionis compendio sic narrat Xiphilinus: Artaxerxes enim Persa, cum Parthos tribus præliis superasset, atque Artabanum regem eorum interfecisset, irruit in Armeniam. Ex qua pulsus ab incolis, Medisque nonnullis & filiis Artabani, in fugam se conjecit, ut quidam putant. Nam alii recessisse aiunt, ut majores copias compararet.

[106] Hujus belli causa Alexander imperator exercitum duxit in Orientem, [diu continuato,] & anno 233 tribus agminibus ditiones Persicas ingredi voluit, ut fusius narrat Tillemontius tom. 3 Imperatorum in Alexandro art. 21 & sequentibus. Ex his agminibus unum per Armeniam transivit, & procul dubio sibi adjunctum habuit Armenorum exercitum, & sic Mediam Persarum provinciam invasit. Reducto autem exercitu, mox anno sequenti 234 Alexander, cum intellexisset, teste Herodiano, Germanos Rhenum Danubiumque transgressos, cum omnibus fere copiis recessit sine ulla pace cum Persis inita. Itaque satis intelligimus, quomodo Armeni cum aliis fœderatis Romanorum ac relictis Romanorum copiis bellum multis annis continuare potuerint contra Persas, quorum vires erant attritæ. Hæc autem potest esse ratio, cur Romanæ provinciæ usque ad annum 241 parum aut nihil legantur passæ in Oriente, etiamsi bellum esset cum Persis, & paucos ibi milites haberent Romani.

[107] Cædes Cusaronis Armeniæ regis, quem pater S. Gregorii Anac dolose occidisse asseritur tempore veris, [circa 241 occisus Casaro pater Teridatis,] post duodecim belli annos, quando iterum cogitabat in Persidem irrumpere, sic figenda erit anno 240 aut 241. Hanc cædem in Romanorum historiis non invenio, ideoque incerta videtur. Mutatio tamen notabilis, quæ anno 241 inducta est in res Persarum & Romanorum, ejusmodi facto qualemcumque affert verisimilitudinem. Nam anno 241 ingentes in Mesopotamia & Syria progressus fecerunt Persæ, ut Antiochiam usque pervenerint, eamque ceperint, sicut claris verbis edicit Julius Capitolinus in Gordiano imperatore pag. 162. Hac de causa Gordianus anno 242 cum ingenti exercitu in Orientem profectus est, & & aut eodem anno aut sequenti Persas sæpius profligavit, urbesque in Syria & Mesopotamia amissas recepit. Jam vero secundum Vitam rex Persarum, intellecta cæde Cusaronis, exercitum suum duxit in Armeniam, eamque totam occupavit. Itaque, si anno 240 occisus est Cusaro, reliquum illius anni impendere potuit rex Persarum ad Armeniam occupandam, & anno 241 Syriam & Mesopotamiam aggredi. Si vero cædes facta est anno 241, ut probabilius est, quia Gordianus Roma non discessit ante annum 242, potuit rex Persarum eodem anno Armeniam occupare, & eodem tempore cum parte exercitus, aut postea cum toto exercitu Romanorum provincias invadere, ac progredi etiam anno 242, donec Gordianus cum Romano exercitu adveniret. Hæc omnia rectissime cohærerent, modo cædes Cusaronis per Anacum & occupatio Armeniæ, tam nota essent in historiis Romanis, quam nunc sint in Armenicis. Verum nec de cæde regis Armeniæ, nec de occupata eo tempore a Persis Armenia, vel verbum reperire potui apud historicos rerum Romanarum.

[108] [natus circa 240 Gregorius, circa 230 Teridates:] Pergamus tamen cum Vita ad chronotaxim nobis propositam. Cæso Cusarone, Anac ipse in fuga occisus dicitur. Ex consanguineis, qui etiam plerique sunt occisi; servati sunt duo infantes, ex iisque Gregorius fuga delatus asseritur in ditionem Romanorum, educatusque Cæsareæ in Cappadocia. Alter, qui non nominatur, dicitur in Persidem delatus. Secundum hæc ergo natus est S. Gregorius circa annum 240. Deinde num. 16 rex Persarum dicitur omnes Armenos fecisse captivos. At unus captivorum, qui evasit, unum ex filiis Cusaronis servavit, non minimum puerum, ut videatur jam octennis aut decennis fuisse Teridates, quando pater ejus Cusaro est occisus. Quapropter Teridatis nativitas ex hisce figenda est late circa 230. Verum hæc ætas Teridatis summas habebit difficultates, si cum Agathangelo Armeniam sub ipso conversam dicamus.

[109] [& post relata de utroque,] Interim pergamus cum eodem. S. Gregorius uxorem duxisse dicitur Cæsareæ & duos genuisse filios. Id matrimonium late figi potest circa 270. Teridates vero regnum paternum recipere potuit in bello, quod Carus imperator contra Persas gessit anno 283, aut etiam aliquot annis citius aut serius per occasionem nobis ignotam. Gregorius, qui pati cœpit non diu post receptum a Teridate regnum, certamina sua pro fide inchoare potuit circa 290, eoque tempore in tetrum injici carcerem aut puteum, ut ibi moreretur. Si autem ibi manserit annis quatuordecim, eductus fuerit circa 304, & circa id tempus cœpta est conversio Armeniæ. Ordinatus episcopus S. Gregorius, cœptam Armenorum conversionem continuavit, ecclesiasque plurimas ædificavit & episcopos ordinavit, aliosque clericos.

[110] [mortuus Gregorius circa 326, Teridates circa 330.] Cum autem vitæ solitariæ amans esset Gregorius; omnibus recte in Armenia constitutis, dicitur episcopum ordinasse filium Arostacen, quod factum est ante annum 325, sive ante concilium Nicænum, cui Arostaces interfuit, vivente Gregorio, sed ob senium aut corporis infirmitatem ad concilium non veniente. Dicitur porro Gregorius aliquo tempore post concilium vixisse, & sic obitus ejus figi potest circa annum 326, quando ex data chronotaxi annos numerabat circiter octoginta & sex. Teridates vero etiam post Gregorium superfuit secundum Vitam, ut mors ejus figenda veniat circa annum 330, quando annos numerare debebat circiter centum. Tam grandæva utriusque ætas non quidem prorsus esset incredibilis, si assereretur a scriptore fideli & accurato: sed fidem hic difficulter inveniet ob manifestos Agathangeli in aliis excessus, præsertim ætas Teridatis, cum datæ chronotaxi hujus Vitæ & alia efficaciter repugnent.

[111] [At hæc chronotaxis videtur contraria historiæ,] Primo enim Armenia ab anno circiter 240 fuisset Persis obnoxia, donec Teridates auxilio Romanorum paternum regnum recuperasset. Fuit revera seculo III Armenia aliquo tempore sub patrocinio Persarum. At id cœptum videtur serius. Etenim Zonaras in Annalibus lib. 12 cap. 21 in Gallo imperatore scribit sequentia: Sub hoc motus Persarum recruduit, qui Armeniam occuparunt, Tyridate rege fuga elapso, cujus filii se ad hostes contulerant. Hæc ponenda sunt anno 252 aut 253, nisi contigerunt eo ipso anno 251, quo imperium adeptus est Gallus. Zonaræ eatenus consentit Zozimus in Gallo, quod asserat, Persas in ditiones Romanorum prædabundos incurrisse, ita sceibens: Persæ vero in Asiam (id est Minorem) pedem intulerunt, tum Mesopotamiam excidio dantes, tum in Syriam progredientes, ad ipsam usque Antiochiam, donec & illam cepere totius Orientis metropolim… Ac Persis quidem in proclivi fuisset tota potiri Asia, si non ob immensam vim spoliorum, libenter ea servare domumque deportare maluissent. Hæc ipsa verba insinuant, Armeniam prius occupatam fuisse a Persis, quia non poterant in Asiam Minorem intrare, nisi per Armeniam aut Syriam. Itaque probabilius est, circa annum 252, non circa 240, Armeniam fuisse occupatam a Persis, & ab Agathangelo duos Armeniæ reges confusos.

[112] Nam Teridates ille, de quo meminit Zonaras, si jam circa annum 252 filios habebat, [pluresque admittendi reges, quibus nomen Teridates,] nequit probabiliter credi idem cum Teridate, sub quo Armenia est conversa. Præterea Teridati illi nequeunt etiam convenire, quæ de Teridate nostro in Vita leguntur. Nam noster legitur puer fugisse, & post diuturnum exsilium in regnum rediisse, istudque deinceps non amisisse. At Teridates, de quo agit Zonaras, amisit regnum, quod jam in virili ætate possederat, eoque etiam carebat, quando Valerianus imperator a Persis fuit captus, anno 259 aut 260. Nam apud Trebellium Pollionem pag. 174 legitur Epistola Artabasdi Armeniorum regis ad Saporem regem Persarum, cui auxilia se misisse ait. Erat ergo circa 260 rex Armeniæ Artabasdus Persurum amicus. Quare Teridates ille, qui fugisse legitur circa 252, aut exsulabat etiam tum, aut defunctus erat.

[113] Potest ergo ille esse pater Teridatis, sub quo Armenia est conversa, [& serius ponendus ille, sub quo Armenia conversa.] aut etiam avus, si senex erat, dum fugit, ut satis fit verisimile; sed non videtur Teridates ille, sub quo conversa est Armenia. Plures certe fuerunt reges Armeniæ, quibus nomen erat Teridates. Tres invenire se credidit Tillemontius in Imperatoribus, sed hi fortasse ad duos reduci poterunt, & sic sub tertio conversa erit Armenia. Teridates I spectat ad seculum 1, & a Nerone coronam accepit. Alter Teridates, quem Tillemontius secundum vocat, anno 217 coronam accepit ab imperatore Macrino, ut narrat tom. 3 in Macrino art. 4. Tertium denique ponit illum, quem circa 252 expulsum vidimus a Sapore Persarum rege. At hic facile idem esse potest cum secundo, cum nullus reperiatur intermedius, & ab anno 217 usque ad 252 solum anni numerentur triginta & quinque.

[114] Inter reges Armeniæ, quos Galanus cap. 1 enumerat ante Teridatem, [Hinc incertum, quod de patre Teridatis dicitur, ut alia multa.] qui cum S. Gregorio floruit, nullum alium ponit ejusdem nominis, cum duos saltem & forte tres invenerimus, & alios etiam tribus prioribus æræ Christianæ seculis Armeniæ reges deprehendamus, quos non recensuit Galanus. Nihil ergo habere possumus de tempore, quo Chosroës aut Cusaro, si omnino pater Teridatis est dicendus annumerandusque Armeniæ regibus, regnum obtinuit. Potuit esse successor Artabasdi, quem circa annum 260 Armeniæ regem vidimus, & sic pater esse Teridatis, de quo quærimus. At sic falsum erit, Cusaronem fuisse Armeniæ regem, quando Parthorum regnum ad Persas translatum est, eumque bella gessisse contra Artaxerxem Persam. Contra, si quis eo tempore Cusaronem in Armenia regnasse existimaverit, & contra Artaxerxem bella gessisse; statuendus erit inter duos Teridates, poteritque filius esse Teridatis, qui anno 217 coronam a Macrino accepit, pater vero alterius, qui circa 253 coactus est ex Armenia fugere, sed nequit probabiliter statui pater Teridatis nostri, sub quo conversa est Armenia; sed aut avus aut proavus illius esse poterit. Verum hæc omnia nimis incerta sunt ad prudentem formandam conjecturam, aut chronotaxim satis probabilem. Nam incertum est, an pater Teridatis nostri dictus fuerit Cusaro aut Chosroës: incertum, an ille fuerit occisus per submissum a rege Persarum sicarium: incertum, an sicarius ille fuerit pater S. Gregorii. Hæc enim a solo biographo asserta leguntur, ex quo eadem asserere potuerunt posteriores Armeni.

[115] [Certiora Vitæ asserta ad qualemcumque] Igitur rectius facturi videmur, si deserta chronotaxi, quæ ex Vita fluit, sed modo improbabili, ad qualemcumque ordinem dumtaxat redigamus certiora Vitæ asserta. Hoc autem fieri potest tali modo. Translatio imperii Parthorum ad Persas vera est, & contigit circa annum 226. Ortum inde bellum inter Persas & Armenos cum Romanis fœderatos, quod finitum est anno 244. Verum cum incertum plane sit, an ætas S. Gregorii & Teridatis Armeniæ regis ullam cum illis factis habeat connexionem, eorum tempus natale latissime figi potest circa medium seculi III, & præcipue Gregorii; Teridates enim forte fuerit multo junior. Malim tamen suspicari, utrumque post medium seculi III natum esse, quam ante. Si porro non nimium aberret Narratio de Rebus Armeniæ apud Combefisium jam laudata, Teridates regnum Armeniæ obtinuerit circa annum 291 aut 292: nam concilium Nicænum, quod habitum est anno 325, dicitur habitum trigesimo quarto anno regis Tiridatis. Nihil invenio in Historia Romana, quod huic epochæ sit contrarium, & certe quando Galerius Maximianus circa annum 297 per Armeniam in Persas duxit, eosque prælio superavit, ut videri potest apud Tillemontium tom. 4 Imperatorum art. 15, Armeni Romanorum erant fœderati & eo tempore eorum rex fuerit Teridates. Ea victoria, quam diuturna cum Persis secuta est pax, finitum est bellum inter Persas & Romanos, & Teridates obtinuerit securam a Persis Armeniæ possessionem, si eam antea non habebat. Bellum autem inter Persas & Romanos ortum fuerat a tempore Probi imperatoris, sive ab anno 282 secundum Tillemontium, nec invenio, ullo pacis pacto citius fuisse finitum. Igitur, si verum est, patrem Teridatis dolo occisum, id in illo bello etiam fieri potuit, Teridatesque tunc fugere coactus, post aliquot annos regnum ope Romanorum recuperaverit.

[116] [ordinem reducta:] Gloriosa fidei confessio, cujus causa S. Gregorius gravissima legitur sub Teridate passus, ad priores Teridatis annos referenda est, figendaque late sub finem seculi III aut initium quarti. At caremus fundamento satis solido ad annum propius assignandum. Finis tormentorum fuit carcer diuturnus, quo liberatus cœpit regem & Armenos convertere. Tetrum ac diuturnum fuisse carcerem facile credimus, quia in Narratione de rebus Armeniæ ab eductione Gregorii assignatur tempus concilii Nicæni, illudque figitur anno vigesimo egressionis sancti Gregorii ex lacu. Hæc quidem famosam & diuturnam in carcere detentionem insinuant; sed non indicant, totis quatuordecim annis in eo detentum fuisse Gregorium, ut Vita asserit. Si solum tot mensibus in horrido carcere fuisset S. Gregorius, pro ingenti prodigio haberemus, quod postea vivus contra omnium exspectationem esset repertus, præsertim si relictus fuisset sine cibo & potu, ut squalore & inedia moreretur. Itaque non ausim quatuordecim carceris annos pro compertis habere, & similiter incertum credo, an S. Gregorius pro fide passus sit ante finem seculi III, aut etiam ante generalem Diocletiani persecutionem, anno 303 inchoatam. Teridates enim amicus erat principum Romanorum, & sic fortasse eorum exemplo aut suggestione Christianam religionem exstirpare voluerit. Hæc tamen suggestio jam ante finem seculi III fieri potuit per Galerium, qui diu ante generalem persecutionem adversus domesticos & milites suos persecutionem movere cœpit.

[117] Conversionem Armeniæ saltem contigisse sub initium seculi quarti, [& initium conversionis Armeniæ] ex Eusebio, Sozomeno, Theophane & aliis scriptoribus invicem collatis jam ostendi § 6, eamque epocham, si ab anno 300 usque ad 310 extendatur, satis certo probatam existimo. Si vero etiam propius ad annum aliquem accedere velimus, solum investigare debemus, quid videatur probabilius. Igitur probabilius est, circa 306 conversam fuisse Armeniam, quam citius, & existimo non longe a vero abesse Narrationem de rebus Armeniæ ibidem laudatam, ex qua conversionis initium figendum esset anno 305 aut 306. Etenim Theophanes, cui nec Eusebius contrarius est nec Sozomenus, conversionem ponit sub Constantino Magno. At Constantinus non cœpit imperare ante annum 306. Itaque aut erravit aut minus accurate locutus est Theophanes, si conversio cœpta est ante annum 306. Si vero etiam aliquot annis serius cœpta esset, id tanto magis consonum esset Theophani. At ex Eusebio certum fit, peractam fuisse ante annum 312, sive ante bellum ea de causa Armenis a Maximino imperatore illatum. Itaque cum saltem duo vel tres anni sint impensi ab eductione S. Gregorii e carcere usque ad perfectam totius quasi gentis conversionem, hujus principium inter 306 & 310 probabilius est ponendum.

[118] Accedit alia ratio probabilis ex martyrio SS. Ripsimes & Gaianæ, [circa annum 306 probabilius fixum,] si Armenorum de his traditionem cum Romana historia conferamus. Nam Monierus pag. 70 ex Historia Armena scribit, eas in Armeniam fugisse metu persecutionis Diocletiani, uti & apud alios ex eodem fonte haustum invenio. Et revera longe probabilior hæc est causa earum fugæ in Armeniam, maxime si credantur venisse ex Syria aut Minore Asia, non Roma aut ex Italia, quam quod in Vita asseritur de expetitis a Diocletiano nuptiis Ripsimes. Si autem fugerint ob persecutionem, fuga illa verisimiliter contigerit anno 304, quando generalis in omnes Christianos sæviebat persecutio. Nam persecutio generalis Diocletiani cœpta quidem est anno 303, sed priora edicta fere tantum spectabant ad ecclesiasticos, in quos maxime illo anno sæviebat persecutio. At secundo persecutionis anno, sive circa initium anni 304, publicatum est præceptum, inquit Eusebius de Martyribus Palæstinæ cap. 3, ut omnes ubique locorum ac gentium publice idolis sacrificia ac libationes offerrent. Itaque tunc tempus erat fugiendi ex imperio Romano ad nationes barbaras, sicut multos fugisse testatur Eusebius in Vita Constantini lib. 2 cap. 53, ideoque verisimillimum fit, eo anno Virgines, de quibus loquimur, in Armeniam fugisse, ibique habitationem suam fixisse. Itaque earum martyrium, quo in Armenia coronatæ sunt post aliquam ibidem commorationem, ex verisimili conjectura figi poterit circa 305 aut 306. Ex hac autem martyrii epocha, quam, non ut certam, sed ut probabilem solum trado, principium conversionis Armeniæ, quod non diu admodum post videtur secutum, rursus veniet figendum inter 306 & 310.

[119] [ut major pars populi circa 310 aut 311 esset baptizata.] Monierus huic conversionis epochæ satis consentit; dum ex Historia Armena pag. 73 tradit, anno 310 facile quatuor milliones hominum baptizatos fuisse. Nam inter egressum S. Gregorii e carcere & baptismum ingentis istius multitudinis multa intercesserunt. Et vel sola multitudinis debita instructio annos absumere poterat. Itaque si constat, maximam multitudinem anno 310 baptizatam, necesse est initium conversionis ab anno fere 306 figere, cum facile quatuor anni effluere potuerint, priusquam tanta multitudo satis esset instructa ad baptismum recipiendum. Quapropter epocha conversæ Armeniæ sic ordinanda videtur, ut initium ejus per eductionem Gregorii e carcero figatur circa 306, annique sequentes usque ad 310 tribuantur consecrationi S. Gregorii, dejectioni idolorum, erectioni ecclesiarum, instructioni & baptismo populorum, collectioni & consecrationi aliquot sacerdotum, ut circa 310 aut 311 major pars Armeniæ Christiana esset & baptizata. Deinde vero Gregorius usque ad finem vitæ perrexit omnia recte ordinare, confirmare & perficere.

[120] [Exstat Epistola, tamquam Gregorii nostri ad S. Jacobum Nisibenum:] Jam pluribus probavi § 6, mortem S. Gregorii & regis Teridatis ponendam videri post concilium Nicænum sive post annum 325. Assemanus tom. 1 Bibliothecæ Orientalis pag. 557 in addendis & corrigendis recenset aliqua Opuscula S. Jacobi Nisibeni, tamquam scripta ad S. Gregorium Illuminatorem, quæ exstant in codice Armeno Venetiis servato. Hæc eo (codice) continentur, inquit laudatus Assemanus. S. Gregorii Illuminatoris Epistola ad S. Jacobum Nisibis episcopum. Argumentum Epistolæ sic explicat: Rogat, ut tractatum sibi perscribat de iis, quæ mox recensebo. Sequitur in codice: S. Jacobi responsio ad S. Gregorium. De hac responsione sic Assemanus: Transmittit ei sequentem tractatum, in capita XVIII divisum: videlicet I De Fide, 2 de Caritate, 3 de Jejunio, 4 de Oratione, 5 de Pugna spirituali, 6 de Pietate, 7 de Pœnitentia, 8 de Resurrectione mortuorum, 9 de Humilitate, 10 de Pastorum officiis, 11 de Circumcisione adversus Judæos, 12 de Sabbato adversus eosdem, 13 de Delectu ciborum, 14 de Paschate, 15 de Gentium electione & Judæorum reprobatione, 16 Christum esse Filium Dei, 17 de Virginitate & castitate adversus Judæos, 18 Adversus Judæos, qui Messiam expectant, ut eorum dispersionem colligat. Tum additur Epistola ad alios scripta. De omnibus vero Opusculis judicium suum Assemanus declarat his verbis: Et hæc quidem Jacobi Opera genuina esse, facile mihi persuadeo, tum quia quæstiones eorum dumtaxat proprias continent, tum etiam quia eorum pleraque a Gennadio indicantur, nimirum in Catalogo scriptorum.

[121] [& Opuscula Nisibeni ad nostrum: sed alius videtur Gregorius,] Omnia illa Opuscula anno 1756 Romæ impressa sunt, accurataque Præfatione & eruditis annotationibus illustrata ab eruditissimo domino Nicolao Antonello, tunc basilicæ Lateranensis canonico, nunc S. R. E. Cardinale: ejusdemque Eminentissimi Domini humanissimo dono circa initium hujus anni 1760 ad nos perlata. Ad Epistolam autem, cui pag. 1 hic titulus Latinus: S. Gregorii nostri Illuminatoris ad sanctum Jacobum episcopum Nisibenum: observat sequentia: Cognomentum Illuminatoris inscitia atque audacia librariorum, qui hanc Literam, & Sermones S. Jacobi descripserunt, Gregorii nomini additum fuisse, minime dubito. Manifestissimus enim error est, qui, nisi Acta S. Gregorii Illuminatoris, qualia nobis ab omnibus antiquis scriptoribus tradita, sunt, omnino falsa ac mendosa, etiam quoad notam temporis dicantur, nullo pacto defendi potest. Siquidem Gregorius I Armeniæ episcopus vel ante vel paulo post Nicænam synodum vita functus ad cælestem patriam migravit, fuitque & sanctitate vitæ & sacrarum rerum scientia illustris. Sermones autem, quos in lucem damus, pluribus annis post synodum Nicææ habitam S. Jacobus Nisibenus scripsit, atque ita in eis loquitur, perinde atque fieri solet ad virum, quem & ætate & scientia & auctoritate quis præcellit, quemque in rebus fidei rudiorem instruere necesse est. Quare ea, quæ S. Jacobus rescribit, neque ætati, neque sanctitati, neque famæ ac nomini S. Gregorii Illuminatoris congruunt.

[122] Verumenim quia celebre erat Gregorii Illuminatoris nomen apud Armenos, [ad quem seripsit Nisibenus. Gregorius tamen probabilius vixit tempore Nicæni concilii,] id in causa fuisse puto, cur librarii, cum in antiquis codicibus Epistolam Gregorii cujusdam nomine scriptam reperissent, & ad eumdem Gregorium Sermones a S. Jacobo missos fuisse, ut majorem Operi auctoritatem & venerationem apud suos conciliarent, Illuminatoris cognomentum appofuerunt. Hæc observatio ex ipsis Operibus solerter deprompta est & accurata. Deinde conjicit Eminentissimus editor, Epistolam forte esse S. Gregorii, quem Illuminatoris nepotem & primum Albaniæ episcopum dicunt Armeni. Huic certe omnia rectius congruent, sed conjectura est incerta, ut agnoscit Antonellus. At parum refert, fueritne Gregorius ille nepos Sancti nostri, an alius, cum satis probatum sit, non fuisse nostrum cognomento Illuminatorem. Verumtamen probabilius est, Gregorium Illuminatorem superfuisse post concilium Nicænum, ut communis est Armenorum sententia, & biographus num. 170 affirmat. Attamen neque ille, nec auctor Narrationis de rebus Armeniæ, nec ullus alius a me visus indicat, quanto superfuerit tempore. Vita quoque non edicit, quot annis episcopatum gesserit, quemadmodum de annis episcopatus silet frequenter laudata Narratio de rebus Armeniæ, quæ tamen numerat annum vigesimum eductionis ex lacu, ut saltem innuat, aut viginti fere annos, aut diutius episcopum fuisse.

[123] Ex illo vetustorum silentio vereor, ne recentiores Armeni pro arbitrio, [& post annorum fere viginti aut plurium episcopatum,] aut ex levibus conjecturis, annorum episcopatus numerum asseruerint. Armena Historia apud Galanum cap. 2 habet: Qui (Gregorius) rexit Armenam ecclesiam ab anno quintodecimo usque ad quadragesimum sextum regni Teridatis, quando in viventium regionem demigravit; vixitque in sede patriarchali annos triginta. Ab anno XV Teridatis usque XLVI numerantur anni triginta & unus. Si tamen sub finem anni decimi quinti episcopatum suscepisset, mortuusque esset sub initium anni quadragesimi sexti, tantum sedisset annos triginta & aliquot dies vel menses. Monierus pag. 75 ex Historia Armena ait, Gregorium Armeniæ episcopatum administrasse solum annis triginta & tribus, & deinde septem aliis annis cum filio Aristarce. Verum a recentioribus, aut saltem pluribus seculis post mortem Gregorii, inventos puto illos annorum numeros, quia male cohærent, cum laudata Narratione apud Combefisium. Si enim concilium Nicænum habitum est anno XXIV Teridatis, & Gregorius defunctus anno XLVI ejusdem Teridatis, vixit usque ad annum 337. Quod aliunde probabile non est; nam Aristarces, cui septem episcopatus annos tribuunt Armeni, aliquo saltem tempore ante concilium Nicænum fuit episcopus, & sic defunctus fuerit aut ante annum 330, aut certe non diu post, imo forte etiam anno 326 aut 327. Quapropter de annis episcopatus Gregorii nihil probabilius dicere possumus, quam episcopum fuisse annis viginti, & fortasse paulo plures.

[124] [defunctus videtur inter 325 & 330.] Bonuccius in Vita Italica Nota 10 non ultra viginti episcopatus annos Gregorio attribuit, mortemque ejus consequenter figere debet circa annum 330. Ratio datur, quia Gregorius anno 310 consecratus dicitur a Leontio, & quia sex ultimis vitæ annis dicitur in solitudine vixisse. Verum auctor ea non asserit ut probata, neque ego probare valeo, anno 310 consecratum esse Gregorium, aut vixisse usque ad 330: Aristarces enim ab anno 320 consecrari potuit, & Gregorius anno 326 aut 327 mori in solitudine, si omnino sex annis post consecrationem Aristacis vixerit aut etiam septem, ut volunt alii. Quam autem parum possimus fidere annis, quos Armeni episcopatui S. Gregorii tribuunt, liquet etiam ex annis, quos improbabiliter adscribunt regi Teridati. Nam Jacobus Villotte, Societatis Jesu olim in Armenia missionarius, apud Bonuccium pag. 165 ex Historia Armena Teridatis regno attribuit annos quinquaginta sex, qui secundum Narrationem de rebus Armeniæ ducerent usque ad annum 347. Hoc improbabile esse, facile ostendi potest ex regibus, qui inter Teridatem & Arsacem fuerunt intermedii. Itaque, neglectis illis annis, mortem S. Gregorii probabilius figimus inter 325 & 330.

ACTA
Auctore Agathangelo.
Ex bibliotheca Medicæa Florent. S. Laurentii interprete I. S.

Gregorius episcopus Armeniæ in Armenia Majore (S.)
Ripsime virgo M. in Armenia Majore (S.)
Gaiana virgo M. in Armenia Majore (S.)
Socii Martyres in Armenia Majore

A. AGATHANGELO.

PRAEFATIO.
De potentia regni Parthorum.

Οἱ τῇ ἐπιθυμίᾳ τὰ b ἐν πελάγεσιν ὁδοιπορίαις ἑαυτοὺς ἐκδιδόντες, καὶ πρὸς τοὺς κινδύνους τῶν κυμάτων ἐπειγόμενοι, προθύμως ναῦς κατασκευάζουσι, καὶ ἐν θαλάττῃ τὸν βίον ἀσπάζονται, ἱστὸν ἱστῶντες καὶ τοῖς πηδαλίοις ἐκτέμνοντες τὴν τῶν ὑδάτων βίαν καὶ κυβερνοῦντες τὴν ναῦν, ἐνθάπερ βουληθῶσιν, χαλιναγωγοῦντες κατάπερ πῶλον τὴν σκάφην πρὸς τὴν οἰκείαν ὁρμὴν. τούτους οὐ δειλαίνει κυμάτων βία, οὐ προσβολὴ σπιλάδων καταπτοεῖ· ἐν κινδύνοις γὰρ διαιτόμενοι, γείτωνες θανάτου εἶναι ἀσπάζονται, ὅπως χωρηγήσωσιν ἑκάστῳ τὰ πρὸς τὴν χρείαν. καὶ ὁι μεν πρὸς κατατροφὴν πόλεων ἐπείγονται, οἱ δὲ πρὸς καλλοπισμὸν ἀνδρῶν τε καὶ γυναικῶν ἐπὶ τὴν Ἰνδικὴν θάλατταν σπεύδουσι, τοῖς ἐν ἐκείνοις εὐθυμίας λίθων τιμίων τοῖς δεομένοις μετακομίζοντες. εἰς τοῦτο οὖν κἀγὼ πέλαγος πραγμάτων εἰσελθῶν, βαδίσω τῷ λόγῳ ἐπὶ τὰ τῶν ἀρμενίων πράγματα, συγγραφόμενος τῶν περσῶν τε καὶ ἀρμενιῶν, ὥς ἐπολέμησαν πρὸς ἀλλήλους.

[2] Πάρθων * ἐν εὐτυχίᾳ μεγίστῃ ὄντες καὶ κρατοῦντες τῆς τῶν περσῶν βασιλείας καὶ ἀρμενίων καὶ ἰνδῶν τῶν γιτνιαζόντων τοῖς ἐώοις πέρσαις, ἐτὶ δὲ τῶν σκληροτάτων μασσαγετῶν, εἶχον τὴν τάξιν τάυτην· ὁ μὲν γὰρ πρῶτος τοῦ γένους τῶν πάρθων, τῶν εἰς ὕστερον μετονομασθέντων ἀρσαδίκων *, καὶ ἐν χρόνοις τὰ πρέσβεια ἔχων καὶ ἐν ἀρετῇ κοσμούμενος, ἐγίνετο τῆς τῶν πέρσων βασιλείας κύριος· ὁ δὲ τὰ δεύτερα κληρούμενος ἐπέβαινεν τῇ τῶν ἀρμενίων βασιλείᾳ. ὅ δε τὸν τρίτον βάθμον ἔχων τῇ τῶν ἰνδῶν τῶν πλησίων ὄντων πέρσων ἐβασίλευσεν. ὁ δὲ τέταρτος τῆς τῶν μασσαγετῶν βασιλείας ἐπελαμβάνετο· αὐτὴ ἡ τάξις ὑπήρχε ἐν τῷ γένει τῶν πάρθων, ἐπὶ πλεῖστόν τε χρόνον τῆς τοιαυτῆς εὐδαιμονίας ἐντὸς ἦσθεν.

[Auctor de bello inter Persas & Armenos scripturus,] Qui se tradiderunt a desiderio iter faciendi per maria & ad aquarum pericula incitantur, naves alacriter exstruunt, & in mari vivere amant, malum erigunt, & gubernaculis undarum impetum infringunt, navemque dirigunt, ubicumque voluerint, concavum illud lignum, pulli instar, pro arbitrio suo refrænantes. Hos non terret fluctuum vis, non saxorum occursus conturbat: in periculis enim vitam transigentes, in mortis vicinia versari cupiunt, ut unicuique afferant utilia. Et hi quidem ad victum civitatum pergunt; alii vero ad ornatum virorum ac mulierum ad mare Indicum properant, pretiosorum lapidum gaudia transferentes eis, qui illos flagitant. In eiusmodi rerum pelagus & ego sermone ingrediar, in Armenorum videlicet negotia, scribens res gestas Persarum Armenorumque, qualia invicem bella gesserint.

[2] Parthi, quando in maxima fuerunt felicitate, regnum Persarum, [præfatur de potentia Parthorum.] Armenorum, & Indorum illorum, qui finitimi sunt Orientalibus Persis, imo & durissimorum Massagetarum, possederunt hoc ordine. Primus ex genere Parthorum, qui postmodum Arsacidæ fuerunt cognominati, & ætate reliquos præcedens & virtute ornatus, dominium obtinuit regni Persarum. Qui secundas sortitus erat partes, Armeniorum consecutus est regnum. Qui tertio erat gradu, Indorum Persis vicinorum dominium habuit. Quartus vero Massagetarum regnum suscepit. Hic erat ordo in genere Parthorum, & longissimo tempore c in tali steterunt prosperitate.

ANNOTATA.

a In codice præfationi hic ad Vitam præmittitur titulus: πρόλογος Αγαθαγγέλου ἐν οἷς, καὶ τὸ μαρτήριον ἁγίου Γρηγορίου. Prologus Agathangeli ad hæc, & martyrium S. Gregorii.

b Τὰ legendum ταῖς ut notatur in margine apographi. Hac autem occasione lectorem moneo, non pauca in apographo reperiri scriptionis menda, eaque clara & manifesta, uti ubi o scriptum est pro ω, aut contra, & sic de aliis vocalibus & diphthongis, quarum sonus hodie a multis vix discernitur. Cum id contigisse putem nimia exscribentis festinatione, Vitaque non sit tantæ auctoritatis, ut minutiis illis Annotata videantur extendenda, clara scriptionis menda sine ulteriori monitione corrigam, non item illa, quæ videbuntur dubia.

c Non examinabo, an omnia, quæ de Parthorum imperio tradit scriptor, accurata sint. Constat, primum ingentis illius imperii auctorem fuisse Arsacen, indeque successores ejus Parthorum reges fuisse Arsacidas dictos. Agathias lib. 2 pag. 60 Græce, pag. 56 Latinæ versionis, asserit, Parthorum regnum durasse annis septuaginta supra ducentos, ab Arsace primo ad Artabanum ultimum regem. Sed longissime aberrat, nisi pro ducentis scriptum fuerit quadringentis: nam sic propius saltem accederet ad verum. At cum de initio regni Parthorum scriptores non consentiant, plura de eo non dicam. Parthorum autem reges amplissimum habuerunt regnum, quale deinde fuit Persarum, & reges dederunt Armeniæ; sed non semper usque ad translatum ad Persas dominium: nam Romani jam ante id sibi frequenter vindicarunt. An Parthi Indis sibi finitimis, & Massagetis, ut hic noster asserit, etiam reges dederint, aliis inquirendum relinquo.

* forte Πάρτοι

* ἀρσακίδων

CAPUT I.
Destructum Parthorum imperium, occiso Artabane ab Artasira, qui Persarum regnum occupat.

Ἄρξομαι δὲ έκεῖθεν, ὅθεν τῆς πτώσεως ὁ πάρθος ἀρχὴν ἐδείξατο. ἀρταβάνης ὁ παῖς οὐαλάρσου ἐκ πάρθων καταγενόμενος, τῆς τῶν χαλδαίων παιδείας ἐν πείρᾳ ὑπάρχων, δρόμοντε ἀστέρων καὶ ῥοπὰς ἀναμετρεῖν ἐπιστάμενος, καὶ τύχας εἰδέναι παιδευθεὶς, μετὰ τῆς οἰκείας αλόχου καθεύδων ἐν τῇ σκηνῇ, ἐσκόπη ἐπὶ τὰ φαινόμενα ἄστρα, ἔγνω δέ τι, καὶ πρὸς τὴν βασιλίδα φησὶν· δρόμον ἐθεασάμεν ἀστέρος, εἰκάσα τε οὕτως τήμερον, εἰ τοῦ οἰκείου δεσπότου βουληθείη τις ἀποστῆναι πολεμόν τε πρὸς αὐτὸν ποιῆσαι, ἐν τῷ πάροντι καιρῷ νικᾷ, ἡττομένου τοῦ δεσπότου· καὶ ταῦτα εἰρηκὼς, ἐτράπη εἰς ὕπνον. κατὰ δὲ συνήθειαν μία τῶν θεραπενίδων τῆς βασιλίσσης ἐν αὐτῇ τῇ σκηνῇ καθεύδουσα; ὑπούργει τῇ ἐπιταττομένῇ χρείᾳ παρ᾽ αὐτῆς. ἤτις τῶν ἐν πρώτοις τελούντων θυγάτηρ ὑπάρχουσα, συνήθης ἦν τινὶ τῶν μεγιστάνων ἀρτασιρᾷ πρόσαγορευομένῳ, ἐκ τῆς πατρίας τῆς ἀσσυρίας, πόθῳ πρὸς αὐτὸν βαλλομένη καὶ τὼν ῥημάτων τοῦ βασιλέως ἀκροατὴς γενομένη, λαθοῦσά τε τὸν βασιλέα καὶ τὴν βασιλίσσην, ἔδραμεν πρὸς ἀρτασιρᾶ, παῖδα σασάνου, ὅθεν καὶ σασαμίκαι ἐκλήθησαν ὁι ἐξ αὐτοῦ καταγενόμενοι καὶ βασιλέων περσῶν.

[4] Εἰσβαλοῦσα οὖν ἀυτὴ εἰς τὴν σκήνην, διακωλύεσθαι γὰρ ἀυτὴν ἐκ τῶν ὑπηρετούντων οὐκ ἦν, τὸ γὰρ φίλτρον τῶν ἀμφοτέρων οὐκ ἠγνοῆτο, ἔλεγεν οὕτως· Φίλε ἀρτασιρᾶ, ἀπείτω σου τῶν βλεφάρων ὁ ὕπνος· ὅρμα νῦν πρὸς τὴν βουλὴν, ἢν πάλαι εἶχες· θάῤῥει, ἀφορῶν πρὸς τὴν μαντείαν τοῦ βασιλέως· νῦν καίρος πανοπλίας, νῦν βούλης χρεία ἀνδρῶν σοφωτάτων, νῦν ἀθροῖσαι πλῆθος πρὸς παράταξιν δεῖ. ὁ γὰρ βασιλεὺς, δρόμον ἀστέρων θεασάμενος, ἔφη· νῦν δοῦλος ἀντιπράττων δεσπότῃ νικᾷ ἐν τῷ πάροντι καιρῷ. ἀλλὰ δεύρο, σὺ μὲν χώρει ἐπι τὴν βουλὴν, ἐμοὶ δὲ δεξίαν ἐπιδοὺς, ὄρκῳ βεβαίωσον τὴν ἐμὴν γνώμεν, ὡς τῆς βασιλείας περσῶν ἔντος γινόμενος, ἐμὲ τῆς σῆς κόιτης ἔξω οὐ καθισᾶς, κοινωνόν με τῆς ἀυτῆς δεξιᾶς ἀποδεικνύων. τοῦτο γὰρ ἀεί μοι ἔλεγες ἐπαγγελλόμενος, ἥνικα τῆς ἀυτῆς βουλῆς ἀπήρχου. ταῦτα μὲν ἀρταδούκτα. ὁ δὲ ἀρτασίρας χάριν μεγίστην ὁμολογήσας, καὶ ἁψάμενος τοῦ γυναίου τῆς χειρὸς μετὰ οἰκείας δεξιᾶς ἀναθείνων εἰς οὐρανὸν, ἔλεγεν· οὗτως ὁρᾶτο θεῖα δύναμις, ἥλις καὶ πὺρ ἀήρ τε καὶ γῆ, ὡς τήμερον βουλευόμενος μετὰ τῶν ἀρίστων περσῶν, καὶ ἀφιστάμενος τοῦ βασιλέως, ἀυτίκα σε ἐν τῷ ἐμῷ ὄικῳ δεσπόζειν πάντων παρασκευάσω.

[5] Ταῦτα ἀκούσασα Ἀρταδούκτα ἔλεγεν· Βαδιῶ λοιπὸν προς τὴν σκηνὴν τοῦ βασιλέως· χρὴ γὰρ τὴν τήμερον τὴν τῶν προλαβουσῶν ἡμερῶν διακονίαν προσάγειν. εἰ γὰρ καὶ τύχην ἐλευθέραν κεκτήμεθα τεχθέντων ἐκ μεγιστάνων· ἀλλὰ δουλεύειν ταῖς βασιλικαῖς χρίαις χρῆ. ταῦτα ἐιποῦσα, ἐπορεύετο ἐις τὴν σκηνὴν τοῦ βασιλέως, καὶ λάθρα εἰς τὴν ὀικείαν κοίτην ὑπεισελθοῦσα ἀνεκλίνετο. ὁ δὲ ἀρτασιρᾶς ἀναστὰς, συνήγαγεν τοὺς μεγιστάνους τῶν περσῶν καὶ ἀσσυρίων, μεθ᾽ ὧν καὶ ἐν ἀλλαῖς ἡμέραις ἐβουλεύετο, καὶ στᾶς ἐν μέσῳ λέγει· ἄνδρες ἄριστοι περσῶν καὶ ἀσσυρίων, τὴν τῶν πάρθων ἀλαζωνίαν ἐκ πολλῶν τῶν χρόνων ἴσμεν, ἀλλοτρίων πόνους ἁρπάζοντας. ἐνκαυχῶνται δὲ ἀδικοῦντες, μάτην φονεύοντες οὐ παύονται, περσῶν ἄνδρας καὶ ἀσσυρίους βδελύττονται ὁι πάρθοι, ἐκ βαρβάρων γῆς ὑπεισελθόντες ἐις ἡμᾶς· τί οὖν ἐρεῖτε; εἰ ψευδεῖς ὁι ἐμοὶ λόγοι, μενέτω βασιλεύων καὶ ἀδικῶν. εἰ δὲ τῆς ἀληθείᾳς ἔξω οὐκ ἔιρηκα, ὁρμήσωμεν πρὸς παράταξιν· κρεῖττον γὰρ θανεῖν ἢ εἶναι δοῦλοι δεσπότου ἀδικοῦντος. ταῦτα μὲν ἀρτασιρᾶς.

[6] Οἱ δὲ τῶν περσῶν ἄριστοι ἐδέξαντο τὰ εἰρημένα· ἤυχοντο γὰρ ἀπαλλάττεσθαι μὲν τῶν παρθῶν, ἐκ δὲ τῶν ὀικείου γένους εἶναι βασιλέα τῶν περσῶν. καὶ πρὸς ἀρτασιρᾶν ἐροῦσιν· σέ ἀρχηγὸν καὶ λόγων καὶ πράξεων ἔχομεν, πείραν τῆς σῆς ἀγαθῆς γνώμης λαβόντες, ἐναρετόν τε πολίτειαν εἶναι ἐν σοι ἐπιστάμενοι· ὁ οὖν βούλη, πράττων ἡγεμόνευε· ἡμεῖς δὲ ἑπόμεθα τοῖς σοῖς λόγοις, πράξοντες ὅσα εἰς λυσιτέλειαν ἀμφοτέροις ἐστὶν. ἡμέρας οὖν γενομένης, καὶ πρὸς πόλεμον ἀφιδόντες οἱ πέρσαι ἅμα τῷ ἀρτασιρᾷ τῷ ἀρχηγῷ ἀυτῶν, πρέσβεις πρότερον ἀπέστελλον πρὸς τὸν βασιλέα Ἀρταβάνην, Ζηκᾶν καὶ καρινᾶν, μεγίστους γενεάρχας καὶ στρατηγοὺς, ὅτινες ἀπελθόντες ἔστησαν ἐναντίον τοῦ ἀρχηβασιλέως, ἀρχὴ δὲ τῶν λόγων ἀυτῶν ἦν ἀυτῆ· ἡμεῖς πρέσβεις περσῶν· καὶ ἐι ἡμεροτάτη γνώμη τοὺς παρὰ περσῶν δέξασθαι λόγους, λέξωμεν καὶ ὂια πρεσβεῖς λόγους ἐπαγγέλλειν πολλοὺς, φόβου καὶ κινδύνου ἔξω ὑπάρχοντες, τοῦτο καὶ τοῦ νόμου κελεύοντος, ὃν τεθήκασιν ὁι πάλαι ἄριστοι, ἀπαθεῖς τοὺς στελλομένους πρέσβεις φυλάξαντες. ἐι οὖν συνχωρῆς, βασιλεῦ, ἐροῦμεν. Ἀρταβάνης δὲ ὁ βασιλεὺς ἐδίδου ἀυτοῖς χώραν λέγειν, ὅπερ βούλονται.

[7] Ὕρχον τε δὲ τοῦ λόγου λοιπὸν οὕτως· ὦ βασιλεῦ, ἔστιν παρ᾽ ἡμῖν τοῖς πέρσαις μελέτη τὸ τοῖς βασιλεῦσιν ὑποτάσσεσθαι, ὂια τοῦ βασιλέως δεσποτοῦ τυγχάνοντο πάντων· ἀυτὸν δὲ, τὸν βασιλέα εὐνομίᾳ καὶ δικαιοσύνῃ τὰ πράγματα κυβερνᾶν, ἔξω βαρβαρικῆς φρονήσεως πολιτεύεσθαι, καὶ ἀντιπάλοις μὲν φοβερὸς φαίνεσθαι, ὑπηκόοις δὲ εὐνοίκος. πῶς γὰρ οἷος ἔστιν κωλύειν ἀδικοῦντας, ἔιπερ ἀυτὸς ἀπάρχεται ἀδικίας; πῶς τιμωρεῖται τοὺς δεῖνα πράττοντας, ἀυτὸς πρόχειρος ἐις τὰ πλημμελήματα; ἡμεῖς πείραν τῶν σῶν δεινῶν ἐιληφότες, τῆς σῆς βασιλείας ἑαυτοὺς ἐστερήσαμεν, οὐ μισοῦντες ὑποταγῆναι, ἀλλὰ παράνομον βασιλέα φεύγοντες, οὐ τυραννοῦντες, ἀλλὰ τυραννικὴν γνώμην μὴ φέροντες. ταῦτα τῶν περσῶν τὰ ρήματα. ὁ δὲ βασιλεὺς ἀρταβάνης πλείστας ὥρας κλίνας τὴν κεφαλὴν, καὶ θεωρῶν ἐις τὸ ἔδαφος, προεώρα τὴν μέλλουσαν ἔκπτωσιν τῆς ὀικείας βασιλείας, καὶ ἀποβλέψας πρὸς τοὺς σταλέντας λέγει· ἐγὼ τῆς ὕβρεως ταύτης αἴτιος, τοὺς μὲν ἀρχαῖς καὶ ἐξουσίαις τιμήσας, τοὺς δὲ πλουτεῖν παρεσχηκὼς, πολλοὺς δὲ δωρέαις βασιλικαῖς καὶ ἄγρων καὶ κτημάτων κυρίους καταστήσας; ὑμεῖς δὲ χωρεῖτε πρὸς τὸ βουλευθὲν παρ᾽ ὑμῶν· ὄψεσθαι δὲ μὲ πρὸς τὰς ὑμετέρας γνώμας μεταρυθμιζόμενον. διδάξω ὑμᾶς μὴ ἀνθίστασθαι βασιλεῖ. ὁι δὲ σταλέντες ὑμεῖς βαδίσατε, μηκέτι τοιούτων λόγων ὑπουργοὶ γινόμενοι, μήπως ὑμᾶς πρώτους τῆς ἐμῆς ὕβρεως δίκας ἀπάρξομαι.

[8] Ταῦτα ἀκούσαντες Ζηκᾶς καὶ Καρινᾶς ἐπορεύοντο εἰς τὸ συνέδριον τῶν περσῶν καὶ ἐλθόντες ἀπήγγειλαν ἅπαντα τῷ τε ἀρτασιρᾷ καὶ τοῖς λοιποῖς ἀρίστοις τῶν περσῶν, προστεθεικότες τοῖς εἰρημένοις καὶ τὴν μανίαν τοῦ βασιλέως, ὡς μηκέτι ἀναμένοντος ἀυτοῦ δευτέραν ἀπαγγελίαν, ἀλλ᾽ ὁπλιζομένου κατὰ τῶν τῆς βουλῆς ἀρχηγῶν· ὁ δὲ ἀρτασίρας πέμψας πρὸς ἀρταδούκταν, ἤφερεν καὶ ὀχυρωτάτῳ καστέλλῳ ταυτὴν καθιστὰ ἅμα τοῖς ὀικείοις πράγμασιν· ἀυτὸς δὲ ὁπλίζετο μετὰ περσῶν καὶ ἀσσυρίων κατὰ τοῦ ἀρχηβασιλέως ἀρταβάνου. αἰσθόμενος δὲ ἀρταβάνης τῆς κατ᾽ ἀυτοῦ παρασκευῆς ὁπλίζετο καὶ ἀυτὸς μετὰ πάρθων, ἔχων καὶ οὐκ ὀλίγους πέρσας, μὴ κοινωνηκότες τῇ τῶν ὁμοφυλῶν βουλῇ. πρώτῃ δὲ προσβολῇ πολεμήσαντες πρὸς ἀλλήλους περσαῖς τε καὶ πάρθοις ἐξ ἐκατέρου μέρους πλεῖστοι ἔπιπτον. ἐπικρατέστερος δὲ ἐγίνετο ἀρτασίρας, πλείστων καὶ ἑτέρων χωρισθέντων μὲν ἀρταβάνου, προστεθέντων δὲ ἀρτασιρᾷ. ἐν δευτέρα δὲ παρατάξει ὁρμήσαντες κατ᾽ ἀλλήλων πλείστους ἀνήλισκον ἐκ τῶν πάρθων, εἰς φευγὴν δὲ πρὸς βραχὺ ἐτρέπετο ὁ βασιλεὺς ἀρταβάνης, πάλιν δὲ ἐις πόλεμον εὔτρεπος γινόμενος· δύο οὖν καὶ δέκα μήνας παροχησάντων πρὸς ἀλλήλους, πῆ μὲν πολεμούντων, πῆ δὲ ἀναπαυομένων, εἰς ὕστερον δὲ ἆυθις πρὸς μάχην ἰδόντες ἔφθασαν εἰς τὸ χωρίον τῆς παρατάξεως καὶ φησι πρὸς τὸν βασιλέα ἀρταβάνην.

[9] Ὁμολογήσας, ἅμα ἀυτῇ ἐβασίλευσε. τῶν τε περιλειφθέντων πάρθων περσῶν τε καὶ ἀσσυρίων, πάντα πράττων ἐπιεικῶς, εὐνομίᾳ χαίρων καὶ πολιτείᾳ δικαιοτάτῃ. ἔσπευδε γὰρ ἐπαίνους κομίζεσθαι, οἶα ἐξ ἀδοκήτου περσῶν βασιλείας ἐπιβὰς. τὰ δὲ συμβάντα ταῦτα ἀπηγγέλλετο χοσ ἀρσαδίκῃ βασιλεύοντι τῆς μεγάλης ἀρμενίας, ὡς τοῦ παιδὸς σασάνου ἀρτασιρᾶ κρατισθέντος τῆς περσῶν βασιλείας, ἀπολέσαντος δὲ ἀρταβάνην τὸν ἀυτοῦ ἀδελφὸν, προσετέθει δὲ τοῖς ἀπαγγελλομένοις, ὅτι καὶ πάρθοι χάιρουσι μᾶλλον τῇ βασιλείᾳ ἀρτασιρᾶ, ἢ σοῦ ὀικείου προσυγγενοῦς, ἐπείδηπερ ἐξέλειπον ἄχρονοι τῆς τῶν πάρθων βασιλείας, καὶ περικράτει ἡ τοῦ ἀρταβάνου ὑιοὺ οὐαλερίου δεσποτεία, ἀποκτανθέντος ὑπὸ ἀρτα. σίρου ὑιοὺ σασάνου, οὐκέτι οὐδὲ ἐπὶ χρόνον μακρὸν σταθῆναι ἴσχυσεν. οὗτος ὁ ἀρτασίρας τις τῶν σταχριτῶν πατρίδος σατράπης ὑπῆρχεν, ὃς παραγενάμενος συναθροίσας τε καὶ συναρμώσας τοὺς τῶν περσῶν στρατοπαιδάρχας ἐποίησεν ἀθετῆσαι καὶ ἀπώσασθαι τὴν πάρθων βασιλείαν, εὐδοκίσαντας καὶ πεισθέντας μάλλον ἕλεσθαι τὴν ἀυτοῦ δεσποτείαν. ἐπειδὴ οὖν μετὰ θάνατον τοῦ ἀρταβάνου, τοῦ ἀποκτανθέντος ὑπὸ τοῦ ἀρτασιροῦ, ὑιοὺ σασάνου, κατέλαβεν ἡ ἀγγελία ἀυτὴ πρὸς τὸν κουσάρω βασιλέα ἀρμενείας, ἀδελφὸν δὲ ἀρταβάνου, ὁ ἦν δεύτερος τῆς δεσποτείας πάρθων, ὁ μὲν τῶν ἀρμενίων βασιλεύς τῆς τῶν πάρθων δεσποτείας δεύτερος ὑπῆρχεν. καίτοιγε ὅμως καὶ ἐν τάχει ἀκούσας τὴν λυπηρὰν ἀγγελίαν, καὶ στρατοπεδευσάμενος, οὐκ ἔφθασεν ἐις τὸν ῥυθμὸν τῆς παρατάξεως. ἅμα τε ἔφει οῦν μετὰ πλείστης λύπης ἐπὶ τῇ γενομένῃ συμφόρᾳ καὶ μάλιστα διὰ τὸ μη φθάσαι ἀυτὸν τὸ ἔργον τοῦ πολέμου ποιῆσαι.

[Exponitur occasio,] Ordiar autem ab eo, unde Parthus lapsus sui ostendit principium. Artabanes, filius Valarsi a, ex Parthis oriundus, cum scientiam Chaldæorum b haberet compertam, cursumque astrorum & inclinationes metiri nosset, rerumque eventus præscire didicisset, cum propria uxore dormiens in tabernaculo, contemplatus est apparentia sidera, intellexitque aliquid, & ad reginam dixit: Cursum vidi sideris, illumque hodie talem censeo, ut, siquis a domino suo velit abscedere, illumque bello impetere, præsenti tempore victoriam sit consecuturus, superato domino. Et, his dictis, reversus est ad dormiendum. Secundum consuetudinem autem una ancillarum reginæ, in eodem dormiens tabernaculo, servit in necessariis ab ipsa mandatis. Hæc cujusdam ex primariis ministris erat filia, & familiaris erat cuidam ex magnatibus, cui nomen Artasiras c ex provincia Assyria d, cujus tenebatur desiderio. Itaque cum regis verba audivisset, regemque & reginam id lateret, cucurrit ad Artasiram, filium Sasani, unde Sasamicæ e vocati sunt, qui ex illo & Persarum regibus orti sunt.

[4] [qua Artasiras, ab amica excitatus,] Ea igitur in tabernaculum ingressa, (neque enim a ministris prohiberi poterat: nam amborum amor non erat incognitus) sic locuta est: Care Artasira, abeat a palpebris tuis somnus: arripe nunc consilium, quod olim habuisti: confide, respiciens ad divinationem regis. Nunc tempus est integræ armaturæ, nunc opus consulto sapientissimorum virorum, nunc congreganda in aciem multitudo. Quippe rex, considerato astrorum cursu, dixit: Nunc servus, Domino suo repugnans, præsenti vincit tempore. Age, tu quidem ad consilium vade: mihi vero dexteram porrigens, sententiam meam jurejurando confirma, quod, ubi consecutus fueris regnum Persarum, me a thoro tuo non sis separaturus, hujus ejusdem dexteræ participem me fuisse ostendens: hoc enim semper mihi dixisti, re mihi annuntiata, quando hoc ipsum consilium aggredi cœpisti. Hæc quidem Artaducta. Artasiras vero gratias egit maximas, apprehensamque mulierculæ manum cum dextera sua in cælum extendens, dixit: Sic videat divina potestas, sol & ignis, aërque & terra, ut, hodie consilio cum primatibus Persarum habito, deficiensque a rege, confestim te in domo mea faciam dominam.

[5] [Persas & Assyrios instigat ad rebellionem] His auditis, Artaducta dixit: Ceterum vadam ad tabernaculum regis. Nam oportet me hodie præcedentium dierum ministerium agere. Etiamsi enim libertatem molitionum felici sorte a primatibus habeamus: oportet tamen ministrare necessitatibus regiis. His dictis, abibat in tabernaculum regis, latenterque lectum suum ingressa, decumbebat f. Surgens vero Artasiras, congregavit primates Persarum & Assyriorum, quibuscum & aliis diebus consultaverat, & stans in medio dicit: Viri optimi Persarum & Assyriorum, fastum Parthorum a multo tempore novimus, alienosque ab eis rapi labores. Gloriantur, dum injurias inferunt; occidere sine causa non desinunt, viros Persarum & Assyriorum abominantur Parthi, ex terra Barbarorum in nostram ingressi g. Quid ergo dicitis? Si verba mea sunt falsa: maneat idem & regnans & injuria afficiens. Si vero non nisi vera dixi, ad arma concurramus. Nam præstat mori, quam servire regi injurias inferenti. Hæc Artasiras.

[6] Optimates autem Persarum dicta cum favore exceperunt: [contra Parthos. Itaque proceres cum Artasira legatos mittunt,] cupiebant enim Parthorum liberari dominio, & regem habere Persarum ex suo genere. Itaque ad Artasiram dicunt: Te dictorum factorumque ducem habemus, prudentiam consilii tui experientia edocti, scientesque gubernationem tuam ex norma virtutis procedere. Itaque quod vis, fac, et ducem te præbe: nos sequimur dicta tua, facturi, quæ ad utilitatem utrorumque conducunt. Quare, orta luce, Persæ cum duce suo Artasira, ad bellum respicientes, ad regem Artabanem prius legatos miserunt Zecam & Carinam, præcipuarum familiarum principes & belli duces. Hi abeuntes, steterunt coram magno h rege. Principium vero dictorum eorum hoc erat. Nos sumus legati Persarum: si mens tibi placida ad audiendum Persarum verba, loquamur etiam tamquam legati multa legationis verba sine timore & periculo, cum & lex id jubeat, quam statuerunt olim optimates, qui legatos ab omni perpessione servabant immunes. Si igitur permittis, rex, dicemus. Rex vero Artabanes dedit eis licentiam dicendi, quod vellent.

[7] Deinde sermonem exorsi sunt. O rex, apud nos Persas cura est, [& Artabano insinuant rebellionem suam, qui minitans respondet.] ut regi subjaceant, prout sunt regis, omnium domini: ut vero rex ipse ex æquitate & justitia res administret, sine barbarico sensu gubernet, ut & inimicis quidem terribilis appareat, subditis vero benevolus. Qua enim ratione poterit injuriam inferentes punire, si ipse ab injuriis principium ducat? Quo modo gravia committentes supplicio afficiet, si ipse in delicta sit promptus? Nos experti gravia tua delicta, regio tuo imperio nos subtraximus, non odio subjectionis, sed fugientes regem improbum; non tyrannidem arripientes, sed sensum tyrannicum non ferentes i. Hæc Persarum verba. At rex Artabanes, inclinato ad plures horas k capite ad pavimentum respiciebat, prævidens futurum e regno suo lapsum: inde missos intuitus, dixit: Ego hujus injuriæ auctor sum, qui alios principatibus & potestatibus honoravi, alios divitiis auxi, multos donis regalibus agrorum & possessionum dominos constitui. Vos autem abite ad consilia a vobis decreta. Me vero videbitis ad sententias vestras accomodatum. Docebo vos regi non resistere. Vos vero missi abscedite, nec umquam amplius ejusmodi sermonum fiatis ministri, ne vindictam injuriæ mihi illatæ a vobis exordiar.

[8] Hæc audientes Zecas & Carinas abierunt ad concilium Persarum, [Artasiras bis cum Artabano confligens, in tertio] venientesque annuntiaverunt omnia Artasiræ & reliquis Persarum primatibus: addiderunt etiam dictis insanam regis iram, non exspectantis umquam legationem secundam, sed armati adversus duces consilii. Artasiras autem mittens ad Artaductam, eam abstulit, munitissimoque cum rebus suis inclusit castello: ipse vero cum Persis & Assyriis arma parabat adversus magnum regem Artabanem. Artabanes quoque, intelligens arma parari contra se, similiter se parabat cum Parthis, habens & Persas non paucos, qui gregalium suorum conspirationis non erant participes. Primo autem impetu ex illis, qui invicem bello impetebant, tam Persis quam Parthis, plurimi cadedant ex utraque parte. At potentior fiebat Artasiras, quod alii plurimi Artabanem desererent & Artasiræ se adjungerent. Deinde, cum secundo conflictu invicem impeterent, plurimi ceciderunt ex Parthis, & rex Artabanes confestim in fugam versus est, rursus tamen postea ad bellum reversus. Cum igitur duodecim mensibus invicem essent vicini, partim bellantes, partim quiescentes, demum iterum ad pugnam intenderunt, & in locum conflictus pervenerunt, & dicit ad regem Artabanem l…

[9] [prælio eum occidit, & regnum obtinet, dolente rege Armeniæ.] “Confessus, cum ipsa m regnavit in reliquos Parthos, Persasque & Assyrios, omnia faciens moderate, æquitate gaudens & gubernatione justissima. Studebat enim laudes consequi, ut qui ex improviso Persarum regnum erat adeptus. Hæc porro, quæ contigerant, annuntiata sunt [Cusaroni n] Arsacidæ, regnanti in magna Armenia, videlicet quod filius Sasani Artasiras prævaluisset in regno Persarum, & perdidisset Artabanem fratrem suum. Adjectum erat nuntiatis, etiam Parthos magis gaudere regno Artasiræ, quam illius, qui cum eis ex eodem sanguine ortum ducebat, quandoquidem citissime deseruerunt Parthorum regnum, & superata est potentia Artabanis, filii Valerii o, occisi ab Artasira, filio Sasani, & ad longum tempus stare non potuit. Hic Artasiras erat unus ex satrapis provinciæ Stachritarum p, qui, cum venisset & in unum collegisset præfectos exercituum Persarum, & cum eis convenisset, effecit, ut abrogarent ac repellerent Parthorum imperium, & acquiescerent consentirentque ejusdem potius dominationem instituere. Ubi ergo post mortem Artabanis, occisi ab Artasira, filio Sasani, pervenit hic nuntius ad Cusaronem regem Armeniæ, Artabanisque fratrem q, & in dominatione Parthorum secundum; rex quidem Armeniæ dominatione Parthorum secundus erat, &, quamvis velociter post auditum tristem nuntium castrametaretur, non pervenerat in numerum exercitus congregati. Continuo itaque maximo cum dolore locutus est de infortunio, quod acciderat, & maxime, quia non advenerat” ad opera belli exercenda.

ANNOTATA.

a Valarsus, qui hic pater Artabani statuitur, a Latinis forte vocatur Vologesus. Decessor Artabani in regno Parthorum certe fuit Volegesus, & Artabanus ab aliquibus etiam Vologesi filius dicitur.Hic vero in hac Vita Artabanes constanter vocatur, a Latinis passim Artabanus.

b Alias vocatur Astrologia judicaria, quæ a Chaldæis ad alias quoque gentes transivit, sed vana est, & temeraria ea divinatio, si adhibeatur ad investiganda ea, quæ ab hominum voluntate pendent, ut modo convenit inter eruditos. Quod de somnio Artabani hic asseritur, ex aliis quoque scriptoribus legitur apud Herbelotium ad nomen Ardschir.

c In Romana historia vocatur Artaxerxes, sed idem est nomen ex lingua Persica diverso modo expressum, ut probatum in Commentario num. 77 & 78.

d De patria Artasiræ nullum invenio cum nostro consentientem, certe ad modum loquendi. Dion & Herodianus, ambo contemporanei, Persam dicunt, quemadmodum & Agathias, Zonaras aliique posteriores. Constat autem, Persidem, quatenus provincia est particularis, omnino distinctam esse ab Assyria provincia, quamvis ambæ cum aliis plurimis olim fuerint sub imperio Persarum, quod Cyrus fundavit, & Alexander Magnus destruxit. Hinc oritur dubium, erraveritne biographus, an vero alii, qui fortasse Persam crediderint, quod regnum suum vocaret Persarum. Sub illo etiam fuerant Assyrii, Medi, Babylonii sive Chaldæi, qui omnes ante Persas latissimum in Asia habuerant dominium, ipsique Parthi cum aliis populis plurimis. Regnum tamen Persarum, quod totum sibi vindicare conatus est Artaxerxes, longius se extenderat, quam ullum ex præcedentibus, aut quam se extendebat regnum Parthorum, quod occupavit. Ex latissimo illo Persarum imperio non paucas provincias tunc possidebant Romani, eaque ratio esse poterat, cur Artaxerxes cum principibus sibi adhærentibus Persarum potius, quam Assyriorum nomine, voluerit regnare, si patria Assyrius fuit; & fortasse etiam ut placeret Persis, eosque eo titulo sibi magis devinciret. Itaque non ausim Agathangelum certi erroris arguere, & vetustioribus certam fidem tribuere, cum Artaxerxem, quem obscurum dicunt fuisse hominem, verisimiliter non noverint, nisi per restitutum ab ipso Persarum regnum. Potuerunt ergo in patria eius facile errare, aut Persam dicere, quia erat ex imperio Persarum, quod partim occupabat, partim occupare meditabatur. Dion lib. 80 cap. 3, ubi narraverat Artaxerxis de Parthis victoriam, bellumque ab eo in Armenia & Mesopotamia inchoatum, num. 4 subjungit: Hic ergo formidabilis nobis (Romanis) fuit, dum cum ingenti exercitu non modo Mesopotamiæ, sed & Syriæ immineret; seque omnia recuperaturum esse minaretur, quæcumque Græco mari tenus Persæ olim obtinuissent, utpote quæ hæreditario jure ad se pertinerent. Hæc satis indicant, cur Persarum regis titulum assumpserit. At, si vera sunt, quæ de ejus natalibus referuntur apud Agathiam lib. 2 pag. 61 in Græco, 57 in versione Latina, nec in Perside natus est Artaxerxes, nec in Assyria, sed in regione Cadusæorum, quos Cellarius cum vetustis geographis collocat in Media Atropatene prope mare Caspium. Nam ex fama refert, matrem Artaxerxis nuptam fuisse Pabeco cuidam, .. ignobili plane homini, coriario scilicet sive sutori, peritissimo tamen cursus astrorum, quique facile futura prospiceret. Forte magus erat, & non tantum vanus astrologus, quamvis ne magi quidem futura certo cognoscere valeant. Forte etiam, idque mihi probabilius videtur, merum est commentum, ad illustrandos utcumque fictitia illa futuri cognitione ignobiles aut spurios Artaxerxis natales. Nam subdit: Virum quemdam militarem, nomine Sasanum, per Cadusæorum regionem forte fortuna iter facientem, apud Pabecum hospitio exceptum, & in illius domuncula divertisse. Hac igitur occasione ex Sasano & uxore Pabeci dicitur natus Artaxerxes, consentiente Pabeco ob futuram prolis magnitudinem, ut volunt. Natus ergo esset in regione Cadusæorum ex matre ignobili, & ex patre Sasano, viro militari. Addit, educatum a Pabeco, & consequenter in eadem regione: sed contentionem … inter Sasanum & Pabecum exarsisse, utrumque enim voluisse filium ex se appellari; atque ægre tandem inter eos convenisse, ut filius quidem Pabeci vocaretur, e semine tamen Sasani genitus. Ad horum qualemcumque confirmationem subdit Agathias: Hoc modo Artaxaris genus repetentes Persæ, vera hæc esse affirmant, ut in regiis membranis conscripta. Herbelotius tamen ex parte tantum consentit prædictis, ut mox dicam, & necdum invenimus, utrum Sasanus, pater Artaxerxis Assyrius fuerit, an Persa.

e Constat ex pluribus, stirpem illam regum Persarum a Sasano agnomen habuisse, & Sasanidarum fuisse dictam, ut Abulfaraius habet pag. 80, non explicans tamen, fueritne Sasanus pater, an avus Artaxerxis, sive Ardshiri, ut ipse vocat. Eutychius patriarcha in Annalibus pag. 367 Azdashirum vocat filium Babeci, filii Sasani; & sic Sasanum facit Artasiræ sive Artaxerxis avum. Herbelotius in Bibliotheca Orientali ad nomen Ardschir Babegan, qui est Artasiras biographi nostri, fuse disserit, & colligit varias scriptorum de patre Artaxerxis sententias. Babecum, quem Pabecum vocat Agathias, facit potentem virum, & Sasanum ejus pastorem, cui Babecus filiam suam nuptiis junxerit. Itaque Babecus esset avus, Sasanus pater Artaxerxis, idemque repetit ad nomen Sassan, unde, inquit, Sassanianæ vel Sassanidæ reges Persarum. Addit ibidem, Sasanum vel Sassanum ex regia stirpe ortum fuisse, sed ob egestatem, ad quam fuerat redactus, factum esse pastorem Babeci. Quid de omnibus his sit verius, certo edicere nequeo. Verisimilius tamen est, Sasanum fuisse Artasiræ patrem, ut noster asserit, quandoquidem nomen suum posteris dederit, indeque etiam conjicere possumus, non fuisse ignobilem. Artasiras etiam, quem unum ex magnatibus facit noster, non potuisset efficere, quæ perfecit, nisi in splendida aliqua dignitate fuisset ante rebellionem.

f Nocturnus hic mulieris egressus & regressus verisimiliter fictitius est, sicut etiam illud, quod sequitur de congregatis eadem nocte ab Artasira magnatibus. Voluit auctor totam conspirationem in unam noctem conjicere, sed improbabiliter. Monitum tamen de somnio regis fuisse Artasiram, idque a muliere, habet etiam laudatus Herbelotius, sed non dicit, omnia tam properanter peracta.

g Cum Parthia ante fuerit provincia regni Persici, sed modica & ignobilis, non est verisimile, barbaros ab Artasira Parthos dictos. Verum de ratiociniis universim dicere possumus, ea pro ingenio scriptoris composita.

h Titulum magni regis primus assumpserat Artabanus, teste Herodiano lib. 6 pag. 576, an vero ἀρχιβασιλέως titulo etiam Græce uteretur, ignoro. At fuerit vox Persica, quæ utroque modo explicaripoterat.

i Meminerit studiosus lector, hæc proferri a rebellibus, qui speciosum quærunt prætextum. At illa nec approbasset Apostolus, nec sana approbabit Theologia.

k Tam diuturnum Artabani silentium non est verisimile.

l Dion lib. 80 num. 3 ait, ab Artasira sive Artaxerxe Parthos tribus præliis victos. Hic noster tria etiam insinuat prælia, primum utcumque dubium, sic tamen, ut post illud cresceret potentia Artasiræ, in secundo Artasiram facit victorem, in tertio procul dubio scripsit occisum fuisse Artabanum. At, ut notatum est ad apographum nostrum, erasa ibi sunt aliqua ex codice. Itaque eventum tertii prælii & pauca antecedentia & sequentia huc transfero ex Metaphraste: Cum postremo utriusque partis acies prope essent, aiunt Artasiram dixisse Artabani regi, ne temere faceret, & perderet genera Persarum & Parthorum: regnum enim nolle deinceps manere apud Artabanem, sed transire ad Artasiram. Tu autem, inquit, si me audias, vives citra ullam molestiam. Dabo enim tibi regionem, quæ affatim suppeditabit omnia, quæ ad usum pertinent. Oportet autem non alio, quam te ipso uti magistro eius, quod est utile, & meminisse responsi, quod aliquando reginæ dixisti in tabernaculo. Sed hæc quidem Artasiras. Artabanes autem prius adspiciens ad quosdam suos familiares: Quam gravis res est, inquit, fœmina! Amor conjugii potius læserit, quam juverit. Hæc cum dixisset, jubet transire quemdam ex satellitibus, & interficere reginam. Existimabat enim, eam prodidisse secretum. Conversus autem ad Artasiram, respondit, esse sibi longe optabilius mori, quam Artasiræ, qui erat servus, regno cedere. Quæ simul atque dixisset, insane & bacchantis more irruit in Persas; & ex eis quidem multos sauciat, plures autem occidit: dirigit vero etiam hastam adversus Artasiram. Ille autem (habebat enim manus sagittandi peritas, & quæ hac in re semper magna cum laude versabantur) fugam quidem simulat. Dum eum autem persequitur Artabanes, immittit telum in pectus propter mamillam ejus, qui persequebatur. Quod cum ob vires eius, qui fuerat jaculatus, sustineri non potuisset, rumpit Artabani thoracem; & trajecto pectore excidit e dorso, & morte statim afficit Artabanem. Mox autem convenientes inter se Parthi & Persæ, regem renuntiant Artasiram, qui ostendebat, se magnam eorum gerere curam, & non parvam esse suam in eos humanitatem. Et ille quidem cum sic se haberet, Artaductam ducit uxorem, quam datum jusjurandum ei prius desponderat, & eam eligit reginam. Hæc omnia e codice erant erasa. Quæ vero sequuntur notata usque ad finem hujus capitis, sic erant in codice denigrata, ut difficulter legi potuerint.

m Nimirum cum Artaducta, ut jam vidimus ex verbis Metaphrastæ mox datis. Æquitas Artasiræ in subditos laudatur etiam ab Eutychio pag. 375 his verbis: Quanta fieri potuit cum justitia inter homines versatus est. At certe occupatio regni non erat justa.

n In Græco tantum legi potuit Χος, sed constat, agi de Cusarone, de quo ita Metaphrastes apud Surium: Cusaro autem, Artabanis frater, qui regnum Magnæ obtinebat Armeniæ, cum intellexisset ea, quæ evenerant, & quod ad Persas fuit translatum Parthorum imperium, magno dolore est affectus. Apud Metaphrastem, nomen ejus Cusaro scribitur, in hac Vita Cusaron, & aliquando etiam Cusaro.

o Valerii forte mendose, cum Valarsi ante scribatur. Licet verisimiliter idem sit nomen Orientale.

p Tractum aut populum illum non invenio: neque id mirandum, cum quia in amplissimo Parthorum imperio plurimæ erant minores provinciæ, tum quia linguarum diversitas locorum nomina multum immutat. Facile tamen credere possum, ex satrapis regni Parthorum fuisse Artasiram.

q Aut aliqua in apographo sunt mendosa, quod recte legi non potuerint, aut varia inutiliter repetuntur. An rex Armeniæ revera esset frater Artabani Parthorum regis, ut asserit Agathangelus, invenire in historia Romana nequeo.

CAPUT II.
Bellum ab Armeniæ rege contra Persas pro imperio gestum: dolo Anaci occisus rex Armeniæ.

Ανάκαμψας δὲ ἐπ᾽ ἐρασενεῖς τὴν ἰδίαν πατρίδα, καὶ ἐν τῷ ἐπίοντι ἐνιαυτῷ ἤρξατο ὁ ἀυτὸς κουσάρων ὁ τῶν ἀρμενίων βασιλεὺς στρατείαν συναθροίζειν, καὶ συγκαλεῖν τὴν τῶν ἀλβανῶν καὶ ἠβηρῶν στρατοπεδαρχίαν, ἀνοῖξαι δὲ καὶ τὰς κλεισούρας τῶν ἀλανῶν, καὶ τοῦ λεγομένου καὶ ζουάρου πύργου, ἐκβαλλεῖ τε τὰ τῶν οὕννων στρατεύματα, ὥστε ἐπιδραμεῖν τοῖς τῆς περσίδος μέρεσιν καταλαβεῖν τε καὶ τὰ κλίματα τῆς ἀσσυρίας, ἔως τῶν κασπίων λεγομένων πυλῶν, πρεδεῦσαί τε καὶ ἀφανισμὸν μεταθεῖναι τὰς ἐν ἡσυχίᾳ καὶ εὐανθίᾳ πόλεις τε καὶ κομοπόλεις καθιστάμενος. ἐσπούδαζεν γὰρ ἐνθυμούμενος καὶ τὸν νομὸν ἐξάραι τῆς τῶν πέρσων δεσποτείας ἐις τέλος, ἐκδίκησιν λαβεῖν ἐπειγόμενος τῆς ἐκπτώσεως τῆς δεσποτείας τοῦ ἀδελφοῦ· μεγάλην δὲ ἔχων μίνιν, καὶ πεπληγὼς ἀμέτρῳ ζήλῳ τὴν καρδίαν ὑψηλὰ ἐφρόνει, θαῤῥῶν τῷ τῆς στρατείας πλήθει καὶ τῇ ἀνδρείᾳ τῶν συμμάχων. τότε οὖν ἐν τάχει ἐις βοήθειαν ὁμοῦ πάντες ἔφθασαν μετὰ ἀπείρου πλήθους καὶ ἀνδριωτάτων ἱππεῶν καὶ ἰσχυρᾶς ἑτοιμασίας ἀλβάνοι, λιφίννιοι, σιλβάνοι, κασπίται, καὶ ἄλλοι ἐκ τῶν ἀυτῶν μερῶν, ὅπως τὴν ἄμυναν τοῦ ἀρταβάνου ἅιματος ἐπιζητήσωσιν. καὶ γὰρ ἐν μεγίστῃ λύπῃ ὑπῆρχεν διὰ τὴν φυσικὴν ἀδελφότητα τοῦ ἀναιρεθέντος, καὶ τὴν ἀυτοῦ συγγένειαν τὴν ὁμοθυμαδὸν ὑποτάγησαν τῶν ἐπαρθέντων σταχριστῶν; καὶ μάλιστα ὅτι καὶ ἀποστείλας ἦν ὁ κουσάρων πρέσβεις, ἵνα ὁι συγγενεῖς ἐις βοήθειαν παραγενωνται, ἀντιστάμενοι τῇ νεωστὶ βασιλείᾳ, καὶ χεῖρα ὀρέξωσιν ἐις συμμάχειαν· ὅμως ὁ συγγενεῖς, φύλαρχαι καὶ σατράπαι καὶ ἔξαρχοι πάρθων, οὐκ ὑπήκουσαν. πεπεισμένοι γὰρ καὶ εὐδοκήσαντες καὶ ὑποταγέντες ἦσαν τῇ τῶν μονογενῶν δεσποτείᾳ, ἢ ἀδελφότητι.

[11] Πλὴν ὅμως λαβὼν ὁ κουσάρω τὸ πλῆθος τοῦ ἰδίου στρατοπέδου, καὶ τοὺς προσηλύτους λίαν ἐμπειροπολέμους, ἐπέβη τῇ περσίδι. Θεωρήσαντος δὲ τοῦ τῶν περσῶν βασιλέως τὸν ἀμύθητον ὄχλον τοῦ στρατεύματος, ὅτι ἐν βαρυτάτῃ δυνάμει ὁρμησθέντες ἐπέφθασαν ἀυτὸν, ἐξῆλθεν καὶ ἀυτὸς ἐις ὑπάντησιν ἀκουσίως ἐν ἑτοιμασίᾳ πολέμου· καὶ ἀντίπιπτειν μὴ ἰσχύσας, νῶτα διδοὺς, φυγὰς ἔμπροσθεν ἀυτῶν ἐγένετο. ὁι δὲ πολέμιοι καταδιώξαντες κατέστρωσαν τῶν περσῶν πᾶσαν στρατείαν, κἀν ταῖς πεδιάσι καὶ ταῖς ὁδοῖς περισκόρπησαν ἀπειρὸν τῶν κατακοπέντων καὶ τεθνηκότων πλῆθος. ὁ δὲ βασιλεὺς τῆς ἀρμενίας, ἀναζεύξας ἐν μεγίστῃ νίκῃ καὶ πλήθει χρημάτων μετὰ πολλῆς θυμηδίας διαβαίνει ἐις τὰ μέρη τῆς ἀρμενίας. παραγενόμενος δὲ ἐν τῇ πατρίδι ἀραρὰτ καὶ πόλει, ἥτις καλεῖται οὐαλεροκτίστη, παρακελεύεται ἀγγέλους διαποσταλῆναι διαφόροις μέρεσι, καὶ γράμματα καταπεμφθῆναι πρὸς τὸ ἀναθήματα γίνεσθαι, τοῖς ἕπτα ἱεροῖς, τοῖς ἐν τῇ ἰδίᾳ ἀυτοῦ ἐξουσίᾳ ὑπάρχουσιν, καὶ πέμπει λεύκους ταύρους καὶ λευκοὺς τράγους καὶ ἵππους λευκοὺς καὶ ἡμιόνους λευκοὺς, χρύσα καὶ ἀργυρὰ σκεύη, καὶ λίθους τιμίους, καὶ πολυτελέστατον ἰματισμὸν ἐξ ὧν τε εἶχεν καὶ απὸ τῶν ἀυτοῦ συγγενῶν, ἐις τιμὴν καὶ κόσμον τῶν σεβασμίων ἀυτοῦ τόπων, ἀπὸ πάντων τῶν σκηλῶν τὸ πέμπτον ἐις ἀυτοὺς ἀφορίσας, πολλά τε δῶρα τοῖς ἱερεῦσιν ἐχαρήσατο, τοῖς δὲ στρατεύμασι τοῖς περὶ ἀυτὸν παρασχὼν δωρεὰς, ἀπέλυσεν.

[12] Παλὶν δὲ ἐν τῷ ἐπίοντι ἐνιαυτῷ στρατείαν συναθροίσας κουσαρω, ὁ τῶν ἀρμενίων βασιλεὺς, καὶ τὴν ἀυτοῦ συμμαχίαν ἀνακαλεσάμενος, ἢ καὶ πλείονα τῆς πρωτέρας, ἐπέδραμεν ἐις τὰ μέρη τῆς συρίας. συνεβάλλοντο δὲ αὐτῷ καὶ αἱ τῶν σαρακηνῶν στρατείαι πρὸς συμμάχειαν. σκευλεύσας δὲ καὶ τὸ δεύτερον, ἐν ἐπαίνῳ ὑπέστρεψεν ἐις τοὺς ἀυτοῦ ἰδίους τόπους· καὶ τοῦτον τὸν τρόπον ἔφεξῆς, ἐπὶ δέκα ἔτη τὴν ὑποτεταγμένην τῷ τῶν περσῶν βασιλεῖ ἐξουσίαν κατέστρεψεν. Ταῦτα οὖν θεασάμενος ἅπαντα τὰ κακὰ ὁ τῶν περσῶν βασιλεὺς, κατειληφότα άυτὸν, συνεχύθη σφοδρὰ καὶ διηπορεῖτο ἐν ἑαντῷ. προσκαλεσάμενος δὲ πάντας τοὺς βασιλεὶς καὶ τοπάρχας καὶ στρατήγους τῆς ἰδίας δεσποτείας συμβούλιον λαμβάνειν, παρακαλῶν πάντας λύσιν τῶν κακῶν εὑρεῖν· ὑπισχνεῖτο δὲ καὶ μείζονας δωρεὰς τῷ δυναμένῳ ἐκδίκησιν εἰσπράξαι, ἐπαγγελλόμενος ἐν τῷ δευτέρῳ ἀξιώματι τῆς ἠδίας δεσποτείας κατατάττειν ἀυτὸν, λέγων ὅτι ἐι καὶ πάνυ τις τῶν ὑποδεεστέρων τύχοι, πλῆν τοῦ ἐμοῦ θρόνου πρώτου φανέντος, παρ᾽ ἀυτῶν τὴν ἴσην μετ᾽ ἐμὲ ἐχέτω τιμήν.

[13] Τότε τις έκ μέσου τοῦ συνεδρίου ἐπιφανέστατος ἐθνάρχης τῆς τῶν περσῶν δεσποτείας, ᾧ ὄνομα ἄνακ, ἐκ τῆς συγγενείας κουσάρω τοῦ βασιλέως, ἀναστὰς έις μέσον παρείη, καὶ ἐκ τοῦ ἰδίου συγγενοῦς, ὡς παρὰ έχθροῦ, ὑπέσχετο ἐκδίκησιν λαβεῖν. ἀρξάμενος δὲ ὁ τῶν περσῶν βασιλεὺς διαλέγεσθαι, ἀυτῷ φησίν· ἑαν᾽ μοι ταύτην τὴν ἐδίκησιν ὁλοψύχως έκζητήσης, τὴν ἀπαρχῆς προγονικὴν ὑμῶν ἐξουσίαν ὑμῖν ἀναδώσω, καὶ σοὶ περιθεὶς διάδημα ὑπερδοξάσω καὶ ἔπιφανέστατον καὶ ἐνδοξότατον τῶν ἐν τῇ ἐμῇ βασιλείᾳ ποιήσω, καὶ δεύτερός μου κληθήση. ἀποκριθεὶς δὲ ὁ πάρθος ἄνακ, εἶπεν, τὸ κατάλιμμα τῆς ἐμῆς συγγενείας, εὐποιήσας τιμήσῃς. ἐγὼ γὰρ καὶ ὁ ἐμὸς γνήσιος ἀδελφὸς σήμερόν σοι συντασσόμεθα, εἰ καὶ ἀπαλλαττόμεθα. ἐπ᾽ ἀδήλῳ γὰρ πρόκειται, τὸ ὑπ᾽ ἀλλήλων ἔτι θεαθῆναι. τότε οὖν ἕτοιμος γενόμενος ὁ πάρθος μετὰ καὶ τοῦ ἰδίου ἀδελφοῦ σὺν γυναιξίν τε καὶ παισὶν καὶ τῇ λοιπῇ ἀποσκευῇ ἐξῆλθεν, ἀντάρτου σχῆμα ὑποκρινόμενος, καὶ ἤρχετο εἰς τὰ μέρη τῆς ἀρμενίας, ὡς ἀποστατήσας τῶν περσῶν βασιλέως, προσκεχωρηκὼς δὲ χουσάρω τῶι τῆς ἀρμενίας βασιλεῖ.

[14] Παρεγένετο οὖν ἐν τῇ πατρίδι καὶ χαλχὰλ πόλει λεγομένῃ, ἐν παραχειμίοις τόποις τῶν τῆς ἀρμενίας βασιλέων. θεασάμενος δὲ ἀυτὸν ὁ βασιλεὺς μετὰ πλείστης φιλοτιμίας ἀπεδέξατο, μάλιστα ὅτι ὑποκρινόμενος δολερῶς συνομιλεῖν ἀυτῷ ἤρξατο, καὶ τῆς ἰδίας παρουσίας τὴν πίστιν ἀπεδείκνυτο λεγων· διὰ τοῦτο πάρειμι, ἵνα συμφώνως ὑπὲρ ἀμφοτέρων ἑμῶν ἐκδίκησιν εἰσπράξαι δυνηθῶμεν. ἐπειδὴ οὖν θεώρει ὁ βασιλεὺς τὸν ἄνδρα πρὸς ἀυτὸν ὁρμήσαντα σὺν πᾶσι τοῖς ὀικείοις, ἀδιστάκτως ἀυτῷ ἐπίστευσεν· καὶ τότε δίδωσιν ἀυτῷ τιμὴν κατὰ τὸν βασιλικὸν νόμον, καὶ ἐπὶ δεύτερῳ ἀυτὸν θρόνῳ ἀναβιβάσας ἐκάθησεν. πάντα δὲ τὸν τοῦ χειμῶνος καιρὸν καὶ τὰς τῶν δεινοτάτων ἀνέμων πνοὰς, ἐν ἐυφροσύνῃ ἀναπεπαυμένοι ἦσαν. ἐπειδὴ οὖν ἤκασιν ἁι τοῦ ἔαρος ἡμέραι, πνεόντος τοῦ νότου θερμὸν, τῆς θερινῆς θύρας ἀνοιγήσης, ἀπῆρεν ὁ βασιλεὺς ἐξ ἐκείνων τῶν μερῶν, καὶ κατέβη ἐις τὴν πατρίδα, λεγομένην ἀραρὰτ, ἐις πόλιν οὐαλεροκτίστην, καὶ ὅτε ἐν ἐυφροσύνῃ ἀναπεπαυμένοι ἦσαν ὅ τε βασιλεὺς καὶ ὁ πάρθος, ἐνεθυμεῖτο ὁ βασιλεὺς, στρατοπεδεῦσαι πάλιν ἐις τὰ μέρη τῆς περσίδος. ὁ δὲ πάρθος ἀκούσας ἐμνήσθη τοῦ ὂρκου τοῦ πρὸς τὸν περσῶν βασιλέα, καὶ τὴν ἰδίαν πατρίδα ἰδεῖν ἐπεπόθη καὶ τῶν ὑποσχέσεων ἐπιτυχεῖν ἐπίστευεν, ὡς μέλλων τῆς τῶν πάρθων ἐξουσίας ἐπικρατεῖν, καὶ τὴν προγονικὴν τιμὴν ἀναλαβεῖν.

[15] Βουλὴν οὖν πονηρὰν σκεψάμενος, λαμβάνει τὸν βασιλέα ἀυτός τε καὶ ὁ ἴδιος ἀυτοῦ ἀδελφός ἰδιάζοντες, ὡς προφασιζόμενοι σκέψιν τινὰ ἀναθέσθαι ἀυτῷ, τὰς δὲ ῥομφαίας ἀυτῶν, ὁλοστόμους παρελυσθέντας, ἐκράτουν κρυφέως. ἀυτίκα δὲ ἀπροσδοκήτως τὰς σπαθας ἀνασπάσαντες, ἐπάταξαν τὸν βασιλέα, καὶ ἐις τὴν γῆν κατέῤῥαξαν. γνοὺς δέ τις ἐυθέως τὸ γινομένον πρᾶγμα, ἐξέκραγεν ὁλολύγμῳ μεγάλῳ, καὶ ὡς ὧδε καὶ ὧδε ἀυτοὶ, ἐπιβάντες τοῖς ἰδίοις ἵπποις, φυγάδες ἐγένοντο, καὶ τοῦτο μαθόντες ὁι σατραπαὶ τῶν ἀρμενίων, νουμέναρχοι διεμερίζοντο ὁπίσω ἀυτῶν καταδιώκοντες, καὶ προδραμόντες τινὲς προκαταλάβοντο τὴν διαβάθραν ἐπὶ πύλαις ἄρταξατ τῆς πόλεως. ὁ γὰρ ποταμὸς ἐρασαχ πλημμύρων μεχρὶ τῆς κρηπίδος ἔρεεν ἐκ τῆς λυθήσης χίονος σὺν τῷ κρυστάλλῳ, ὀιδαίνων καὶ άναβλύζων ἐν τᾶις ἑμέραις ὢν τῆς ἀυτοῦ ἀναθολώσεως. ἄλλοι δὲ περάσαντες τὴν γέφυραν οὐαλεροκτήστης τῆς πόλεως, καὶ τὴν διαβάθραν τοῦ λεγομένου ποτάμου μάθεος, συνέδραμον καταλαβεῖν τὰς διαβάσεις τῆς προκειμένης πόλως ἀρταξάτης, καί ἐν τοῖς στένοις περικυκλώσαντες τούς φυγάδας ἐις μέσω τῶν γεφύρων ἔνθεν καὶ ἔνθεν, ποταμοῦ βρυχίους πεποιήκασιν. ἀυτοὶ δὲ ἀναστρέψαντες ὀλολυγμοῖς καὶ κλαυγαῖς καὶ ἐλεειναῖς φωναῖς σὺν πάσῃ τῇ χώρᾳ συναχθέντες, τὸν βασιλέα ἐθρήνουν. ἔτι δὲ μικρὰν ἐκεῖνος θέρμην ὕπο τὰ στέρνα ἀναπνέων, τῆς τελευταίας πνοῆς ἀυτῷ φθασάσης, ἐκέλευσεν τὴν συγγενείαν ἀυτῶν πάσαν ἐξολοθρεῦσαι, καὶ μὴ δ᾽ ὅλως καταλοιπεῖν ἀπὸ νεανίσκου καὶ τοῦ μὴ γινώσκοντος δεξιαν καὶ ἀριστερὰν. άλλὰ καὶ τὴν θηλείαν γονὴν᾽ ἐξηφάνησαν ἐν τοῖς ξίφεσιν. πλὴν δυὸ μικρότατα παιδία ἐκ τῶν ὑιῶν τοῦ πάρθου διασώσας τις τῶν ἐγγυτάτων, ἐποιήσατο μετὰ τροφῶν, καὶ ἐκφυγεῖν πεποίηκεν, ἐνα μὲν ἐις τὰ μέρη τῆς περσίδος, τὸν δὲ ἐτέρον ἐν τοῖς Ρωμαικοῖς, τόποις καὶ εγένετο.

[Rex Armeniæ, collecto ingenti exercitu,] Reversus vero est in Erasenen a provinciam suam, & sequenti anno idem Cusaro Armeniæ rex cœpit congregare exercitum, & convocare agmina Albanorum & Iberorum b: apertisque Alanorum Claustris, quibus & Zuari turris c est nomen, Hunnorum d emittit agmina, ut partes invaderent Persidis, caperentque tractus Assyriæ usque ad portas dictas Caspias e, prædarenturque & exterminarent civitates & oppida felici quiete florentia. Studebat enim & cogitabat præfecturam dominationis Persarum in perpetuum tollere, ut vindictam caperet de lapsu dominii fratris sui. Magnam autem fovens iram, immoderatoque succensus zelo, excelsa animo volvebat, fretus exercitus sui multitudine & commilitonum virtute. Tunc igitur velociter omnes simul in auxilium venerunt cum innumera multitudine & equitatu fortissimo validoque apparatu, Albani, Liphinnii, Silvani, Caspitæ f, aliique ex illis partibus, ut vindictam de sanguine Artabanis requirerent. In maxima enim erat tristitia propter naturalem occisi fraternitatem, & propter consanguineos unanimiter subjectos superbis Stachristis g, & maxime, quia etiam legatos miserat Cusaro, ut consanguinei suppetias venirent, resistentes nato nuper imperio, manumque præberent auxiliatricem ad bellum simul gerendum. Attamen consanguinei, qui tribuum principes, satrapæ & duces erant Parthorum, non obtemperarunt. Nam obsequentes magis acquiescentesque & subjecti erant unigenarum dominationi, quam fraternitati.

[11] [invadit Persidem, & victoriam de Persis obtinet,] Verumtamen Cusaro, sumpta secum multitudine exercitus sui cum advenis belli arte admodum exercitatis, ingressus est Persidem. Cum autem videret Persarum rex innumerabilem exercitus multitudinem, quandoquidem maximis cum viribus ipsum prævenerant, invitus & ipse obviam processit cum apparatu bellico: cumque resistere non valeret, terga dans, in fugam ab ipsis conversus est. Hostes vero persecuti, totum Persarum prostraverunt exercitum, & circumquaque in campis & in viis disperserunt innumeram concisorum mortuorumque multitudinem. Porro rex Armeniæ, motis castris, maxima potitus victoria & ingenti pecuniarum copia, magna cum oblectatione transgreditur in partes Armeniæ. Ubi autem pervenerat in provinciam Ararat h & civitatem, quæ vocatur Valeroctista i, jubet nuntios mitti in varias partes, litterasque scribi ad componenda donaria, suspendenda in septem fanis, quæ sunt in ejus ditione: mittitque tauros albos, hircos albos, equos albos, asinos albos, vasa aurea & argentea, lapides pretiosos, & ex vestimentis tam quæ ipse habebat, quam quæ a consanguineis acceperat, magnificentissima ad honorem & ornatum venerandorum locorum suorum, ab omnibus spoliis quintam pro iis partem separans. Multa quoque sacerdotibus dona largiebatur: agmina vero, quæ secum habebat, donis honorata, dimisit.

[12] At rursum sequenti anno exercitum congregavit Cusaron Armeniæ rex, [quos decem annis bello premit. At inductus promissis regis Persarum] & advocavit idem sociorum subsidium, aut majus etiam præcedente, duxitque ad partes Syriæ. Adjuncta autem eidem quoque sunt Saracenorum k agmina in subsidium. Raptisque iterum spoliis, cum laude reversus est ad loca propria. Et hoc modo deinceps in annos decem l subjectam regi Persarum potestatem evertit. Cum ergo perspiceret Persarum rex hæc omnia mala, quibus affligebatur, confusus est vehementer, hæsitque ambiguus. Convocatis autem omnibus regibus, locorum præsidibus, & belli ducibus, quos habebat in ditione sua, ad consultandum, hortatus est omnes, ut invenirent malorum exitum. Promittebat vero dona majora illi, qui vindictam facere valeret, annuntians, se eidem secundam dignitatem in dominio suo traditurum, dicens, quod, etiamsi quis sit fortunæ admodum tenuis, solio tantum meo primo apparente, æqualem ab ipsis post me obtineat honorem.

[13] Tunc aliquis illustrissimus in ditione Persarum gentis præfectus, [Anac, regis Armeniæ consanguineus,] cui nomen Anac, consanguineus Cusaronis regis, ex ipso surgens consessu, processit in medium, & promisit vindictam se capturum de proprio consanguineo, tamquam de inimico. Incipiens vero disserere Persarum rex, eidem dicit: Si hanc mihi vindictam toto animo exquisiveris, avitam potestatem statim vobis dabo, tibique imponens diadema, gloria sublevabo, clarissimumque & omnium illustrissimum in regno meo efficiam, & secundus a me vocaberis. Respondens vero Parthus Anac, dixit: Relictos ex cognatione mea benefaciendo honoraveris. Ego enim & frater meus germanus tibi hodie subjecti sumus; etiamsi discedimus. Nam incertum manet, an invicem etiamnum simus visuri. Itaque tunc Parthus, simulac erat paratus, cum proprio fratre, & cum uxoribus ac liberis, & cum reliquo apparatu egressus est, tyranni speciem simulans, profectusque est in partes Armeniæ, quasi deserens Persarum regem, accedensque ad regem Armeniæ Cusaronem.

[14] Advenit itaque in provinciam & civitatem Chalchal m dictam, [ad ipsum proficiscitur instar transfugæ, & humaniter exceptus,] in loca hiberna regum Armeniæ. Rex vero eum videns, summo cum honore excepit, maxime postquam simulando dolose cum ipso colloqui cœpit, & adventus sui fidem manifestare, dicens: Hac de causa adsum, ut communi consensu de ambobus nobis vindictam facere possimus. Igitur perspiciens rex virum ad se venisse cum omnibus suis, indubitanter ei credidit: & tunc eidem regalem tribuit honorem, eumque attollens, in secundo sedere fecit solio. Omne autem tempus hiemale, illudque, quo vehementissimi erant ventorum flatus, cum lætitia transegerunt in quiete. At ubi venit tempus veris, austro calidum spirante, apertaque æstatis porta, ex illis partibus rex discessit, profectusque est ad provinciam Ararat dictam, ad civitatem Valeroctistam: & ubi hilariter quieverant tam rex quam Parthus, cogitabat rex iterum castra movere in tractus Persidis. Hoc intellecto, Parthus jurisjurandi, quo se regi Persarum obstrinxerat, recordatus est, cupiebatque & propriam videre patriam, credebatque obtenturum se promissa sibi facta, velut dominationem Parthorum adepturus, honoremque progenitorum suorum habiturus.

[15] [dolo regem occidit, fugiensque in flumine mergitur.] Igitur, pravo inito consilio, assumpserunt regem ipse ejusque frater sine alio comitatu, prætexentes, quamdam considerationem se illi proposituros, gladios vero suos, undique involutos, occulte sumebant. Extemplo autem gladios improviso educentes, regem percusserunt, & in terram dejecerunt n. Cum vero factum aliquis continuo rescivisset, exclamavit magno cum ululatu; & cum illi, ascensis equis suis, huc illucque fugerent, & hoc Armenorum satrapæ didicissent; cohortium præfecti dividebantur ad eos persequendos, & præcurrentes aliqui præoccupaverunt pontem ad portas civitatis Artaxatæ o. Nam fluvius Erasach p exundans, usque ad crepidinem fluebat ex nive soluta cum glacie, superbiens & scaturiens in diebus confusionis suæ. Alii vero transeuntes pontem civitatis Valeroctistæ, & pontem fluvii, cui nomen Matheus q, concurrerunt ad occupandos transitus civitatis Artaxatæ, fugitivosque in locorum angustiis circumdantes in medio pontium hinc & illinc, fecerunt, ut submergerentur in flumine. Illi autem redeuntes, ululatibus & clamoribus, vocibusque miserandis, cum omni provincia congregati, regem lugebant. Ille vero, modicum adhuc calorem in pectore spirans, postremo adveniente flatu, præcepit, ut omnis eorum cognatio exterminaretur, nec ullus omnino relinqueretur, nec adolescens, nec ille, qui neque dexteram novit neque sinistram: quin & genus muliebre gladiis deleverunt. Verumtamen, cum quis ex proximis duos infantes maxime pusillos ex filiis Parthi servasset, nutrices iisdem attribuit, fecitque ut effugerent, alter quidem in partes Persidis, alter r in loca Romanis subjecta, ut revera factum est.

ANNOTATA.

a Erasene Armeniæ regio verisimiliter erit Campus Araxenus, de quo plura observabo infra lit. h. Nam Araxes num. 15 vocatur Erasach, indeque consequenter Campus Araxenus videtur Erasene vocari.

b Albaniam & Iberiam contiguas esse provincias, & ambas Armeniæ conterminas, satis notum est geographis. Habuerunt Albani & Iberi suos reges singuli, & verisimiliter etiam tunc habebant; sed poterant fœderati esse regis Armeniæ, & communi consilio cum ipso bellum meditari contra Artaxerxem sive Artasiram, quem timebant.

c Alanorum Claustra, quæ tunc etiam vocabantur Zuari Turris, fuerunt in monte Caucaso, ad cujus Septemtrionem tunc videntur habitasse Hunni, iisque vicini Alani, degentibus ad Meridiem ejusdem montis Albanis & Iberis. Illas revera in Caucaso Portas assignat Cellarius in Geographia antiqua, vocatque Portas Caucasias cum Plinio, qui postquam lib. 6 de utraque Armenia, Albania & Iberia scripserat, cap. XI de Portis Caucasiis sic agit, ut illas hic alio nomine commemoratas vix dubitem. Ab iis, inquit, sunt Portæ Caucasiæ, magno errore a multis Caspiæ dictæ, ingens naturæ opus montibus interruptis repente, ubi fores abditæ [Note: ] [al. obditæ] ferratis trabibus, subter medias amne diri odoris [Note: ] [al. Dyriodori] fluente, citraque in rupe castello (quod vocatur Cumania) communito ad arcendas transitu gentes innumeras; ibi loci terrarum orbe portis discluso, ex adverso maxime Harmasti [Note: ] [al. Hermastis] oppidi Iberum. Verba dedi ex prima Plinii editione anni 1469, notatis ad marginem variantibus ex alia editione. Procopius lib. 4 de Bello Gothico cap. 3 Caucasi Portas commemorat, de monte Caucaso ad propositum nostrum ita scribens: Est ultra regionem hanc Caucasus: qui mons in tantam altitudinem surgit, ut nec pluvia nec nix ejus culmina contingant unquam, utpote quibusvis nubibus altiora. A medio ad imum plenus est assidua nive, infimæque eius partes non minus quam summi aliorum montium scopuli sese attollunt. Atque hæ quidem Septemtrioni solique occidenti obversæ ad Illyricum & Thraciam procurrunt: illæ vero in Orientem ac Meridiem vergentes, ad Portas evadunt, quæ Hunnos vicinos in Persarum ac Romanorum oras inducunt, Tzur altera, altera veteri nomine Caspia dicitur. Tractum illum, qui a monte Caucaso ad Portas Caspias pertingit, Alani tenent, nullius imperio subditi, Persarum plerumque socii, & in Romanos cæterosque eorum hostes arma soliti ferre. Hactenus de Caucaso. Ibi Hunni, quos Sabiros appellant, & aliæ quædem gentes Hunnicæ habitant. Hæc sufficiunt, ut intelligamus, Portas Caucasias, quas describit Plinius, recte dici potuisse claustra Alanorum, cum Alani illis arcerentur ab ingressu in Iberiam & provincias alias versus Austram. Illas autem esse, quas Tzur suo tempore vocatas asserit Procopius, recte observat Cellarius lib. 3 cap. 10 pag. 225. At nomen illud Tzur a nomine Zuari turris facile oriri potuit, tum ex linguarum diversitate, tum tractu temporis, quo nomina corrumpuntur. Suarni populus etiam ad Caucasum habitabat juxta Plinium lib. 6 cap. XI, ubi agit de Portis Caucasiis, an forte ab illis Zuari turris nomen habuerit, certo edicere nequeo.

d In apographo notatur, vocem Hunnorum sive Ὕννων, scriptam fuisse alia manu, sed Metaphrastes eodem loco de Hunnis meminit, ideoque de lectione non est dubium.

e Pylæ aut portæ Caspiæ a plerisque vetustis geographis sunt memoratæ, sed, ut Plinius supra laudatus observavit, & rursum observat cap. 13, a nonnullis etiam cum Portis Caucasiis confusæ. At Cellarius lib. 3 cap. 18 multis antiquorum testimoniis ostendit, Portas Caspias longo terrarum intervallo a Caucasiis dissitas, positasque fuisse inter Mediam Parthiamque, seu in extrema Media ad Orientem solem. Pro hac sententia laudat Ptolemæum & Strabonem. Tum ad confirmationem addit verba illius, qui Strabonem contraxit, & ea Latine sic exprimit: Duæ sunt gentes Caspiæ, altera Occidentalior Cadusiis juxta mare eodem nomine (Caspium,) altera Parthis vicina, cujus sunt Portæ Caspiæ. Hæc pluribus ibi confirmat, Portasque Caspias recte statuit in monte, quo Media dividitura Parthia. Itaque poterant Hunni per Iberiam & Armeniam excurrere in Mediam & Assyriam, florentissimas regni Persici provincias.

f Ex populis hic nominatis vulgo noti sunt Albani Armeniæ proximi: Caspitæ vero, sive Caspii populi, qui hic memorantur, ab aliquibus tribuuntur Albaniæ, aut certe Albaniæ vicini sunt ad mare Caspium, ut habet Cellarius lib. 3 cap. 10 in Albania. Obscuriores sunt Liphinnii & Silvani aut Silbani, sed verisimiliter quærendi in Iberia, ubi apud Plinium lib. 6 cap. 10 memorantur tota montium fronte gentes Sylvorum feræ, & infra Lubienorum. In prima editione, quam habemus, legitur Sylvarum & Lupeinorum. Hi forte erant Silvani & Liphinnii in Vita vocati. Metaphrastes ait, exercitum fuisse compositum ex Albanis & Iberis, & præterea ex Hunnis, nimirum præter Armenos ipsos.

g Qui hic Stachristæ, num. 9 Stachritæ, ubi ex satrapis illius provinciæ Artasiras fuisse dicitur.

h De provincia Ararat frequens fiet mentio, sed illam recentioribus geographis vix cognitam perspicio, cum plerique solum montem Ararat memorent. Attamen S. Hieronymus in illa verba Isaiæ cap. 37 ℣ 38 fugeruntque in terram Ararat, quæ dicuntur de filiis Sennacherib regis Assyriorum, postquam patrem suum occiderant, provinciam Ararat assignat his verbis: Ararat autem regio in Armenia campestris est, per quam Araxes fluit, incredibilis ubertatis, ad radices Tauri montis, qui usque illuc extenditur. Hæc verba regionem aut provinciam Ararat videntur eamdem facere cum Campo Araxeno, aut certe, si eamdem non facit Hieronymus, regionem Ararat cum Campo Araxeno ita conjungit, ut regionem Ararat ponat circa Tauri montis juga, ubi est mons Ararat, non longe a confinio Armeniæ & Mediæ, & deinde magis versus Mare Caspium ponere potuit Campum Araxenum. Magis tamen credo, diversa tantum esse unius regionis nomina. At Hieronymi sententia non placuit Cellario lib. 3 cap. XI pag. 233; non placuit, inquam, quod Hieronymus Campum Araxenum collocet prope Taurum, a quo, inquit magno intervallo distat. Attamen facillimum est, Hieronymi sententiam cum vetustis geographis conciliare, & nominatim cum Strabone. Nam Taurus non modo longissimeper Asiam extenditur, sed multis etiam locis latissime, & varia hinc inde emittit juga, quæ Tauri portiones sunt, etiamsi alia quoque habeant nomina, prout fit de Alpibus. Jam vero Araxes fluvius oritur ex monte Abo, ex quo alia parte ortum similiter trahit Euphrates. Sic enim Strabo lib. XI pag. 527 post Masium & Niphatem Armeniæ montes, de Abo loquitur: Deinde Abus, unde Euphrates Araxesque prolabuntur, versus Occasum alter, alter (Araxes) versus Ortum. Consentit Monierus Armeniæ missionarius pag. 12, dicens, Euphratem & Araxem ex eodem monte Abo oriri in locis invicem satis propinquis. Addit, omnes istos montes (locutus erat de Abo & de Niphate, ex quo Tigris oritur) portiones esse Tauri. Idem asserit Strabo pag. 531 de Abo & Imbaro: Hi montis Tauri sunt portiones. Quapropter regio illa, per quam Araxes fluit, recte ab Hieronymo collocatur ad radices Tauri montis. Ex his vero, quæ de cursu Araxis scribit Strabo pag. 527, satis colligitur, regionem Ararat conterminam esse Mediæ Atropatenæ. Nam sic habet: Araxes versus Ortum latus usque ad Atropatenam, ad Occasum deinde & Septemtriones inclinat: ac primum Azaram præterfluit, deinde Artaxata Armeniæ urbem: post per Araxenum Campum in Caspium effunditur mare. Si quis ex his verbis voluerit regionem Ararat ab Araxeno Campo distinguere; partem Atropatenæ viciniorem usque ad urbem Artaxatam, ipsamque urbem dabit provinciæ Ararat, & quæ infra Artaxatam Araxi vicina sunt versus Mare Caspium tunc constituent Campum Araxenum. Sic pag. 529 Artaxata statuitur ad Campum Araxenum, non in Campo Araxeno. Dubito tamen, an id recte diceretur ex mente Hieronymi; nec refert, fueritne una provincia, an gemina.

i Græcum nomen hujus urbis Οὐαλεροκτίςη Latine exponi potest condita a Valerio, ut forsan a Valerio, Valarso aut Vologeso quodam esset constructa, & non admodum vetusta. Certe nomen illud apud antiquos non invenio. Hoc tamen fieri etiam potest, quod nomen habuerit Armenicum longe diversum. Frequenter hæc urbs recurret.

k Si vera sunt, quæ narrantur de secunda Cusaronis expeditione, versus Syriam duxit exercitum, tamquam fœderatus Romanorum, quorum provincia erat Syria, ubi & Saraceni se eidem adjungere poterant, ut junctis viribus per Mesopotamiam in ditiones Persarum invaderent. Certe in bello, quod Alexander Romanorum imperator contra Artaxerxem gessit, maxime anno 233, habuit Armenos fœderatos. De illo videri potest Tillemontius tom. 3 Imperatorum in Alexandro art. 23.

l Potuit rex Armeniæ bellum illud contra Artaxerxem facile per annos decem continuare, cum pacem verisimiliter non inierit cum ipsis ante Romanos. Pax autem inter Romanorum imperatorem Philippum & Saporem Persarum regem inita est anno 244. Consule de his dicta in Commentario prævio num. 105 & seqq., ubi etiam observavi, post Alexandri imperatoris expeditionem, quam anno 233 cum Armenis contra Artaxerxem suscepit, modicas mansisse in Oriente Romanorum copias, & vel sic nihil fere passas fuisse Romanorum ibidem provincias usque ad annum circiter 241, ut Armeni eo tempore videantur sustinuisse omnem fere belli molem.

m Chalchal videtur nomen Orientale urbis, quæ modo nonnihil diverso nominata fuerit a Græcis & Latinis. Suspicor designari Carcathiocertam, quam Tigri proximam dicit Plinius lib. 6 cap. 9. De ea Strabo lib. XI pag. 527 ait: Regia Sophenes est Carcathiocerta. Sophene autem provincia est, quæ inter montem Masium & Antitaurum extenditur, ut ait laudatus Strabo. Non assignabo propius situm Sophenes, & Carcathiocertæ, cum veteres geographi de iis diversimode loquantur. At existimo, eam nomine Chalchal a biographo designatam, cum quod urbs sit regia, tum quod in parte aliqua Occidentali & Australi Armeniæ sita fuerit, ut verisimiliter gavisa fuerit mitiori cælo, tum quod nomen ipsum satis congruat: nam illud certa, quod variis Armeniæ urbibus in fine additur, ut observat Monierus pag. 13, idem est ac Græce Πόλις, Latine civitas, ut id ipsum Græce videatur additum, & in apographo nostro unica voce legatur χαλχαλπόλει. Voces tamen disjunxi, quia id sensus magis videtur exigere.

n Jam in Commentario num. 107 ostendi, cædem hanc anno 240 aut 241 figendam, si quis omnia in his Actis relata pro veris habeat, & revera eo tempore Persarum vires videri crevisse, cum late in provincias Romanorum incurrerint. Addidi tamen, de illa cæde ex Romanis historiis nihil innotescere,ideoque nec certam videri ipsam cædem, nec occupationem Armeniæ per Artaxerxem, quæ continuo subjungitur. Deinde num. III latius probavi, chronotaxim hujus Vitæ non bene cohærere cum historia Romana; Armeniamque serius a Persis occupatam, ut cædes regis Armeniæ, si vera est, serius etiam videatur patrata.

o Urbs Artaxata omnium antiquorum consensu olim erat metropolis Armeniæ, sitaque ad Araxem fluvium. Plerique plurali numero Artaxata dixerunt, aliqui singulari Artaxatam, quos sequar. Valeroctistam civitatem, quæ tunc regum magis ordinaria sedes fuisse videtur, ad idem flumen sitam fuisse, ex hoc loco colligitur. Verum Artaxata erat ad dexteram Araxis ripam, sive versus Mediam; Valeroctiste ad sinistram. Artaxatam fuisse ad dexteram ripam versus Mediæ confinia, intelligitur ex relatione Taciti lib. 13 cap. 39, nam refert, Corbuloni Neronis duci, quando cum exercitu Romano procedebat ad obsidendum Artaxatam, transeundum fuisse Araxem, idque eum fecisse non in urbis conspectu, sed procul per vada. Nec tamen, inquit, proximo itinere ductæ legiones, quæ si amnem Araxem, qui mœnia alluit, ponte transgrederentur, sub ictum dabantur: procul & latioribus vadis transiere.

p Erasach fuerit tunc nomen Orientale Araxis, prout modo Aras, aliisque vicinis nominibus vocatur. Multi voluerunt, Araxem non pati pontes, propter illud Virgilii, Pontem indignatus Araxes. Verum & Romani postea super Araxem construxerunt, & Monierus in Monumentis Armeniæ pag. 38 testatur, pulchrum trium arcuum pontem esse Erivani super idem flumen. Citissime tamen intumescere dicitur, & rapidissime fluere, ut mirum non sit, quod pontes minus caute aut minus solide structos cito dejiciat.

q Plures ab utraque parte in Araxem amnes se exonerare, testantur multi etiam hodie scriptores. Ex illis est hic nominatus. Jam vero ex hisce liquet, in sinistra Araxis ripa fuisse Valeroctisten. Nam ibi cædes dicitur facta. Percussores autem, verisimiliter quod non possent aut non auderent ibi flumen transire per pontem, fugisse videntur versus Artaxatam, in adversa ripa positam, ut ibi transirentper pontem & per urbem. At Armeni undique prævenerunt, ne in Mediam evaderent: Alii enim præcurrerunt ad dictum pontem, ne urbem intrare possent. Alii, transmisso flumine, juxta alteram fluminis ripam contenderunt Artaxatam, ne urbe egredi possent, si eam fuissent ingressi. Sic coacti fuerunt transitum fluminis rapidi & inflati natatu tentare, & sic aquis hausti sunt. Exposita hæc sunt modo admodum verisimili, scriptaque videntur ab homine, qui loca illa bene habebat cognita, ut forte factum sit verum.

r Hic fuit S. Gregorius, si auctori credimus: sed de eo mox plura.

CAPUT III.
Primordia S. Gregorii & Teridatis Armeniæ regis: hic, obtento patris regno, Gregorium ad idololatriam inducere frustra nititur.

Οσ ἤκουσεν ταῦτα πάντα ὁ βασιλεὺς τῶν περσῶν, θυμηδίας ἐπλήσθη, καὶ μεγάλην πανήγυριν ἐπετέλει ἐκείνην τὴν ἡμέραν, καὶ πλεῖστα χαρίσματα τοῖς ἱεροῖς ἐδωρεῖτο τῶν δαιμόνων. ἐπιστρατοπεδεύσας καταλαμβάνει τὴν τῆς ἀρμενίας μεγάλην χώραν, καὶ πάσαν ἡλικίαν ὁμοῦ ἀιχμαλοτίσας κατακράτος ἐ͂ιλεν ἀυτὴν. διασωθεὶς δὲ ἑῖς, περιεσώσατο ἐκ μέσῳ τῆς αἰχμαλωσίας ἕνα τῶν ὑιῶν τοῦ βασιλέως ἀρμενίας κουσάρω, οὐ μικρότατον παιδίον, ᾧ ὄνομα τηρηδάτης, καὶ παραδοὺς παιδαγωγοῖς ἐφυγάδευσεν ἐις τὰ μέρη ῥωμανίας ἐν τῷ τοῦ καίσαρος παλατίῳ. τὴν μὲν οὖν ἀρμενίων χώραν ὁ βασιλεὺς περσίδος περιελῶν ἰδιοποίητο, καὶ ἐπὶ τῷ ἑαυτοῦ ὀνόματι τοὺς τόπους ἐκάλει. τοὺς ἐγκαθέτους στρατηγοὺς ἐξεδίωκεν ἔως τῶν ὁριῶν ῥωμανίας, καὶ τάφρους πεποιηκὼς, ὁρία ἔστησεν· τὸν δὲ τόπον ὠνόμασεν φοσέων πύλας, ἔνθα πάλαι ἐκαλεῖτο τόπος χάσματος. παραγενάμενος οὖν τηρηδάτης ἐκάθισεν παιδευόμενος παρὰ τίνι κώμητι λυκιανῷ καλουμένῳ.

[17] Ὁ δὲ υἱὸς τοῦ πάρθου, ὁ προσπεφυγὼς τοῖς ῥωμαίων μέρεσιν, ἀνετρέφετο καὶ παιδεύετο ἐν πόλει καισαρίᾳ τῆς καππαδοκίας, καὶ ἐν γνώσει τινὸς χριστιανοῦ γενόμενος, ἐδιδάχθη τὸν φόβον τῆς τοῦ χριστοῦ διδαχῆς, καὶ τῆς θείας παιδεύσεως πάνυ ἔμπειρος ἐγένετο, ὀνόματι λεγόμενος γρηγόριος. ὡς δὲ ἔμαθεν περὶ τῶν τοῦ πατρὸς πράξεων, τῶν πάλαι γενομένων, ἐξελθὼν ἐπορεύθη πρὸς τηρηδάτην ἀυτοπροαιρέτως λειτουργῆσαι ἀυτῷ, περικρύπτων δὲ ἁυτὸν, καὶ μηδὲν ἐκφήνας, ἢ πόθεν, ἢ πῶς, ἢ ἑνεκέν τινος ἐις δουλείαν ἑαυτὸν ὑποκλείνας, ἐν πάσῃ ὑποταγῇ λειτουργεῖν ἐνώπιον ἀυτοῦ. καὶ ἐν τοῖς καιροῖς ἐκείνοις ὁ τῶν ἑλλήνων ἄρχων τὴν τοῦ θεοῦ ἐκκλησίαν ἐδίωκε, καὶ τότε μανθάνει ὁ τηρηδάτης περὶ γρηγορίου ὅτι χριστιανὸς ὑπάρχει. ἤρξατο δὲ τινικαῦτα ἐπιτιμᾶν ἀυτῷ, καὶ διαφόρως ἀγανακτήσεως ἐπιτιθέναι, πολλάρις δὲ ἐν φυλακαῖς καὶ δεσμοῖς καὶ βασάνοις ἔθληβεν ἀυτὸν, καὶ ἀποστῆσαι ἔσπευδεν τῆς τοῦ χριστοῦ προσκυνήσεως, καὶ ἐις δουλίαν ὑπεισαγαγεῖν τῆς τῶν ματαίων ἐιδώλων βδελυρᾶς λατρείας.

[18] Ἐν δὲ ταῖς ἡμέραις ἐκείναις στράτευμα συναθροίζει ὁ τῶν Γότθων ἄρχων, καὶ πολλὴν βοήθειαν συγκομήσας, ἦλθεν πόλεμον στῆσαι μετὰ τοῦ τῶν ἑλλήνων ἄρχοντος, καὶ τὸν τρόπον τοῦτον, φασὶν, ἀποστέλλει λέγων ἀυτῷ· ἵνα τί ὅλως παράγομεν τοὺς συμμίκτους ἐν τῷ πολέμῳ, καὶ κατακόπτομεν τὰ στρατεύματα, κίνδυνον δὲ ἅμα καὶ ἀνάγκην ταῖς πόλεσιν ἐπιφέρομεν; ἰδοὺ ἐγὼ ἀντίπαλος ἐκ τοῦ ἡμετέρου στρατοῦ ἐξέρχομαι, καὶ σὺ ἀυτὸς ἀπὸ τῶν ἑλλήνων, καὶ μονομαχήσωμεν. ἐὰν ἐγὼ σε ὑπερνικήσω, ὁι ἕλληνες ἐμὸι ὑποταγῶσιν ἐν δουλείᾳ, ἐι δὲ ἀυτὸς ἐμὲ ὑποπιάσῃς, ὁι ἡμέτεροί σοι ἀποκλίναντες δουλεύσωσι, καὶ χωρὶς ἁιματεκχυσίας τοῖς ἀμφοτέρων μέρεσι γένηται ἐιρήνη, καὶ ἀσφάλεια. ταῦτα ἀκούσας ὁ τῶν ἑλλήνων βασιλεὺς, ἐφοβήθη λίαν, ὅτι ἀνελκέστατος ὑπῆρχεν τῇ τῶν ὀστῶν δυνάμει, καὶ ἐκκενωθεὶς τὸ τῆς καρδίας θάρσος, ἐταράχθη μὴ ἑυρίσξων, πῶς ἀυτῷ παράσχοι ἀπόκρισιν. τότε παρακελεύεται πανταχὴ γράμματα καταπεμφθῆναι πρὸς τοὺς στρατηγοὺς τῆς ἰδίας ἐξουσίας, ὅπως πάντες παρ᾽ ἀυτὸν ἐν τάχει παραγένωνται. τότε δὴ ὁι ἄρχοντες καὶ ὁι στρατηγοὶ τὰ πρὸς ἀυτὸν ἐν σπουδῇ κατελάμβανον. παραλαβὼν οὖν καὶ λικινιανὸς τὴν ὑπὸ τήν ἀυτοῦ χεῖρα στρατείαν, ἥκει μετὰ πάντων.

[19] Καὶ ἐγένετο ἐν τῷ πορεύεσθαι τὰ συστήματα τῶν στρατοπέδων, ἔφθασαν ἐν στενωτάτοις τόποις ἀνὰ μέσον τῶν ἀμπελώνων φραγμῶν [ὃι] πρὸς τὰς πύλας τῆς πόλεως προσενέτρεχον. ἁι δὲ πύλαι κεκλεισμέναι ἦσαν, μεσονυκτίου ὄντος, καὶ ἐπειδὴ οὐχ ἡυρίσκετο χορτάσματα τοῖς ἵπποις, ἑὼς ὥρων πλείστων ἀναβλέψαντες, θεωροῦσιν χόρτον πολὺν ἀποτεθειμένον ἐν περιβόλῳ, ἐις ὃν οὐδεὶς ἠδύνατο ἐκτεῖναι χεῖρα διὰ τὸ ὕψος τοῦ τείχους. τότε τηρηδάτης ἐπιβὰς κατῆσιν ἐις τὸ χορτοβολίον, καὶ ἀναρίπτει δεσμὰς μεγάλας ἐις μέσον τῆς στρατείας ἐις χορτασίαν τῶν ἵππων· οὐ μόνον δὲ, ἀλλὰ καὶ τοὺς φυλάσσοντας κύνας πολλοὺς ἐπάνωθεν τοῦ τείχους ὑπερηκόντιζεν· ἀυτὸς δ᾽ ἀναπηδήσας καταβαίνει διὰ τοῦ τείχους. ταύτην οὖν τὴν ῥοπὴν ἀυτοῦ θεασάμενος ὁ λικινιανὸς ὑπερθαύμασεν, καὶ τοῦ ὀρθροῦ τὴν ἡμέραν ἀπογυμνώσαντος, ἠνοίχθησαν ἁι πύλαι τῆς πόλεως, ὁι δὲ στρατηγοὶ ἐισήεισαν έις τὴν πόλιν ἅμα τῶν στρατευμάτων. ὁ δὲ λικινιανὸς τῷ βασιλεῖ παρέστη, καὶ πάντες ὁι μεγιστάνες καὶ στρατοπεδάρχοι καὶ νουμενάρχοι.

[20] Ὁ δὲ βασιλεὺς διηγήσατο πάντα τοῖς ἄρχουσι τὰ δηλωθέντα ὑπὸ τοῦ τῶν γόθθων βασιλέως. τότε ἤρξατο λικινιανὸς τῷ βασιλεῖ λέγειν· μηδέν, φησι, ταραχθήτω ἡ καρδία τοῦ ἐμοῦ δεσπότου, ἔστιν ἐνθάδε ἀνὴρ ἐν τῷ ὑμετέρῳ παλατίῳ, δι᾽ οὗ ἀυτὴν τὴν ἀπορία λύσιν λαμβάνει, τηρηδάτης ἐκ τῆς συγγενείας τοῦ τῆς ἀρμενίας βασιλέως. καὶ διηγήσατο ἀυτῷ πάντα τὰ κατὰ τὴν ἑσπέραν ἀυτοῦ ἀνδραγαθήματα. τότε ἐκέλευσεν προσκαλέσασθαι τὸν τηρηδάτην, καὶ ἐλθὼν ἐξεῖπεν ἀντῷ πάντα ἀκολούθως. παραυτίκα οὐν συνετάξαντο, καὶ ὥρισαν ἐν ἑτοιμασίᾳ πολέμου ἐπὶ τὴν ἄυριον ἀλλήλους θὲάσασθαι μονομαχοῦντας. ὄρθρου δὲ ἀνατείλαντος, ἐκέλευσεν ἁλουργίδα ἀυτὸν ἐνδυθῆναι, καὶ ἐκαλλοπίσθη θηρηδάτης ἐν σχήματι κάισαρος. περιέθηκαν δὲ ἀυτῷ καὶ βασιλικὸν διάδημα, ὥστε μηδένα γινώσκειν, ἐι μὴ ἀυτὸς οὗτος ἔιῃ ὁ καίσαρ. τὸ δὲ πλῆθος τοῦ στρατεύματος ἐκβάλλοντες ἐν φωνῇ σάλπιγγος ἔμπροσθεν ἤγαγον ἐὼς ἐξ ἐναντίας τῶν ἐχθρῶν. ἀντιπαρασταθέντες δὲ ὁ καισαροειδὴς καὶ ὁ τῶν γόθθων βασιλεὺς σφοδροτάτῃ τάσει φραγγελώσαντες ἀμφοτεροι τὰ τῶν ἵππων στερρὰ, ἀλλήλους ἐπέφθασαν. ἐκεῖσε δὴ ὑπερνικήσας ὁ καισαροείδης τὸν γόθθων βασιλέα, καὶ ἀπὸ χειρὸς ἀυτὸν λαβὼν, παρίστησιν τῷ καίσαρι.

[21] Τότε ἐμεγάλυνεν σφόδρα ὁ βασιλεὺς τὸν τηρηδάτην, μεγίστας δωρεὰς δεδοκὼς ἀυτῷ, καὶ ἐπιδήσας καὶ διάδημα ἐπὶ τὴν κεφαλὴν, καὶ πορφύραν ἐνδύσας καὶ καίσαρος ἐνδύμασιν κοσμήσας, καὶ στράτευμα ἐις βοήθειαν ἐνχειρίσας, ἀπέλυσεν ἐις τὴν ἰδίαν χώραν· καὶ μετὰ τὴν νίκην τῆς μονομαχίας ἀναζεύγνυται ἀπὸ τῆς ῥωμαίων χώρας τηρηδάτης ὁ τῆς μεγάλης ἀρμενίας βασιλεὺς, καὶ παραγενόμενος ἑυρίσκει τοὺς τῶν περσῶν στρατηγοὺς ὅτι τὴν ἅπασαν χώραν ἐις ἑαυτοὺς ἦσαν ἀποσπασάμενοι ἐν δουλείᾳ· καὶ πολλοὺς μὲν ἐξ ἀυτῶν κατέκοψεν, πολλοὺς δὲ ἐις τὰ μέρα τῆς περσίδος φυγάδας ἐποίησεν, καὶ τὴν πατρώαν δεσπότειαν ἀποσπάσας, κατίσχυσεν τῶν τῆς χώρας ὁρίων. ἐν τῷ πρώτῳ ἔτει τῆς μεγάλης ἀρμενίας τηρηδάτου βασιλέως ἐπορεύθησαν καὶ ἥκασιν ὁ βασιλεύς τε καὶ ὁ στρατὸς εἰς τὴν ἐκκλησίαν, τὴν λεγομένην πατρίδα, ἐν τῇ κώμῃ τῃ καλουμένῃ ἔρηξ, ἐ͂νθα ἦν τὸ τῆς ἀρτέμιδος ἱερὸν, ἵνα ἐκεῖ ἐπιθύσωσι. καὶ τελεύσαντες τὸ ἀθέμητον ἔργον, κατέβησαν παρεμβάλλοντες παρὰ τὸ χεῖλος τοῦ καλομένου λύκου ποταμοῦ. εἰσελθὼν δὲ ἐις τὴν σκηνὴν ὁ βασιλεὺς, κατεκλίθη ἐν δείπνῳ, καὶ πεπωκὼς ἠγαθύνθη σφόδρα. τότε κελεύει τὸν γρηγόριον στέμματα καὶ δασεῖς κλάδους τῶν δένδρων δῶρα ἐισφέρειν ἐν τῷ ἱερῷ τῇ ἐικόνι τῆς ἀρτέμιδος. ὁ δὲ οὐ προσεδέξατο τιμὴν προσενέγκαι τοῖς ἐιδώλοις.

[22] Ἥρξατο οὖν ὁ βασιλεὺς διαλέγεσθαι πρὸς γρηγόριον, καί φησιν· ἄνθρωπος ξένος καὶ ἀπερίστατος ἐλθὼν προσεγγίσας ἡμῖν, καὶ πῶς θολμᾶς σεβεῖν θεὸν, τὸν μὴ παρ᾽ ἔμοῦ προσκυνούμενον; καὶ ἐν ἐκείνῃ τῇ ἡμέρᾳ ἐκέλευσεν ἀυτὸν ἐν ἀσφαλείᾳ γενέσθαι. τῇ δὲ ἐπιούσῃ προσέταξεν, καὶ ἤνεγκαν τὸν γρηγόριον ἐπὶ τοῦ βασιλέως. εἶπεν δὲ ἀυτῷ ὁ βασιλεὺς· τοσαῦτα ἔτη, ἀφ᾽ οὗ τεθέαμαί σε, καὶ ἐξ ὅλης σου δυνάμεως ἐδούλευσάς μοι ἐυγνωμόνως, καὶ ἠυχαρίστουν τοῖς καμάτοις. διὸ ἐ͂ιχον ἐν τῇ ψυχῇ ἀποδοῦναί σοι τὴν χάριν· ἵνα τι οὖν οὐ ποίεις τὸ ἐμοῦ θέλημα; ἀποκριθεὶς δὲ γρηγόριος, ἐ͂ιπεν· ἐκέλευσεν ὁ θεὸς, ἵνα ὁι δοῦλοι ὑποταγῶσι τοῖς σαρκικοῖς δεσπόταις, καθὼς πρέπον ἐστιν, ῶς καὶ ἀυτὸς μαρτυρεῖς μοι, πῶς ἐδούλευσά σοι ἐξ ὅλης μου τῆς ἰσχύος. ὅμως δὲ τὴν τοῦ θεοῦ τιμὴν καὶ λατρείαν οὐδὲν ἔξεστιν ἀποδοῦναι. ἀυτὸς γάρ ἐστιν μόνος ποιητὴς οὐρανοῦ καὶ ἀγγέλων καὶ γῆς καὶ ἀνθρώπων καὶ παντῶν ὁράτῶν τε καὶ ἀοράτων κτισμάτων, τῶν ὀφειλόντων προσκυνεῖν ἀντὸν καὶ λατρεύειν. ὁ δὲ βασιλεὺς ἔφη· γίνωσκε ὅτι ἀπεποιήσω τὸν σὸν κόπον, ὃν ἐμοὶ κεκοπίακας, ὡς ἐγὼ μαρτυρῶ. νῦν δὲ ἀντὶ τιμῆς ἐπιτίθημί σοι θλίψιν, καὶ ἀντὶ δόξης ἀτιμίαν καὶ ἀντὶ ἀξιώματος φιλακὴν καὶ δεσμὰ, καὶ ἀυτὸν τὸν θάνατον τῶν ἀποκόπτοντα πάσας τὰς ἐλπίδας τῶν ἀνθρώπων, ἐὰν μὴ καταδέξῃ τοῖς θεοῖς λατρείαν προσφέρειν, μάλιστα ταύτῃ τῇ μεγάλῃ ἀρτέμιδι, τῇ δεσποίνῃ, ἥτις ἐστι δόξα τῷ ἡμετέρῳ γένει καὶ σωοποιὸς· ἣν καὶ βασιλεῖς πάντες τιμῶσι, καὶ μάλιστα ὁ βασιλεὺς τῶν ἑλλήνων. μητὴρ γάρ ἐστι πάσης σωφροσύνης, καὶ φιλάνθρωπος τῇ ἀνθρωπίνῃ φύσει, καὶ γέννημα τοῦ μεγάλου καὶ ἐναρέτου διὸς.

[23] Εἶπε δὲ γρηγόριος· ἐγὼ μέν σοι ἐν ἔυνοίᾳ κεκοπίακα, καὶ οὐκ· ἄν ποτε ἐγὼ ἀυτὸς τὸν ἑμαυτὸν κόπον ἀποποιήσω, οὒδε ἀτεθήσω κατὰ τὸ διαταχθὲν παρὰ τοῦ θεοῦ δουλεύειν σαρκικοῖς δεσπόταις. ἀλλ᾽ ἔστιν κύριος, ὁ τῶν ἀγαθῶν μισθαποδότης. οὐδὲ γὰρ ἐγὼ παρὰ σοῦ ἐδόκουν ἀπολαβεῖν τι, ἀλλ᾽ ἀπὸ τοῦ ποιητοῦ, οὗ ἐισὶν ὁρατὰ καὶ ἀόρατα κτίσματα. περὶ δὲ ὧν λέγεις, θλίψιν μοι ἐπιθῆναι ἀντὶ τιμῆς, προστιθείς μοι τὴν τοῦ χριστοῦ ἑτοιμασμένην ἐυφροσύνην, οὗ ἡ δεσποτεία ἀιωνία, καὶ ἡ βασιλεία ἄληκτος, καὶ τὰ ἀγαθὰ ἀκατάληπτα· καὶ ὅτι ἄντὶ δόξης ἔφης ἀτιμίαν ἐπαγαγεῖν, ὄντως προξενεῖς μοι τὴν τῶν ἀγγέλων τιμὴν ἐν ἐυφροσύνη τὴν ἑαυτῶν ποιητὴν. καὶ ὅτι λέγεις ἀντὶ ἀξιώματος φυλακὴν καὶ δεσμὰ περιβαλεῖν μοι, μακάριός ἐιμι δεξάμενος τὴν μίμησιν τῶν δεσμῶν τοῦ ἐμοῦ δεσπότου, ἵνα μετ᾽ ἀυτοῦ ἐυφρανθῶ καὶ ἀγαλλιάσωμαι ἐν τῇ ἀυτοῦ παρουσίᾳ. καὶ ἐπειδὴ νομίζεις ἀποστερεῖν με τῶν σῶν δείπνων, ἰδοὺ ἑτοιμάζεις με κατακλιθῆναι μετὰ τοῦ πατρὸς τῆς πίστεως ἡμῶν ἀβραὰμ, καὶ πάντων τῶν δικαίων, τῶν μελλόντων ἐυφρανθῆναι ἐν τῃ βασιλείᾳ τοῦ θεοῦ, καὶ ὄτι ἀπειλεῖς μοι θάνατον, ἰδοὺ ἀναμιγνύεις με ἐις τὸν χόρον τοῦ θεοῦ, ἔνθα πάντες ἐισὶ χορεύοντες, πάτερες καὶ δίκαιοι καὶ προφῆται καὶ ἀπόστολοι καὶ μάρτυρες καὶ πάντες ὁι ἐκλεκτοὶ τοῦ θεοῦ. καθὼς δὲ λέγεις ὅτι ἐν τῷ θανάτῳ τὴν ἐλπίδα τῆς ζωῆς σου ἐκκόπτω, οὐχ ἢ ἐμὴ ἀλλ᾽ οὐδὲ ἡ ἐλπὶς ἐκκόπτεται ἀπὸ πάντων τῶν θεοσεβῶν, ἡ δὲ τῶν θεοφιλῶν ἐλπὶς περικρατεῖ, ἢν καγὼ ἀυτὸς ἔχω· τῶν δὲ καθ᾽ ὑμᾶς λατρευόντων ἐιδώλοις καὶ χειροποιητοις ἀνθρώπων, ἀληθῶς ἐστὲ ἀπηλπισμένοι ἀπὸ τῆς θεικῆς ζωῆς.

[24] Ἥν δὲ σὺ καλεῖς μεγάλην δέσποιναν ἄρτεμιν, σεαυτὸν ἀπατῶν. οὐχ οὕτως γὰρ ἔχει τὰ περὶ τούτων· ἀλλ᾽ ἄρθρωποι ἐγένοντο ἐν καιρῷ τινι. καὶ ἐπείδηπερ διὰ κνήσεις δαιμόνων καὶ γοητείας ἐξέστησαν τούς τε ἀνθρώπους, μορφὰς καὶ φαντασίας ἀυτῶν τῶν δαιμόνων δεικνύντων, ἔπεισαν βωμοὺς ὀικοδομεῖν, καὶ στήλας στῆσαι, καὶ προσκυνεῖν τὰ ἀνωφελῆ, τὰ μὲν δὲ μηδὲ κακὸν μηδὲ ἀγαθὸν ποιῆσαι δυνάμενα. οὐδὲ γὰρ τιμῆσαι τοὺς ἰδίους λατρευτὰς, οὐδὲ ἀτιμῆσαι τοὺς ὑβρίζοντας οἶοι τε ἐισὶν, οὕστινας ὑμεῖς σκοτισθέντες λατρεύετε, καὶ τὸν νοῦν ἐξεστηκότες. καὶ αντὶ τοῦ θεοῦ, οὗ τῶν ἀγαθῶν ἀπολάβετε, τιμᾶτε τοῦς λιθίνους, καὶ ξυλίνους καὶ χρυσοῦς καὶ ἀργυροῦς, ἃ ὁ θεὸς ἔκτησεν ἐις ὑπηρεσίαν καὶ ἀπόλαυσιν καὶ χρείαν τῶν ἀνθρώπων. ἐμοὶ δὲ γένοιτο ἐν πάσῃ ὑποταγῇ καὶ πάσῃ ἐυγνωμοσύνῃ καὶ φοβῳ σεβεῖν τὸν θεὸν. ἀυτὸς γὰρ ἐκ τοῦ μῆ ὄντος τὰ σύμπαντα παρήγαγεν σὺν τῷ μονογενεῖ ἀυτοῦ ὑιῷ καὶ τῷ πνεύματι τῷ ἁγίῳ, καὶ ἐκόσμησεν τὰ σύμπαντα, καὶ ἀφανίσαι δύναται καὶ πάλιν ἀνακαινῖσαι τῷ ἰδίῲ ἐλέει. οὓτως οὖν ἡμετέρα ζωὴ οὐκ ἀποποιῆται τὴν ἐλπίδα, ὅτι λατρεύομεν τῷ ζῶντι καὶ ἀληθινῷ θεῷ, ὅς καὶ ἡμῖν ζωὴν δύναται χαρίσασθαι, ὅτε βούλεται, ἐι γὰρ καὶ ἀποθνήσκωμεν, ἀλλ᾽ ἀναζῶμεν. καθάπερ γὰρ ὁ ὑιὸς τοῦ θεοῦ ἀπέθανεν καὶ ἀνέστη, καὶ ἡμῖν ἔδειξεν τύπον ζωῆς τῆς ἀναστάσεως, καὶ ὑπὲρ ἀυτοῦ ἀποθνήσκοντες ζωοποιούμεθα, ὅταν ἀποκαμφθῆ ἑ βασιλεία ἀυτοῦ, ὅταν ἀπαιτήσουσι δίκας ὁι ἀσεβεῖς ἐπὶ τῇ δικαιοκρισίᾳ τοῦ ἀδεκάστου δικαστοῦ.

[25] Πάλιν οὖν ὁ βασιλεὺς εἶπεν, ἐπειδὴ εἶπες, ὅτι παρὰ σοῦ οὐδὲν προσεδόκουν, οὐδὲ χρήζω, ὀιδα τί ἀυτὸς ζητεῖς, τὴν ἐν τῷ τάφῳ ἀνταπόδωσιν, ἔνθα εἰσὶν οἱ τεθνηκότες πρῶτοι. πέμπω οὖν σε ἔγω, ὅπου βούλει ἀπελθεῖν. τίς δέ ἐστιν ὁ χριστὸς, δείξον μοι, ἵνα γνῷ, καὶ τίς ἀποδώσων τοὺς σοὺς κόπους, ὅν ποιητὴν ἀποκαλεῖς, μήπως ἀυτός ἐστιν ἄρχων τῶν τάφων, ὧν σὺ ἐπιθυμεῖς ἐπιτυχεῖν; ἢ τῆς φυλακῆς τῶν δεσμῶν ἀυτός ἐστιν ἀπολύτης; καὶ ποῦ ἐισὶν ἁι ἄπαυστοι ἐυφροσύναι, ἃς λέγεις; ἢ ποῖά ἐστιν ἡ παρουσία; ἢ τίνες ὁι ἄγγελοι, ἢ τί ἑ ὑμετέρα ἐλπὶς, ἡμῶν δὲ ἀνελπιστία; διασάφησόν μοι ταῦτα πάντα πρὸς ἡμᾶς. οὐκ ἔτι συγχωρήσω σοι τὴν καταφρόνησιν τῶν θεῶν ὑβρίζοντι ἀυτοὺς. ἐ͂ιπες γὰρ ὅτι ἄρθρωποι ἦσαν, καὶ ἐις θνήτὴν φύσιν κατήγαγες ἀυτοὺς. καὶ τῆς ἀπεράντου λοιδορίας ἐπιτέθηκας τοῖς θεοῖς, καὶ ἡμῖν ἀυτοῖς τοῖς βασιλεῦσιν. ἔιρηκας γὰρ, ὅτι ἔκφρονοι ἐστὲ ὁι βασιλεῖς σέβοντες ἀυτοῦς.

[26] Εἶπεν δὲ γρηγόριος· ἐι βούλει ἀκοῦσαι, ἄκουσον. χριστός ἐστιν ὁ ὑιὸς τοῦ θεοῦ, δι᾽ οὗ ἐγένετο ὁ κόσμος, καὶ κριτής ἐστιν ζώντων καὶ νεκρῶν, κύριος καὶ μισθαποδότης, τοῖς ἀγαθοῖς τὰ ἀγαθὰ, καὶ τοῖς φαύλοις τὰ κακὰ νέμων. ἀυτὸς, ὅν ἕιρηκάς συ, ἀληθῶς ἄρχων καὶ φύλαξ ἐστι τῶν ταφῶν. ἀποθανῶν γὰρ ἰδίῳ βουλήματι, ἐισῆλθεν ἐις τὸν τάφον· ὅστις φυλάττει τὰ ὀστᾶ πάντων τῶν ἀνθρώπων, καὶ τῇ ἰδίᾳ ἀναστάσει ἔδειξεν καὶ ἀπεκάλυψεν τὴν ἀνάστασιν τῶν νεκρῶν. ἀυτὸς γὰρ καὶ τὰς ψυχὰς τῶν ἀνθρώπων διαφυλάττει ζώσας, ἐπειδὴ ἀυτός ἐστιν ἡ ζωὴ, ἵνα ἀνακαινίση τὰς ψυχὰς τῶν ἀνθρώπων, ἐνδεδυμένας ἐν τῷ ἀυτῷ σώματι ἀφθαρσίαν· καὶ τότε φανερὰς ποιήσει κατὰ τὸν ἴδιον κόπον ἑκάστῳ τάς ἰδίας ἀμοιβὰς. καὶ ἀυτος ἀπολύσει τοὺς δεσμίους ἀπὸ τοῦ ὄικου τῶν δεσμῶν, καὶ τοὺς ἐν ἐιδωλολατρίᾳ ὑπάρχοντας, καὶ κατὰ σὲ ἐν ἁμαρτίαις δεδεμένους καὶ ἀσεβείαις κολάσεται· ἐν τοῖς τοιούτοις δεσμοῖς συνήθως μέλλει ἀποδεῖξαι τὸ ἑαυτοῦ ἔλεος καὶ τὴν χὰριν, καὶ ἐξελέσθαι τοὺς ἐπ᾽ ἀυτοῦ ἠλπικότας. καὶ ἁι ἀκατάπαυστοι ἐυφροσύναι τότε γίνονται, ὅταν τοὺς ἀγαπητοὺς ἀυτοῦ καὶ τὰς ἐντολὰς φυλάξαντας ἀποθανατήσει τῇ ἰδίᾳ θεότητι ἐν τῇ τῶν οὐρανῶν βασιλείᾳ. τοὺς δὲ ἁμαρτολοὺς καὶ ἐχθροὺς ἀυτοῦ ὁμοίως ἀθανάτους ποιήσει ἐυ τῇ αἰωνίᾳ κολάσει. καὶ ἡ παρουσία ἀυτή ἐστιν, ὅταν ἔλθῃ ποιῆσαι ταῦτα πάντα. καὶ ἄγγελοι ἐισὶν ὁι ὑπηρέται τῆς μεγαλειότητος καὶ θεότητος ἀυτοῦ. ἡ ἡμετέρα οὖν ἐλπὶς ταῦτα ἀπεκδέχεται.

[27] Ὀυδὲ ὑμετέρα ἀπελπιστία τούτων ἐστιν ἄμοιρος, ὅτι οὐ γινώσκεται τὸν ποιητὴν ὑμῶν, τὸν ἀπαιτοῦντα ὑμᾶς ταῦτα. καὶ ἐπειδὴ οὐκ ἐζητήσατε τὸν κτίσαντα ὑμᾶς, ἀληθῶς ὡς ἵπποι ἐγενήθητε ἢ ἡμίονοι, οἷς οὒκ ἐστι σύνεσις, καὶ βοὸς καὶ ὄνου ἀφρονέστεροι ὑπάρχετε, μὴ γινώσκοντες τὸν κύριον ἡμῶν. ὅστις ἐν τῷ ἰδίῳ καιρῷ τὰς σιαγόνας ὑμῶν ἄγξει, τῶν μὴ μεμαθηκότων προσεγγίσαι ἀυτῷ. ἀλλ᾽ ἐπειδήπερ ἐ͂ιπες, ὅτι τοὺς θεοὺς ὑβρίζεις. τί ἐισὶν ἁι ὕβρεις αὕται ἀυτοῖς; οὔποτε οὕδε τιμήσαντος ἀυτοὺς ἀισθάνονται, ὅτι ἐκ χειρὸς ἀνθρώπων ἐισὶ πλασθέντες, καὶ ἀπὸ παραφρονήσεως καὶ φαντασίας ἐνυπνίων γενηθέντες καὶ κτισθέντες. ἀνδρίας γάρ ἐστιν ἐικὼν ἀψυχὸς τῶν πρώτων ἀνθρώπων. ἀπατηθέντες ἐργάσεσθαι τούτων. ἐν γὰρ τούτῳ ἐπλανήθησθε τυφλωθέντες ἀπὸ τοῦ φωτὸς τοῦ ποιητοῦ. ὁι δὲ οὕτως δυσσεβοῦντες δικάιως λέγονται ὡς τὰ ἄλογα· στόμα γὰρ ἀυτοῖς ἐστιν, καὶ οὐ λαλήσουσι. ὀφθαλμοὶ ἀυτοῖς ἐισὶν, καὶ οὐ βλέπουσιν. ὦτᾳ ἔχουσι, καὶ οὐκ ἀκούουσι. ῥίνας ἔχουσι, καὶ οὐκ ὀσφραντήσουσιν· πόδας ἔχουσι, καὶ οὐ περιπατήσουσιν. οὐδὲ γάρ ἐστι πνεῦμα ἐν τῷ στόματι ἀυτῶν. ὅμοιοι ἀυτοῖς γένοιντο πάντες ὁι πεποιθότες ἐπ᾽ ἀυτοῖς.

[Rex Persarum Armeniam occupat, Teridate fuga subducto:] Ubi hæc omnia intellexit rex Persarum, repletus est voluptate, & maximam festivitatem celebravit illa die, plurimaque dæmonum fanis largitus est dona. Collecto autem exercitu, occupavit magnam Armeniæ provinciam, omnemque simul ætatem captivitati addicens, pro viribus abstulit. At unus, qui evaserat, e medio captivorum unum ex filiis regis Armeniæ Cusaronis servavit, non minimum puerum, cui nomen Teredates a, traditumque pædagogis, fugere jussit in partes Romanorum & ad cæsaris palatium. Itaque Persarum rex captam undique Armeniæ provinciam sibi vindicavit b, & nomine suo locis dabat nomina: insidiantes milites persecutus est usque ad confinia ditionis Romanæ, fossisque factis, limites constituit: Locum vero nominavit Φοσέων πύλας c, ubi ante vocabatur, Τόπος χάσματος. Teredates igitur, ubi advenerat, manebat, ut institueretur, apud quemdam comitem, nomine Lucianum.

[17] At Filius Parthi, qui ante ad Romanorum partes fugerat, [Gregorius, doctrina Christiana imbutus, servit Teridati.] educabatur & erudiebatur in civitate Cæsarea Cappadociæ d, notusque cuidam Christiano factus, docebatur timorem doctrinæ Christianæ, divinæque eruditionis peritus admodum factus est, nomine dictus Gregorius. Ubi vero didicit facta patris sui, quæ olim contigerant, abiens ivit ad Teredatem e libera voluntate, ut ei serviret, occultans tamen se, & nihil indicans, unde, aut quomodo, aut qua de causa, in servitutem se inclinans, ad ministrandum ei cum omni subjectione venisset. Iisdem temporibus Græcorum præfectus ecclesiam Dei persecutus est, & tunc intellexit Teredates de Gregorio, quod Christianus esset. Itaque ipsum continuo cœpit increpare, variisque modis indignationem suam ostendere: frequenter autem carceribus, vinculis, & cruciatibus ipsum affligebat, studebatque eum ab adoratione Christi abducere, & ad abominandum inanium idolorum reducere cultum.

[18] Illo tempore Gothorum f princeps exercitum congregat, [Gothorum principe ad singulare duellum provocante.] multorumque secum trahens subsidium, venit bellum moturus præfecto Græcorum, eoque modo, inquiunt, legationem mittens, locutus est: Ut quid omnino commixtos adducimus in conflictum, & agmina concidimus, periculum vero simul & necessitatem urbibus inducimus? Ecce ego in lucta adversarius ex castris nostris egredior, & tu ipse ex Græcis, singulari dimicemus certamine. Si ego te superavero, Græci mihi subjiciantur servi; si vero ipse me viceris, nostri se tibi inclinantes serviant, & sine sanguinis effusione amborum partibus pax fiat & securitas. Hæc audiens Græcorum rex g vehementer timuit, quia ossium robore erat ineptissimus, animique fortitudine destitutus, & turbatus est, quod non inveniret, quo eidem responderet modo. Tunc jubet, litteras quoquoversus mitti ad belli duces dominationi suæ subjectos, ut omnes velociter ad ipsum accedant. Duces autem & milites diligenter ad ipsum profecti sunt. Itaque & Licinianus, sumpto agmine, cui præerat, cum omnibus venit.

[19] Contigit autem, quando turmæ militares proficiscebantur, [Teridates, cujus probata erat fortitudo,] ut venirent in loca angustissima inter sepimenta vinearum, quæ erant circa portas civitatis. Portæ vero erant clausæ, cum esset nox media: & quoniam non inveniebantur equis pabula, ad plures horas circumspicientes, perspiciunt fœnum multum, in vallo depositum, ad quod nemo poterat manum extendere propter muri altitudinem. Tunc Teredates ascendens venit ad fœnile, fascesque magnas in medium agminis projicit in pabulum equorum: neque hoc tantum; sed etiam canes multos, qui pro custodia erant, desuper ex muro jaculatus est, ipse vero saltans ex muro descendit. Hanc ejus inclinationem videns Licinianus, vehementer admiratus est: ortoque diei crepusculo, apertæ sunt civitatis portæ, ducesque cum agminibus ingressi sunt civitatem. Licinianus h autem adstitit regi, uti & omnes optimates, ducesque agminum & manipulorum.

[20] [eum superat & capit:] At rex ducibus narrabat omnia, quæ manifestata erant a rege Gothorum. Tunc cœpit Licinianus regem alloqui: Nihil, inquit, turbetur cor domini mei: est hic vir in vestro palatio, per quem hæc perplexa deliberatio solutionem accipiet, Teredates ex cognatione regis Armeniæ: narrabatque eidem omnia vespere præcedente ab illo patrata facinora. Tunc jussit advocari Teredatem: veniensque edixit ei omnia consequenter. Quare confestim collecti sunt, & definierunt in apparatu bellico postridie invicem videre singulari pugna decertantes. Orto crepusculo, jussit rex ipsum purpura indui, & ornatus est Teredates habitu cæsaris. Caput ejus etiam regio diademate redimiverunt, ut nullus perspicere aliud posset, nisi quod esset hic ipse cæsar. Multitudinem autem exercitus canente tuba progredi fecerunt, donec starent e regione hostium. At stantes invicem oppositi personatus cæsar & Gothorum rex, equis vehementissimo impetu percussis, in alterutrum ferebantur. Hic vero regem Gothorum superavit personatus cæsar, manuque apprehensum, ad cæsarem traxit.

[21] [deinde subsidio Romanorum regnum obtinet. Gregorius, idolum honorare] Tunc imperator summopere extulit Toredatem, datis ei muneribus maximis: diadema eidem imposuit & purpuram, vestimentisque ornavit cæsareis i, datoque eidem exercitu in subsidium, remisit in provinciam suam. Itaque post relatam singulari pugna victoriam, Teredates Majoris Armeniæ rex ex ditione Romanorum castra movet, & ubi advenerat, reperit, quod Persarum duces pro sua utilitate totam provinciam abstraxerant in servitutem: & multos quidem ex ipsis occidit, multos quoque coëgit in Persidem fugere, paternamque dominationem sibi vindicans, confinia provinciæ munivit. Anno primo regnantis Teredatis, Magnæ Armeniæ regis, rex ejusque exercitus profecti sunt, veneruntque ad Ecclesiam k dictam provinciam, ad vicum, qui vocatur Erez; ubi erat fanum Dianæ, ut ibidem offerrent sacrificia. Peractoque nefando opere, descenderunt castrametaturi ad ripam fluminis dicti Lyci. Rex autem, in tabernaculum ingressus, discubuit ad cœnandum, &, sumpto potu, admodum gavisus est. Tunc jubet Gregorium coronas, & densos arborum ramos in templum portare dona simulacro Dianæ. At ille non sustinuit l honorem afferre idolis.

[22] [constanter recusans, sollicitatur ad cultum idolorum,] Cœpit igitur rex Gregorium alloqui, & dicit: Homo peregrinus & destitutus ad nos veniens accessisti, & quomodo audes colere Deum, qui a me non adoratur? Eodem die præcepit, ut sub tuta esset custodia. Postridie vero jussit, & Gregorium adduxerunt ad regem. Rex autem eidem dixit: Tot sunt anni, quibus te vidi, & totis viribus bonaque voluntate mihi servivisti, & labores accepi animo benigno. Quapropter in anima habebam tibi gratiam referre. Ut quid igitur non perficis voluntatem meam? Respondens vero Gregorius, dixit: Præcepit Deus, ut servi subjiciantur dominis carnalibus, sicut decet; quemadmodum ipse mihi testaris, quod tibi serviverim ex tota virtute mea. Verumtamen non licet Dei honorem & cultum aliquo modo prodere. Ipse enim solus est creator cæli & angelorum, terræque & hominum, visibiliumque omnium & invisibilium creaturarum, quæ adorationem ipsi debent & servitutem. At rex dixit: Intellige, irritum fecisse te laborem, quo mihi servivisti, ut ego testor. Nunc vero pro honore inferam tibi angores, pro gloria ignominiam, pro dignitate carcerem & vincula, ipsamque mortem, qua omnes hominum spes abscinduntur; nisi receperis divinum cultum te deis oblaturum, præsertim magnæ huic Dianæ dominæ, quæ generi nostro & gloriæ est & saluti: quam & reges omnes colunt, & maxime rex Græcorum m. Omnis enim honestatis est mater, benignaque in humanam naturam, progenies magni fortisque Jovis.

[23] Verum Gregorius dixit: Ego quidem bona voluntate pro te laboravi, [sed de mercede justorum] & numquam ego ipse laborem meum recusabo, neque negligam secundum Domini præceptum servire dominis carnalibus. At exsistit Dominus, qui bonorum est remunerator. Neque enim a te aliquid accipere cogitavi, sed a Creatore, cujus sunt visibiles invisibilesque creaturæ. Quod dicis, velle te mihi pro honore angores inferre; auges mihi lætitiam præparatam a Christo, cujus dominatio æterna, cujus regnum perpetuum, cujus bona incomprehensibilia sunt. Quod dixisti, pro gloria ignominiam te illaturum, omnino mihi concilias honorem Angelorum, cum lætitia Factorem suum laudantium n. Quod ais, pro dignitate carcerem & vincula mihi præparata; beatus sum, si vincula Domini mei valeam imitari, ut cum ipso oblectationem consequar, & in adventu ejus exsultem. Quod statuis me tuis privare cœnis, præparas me ad decumbendum cum patre fidei nostræ Abraham, & cum omnibus justis, qui hilaritate summa perfruentur in regno Dei. Quod mortem mihi minitaris; ecce immisces me choro Dei, apud quem omnes choreas agent, Patres, Justi, Prophetæ, Apostoli, Martyres, & omnes electi Dei. Quum vero dixisti: morte omnem tibi vitæ spem abscindo: non mea neque omnium piorum spes morte abscinditur; invalescit vero spes Deum colentium, quam & ego habeo. Eorum vero, qui apud vos idola & opera manuum colunt, nulla revera est spes vitæ divinæ.

[24] Quod autem magnam dominam vocas Dianam, [multa disserens,] id facis te ipse decipiens. Neque ita se habent res istorum: sed homines aliquando fuerunt. At quoniam dæmones per nidores & præstigias homines in admirationem traxerunt, quod figuras & phantasmata repræsentarent, ipsis persuaserunt, ut altaria ædificarent, columnas erigerent, & adorarent inutilia, quæ neque malum facere possunt, neque bonum. Etenim nec honorare possunt cultores suos, nec injuria afficientes ignominiose habere; quos vos tenebris excæcati & mente emoti divino cultu honoratis, Pro Deo, cujus bonis fruimini, honoratis facta e lapide, ligno, auro, & argento, quæ Deus creavit, ut conducant ad usum, ad emolumentum, ad utilitatem hominum. At mihi contingat, ut omni subjectione, animoque prorsus grato & cum timore Deo serviam. Ille enim cum unigenito Filio suo & Spiritu sancto ex nihilo produxit omnia, exornavit: eaque & delere potest, & iterum innovare sua misericordia. Hac igitur ratione cum vita nostra spem non abjicimus, quia servimus Deo vivo & vero, qui & vitam nobis donare potest, dum vult. Etiamsi enim morimur, etiam resurgimus. Quemadmodum enim Filius Dei mortuus est & resurrexit, & vitæ per resurrectionem nobis exemplar ostendit; sic, qui morimur pro ipso, ad vitam revocabimur, quando redibit regnum ejus, quando rationem reddent impii in justo judicio coram incorrupto judice.

[25] [ad objectiones regis] Rursum ergo rex dixit: Quandoquidem dixisti: Quia a te nihil exspectabam, neque desidero, scio, quid quæras, remunerationem in sepulcro, ubi sunt & mortui priores. Mitto igitur te, quo vis abire. Quis vero sit Christus, dic mihi, ut sciam: & quis remunerator laborum tuorum, quem Factorem vocas, ne forsan ille sit princeps sepulcrorum, quæ desideras impetrare, aut vinculorum carceris ille liberator. Et ubi sunt indesinentes voluptates, quas dicis? Qualis est ille adventus? qui vero angeli? aut quæ spes vestra, nostraque desperatio? Edic mihi hæc omnia, ut apud nos fiant manifesta. Non amplius permittam tibi contemptum deorum, quos injuria afficis. Nam dixisti, homines fuisse, & ad mortalem naturam eos traduxisti, immaneque convicium conjecisti in deos & in nos ipsos reges, cum dixeris: Amentes estis reges, cultum eis præbentes.

[26] [respondet] At Gregorius dixit: Si audire vis, audi. Christus est Filius Dei, per quem factus est mundus, & judex vivorum & mortuorum, dominus & remunerator, bonis bona, & malis mala retribuens. Ille, quem dixisti, revera est princeps & custos sepulcrorum: mortuus enim propria voluntate, ingressus est sepulcrum. Hic custodit ossa omnium hominum, suaque resurrectione ostendit ac revelavit resurrectionem mortuorum: ipse enim & animas hominum servat vivas; cum sit vita, ut animas hominum renovet, in iisdem corporibus incorruptionem indutas: & tunc unicuique secundum proprium laborem palam retribuet mercedem suam. Ipse etiam educet vinctos e domo vinculorum, viventesque in idololatria, tecumque peccatis & impietatibus vinctos puniet. Quod autem ad ejusmodi attinet vincula, pro consuetudine in iis ostendet misericordiam suam & gratiam, ex iisque eruet sperantes in se. Indesinentes vero illæ voluptates tunc erunt, quando dilectos suos, mandataque sua servantes, divina potestate faciet immortales in regno cælorum. Peccatores vero & inimicos suos similiter reddet immortales ad pœnam sempiternam. Adventus ipsius erit, dum veniet hæc omnia facturus. Angeli sunt ministri majestatis & Deitatis ejus. Hæc igitur exspectat spes nostra.

[27] [S. Gregorius.] At vestra desperatio nullam in istis partem habet, quia ignorat Factorem suum, qui ea a vobis requirit. Et quandoquidem non quæsivistis Creatorem vestrum, revera facti estis ut equi aut muli, quibus non est intellectus, boveque & asino insipientiores estis, qui Dominum vestrum non cognoscitis. Hic suo tempore constringet maxillas vestras, qui non didicistis ad ipsum accedere. Verum, quoniam dixisti: Deos injuria afficis; quid sunt illis istæ injuriæ? Nequaquam honorantem eos intelligunt, quandoquidem manu hominum facti sunt, natique & creati per insipientiam ex phantasmate somniorum. Nam statua est imago inanimata priorum hominum; vos decepti ad eas o componendum. In hoc enim aberratis cæcati, quod careatis lumine Factoris. Qui vero sic impie agunt, juste dicuntur similes ratione carentibus. Nam os habent, & non loquentur: oculos habent, & non vident: aures habens, & non audiunt: nares habent, & non odorabunt: pedes habent, & non ambulabunt: neque enim est spiritus in ore eorum. Similes illis fiant omnes, qui confidunt in eis.

ANNOTATA.

a Hic est Teredates, aut Teredatius, ut nomen in hac Vita scribitur, aut Teridates, & Tiridates, ut alii passim scribunt, qui cum S. Gregorio Armeniam convertit, si credimus biographo. Verum in Commentario num. III & seqq. ostendi, istud assertum non facile conciliari posse cum historia Romana, ut Cusaro, si circa annum 240 occisus est, non fuerit pater Teridatis in hac Vita memorati, sed alterius; aut serius floruerit, si Teridatis nostri sit pater. Auctor verisimiliter aliqua de regibus Armeniæ diu ante scripta invenerit, defectuque scientiæ chronologicæ plurium gesta ad unum retulerit.

b De occupata eo tempore a Persis Armenia nihil habemus in historia Romana; sed ex hac constat, sub Gallo imperatore, sive anno 252 aut 253, Armeniam a Persis occupatam, & Artavasdum ibi regem fuisse saltem usque ad annum 260. Itaque auctor verisimiliter ad priora tempora retulit, quæ serius sunt facta. Consule Commentarium laudatum.

c Cum sit quasi nomen proprium, id Græcum reliqui. Fuerit verisimiliter angustus per montem transitus, quem rex Persarum contra Romanos munivit, & Portas vocavit populi ibidem habitantis. Prius nomen τόπος χάσματος verti potest, Locus hiatus. Metaphrastes, qui omnia præcedentia fere tantum contraxit, omissis difficilioribus, hoc loco tamen magis a vetusto biographo recessit. Nam de expeditione regis Persarum in Armeniam ita scribit apud Surium: Rege autem Armeniorum eo modo, quo diximus, interfecto, felici rei successu motus Persa, movet exercitum adversus perturbatos Armenos: & magna acta præda, & multis abductis captivis, præclare rursus in suam revertitur regionem. Cum autem invenisset inter captivos unum ex filiis Cusaro [Note: ] [Cursaro male impressum] , nomine Teridatem, eum quidem non interficit propter teneram adhuc ætatem: mittit autem in exsilium in Romanorum regionem. Hic est Teridates, qui regnum Armeniorum posteriori tempore Romanorum auxilio acquisivit &c. Pro abducto clanculum Teridate, eum ait a rege Persarum ad terram Romanorum missum, quod verisimile non est. De Armenia vero sibi a rege Persarum asserta inferius consentit, regemque illum Artasiram nominat. At Agathangelus noster jam ante nomen regis Persarum omittere cœpit, forte quod illa non invenisset relata de Artasira aut Artaxerxe. Et revera Sapor ejus filius fuit, qui circa annum 252 Armeniam occupavit, ibique regem sibi amicum constituit.

d Pro certo nolim admittere, Gregorium fuisse filium Anaci Parthi, qui regem Armeniæ dicitur occidisse, neque id certo ausim negare, cum sit communis Armenorum a multis seculis traditio. At educatum fuisse doctrinaque Christiana imbutum Cæsareæ in Cappadocia, ex melioribus habemus documentis, ut dictum in Commentario num. 91 & seqq.

e Hæc, quæ dicuntur de servitute a Gregorio libere suscepta apud Teridatem, omnino fabulam redolent. Nam crimen patris ab eo consilio potius deterrere debebat, si religio Christiana non satis deterruisset a servitute suscipienda apud principem ethnicum. Servitus illa etiam non bene cohæret cum matrimonio, quod inivisse Cæsaræ dicitur Gregorius, & duos ex illo filios ibidem genuisse. Forte Teridates numquam habitavit Cæsareæ, & certe verisimile non est, eum constanter ibi mansisse.

f Hoc loco scriptor incipit celebrare fortitudinem & facinora Teridatis. At pleraque videntur fabulosa, aut saltem fictitiis adjunctis supra verum amplificata. Quod autem spectat ad Gothos, hi revera seculo 3 Græciam & Minorem Asiam variis vicibus infestarunt. At singulare illud certamen cum iis conditionibus, quibuscum mox proponitur, merum videtur figmentum.

g Qui ante præfectus modo rex aut imperator Græcorum vocatur, & inferius cæsar, designaturque omnino unus ex principibus Romanis. Modus ille loquendi tolerabilis fuisset, postquam anno 292 Romanum imperium in quatuor partes divisum erat a Diocletiano. At Galerio Maximiano, quiGræciam cum vicinis provinciis administrabat, minime congruunt, quæ de fictitio suo rege dicit auctor, sicut reliqua omnia non congruunt moribus Romanorum.

h Licinius hoc loco erat in apographo nostro, quod corrigendum duxi, cum idem ter scribatur Licinianus. Idem verisimiliter est, qui num. 16 scribitur Lucianus, ut forte & ibidem Licinianus sit legendum. Ceterum quod de fœno equis procurato relatum est, aut prorsus fabulosum, aut, si quid simile aliquando fecerit Teridates, improbabili expositione corruptum est. Idem de certamine, quod sequitur, dicendum. Nam incredibile non est, Gothum aliquem singulari pugna superatum a Teridate, cum ejusmodi duorum fortium conflictus subinde orirentur: sed conditiones propositæ, & ornatus ille cæsareus, totiusque exercitus apparatus apertæ sunt fabulæ.

i Rursum excedit auctor, dum vestimentis cæsareis ornatum dicit Teridatem. Credibile tamen est, donis honoratum, in Armeniam Romanorum viribus reductum, & regio diademate ab imperatore donatum. Metaphrastes brevius & cum aliqua mutatione illud certamen narravit.

k Pro ἐκκλησίαν Ecclesiam, puto legendum ἐλέγειαν Elegiam, aut modo aliquo simili, ut intelligatur territorium civitatis Elegiæ, quæ est prope Euphratem, & circa quam Euphrates recipit Lycum amnem: nam ex sequentibus liquet, prope Lycum amnem fuisse Dianæ fanum, & vicum Erez. Situm oppidi aut civitatis Elegiæ assignat Plinius lib. 5 cap. 24, ubi Euphratem describit, & navigationem per idem flumen. Inter Melitenem autem, quam attribuit Cappadociæ, sive Minori Armeniæ, & Elegiam Armeniæ, Majoris videlicet, utpote sitam ad ripam fluminis oppositam, tantum ponit decem millia passuum. Inde navigatur …, inquit, Militenen Cappadociæ. Inde Elegiam Armeniæ decem M. passuum, acceptis fluminibus Lyco, Arsania, Arsano. Apud Elegiam occurrit ei (Euphrati) Taurus &c. Sic legitur in editione Francofurtensi anni 1608. At in vetustissima Veneta anni 1469 alio modo positæ sunt interpunctiones, & sic habetur cap. ibidem 25: Inde navigatur Sacronam L. M. P. Melitenem Capadociæ XXIIII. P. Elegieam Armeniæ X. P. acceptis fluminibus. Lyco Arsania Arsano apud Elegiam. Occurrit ei Taurus mons nec resistit &c. Secundum hanc lectionem apud Elegiam Lycus, Arsania & Arsanus, forte ante conjuncti, in Euphratem influunt & Euphrates deinde ad Taurum pervenit. Secundum prius datam, id sit supra Elegiam, & apud hanc civitatem Euphrates ad Taurum pervenit. Quocumque modo legatur, Elegia in Armenia ad Euphratem sita est, nec longo intervallo a Tauro, sed vel eo ipso loco, ubi Taurum offendit Euphrates, aut paulo superius.

l Cum hoc illicitum sit viro Christiano, ejus religio tali modo potuit Teridati innotescere. Nam parum verisimilia sunt, quæ dicta sunt num. 17 de vexationibus jam ante ob religionem Christianam Gregorio illatis.

m Teridates potius dixisset imperator Romanorum, quam rex Græcorum, cum nullus tunc esset rex Græcorum, sed Græcia tota in provincias aliquot Romanorum esset redacta. At nullum debet esse dubium, quin omnes isti discursus sint biographi, non eorum, quibus illos tribuit. Metaphrastes breviter discursus utriusque perstrinxit. Quæ de Diana Jovis filia subjunguntur, consona sunt fabulis gentilium.

n Hæc vox non est in Græco, sed forte excidit, & ad complendam dictionem requitur.

o Verisimiliter hic aliquid in vocibus Græcis desideratur: sed mihi sufficit sensum auctoris Latine dedisse.

CAPUT IV.
Supplicia, quibus Gregorii constantiam frangere nititur Teridates: Sancti prolixa oratio.

Ὑπολαβὼν δὲ ὁ βασιλεὺς, εἶπεν ἀυτῷ· ποσσάκις σε ἐνουτέθησα καὶ ἐνετειλάμην, ἵνα μὴ δευτερώσῃς τὰ πλάσματα τῶν μυθευομένων σου ῥημάτῳν, ἃ συνράψαι μεμάθηκας· οὐδὲ γὰρ πρέπει σε λαλεῖν ταῦτα. κἀγὼ ἐφεισάμην σου, ὡς κεκμηκότος, ὅπως ἔλθῃς εἰς ἐυθύτητα σέβειν τοὺς θεοὺς. σὺ δὲ ἐπιβαλὼν ἀλλῷ τὴν τιμὴν ἀυτῶν, ὃν, ἂν βούλει, καλεῖς ποιητὴν, καὶ τοὺς ὄντας ἀληθῶς ποιητὰς ὑβρίζεις, καὶ τὴν μεγάλην ἄρτεμιν, ἐν ᾗ ζῇ καὶ ζωὴν ἔχει ἡ χώρα τῆς ἀρμενίας, σὺν ταύτῃ καὶ τὸν ἀνδρειότατον δία, τὸν ποιητὴν οὐρανοῦ καὶ γῆς, μετὰ δὲ τοῦτον καὶ τοὺς ἄλλους θεοὺς, καλέσας ἀψύχους καὶ ἀλάλους, καὶ ἡμῖν δὲ ἐξέτεινας ὕβρεις. ἐτόλμησας γὰρ ἐιπεῖν ἡμᾶς ἵππους καὶ ἡμιόνους, καὶ πάσης λοιδορίας προστεθηκὼς, ἐτάῤῥησάς τε ἀλόγους ἡμᾶς ἐιπεῖν. νῦν περιβαλῶ σε ἐν βασάνοις, καὶ κημὸν ἐμβαλῶ ἐν ταῖς σιαγόσιν σου, ἵνα γνῶς τὴν ματαιότητα τῶν σῶν λόγων, οὒς προέλαλες ἐνώπιόν μου, ὅτι διὰ ταῦτά σοι ἐγένετο. καὶ τοῦτό, φησι, μέγα σοί ἐστιν, ὅτι ἐλάλησας ἐνώπιόν μου, καὶ ἐτίμησά σε, καὶ ἔδωκάς μοι ἀπόκρισιν, ὡς τῷ σῷ ἑτέρῳ.

[29] Καὶ ἐκέλευσεν ἐξάγγονα δῆσαι ἀυτὸν, καὶ κημὸν ἐν τῷ στόματι ἀυτοῦ δοῦναι, καὶ τοῦ παρ᾽ ἀυτοῖς λαξευτοῦ ἅλατος βώλους ἐπιθῆναι κατὰ τοῦ νότου ἀυτοῦ, καὶ στραγγαλώσαντες ἀυτὸν τῇ στραγγάλῃ κατὰ τοῦ στήθους κατασφίγξαι καὶ ἀνακρεμασθῆναι ἐν ὁψηλοτάτῳ τόπῳ τοῦ δώματος τοῦ παλατίου ἀυτοῦ διὰ μηχανικῶν ὀργάνων. καὶ ἔμεινεν οὕτως κρεμάμενος ἕπτα ἡμέρας, καὶ ἐκέλευσεν καὶ ἔλυσαν ἀυτὸν ἀπὸ τῶν πικροτάτων καὶ δεινοτάτων βασάνων τούτων. καὶ ἐνέγκαντες ἔστησαν ἀυτὸν ἐπὶ τοῦ βασιλέως. καὶ ἠρώτα ἀυτὸν, λέγων· πῶς ἐκαρτέρησας ἐὼς τῇ σήμερον; ἔλαβες ἄρα πεῖραν, ὅτι ἀληθῶς ὡς ὄνος ὄντως βαστάξας κατὰ τοῦ νότοῦ γόμον ἐστήρισας, καὶ ἐπὶ τόπῳ ἔμεινας μετὰ τὸν γόμον. ἐπείδη ἐτόλμησας ὑβρίσαι τοὺς θεοὺς, λέγων ἀκινητοὶ ἐισὶ, διὰ τοῦτο ἀπὲδωκάν σοι τὴν τιμωρίαν ταύτην. νῦν δὲ ἐὰν μὴ καταδέξῃ σέβειν ἀυτοὺς, καὶ προσθήσεις τοιαύτας ὕβρεις, ἔτι μειζότερά σοι κακὰ γενήσεται. ἐ͂ιπεν δὲ γρηγόριος πρὸς τὸν βασιλέα· περὶ τῶν δαιμόνων, οὓς σὺ καλεῖς θεοὺς, ὄντως ἐισὶ θετὰ καὶ κτιστὰ.

[30] Τεθειμένα γὰρ ἐισὶ καὶ κεκτισμένα. ὑπὸ τῶν ἀνθρώπων, καὶ ἐξεικονισθέντα διαχειρὸς τεχνητῶν. ὁ μὲν ξύλινος, ὁ δὲ λίθινος, καὶ χαλκοῦς καὶ ἀργυροῦς, καὶ χρυσοῦς, μήτε λαλήσαντές ποτε, μήτε φρονήσαντες, οὐδὲ ἐνθυμηθέντες ἔνεκεν ἐμοῦ καὶ σοῦ, ὡς καὶ ἀυτὸς συμμαρτυρεῖς μοι, ὅτι οὐδέποτε εἶπόν σοι ἀυτοὶ περὶ τῶν ἐμῶν βασάνων, τῶν παρά σου ἐπενεχθησῶν μοι. καὶ πῶς ὅλως ἀισθάνονται λίθοι ἄψυχοι τῶν πόνων τῶν ἀνθρωπίνων; ὑπὲρ ὧν δὲ ἐκρέμασάς μοι βώλους ἁλὸς, ἵνα κακοπαθῶ ἐν δεσμοῖς, ἐλπίζω ἐις τῶν κύριόν μου ἰησοῦν χριστὸν τὸν πάντα δημιουργὸν ὅτι ἐξήρτησεν τὴν ἐμὴν ἀνουστίαν ἐν ἀληθινῷ καὶ ἐιλικρινῷ καὶ ἀδιαφθόρῳ ἅλατι, καὶ παρέσχεν μοι τὸν ἡδύτατον καὶ ἀλαφρότατον ζυγὸν τῆς ταπεινώσεως, διὰ τῆς ἀυτοῦ δωρεᾶς ἐις τὸν ἀιῶνα διαμενούσης, ὁ ὑψὼν τοὺς ταπεινοὺς διὰ τὴν φιλανθρωπίαν ἀυτοῦ ἐις τὴν ἀπέρατον καὶ ἀτελεύτητον ἀνταπόδωσιν. ὅταν ἁι ἕπτα τῶν ἐνιαυτῶν ἑβδομάδες πληρωθῶσιν, ὅταν ἀναπαύσῃ τοὺς ἑαυτοῦ τοὺς κεκμηκότας τῇ μεγαλοδώρῳ ἀυτοῦ ἀγαθότητι, ὁι σέβοντες τὰ λίθινα ἔιδωλα, κατὰ τὸ ῥηθὲν ὑπὸ τοῦ προφήτου, καταβήσονται, ὥσει λίθος ἐν ὕδασι πολλοῖς· ὁι δὲ τὰ ξύλινα γλύπτα σέβοντες πεσοῦνται οὕτως, ὡς ἐ͂ιπεν περὶ ἀυτῶν, πῦρ ἐκκέκαυται ἐπὶ τὰ ξύλα τοῦ ἄγρου, καὶ κατακαύσει τοὺς ἁμαρτολοὺς, καὶ οὐ σβεσθήσεται. πρὸς δὲ τοὺς τὰ ἀργυρᾶ καὶ χρυσᾶ σέβοντας οὕτως ἐ͂ιπεν· τὸ ἀργύριον ἀυτῶν καὶ τὸ χρυσίον οὐ δυνήσεται ἐξελέσθαι ἀυτοὺς ἐν τῇ ἡμέρᾳ ὀργῆς κυρίου, τοῦ δυναμένου κρεμάσαι φορτία δυσβάστακτα πᾶσιν τοῖς ἀντισταμένοις ἁμαρτωλοῖς, καὶ τοῖς κατά σε ἀσεβέσι.

[31] Καὶ θυμωθεὶς ὁ βασιλεὺς ἐκέλευσεν ἀυτὸν κατὰ κεφαλῆς κρεμασθῆναι ἀπὸ τοῦ ἑνὸς ποδὸς, ἵνα ἔτι ἀυτοῦ ἀπὸ κεφαλῆς κρεμαμένου καπνίσωσιν ὑποκάτω ἀυτοῦ δυσώδη κόπρον, καὶ τυφθῇ σφοδρὰ βάκλοις ὑγροῖς· καὶ ἔδειραν ἀυτὸν δέκα ἄνθρωποι κατὰ τὴν κέλευσιν τοῦ βασιλέως, καὶ ἔμεινεν οὕτως κρεμάμενος ἕπτα ἡμέρας. ἔτι δὲ ἀυτοῦ κρεμαμένου, ἤρξατο ἔυχεσθαι ἀπὸ τῆς κρεμάσεως οὕτως· ἐυχαριστῶ σοι, δέσποτα, τῷ καταξιώσαντι τὴν ἐμὴν ἀναξιότητα τῆς σῆς δωρεᾶς. ἀπ᾽ ἀρχῆς γὰρ ἠγάπησας τὸ πλάσμα τῶν χειρῶν σου, καὶ δέδωκας τὴν ἀκάματον τρυφὴν τῆς ἀναπαύσεως τοῦ παραδείσου ἐις ἀπέλαυσιν ἡμῶν, ἀθανάτους, ἀπόνους ποιήσας, τῶν κλήρων τῆς ζωῆς ἀξιώσας, καὶ ἐυφροσύνης κληρονόμους ποιήσας, ὡς καὶ ἡτοίμασας ἐν ἀρχῇ, ἐι μείναμεν ἐν τῇ σῇ ἐντολῇ, ἀπὸ τοῦ ξύλου μὴ γευσάμενοι. εἶπες γὰρ· μὴ φάγετε ἀπὸ τοῦ ξύλου τοῦ γνωστοῦ καλοῦ καὶ πονηροῦ· ὀυχ ὅτι τὸ ξύλον οὕτως ἦν ὀνομασμένον ζωῆς καὶ θανάτου. ἀλλ᾽ οὗτως σὺ βουληθεὶς δεῖξαι τὸ σὸν θέλημα, καὶ τοῦ μονογενοῦς σοῦ ὑιοῦ (ἀυτὸς γάρ ἐστιν ὁ γόνος τῆς σῆς θεότητος) καὶ τὸ θέλημα τοῦ ἁγίου σοῦ πνεύματος, τοῦτο γὰρ ἐξ σοῦ ἐκπορεύεται, καὶ πληροῖ τὰ πέρατα τῆς γῆς. ἐι γὰρ ἐμείναμεν ἐν τῇ σῇ ἐντολῇ, δέσποτα, καὶ ἐφυλάξαμεν ἀυτὴν, ἡν ἔθου διὰ τὴν καλλονὴν τῆς ἡμετέρας δοκιμασίας, ἐχαρίσω ἂν ἡμῖν τὸ ζῆν ἄπονον, ἄκοπον, καθαρὸν, καὶ ἀμέριμνον, ἄλυπόν τε καὶ ἀκήρατον, ἀυξηθῆναι δυναμένους καὶ πληθυνθῆναι καὶ ζῆν σωματικῶς ἀνεὺ ἀισχύνης, δόξαν ἐνδεδυμένους ἐν τῷ σῷ παραδείσῳ, ἐν ᾦ ἀπέθου ἡμᾶς· ἔπειτα δὲ ὥσπερ τὴν ἁγίαν τεκνογονίαν τοῦ παναγίου ἐνὼχ, μεταθεῖναι ἐν τῷ παραδείσῳ· ἀνέλαβες γὰρ ἀυτὸν ἐις τὴν τῆς ἐυφροσύνης τάξιν, καὶ τὸν κλῆρον τῶν ἀθανάτων ἀγγέλων. νῦν οὖν ἐι ἐμείναμεν ἐν τῇ σῇ ἐντολῇ, ἔδειξας ἡμῖν τύπον τὸν ἐνὼχ, ἵνα κατὰ τὴν ὁμοίωσιν ἀυτοῦ μετὰ τὴν ἀπόλαυσιν τοῦ παραδείσου, καὶ τὰς γηίνας καταστάσεις μετήνεγκας ἐις τὴν ἀθανασίαν καὶ τὰς ἀγγελικὰς τάξεις· καὶ ἅμα ἐπήγαγες ἂν ἡμῖν καὶ τὴν σὴν βασιλείαν, ἣν προητοίμασας ἐις τὴν ἡμετέραν δόξαν πρὸ τοῦ εἶναι τὸν κόσμον· ἣν ὀφθαλμὸς οὐκ εἶδεν, καὶ οὖς οὐκ ἤκουσεν, καὶ ἐπὶ καρδίαν ἀνθρώπου οὐκ ἀνέβη· ἣν καὶ νῦν δώσεις, δεσποτα, τοῖς ἠγαπηκόσιν τὸ πανάγιόν σου ὄνομα, καὶ τὴν παρουσίαν τοῦ σοῦ μονογενοῦς.

[32] Ὅτε οὖν ἐθεάσατο ὁ μισόκαλλος τιμηθέντας ἡμᾶς ὑπὸ τοῦ θελήματος τῆς σῆς φιλανθρωπίας, ἐφθόνησε τῇ τοῦ στεφάνου τιμῇ τῆς καυχήσεως ἡμῶν, τιμῇ δὲ τῇ παρὰ σοῦ δεδωμένῃ, ὅτι ἐν ὁμοιώματι τῆς σῆς ἐικόνος πεποίηκας τὸν ἄνθρωπον, καὶ ἔστησας ἀυτὸν δεσπότην πάντων· καὶ ἀπὸ τοῦ διαβολικοῦ φθόνου ἁι ἐυόλισθοι ἀπάται καὶ ὁ θάνατος ἐισῆλθεν ἐις τὸν κόσμον, καὶ κατέβαλεν τὸν ἄρθρωπον, καὶ ἐξέῤῥιψεν ἐκ τῆς ζωῆς καὶ τῆς ἀναπαύσεως τῆς σῆς ἀγαθότητος, τῆς χαρισθείσης ἀυτῷ. ὅτε οὖν ὀικτείρησεν ἡ σὴ θεότης τὴν ἀσθένειαν τῆς ἀνθρωπότητος, διὰ τὴν ἀκατάλυπτόν σου ἐλεεμοσύνην καί ἀγαθότητα, καὶ ἀνοχὴν τῆς σῆς μακροθυμίας, οὐκ ἀφῆκας ἡμᾶς, ἀλλ᾽ ἐξαπέστειλας τοὺς ἁγίους σου προφήτας ἐις τὸν κόσμον· ὁι καὶ ἐγένοντο φωστῆρες ἐν τῷ ἀυχμηρῷ τόπῳ ἐν μέσῳ τῶν ἔθνων· ὅιτινες ἀπὸ τῶν ἀνοήτων καὶ ἀνόμων ἀνθρώπων μισηθέντες ἐδιώχθησαν. ἀυτοὶ γὰρ καὶ ἀπεκάλυψαν τὰ μυστήρια τοῦ φωτός σου, καὶ ἐκηρύξαντο τὸ θέλημά σου, καὶ τὴν ἔλευσιν τοῦ σοῦ ὑιοῦ, ἐις τὸν κοσμὸν μέλλοντος παραγενέσθαι, καὶ ἄραι τὸ βάρος τῆς κατακριθήσης ἁμαρτίας τῶν ἀνθρώπων. ὀυ ἕνεκα τοιαῦτα κηρύξαιεν ἐν τῷ κόσμῳ, ἐν κακουχίαις ἀπέθανον καὶ βασάνοις καὶ διαφόροις πειρασμοῖς, καὶ ἐν ταραχῇ καὶ πικρότητι ἔζησαν ἐν τῷ κόσμῳ διὰ τὴν σὴν κὴρυξιν παρὰ τῶν θλιβόντων ἀυτοὺς.

[33] Ὁι θλίβοντες ἠσθένησαν καὶ ἔπεσον, διὰ τοῦτο καὶ ἐν τῷ ἐπαναστῆναί μοι τὸν πόλεμον τοῦτον οὐ φοβηθήσεται ἡ καρδία μου, καὶ ἐν τῷ ἐπεγερθῆναί μοι παράταξιν ἐπὶ σοὶ ἤλπισα, τῷ ἐπ᾽ ἐσχατῷ καιρῷ φανερώσαντι τὰ μυστήρια τοῦ θελήματός σου, οὗ προήγγειλας ταῖς πρώταις γενεαῖς διὰ τὸν ἀγαπητόν σου ὑιὸν ἐν τοῖς προφήταις, ἵνα ἐλθὼν γεννηθῇ ἐκ τῆς ἁγίας παρθένου. καθάπερ γὰρ διὰ τῆς παρθένου ἔυας ὁ θάνατος ἐισῆλθεν ἐις τὸν κόσμον, οὕτως καὶ διὰ τάυτης τῆς ἀχράντου παρθένου ζωὴ ἐισῆλθεν· καὶ ὥσπερ διὰ τῆς γεννήσεως ἔυας τοῦ Καῒν κατάρα καὶ ὑδρῶτες καὶ κόποι καὶ τρόποι ἐισῆλθον ἐις τὸν κόσμον, οὕτω διὰ τὴν γέννησιν τοῦ σοῦ ὑιοῦ ἐκ τῆς ἁγίας παρθένου ἀνάπαυσις καὶ ζωὴ καὶ ἐυλογία ἐισῆλθον ἐις τὸν κόσμον. ὁ ἀποστείλας τὸν μονογενῆ σου ὑιὸν ἐις τὸν κόσμον, φῶς ἐκ φωτὸς, ζωὴν ἐκ ζωῆς, ἵνα ἐλθὼν σαρκωθῇ καθ᾽ ὁμόιωσιν τῆς ἡμετέρας σαρκὸς ἐκ τῆς ἁγίας παρθένου, καὶ ἡμᾶς πρὸς τὴν ἀυτοῦ θεότητα συνάψῃ διὰ τῆς ἰδίας ὁμοιότητος. ὁς καὶ ἐγένετο ὡς ἡμεῖς, καὶ ἐτέχθη ἐκ τῆς ἁγίας παρθένου, καὶ ἐνηνθρώπησεν, καὶ ἐσαρκώθη τὴν ἡμετέραν σάρκα λαβὼν. διαμένει δὲ ἐν τῇ ἰδίᾳ δόξᾳ καὶ τῇ φυσικῇ ἀυτοῦ θεότητι, καὶ ἀλλοίωσιν οὐκ ἐδέξατο ἀπὸ τῆς θεότητος ἀυτοῦ διὰ τὴν σάρκωσιν· ἀλλ᾽ ἀυτὸς ὁ ὢν καὶ ἔστι καὶ μένει ἐις τὸν ἀιῶνα μετὰ τοῦ πατρὸς καὶ τοῦ ἁγίου πνεύματος. ἀλλ᾽ ἐπειδὴ ἠγάπησε τοὺς ἀρθρώπους, διὰ τοῦτο ἐγένετο ἐυσεβὴς, ἵνα ἡμᾶς ἐνέγκῇ ἐις τὴν περισσίαν τῆς χάριτος τῆς ἀυτοῦ θεότητος· καὶ τοῦτο ἦν τὸ θέλημα τοῦ γεννήσαντος ἀυτὸν, καὶ ἐπλήρωσε τὴν βουλήν σου· ὡς καὶ τοὺς ἁγίους ἐν τῇ ἰδίᾳ ὑπομονῇ δοξάσει ἐν τῷ ὑπενεγκεῖν τὴν ἐξουσίαν συν τῶν παθημάτων διὰ τοῦ θανάτου καὶ τῆς ταφῆς.

[34] Καὶ ἐπειδὴ ἠγάπησαν οἱ ἄνθρωποι σέβειν τὰς ἀνθρωπομόρφους ἐικόνας, ξυλογλύπτους τέχνῃ τῶν τεκτόνων, ἐγένετο ἀυτὸς ἀληθίνη ἔικων ἀνθρώπου, ἵνα τοὺς ἐικονοκτίστας καὶ ἐικονοφίλους καὶ ἐικονολάτρας τῇ ἰδίᾳ ἐικόνι τῆς θεότητος ὑποτάξῃ· καὶ ἐπειδήπερ ᾖσαν συνηθέντες ἄνθρωποι προσκυνεῖν τὰ ἄψυχα ἔιδωλα, τὰ νεκρὰ, ἐγένετο ἀυτὸς νεκρὰ ἐικὼν ἐν τῷ σταυρῷ καὶ ἀπέθανεν, καὶ ἄψυχος γέγονεν, ἵνα διὰ τοῦ συνήθους ἐν τάχει ἀυτοὺς ὑποτάξῃ τῇ ἰδίᾳ ἐικόνι, τὸν δὲ σταυρὸν ὡς ἄγκιστρον κατασκευάσας, τὸ σῶμα ἀυτοῦ ἐποίει βρῶμα τῇ ὀικουμένῃ, ὅπως ἐν τοῦτῳ θηρεύσῃ πάντας ἐις τὴν βασιλικὴν τράπεζαν τῆς θεότητος ἀυτοῦ, καὶ ἄντι τῶν γλύπτων ξύλων ἔπηξεν τὸν σταυρὸν ἐν μέσῳ τῆς ὀικομένης, ἵνα ὁι ἐθηθέντες προσκυνεῖν τὰ ξύλα διὰ τῆς ἀυτὴς συνηθίας πιστεύσωσιν προσκυνεῖν τὸν σταυρὸν ἀυτοῦ, καὶ τὴν ἐπάνω ἀνθρωπόμορφον ἐικόνα. ἐπὶ γὰρ τῷ σταυρῷ, ὃν καὶ ὁι προφῆται προεσήμαναν, ἔλεγεν οὕτως· ἐγενόμην ὡσεὶ κωφὸς οὐκ ἀκούων καὶ ὡσεὶ ἄλαλος οὐκ ἀνοίγων τὸ στόμα ἀυτοῦ. ὃ καὶ ἀυτὸς, δέσποτα, ἔλεγες πρὸς τὸν σὸν προφήτην πρὸ τοῦ φθᾶσαι τὸν καιρὸν τοῦ τᾶυτα πάντα παθεῖν τὸν ἀγαπητόν σου ὑιὸν Ἰησοῦν χριστὸν, ἐν τοσαύτη ὑπομονῇ ποιήσω σε ἄλαλον, καὶ δήσω τὴν γλῶσσάν σου ἐν τῷ λαρίγγι σου, καὶ ἔση ὡς ἄνθρωπος μὴ ἔχων λόγον ἐλεγμοῦ ἐν τῷ στόματι ἀυτοῦ. ἠγάπησαν γὰρ ὁι ἄνθρωποι τὰ ἄλαλα ἔιδωλα· διὰ τοῦτο καὶ ὁ ἀγαπητός σου ὑιὸς ἐγένετο ἐν τῷ σώματι καὶ ἐικὼν ἀνθρώπου, καὶ ἀνῆλθεν ἐις τὸ ὕψος τοῦ σταυροῦ, ὥς ἐπὶ ὑψηλοτάτην σκοπίαν, καὶ ἔδειξεν ἑαυτὸν ἄφθογγον διὰ τῆς νεκρότητος, τοῖς ἰδίοις ποιήμασι ζωὴ κατὰ φύσιν ὑπάρχων.

[35] Διὸ ἐ͂ιδεν ἀυτὸν ἡ ὀικουμένη ἐπὶ τὸ ὕψος, καὶ ἠγαλλιάζατο καὶ προσεκύνησεν, καὶ ὑπετάγη. καὶ ἐπειδὴ ἐν συνηθείᾳ ἦσαν οἱ ἄνθρωποι ἐυφραίνεσθαι ἐις τὰ ἱερὰ τῶν ἐιδώλων ἐν κνήσεσιν, ἃς τοῖς ἀψύχοις προσέφερον· διὰ τοῦτο καὶ ἀυτὸς ἐκάλεσας τὴν ὀικουμένην ἐις τὴν σφαγὴν τοῦ χριστοῦ σου, καὶ εἶπες· ὁ μόσχος μου ἐσφαγμένος, καὶ τὸ δεῖπνόν μου ἑτοιμασμένον, καὶ ἐπλήθυνας τὴν ἐυφροσύνην ἀπὸ τοῦ σταυροῦ σου, καὶ ἐχόρτασας πάντα τὰ πέρατα ἀπὸ τοῦ ζωοπιοῦ ἀυτοῦ σώματος, ὃ ἔστιν βρῶμα καὶ ζωὴ ἱκανοτάτη πᾶσι τοῖς σοῖς προσκυνηταῖς ἐις πᾶσαν τὴν ὑπούρανον· τοὺς δὲ μὴ βουλομένους παραγενέσθαι ἐις τὴν τῶν γάμων κλῆσιν τῆς πνευματικῆς σου ἀγάπης ἡτόιμασας ἐις τὴν ἀιώνιον κόλασιν καὶ τὸν θάνατον ὀλέθριον καὶ ἀτελεύτητον κρίσιν. καὶ ἐπειδὴ ἔτρωγον καὶ ἔπινον ὁι ἄνθρωποι τῶν ἁιμάτων θυσιῶν ἐν τῷ λατρεύειν τοῖς δάιμοσι· διὰ τοῦτο ἐκένωσεν τὸ ἴδιον ἇιμα ἐπὶ τοῦ σταυροῦ, ἵνα τὸ ξύλον ἄντι τοῦ γλυπτοῦ ξύλου, καὶ ἀυτὴ ἡ ἀνθρωπόμορφος ἐικὼν ἀντὶ τῆς βδελυρᾶς ἐικόνος, καὶ τὸ ἇιμα ἀυτοῦ ἀντὶ τῶν ἁιμάτων τῆς κνήσης, ἐν ᾧ ἀνακάινωσις τῶν σωμάτων ἐις τὸ ἀναθάλειν τὴν ἀνθρωπότητα γέγονεν.

[36] Ἦλθεν γὰρ ἐξαγορᾶσαι ἡμᾶς ἐν τῷ ἰδίῳ ἅιματι ἐις τὴν καλοδουλείαν τῆς θεότητος ἀυτοῦ, καὶ ἐλευθερῶσαι ἡμᾶς ἐκ τῆς κακοδουλείας τῶν ἁμαρτιῶν. ἐσμὲν γὰρ τιμὴ ἅιματος τοῦ ὑιοῦ σου, λελυτρωμένοι καὶ ἐλευθερωθέντες τῷ ἅιματι καὶ τῷ σώματι ἀυτοῦ, καὶ οὐκ ἔσμεν κύριοι ἁυτῶν, ἵνα τοῖς θελήμασιν ἡμῶν ἐξακολουθήσωμεν, ἢ κατὰ τὰς βουλὰς τῶν θνητῶν ἀνθρώπων πορευθῶμεν. ἐι γὰρ ἐισὶν ἡμῶν σαρκικοὶ δέσποται, σαρκικῶς δεῖ ἀυτοὺς τιμᾶν, ὅσον παρὰ σοῦ ἐκελεύσθημεν· οὐχ ὅπως δὲ τὴν σὴν δεσπότειαν διὰ τὴν ἀπειλὴν τῶν θνητῶν ἀνθρώπων ἀνταλλάξωμεν. ἀυτοὶ γὰρ τὸ σῶμα μόνον δύνανται βασανίσαι, ὁ δὲ μονογενής σου ὑιὸς ὁ κύριος ἡμῶν Ἰησοῦς χριστὸς δύναται ἐμβαλεῖν ἐις τὰς ἀιωνίους κολάσεις ἐν ψυχῇ καὶ σώματι, ἐν τῷ πυρὶ τῷ ἀσβέστῳ καὶ ἀθανάτῳ σκώληκι. ἀλλὰ, δέσποτα, δός μοι δύναμιν τῆς ὑπομονῆς ἐν ταῖς θλίψεσιν τῶν πόνων τοῦ κινδύνου τούτου, καὶ ἐλέησόν με ὡς τὸν ληστἡν τὸν κοινωνήσαντα τῷ πάθει τοῦ σταυροῦσου, καὶ ποίησον πρὸς μὲ τοὺς οἰκτιρμοὺς τῆς φιλανθρώπου σου χάριτος, ἐν ᾗ ἔχει τὴν ζωὴν σύμπασα ἡ γῆ, δίκαιοί τε καὶ ἁμαρτωλοὶ, ἐν τῇ ἀνοχῇ τῆς χρηστότητός σου. ἀνατέλλεις γὰρ τὸν ἥλιόν σου ἐπὶ πονηροὺς καὶ ἀγαθοὺς, καὶ βρέχεις ἐπὶ δικαίους καὶ ἁμαρτολὸυς, φυλάττων τὴν ἀγαθότητά σου, καὶ δεικνύων τὸ ἔλεός σου πρὸς πάντας ἀνθρώπους.

[37] Δός μοι, δέσποτα, τὴν τῆς ὑπομονῆς χάριν πρὸς τὰς πικρὰς βασάνους ταύτας, ἐν αἷς κεντοῦσί με, ἵνα κἀγὼ καταξιωθῶ φυλάξαι τὴν παραθήκην τοῦ φωτὸς τῆς πίστεώς σοῦ, ἣν δέδωκάς με γνῶναι, καὶ ποιεῖν τὸ θέλημά σου, ὅπως μὴ κατασχυνθῶσιν ὁι πεποιθότες ἐπὶ σοὶ, ὁι ἐγκαυχώμενοι ἐν τῷ μονογενῆ ὑιῷ σου, κυρίῳ ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστῷ, τῷ παρὰ σοῦ πεμφθήντι, ὃν ἀυτὸς ἀπέστειλας ἐις θάνατον διὰ τὰς ἁμαρτίας ἡμῶν, ἵνα ἄρῃ τὸ βάρος ἡμῶν· καὶ ὑπὲρ τῆς παραβάσεως ἡμῶν παραδοθῇ, καὶ ἐβάσταξε ἐις ἑαυτὸν τὰς ἀνομίας ἡμῶν, καὶ σὺν τούτοις ἀπενεγκεῖν τὴν κατάραν τῆς κατακρίσεως ἡμῶν διὰ τῶν παθημάτων τοῦ σταυροῦ ἀυτοῦ· καὶ τελειώσει καὶ δώσει χάριτας δωρημάτων τοῖς ἐις ἀυτὸν πιστεύουσιν. καὶ νῦν, δέσποτα ἀγαθὲ, ὁ ἐιρηκὼς· μεθ᾽ ὑμῶν ἐιμὶ ἐὼς τῆς συντελείας τοῦ ἀιῶνος, μηδὲ ἀφήσης ἡμᾶς ἔξω τῆς χειρός σου, ἀλλ᾽ ἐνδυνάμωσον ἡμᾶς ἐις τὸ σὸν θέλημα, ἵνα ὑπομείνωμεν τὸν πόλεμον, τὸν ἔνεκεν τοῦ μεγάλου σου ὀνόματος, ὅπως φανερωθῇ τὸ καύχημα ἡμῶν, τῶν πιστῶν δούλων ἐις τὴν δεσπότειαν τῆς σῆς θεότητος, καὶ τοῦτο φανερὸν γένηται, ὅτι οὐδεὶς δύναται νικῆσαι τῶν ἐχθρῶν τοὺς ἐπὶ σὲ ἠλπικότας ὁι ἀυτοῖς ἐισὶν ἐχθροὶ.

[38] Ἀλλὰ, δέσποτα, συνάψαι ἡμᾶς ἐις τὸν ἀριθμὸν τῶν δικαίων σου ἔνεκεν τῆς σῆς φιλανθρωπίας, ὁ μὴ ἀφήσας ἡμᾶς ἐν ταῖς ἁμαρτίαις τῶν πατρῶν ἡμῶν, καὶ ἐν ματαίῳ σεβάσματι τῶν ἀρχαίων ἡμῶν, καὶ ἐν ἀνομίαις τῶν πρώτων ἡμῶν, ἀλλὰ δεδωκὼς ἡμῖν γνῶναι τὸν φύσει ποιητὴν, καὶ τὴν θεότητά σου, ἵνα μὴ ἀπολώμεθα ἡμεῖς ἐν μαθαιότητι τῆς ἀθεΐας, ἀλλ᾽ ὀικτείρας ὡς σοὺ ποιήματα, ὅπως μὴ ἐπέλθῃ ἐφ᾽ ἡμᾶς ἡ ὀργή σου ἐις τέλος, καὶ μὴ ἐκτρίψῃ ἡμᾶς ὁ θυμός σου, καὶ μὴ κινηθῇ ἡ ἀπειλή σου ἐις τὴν κτίσιν σου. καὶ νῦν, δέσποτα, δὸς δύναμιν πολέμου ὑπὲρ τῆς ἀληθείας τοῦ ὀνόματός σου ἀποθανεῖν, καὶ πάλιν ἀνακαινισθῆναι ἅμα ἐν δόξῃ, ὅταν τὸ δεύτερον ἀποστείλῃς πρὸς ἡμᾶς τὸν παντῶν μισθαποδότην, ἐκάστῳ τὸν ἴδιον σταθμίζοντα, τὸν κύριον ἡμῶν Ἰησοῦν Χριστὸν, ἵνα καὶ ἡμεῖς σταθῶμεν ἰλαρῷ προσώπῳ ἐνώπιόν σου, δεξάμενοι τὸν τῆς νίκης στέφανον σὺν πᾶσιν τοῖς ἀγαπητοῖς σου. ἀυτὸς γὰρ μόνος διαμένεις ἐις τοὺς ἀιῶνας, καὶ πάντα τὰ στοίχεια, τὰ γενόμενα τῷ λόγῳ σου, παλαιωθήσεται, μόνος δὲ ἀυτὸς ὁ ἀιώνιος, καὶ μονογενής σου ὑιὸς, καὶ τὸ πνεῦμά σου τὸ ἅγιον. ἀυτὸς, δέσποτα, συνάγεις τοὺς ἀνθρώπους, ὡς σίτον ἐν τοῖς ταμείοις, ἐν καιρῷ ἀυτῶν, καὶ πάλιν ἐκ δευτέρου ἀνακαινίζεις, καὶ ἀναφέρεις ἐκ τῆς γῆς, πάντα τῶν ἀνθρώπων ὀστᾶ νεάζων καὶ νεοπτερίζων, ὡς αετὸς τοὺς ἀγαπητούς σου.

[39] Δέσποτα ἡμέρας, καὶ κτίστα σκότους, καὶ ποιητὰ φωτὸς, σή ἐστιν ἡ ἡμέρα, καὶ σή ἐστιν ἡ νύξ, ὁ τάξας φωστῆρας ἐις χρῆσιν ὁδηγίας τῶν σῶν κτισμάτων τοῖς ἐν τῇ γῇ· ὁ ποιήσας δυὸ φωστῆρας ἐις χρήσιν τροπῶν ἐνιαυτῶν, μηνῶν, καὶ καιρῶν, ἐις τὸ συνάψαι τοὺς χρωμένους καὶ μετρῆσαι τὰς ἡμέρας τοῖς ἐν τῷ κόσμῳ, τὸν ἕνα ἐπ᾽ ἐξουσίαν τῆς ἡμέρας, ἔχοντα τὸν τύπον τοῦ σοῦ μονογενοὺς, τοῦ ἀσβέστου, καὶ ἀλήπτου καὶ ἀπαύστου καὶ ἀνεμποδίστου φωτὸς, τοῦ μέλλοντος ἀποκαλυφθῆναι τοῖς ἰδίοις δικαίοις ἐν τῷ μέλλοντι ἀιῶνι, ὅπου οὐδὲ ἡμέραι οὐδὲ νύκτες, οὐ σάββαθα, οὐ μῆνες οὐκ ἐνιαυτὸι καὶ καιροὶ, οὐδὲ ἀλλαγαὶ ἐνιαυτῶν καὶ καιρῶν τροπαὶ· μόνος δὲ κύριος ὑπάρχεις, καὶ ποιεῖς τὰς ἀνταποδώσεις τῆς ἐυφροσύνης τοῖς σοῖς προσκυνηταῖς ἐν το;ῖς ἀγαθοῖς, ὧν ἀγαθῶν οὐκ ἔστιν ἀλλαγὴ, οὐδὲ ἐκβολὴ τῶν δεδομένων δωρεῶν.

[40] Ἡ δὲ πορεία τῆς ἀρχούσης τῆς νυκτὸς τῷ θελήματι τοῦ σοῦ μονογενοῦς τύπον τῆς ἀναστάσεως βαστάξασα φέρει, καὶ δείκυσι πάσιν τοῖς γηγενέσιν τὸ θάρσος τῆς τῶν νεκρῶν ἀναστάσεως. ἀπὸ δυσμῶν γὰρ ἐις ἀνατολὴν πορευομένη ἐις νεότητα, πάλιν τῷ σῷ βουλήματι ἐις δυσμὰς γηράσασα φθάνει, κηδεύεται, θάπτεται, μηνύτρια τῶν τεθαμμένων νεκρῶν, τῆς ἀναστάσεως γήνεται παραμυθία, καὶ θάρσος τοῖς ποιήμασι προσφέρει, τὴν παρουσίαν τοῦ σοῦ ὑιοῦ σημαίνει ἐξ οὐρανοῦ, καὶ τὴν ἀνακαίνησιν τῆς ὀικουμένης ἐπινεύει, καὶ τὴν ἔκλειψιν καὶ τῆξιν τῶν ἁμαρτολῶν διδάσκει, καὶ τὴν τῶν δικαίων ἔκλαμψιν ἐν τῇ βασιλείᾳ τῆς σῆς παρουσίας, τὴν ἀπαίτησιν τῶν ἐν ταῖς ἁμαρτίαις παλαιωθέντων δεικνύει, καὶ γὰρ δὴ μηνύει ἡ ἐκλείπουσά σε τὸν ἀιώνιον, ἡ φθάρτη τὸν ἀκήρατον, ἡ παλαιομένη τὸν ἀνακαινιστὴν ἀυτῆς. ἥτις τῷ σῷ θελήματι ἀλλιοῦται ἐν σχήμασι, καθὼς τὸ σὸν θέλημα ἐκέλευσεν γένεσθαι, ἐὼς οὓ ἐπαρθῶσι τὰ ἀινίγματα, ἃ ἔθου, καὶ ἡτοίμασας ἐις ἡμέραν τῶν σῶν ἐπαγγελιῶν, ὅτε ποιεῖς πάσιν ἀνταπόδωσιν διὰ τοῦ μονογενοῦς σου, καὶ τοῦ ἁγίου σου πνεύματος, ὅτι σή ἐστιν καὶ σοὶ πρέπει ἡ δόξα ἐις τοὺς ἀιῶνας. ἀμὴν.

[41] Κύριε παντοκράτορ ὁ στέφων τοὺς ἐν σοὶ ἠλπικότας, καὶ ποιῶν τὸ θέλημα τῶν σὲ φοβουμένων, καταξίωσόν με, δέσποτα, φυλάξαι τὴν ἐν σοὶ ἐλπίδα, καὶ τὸν μέγαν φόβον, ὃν ἐπάξεις τοῖς ὑπεναντίοις καὶ ἀσεβήσασιν ἐν σοὶ· κᾀμοὶ δὸς ὑπομονὴν τελειῶσαι τὸν δρόμον ἐν ταύτῃ τῇ θλίψει, ἐν ᾗ ἐιμὶ. ἰατρὲ τῶν πόνων ἡμῶν, θεραπευτὰ τῶν συντετριμμένων, ἡ λύσις τῶν δεδεμένων, ἡ παράκλησις τῶν πενθούντων, ἡ ἐλπὶς τῶν ἀπελπισμένων, ἡ ἀνάπαυσις τῶν κεκμηκότων, καὶ λιμὴν τῶν τεταραγμένων, ὁ ἐπιβλέπων ἐν τῇ σῇ ἀγαθότητι ἐπὶ τὴν κτίσιν σου, καὶ τρέφων τὰ σύμπαντα ἐν τῇ χρηστότητί σου, δός μοι λαβεῖν τὸν στέφανον μετὰ τῶν καταξιωθέντων ἀποθανεῖν ὑπὲρ τοῦ ὀνόματός σου, ὧν ἐστιν ἐυδόκιμος ὁ θάνατος ἐνώπιόν σου, ἵνα κἀγὼ καταξιωθῶ ἁρπαγῆναι ἐις ἀπάντησιν τοῦ ἀγαπητοῦ ὑιοῦ σου, ὅταν ἁρπάσει τοὺς φίλους ἀυτοῦ ἐις τὰς ἀκτίνας τοῦ ἰδίου φωτὸς τοῦ κρίναι ἐν ἀληθείᾳ πάσαν τὴν ὀικουμένην ἐν ὀργῇ θυμοῦ ἀυτοῦ. νῦν οὖν δέσποτα ἐνδυνάμωσον τὸν σὸν δοῦλον ἕνεκεν τοῦ ὀνόματός σου, ἵνα νικήσω μὲν τὰς δυναστείας τοῦ ἐχθροῦ καὶ ἔπαρον καὶ ἀπόσμηξον τὴν ὀμίχλην τῆς κακῆς ἐιδωλολατρείας καὶ ἀθεΐας τῇ σῇ ἀγάπῃ ἀπὸ τῶν σῶν ποιημάτων. ὁ θεὶς τὴν ψυχήν σου ὑπὲρ τῶν σῶν προβάτων, μὴ ἀφήσῃς τὸ ποίμνιόν σου, ἀλλὰ φέρε ἐις ἐυθύτητα· ὁ μόνος δυνάμενος ἀφιέναι ἁμαρτίας, καὶ συγχωρῆσαι ἀνομίας καὶ ἀδικίας τῶν σῶν κτισμάτων, ἵνα σε μόνον σέβωνται καὶ ποιήσωσι τὸ θέλημά σου, καὶ δοξάζωσιν τὴν σὴν θεότητα, καὶ λυτρωθῶσιν ἀπὸ τῶν κριμάτων σου, καὶ ἀπολαύσωνται τῶν ἀκαληπτῶν σου ἀγαθῶν, ὅπως πάντες καταξιωθῶσιν ἀνεὺ ἀισχύνης στῆναι ἐνώπιον τῆς μεγαλειότητός σου, καὶ τὸ ἔργον τῆς ἀυτῆς ἀγνοίας ἀναμαρτησίαν ἀυτοῖς λόγισαι, ἐπειδὴ συνηθές σοί ἐστιν τὰ μὴ ὄντα ἐις τὸ εἶναι παραγαγεῖν, καὶ τὰ ἀνύπαρκτα ἐις γένεσιν κτίσεως.

[42] Ὁ μὴ ἀφήσας τὸ γένος τῶν ἀνθρώπων ἐν τοῖς ἰδίοις θελήμασιν πορεύεσθαι, ἀλλ᾽ ὀικτείρας, καὶ ἀπέστειλας τὸν μονογενῆ σου ὑιὸν ὃς ἐλθὼν ἐπέτρεψε τὰ σὰ ποιήματα ἐις τὴν σὴν θεότητα. ὁ κελεύσας κηρυχθῆναι τὰ ἐυαγγέλια ἐν πάσῃ οἰκουμένῃ, ἐπειδὴ σοῦ μόνου ἐστὶν ἡ δόξα, καὶ σοὶ πρέπει προσκύνησις ἀπὸ πάσης κτίσεως. ἀυτὸς γὰρ μόνος εἶ τιμῆς καὶ δόξης ἄξιος. ὀικτείρησον οὖν ἐν τῇ χάριτι τῆς σῆς ἀγαθότητος καὶ τὴν χώραν τῆς ἀρμενίας, ἵνα καὶ ἀυτοὶ γνώσονταί σε, καὶ τὸν μονογενῆ σου ὑιὸν κύριον ἡμῶν Ἰησοῦν Χριστὸν, τὸν πεμφθέντα παρὰ σοῦ, καὶ ἐνδυσάμενον τὴν ἀνθρωπότητα ἡμῶν, ἐξεικονίσαντα καὶ ἐκτυπώσαντα ἑαυτὸν ἐις τὸ πλάσμα τῶν χειρῶν ἀυτοῦ, ἵνα λάβῃ τὸ ἀνθρώπινον σῶμα, καὶ διὰ τοῦ συγγενοὺς προσεγγίσῃ τοὺς ἀνθρώπους πρὸς αὑτὸν. οὐ γὰρ δύναντο ὁι ἄνθρωποι ἰδεῖν τὸ πρόσωπον ἀυτοῦ καὶ ζῆν· διὰ τοῦτο ἐγένετο ἐν ὁμοιώματι ἀνθρώπων, ἵνα τοὺς ἀνθρώπους ἀξίους ποιήσῃ τῆς θεότητος ἀυτοῦ, καὶ ὅπως τὸ συγγενὲς τοῦ παρ᾽ ἡμῶν σώματος θεασάμενοι, τὴν θεότητα τοῦ ὑιοῦ τιμήσωμεν ἐν τῇ ἀγαθότητι τοῦ πατρὸς, καὶ ἐν ἀυτῷ δεξάμεθα χάριτας διὰ τῆς φιλανθρωπίας παρὰ σοῦ. χορηγηθῶσιν οὖν καὶ ἡμῖν αἱ ἐπαγγελίαι τοῦ ἐναγγελίου σου ἐις τὸν κόσμον τοῦτον, καὶ ἁι ἐυεργεσίαι τῆς χάριτος καὶ τῆς ἀγαθότητός σου, ἁι πρὸς παντας ὑπάρχουσαι.

[43] Ὁ ἐπιδαψιλεύων πᾶσι, δὸς ἡμῖν, ἵνα γενώμεθα μάρτυρες τῆς θεότητος παθεῖν ὑπὲρ τοῦ σοῦ ὀνόματος, καὶ ἀποθανεῖν ὑπὲρ τῆς σῆς ἀληθείας, καὶ ἀνακαινισθῆναι πάλιν ἐν παρουσίᾳ τῆς θεότητός σου. ἦλθες γὰρ ἀυτὸς, καὶ ἀπέθανες ὑπὲρ τοῦ πλάσματός σου, καὶ συνέμιξας τὸ θνητὸν ἡμῶν ἐις τὸ σὸν ἀθάνατον. διὰ τοῦτο καὶ ἡμεῖς ἐὼς θανάτου γινώμεθα μάρτυρες τῆς σῆς ἀθανασίας, ἵνα συνψηφισθῶμεν ἐις τὸν ἀριθμὸν τῶν σῶν μαρτύρων. τίνας γὰρ ἀνταποδόσεις καὶ ἀμοιβὰς δυνηθῶμεν ποιεῖν ὑπὲρ τῶν σῶν ἀγαθῶν, ἐὰν μὴ τὰς ψυχὰς ἡμῶν δῶμεν ὑπὲρ τῶν σῶν ἐντολῶν ἐις ἐυδοκίαν τοῦ θελήματός σου, ἵνα γενώμεθα κληρονόμοι τῆς βασιλείας σου μετὰ τῶν ἐυαρεστησάντων ἐνώπιόν σου, ὅπως προσενέγκωμεν τὰς ψυχὰς ἡμῶν θυσίαν τῇ σῇ θεότητι, ἀπολέσωμέν τε ἀυτὰς, ἵνα πάλιν ἕυρωμεν ἐν τῇ ἡμέρᾳ τῆς ἀναστάσεως, καὶ σταθῶμεν ἐκ δεκιῶν σου τὴν ἀκακίαν ἐνδεδυμένοι μετὰ τῶν προβάτων ἐις τὸ μέρος τῆς δεξιᾶς, σὺν τοῖς ἐυαρεστήσασιν, ἐν ἐυφροσύνῃ τῶν ἁγίων, τῶν ἠγαπηκότων τὴν σὴν θεότητα; ἐπειδὴ ἐγένετο ὁ μονογενής σου ὑιὸς ἄμνος ἀληθινὸς καὶ προσήνεγκέ σοι θυσίαν τὴν ἰδίαν ψυχὴν ὑπὲρ τῶν ἁμαρτιῶν τοῦ σύμπαντος κόσμου, ὅπως γένηται μεσίτης καὶ πρεσβευτὴς τοῖς ποιήμασι πρὸς τὸν ποιήσαντα· τοῖς δὲ σπεύσασι δι᾽ ἀυτῆς τῆς ἐυαρεστήσεως προσπελάσαι σοι ἡτοίμασας ἀυτοῖς μονὰς ἐν τῇ βασιλείᾳ τῆς σῆς θεότητος, καὶ τοῖς μὴ βουλομένοις ἐισελθεῖν ἐις ὑποταγὴν ἐυδοκίας. τῆς ἀυτοῦ παρουσίας ἀιωνίους κολάσεις ἐπηγγείλω.

[44] Νῦν οὖν, δέσποτα ἀγαθοποιὲ, ὁ ἐλθὼν καὶ ταπεινωθεὶς καὶ λαβὼν τὴν τῶν ἀνθρώπων μορφὴν, καὶ δεδωκὼς τὴν ψυχήν σου πάσῃ ὑπομονῇ, καὶ μὴ ἀποστρέψας τὸ πρόσωπόν σου ἀπὸ τῆς ἐκουδενώσεως τῶν ἐμπτυσμάτων, καὶ προσενέγκας τὴν σιαγόνα τῶι παίοντι, ὄξος καὶ χολὴν ὑπὲρ ἡμῶν πέπωκας, καταγλύκανον τὰς καρδίας τῶν ἀνθρώπων πάντων ἐις τὴν λατρείαν σου, ἵνα ὑποταγῶσιν ὑπὸ τὸν ἡδύτατόν σου ζυγὸν, καὶ σωθῶσιν ἀπὸ τῶν ἀιωνίων κολάσεων. πεπλήρωται γὰρ ἡ γῆ τῆς θεογνωσίας σου, καὶ ὁι ἀπολειφθέντες μὴ ἀποτύχωσι τῆς ἀληθινῆς σου ὁδοῦ. προωρισθῶσιν καὶ ἀυτοὶ ἐις τὴν βασιλικήν σου τράπεζαν, καὶ τῆς σῆς ἀπολαύσωσιν ὑπομονῆς. ὁ ὑπὲρ πάντων παραγενόμενος σφαγῆναι, ὡς ἀρνίον, καὶ ἐυφράναι ἐν τῷ σώματί σου, ὅ δέδωκας ἐις σωτηρίαν πᾶσιν, καὶ τὸν χίμαῤῥον τῆς τρυφῆς ἐδωρήσω τὸ πανάγιον αἷμα λύτρωσιν τοῦ κόσμου, ὀικτείρησον, ἵνα μνησθῶσιν καὶ ἐπιστραφῶσι καὶ ἐλθῶσι πρὸς σὲ ἅπαντα τὰ πέρατα τῆς γῆς, καὶ προσκυνήσωσιν ἐνώπιόν σου ὁι καταβαίνοντες ἐις τὴν γῆν. ἀυτὸς γὰρ δύνασαι πάλιν ἀναστῆσαι καὶ ζωοποιῆσαι καὶ ἀξιῶσαι τῆς σῆς φιλανθρωπίας. ἐν τῷ γὰρ σῷ ἅιματι ἐισὶ λελυτρωμένοι, καὶ ἐλευθερωθέντες ἀπὸ τῆς ἐξουσίας τοῦ σκότους. νῦν δὲ γνώσωνταί σε, ὑπὲρ ὧν ἀπέθανες· δοῦλοι γάρ σου ὑπάρχοντες, καὶ σοῦ προσκυνηταὶ γένωνται, ὅπως μὴ ἐπέλθῃ ὁ θυμός σου ἐπὶ τοὺς ἀνθρώπους.

[45] Ποίησον δὲ ἡμᾶς ὑιοὺς φωτὸς καὶ ὑιοὺς ἡμέρας, ἵνα δοξασθῇ τὸ πανάγιον ὄνομά σου ἐν πάσῃ τῇ ὀικουμένῃ· δεδοξασμένος γὰρ καὶ ἀΐδιος ὑπάρχεις ἐν τῇ σῇ βασιλείᾳ, ὁ ὢν ἐν τῇ ἀἳδιότητι καὶ ἀναρχότητι καὶ ἀκαταληψίᾳ, ὁ διδοὺς τύπον τῶν παθημάτων τῷ σῷ πάθει διὰ τῆς ταπεινώσεώς σου τοῖς σοῖς ἀγαπητοῖς. ἔδειξας γὰρ διωγμῷ, καὶ ἐφανέρωσας θλίψιν τοῖς ἁγίοις σου διὰ τῶν κολαφισμάτων ἐν τῷ ἐισελθεῖν σε ὑπὲρ ἡμῶν ἐις τὰς κακώσεις. ἡμεῖς δὲ ὁι γηἳνοὶ τί ὅλως παρεισφέρομεν τὰς ἡμετέρας θλίψεις τῶν παθημάτων; ἀυτὸς γὰρ, δέσποτα, ἐταπεινώθης, καὶ ἀνέλαβες ταῦτα· καὶ ἐπῇρας τὸν κίνδυνον, καὶ τὰ πάθη τῆς ὀικουμένης. ἐνδυνάμωσον οὖν τὴν ἐμὴν ἀσθένειαν ἐν τῇ ὑπομονῇ καὶ καρτερίᾳ τῆς θλίψεως, ἐν ᾑ ἔστηκα, ἵνα χρονίσας διὰ τῶν καυχημάτων ἐν τοῖς βασάνοις, ἀξιωθῶ κἀγὼ τοῖς ἀγαπητοῖς σου ἐν ἡμέρᾳ, ὅταν ἀποδώσεις τὰ ἀνεκδιήγητα ἀγαθὰ, τὰ τετηρημένα καὶ παραμόνιμα τοῖς πεποιθόσιν σοι ἐις τὸν ἀιῶνα. Καὶ ἔτι ἀυτοῦ κρεμαμένου, οὕτως ἐλάλησεν ταῦτα πάντα, καὶ ἔγραφον ὁι ὑπομνηματογράφοι, διὰ σημείων, ὅτι ἦν ὡς οὐδὲν λογισάμενος τὴν τάνησιν *, οὔτε τὸν κίνδυνον τῆς συνθριβὴς τῶν ἀπὸ ὑγρῶν ῥάβδων. κατεαγμένον γὰρ ἦν λοιπὸν τὸ σῶμα ἀυτοῦ ἀπὸ τῆς στρεβλώσεως, καὶ ἔτι πλείονα τούτων ἐλάλησεν, ὡς ἐκρεμᾶτο, καὶ γράψαντες προσήνεγκαν τῶι βασιλεῖ. ἕπτα γὰρ ἡμέρας ἔμεινεν, καὶ μετὰ ταῦτα ἐκέλευσεν καὶ κατήνεγκαν ἀυτὸν.

[Teridates, reprehensa Gregorii in loquendo fiducia,] At rex respondens, ad eum dixit: Quoties te monui & tibi præcepi, ut non repeteres figmenta verborum fabulosorum, quæ consarcinare didicisti: neque enim te decet talia loqui. Peperci tibi, velut ægrotanti, ut ad æquitatem accedas, deos culturus. At tu illorum honorem transferens ad alium, quem, ut vis, Factorem vocas, eosque, qui vere effectores sunt, contumeliis impetis, & magnam Dianam, per quam vivit & vigorem habet provincia Armeniæ, cumque ea & fortissimum Jovem, cæli & terræ opificem, post hunc & alios deos vocasti inanimos & mutos, & ad nos quoque injurias extendisti. Sustinuisti enim nos dicere equos & mulos, omnemque adjiciens contumeliam, etiam rationis expertes nos dicere ausus es. Nunc tradam te cruciatibus, & camum injiciam maxillis tuis, ut percipias vanitatem verborum tuorum, quæ locutus es coram me; cum id tibi eorum causa contingat. Et hoc, inquit, tibi magnum sit, quod locutus sis coram me, & te honoraverim. At tu mihi respondisti, ut æquali tuo.

[29] [illum suspendi jubet graviter oneratum. Depositus & rogatus,] Tunc manus ejus lateribus sic alligari jussit, ut exstarent cubiti, & camum ori ejus inseri, massasque excisi apud ipsos salis dorso ejus imponi; constrictumque loro circa pectus fortiter stringente, suspendi in celsissimo loco palatii sui per instrumenta mechanica. Mansit autem septem diebus a sic suspensus: tunc, jubente rege, solverunt ipsum amarissimis vehementissimisque cruciatibus istis: ferentesque eum stiterunt regi. Rex autem interrogabat ipsum, dicens: Quomodo tolerasti usque in hunc diem? Experimentum nunc cepisti, quod vere, ut asinus, dorso onus gestans constiteris, & per onus in loco manseris. Quia deos contumeliis appetere ausus es, dicens: Immobiles sunt; hanc tibi pœnam retribuerunt. Nunc vero, si non consenseris eos honorare, & ejusmodi addideris injurias; majora etiam tibi inferentur mala. Dixit vero Gregorius ad regem: Quod spectat ad dæmonia, quæ tu vocas deos, omnino illa posita sunt & factitia.

[30] [non minus libere respondet.] Posita enim sunt & facta ab hominibus, & manu artificum in formam imaginum perducta. Alius deus ligneus est, alius lapideus, alius æreus, argenteus, aureus; neque loquentes umquam, neque intelligentes, neque cogitantes de me & te, sicut & ipse testaberis mihi, eos numquam tibi quidpiam dixisse de meis tormentis, quæ a te mihi illata sunt. Et quo tandem modo lapides inanimes sentiunt dolores humanos? Quod ad massas salis, quibus me onerasti, ut patiar in vinculis, spero in Dominum meum Jesum Christum, omnium effectorem, fore ut extollat simplicitatem meam vero, sincero incorruptoque sale, mihique præbeat suavissimum levissimumque jugum humiliationis, dono ejus in æternum permansuræ: qui extollit misericordia sua humiles ad immensam & æternam remunerationem. Quando septem annorum hebdomades erunt impletæ, & quando mortuos suos magnifica bonitate sua requiescere faciet; illi, qui lapidea colunt idola, secundum quod dixit propheta, descendent sicut lapis in aquis multis: qui vero lignea simulacra colunt, sic cadent, ut dixit de illis: Ignis succensus est in ligna agri, & comburet peccatores & non extinguetur. Ad eos vero, qui argentum & aurum honorant, sic dixit: Argentum eorum & aurum eorum non valebit liberare eos in die furoris Domini: qui novit onera imponere portatu difficilia omnibus peccatoribus sibi resistentibus, & impiis tibi similibus.

[31] Tunc rex iratus jussit eum capite deorsum verso suspendi ab uno pede, [Suspensus capite deorsum verso, prolixa oratione] ut eo in caput præcipite pendente, inferius fumum excitarent ex fimo graveolente, & fortiter cæderetur baculis humidis b. Decem homines ex mandato regis ipsum verberarunt, eoque modo pependit septem c diebus. Porro dum adhuc erat suspensus, cœpit pendens orare in hunc modum: Gratias tibi ago, Domine, qui indignitatem meam tuo munere dignatus es. Ab initio enim dilexisti opus manuum tuarum, eique dedisti voluptatem quietis labore carentem in paradiso tuo, ut ea frueremur, quos immortales & laboris expertes fecisti, vitæ dono honorasti, & voluptatis constituisti hæredes: sic ab initio disposuisti, si præcepto tuo inhæseramus, non gustantes de ligno. Dixisti enim: De ligno scientiæ boni & mali ne comedatis: non quod lignum sic esset vocatum vitæ & mortis d: sed quod ita velles declarare voluntatem tuam, & unigeniti Filii tui, (ille enim est Filius Deitatis tuæ) & voluntatem Spiritus sancti tui: nam hic ex te procedit, & implet fines terræ. Si enim manseramus in præcepto tuo, Domine, illudque observaveramus, quod posuisti ob pulcritudinem probationis nostræ, utique nobis dedisses, ut viveremus sine labore, sine dolore, caste, sine sollicitudine, sine tristitia, & sine corruptione; ut possemus crescere & multiplicari, & in corpore vivere sine pudore, gloria redimiti in paradiso tuo, in quo nos posuisti: deinde vero, quemadmodum sanctam filiorum procreationem e sanctissimi Enoch, transtulisses in paradisum: assumpsisti enim ipsum in locum voluptatis, & in sortem sanctorum angelorum f. Quapropter, si mansissemus in mandato tuo, exhibuisses nobis exemplar Enoch, & secundum ejus similitudinem post fruitionem paradisi, & tranquillitates terrestres, ad immortalitatem & ordines angelicos transtulisses; simulque nobis donasses regnum tuum, quod ad gloriam nostram præparasti, priusquam mundus exsisteret: quod oculus non vidit & auris non audivit, & in cor hominis non ascendit: quod & nunc dabis, Domine, diligentibus nomen sanctum tuum, & adventum Unigeniti tui.

[32] Quando ergo bonorum osor vidit nos honoratos voluntate benignitatis tuæ, [multa de fidei misteriis] invidit nobis honorem coronæ gloriationis nostræ, honorem a te datum, quando ad similitudinem imaginis tuæ fecisti hominem, eumque constituisti omnium dominum. Ab invidia diabolica perniciosæ fraudes & mors intravit in orbem terrarum, hominemque subvertit ejecitque ex vita & ex requie bonitatis tuæ, quæ ipsi erat data. Itaque, dum Deitas tua infirmitatem humanæ naturæ miserata est, per incomprehensibilem misericordiam & bonitatem tuam, constantemque & magnanimam patientiam tuam, non dereliquisti nos, sed sanctos prophetas tuos misisti in mundum. Hi facti sunt in medio impiorum, sicut luminaria in obscuro loco: qui ab hominibus amentibus & injustis odio habiti, persecutiones passi sunt. Nam illi revelabant mysteria lucis tuæ, & prædicabant voluntatem tuam, & adventum Filii tui, qui venturus erat in mundum, hominibusque ablaturus jugum condemnati peccati. Quia hæc illi prædicabant, in afflictionibus, cruciatibusque & variis tentationibus mortem oppetierunt; & in perturbatione & amaritudine, ab affligentibus eos illata, vitam duxerunt in mundo propter prædicationem tuam.

[33] [ex sacris Scripturis] Affligentes infirmati sunt & ceciderunt. Quapropter, exsurgente in me bello illo, non timebit cor meum, excitatisque contra me castris, in te speravi, qui in extremo tempore revelas mysteria voluntatis tuæ, quam antea per prophetas annuntiasti primis generationibus propter dilectum Filium tuum, ut veniens nasceretur ex sancta Virgine. Nam sicut per virginem Evam peccatum ingressum est in mundum; sic per intemeratam hanc Virginem ingressa est vita: & sicut per nativitatem Cain ex Eva maledictum, sudores, labores, conversiones, ingressa sunt in mundum; sic per nativitatem Filii tui ex sancta Virgine in mundum ingressa sunt requies, vita, benedictio. Qui misisti unigenitum Filium tuum in mundum, lumen de lumine, vitam de vita, ut veniens incarnaretur in similitudinem carnis nostræ ex sancta Virgine, suaque similitudine nos cum Deitate sua conjungeret. Qui & nobis factus est similis, natusque ex sancta Virgine, & homo factus est incarnatusque, assumens carnem nostram. Permanet autem in propria gloria & in naturali Deitate sua, nullamque Deitatis suæ mutationem recepit per incarnationem, sed idem ipse & est & manet in æternum cum Patre & Spiritu sancto. Verum quoniam dilexit homines, ideo factus est misericors, ut ducat nos in abundantiam gratiæ Deitatis suæ. Et hæc erat voluntas Generantis ipsum, & implevit voluntatem tuam: sicut & Sanctos sua tolerantia exaltabit per mortem & sepulturam suam, eoquod cum perpessionibus conjungat potestatem.

[34] [disserens;] Cum autem homines colere cuperent imagines humanam præferentes formam, sculptas e ligno fabrorum arte, factus est ipse vera hominis forma, ut imaginum conditores, amatores & cultores imagini suæ Deitatis subjiceret: & cum assueti essent homines inanimata colere idola & mortua, factus est ipse mortua imago in cruce, obiitque & inanimis factus est, ut per consuetudinem illos velociter imagini suæ subderet: cruceque usus ut hamo, corpus suum mundo fecit cibum, ut per hoc traheret omnes in regiam mensam Deitatis suæ: & pro lignis sculptis fixit crucem in medio mundi, ut, qui soliti erant ligna adorare, per hanc consuetudinem consentirent ad crucem suam adorandum, & imaginem formæ humanæ super illam. De cruce enim, quam & prophetæ præmonstrarunt, sic dixit: Factus, tamquam mutus non audiens, & sicut mutus non aperiens os suum g. Quod & ipse, Domine, dixisti ad prophetam tuum, priusquam veniret tempus, quo hæc omnia pateretur dilectus Filius tuus Jesus Christus: in tanta tolerantia faciam te mutum, & ligabo linguam tuam in gutture tuo, & eris sicut homo non habens in ore suo verbum redargutionis. Amaverunt enim homines idola muta: ideo & dilectus Filius tuus factus est in corpore & forma hominis: & ascendit in altitudinem crucis, tamquam in altissimam speculam, & exhibuit se mutum per mortem, creaturis suam per naturam exsistens vita.

[35] Quapropter vidit ipsum mundus in altitudine, & exsultavit, [varia sine ordine] & adoravit, & subjecit se. Et quia solebant homines lætari in templis idolorum per nidores, quos offerebant inanimatis; ideo ipse vocasti mundum ad sacrificium Christi tui, & dixisti: Vitulus meus occisus est, & cœna mea parata: & multiplicasti lætitiam a cruce tua, & pavisti omnes terræ fines vivifico ejus Corpore, quæ esca est & vita abundantissima omnibus cultoribus tuis per totum terrarum orbem. Eos vero, qui nolunt venire vocati ad nuptias spiritalis tui convivii, præparasti ad pœnam æternam, ad mortem perniciosam, ad condemnationem nunquam finiendam. Et quoniam comedebant & bibebant homines de sanguinibus sacrificiorum, dum cultu divino honorabant dæmones; idcirco proprium sanguinem effudit in cruce, ut lignum pro ligno sculpto, ipsaque humanam referens formam imago pro execranda imagine, & pro cruoribus nidoris ejus esset sanguis, in quo est renovatio hominum, ut humana regerminaret natura.

[36] Venit enim suo sanguine nos redempturus ad decoram servitutem Deitatis suæ; [dogmata refert,] nosque liberaturus turpi servitio peccatorum. Sumus enim pretium sanguinis Filii tui, redempti liberatique sanguine & corpore ejus, & non sumus domini nostri, ut desideria nostra sequamur, aut secundum voluntates hominum mortalium nos geramus. Nam si carnales nobis sunt domini, eos carnaliter honorare oportet, sicut a te jussi sumus: non vero, ut per minas hominum mortalium dominationem tuam permutemus. Illi enim solum corpus possunt cruciatibus subjicere. At unigenitus Filius tuus, Dominus noster Jesus Christus, potest & animam & corpus in æterna injicere supplicia, ignique tradere inextinguibili vermique immoratali. Verum, Domine, da mihi virtutem tolerantiæ in afflictionibus laboribusque hujus periculi; & miserere mei, ut misertus es latronis, qui communem tecum habuit perpessionem crucis tuæ; largire mihi miserationes benignæ gratiæ tuæ, qua vitam habet tota terra, justi & peccatores, per sustentationem bonitatis tuæ. Nam solem tuum oriri facis super malos & bonos, & pluis super justos & injustos, conservans beneficentiam tuam, & misericordiam tuam ostendens omnibus hominibus.

[37] Da mihi, Domine, patientiæ gratiam in amaris hisce tormentis, [& patientiam] quibus me affligunt, ut sim dignus servare depositum lucis fidei tuæ, quam dono tuo cognosco; & perficere voluntatem tuam, ut non confundantur sperantes in te, & gloriantes in unigenito Filio tuo, Domino nostro Jesu Christo, misso a te, quem ipse ad mortem misisti propter peccata nostra, ut portaret onus nostrum, & propter trangressiones nostras traderetur: & in se ipso portavit iniquitates nostras, ut cum iis tolleret maledictum condemnationis nostræ per crucis suæ perpessiones: consummabitque & largietur gratias donorum credentibus in se. Et nunc, bone Domine, qui dixisti, Vobiscum sum usque ad consummationem sæculi: ne dimittas nos e manu tua, sed corrobora nos ad voluntatem tuam, ut sustineamus bellum, quod pro magno nomine tuo suscipitur, ut manifestetur gloria nostra, qui fideliter servimus dominationi Deitatis tuæ, manifesteque appareat, quod sperantes in te nullus illorum, qui eis inimici sunt, superare valeat.

[38] [in tormentis] Verum, Domine, fac nos pervenire in numerum justorum tuorum propter clementiam tuam, qui non reliquisti nos in peccatis patrum nostrorum, & in vano cultu majorum nostrorum, & in iniquitatibus eorum, qui nos præcesserunt; sed qui dedisti, ut noverimus Creatorem, & Deitatem tuam, ut non pereamus in vanitate eorum, qui ignorant Deum; sed qui nos miseratus es ut creaturas tuas, ut non superveniat nobis ira tua in finem, & non conterat nos furor tuus, & non accedant comminationes tuæ in creaturam tuam. Et nunc, Domine, da virtutem bellicam, ad moriendum pro veritate nominis tui, & ut rursum renovemur simul in gloria, quando secundo ad nos miseris omnium remuneratorem, qui suum unicuique ponderabit, Dominum nostrum Jesum Christum, ut hilari vultu stemus coram te, accipientes victoriæ coronam cum omnibus dilectis tuis. Ipse enim solus permanes in secula, & omnia elementa, verbo tuo facta, veterascent. Tu ipse solus æternus, & unigenitus Filius tuus, & Spiritus sanctus. Tu ipse, Domine, colligis homines, ut frumentum in promptuariis, in tempore ipsorum, & iterum instauras, & e terra educis, omnia hominum ossa faciens juvenilia, novaque donans agilitate, sicut aquila pullos suos.

[39] [sæpe repetitis] Domine diei, auctorque tenebrarum & lucis conditor, tuus est dies & tua est nox, qui ordinasti luminaria exsistentibus in terra ad ducendum creaturas tuas: qui fecisti duo luminaria, ut sint in conversiones annorum, mensium & temporum, utilia ad connectendum & dimetiendum dies degentibus in mundo; luminare alterum, ut præsit diei, quod repræsentat typum Unigeniti tui, qui inextinctum, incomprehensibile, indesinens, & numquam impeditum est lumen; qui revelabitur justis suis in futuro seculo, ubi nec dies sunt nec noctes, non sabbata, non menses, non anni & tempora, neque annorum mutationes & temporum conversiones. At tu solus ibi es Dominus, tuisque adoratoribus præbes remunerationes voluptate plenas ex bonis, quorum nulla est mutatio, nullaque donorum semel concessorum umquam jactura.

[40] [precibus flagitat,] At iter illius, quæ præest nocti, voluntate Unigeniti tui typum præfert resurrectionis, cunctisque terrigenis resurrectionis mortuorum fiduciam exhibet. Ab Occasu enim ad Orientem progressa in juventutem, rursum voluntate tua senescens venit in Occidentem, funeratur, sepelitur, index mortuorum sepultorum, fit resurrectionis consolatio, & fiduciam creaturis affert, Filii tui de cælo adventum significat, orbis terrarum insinuat renovationem, peccatorum defectionem docet & interitum, justorumque fulgorem in regno adventus tui; atque ostendit te rationem exigere ab iis, qui in peccatis inveteraverunt. Et sane luna deficiens significat te æternum, interitura immortalem, & veterascens suum Instauratorem. Hæc tua voluntate in varias mutatur formas, quemadmodum fieri voluisti, donec tollantur ænigmata, quæ posuisti & præparasti in diem promissionum tuarum, quando omnes remunerabis per Unigenitum tuum & Spiritum sanctum, quoniam tua est & te decet gloria in secula. Amen.

[41] Domine omnipotens, qui coronas sperantes in te, [pro aliis etiam] & facis voluntatem timentium te, da mihi hanc gratiam, ut conservem fiduciam de te, & timorem magnum, quem injicies adversariis & impie in te agentibus: & da mihi tolerantiam ad consummandum cursum in hac afflictione, in qua sum. Medice dolorum nostrorum, Curator contritorum, Solutio vinctorum, Consolatio lugentium, Spes desperantium, Requies lassorum, Portus turbatorum, qui bonitate tua aspicis creaturam tuam, omniaque beneficentia tua nutris, da mihi, ut obtineam coronam cum iis, qui digni sunt gratia tua habiti pro nomine tuo mori, quorum mors placita fuit coram te, ut & ego dono tuo fiam dignus rapi in occursum dilecti Filii tui, quando dilectos suos rapiet in radios luminis sui ad judicandum in veritate totum mundum in ira furoris sui. Nunc igitur, Domine, conforta servum tuum propter nomen tuum, ut vincamus potestates inimici; & aufer purgaque nebulam perversæ idololatriæ impiæque Dei ignorantiæ tua dilectione a creaturis tuis expulsam. Qui posuisti animam tuam pro ovibus tuis, ne derelinquas gregem tuum, sed perduc eam in viam rectam. Qui solus potes dimitere peccata, iniquitatesque & injustitias condonare creaturis tuis, ut te solum colant, voluntatem tuam perficiant, magna cum gloria celebrent Divinitatem tuam, & eruantur a judiciis tuis, fruanturque bonis tuis incomprehensibilibus; quo omnes eam consequantur gratiam, ut sine pudore coram magnificentia tua consistant: opus ignorantiæ ipsorum pro peccato iis imputare noli, quoniam consuetum tibi est ea, quæ non sunt, ut sint efficere, & non exsistentia ad creaturarum statum perducere.

[42] Qui non dimisisti genus hominum, ut viverent secundum desideria sua, [& pro Armenia] sed miseratus misisti unigenitum Filium tuum, qui veniens creaturas tuas ad Deitatem tuam convertit. Qui jussisti Euangelia tua prædicari in toto mundo, quandoquidem tui solius sit gloria, & tibi debeatur adoratio omnis creaturæ: nam tu solus honore & gloria es dignus. Miserare igitur caritate bonitatis tuæ etiam regionem Armeniæ, ut & illi cognoscant te, & unigenitum Filium tuum, Dominum nostrum Jesum Christum, missum a te, qui humanam nostram naturam assumpsit, imagine & figura similem se reddens operi manuum suarum, ut humanum sumeret corpus, & per cognationem homines ad se pertraheret. Non enim poterant homines vultum ipsius videre, & vivere. Quare factus est similis hominibus, ut homines redderet Deitate sua dignos; ut nos, cognatum corpori nostro corpus conspicientes, Deitatem Filii honoremus in bonitate Patris. In ipso etiam gratias accipimus per benignitatem a te. Suppeditentur igitur & nobis promissiones Euangelii tui, huic mundo factæ, & beneficia caritatis bonitatisque tuæ, ad omnes pertingentia.

[43] Qui largiris omnibus, da nobis, ut fiamus testes Deitatis tuæ patiendo pro nomine tuo & moriendo pro veritate tua, & ut iterum renovemur in adventu Deitatis tuæ. [& pro martyrio suo] Nam ipse venisti, & mortuus es pro creatura tua, & miscuisti h mortale nostrum cum immortalitate tua. Quapropter & nos usque ad mortem fiamus testes immortalitatis tuæ, ut computemur in numero martyrum tuorum. Quas enim retributiones & remunerationes facere possimus pro bonis tuis, si non demus animas nostras pro mandatis tuis ad beneplacitum voluntatis tuæ, ut hæredes fiamus regni tui cum illis, qui placuerunt coram te, ut offeramus animas nostras hostiam Divinitati tuæ, ipsasque perdamus, ut inveniamus iterum in die resurrectionis, & statuamur a dexteris tuis innocentia induti cum segregatis in partem dexteræ ovibus, cum iis, qui tibi placuerunt, in gaudio Sanctorum, qui Divinitatem tuam amaverunt? Etenim Filius tuus unigenitus factus est agnus verus, & animam suam tibi hostiam obtulit pro peccatis mundi universi, ut mediator fieret & legatus creaturarum apud Creatorem: tu vero studentibus gratis moribus ad te accedere præparasti mansiones in regno Divinitatis tuæ; nolentibus vero ingredi viam obedientiæ, qua placeant, æterna in adventu eius supplicia denuntiasti.

[44] [orans.] Itaque nunc, Domine benefice, qui venisti & humiliatus es, hominumque formam assumpsisti, qui animam tuam cum omni patientia dedisti, qui non avertisti vultum tuum ab extremo sputorum comtemptu, qui maxillas tuas præbuisti percutienti, qui acetum & fel pro nobis bibisti, mitescere fac corda omnium hominum erga cultum tuum, ut jugo tuo suavissimo subdantur, & æternis liberentur suppliciis. Impleta enim est terra cognitione Dei: relicti quoque non frustrentur via tua vera, prædeterminentur & ipsi ad mensam tuam regiam, & fructibus tolerantiæ tuæ perfruantur. Qui venisti mactandus pro omnibus, ut agnellus, eosque recreaturus corpore tuo, quod dedisti omnibus ad salutem, donasti etiam torrentem voluptatis, sacrosanctum Sanguinem, in redemptionem mundi effusum: miserere, ut reminiscantur & convertantur, & ad te veniant universi fines terræ, & adorent in conspectu tuo etiam qui descendunt in terram: nam tu ipse potes eos resuscitare vitaque iterum donare, tuaque dignari clementia: sanguine enim tuo redempti sunt, liberatique potestate tenebrarum. Nunc vero cognoscant te, pro quibus mortuus es. Cum enim sint servi tui, fiant & cultores, ut non veniat furor tuus super homines.

[45] [Septem diebus Sanctum pependisse. ait auctor.] Nos vero fac filios lucis & filios diei, ut laudetur sacrosanctum nomen tuum in toto orbe terrarum: gloriosus enim & æternus es in regno tuo, existens sempiternus, principio carens, & incomprehensibilis. Qui dedisti perpessione tua per humilitatem patiendi exemplar dilectis tuis. Ostendisti enim persecutione, & manifestasti per colaphos Sanctis tuis afflictionem, quando cœpisti pro nobis pati. Nos vero terreni quid omnino componimus afflictiones nostras cum iis perpessionibus? Tu enim, Domine, humiliatus es, idque acceptasti; & sustulisti periculum & perpessiones mundi. Corrobora igitur infirmitatem meam patientia & tolerantia in afflictione, in qua consisto, ut perseverans lætanter in cruciatibus, dignus censear [annumerari i] dilectis tuis in die, quo retribues bona inenarrabilia, quæ servata sunt iis, qui speraverunt in te, & permanent in sæculum. Dum pendebat etiam, sic omnia hæc elocutus est, & scribebant commentarienses k per notas: nam quasi nihili faciebat extensionem, aut periculum contritionis per virgas humidas inferendæ. Confractum enim jam erat corpus ejus per torsionem. His etiam plura locutus est, ut pendebat, scriptoresque attulerunt ad regem. Nam mansit diebus septem, & postea, jubente rege, ipsum demiserunt.

ANNOTATA.

a Septem diebus ita suspensum fuisse S. Gregorium, habet etiam Metaphrastes. Verum, cum biographus omnia fere supra verum exaggerasse videatur, dubitare vix possim, quin & primum illud S. Gregorii supplicium æque supra verum sit exaggeratum, præsertim quoad tempus. Neque enim cibum aut potum videtur capere potuisse sic suspensus, & ideo rex non reliquisset eum septem diebus in supplicio, quo eum non volebat occidere, sed punire & sibi obsequentem reddere.

b Auctor Latinus dixit fustibus virentibus, quod fere in idem recidet.

c Quod a decem hominibus, invicem succedentibus, cæsus fuerit; forte non caret solita exaggeratione hujus biographi: sed magis excedit, dum septem diebus cruciatum illum dicit continuatum.

d Hæc obscura sunt, nisi voluerit auctor insinuare, per præceptum de illa arbore Adamo datum ipsi propositam fuisse vitam & mortem, ut postea explicat. Ceterum prolixam hanc orationem magis composuit biographus ad docendum fideles, quam ad explicandum, quid Sanctus inter tormenta sit locutus.

e Obscurus rursum fit auctor. At vult dicere, opinor, homines, si mansissent in statu innocentiæ, transferendos fuisse in paradisum, non obstante generatione filiorum; sicut filiorum generatio non obstitit, quo minus Enoch in paradisum fuerit translatus.

f De Henoch Gen. 5 ℣ 22 dicitur: Et ambulavit Henoch cum Deo… & non apparuit; quia tulit eum Deus. Eccli. 44 ℣ 16: Henoch placuit Deo, & translatus est in paradisum, ut det gentibus pœnitentiam. Apostolus Heb. XI ℣ 5 ait: Fide Henoch translatus est, ne videret mortem, & non inveniebatur, quia transtulit illum Deus. De loco, ad quem Henoch fuerit translatus, quove nunc sic in statu, & quo usque fruatur sorte sanctorum Angelorum, quos visione Dei beatos novimus, hic non inquiram. Malim obsequi Chrysostomo, qui Hom. 21 in Genesim num. 4 suadet, ne id curiosius investigemus: Enimvero, inquit, Scriptura dixit, quod transtulerit illum (Deus) & quod viventem transtulerit, nec mortem expertus sit, sed ob suum, quem apud Deum habebat favorem, superior factus sit divina sententia contra humanum genus prolata. Quo autem illum transtulerit, & quomodo nunc agat, hoc non adjecit.

g Verba Psalmi 37, quæ scriptor ad cogitata sua accommodat hic & paulo post, sunt hæc: Ego autem tamquam surdus non audiebam: & sicut mutus non aperiens os suum. Et factus sum sicut homo non audiens: & non habens in ore suo redargutiones. Hæc de Christo patiente, & ad gravissimas accusationes tacente passim exponuntur, recteque referuntur ad Christum in cruce pendentem. At non video, quid illa verba prosint ad propositum scriptoris de adoranda imagine Christi crucifixi. Et certe non videntur dici de mortuo Christo, sicut infra videtur auctor allegata verba eo detorquere: Et exhibuit se mutum per mortem. Verum prudens lector & alia quædam in hisce ratiociniis inveniet, quæ minus placeant: quod auctor non habuerit tantam facultatem recte singula explicandi, quantam habuerunt præcipui Patres.

h Non est hic intelligenda mixtura aliqua naturæ Christi ex humanitate & Divinitate, qualem asseruerunt Eutychiani hæretici, qui unam Christo dumtaxat naturam attribuerunt. Solum vult auctor, a Filio Dei, qui natura est immortalis, assumptam quoque fuisse naturam humanam sive mortalem;& sic eamdem Personam fuisse immortalem natura divina, humana vero mortalem.

i Hanc vocem signis interposui, quia forte e Græco excidit.

k Nec de his fidem meretur auctor, neque dum asserit, diebus septem continuata fuisse tormenta. Utrumque adoptavit Metaphrastes, sed orationis argumentum brevissimo perstrinxit compendio. Anonymus secundæ Vitæ auctor non asserit, scriptam fuisse S. Gregorii orationem, eam tamen prolixe, multis mutatis, pro suo ingenio exposuit. Mihi incredibile videtur, cruciatum illum Gregorii tam diu durasse, & eo plane modo orasse Sanctum, quo orantem induxit Agathangelus noster.

* forte Τάσιν

CAPUT V.
Alia Sancti tormenta: injicitur tandem profundo puteo, ut ibi moriatur: regis contra Persas bella & edicta contra Christianos.

Ἤρξατο οὖν λαλεῖν ἀυτῷ ὁ βασιλεὺς τῆς ἀρμενίας τηρηδάτιος, καὶ λέγειν· τί σοι ἔδοξεν, καὶ πῶς ὑπέθου ἐν τῇ καρδίᾳ σου, γένεσθαι κοινωνὸς τῆς ἐμῆς ζωῆς, καθάπερ ἐκοπίασας ἐκ νεότητός σου ἐν πόνοις; νῦν δὲ προέθου ἀποθανεῖν ἀργῶς ἐν ματαιότητι τῶν σῶν λογισμῶν, ἐν οἷς ἐστάθης. ἀποκριθεὶς δὲ γρηγόριος ἔφη᾽ σπεύδω ἐγὼ ἐκδημῆσαι ἐκ τοῦ σώματος, καὶ δέξασθαι τὴν ἀιώνιον ζωὴν. νῦν δὲ κέλευσον ἔνεκεν ἐμοῦ, καθὼς βούλει, ὁποῖον δὴ θάνατόν μοι ἐπενεγκεῖν. ἀποκριθεὶς δὲ ὁ βασιλεὺς εἶπεν· οὐ δίδωμί σοι ταύτην τὴν χάριν, ὥστε γενέσθαι σοι ἀπαλλαγὴν ἐν θανάτῳ διὰ τάχους, καὶ παύσασθαι τῶν βασάνων ἐν τῇ παρὰ σοῦ καλουμένῃ ζωῇ ἀιωνίῳ· ἀλλὰ κακῶσαί σε ἐις χρόνον, ὅπως μὴ γένηταί σοι ταχέως ἀποθανεῖν, ἀλλ᾽ ἐπὶ πολύ σε βασανίσαι καὶ ἀπαιτῆσαι παρὰ σοῦ τὴν καταφρόνησιν τῶν θεῶν, καὶ τὴν μονοτονίαν, μὴ βουλόμενος ἀυτοὺς σέβειν.

[47] Καὶ ἐκέλευσεν κορμοὺς ξύλων ἐνεχθῆναι καὶ γένεσθαι σανίδας κατὰ τῶν ἀντικνήμων τῶν ποδῶν ἀυτοῦ, καὶ μετὰ στραγγάλης περισφίγξαι σπαρτίοις ἐυτόνως, ἐὼς οὗ κατέῤῥεεν τὸ αἷμα διὰ τῶν ἄκρων τῶν δακτύλων τῶν ποδῶν ἀυτοῦ, καὶ ἰσθάνθη τῶν πόνων. ἀποκριθεὶς δὲ γρηγόριος εἶπεν· ἐδώθη μοι δύναμις, ὅσον ἀιτησάμην τὸν ποιητὴν τοῦ κόσμου δωθῆναί μοι. ἀυτὸς γὰρ ὑπάρχει ἀρχιτέκτων καὶ δημιουργὸς ὁρατῶν τε καὶ ἀοράτων πάντων. καὶ ἔλυσαν ἀυτὸν ἀπὸ τούτων. καὶ ἐκέλευσεν μετὰ ταῦτα ἥλους σιδηροὺς ἐνεχθῆναι, καὶ κατὰ τὸν πελμάτων ἀυτοῦ ἐμπαγῆναι, καὶ λαβόντες ἀπὸ χειρὸς ἔνθεν καὶ ἔνθεν δραμεῖν ἀυτὸν ἐποίουν. ὧδε κᾀκεῖ καὶ τὸ αἷμα ἐξεχύετο, καὶ ἔῤῥεεν ἀπὸ τῶν ποδῶν ἀυτοῦ, καὶ τὴν γῆν σφόδρα κατέβρεχεν. πάλιν οὖν ἔφη ἀυτῷ ὁ βασιλεὺς· ἀόρατα ποιήματα ταῦτά σοι εἰσὶν; οὐκ ἐκεῖνα, ἃ σὺ οὐχ ὁρᾶς; εἶπεν δὲ ἀυτῷ ὁ μάρτυς· καλῶς εἶπας, ὅτι ἅυτη ἐστὶν ἡ ἀόρατος δημιουργία τοῦ ἐμοῦ θεοῦ, ἐπειδὴ σπείρεται ἐν ἀσθενείᾳ, ἐγείρεται ἐν δυνάμει· σπείρεται ἐν ἀτιμίᾳ, ἐγείρεται ἐν δόξῃ. κλαιόντες γὰρ κλαίουσι οἱ τὰ σπέρματα ἀποφέροντες, τουτ᾽ ἔστιν κίνδυνοι καὶ κακοχίαι ἐπιφέρονται ἡμῖν ἕνεκεν θεοσεβείας· ἀλλ᾽ ὅτι τὸ δράγμα ἐν τῷ ἀμητῷ ἐλθὼν προσενέγκῃ τοὺς ἐυόπτους κάρπους τοῖς σπείρασι σὺν τούτοις, καὶ τὴν ἐυφροσύνην καὶ χαρὰν καὶ ἀγαλλίασιν πᾶσαν φέρει.

[48] Εἶπεν δὲ ὁ βασιλεὺς· τύψατε ἀυτὸν τῷ κλαυθμῷ, σκεύει τῶν δακρύων, ἵνα ἔλθῃ ἀυτῷ ἐυφροσύνη. καὶ ἐκολάφησαν ἀυτὸν ἐις τὴν κεφαλὴν, παίοντες δεινῶς. καὶ ἤρξατο ἐρωτᾶν ἀυτὸν ὁ βασιλεὺς, καὶ ἔφην· ἅυτη ἐστὶν ἡ χαρὰ; καὶ ἁπεκρίνατο ὁ ἅγιος· ναὶ ἅυτη ἐστὶν. ἐὰν γὰρ μὴ ὁ ἐργάτης ὑδρῶτα ἐν τῷ καύσωνι τοῦ ἡλίου βαστάξη καὶ ὑπομείνῃ, οὐ δράσσεται τοῦ τῆς ἀποπαύσεως καρποῦ ἐν τῆι χειμερινῇ ἀναπαύσει. ἀποκριθεὶς δὲ ὁ βασιλεὺς εἶπεν· οὐκοῦν ἐνταῦθα κοπίασον ἐργατικῶς διὰ τῶν βασάνων, ἐν αἷς ἕστηκας. καὶ ἐκέλευσεν ἐνεχθῆναι ἅλας καὶ νίτρον καὶ ὄξος δρυμύτατον, καὶ ὕπτιον ἀυτὸν ἀπλῶσαι καὶ τὴν κεφαλὴν ἀσφαλισθῆναι ἐν τῷ κοχλίᾳ τῶν τεκτόνων, καὶ καλάμον ἀυλίσκον πῆξαι ἐν τῇ ῥινῇ ἀυτοῦ, κἀκεῖνα ἀναμιγέντα διὰ τοῦ ἀυλίσκου καταχέειν ἐις τὴν κεφαλὴν· καὶ μετὰ ταῦτα ἐκέλευσεν, καὶ ἤνεγκαν θύλακα δερμάτινον καὶ ἐγέμησαν ἀυτὸν καμηνιαίας ἀιθάλης, καὶ ἐποίησαν ἵνα μὴ πάνυ μεμέστωται ἔνεκεν τῆς δοσοληψίας τῆς πνοῆς, ὅπως ἐισελκύσαντος τοῦ ἐγκεφάλου βασανίσθῃ πικρῶς· καὶ ἔνδύσαντες ἐις τὴν κεφαλὴν τὸ στόμα τοῦ θύλακος, περιέδησαν τῶι τράχηλῳ ἀυτοῦ· καὶ ἔμεινεν οὕτως ἕξ ἡμέρας.

[49] Καὶ μετὰ ταῦτα ἐκέλευσεν, καὶ ἠνέχθη ἐπὶ τοῦ βασιλέως, καὶ ἐπῇραν τὸν θύλακον ἀπὸ τῆς κεφαλῆς ἀυτοῦ. ἔφη δὲ ἀυτῷ ὁ βασιλεὺς. πόθεν ἔρχη, ἆρα ἀπὸ τῆς βασιλείας ἀφ᾽ ἧς παραγέγονας; ἀποκριθεὶς δὲ ὁ γρηγόριος εἶπεν· ναὶ· ἀπὸ γὰρ τῆς βασιλείας, ἧς εἶπον, ἐκεῖθεν πάρειμι. ἐπειδή με κατηξίωσεν ὁ θεὸς ταῦτα πάντα παθεῖν διὰ τὸ ὄνομα ἀυτοῦ. ἀληθῶς γὰρ περιμένει μοι ἡ βασιλεία· ἄντι γὰρ τῆς ἀιθάλης ἀμαράνθινοι στέφανοι, ἄντι δὲ ὄξους ἀπέραντοι ἐυφροσύναι. ἐπὶ πλεῖον δὲ ὀργισθεὶς ὁ βασιλεὺς, ἐκέλευσεν δῆσαι τοὺς πόδας ἀυτοῦ σπαρτίοις τῶν ἀσκῶν, καὶ κατὰ κεφάλην κρεμᾶσαι, καὶ καταχέειν διὰ τῆς ἔδρας ὕδωρ ἐις τὸ ἐντὸς ἀυτοῦ. καὶ κατενεχθέντα ἐπηρώτα ἀυτὸν λέγων· πείθῃ μοι λοιπὸν, ἢ οὐ σέβῃ τοὺς θεοὺς τοὺς δόντας ζωὴν καὶ ἀσφάλειαν πάσῃ τῇ γῇ; ἀποκριθεὶς δὲ ὁ ἅγιος γρηγόριος εἶπεν· ἐγὼ κύριον τὸν θεόν μου προσκυνῶ· ἀυτὸς γάρ ἐστιν ὁ δημιουργὸς, καὶ ζωὴ καὶ ἀσφάλεια· καὶ τὸν ὑιὸν ἀυτοῦ τὸν ποιητὴν ἰσοδύναμον καὶ ἰσουργὸν, καὶ τὸ ἀυτοῦ πνεῦμα, τὸ πληροῦν σοφίας πᾶσαν τὴν ὀικουμένην· τὰ δὲ εἴδωλα τὰ γλυπτὰ καὶ ἐλατὰ, ξύστα τε καὶ τορνευτὰ, οὐδὲ ἔσχον ποτὲ ὡς θεοὺς, μὴ δὲ μοι γένοιτο σχεῖν, ἐν ὅσῳ πνοὴ ἐν τῷ στόματί μου ὑπάρχει.

[50] Ἀποκριθεὶς δὲ ὁ βασιλεὺς, ἔφη· ἐπειδὴ ἐτόλμησεν ἐιπεῖν ἐλατοὺς καὶ ξυστοὺς θεοὺς, ἀπαιτηθήσεται δίκην ὑπὲρ τούτων. καὶ ἐκέλευσεν ξῦσαι τὰς πλευρὰς ἀυτοῦ σιδηροῖς ὄνυξιν, ἐὼς οὗ κατηρδέυθη τὸ ἔδαφος ἀπὸ τοῦ αἵματος αὐτοῦ· καὶ εἶπεν αὐτῷ· νῦν ποιήσεις τὸ ἐμὸν θέλημα, γρηγόριε, παραδοθεὶς τοιαύταις βασάνοις. ὁ δὲ ἅγιος εἶπεν· ἐμοὶ γένοιτο τηρῆσαι τὴν διαθήκην τῆς θεοσεβείας, ἣν ἔμαθον ἐκ νέας ἡλικίας μου. ὁ δυνάμενός με ῥύσασθαι ἀπὸ πάσης θλίψεως, καὶ σὲ ἐπιβαλεῖν ἐις τὰς ἀτελευτήτους βασάνους, ὅτι σὺ οὐ γινώσκεις ἀυτὸν, καὶ τοὺς ἄλλους ἐκφοβεῖς, βουλόμενος ἀποστῆσαι ἀπὸ τῆς λατρείας τῆς ἀυτοῦ ἀγάπης. ἀποκριθεὶς δὲ ὁ βασιλεὺς εἶπεν· ποῦ ἐστιν ὁ θεὸς ὁ ῥυόμενός σε ἐκ τῆς χειρός μου, καὶ κρίνων ἐν τοῖς ἀυτοῦ κρίμασιν, ὡς σὺ λέγεις; καὶ ἐκέλευσεν ἐνεγκεῖν τριβόλους ἐν κοφίνοις καὶ ἐν τῇ γῇ ῥανθῆναι. καὶ γυμνώσαντες τὸν γρηγόριον ἤπλωσαν ἐπάνω τῶν τριβόλων, καὶ κατεκεντήθη ὁμοῦ ὅλον τὸ σῶμα ἀυτοῦ. σύροντες δὲ ἀυτὸν, τὸν ἐκκάλυπτον, καὶ περιέστρεφον, ἐὼς τοῦ μὴ ἀπομεῖναι τόπον ὁλόκληρον ἐν τῷ σώματι ἀυτοῦ.

[51] Καὶ τῇ ἐπιούσῃ ἡμέρᾳ ἤνεγκαν ἀυτὸν ἐπὶ τοῦ βασιλέως. ἠρώτα δὲ ἀυτὸν, καὶ ἔλεγεν· θαυμάζω σφόδρα, πῶς ἔμεινας ζῶν, καὶ οὐδὲν ἐλογίσω τους πόνους, ἀλλὰ καὶ λαλεῖς. ἔδει γάρ σε πάλαι τεθνάναι ἀπὸ τοιούτων βασάνων. ἀποκριθεὶς δὲ ὁ ἅγιος γρηγόριος, εἶπεν· οὐκ ἔστιν ἐμὸν τὸ ὑπομεῖναι τῇ ἐμῇ δυνάμει, ἀλλὰ διὰ τῆς ἰσχύος καὶ τῆς χάριτος τοῦ ἐμοῦ δεσπότου, καὶ τῆς ἐμῆς προαιρέσεως ἀιτούσης αυτὸν, ἵνα καὶ σὺ πείραν λάβῃς τοῦ δούλου τοῦ θεοῦ, ὅπως γνῶς ὡς οὐδεὶς δύναται ἀποχωρῆσαι ἀυτοὺς ἠλπικότας ἐις τὴν ἀγάπην ἀυτοῦ. ἀυτὸς γὰρ δίδοσι δύναμιν καὶ ὑπομονὴν βαστάζειν τὰς θλίψεις τῶν πειρασμῶν, ἵνα καταισχυντῶσι ὁι ἄνομοι ἐν τῇ ματαιότητι ἀυτῶν, καὶ ἐν τῇ ἀσεβείᾳ καὶ ἀποστασείᾳ κατὰ σὲ ὑπάρχοντες, καὶ σταθῶσι μετ᾽ αἰσχύνης ἐν ἡμέρᾳ ἐπισκοπῆς καὶ ἐλεγμοῦ ἀυτῶν. καὶ ἐκέλευσεν περικνημίδας σιδηρᾶς γενέσθαι ἐις τὰ γόνατα ἀυτοῦ, καὶ πῆξαι παχεῖς σφήνας, καὶ ἀνακρεμάσαι ἀυτὸν, ἐὼς οὖ ἀπεσπάσθησαν τὰ γόνατα ἀυτοῦ. ἔμεινεν δὲ τρεῖς ἡμέρας κρεμώμενος. καὶ τῇ τρίτῃ ἡμέρᾳ κατενέγκαντες ἔστησαν ἀυτὸν ἔμπροσθεν τοῦ βασιλέως. ἀρξάμενος δὲ ὁ βασιλεὺς λαλεῖν, ἔφη ἀυτῷ· βλέπεις γρηγόριε ὅτι οὐκ ἐρύσατό σε ἡ ματαία σου ἐλπὶς, ἐις ἣν πεποίθεις, οὐδὲ ἀπέσπασέν σε ἐκ τῶν χειρῶν μου.

[52] Ἀποκριθεὶς δὲ ὁ ἅγιος εἶπεν ἀυτῷ· θέασαι σὺ, ὅτι ματαίαι ἐισὶν ἁι ἐλπίδες σου, καὶ οὐκ ἠδυνήθησαν πεῖσαί με, οὐδὲ ἐκφοβῆσάι με. ἡ ἐλπίς σου ματαία ἐστὶν, καὶ πάντα τὰ ἔργα τῆς πλάνης ἀυτοῦ. οὐ θεωρεῖς ὅτι οὐδὲ τὰς βασάνους σου ἐφοβήθην, ἀλλὰ τῇ δυνάμει τοῦ ἐμοῦ δεσπότου πρὸς τὸν ἀντίπαλον ἐχθρὸν ἤθλησα, ὅστις κρυφέως διὰ σοῦ πολεμεῖ τὴν ἀλήθειαν, καὶ παρέδωκα τὸ σῶμά μου ἐις τλίψιν βασάνων; ἐπειδήπερ, ἔιτε οὕτως ἔιτε ἑτέρως, ταχὺ καὶ ὀψέ ποτε καθαίρεται τὸ παλαιόμενον σῶμα τοῦτο, ἵνα έλθὼν ὁ ἀριστοτέχνης καὶ δημιουργὸς ἕυρῃ τοὺς ὑιοὺς τῶν ανθρώπων, καὶ πάλιν τὸ ἀυτὸ παλαιούμενον, ὡς ἀπ᾽ ἀρχῆς, ἀνακαινίσῃ ὧν γὰρ ἕυρῃ τὰς ψυχὰς ἐν σωφροσύνῃ καὶ ἀγνότητι καὶ καταρότητι, χρηστάς τε καὶ πραεῖς ἐν θεοσεβείᾳ μεινάσας, ἀνακαινίζει, καλλοπίζει, ζωοποιεῖ τὰς ἀυτὰς ψυχὰς τῷ ἀυτῷ σώματι. ὧν δε ἑυρίσκει τὰς ψυχὰς ἐν ἀνομίαις καὶ ἀσεβείαις μετὰ τῆς ἀθεότητος ἐν ἐιδωλολατρείᾳ, ἀφιεναι μὲν ποιεῖ πρὸς ὥραν τὰ σώματα αὐτῶν· ἀλλὰ τὰ ἀυτὰ σώματα τὰς ἀυτὰς ψυχὰς ἐμβάλλει ἐις τὴν γεένναν, καὶ τὸ ἄσβεστον πὺρ, καὶ τὴν ἀιώνιον κόλασιν, μάλιστα δὲ τοὺς κατὰ σὲ ἐιδωλομανοῦντας.

[53] Ταῦτα ἀκούσας ὁ βασιλεὺς, ἐθυμώθη σφόδρα, καὶ φησὶ· ἐμοὶ οὐ μέλει, ἵνα ἀνακαινίσῃ σε ὁ θεός σου, ούδὲ πρόκειταί μοι περὶ τούτου φροντὶς. ἀλλ᾽ ἐπειδὴ εἶπες, ὅτι σε ἀσβέστῳ πυρὶ ἐμβάλει, ἐγώ σὲ ἐνταῦθα τῷ ἐσβεσμένῳ πυρὶ κατακαύσω, καὶ ἴδω, ὁ θεός σου τί ποιήσει. καὶ ἐκέλευσεν λυθῆναι μόλυβδον ἐν λέβητι σιδηρῷ, καὶ ἔτι ζέουσαν καταχέειν κατὰ τοῦ στόματος κυτὸν καὶ καθ᾽ ὅλον τὸ σῶμα ἀυτοῦ, καὶ οὐκ ἀπέθανεν, ἀλλ᾽ ἔτι ἔχων δύναμιν ἐν τῷ ἐπερωτᾶσθαι ἀπεκρίνατο ἐν τάχει. καὶ θαυμάσας ὁ βασιλεὺς τὴν καρτερίαν καὶ τὴν ὑπομονὴν ἀυτοῦ, σφόδρα ἐξιστάμενος ἔφη· πῶς ἀν ὑπάρχει ἐν σοὶ πνοὴ ἐκ τοσούτου χρόνου καὶ τῶν δεινῶν βασάνων, ἐν αἷς σε κατέκοψα; ἀποκριθεὶς δὲ γρηγόριος, ἔφη· οὐ πάλαι σοι ἔφηκα, ἵνα λάβῃς πείραν ὑπομονῆς τοῦ δούλου τοῦ θεοῦ. δίδωσιν ὑπομονὴν καὶ δύναμιν, καὶ καταισχύνει τοὺς ἔξωθεν ἀυτῷ πολεμοῦντας καὶ ἀνθισταμένους κατὰ σὲ. ἀυτὸς γὰρ εἶπεν οὕτως· οὐ μὴ ἀφήσω ὑμᾶς, οὐδὲ μὴ ἐγκαταλείψω. ἅυτη οὖν ἐστιν ἡ διαθήκη ἀυτοῦ πρὸς τὸ ἴδιον πλάσμα, καὶ τοὺς ἀγαπητοὺς ἐν τῇ πίστει τῇ πρὸς ἀυτὸν, ἔὼς οὗ ἀποδώσει ἀυτοῖς ἐν τῇ παρουσίᾳ ἀυτοῦ.

[54] Καὶ ὡς ἔτι ἐσκέπτετο τηρηδάτιος λαλῆσαι ἀυτῷ ἀπαλῶς, καὶ δηλῶσαι καὶ ἀπαγγείλασθαι ὑπάρξεις καὶ τιμὰς, ἇις οὐκ ἔμελλεν ὑπακούειν, λογισάμενος ὡς, ἐι μὴ ταύταις πισθείῃ, προσθῆναι ἀυτῷ βασάνους καὶ ἐις χρόνον κολάσαι· ἰδοῦ εἷς τῶν σατραπῶν προσέρχεται τῷ βασιλεῖ, καὶ ἀρξάμενος λαλεῖν ἀυτῷ, καὶ διδάξαι πάσαν τὴν ἀκρίβειαν, τὴν περὶ ἀυτὸν, ἔφη. οὐκ ἔξεστιν ἀυτὸν ζῆν· διὰ τοῦτο ὀυ θέλει τὸ φῶς ἰδεῖν, οὔτε ἐλεηθῆναι. τοσοῦτος γὰρ χρόνος, καὶ οὐκ ἔγνωμεν ἀυτὸν. ἀλλ᾽ οὗτός ἐστιν ὑιὸς ἀνὰκ τοῦ καταδίκου, τοῦ ἀποκτείναντος τὸν σὸν πατέρα κουσαρῶ, καὶ ποιήσαντος σκότος τῇ τῶν ἀρμενίων χώρᾳ, καὶ ἐις ὄλεθρον παραδόντος τὴν γὴν ταύτην, καὶ ἐις αἰχμαλωσίαν. νῦν οὖν οὐ χρὴ ἀυτὸν ζῆν· ὑιὸς γὰρ ἐκδικήσεως ὑπάρχει. καὶ μετὰ τοσαύτας ἐξετάσεις καὶ βασάνους καὶ πλήγας καὶ φυλακὰς, στρεβλώσεις καὶ κρεμάσεις, ἐν ἇις ἐνέπηξαν ἐν ἀυτῷ, ἃς ἐπήνεγκεν διὰ τὸ ὄνομα τοῦ κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, μαθὼν περὶ τούτων τῶν πραγμάτων ὁ βασιλεὺς, ὅτι ἀληθῶς ὑιός ἐστιν τοῦ πάρθου ἄνακ, τοῦ ἀποκτείναντος κουσαρῶ πατέρα ἀυτοῦ, ἐκέλευσεν δεδεμένον ἀυτὸν χερσὶ καὶ ποσὶ καὶ τραχήλῳ ἀπαγαγεῖν ἐις τὴν ἀραρὰτ πατρίδα, καὶ δοῦναι ἀυτὸν ἐν τῇ λόφῃ τοῦ κάστρου ἐν τῇ ἀρταξὰτ τῇ πόλει, καὶ καταγαγεῖν ἐις τὸ κατώτατον χάος, ὁ ἦν βαθύτατον πάλυ, ἐὼς οὗ ἐκεῖ ἀποθάνῃ· καὶ ῥιφεὶς ἔμεινεν ἐν ἐκείνῳ τῷ κρημνῷ ἔτη δεκατέσσαρα.

[55] Καὶ ἀυτὸς οὖν ὁ βασιλεὺς ἐπορεύθη παραχειμᾶσαι ἐν πατρίδι ἀραρὰτ, ἐν οὐαλαρσαπὰτ πόλει τῆς ἀρμενιῶν χώρας κατὰ ἀνατολὰς. ὁ δὲ βασιλεὺς τηρηδάτιος ὅλον τὸν χρόνον τῆς ἀυτοῦ βασιλείας κατέτρεχεν καὶ ἐπραίδευεν τὴν γῆν τοῦ τῶν περσῶν βασιλέως, καὶ τὴν ἐπαρχίαν τῆς ἀσσυρίας ἐπάταξε δεινοτάταις πλήγαις. διὰ τοῦτο ἐῤῥέθησαν οὗτοι ὁι λόγοι ἐν παραβόλαις λόγων, ὅτι ὡς ὁ ἀλαζὼν τηρηδάτιος ἀλαζονευόμενος κατέστρεψεν τὰ τῶν ποταμῶν χείλη, καὶ ἐξήρανε τὰ ῥεῖθρα τῶν θαλασσῶν ἐν τῇ ἀλαζονία άυτοῦ· ἐπειδὴ ἦν σφόδρα πρὸς τὴν ἀμφίασιν ἀλαζὼν καὶ σεμνὸς, καὶ δυνατὸς καὶ στερεὸς ὀστέοις, καὶ ἔυσαρκος σώματι· ἀνδρειότατος δὲ καὶ πολεμιστὴς, ἄκρως ὑψηλὸς καὶ πλάτυς τῇ ἡλικίᾳ. ὅστις πάντα τὸν χρόνον ἀυτοῦ πολεμῶν, ἐλάμβανε τὰ νικητήρια ἐν τοῖς μονομάχοις. κτησάμενος δὲ καὶ ὄνομα καυχήματος, ἔστησεν ἀθλήσεως νίκην ἐν ὅλῳ τῷ κόσμῳ. ἐν τοῖς ἰδίοις καιροῖς ἐπάταξεν ἐν πληγαῖς μεγάλαις τοὺς ἐχθροὺς, καὶ ἐζήτησεν ἐκδίκησιν τῶν προγόνων ἀυτοῦ· ἔλαβεν σκύλα πολλὰ ἀπὸ τῶν τῆς ἀσσυρίας μέρων, καὶ ἀφείλετο ὑπάρξεις μεγίστας· ἐνέβαλεν ἐις ῥομφαίαν τὸ στράτευμα τῶν περσῶν, καὶ ἀπέσπασεν σκύλα πολλὰ. ἐγένετο ὁδηγὸς στρατοπεδάρχαις ῥωμαίων, καὶ παρέδωκεν τὰς παρεμβολὰς ἀυτῶν. ἐξέβαλεν στρατίαν οὕννων, καὶ ἀιχμαλώτησεν τὰ μέρη τῆς περσίδος.

[56] Ἐν δὲ τοῖς τεσσαρεσκαιδέκα ἔτεσιν, ἐν οἷς γέγονεν ὁ ἅγιος γρηγόριος ἐν τῷ κάστρῳ τῆς φυλακῆς, ἐν τῷ βαθυτάτῳ χάσματι, γυνὴ μία χήρα, ὀικοῦσα ἐν ἐκείνῳ τῷ κάστρῳ, χρηματισθεῖσα ἀπὸ ὁράματος, κατεκάστην ἄρτον ποιοῦσα ἕτοιμον, ἔῤῥιπτεν κάτω ἐν τῷ χάσματι, καὶ οὕτως ἐτρέφετο ἀπο τῆς τοῦ θεοῦ κελεύσεως τὰ ἔτη ἐκεῖνα, ἐν οἷς ἔμεινεν ἀυτόθι. ἀυτὸς γὰρ ἐν τῷ κρημνῷ ἐκείνῳ ἐφυλάττετο διὰ τῆς χάριτος τοῦ ἰδίου δεσπότου. ὁι γὰρ ἄλλοι ἀνθρώποι ῥιφέντες ἐκεῖ ἔθνησκον ἔνεκεν τῆς δεινότητος καὶ τῆς πικρίας καὶ κακότητος τοῦ τόπου, καὶ τοῦ βορβόρου, καὶ τῶν ὄφεων, τῶν ἐγκειμένων καὶ τῆς βαθύτητος ἀυτοῦ. διὰ γὰρ τοὺς κακουργοὺς οἰκοδομήθη ἐκεῖνος ὁ τόπος, καὶ ἐις κόλασιν πάντων τῶν καταδίκων τῆς ἀρμενίων χώρας.

[57] Μετὰ δὲ ταῦτα ἐκέλευσεν ὁ τηρηδάτιος ὁ βασιλεὺς γράμματα καταπεμφθῆναι πανταχῆ τῆς ἰδίας ἐξουσίας ἐν τούτῳ τῷ τύπῳ. Τηρηδάτιος βασιλεὺς τῆς μεγάλης ἀρμενίας τοῖς μεγιστάσι καὶ ἄρχουσι καὶ σατράπαις καὶ ἐπεξουσίαις, καὶ τοῖς λοιποῖς ὑπηκούοις ὑπὸ τὴν ἐμὲν ἐξουσίαν, κωμοπόλεσι καὶ κωμαῖς καὶ χωρίοις, ἐλευθέροις τε ὁμοῦ καὶ ἀπελευθέροις πᾶσιν. ἐιρήνη. πρόνοια γένηται ἀπὸ τῆς τῶν θεῶν βοηθείας, καὶ πλῆθος ἑτοιμασίας ἀπὸ τοῦ ἀνδρειοτάτου διὸς, φροντὶς δὲ ἀπὸ τῆς δεσποίνης ἀρτεμίδος· καὶ ἀρετὴ ὑμῖν φθάσει ἀπὸ τοῦ ἐναρετοῦ ἡρακλέως, πάσῃ τῇ χώρᾳ, καὶ τὰ λοιπὰ. ἐν ὁλοῖς δὲ τοῖς ἔτεσιν τῶν ἀυτοῦ χρόνων τηρηδάτιος ὁ βασιλεὺς ἐχθρεύσας τῆς τῶν περσῶν βασιλείας, ἐξεζήτησεν ἐκδίκησιν διὰ μάχης καὶ πολέμου, ἐὼς τοῦ πληρωθῆναι τὸν χρόνον τῶν δεκατεσσάρων ἐτῶν, τοῦ τὸν πανάγιον γρηγόριον ἐν τῇ φυλακῇ τοῦ κάστρου γένεσθαι. ἦν γὰρ πόλεμος σκληρότατος ἀνάμεσον τηρηδάτου βασιλέως καὶ ἀνάμεσον τῶν τῆς περσίδος βασιλέων. πάλιν δὲ δευτέραν διάταξιν κελεύει διαχαράξαι πάσαις ἐπαρχίαις τούτῳ τῷ τύπῳ. Τηρηδάτης ὁ τῆς μεγάλης ἀρμενίας βασιλεὺς ταῖς χώραις καὶ ἐπαρχίαις σατράπαις τε καὶ στρατηγοῖς καὶ πολίταις ἐιρήνη. ὑγιαίνετε· καὶ γὰρ ἡμεῖς ἀυτοὶ ὑγιαίνομεν. ὑμεῖς ἐπίστασθε πῶς ἄνωθεν καὶ ἀπὸ προγόνων νίκη καὶ ἐιρήνη πολλὴ κεχάριστο ἡμῖν διὰ τῆς τῶν θεῶν βοηθείας, ὅπως πάντα τὰ ἔθνη συμφώνως ὑποτάξαντες ἔσχαμεν. ὅταν γὰρ ἀυτοὺς θεραπεύειν ἐν σεβάσμασιν οὐκ ἐσπουδάσαμεν, καὶ τὰς διαταγὰς ἀυτῶν ὑπερεφρονήσαμεν, ἐξέβαλον καὶ ἀπώσαντο ἡμᾶς τῇ ὀργῇ ἀυτῶν ἀπὸ τῆς μεγίστης ἡμῶν δεσποτείας.

[58] Νῦν οὖν μάλιστα διὰ τὴν τῶν χριστιανῶν θρησκείαν παραγγέλλομεν ὑμῖν, πολλάκις γὰρ συμβαίνει ἑυρηθῆναί τινα, ἀυτοὶ γὰρ πλεῖον γένονται ἐμπόδιον τῇ τῶν θεῶν λατρείᾳ· ὥστε τοὺς τοιούτους ἑυρόντας ὑμᾶς εἰς μέσον ἀγαγεῖν· καὶ γὰρ ἀπὸ τῶν βασιλέων δῶρα καὶ τιμὴ κεχάρισται τοῖς φανεροῦσιν· ἐι δὲ μὴ ἀποδέιξουσι ἀυτοὺς, ἐι καὶ κρύψουσι, καταληφθέντες οὗτοι μετὰ τῶν καταδίκων λογισθήσονται, καὶ ἐις τὰ βασίλεια ἀχθέντες ἀποθανέθωσαν, ὁ δὲ οἶκος ἀυτῶν τῷ δημοσίῳ ἀποδωθῇ. ἐι καὶ τὰ μάλιστα ἐγὼ οὐκ ἐφεισάμεν τοῦ ἐμοῦ ἀγαπητοῦ καὶ ἐυεργέτου γρηγορίου, ὅνπερ ἕνεκεν τούτου τοῦ προστάγματος πολλαῖς βασάνοις καὶ τιμωρίαις ὑποβαλὼν, ὕστερον ἐκέλευσεν ἀυτὸν ἐν τῷ βαθυτάτῳ κρημνῷ ῥιφῆναι, κᾳκεῖσε ἅμα ὑπό τῶν ὄφεων βρωθῆναι. οὐδὲ γὰρ τὸν μέγαν ἀυτοῦ κόπον ἐλογησάμεν τι πρὸς τῶν θεῶν ἀγάπην καὶ τιμὴν, ἵνα καὶ ὑμῖν ἀπειλὴ καὶ φόβος θανάτου γένηται, καὶ ζήσητε ὑπὸ τὴν ἀυτῶν πρόνοιαν, καὶ παρ᾽ ἡμῶν συνεργεσίας ἕυρητε, συνίετε. ὑγιαίνετε, καὶ ἡμεῖς ὑγιαίνομεν.

[Constanti responso Gregorii incensus rex,] Ergo cœpit ipsum alloqui rex Armeniæ Teredates, & dicere: Quid tibi visum est, & quid proposuisti in corde tuo? meæne esse vitæ particeps, quemadmodum a juventute tua vitam in operibus transegisti? At nunc sine opere proposuisti mori in vanitate ratiociniorum tuorum, in quibus consistis. Respondens autem Gregorius, dixit. Festino ego e corpore egredi, & vitam consequi sempiternam. Nunc ergo de me jube, sicut volueris, qualemcumque nempe mihi mortem inferri. At rex respondens, dixit: Non concedo tibi hunc favorem, ut cito per mortem tibi contingat mutatio, & cruciatus tui finem accipiant in illa, quam vocas vitam æternam: sed affligere te diu volo, ut mors tibi non obtingat velociter, & ad longum tempus te cruciare, & a te rationem exigere de contemptu deorum, & de pervicacia, qua eos colere detrectas.

[47] [aliis eum subjicit tormentis.] Tunc jussit afferri lignorum truncos, & componi tabulas super anteriores partes pedum a ejus, easque funibus nodosis vehementer constringi, donec deflueret sanguis per summitates digitorum pedum ejus b. Respondens vero Gregorius dixit: Quantum rogavi Opificem mundi ut mihi daretur virtutis, tantum mihi datum est. Ille enim est architectus & artifex visibilium & invisibilium omnium. Tum ipsum illis exsolverunt. Deinde rex jussit afferri clavos ferreos, plantisque pedum ejus infigi: sumentes vero manum ejus hinc & inde, eumdem currere fecerunt. Et hinc quoque effundebat sanguinem, qui defluebat a pedibus ejus, & terram abunde rigabat. Iterum ergo ei rex dixit: Sunt hæc tibi invisibilia opera? Nonne hæc sunt, quæ tu non vides? At Martyr ei reposuit: Pulcre dixisti, hanc esse invisibilem operationem Dei mei: nam seminatur in infirmitate, surgit in virtute; seminatur in ignobilitate, surgit in gloria. Flentes enim flent, qui deferunt semina sua: id est, pericula, & afflictiones nobis inferuntur propter pium Dei cultum: sed cum tempore messis veniens manipulus conspicuos protulerit fructus illis, qui hæc seminaverunt, simul & lætitiam gaudiumque & omnem affert exsultationem.

[48] [iisque gravissimis,] Rex autem dixit: Percutite eum usque ad fletum, afferentem lacrymas, ut oriatur eidem lætitia. Et colaphis eum ceciderunt in caput, percutientes vehementer. Cœpit autem rex ipsum interrogare, & dicebat: Hæccine est illa lætitia? Reposuit Sanctus: Sane hæc ipsa est. Etenim, nisi operarius sudorem in æstu solis tulerit & sustinuerit, non apprehendit quietis fructum in hiberna requie. Respondens vero rex dixit: Ergo hic labora operose per tormenta, in quibus consistis. Et jussit adferri salem, & nitrum, & acetum vehementissimum, eumque pandi resupinum, caputque cochleæ artificiosæ tuto imponi, & nari ejus parvam infigi fistulam, illaque simul commixta per fistulam effundi in caput: deinde jussit, & attulerunt saccum coriaceum, quem fuligine ex camino repleverunt, & fecerunt ne nimium repleretur ad respirationem non impediendam, ut, cerebro attrahente, acriter torqueretur: & inducentes capiti ejus os sacculi, collo ejus alligarunt: & sic mansit sex diebus c.

[49] [& frequenter mutatis,] Post hæc, jubente rege, ipsum ad regem duxerunt, & abstulerunt saccum a capite ipsius. At rex ei dixit: Unde venis? An a regno, quod dixisti, ades? Respondens vero Gregorius dixit: Omnino, a regno, quod dixi, adsum; Quandoquidem eo favore me dignatus est Deus, ut pro nomine suo ista omnia paterer. Vere regnum mihi præparatum est, nempe pro fuligine coronæ non marcescentes, pro aceto infinitæ voluptates. Rex vero magis excandescens, funibus utrium pedes ejus colligari jussit, præcipitemque in caput suspendi, & per anum ejus infundi aquam ad interiora. Depositum autem interrogabat rex, dicens: Obsequerisne tandem mihi, an non colis deos, qui vitam & securitatem dant omni terræ? Respondens vero sanctus Gregorius, dixit: Ego Dominum Deum meum adoro. Ipse enim est conditor, vitaque & securitas: & Filium ejus conditorem potestate & operatione æqualem: & Spiritum ejus sanctum, qui sapientia implet mundum universum. At idola sculpta & ductilia, rasiliaque & tornata, neque pro deis unquam habui, neque sane contingat ut habeam, quamdiu halitus est in ore meo.

[50] At rex ad hæc dixit: Quandoquidem deos ausus est dicere ductiles rasilesque, [quæ Sanctus] pœna de his exigetur. Jussit autem latera ejus radi ungulis ferreis, donec pavimentum sanguine ejus rigaretur. Eidem quoque dixit: Nunc parebis voluntati meæ, Gregori, tantis traditus cruciatibus. At Sanctus dixit: Mihi obtingat servare testamentum piæ religionis, quam didici a pueritia mea. Deus eripere me potest ab omni afflictione, & te injicere in tormenta numquam finienda, quia eum non cognoscis, & alios terres, volens ipsos abstrahere a cultu & caritate ejus. Respondens vero rex, dixit: Ubi est Deus, qui eruat te e manu mea, suisque judiciis judicet, ut tu dicis? Tum jussit in cophinis afferri tribulos d, iisque conspergi terram: & nudatum Gregorium super tribulos extenderunt, totumque simul ejus corpus punctionibus impletum est: trahentes quoque ipsum, qui nudus erat, etiam circumvolverunt, donec non maneret locus integer in ejus corpore.

[51] Postridie porro ipsum portarunt ad regem. Hic vero interrogavit ipsum, [constanter patitur,] & dixit: Vehementer miror, te etiamnum mansisse vivum, & nihili fecisse dolores, sed & nunc loqui. Oportebat enim, ejusmodi tormentis te dudum occubuisse. Respondens vero sanctus Gregorius, dixit: Meum non est illa pati meis viribus, sed virtute & gratia Domini mei, & mea voluntate libera ipsum rogante, ut & tu experimentum capias servi Dei, quo cognoscas eos, qui de caritate ejus confidunt, per neminem ab ea posse avelli. Ipse enim dat virtutem & patientiam ad tolerandas tentationum vexationes, ut confundantur improbi in vanitate sua, illique omnes, qui tui instar in impietate vivunt, & a Deo recesserunt, & cum pudore consistant in die visitationis ac redargutionis ipsorum. Tunc jussit rex tibialia ferrea imponi genibus ipsius, infigique cuneos crassos; eumque suspendi, donec genua ejus avellerentur. Mansit autem tribus diebus suspensus: & die tertia deposuerunt, & statuerunt coram rege. Rex vero incipiens loqui, eidem dixit: Vides, Gregori, quod te non liberavit spes tua vana, de qua confidebas, neque eripuerit te ex manibus meis.

[52] Verum respondens sanctus Gregorius, ad eum dixit: [sapienter respondens] Tu perspice, quod vanæ sint spes tuæ, neque illæ mihi quidquam persuadere potuerint, neque timorem incutere. Spes tua vana est, & omnia opera erroris ejusdem vana. Nonne vides, me non timuisse tormenta tua, sed virtute Domini mei contra adversantem decertasse hostem, qui clanculum per te oppugnat veritatem, meque dedisse corpus meum in cruciatuum afflictionem? Quandoquidem, sive sic sive aliter, cito aut sero, corpus hoc veterascens aliquando aufertur, ut, dum veniet optimus architectus & conditor, inveniat filios hominum, & rursus corpus hoc inveteratum renovet. Nam quorum animas invenerit in sobrietate, castitate, puritate, benignasque & mites in pio Dei cultu permansisse, innovat, ornatque & vivas iisdem corporibus easdem restituit animas. Quorum vero animas invenit in improbitatibus, in impietatibus, & cum Dei ignorantia in idololatria; remittere quidem curat ad horam corpora illorum: sed eadem corpora easdemque animas injicit in gehennam, in ignem inextinctum, in pœnam sempiternam; & illos maxime, qui, sicut tu, in idola insaniunt.

[53] [ad insultationes regis:] Hæc audiens rex, iratus est vehementer, & dicit: Nihil ad me, si Deus tuus te renovet, neque ulla hac de re mihi est cura. Verum quia dixisti, Te inextincto igni injiciet, ego te hic comburam igne, qui extinguitur: & videbo, quid facturus sit Deus tuus. Et jussit liquefieri plumbum in lebete ferreo, & adhuc fervidum effundi in oris latitudinem & in totum corpus ipsius. Non tamen est mortuus, sed vires etiam habens, dum interrogabatur, confestim respondit. Miratus autem rex tolerantiam & patientiam ejus, vehementer attonitus dicebat: Quo tandem modo in te est spiritus tanto tempore & in tantis tormentis, quibus te contudi? Respondens vero Gregorius, dixit: Nonne dudum tibi dixi, ut habeas experimentum patientiæ servi Dei? Dat patientiam & vires, & confundit externos secum pugnantes & sibi adversantes, sicut tu facis. Nam ipse sic dixit: Non vos deseram, neque derelinquam: Hoc igitur ejus est testamentum ad creaturam suam, & ad dilectos suos per fidem in ipsum, donec eos remunerabit in adventu suo.

[54] [cognitus Anaci filius, deterrimo traditur carceri.] Et dum Teredates adhuc meditabatur molliter ipsum alloqui, eique exhibere & promittere opes & honores, quibus morem gesturus non erat, cogitans, si his non cederet, addere cruciatus, & in longum tempus eum punire; ecce quidam ex satrapis regem accedit, eumque orsus alloqui & docere omnem diligentiam, qua de ipso inquirebat, dixit: Non licet ipsum vivere. Hac de causa non cupit lucem videre, nec misericordiam obtinere. Multum effluxit temporis, quo eum non cognovimus. At hic est filius Anaci judicio damnati, qui occidit patrem tuum Cusaronem, & tenebras induxit in regionem Armeniæ, & hanc terram ad interitum perduxit & ad captivitatem. Nunc ergo non oportet eum vivere: nam filius ultionis est. Et post tot inquisitiones, cruciatus, plagas, carceres, tormenta & suspensiones, quibus ipsum afflixerunt, & quæ passus est propter nomen Domini nostri Jesu Christi; intelligens de his rebus rex, quod revera filius esset Anaci e Parthi, qui patrem ipsius Cusaronem occidit, jussit eum manibus pedibusque & collo vinctum perduci in provinciam Ararat, tradique in verticem castri in civitate Artaxat, demittique in infimum hiatum, qui profundus admodum erat, donec ibidem moreretur. Injectus autem, mansit in illo præcipitio annis quatuordecim f.

[55] [Varia de fortitudine Teridatis, qui,] Rex ipse quoque profectus est in provinciam Ararat, in Valarsapat g civitatem, quæ est regionis Armeniæ versus Orientem, ut ibi hiemaret. Hic autem rex Teredates toto tempore regni sui h profligavit & deprædatus est terram regis Persarum, & provinciam Assyriæ percussit gravissimis plagis. Quapropter hæc verba in proverbium abierunt: Sicut gloriosus Teredates jactabundus evertit ripas fluviorum, & marium fluenta exsiccavit in jactantia sua i. Nam supra modum in vestimentis gloriosus erat & magnificus, ossibus robustus & firmus, & corpore succi pleno: bellator vero erat fortissimus, procerus admodum & latus statura. Hic omni tempore suo belligerans, victoriæ præmia reportavit inter gladiatores. Obtento etiam nomine glorioso, per totum mundum luctationis victoriam extendit. In tempore suo magnas inimicis intulit clades, & vindictam progenitorum suorum expetivit: obtinuit spolia multa ex partibus Assyriæ, & divitias abstulit maximas: exercitum Persarum magna strage percussit, multaque abstraxit spolia. Ducibus Romanorum factus est ductor k, & ordines castrorum eis præbuit. Ejecit exercitum Hunnorum, & in captivitatem duxit tractus Persidis.

[56] Annis vero illis quatuordecim, quibus sanctus Gregorius manebat in castro carceris, [dum carcere detinetur Gregorius,] in profundissimo hiatu, mulier quædam vidua, habitans in castro illo, divinitus per visionem monita, quotidie panem præparatum mittebat deorsum in hiatum, & sic nutriebatur l mandato Dei annis illis, quibus ibidem mansit. Nam ipse in præcipitio illo conservabatur caritate Domini sui. Alii enim homines, qui illuc erant injecti, moriebantur ob molestiam, acerbitatem & calamitatem loci, ob lutum & serpentes, qui erant in profunda illa caverna. Nam pro hominibus flagitiosis ædificatus erat iste locus, & ad supplicium omnium condemnatorum regionis Armeniæ.

[57] Post hæc rex Teredates quocumque per ditionem suam litteras transmitti jussit, [pro idololatria litteras in regno suo promulgat,] quæ hujus erant tenoris: Teredates rex magnæ Armeniæ magnatibus, ducibus, satrapis, præfectis, & reliquis in ditione mea subditis, oppidis, vicis & locis, liberis simul & libertate carentibus, omnibus pacem. Providentia sit ab auxilio deorum, & plurimum alacritatis a fortissimo Jove, cura a domina Diana: virtus ab Hercule, virtute ornato, adsit vobis & omni regioni m, & reliqua. Porro omnibus annis temporum suorum Teredates rex, inimicitias gerens cum regno Persarum, vindictam exquisivit per pugnam & bellum, donec impleretur tempus quatuordecim annorum, quibus sanctissimus Gregorius erat in carcere n castri. Erat enim bellum durissimum inter Teredatem regem & reges Persidis. Rursum jussit componi secundum mandatum omnibus provinciis hunc in modum: Teredates magnæ Armeniæ rex locis & provinciis, satrapisque & belli ducibus ac civibus, pacem. Valete: nam & nos ipsi valemus. Vos scitis, quomodo antiquitus & a tempore progenitorum nostrorum victoria & pax multa nobis data sit per auxilium deorum, ut omnes gentes concorditer haberemus subditas. Nam quando illos in simulacris colere non studuimus, & mandata eorum contempsimus, ira sua nos ejecerunt & expulerunt a maxima dominatione nostra.

[58] Nunc ergo maxime propter religionem Christianorum mandamus vobis (nam sæpe contingit, [& contra Christianam religionem.] ut illorum aliquis inveniatur, ipsique cultum deorum præcipue impediunt) ut, si quos tales inveniatis, in medium o producatis. Nam eos manifestantibus & dona & honor dabuntur a regibus: si vero illos non indicabunt, si etiam abscondent, hi comprehensi cum damnatis habebuntur, ductique in carceres regios moriantur: domus vero eorum publico detur. Si ego vel maxime non peperci dilecto meo & bene merito Gregorio, quem propter hoc mandatum, multis cruciatibus & tormentis prius subjectum, demum in profundissimum præcipitium projici jussi, ibique simul a serpentibus devorari; neque enim magnum ejus laborem existimavi aliquid esse in comparatione ad amorem & cultum deorum, ut vobis etiam metus sit & timor mortis, & sub eorum vivatis providentia, & beneficia a nobis consequamini; intelligite. Valete, & nos valemus.

ANNOTATA.

a De hoc tormento item Metaphrastes apud Surium sic habet: Cum tabulis anteriores tibiæ partes comprehendisset, & deinde eas fune constrinxisset, sic exprimit, ut ex ipsis etiam summis pedum digitis guttæ sanguinis distillarent. Hoc observavi, quia Latinus Vitæ auctor num. 18 alio modo pœnam illam exposuit, totasque tibias & pedes tabulis inclusit: quod non est in hac Vita.

b Hic aliquot voces Græcas, quas corruptas credo, malui omittere in textu Latino, quam cum erroris periculo exprimere. Sunt autem hæ: καὶ ισθάνθη τῶν πόνων. Nihil de his dat Metaphrastes. At Latinus hæc inseruit: Dum vero Martyr hæc pateretur, dicit ad eum rex: Sentisne, Gregori, tormenta, quæ tibi omnium miserrimo inferuntur? Hæc congruunt sequenti responso; sed absunt ab apographo nostro, forte quod exciderint.

c Quod de sex diebus dicitur, rursum non est verisimile.

d Per τριβόλους tribolos aut tribulos Metaphrastes intellexit murices ferreos, ut revera vox Græca etiam significat, imo & Latina. Alias significatur berba aut planta spinosa & acuta, & hanc videtur intellexisse auctor Latinus Vitæ secundæ. Hujus opinio mihi verisimilior apparet, quod tribuli in cophinis dicantur allati, quodque nulla fiat mentio de sanguinis fluxu, qui vehementissimus fuisset per murices ferreos.

e Etiamsi cædem Cusaronis aut Chosrois Armeniæ regis per Anacum Parthum Armeni ab aliquot saltem seculis passim asserant, & Anacum faciant patrem S. Gregorii, multa tamen de his incerta esse, ut aut Cusaron non sit pater Teridatis, aut post annum 260 Armeniam administraverit, ostendi in Commentario num. III & sequentibus.

f De provincia Ararat & urbe Artaxata, olim Armeniæ metropoli, egi in Annotatis ad caput 2 lit. h & o. De carcere, & de quatuordecim carceris annis, quos non habemus pro certis, actum est in Commentario num. 116.

g Civitas Valarsapat illa est, opinor, quæ Vagarsciabat vocatur apud Galanum & Monierum. Nam & nomen satis congruit, & utriusque nominis civitas ponitur in provincia Ararat & in parte Orientali Armeniæ, ut de Valarsapat hic clare dicitur, de Vagarsciabat vero ex traditione habetur. Nam Monierus, cui similia variis locis habet Galanus, pag. 41 asserit, monasterium Echmiadzin, ubi est ecclesia patriarchalis, ædificatum esse in medio loci, quem occupavit urbs Vagarsciabat, & distare tribus leucis Erivano metropoli Armeniæ Persicæ versus Erzeruntem Turcarum in Armenia metropolim. Erivanum autem situm est ad Araxem, id est, circa Mediæ confinia, & ad partem Orientalem Armeniæ. Mons Ararat, ut affirmat pag. 45, etiam non nisi decem aut duodecim leucis Erivano distat. Erat ergo Vagarsciabat in provincia Ararat & versus partem Orientalem Armeniæ. Præterea urbs Valeroctiste, de qua frequenter facta est mentio & rursum fiet, eadem rursum mihi videtur.

h Vel nimium hic dicit auctor, vel tantum loquitur de primis regni annis, ut mox dicemus.

i Si verum est istud proverbium, videtur eo magis argui Teridatis jactantia, quam laudari fortitudo.Verum omnia illa, quæ de facinoribus Teridatis jactat & frequenter repetit biographus, saltem supra verum exaggerata sunt, & pleraque forsan fictitia. Certe quæ de singularibus ejus certaminibus infra dicit, & de præmiis gladiatores inter & luctatores obtentis, non sunt rege digna, & verisimiliter fictitia, nisi forte in juventa aliquid simile fecerit Teridates, & ex uno alterove facto ad amplificandum biographus processerit.

k Cum Romani variis vicibus per Armeniam in Persarum ditiones irruperint, & nominatim circa annum 297 Galerius Maximianus in Armenia Persas gravi clade affecerit; potuit Teridates Romanis adesse cum suis, & hac de re non videtur dubitandum. Potuit etiam Teridates aliquot vicibus prædari in ditionibus Persarum, quamdiu erat bellum. At post dictam Galerii victoriam pax inita est inter Persas & Romanos Armenosque. Itaque postmodum bella contra Persas non videtur gessisse Teridates. Quod spectat ad ejectos Hunnos; si verum est, quod num. 10 auctor asseruit, a Cusarone transitum Hunnis datum, ut popularentur ditiones Persarum, hospites illi prædæ avidi potuerunt ipsam Armeniam postea affligere, eaque de causa expelli.

l Quamquam negandum non videtur, S. Gregorium diu in horrendo carcere fuisse detentum, ut dixi in Commentario num. 116; tamen verisimilia non sunt omnia illa, quæ de carcere illo variis locis dicit Agathangelus noster, & ex illo Metaphrastes, auctor noster Latinus, & recentiores Armeni; præsertim cum clarum & manifestum sit, omnia in hac Vita fabulosis adjunctis esse vestita, & supra verum amplificata. Hinc mihi certum non videtur, sine omni cibo & potu in carcere relictum fuisse Gregorium, & ne verisimile quidem, talem fuisse locum, ut clanculum cibus illi subministrari posset. Illud vero præ ceteris incredibile, quatuordecim annis in illo carcere mansisse vivum, idque non innotuisse illis, qui carceris curam habebant. Si enim carcer ille, ut mox dicetur, pro hominibus flagitiosis ædificatus erat, … & ad supplicium omnium condemnatorum, quomodo totis quatuordecim annis nullus post S. Gregorium in illum dicitur injectus? Quapropter de omnibus illis nihil tuto dici posse videtur, nisi sævo carcere diu admodum detentum fuisse Sanctum.

m An id revera sit fragmentum epistolæ regiæ, aliis judicandum relinquo.

n Falsum esse existimo, toto illo tempore bellum viguisse inter Persas & Armenos, ut jam insinuavi ad litteram k. De pace inter Persas & Romanos composita consuli potest Tillemontius in Diocletiano art. 16. Illam innectit anno 297, cui & duo prælia tribuit Galerii contra Persas. Non videntur mihi omnia illa eidem anno innectenda, sed id parum conducit ad propositum nostrum. Sive enim pax fuerit composita anno 297 sive anno sequenti, illa pace, quæ ad annos fere quadraginta duravit, comprehensi fuerunt Armeni, & sic Teridates non semper pugnavit contra Persas, dum Gregorius erat in carcere. Facile tamen credam, grave & diuturnum bellum fuisse inter Persarum reges & Teridatem ab eo tempore, quo hic ope Romanorum Armeniam recipere conatus est, usque ad prædictam pacem.

o Non est improbabile, ejusmodi contra Christianos edictum a Teridate promulgatum fuisse, imo verisimile est, id factum esse, instigante Galerio, aut etiam Diocletiano, si datum est post inchoatam persecutionem generalem Diocletiani.

CAPUT VI.
Historia Sanctarum Ripsimes, Gaianæ, & sociarum Virginum, quæ Roma dicuntur in Armeniam fugisse.

Καὶ ἐγένετο ἐν ἐκείνοις τοῖς καιροῖς ἐζήτησεν ἑαυτῷ γυναῖκα διοκλητιανὸς ὁ κάισαρ πρὸς γάμου κοινωνίαν· καὶ τότε πανταχὴ τῆς ἰδίας δεσποτείας ἀποσταλέντες περιΐεσαν ζωγράφοι καὶ ὁμοιογράφοι, ἐικονογράφοι, ακριβογραφεῖς, καλλωπισταὶ καὶ ἡλικομέτραι, ἵνα τὴν ἐυμορφίαν τῆς ὄψεως, καὶ τὸν μέλανα κόσμον τῶν ὀφρύων ἐν ταῖς σανίσιν ὁμοιογραφήσαντες, διὰ τοῦ τῶν χρωμάτων καλλωπίσματος ἀποδείξωσιν ἐις τὴν τοῦ βασιλέως ἀρέσκειαν. τότε οὖν παραγενάμενοι ἑυρίσκουσιν ἐν τῇ πόλει τῶν ῥωμαίων μοναστήριον ἡσυχαστριῶν, ἀειπαρθένων, ἰδιαζουσῶν ἐν ἐρημίαις, ὀσπρέων μόνον κεχρημένων, σεμνῶν, σωφρόνων, ἁγίων γυναικῶν τῆς τοῦ χριστοῦ πίστεως, ἃι νυκτὸς καὶ ἡμέρας καὶ ἐν παντὶ καιρῷ δοξολογίας καὶ ὑμνους καὶ τελείας ἐυχὰς τῷ θεῷ ἐις τὸν οὐρανὸν ἀναπέμπουσαι οὐκ ἐπαύοντο. ὀνόματα δὲ ἦν ἀυταῖς ταῦτα. τῆς μὲν πρώτης γαιανὴ, καὶ τῆς ὑπ᾽ ἀυυτῆς ἀνατραφείσας ῥιψιμία ἐκ τοῦ βασιλικοῦ καὶ θεοσεβοῦς γένους οὔσης. ἦσαν δὲ καὶ ἄλλαι σὺν ἀυταῖς πλεῖσται.

[60] Ὅτε οὖν παρεγένοντο ὁι πεμφθέντες, ἐισῆλθον βιᾷ ἐις τὴν μάνδραν τῶν ἁγίων· καὶ θεασάμενοι τὴν σεμνοτάτην καὶ ἁγιωτάτην ῥιψιμίαν, ἐξίσταντο ἐπὶ τὸ κάλλος ἀυτῆς. ἐυθέως δὲ ἐν ταῖς σανίσιν ὁμοιογραφήσαντες, πρὸς τὸν καίσαρα ἔδραμον. ὅτε οὖν ἐθεάσατο ὁ βασιλεὺς τὸ λαμπρότατον κάλλος ἐν τῇ ζωγραφίᾳ τῆς ῥιψίμης, ἐμφανῶς ἐν τῇ ἐπιθυμίᾳ τοῦ ἔρωτος διὰ τὸ ἀθέμιτον ἀυτοῦ ἦθος ἐσκοτοῦτο ἐπειγόμενος· προθεσμίαν δὲ ὁρίσας, ἔσπευδεν καὶ ὀχλεῖτο τὴν γυναικὴν ἐυφροσύνην ἐπιτελέσαι. τότε διὰ τάχους ἀγγέλους ἔπεμπεν πάσῃ τῇ ἰδίᾳ ἐξουσίᾳ, ὅπως πάντες δωροφόροι γένωνται τῷ μεγάλῳ γάμῳ, καὶ ἐν πλείστῃ χαρᾷ ἐρχομένους ὁμοῦ πάντας, ἐπιτελεῖν τὴν τοῦ βασιλέως διαταγὴν κατὰ τοὺς νόμους τῶν βασιλικῶν γάμων. θεασάμεναι οὖν ἁι πανάγιοι τὰ κρυφοπομπαῖα βέλη τοῦ ἐχθροῦ, ἐν οἷς πέμπει τοξεῦσαι τοὺς τοῦ χριστοῦ ἁγίους, ἐθλίβοντο.

[61] Σκεῦος γὰρ ὀργῆς ἑυρὼν τὸν βασιλέα, καθάπερ ἐν παραδείσῳ τὸν ὄφιν, ὑπηρέτην ποιησάμενος τὸν ἀυτὸν τρόπον, καὶ ἐνθάδε τὸν παράνομον τοῦτον ὥς θήρειον ἔχων, κατὰ πρόσωπον τὰς τοῦ θεοῦ ἐκκλησίας δι᾽ ἀυτοῦ ἐπολέμει. ἀναστήσας γὰρ ἀυτὸν ἐν ὑπερηφανίᾳ καὶ διεστραμμένῃ καρδίᾳ, καὶ παγίδα στήσας ὁ μισόκαλλος παρώτρυνεν ἀυτὸν ἐις τὸ ἐξεγεῖραι διωγμὸν κατὰ τῶν τοῦ θεοῦ ἐκκλησιῶν. διαστραφεὶς γὰρ τὸν νοῦν καὶ ἐξεστικὼς, προσκυνεῖ τὰς τῶν νεκρῶν στήλας, καὶ χρυσᾶ καὶ ἀργυρᾶ, καὶ ξύλινα, καὶ χαλκᾶ ὀνδάλματα τῷ σεβάσματι· καὶ ἅμα ἀλαζονευόμενος, προσκροῦσαι τῇ στερεᾷ πέτρᾳ τῆς τῶν ἐκκλησιῶν πίστεως ἐνεθυμεῖτο· ὀυ μόνον μὴ ἰσχύσας τὴν πέτραν μαλάξαι, ἀλλὰ καὶ συντριβεὶς κατεπόθη ἐχόμενα πέτρας ὁ ἄδικος κριτὴς. ὁμοίως δὲ τῇ μανιώδῃ ἀλαζονίᾳ ἐπὶ πλεῖον επαρθεὶς, πολλὰ δεῖνα ἐπόιησε τῇ ἁγίᾳ τοῦ θεοῦ ἐκκλησίᾳ.

[62] Θεασαμένη οὖν ἡ μακαριωτάτη γαιανὴ σῦν τῇ ἁγίᾳ ῥιψίμῃ καὶ ταῖς λοιπαῖς σεμνοτάταις καὶ ἁγιοτρόποις γυναιξὶν, ἐμνήσθησαν τῆς ἁγίας ἀποταγῆς, καὶ τοῦ σεμνοῦ βίου, καὶ τῆς ἐπιπόνου διαγωγῆς καὶ τροφῆς, ἐν αἷς ἦσαν ἔκπαλαι παιδευθεῖσαι. τότε οὖν ὀλολύζουσαι ἐν ἑαυταῖς διὰ τὴν ἀπόδειξιν τῆς ἑαυτῶν διαγνώσεως, τῆς ἐπὶ τοῦ μιαρωτάτου καὶ παρανόμου βασιλέως διὰ τῆς ἐικόνος ἀυτῶν γενομένης, ἐις ἐυχὰς καὶ ἐπιπονωτέρας ἀσκήσεις τραπῆσαι, παρεκάλουν τὸν ἐλεήμονα θεὸν βοηθῆσαι ἀυταῖς, καὶ ἐξελέσθαι ἀυτὰς τοῦ πειρασμοῦ. καὶ οὕτως ἐν τῇ προσευχῇ ἔλεγον· κύριε τῶν κυριευόντων, καὶ θέε τῶν θεῶν, ὁ θεὸς ὁ ανεκλαλήτου φωτὸς, ὁ στήσας τὰ σύμπαντα τῷ σῷ λόγῳ, ὁ ποιήσας τὸν οὐρανὸν καὶ τὴν γὴν καὶ πάντα τὸν κόσμον ἀυτῶν, ὁ πλάσας τὸν ἄνθρωπον χοῦν ἐκ τῆς γῆς, καὶ σοφίαν ἐνδύσας, καὶ πληθύνας ἀυτὸν ἐπὶ πᾶσαν τὴν γῆν, καὶ βοηθήσας ἑκάστῳ ἐν τοῖς ἰδίοις καιροῖς, τοῖς ἐν σοὶ πεποιθόσιν, βοήθησον καὶ ἡμᾶς, δέσποτα, ἐν τῷ θλίβοντι ἡμᾶς πολέμῳ, ἵνα νικήσωμεν τὰς δολίας καὶ δεινὰς τοῦ ἐχθροῦ παγίδας, καὶ τὸ ὄνομά σου, δέσποτα, δοξασθῇ, καὶ τὸ κέρας τῆς σῆς ἐκκλησίας ὑψωθῇ, καὶ ἡμεῖς καταξιωθῶμεν φθάσαι ἐις τὰς μονὰς τῆς βασιλείας σου.

[63] Καὶ μὴ γένοιτο λεῖψις τῶν ἡμετέρων λαμπάδων, καὶ μὴ σβεσθῶσιν ὁι λύχνοι τῆς πίστεως, καὶ τῆς ἀγνῆς ὑποταγῆς ἡμῶν, καὶ μὴ καταλάβῃ γνόφερον σκότος τὰς φωτειδεῖς ἡμῶν πορείας, καὶ μὴ ὑποσκελισθῶμεν τοῖς ποσὶν ἀπὸ τῶν λαμπροτάτων σου ἰχνῶν, καὶ μὴ τυφλωθῶσιν τὰ βλέφαρα τῆς ὁράσεως ἡμῶν ἐν ταῖς ἱλαρωτάταις ἀκτίσιν τῆς σῆς ἀληθείας, καὶ μὴ ἁρπάζῃ τὸ θανατοφόρον πετεινὸν τὰ σπέρματα τῆς ζωῆς, τὰ σπαρέντα ἡμῖν ἀπὸ τοῦ μονογενοῦς σου ὑιοῦ, τοῦ κυρίου ἡμῶν Ιἠσοῦ Χριστοῦ, καὶ μὴ ἀπενέγκοιτο τοῦ ἁγίου σοῦ ποιμνίου τὴν σεμνότητα ὁ ἀποστάτης θὴρ, καὶ μὴ διασπαράξῃ τὰ ἀρνία τῶν σῶν προβάτων ὁ λύκος ὁ διαφθορεύς, καὶ μὴ διασκορπίζῃ ὁ ἔχθρος τῆς ζωῆς ἡμῶν τὰ ἀποστολικὰ πρόβατα τῆς σῆς ἀγέλης. κύριε ὁ θεὸς ἡμῶν, ὁ ἀποστείλας τὸν μονογενῆ σου ὑιὸν, ἵνα ἐλθὼν ἐμπλήσῃ πάντα τὰ πέρατα τῆς πνευματικῆς γνώσεως, ὅπως πάντας ἐν τῷ ὀνόματι ἰσραὴλ βλέπειν τὸν θεὸν ποιήσῃ, καὶ ἡμεῖς ἠκούσαμεν ἐιπόντος· ἐὰν διώξουσιν ὑμᾶς ἀπὸ τῆς πόλεως ταύτης, φεύγετε ἐις τὴν ἑτέραν· ἀμὴν λέγω ἡμῖν, οὐ μὴ πληρώσητε τὰς πόλεις τοῦ ἰσραὴλ ἐὼς τῆς ἐμῆς παρουσίας. καὶ νῦν, δέσποτα, φεῖσαι τῶν ἐπὶ τῷ ὀνόματί σου πεποιθυιῶν ψυχῶν, ἵνα μὴ ἀναμιχθῶμεν μετὰ τῆς ἀτίμου βδελυρίας τῶν ἐθνῶν, καὶ μὴ δὸς τὴν τῆς ἀγνείας ἡμῶν σωφροσύνην πορνικῇ καὶ μοιχαλίδι καὶ κυνικῇ ἀναιδείᾳ, καὶ μὴ τὸν μαργαρίτην τῆς παρθενικῆς ἡμῶν πίστεως τοῖς πορευομένοις χοίροις ἐν βορβόρῳ τῆς ἀσεβείας.

[64] Μὴ ἀποκινήσουσι πλήθη χειμάῤῥων ἀνέμῳ πλάνων ἐν τῇ σφοδρότητι τῆς ἀπάτης τὰ θεμέλια τῆς ἁγίας σου ἐκκλησίας, ἥτις ἐν πολυτίμοις λίθοις τῶν σου δικαίων ὀικοδομηθεῖσα ἐπὶ τῇ στερεᾷ πέτρᾳ, ἧς ἐγένετο ἀκρογονιαῖος κεφαλὴ ὁ κύριος ἡμῶν Ἰησοῦς ὁ Χριστὸς διὰ τῆς ἀυτοῦ σαρκώσεως, καὶ τοῦ θανάτου, καὶ τῆς ἀναστάσεως, καὶ ἀναλείψεως ἐις οὐρανὸν, καὶ καθέδρας ἐν τῇ δεξιᾷ τῆς σου θεότητος, ὅπου ὑπῆρχε τὸ πρότερον. ἔφιδε οὗν, δέσποτα, ἐκ τῶν οὐρανῶν τῶν ἁγίων σου, ἵνα μὴ γενώμεθα κατὰ την ὀικοδομηθέντα οἶκον ἐπὶ την ἄμμον, ὃν ἐσάλευσαν ταραχαὶ καὶ πειρασμοὶ θλίψεων, ἀλλα στερέωσον ἡμᾶς ἐν τῇ ἀληθείᾳ τοῦ εὐανγελίου τῆς εἰρήνης, καὶ ὁδήγησον ἡμᾶς κατὰ τὸ σόν θέλημα, καὶ καταξίωσον ἡμᾶς τοῦ τῆς νυκτὸς φωτοειδοῦς γάμου, ἐν ᾗ τὴν νύκτα ὡς ἡμέραν φωτίζεις ἐν τῷ ἀνατέλλειν τὰς ἀκτίνας τοῦ προσώπου τῆς σῆς δόξης. σκέπασον ἡμᾶς ὑπὸ τὰς πτέρυγάς σου, ἵνα φθάσωμεν εἰς τὸν λιμένα τοῦ θελήματός σου, καὶ δὸς ἡμῖν, ὅπως πίωμεν τὸ ποτήριον τῆς ἀθλήσεως, καὶ ληψώμεθα τὸν τῆς ἀντιμισθίας στέφανον ἐν ἡμέρᾳ τῆς δικαιοκρισίας τῆς δόξης σου.

[65] Καὶ μετὰ ταῦτα ἡ ἁγία γαιανὴ μετὰ ῥιψίμης καὶ τῆς λοιπῆς συνοικίας, καὶ τῆς σεμνοτάτης συνοδίας, ἐξελθοῦσαι ἐπορεύονται φεύγουσαι, ἵνα τὰς ἑαυτῶν ψυχὰς ἐν ἁγνότητι τηρήσωσιν ἐν τῷ φιλαμαρτήμονι τούτῳ κόσμῳ ἀπὸ τῶν παρανόμων ἀνθρώπων. ἠπείγοντο γὰρ καταλαβεῖν τὴν τῆς ζωῆς καὶ τῆς ἀναστάσεως ἐλπίδα εἰς τὴν ἀποστολικὴν πορείαν, ἐκφύγειν τὴν ἀτελεύτητον κόλασιν προθέμεναι, καὶ μετὰ τῶν ἐκ δεξιῶν προβάτων γενέσθαι, καὶ τῶν μὲν ἐπηγγελμένων ἀγαθῶν ἐπιτυχεῖν, ἀειθαλέσιν στέμμασιν ἐπιθυμοῦσαι καλλοπισθῆναι, μετὰ τῶν πέντε παρθένων ἐν ἔργοις ἀγαθοῖς φωτισθῆναι· τῆς λαμπροτάτης ἀναπαύσεως τοῦ παραδείσου, καὶ τοῦ θεἳκοῦ νυμφίου, καὶ συναγωγῆς δικαίων, καὶ ἀνακλήσεως τοῦ πατριάρχου Αβραὰμ, καὶ τῆς ἀδιαλήπτου εὐφροσύνης ἔσπευδον κληρονόμοι γενέσθαι· καθὼς καὶ ὁ κύριος ἐν τῷ εὐαγγελίῳ ἔφη· ἔι τις ἀφήσῃ πάντα διὰ τό ὄνομά μου, ἐν τῇ δευτέρᾳ, παρουσίᾳ ζωὴν αἰώνιον κληρονομήσει. οὐχ ὡς τὸν πρόσκαιρον θάνατον φεύγουσαι, ἀλλ᾽ ἀπὸ τῆς μανίωδους καὶ ἀκαθάρτου ἐπιθυμίας ἀποσπασθεῖσαι. οὐδὲ γὰρ ἔμελλεν ἀυτῶν τὰ σώματα παραδοῦναι βασάνοις, ἀλλ᾽ ἵνα τὰς ψυχὰς ἀυτῶν ἐν ἀγνότητι φιλάξασαι, ἀπὸ ῥύπου τῆς ἀκολάστου ἐπιθυμίας καὶ τῆς βδελυρᾶς καὶ ἀθεμίτου διαγωγῆς τῶν ἀνθρώπων ἀποχωρισθῶσιν.

[66] Ἐπεὶ πάλαι ἕτοιμαι ὑπῆρχον φυλακαῖς καὶ δεσμοῖς καὶ διαφόροις τλίψεσιν, καὶ τοῦ ἀυτοῦ θανάτου πεῖραν λαβεῖν ἔνεκεν τοῦ ὀνόματος τῶν πάντων δεσπότου, ὅπως ἀξιωθῶσιν τοῦ τῆς δικαιοσύνης στεφάνου. διὰ τοῦτο ἀφῆκαν τὴν γῆν τῆς γεννήσεως ἀυτῶν, καὶ τὰ χρήματα, καὶ τοὺς συγγενεῖς, ἵνα τὴν θεἳκὴν παραγγελίαν πληρώσασαι, ἰδεῖν τὸν θεὸν δυνηθῶσιν. τότε οὖν ἐλθοῦσαι φθάνουσιν τὰ ὅρια τῆς ἀρμενίας, εἰς ἀραρὰτ τὴν πατρίδα, καὶ οὐαλαρσαπὰτ, τὴν καλομένην νέαν πόλιν, κεκτισμένην ἐις ὀικητήριον τῆς τῶν βασιλέων ἀρμενίας. ἐλθοῦσαι οὖν ἐισέρχονται ἐις τὰς λήνους τῶν ἀμπελώνων, καὶ εἰσὶν ὀικοδομημέναι ἀπὸ βοῤῥᾶ κατὰ ἀνατολὰς, καὶ ἐτρέφοντο ἐκ τῶν ἰδίων ἀπὸ τῆς ἀγορᾶς τῆς πόλεως, μηδὲν μὲν ἔχουσαι μέθ· ἑαυτῶν, ἀλλ᾽ ὅτι μία ἐξ ἀυτῶν εἰδοῦσα βελουργεῖν * τῆς ἐφημέρης τροφῆς ἀυτῶν ἐχορήγει τὰς χρείας.

[67] Τότε δὴ οὐ μικρὰ ταραχὴ ἐγένετο ἐν τῇ ῥωμαίων χώρᾳ, καὶ πανταχὴ πέμπονται εἰς ζήτησιν, εἰ δυνατὸν, εὑρεῖν ἀυτὰς. φθάνουσιν οὖν ἐν ἐκείνῳ τῷ καιρῷ ἄγγελοι πρὸς τηρηδάτην βασιλέα ἀρμενίας, ἐν ἀυτῇ τῇ οὐαλαρσαπὰτ πόλει· καὶ ὡς προσήνεγκαν τὴν ἐπιστολὴν, ἐδέξατο μετὰ χαρᾶς. ἦν δὲ τοῦτον τὸν τύπον ἔχουσα. ἀυτοκράτωρ καίσαρ διοκλητιανὸς τῷ ἀγαπητῷ ἀδέλφῳ καὶ συνθρόνῳ μου τηρηδάτῃ. γνωρίζω τῇ σῇ ἀδελφότητι καὶ ἐμῷ συμμάχῳ τὰς συμφορὰς, ἅσπερ διαπαντὸς πάσχομεν ἀπὸ τῆς πεπλανημένης θρησκείας τῶν χριστιανῶν. πάντοτε γὰρ ἐξουδενεῖται ἡ ἠμετέρα δεσποτεία ἀπὸ τῆς ἀυτῶν συναγωγῆς, καὶ καταφρονεῖται ἡ βασιλεία ἡμῶν ὑπ᾽ ἀυτῶν. ἀυτοὶ γὰρ νεκρόν τινα καὶ ἐσταυρωμένον σέβουσι, καὶ ξύλον προσκυνοῦσι, καὶ τὰ ὀστᾶ τῶν τεθνικότων τιμῶσι, καὶ τὸν ἐξ ἀυτοις θάνατον ὑπὲρ τοῦ θεοῦ δόξαν καὶ τιμὴν ἡγοῦνται. καὶ ἀπὸ τοῦ ἡμετέρου νόμου κατακέκρεινται, ἐπειδὴ καὶ τοὺς ἡμετέρους προγόνους, τοὺς ἀρχαίους πατέρας καὶ βασιλεῖς ἐσίαναν, καὶ τὰ ξίφη ἡμῶν ἠμβλυναν, ἀυτοὶ δὲ οὐκ ἀπέκαμον τοῦ ἀποθανεῖν· πεπλάνηνται οὐν ἐν τίνι ἰουδαίῳ ἐσταυρωμένῳ, καὶ τοὺς βασιλεῖς ἀτιμᾶσαι διδάσκουσι, καὶ ἀυτοὺς τοὺς θεοὺς ἐξουθενοῦντες, ἀλλὰ καὶ τὰς δυνάμεις τῶν φωστήρων ἡλίου τε καὶ σελήνης ἅμα τοῖς λοιποῖς ἄστροις ὡς οὐδὲν λογίζονται, ἀλλὰ ποιήματα λέγουσι εἶναι ἀυτοῦ τοῦ ἐσταυρωμένου, καὶ τὴν γῆν ἅπασαν μετέστησαν ἀπὸ τῆς τῶν θεῶν λατρείας, ὥστε καὶ τὰς γυναῖκας ἀπὸ ἀνδρῶν καὶ τοὺς ἄνδρας ἀπὸ γυναικῶν ἔτι ζώντων ἀποχωρίζουσιν.

[68] Ἐι καὶ μεγίσταις ἀπείλαις καὶ διαφόροις βασάνοις ὑπεβλήθησαν, περισσωτέρως ἀνήφθη καὶ διέλαβεν καὶ διέδωκε ἡ θρησκεία ἀυτῶν, καὶ ὅσον προσεθήκαμεν τὰς ἐκφοβήσεις, ἡ αἱματοχυσία ἀυτὼν ὑπὲρ τὸ δέον ἐπλεόνασεν τὴν διδαχὴν. συνέβει οὖν θεωρεῖν με ἀπὸ τῆς ἀυτῶν θρησκείας νεανίδα μίαν εὐμορφοτάτην πάρθενον, καὶ βουλομένου μου ἀυτὴν λαβεῖν εἰς γυναῖκα, ἐτόλμησαν καὶ τάυτην δολιεῦσαι ἀπ᾽ ἐμοῦ· καὶ οὐδὲ ὡς βασιλέα ἐπεθύμησαν, οὐδὲ τὰς ἀπειλάς μου ἐφοβήθησαν, μάλλον δὲ διὰ την θρησκείαν ἀυτῶν βδέλυκτον καὶ ἀκάθαρτον καὶ σιαντὸν ἐλογίσαντό με. διὸ καὶ τὴν τροφὸν μετὰ τῆς νεανίδος εἰς τὰ μέρη τῆς ὑμετέρης δεσποτείας προπέμψαντες ἐφυγάδευσαν. φροντὶς οὖν σοι γένηται, ἄδελφέ μου, ζητῆσαι ἐν ἐκείνοις τοῖς μέρεσι, καὶ εὑρεῖν τὰ ἴχνη ἀυτῶν, καὶ τὰς μετ᾽ ἀυτῆς ἅμα τῇ τροφῷ θανάτῳ ἀπαλλάξαι, καὶ τὴν ἀπατηθεῖσαν θεοειδῆ εὐμορφοτάτην ἐμοὶ ἐνθάδε ἀποστεῖλαι. ἐι δὲ ἀρέσει σοι τὸ κάλλος τῆς ὄψεως ἀυτῆς, σεαυτῷ τηρήσεις. οὐ γὰρ ἀνερευθὴ ὁμοία ταύτης ἐν τῇ Ἰωνίων χώρᾳ. ὑγιαίναι ἐν πάσῃ τιμῇ ἀπὸ τῆς τῶν θεῶν λατρείας.

[69] Καὶ ἐγένετο, ὡς ἂν ἐγνὠθη ἡ διαταγὴ τῆς ἐπιστολῆς ταύτης, ἐκέλευσεν ὁ βασιλεὺς μετὰ σπουδῆς πλείστης καὶ παραγγελίας, ἵνα πάντας τοὺς τόπους τῆς ἀυτοῦ ἐξουσίας ἐξετάσαντες ἐν τάχει, ἐκζητήσωσιν. δρομαίους οὖν ἔπεμπεν πανταχῆ, ἵνα εὑρόντες εἰς μέσον ἐνέγκωσιν· τοῖς δὲ εὑρίσκουσι ἀυτὴν μεγάλας δωρεὰς ὑπεισχνεῖτο. καὶ ὡς ἔτι ἀυτὴ ἡ ταραχὴ ἐν τοῖς τῆς ἀρμενίας μέρεσιν ἐκινῆτο, ἁι πανάγιαι μάρτυρες ἐκεῖναι ἐκρύπτοντο ἐν τῇ βασιλευούσῃ πολει οὐαλαρσαπὰτ· καὶ μετ᾽ οὐ πολὺ εὑρεθεῖσαι ἐγνώθησαν. οὐδὲ γὰρ ἔδει κρυβῆναι τὴν τῶν μαρτύρων ἀλήθειαν, οὐδὲ τὸν λύχνον τοῦ φωτὸς ἀυτῶν ὑπὸ τὸν μόδιον σκεπασθῆναι, ἐπὶ χρύσαις δὲ μᾶλλον λυχνίαις ἐπιτεθῆναι τὸ μύρον τῆς εὐωδίας τῆς πίστεως καὶ τῆς δικαιοσύνης ἀυτῶν, καὶ τὸ φῶς τῆς θεογνωσίας διαδωθῆναι, ὡς καὶ ἀυταὶ ἐν τῇ πρώτῃ ἀυτῶν εὐχῇ ἤυξαντο· καθάπερ καὶ ὁ κύριος ἔλεγεν τοῖς ἑαυτοῦ άγαπητοῖς· ἐίδωσί, φησιν, τὰ καλὰ ὑμῶν ἔργα, καὶ δοξάσωσι τὸν πατέρα ὑμῶν τὸν ἐν τοῖς οὐρανοῖς. διὰ γὰρ τὴν ἀγαθοεργίαν ἀυτῶν ὁ ἀληθινὸς τοῦ θεοῦ ὑιὸς οὐκ ἀπαξιοῖ τὴν ἰδίαν κληρονομίαν τοῖς ἰδίοις ἀγαπητοῖς δοῦναι, καὶ ὁ φύσει ὑιὸς ὑπάρχων ἀόκνως προσφέροι τοὺς φυλάξαντας τὴν ἑαυτοῦ ἐντολὴν εἰς τὴν ἰδίαν ὑιοθεσίαν. πλὴν ἐάν τις ἑυρεθείη γυλάττων τοὺς ἀυτοῦ λόγους, ὡς τὸν μαργαρίτην ἑυρὼν, ἐν χαρᾷ ἀγοράσει καὶ ἀσφαλήσεται, ἵνα λαβὼν τὸν τίμιον ἀυτοῦ στέφανον τῆς ἀυτοῦ βασιλείας.

[70] Ἇυται οὖν, ὡς λαμπρότατον φῶς, φανῆσαι ἐπὶ τῶν ἔθνων τῆς ἀρμενίων χώρας μὴ βουλόμεναι, ἐπλήρωσαν τὴν γῆν τῇ εὐφημίᾳ τῆς τοῦ θεοῦ δοξολογίας ἑυρίσκονται οὖν εἰς τὰς λήνους ἔξωθεν τῆς πόλεως. ὅτε οὖν ἔφθασε τὸ γράμμα ἀπὸ τοῦ μεγάλου τῶν ῥωμαίων βασιλέως πρὸς τηρηδάτιον τὸν τῆς ἀρμενίας βασιλέα, οὐκ ὀλίγη ἐγένετο ταραχὴ ἐν ἐκείνῃ τῇ χώρᾳ. ἐτήρησαν γὰρ πάσας τὰς περιόδους καὶ διαβάσεις ἐν τοῖς τῆς ἑκάστης πατρίδος μέρεσιν, καὶ θεασάμενός τις ἀυτὰς διηγήσατο περὶ ἀυτῶν. ὡς δὲ καταφανεῖς ἀυτὰς ἡ φήμη ἐποίησεν, ἐκελεύσθησαν δυὸ ἡμέρας τηρηθῆναι ἐκεῖσε διὰ τῶν πεζῶν μετὰ τῶν θυρεὼν ῥοπάλων. καὶ μετὰ τρεῖς ἡμέρας ἤχησεν ἡ φήμη τοῦ κάλλους τῆς ῥιψίμης παρὰ πᾶσι, καὶ πάντες ἄνθρωποι, καὶ σύμμικτοι καὶ μεγάλοι καὶ σατράπαι, συνέδραμον ἐις τὸ θεωρῆσαι τὸ ἀυτῆς κάλλος, καὶ κατὰ τὴν ἄθεον ἀυτῶν καὶ δαιμονιώδη συνήθειαν, ἀλλήλοις ἐπεμβαίνοντες συνεθλίβοντο. αἱ δὲ ἅγιαι καὶ μακαριώταται, θεασάμεναι τὴν τῶν ἀνθρώπων ἀναίδεαν, ὀλολύζουσι ὑψηλῇ τῇ φωνῇ μετὰ δακρύων, καὶ τὰς χεῖρας εἰς εὐχὰς ἐπάρασαι, ἐζήτουν σωτηρίαν παρὰ τοῦ παντοκράτορος καὶ παντοδυνάμου δεσπότου, ὁς καὶ ἐν πρώτοις ἀυτὰς ἐλυτρώσατο ἀπὸ τοῦ παρανομωτάτου μιάσματος, ἵνα δώσῃ καὶν τὴν τοῦ παρόντος πολέμου νίκην. τὰς δὲ ὄψεις ἀυτῶν περιδήσασαι, ἔῤῥιψαν ἑαυτὰς εἰς τὴν γῆν ἀπὸ ἀιδοῦς ἐκ τῶν θεατῶν, τῶν περὶ ἀυτὰς συνηγμένων.

[Cum Diocletianus] Illis temporibus Diocletianus imperator quæsivit mulierem nuptiis a sibi sociandam: & tunc circumquaque per totam ejus dominationem missi circumibant pictores varii generis, nempe qui similitudinem norant exhibere, qui ipsam docti erant repræsentare imaginem, qui accurata in pingendo præstabant diligentia, qui ornamenta norant addere, & qui staturam metiri, ut oculorum pulcritudinem, nigrumque superciliorum ornatum in tabulis ad vivum repræsentantes, per colorum elegantiam exhiberent imaginem regi placitam. Cum itaque advenissent, in civitate Romanorum inveniunt monasterium viventium in quiete & in perpetua virginitate, quæ in locis solitariis ad victum solis utebantur leguminibus, erantque mulieres honestæ, prudentes, sanctæ, fide Christianæ, quæ noctu dieque & omni tempore laudes & hymnos precesque perfectas in cælum ad Deum transmittere non cessabant. Nomina vero illis hæc erant. Prima dicebatur Gaiana: altera, quæ sub ipsa enutriebatur, & ex regio b, & Christiano erat genere, Ripsimia: erant & aliæ cum his plurimæ.

[60] Postquam ergo missi advenerant, vi in monasterium c Sanctarum ingressi sunt: [nuptias S. Ripsimes expeteret.] conspectaque honestissima & sanctissima Ripsimia, admirati sunt pulcritudinem eius. Ubi ergo velociter eam ad vivum in tabulis pictis expresserunt, profecti sunt ad imperatorem. At imperator in pictura Ripsimiæ splendidissimam intuitus pulcritudinem, per nefariam consuetudinem suam, quasi caligine obductus, palam in concupiscentiam amoris ejus exarsit: tempusque definitum constituens, festinabat & molestus erat, ut muliebres delicias d perfecte consequeretur. Tunc festinanter nuntios misit per totam ditionem suam, ut omnes dona ferant magnis nuptiis, maximaque cum lætitia omnes simul accurrant ad perficiendum mandatum imperatorium secundum leges regiarum nuptiarum. Videntes igitur Sanctæ missa in occulto inimici jacula, quæ jacit ad vulnerandos Christi Sanctos, affligebantur.

[61] Nam cum vas iræ invenisset imperatorem, sicut in paradiso serpentem, [instigante diabolo,] suumque eodem modo fecisset ministrum, & hic improbum illum ut belluam habens, palam Christi ecclesias per ipsum oppugnabat. Quippe ubi ipsum imbuisset superbia & corde perverso, osor ille honesti, injecto laqueo, eumdem impulit ad persecutionem contra Dei ecclesias movendam. Cum enim sit mente perversa & obstupefacta, mortuorum statuas, aureaque, argentea, lignea & ærea simulacra religioso cultu adorat: simulque superbiens in solidam ecclesiarum veræ fidei petram impingere in animum induxit: qui non solum non potuit petram emollire, sed contritus etiam prope petram submersus est injustus judex. Nihilominus tamen insana sua jactantia maxime elatus, multa sanctæ Dei Ecclesiæ intulit mala.

[62] [sanctæ Virgines ad preces conversæ,] Hæc ergo cum perspiceret beatissima Gaiana cum sancta Ripsime & reliquis castissimis sanctorumque morum mulieribus, recordatæ sunt sanctæ renuntiationis, & vitæ castæ, & laboriosæ habitationis & victus, quibus olim erant institutæ. Itaque lamentatæ secum propter manifestationem suam, apud impurissimum & improbum imperatorem per imaginem ipsarum sactam, versæ ad preces & laboriosas magis exercitationes, rogabant misericordem Deum, ut sibi opem ferret, illaque se tentatione liberaret. Sic autem in oratione sunt locutæ: Domine dominantium & Deus deorum, qui Deus es ineffabilis luminis, qui verbo tuo constituisti universa, qui fecisti cælum & terram & omnem ornatum eorum, qui formasti hominem de pulvere terræ, eique sapientiam dedisti, & eum super omnem terram multiplicasti, qui unicuique suo tempore opem tulisti, nimirum in te sperantibus, adjuva & nos, Domine, in bello nos affligente, ut superemus fraudulentos & terribiles inimici laqueos, & nomen tuum, Domine, gloriose celebretur, & cornu Ecclesiæ tuæ exaltetur, & nos dignæ efficiamur, quæ ingrediamur in mansiones regni tui.

[63] [opem divinam imploram] Non deficiant lampades nostræ; non extinguantur lucernæ fidei & castæ obedientiæ nostræ: non comprehendat caligo tenebrosa lucidas vias nostras; non supplantentur pedes nostri ex splendidissimis vestigiis tuis, non excæcentur pupillæ oculorum nostrorum in jucundissimis radiis veritatis tuæ: non rapiat volucris mortifera vitæ semina, quæ seminavit nobis unigenitus Filius tuus, Dominus noster Jesus Christus: non auferat a sancto grege tuo castitatem ferus apostata; non discerpat agnellos ovium tuarum lupus homicida; non dispergat inimicus vitæ nostræ apostolicas oves gregis tui. Domine Deus noster, qui misisti unigenitum Filium tuum, ut veniens impleret omnes mundi fines scientia spiritali, ut in nomine Israël omnes faceret Deum videre; nos quoque audivimus dicentem: Cum persequentur vos in civitate ista, fugite in aliam. Amen dico vobis, non implebitis civitates Israël usque ad meum adventum. Et nunc, Domine, parce animabus de nomine tuo confidentibus, ut non misceamur cum turpi gentium impuritate: non des castitatis nostræ puritatem meretriciæ, adulterinæ & caninæ impudentiæ, neque margaritam virginalis fidei nostræ porcis, in cœno impietatis ambulantibus.

[64] [ad servandam virginitatem,] Non commovebunt multitudines torrentium vento errorum per vehementiam deceptionis fundamenta Ecclesiæ tuæ sanctæ, quæ ex pretiosis lapidibus justorum tuorum supra firmam petram est ædificata, cujus factus est summus lapis angularis & caput Dominus noster Jesus Christus per incarnationem suam, per mortem, per resurrectionem, per ascensionem in cælum & sessionem ad dexteram Divinitatis tuæ, ubi ante erat. Aspice igitur de cælo Sanctas tuas, Domine, ut non fiamus sicut domus super arenam ædificata, quam concusserunt turbationes & tentationes afflictionum: sed confirma nos veritate Euangelii pacis, & duc nos secundum voluntatem tuam, & dignare nos nuptiis lucidæ illius noctis quam tamquam diem illustras, quando exorientur radii vultus gloriæ tuæ: protege nos sub alis tuis, ut perveniamus ad portum voluntatis tuæ: da nobis, ut bibamus calicem certaminis, & consequamur coronam remunerationis in die justi judicii e gloriæ tuæ.

[65] Post hæc sancta Gaiana cum Ripsime & reliquis cohabitantibus, [& ex ditione Romanorum fugiunt] & cum honestissimo comitatu egressæ, discedebant fugientes, ut in mundo hoc peccatis dedito animas suas ab improbis hominibus servarent castas. Desiderabant enim per incessum Apostolicum apprehendere spem vitæ & resurrectionis; proponebant fugere supplicium sempiternum; cum ovibus a dexteris consistere, promissa bona consequi, cupientes ornari coronis semper virentibus & cum quinque illis virginibus illuminari bonis operibus. Studebant hæreditate obtinere splendissimam illam requiem in paradiso, nuptiasque illas divinas; congregationi justorum interesse, cum patriarcha Abraham recumbere, & incomprehensibili voluptate lætari; quemadmodum & Dominus dixit in Euangelio: Si quis dimiserit omnia propter nomen meum, vitam æternam hæreditate capiet in secundo adventu meo f. Non recedebant, velut temporalem hanc mortem fugientes, sed ut avellerentur a concupiscentia insani illius & impudici. Neque enim is cogitabat corpora earum tradere cruciatibus g … sed ut animas suas in castitate servantes, a sordibus intemperantis concupiscentiæ, & ab exsecranda & nefaria hominum conversatione separarentur.

[66] Nam olim jam se præparaverant ad carceres, ad vincula, [in Armeniam, ubi simul habitare incipiunt.] ad vexationes varias, & ad mortem ipsam subeundam pro nomine omnium Domini, ut dignæ haberentur corona justitiæ. Hunc in finem dimiserunt patriam suam, bona sua, & consanguineos h, ut divinum implentes mandatum, Deum videre possent. Itaque tunc profectæ, pervenerunt ad confinia Armeniæ, in provinciam Ararat, & ad Valarsapat dictam, novam i civitatem, quæ condita erat pro habitatione regum Armeniæ. Ubi eo pervenerant, ingressæ sunt in torcularia vinearum, quæ sunt ædificata ex parte Boreali versus Orientem, & nutriebantur de propriis ex foro civitatis, nihil quidem secum habentes, sed quia una ex illis noverat operari k, ad quotidianum victum necessaria l ipsis suppeditabat.

[67] At non modica eo tempore facta est turbatio in regione Romanorum, [Diocletiani, ut vult auctor,] & quoquo versum mittuntur, qui investigent, ut illas, si possint, inveniant. Veniunt ergo illo tempore nuntii ad Teredatem regem Armeniæ in illam ipsam civitatem Valarsapat: & epistolam, quam attulerunt, accepit cum gaudio. Erat autem scripta hoc modo: Imperator Cæsar m Diocletianus dilecto fratri & throni ejusdem consorti Teredatæ. Notas facio fraternitati tuæ & commilitoni meo calamitates, quas semper patimur per errantem superstitionem Christianorum. Omnino enim vilipenditur dominatio nostra ab eorum congregatione, & ab ipsis contemnitur imperium nostrum. Nam illi colunt mortuum quemdam & crucifixum, & lignum adorant, & ossa mortuorum honorant, & ob illa mortem pro Deo suo gloriæ sibi vertunt & honori. Per legem nostram damnati sunt, quandoquidem progenitores nostros, antiquos patres & imperatores, comtemptui habuerunt, & gladios nostros obtuderunt, illi vero moriendo non sunt defatigati. Decepti autem sunt circa quemdam Judæum crucifixum, discuntque regibus honorem non habere, ipsos quoque deos nihili facientes. Verum & potestates luminarium, solis & lunæ, & reliquorum astrorum pro nihilo habent; sed opera esse dicunt Crucifixi sui, totamque a deorum cultu abstraxerunt terram, ut & uxores a maritis, & viri ab uxoribus etiamnum viventibus secedant.

[68] [ad Teridatem litteræ de fuga S. Ripsimes.] Etiamsi autem gravissimis comminationibus, variisque subjecti fuerint suppliciis, tamen ipsorum superstitio magis accensa pluresque complexa est, & se disseminavit: quantum auximus terrores, tantum effusio sanguinis eorum supra æquum multiplicavit doctrinam ipsorum. Contigit autem, ut viderem illorum superstitionis puellam quamdam, virginem speciosissimam, quam cum uxorem ducere vellem, ausi sunt & hanc deceptam a me alienare: & neque ut imperatorem me desideraverunt, neque minas meas timuerunt; sed per superstitionem suam potius me ut detestandum & impurum … n habuerunt. Quapropter nutricem cum puella ad vestram transmittentes ditionem fugere compulerunt. Itaque, frater mi, cura investigare in illis partibus, & vestigia earum deprehendere, sociasque Virginis una cum nutrice morti tradere; deceptam vero, divinam scilicet & speciosissimam, inde ad me transmittere. Si vero tibi placebit decor faciei ejus, tibi ipsam servabis: neque enim inventa est huic similis in tota Ionia o provincia. Vale cum omni honore per cultum deorum.

[69] [Sanctæ in Armenia quæsitæ,] Postquam epistolæ illius contextus erat perlectus, præcepit rex maximo cum studio & mandato, ut per omnia ditionis suæ loca continuo investigantes, illam quærerent. Quoquoversum ergo mittebat cursores, ut inventam in medium adducerent: illam autem invenientibus magna pollicebatur præmia. Dum vero hic tumultus fiebat in partibus Armeniæ, sanctissimæ istæ Martyres latebant absconditæ in regia civitate Valarsapat: & post non multum temporis repertæ innotuerunt. Neque enim oportebat, ut Martyrum veritas lateret, aut lucerna luminis earum sub modio absconderetur, sed potius ut supra aurea candelabra poneretur unguentum suaviter redolentis fidei & justitiæ earum, ut lumen Dei cognitionis transfunderetur, sicut & illæ in prima oratione sua postulaverant; quemadmodum & Dominus dilectis suis dixit: Videant, inquit, opera vestra bona, & glorificent Patrem vestrum, qui in cælis est. Nam verus Dei Filius non dedignatur dilectis suis hæreditatem suam largiri propter bona ipsorum opera, & qui natura est Filius, diligenter filios sibi adoptat eos, qui mandata sua observant. Præterea, si quis fuerit inventus verba ejus observare, tamquam inventam margaritam, cum gaudio emet & conservabit eum, ut pretiosam regni sui coronam consequatur.

[70] [innotescunt.] Hæ igitur, ut lumen clarissimum, cum nollent lucere in regione gentium Armeniæ, terram repleverunt bona fama glorificationis Dei. Inveniuntur autem in torcularibus p extra civitatem. Cum enim venerat epistola magni Romanorum imperatoris ad Teredatem Armeniæ regem, non modicæ in illa regione factæ sunt turbæ, observabant enim omnes circuitus & transitiones in partibus uniuscujusque provinciæ: cumque eas quis vidisset, de ipsis adnuntiabat. Ut vero fama eas fecit manifestas, jussæ sunt duabus diebus ibidem custodiri per pedites, ligneis scutis instructos. Post tres dies vulgata est fama pulcritudinis Ripsimes apud universos, & omnes homines, cum promiscui tum magni & satrapæ, concurrerunt ad videndam ejus pulcritudinem, & pro more suo impio & diabolico invicem comprimentes, conterebantur q. At Sanctæ & beatissimæ, perspecta tanta hominum impudentia, lamentabantur alta voce cum lacrymis, manusque elevantes ad orationem, ad salutem suam conservandam rogabant omnia continentem & omnipotentem Dominum, qui jam antea ipsas ab improbissimo eruit flagitio, ut in præsenti etiam bello concedat victoriam. Vultus quoque suos circumligantes, in terram se projecerunt ex verecundia, quam incutiebant spectatores, circum ipsas congregati.

ANNOTATA.

a Dubitari nequit, quin fabulosa & ridicule conficta sint, quæcumque hic fuse referuntur de quæsitis a Diocletiano nuptiis. Nam Diocletianus uxorem habuit Priscam, antequam esset imperator, eaque numquam repudiata fuit. Præterea quæ dicuntur de modo quærendi formosam mulierem, non congruunt gravitati imperatoris Diocletiani, sed inepta sunt figmenta.

b Sicut pictorum missio procul dubio est fictitia, sic monasterium illud virginum solitariarum in urbeRoma, & regia stirps S. Ripsimes aut Ripsimiæ, ejusdem scriptoris sunt commenta.

c Vox Græca μάνδρα, quæ speluncam, stabulum, caulam significat, pro monasterio deinde usurpari cœpit. At nec speluncam nec monasterium ingressi fuissent, si sponsam quæsivissent Diocletiano.

d Insulsa sunt figmenta, a moribus & ætate Diocletiani prorsus aliena.

e Hic notavit Papebrochius, aliquot verba fuisse in codice erasa, forte quia repetita. Non videtur certe aliquid deesse.

f Hæc in secundo adventu meo non sunt in Euangelio, nataque sunt auctorem facere suspectum de errore aliquo Armenorum, quo beatitudo Sanctorum differtur usque ad judicium. Vide notanda ad cap. 9 lit. b.

g Hic iterum aliqua verba erant erasa, eaque forte desiderantur. Porro quod spectat ad rationem fugiendi, illa non est verisimilis, quæ datur de nuptiis a Diocletiano expetitis. Hinc multa fiunt dubia. Primo dubia videtur ipsa fuga in Armeniam, cum potuerint esse Virgines Armenæ, ut videtur affirmari in Menologio Basiliano, ubi de earum fuga altum est silentium. Hoc observat Bonuccius in Annotatione XI ad Vitam S. Gregorii pag. 185. Addit rationem non contemnendam ex S. Ripsimes nomine, quod, inquit, originem habet a lingua Armena, aut potius Siriaca. Secundo ne probabile quidem videtur, Sanctas Roma fugisse in Armeniam, aut in Urbe habitasse, ob immensam locorum distantiam. Tamen, cum omnia documenta vetustiora tradant, SS. Gaianam, Ripsimen, & Socias Virgines aliunde in Armeniam venisse, eamque opinionem, quæ Armenis minus honorifica est, quam foret opposita, ipsi non videantur confinxisse, probabilius mihi est, eas ex ditione Romanorum fugisse in Armeniam; non tamen ex Urbe aut ex Italia, sed ex provincia aliqua Armeniæ vicina, quales sunt Pontus, Cappadocia, Minor Armenia, Syria & Mesopotamia, omnes conterminæ; rursum non ad fugiendas Diocletiani nuptias, sed potius ad se sævissimæ ejus persecutioni subtrahendas. Hæc de re incertaprobabilior mihi videtur conjectura.

h Nihil ex his pugnat cum fuga, etiam suscepta persecutionis causa.

i Si erat nova civitas, suspicari possumus ædificatam fuisse seculo III a quodam Valarso aut Vologeso Armeniæ rege, atque idcirco nomen illius urbis apud Strabonem, Plinium & Ptolemæum non inveniri. Jam dixi, Vagarsciabat deinde vocatam fuisse a recentioribus, & eamdem videri, quæ alias Valeroctiste in hac Vita vocatur.

k Verbum operari non exprimit totam significationem verbi Græci, quod hujus incerta sit lectio, & incerta consequenter significatio. Nam in apographo observatur, legi ὑελουργεῖν, quod est, in vitro operari, cum ὑελουργὸς sit vitriarius; aut βελουργεῖν, quæ vox Græca non est. At vox Latina velum ad Græcos translata fuit, indeque formata vox βῆλον & βέλον, an inde forte auctor dixerit βελουργεῖν in velis operari, sicut ab ἔριον lana dicitur ἐριουργεῖν lanificium exercere, aliorum esto judicium.

l Unius opera non poterat multis ad victum sufficere, sed potuerant adferre ex bonis suis, quæ aliquo saltem tempore ad emenda necessaria servirent. Nec fidem meretur auctor, dum dicit contrarium.

m Hæc inscriptio longe abest a stilo Romano illorum temporum: neque enim Diocletianus cæsarem se vocasset, sed multos alios nomini suo addidisset titulos; Teridatem vero numquam dixisset σύνθρονον ejusdem solii, sed regem Armeniæ. Mitto alia plura, cum nullum possit esse viris eruditis dubium, quin hæc supposititia sit Epistola, sicut fictitium est totum, quod scripsit auctor de cupitis a Diocletiano nuptiis.

n Vocem σιαντὸν, quæ verisimiliter corrupta est, Latine omisi.

o Ionia est particularis Asiæ Minoris provincia, eaque satis nota, in qua Ephesus clarissima erat civitas. At Agathangelus eo modo utitur voce Ionia, ut per eam videatur quasi totam Asiam Minorem intelligere.

p Torcularia, in quibus Sanctæ habitationem suam fixisse dicuntur num. 66, & in quibus modo dicuntur inventæ, sunt ædificia, in quibus uvæ exprimuntur. Hoc autem cum non semper fiat, sed fixo quodam anni tempore; poterant ibi ad menses aliquot commorari, donec locum aptiorem pro habitatione sua invenissent.

q Quemadmodum omnia supra verum amplificare solet biographus, sic procul dubio concursus ille populi nimium exaggeratus est, si non sit omnino fictitius; sicut & illa, quæ sequuntur de Sanctis.

* aut ύελουργεῖν

CAPUT VII.
Sanctarum Ripsimes, Gaianæ & Sociarum cum Teridate pro castitate certamina, & martyrium.

Καὶ ὁι πλεῖστοι ἀυτῶν, καὶ μάλιστα πιστικοὶ τοῦ βασιλέως, πορευθέντες διηγοῦνται ἀυτῷ περὶ τοῦ ἀυτῆς κάλλους. τῇ δὲ ἐπιούσῃ ἑμέρᾳ ὄρθρου ταχέως ἐκέλευσεν ὁ βασιλεὺς τὴν μακαριωτάτην ῥιψιμίαν ἐν τοῖς βασιλείοις ἀνενεχθῆναι· τὴν δὲ ἁγίαν γαιανὴν ἅμα ταῖς λοιπαῖς ἀυτόθι τηρηθῆναι. εὐθέως οὖν ἀπὸ τῶν βασιλικῶν χρυσεμπαστοφορεῖα μετὰ πλήθους δορυφόρων ἐν ταῖς ληνοῖς ἔφθασαν, ὅπου ἦσαν παραμένουσαι ἔξωθεν τῆς πόλεως, καὶ πολυτελέστατος ἱματισμὸς καὶ ἅπαλος· καὶ κόσμια λαμπρὰ προσενέγκαντες; ἔδὼκαν ἀυτῇ, ἵνα μετὰ τιμῆς καὶ δόξας ἐισελθοῦσα ἐις τὴν πόλιν θεάσηται τὸν βασιλέα. πρὸ τοῦ γὰρ ἐιδεῖν ἀυτὴν, ἐβουλήθη λαβεῖν ἀυτὴν ἐις γυναῖκα διὰ τοὺς διηγησαμένους περὶ τῆς εὐμορφίας ἀυτοῦ. ὅτε οὖν ταῦτα πάντα ἐθεάσατο ἡ παναγία γαιανὴ, ἤρξατο λαλεῖν πρὸς τὴν ἀνατρεφεῖσαν παρ᾽ ἀυτῇ, καί φησι. μνήσθητι, τέκνον, ἐμὸν, ὅτι καταλέλοιπας τὴν μεγάλην τιμὴν καὶ χρυσέμπαστον βασιλικὸν θρόνον τῶν σῶν γονέων, καὶ τὴν βασιλικὴν ἁλουργίδα, καὶ ἐπεθύμησας τὸ ἀκατάληπτον φῶς τῆς τοῦ χριστοῦ βασιλείας, ὅς ἐστι δεμιουργὸς καὶ σωόποιος καὶ ἀνακαινιστὴς τῶν ἁπάντων, ὁ ἐπαγγειλάμενος φυλάττειν τὰ ἀνεκδιήγητα ἀγαθὰ τοῖς ἐπ᾽ ἀυτὸν πεποιθῶσι. καὶ σὺ, τέκνον ἐμὸν, ἐξουδένωσας τὴν πρόσκαιρον τῶν σῶν προγόνων πόρφυραν, νῦν οὖν μὴ δώσεις τὴν ἁγίαν σου σωφροσύνην βρῶμα κυσὶν ἐν τῇ χώρᾳ ταύτῃ τῶν βαρβάρων. μὴ γένοιτο, θύγατερ ἐμὴ, ταῦτα οὕτως εἶναι· ἀλλ᾽ ἵνα δέξηται ἡμᾶς μετὰ σοὺ ὁ ὁδηγήσας ἡμᾶς ἐκ νέας ἡληκίας ἐὼς τῆς ἡμέρας ταύτης, καὶ ἐν τῇ ὤρᾳ, ἐν ᾗ ἐστήκαμεν.

[72] Ὅτε οὖν ἐθεάσατο ἡ ἁγία ῥιψίμη τὸν θόρυβον ἐλθόντα πρὸς ἀυτὴν, καὶ ἃ ἤκουσεν ἀπὸ τῆς ἰδίας τροφοῦ, ἐνεδύσατο ὡς ὅπλον τὴν τοῦ πνεύματος δύναμιν, καὶ ἔχουσα τὴν πίστιν τοῦ ἰδίου δεσπότου ἐκ νέας ἡληκίας ὡς θώρακα, ἐξέκραξε μεγάλῃ τῇ φωνῇ, καὶ ἤπλωσε τὰς χεῖρας ἀυτῆς τύπον τοῦ σταύρου, καὶ ἤρξατο ἐκ φωνῆς λέγειν οὕτως· κύριε ὁ θεὸς ὁ παντοκράτωρ, ὁ ποιήσας τὰ σύμπαντα διὰ τοῦ ἀγαπητοῦ ὑιοῦ σου, καὶ περικοσμήσας διὰ τοῦ ἁγίου σου πνεύματος ὁρατά τε καὶ ἀόρατα κτίσματα, ἀυτὸς εἶ ὁ ἐκ τοῦ μὴ ὄντος ἐις τὸ εἶναι τὰ πάντα παραγαγὼν, τῶι γὰρ σῷ λόγῳ διηκεῖται τὰ ἐν οὐρανῷ καὶ ἐπὶ γῆς, τὰ ἐν θαλάσσῃ καὶ ἐν ξηρᾷ· ἀυτὸς, δέσποτα, δέδωκας ἐις κατακλυσμὸν τοὺς παρανόμους καὶ μιαροὺς ἀνθρώπους τῆς ὀγδοῆς γεννεᾶς, καὶ ἐῤῥύσω τὸν ἀγαπητόν σου Νωὲ, τὸν φυλάξαντα τὸν τῆς διαγωγῆς σου λόγον· περιεποιήσω δὲ ἐν τῶι σταυροειδεῖ ξύλῳ ἀπὸ τῶν ὑδάτων τοῦ κατακλυσμοῦ. ὁ τότε τῷ τύπῳ τοῦ σταύρου σωτηρίαν ποιήσας, καὶ νῦν ποίησον τῷ ἀληθινῷ σῷ σταυρῷ, ἐν ᾧ ἀνελθὼν ἐξέχεας τὸ αἷμά σου ἐις ἴασιν τῶν ἡμετέρων τραυμάτων. ὁ φυλάξας τὸν ἀβραὰμ ἐν μέσῳ τῶν ἀσεβῶν χαναναίων, καὶ περισώσας ἀπὸ τῆς ἀτίμου καὶ βδεληρᾶς ἀισχύνης τὴν δούλην σοῦ σάῤῥαν, ὁ ὀικτήρας τὸν δοῦλόν σου Ἰσαὰκ, καὶ περιποιησάμενος ῥεβέκκαν τὴν σὴν δούλην ἀπὸ τῶν παρανόμων φιλιστιαίων, μὴ ἀφήσῃς ἡμᾶς διὰ τὸ πανάγιόν σου ὄνομα.

[73] Ὁ διδάξας καὶ παιδεύσας, καὶ δοὺς τοὺς λόγους σου ἐν τῷ στόματι ἡμῶν, ἵνα ἐν τούτοις δυνηθῶμεν σωθῆναι ἀπὸ τῆς παγίδος τοῦ ἐχθροῦ, καὶ ἐιπὼν, ὅτι τὸ ὄνομά μου ἐπικέκληται ἐφ᾽ ὑμαᾶς, καὶ ὑμεῖς ἐστε ναὸς τῆς θεότητός μου· καὶ πάλαι, ὅτι τὸ ὄνομά μου ἁγιάσεται ἐν ταῖς καρδίαις ὑμῶν, καὶ ἔδωκας λόγον ἐν τῷ στόματι ἡμῶν ἀιτήσασθαι καὶ λέγειν, ἁγιασθήτω τὸ ὄνομά σου· νῦν τοῦτο ἀιτούμεθα παρὰ σοῦ· ἰδοῦ συνήχθη πλῆθος κακῶν μιάναι τὸ πανάγιον ὄνομά σου ἐφ᾽ ἡμᾶς, καὶ τὸν ναὸν τοῦ ὀνόματός σου. ἐι γὰρ καὶ ἡμεῖς ἀσθενεῖς καὶ ταπειναὶ ὑπάρχομεν, πλὴν ἀυτὸς φύλαξον τὰς ψυχας ἡμῶν ἀπὸ τῆς ἀκαθάρτου ἀτιμίας φιλάνθρωπε σῶτερ. ὁ ἐάσας ἐπελθεῖν ἡμῖν τὸν πειρασμὸν τοῦτον, δὸς ἡμῖν νίκην τῇ σῇ δυνάμει. σὴ γάρ ἐστιν ἡ νίκη, καὶ νικήσει τὸ σὸν ὄνομα. φύλαξον ἡμᾶς τῇ ἐλπίδι τῆς σωφροσύνης, ἵνα μετ᾽ ἀυτῆς ἐισέλθωμεν ἐις τὸν ἀριθμὸν τοῦ κλήρου τῶν σῶν δικαίων, καὶ λάβωμεν τοὺς μισθοὺς ὑπὲρ τῶν κόπων, οὕς δώσεις ἑκάστῳ τοῖς ἐμμείνασιν ἐν τῇ διαθήκῃ σου, καὶ φυλάξασιν τὰ προστάγματά σου. ὅσως τὸν Νωὲ ἀπὸ τοῦ κατακλυσμοῦ τῶν ὑδάτων, φύλαξον ἡμᾶς ἀπὸ τοῦ παρανόμοου κατακλυσμοῦ τούτου τοῦ περικυκλώσαντος ἡμᾶς. ἐι γὰρ τὰ θηρία καὶ τὰ κτήνη ἔσωσας ἐν τῆ κιβωτῷ, πόσῳ μᾶλλον οὐκ ἀφείσῃ τῆς σῆς εἰκόνος, δοξολογούσης σε τὸν μόνον ἔνδοξον.

[74] Τούτων οὖν παρ᾽ ἀυτῆς οὕτως ῥηθέντων, τὸ πλῆθος συνέῤῥεεν τῶν ἀνθρώπων. ἦσαν γὰρ ἄπειροι, ὁι τοῦ βασιλέως ὑπηρέται, ὁι ἐλθόντες λαβεῖν ἀυτὴν ἐις τὰ βασίλεια, σατράπαι καὶ μεγιστάνες καὶ ἄρχοντες τιμῆσαι ἀυτὴν, καὶ ἀπελθεῖν μετ᾽ ἀυτῆς, ἵνα ἀπενέγκωσιν ἀυτὴν ἐις γυναῖκα τοῦ βασιλέως καὶ βασιλίδα τῆς ἀρμενίας. ὁμοῦ δὲ πᾶσαι ὀλολύζουσαι, καὶ τὰς χεῖρας ἀπάρασαι ἐις τὸν οὐρανὸν, ἤτουν παρὰ τοῦ ἀγαθοῦ δεσπότου λυτρώσασθαι ἀπὸ τοῦ παρανομωτάτου καὶ ἀθεμήτου γάμου, καὶ ἐπάρασαι φώνην μεγάλην μετὰ κλαυθμοῦ ἔκραζον λέγουσαι· μὴ γένοιτο, ἵνα ἀπατήσῃ ἡμᾶς πλοῦτος, ἤμαλάξῃ ἡμᾶς τρυφὴ, ἤ διατρέψῃ ἡμᾶς βασιλεία, ἤ θλίψη ἡμᾶς διωγμὸς, ἤ ὀλιγορήσωμεν ταῖς βασάνοις. οὐ μὴ φοβηθῶμεν τὸν δεινότατον θάνατον, τὸν ὑφ᾽ ὑμῶν ἐπιφερόμενον ἡμῖν. μὴ γένοιτο ἡμᾶς ἀνταλλάξαι τὰ ἀιώνια ὑπὲρ τῶν προσκαίρων, καὶ τὴν ἀθάνατον ζωὴν, ἧς ἡ δεσπότεια οὐ παρέρχεται, καὶ τὰ ἀγαθὰ ἀκατάπαυστα. ἀλλ᾽ οὐδὲ βάθος οὔδὲ ὕψος, οὐ κίνδυνος, οὐ μάχαιρα, οὐ κακοχίαι, οὐ δέσμα, οὐ βάσανοι, οὐ πῦρ, οὐχ ὕδωρ, οὐ μετεωρισμοὶ, καὶ ἀπάται, οὐ μεγαλοσύνη, οὐ πτωχεία οὐκ ἐνεστῶτα, οὐ μέλλοντα, οὐ ζωὴ, οὐ θάνατος δύναται ἀποχωρῆσαι ἡμᾶς ἀπὸ τῆς ἀγάπης τοῦ χριστοῦ. ἀυτῷ γὰρ ἐπηγγειλάμεθα τὴν παρθενίαν ἡμῶν, ἀυτῷ ἀναθέμεθα τὴν ἁγιστείαν ἡμῶν, ἀυτὸν δεχόμεθα καὶ τὴν ἀγάπην ἀυτοῦ ἐπιποθοῦμεν, ἐὼς οὗ παρασταθῶμεν ἐνώπιον τῆς ἀυτοῦ δόξης, καὶ τοῦ ἐπαίνου ἀνεὺ ἀισχύνης καὶ ἐντροπῆς.

[75] Καὶ ἐγένετο σφοδρωτάτη βροντὴ, ὥστε ἐκφοβεῖσθαι τὸν ὄχλον, καὶ ἤκουσαν φωνῆς λεγούσης πρὸς ἀυτὰς· ἀνδρίζεσθε, καὶ θαρσεῖτε· μεθ᾽ ὑμῶν γὰρ εἶμι, καὶ ἐφύλαξα ὑμᾶς ἐν πάσαις ταῖς ὁδοῖς ὑμῶν, καὶ ἤνεγκα ὑμᾶς τοῦ τόπου τούτου φιλάξας ἀσπίλους, ἴνα καὶ ἐνθάδε δοξάσθῃ τὸ ὄνομά μου ἐν τοῖς βορινοῖς μέρεσιν τῶν ἐθνῶν. ἐι δὲ μάλιστα, ῥιψίμη, κατὰ τὸ ὄνομά σου ἀληθῶς ἐξεῤῥίφθης σὺν τεͅ γαιανῇ καὶ ταῖς λοιπαῖς ἐκ τοῦ θανάτου ἐις τὴν ζωὴν. μὴ φοβηθῆτε οὖν, ἄλλα δεῦτε ἐις τὸν τόπον, ἐν ᾧ ἡτοιμάσθη ὑμῖν, καὶ τοῖς ὑμῖν ὁμοίοις ἡ ἀνεκλάλητος εύφροσύνη. καὶ οὕτως ἐπὶ ἀρᾷ τῆς βροντῆς κρατούσης, ἐσκοτώθησαν ὁι ἄνθρωποι ἀπὸ τοῦ φόβου, καὶ πολλῶν ἵπποι ἀφηνιάσαντες ἔῤῥιψαν τοὺς ἐπιβάτας, πολλοὺς δὲ καὶ κατεπάτησαν καὶ ἀπέκτειναν, κραυγῇ τε καὶ ταραχῇ πάντες ἐθορύβησαν, καὶ ὑπ᾽ ἀλλήλων συνεπατήθησαν. τὸ γὰρ φόβητρον πάντας ἐξέστησεν, καὶ πολλῶν αἱμάτων ἐκχυθέντων τὴν γῆν ἐμόλύναν. γενμένου οὖν τούτου τοῦ θορύβου τοῖς συναχθεῖσίν, τινες τῶν ὑπηρέτων ἐκ μέσης τῆς ταραχῆς δραμόντες, ἀπήγγειλαν πάντας τοὺς λόγους ἀυτῶν καὶ τὰ λεγόμενα τῷ βασιλεῖ. καὶ εἶπεν ὁ βαλιλεὺς· ἀνθ᾽ ὧν οὐκ ἐβουλήθη ἐλθεῖν ἐν τιμῇ καὶ ἐιρήνῃ, βίᾳ ἐνεχθῇ ἐν τῷ παλατίῳ, καὶ ἐισαχθῇ ἐις τὸν τοῦ βασιλέως κοιτῶνα.

[76] Λαβόντες ἂν τὴν ἁγίαν ῥιψημίαν ὁι δορυφόροι, ποτὲ μὲν σύροντες, ποτὲ δὲ ἀναβαστάζοντες ἦγον. ἡ δὲ κράζουσα ἔλεγενͅ· κύριε Ἰησοῦ Χριστὲ, βοήθει μοι. καὶ ὅλος ὁ ὄχλος ἠκολούθει ποταμῃδὸν, καὶ ἀπὸ τοῦ πλήθους ἡ γῆ ἐζείετο. ἤνεγκαν οὖν ἀυτὴν ἐν τῷ παλατίῳ ἐις τὸν βασιλικὸν κοιτῶνα· καὶ ὡς ἐνέκλεισαν ἀυτὴν, ἠρξατο ζητῆσαι παρὰ κύριον, καὶ λέγειν· κύριε τῶν δυνάμεων, σὺ εἶ θεὸς ἀληθινὸς· ἀυτὸς εἶ σχίσας τὴν ἐρυθρὰν θάλασσαν, καὶ διαγαγὼν τὸν λαόν σου· ἀυτὸς καὶ τὴν στερεὰν πέτραν ἔστρεψας ἐις πηγὴν ὑδάτων, καὶ ἐπότισας τὸν δίψοντα λαὸν· ἀυτὸς εἶ ὁ κατενέγκας τὸν δοῦλόν σου Ἰωνὰν ἐν τῷ βυθῷ τῆς θαλάσσης, καὶ δοὺς πείραν λαβεῖν τῆς σῆς δυνάμεως, ἐξέσωσάς τε ἀυτὸν πόῤῥω τῆς ἀνθρωπίνης φύσεως, καὶ πάλιν τὸ δεύτερον ἔκτος φθορᾶς ἀνήνεγκας ἀυτὸν, ὁλόκληρον ἔστησας μετὰ τῶν σόντων, μηδὲ τριχὸς κινηθήσης τῶν ἀυτοῦ βοστρύκων. ἀυτὸς καὶ τὸν δανιὴλ, βληθέντα βρῶμα θηρίοις, περιέσωσας ἐκ τῶν φοβερῶν ἀυτῶν μυελῶν, ἵνα ὁ ἀπαγορευθεὶς ἐπὶ τῶν θλιβόντων δοξασθῇ ἀυτὸς καὶ τοὺς τρεῖς παῖδας σώους καὶ ἀσπίλους ἀπὸ τοῦ πυρὸς ἐφύλαξας, καὶ ἐδόξασάν σε θεωρήσαντες τὰ θάυματά σου. ἄυτὸς παρέσχες χόρτον ἐσθίειν τὸν σκληρότατον καὶ παρανομώτατον βασιλέα τῶν βαβυλόνων, ὅτι οὐκ ἔγνω δοξάζειν σε ἐπὶ τῶν σῶν θαυμάτων, ὧν ἔδειξας ἀυτῷ, ἀλλάξας ἀυτὸν ἐπὶ τῇ τῶν κτηνῶν μορφῇ, καὶ θεὶς τὴν κατοίκησιν ἀυτοῦ μετὰ τῶν θηρίων τοῦ ἄγρου, καὶ τὴν νομὴν ἀυτοῦ μετὰ τῶν ὀνάγρων. ἀυτὸς καὶ τὴν δούλην σου σουσάνναν δεύτερον ἐκ τοῦ πικροῦ θανάτου ἔσωσας, καὶ κατῄσχυνας τοὺς παρανόμους ἐχθροὺς καὶ ἐξωλόθρευσας, καὶ στέφανον καυχήσεως τοῖς ἐν σοι πεποιθομένοις χαρισάμενος ἀνέστησας. σὺ ὁ ἀυτὸς ἐ͂ι, καὶ τὰ ἔτη σου οὐκ ἐκλείψουσιν. ἀυτὸς, δέσποτα, τὴν δόξαν σου ἑτέρῳ οὐ δώσεις· δεδοξασμένος γὰρ ὑπάρχεις ὑπὲρ τὰ πέρατα τῆς γῆς. μὴ βδελύγξωσι τὰ ἔθνη τὸ πανάγιον ὄνομά σου. δύνασαι κᾀμὲ ῥύσασθαι ἀπὸ τοῦ μιάσματος τούτου, ὅπως τελευθήσῳ ἐν ἀγνότητι, ἀποθανοῦσα ὑπὲρ τοῦ ἁγίου σοῦ ὀνόματος.

[77] Καὶ ὡς ἔτι ἡ ἁγία ῥιψήμη ταύτας τὰς εὐχὰς τῷ θεῷ προσέφερεν, παραγενόμενος ἐισῆλθεν ὁ βασιλεὺς τηρηδάτιος ἐις τὸν κοιτῶνα, ἔνθα ἐνεκέκλειστο ἡ παναγία. ἐισελθόντος δὲ ἀυτοῦ, ὁμοῦ πάντες, ὁι μὲν ἔξωθεν τοῦ παλατίου, ὁι δὲ ἐν ταῖς πλατείαις, ἄλλοι δὲ ἐσώτεροι, ἄδοντες ἐκραύγαζον κρωτοῖς πηδοῦντες. καὶ ὁι μὲν ᾄδοντες, καὶ τινὲς μὲν ἐν τῷ κάστρῳ, ὁι δὲ τὸ μέσον τῆς πόλεως ἐπλήρωσαν καὶ παίζοντες, λογιζόμενοι τοῖς γάμοις ᾄδειν καὶ χορεύειν. ὁ δὲ κύριος ὁ θεὸς, προσεσχηκὼς τῇ ἀγάπῃ τῆς ἀυτοῦ ῥιψημῆς, ὥστε περισῶσαι ἀυτὴν, ἵνα μὴ ἀπολεῖται ἡ παραθήκη, ἥν ἐφύλαξεν καὶ ἠσφαλίσατο ἐὼς τότε, ἐνίσχυσεν ἀυτὴν, ὡς τὴν ῥαχὴλ καὶ δεβορὰν καὶ δέδωκεν ἀυτῇ δύναμιν, ἵνα ῥυσθῇ ἀπὸ τῆς παρανομωτάτης ἐκείνης βίας. ἐισελθὼν οὖν ὁ βασιλεὺς, ἐπέλαβεν ἀυτῆς, ὥστε πληρῶσαι τὸ ἀθέμιτον ἔργον. ἀυτὴ οὖν ἐνδυναμωθεῖσα ὑπὸ τοῦ ἁγίου πνεύματος, ἀνδρέιως ἀντέστη, ἀπωθοῦσα ἀυτὸν· καὶ ἀπὸ τρίτης ὥρας μαχησάμενος ὁ βασιλεὺς ἐὼς δεκάτης, ἐκλυθεὶς ἔπεσεν, οὓτως δυνατώτατος ὢν, ὁς καὶ ἐν τῇ Ἰωνίων χώρᾳ ἔτι ὑπάρχων, πολλὰς δυναστείας ἀπέδειξεν διὰ τὸ τῶν ὀστέων στερεὸν, ὅτε καὶ ἐξέστησεν πάντας. οὐ μόνον, ἀλλὰ καὶ ἐν τῇ βασιλείᾳ ἀυτοῦ, ἀφ᾽ οὗ τὴν προγονικὴν πατρίδα παρέλαβεν, πολλὰ ἔργα τῆς ἀυτοῦ ἀνδρειότητος ἀπέδειξεν, καὶ παυταχοῦ ἔυφημος γενάμενος ἦν. οὗτος οὖν ἀπὸ μίας κόρης ἡττηθεὶς τῷ θελήματι καὶ τῇ δυνάμει τοῦ χριστοῦ, καὶ ἀποκαμῶν ἐξῆλθεν ἔξω.

[78] Καὶ ἐκέλευσεν ἐνεγκεῖν τὴν μακαριωτάτην γαιανὴν, καὶ ξύλον κατὰ τοῦ τραχήλου ἀυτῆς κρεμασθῆναι, καὶ ἐπὶ ταῖς τοῦ κοιτῶνος θύραις στῆσαι ἀυτὴν. ἀυτὸς δὲ ἐισίη πάλιν πρὸς ἀυτὴν, παραγγείλας τοῖς ὑπηρέταις ἀπατῆσαι τὴν γαιανὴν, ἐιπεῖν πρὸς τὴν ἁγίαν ῥιψημίαν ἀπὸ τῆς θύρας, ποιῆσαι τὸ θέλημα ἀυτοῦ, ὅπως σὺ καὶ ἡμεῖς ζήσωμέν, φησιν. καταδεξαμένη οὖν λαλῆσαι ἀυτῇ, προσῆλθεν τῇ τοῦ κοιτῶνος θύρᾳ, καί φησιν· τέκνον φυλάξῃ σε ὁ χριστὸς ἀπὸ τοῦ μιάσματος τούτου, καὶ γένηταί σοι δύναμις. τέκνον ἐμὸν, μηδαμὼς γένηταί σε ἐξελθεῖν ἀπὸ τῆς κληρονομίας, καὶ τὰ πρόσκαιρα ἐπιθυμῆσαι, τὰ μηδὲν ὄντα σήμερον, καὶ ἄυριον ἀπολλύμενα. ὅτε οὖν ἐποίησε τὴν προσενεχθεῖσαν ἀυτῇ νουθεσίαν, λίθοίς τὸ στόμα ἀυτῆς ῥύψαντες, τοὺς ὄδοντας κατέκλασαν, καὶ ἠνάγκαζον ἀυτὴν ἐιπεῖν τὸ θέλημα τοῦ βασιλέως. ἡ δὲ πλέον διισχυριζομένη ἔλεγεν· ἀνδρίζου καὶ, θεωρεῖς τὸν χριστὸν, ᾧ πεποίθεις. μνήσθητι, τέκνον μου, τῆς πνευματικῆς ἀνατροφῆς, ἐν ᾗ σε ἀνέτρεψα· μνήσθητι τῆς θεἳκῆς νουθεσίας, ἐν ᾗ σε ἀνήγαγον· μνήσθητι τῶν ἀμφοτέρων ἡμῶν διωγμῶν· μνήσθητι τοῦ ἀθανάτου ποτηρίου, ὃ ἄμφω πιεῖν ἔχομεν· μνήσθητι τοῦ ἐλεγχθέντος πλουσίου ἐν τῷ ᾄδῃ. μνήσθητι τῆς ὀικουμενικῆς ἀναστάσεως· μνήσθητι τῆς γεέννης τῆς φλογιζούσης, καὶ τῆς ἀιωνίου κολάσεως· μνήσθητι τῶν ἀδιαφθόρων ἀγαθῶν, τῶν καὶ ἡμῖν ἡτοιμασμένων, ἂν ὑπομείνωμεν.

[79] Μνήσθητι τῆς θεἳκῆς προσφωνήσεως, ἧς ἤκουσας σήμερον τοῖς ὠσὶν, ἐνισχυούσης καὶ ἐνδυναμούσης πάσας ἡμᾶς μετὰ σοῦ· ἀυτῆ ἀξίαν σε ποιήσει τοῦ στεφάνου, καὶ τῆς ἀναπαύσεως, ἧς ἐπηγγείλατο· κρατερώσει οὖν σε σὺν ἡμῖν, ἵνα γενώμεθα ναοὶ θεἳκοῦ φωτὸς ἐις τὰς ἀιωνίους σχηνὰς. ὁ δὲ κύριος ἡμῶν καὶ βασιλεὺς καὶ θεὸς, ὁ δι᾽ ἡμᾶς ἐν ευτελείαν ταπεινώσας ἑαυτὸν, μὴ ἀφήσῃ ἡμᾶς τὰς εὐτελεῖς, ὅτι ἀντὸν ποθοῦμεν. ὁ σωτὴρ τοῦ κόσμου βοηθήσει ἡμῖν, ὃς οὐκ ἔιασεν ἡμᾶς ἐὼς ἄρτι τὰς ἐπ᾽ ἀυτὸν πεποιθυίας, καὶ ἠξίωσεν ἡμᾶς ἐνδυναμωθῆναι διὰ τῶν ἰδίων λόγων. τῶν γὰρ ταπεινῶν ἐστιν ὁ δεσπότης ἀυτὸς, καὶ φυλάξει ἡμᾶς τὰς δούλας ἀυτοῦ ἀπὸ πάσης ἁμαρτίας, κάθως σήμερον ἠκούσαμεν. διεφύλαξεν γὰρ ἡμᾶς ὁ παντοδύναμος δεξιᾷ, καὶ σκεπάσει ἐις τέλος, μόνον μὴ ἀπόστωμεν τῆς ἀυτοῦ ἀγάπης, ἀλλ᾽ ἐξεγείρει τὰς δυναστείας ἀυτοῦ, καὶ ἤλθει ἐις τὸ σῶσαι ἡμᾶς· καὶ ἡμεῖς τὸ ὄνομα κυρίου ἐπικαλεσόμεθα, ἐπιφᾶναι τὸ πρόσωπον ἀυτοῦ ἐφ᾽ ἡμᾶς, καὶ σωθησόμεθα. ἀυτὸς γάρ ἐστιν ὁ θεὸς ὁ κύριος ἡμῶν ἔνεκεν ἀυτοῦ θανάτου. μεθ᾽ ὅλην τὴν ἡμέραν μνήσθητι τοῦ δεσπότου, ὅτι διὰ τὸ ἡμᾶς ὑψῶσαι ἐταπεινώθη, καὶ τὸ αἷμα ἀυτοῦ ἐξεκένωσεν ὑπὲρ τῆς ζωῆς ἡμῶν, καὶ διὰ τὴν σωτηρίαν ἡμῶν ἐις θάνατον παρεδώθη. θὲς ἀυτὸν ἐν τῇ ψυχῇ σου, καὶ ἐπικαλοῦ ἀυτὸν ἐν τῇ καρδίᾳ σου. ἰδοὺ ἔφθασεν ἐις βοήθειαν, καὶ ἐνισχύσει τοὺς βραχιόνας σου, ὡς τοῦ παιδὸς δαβὶδ ἐπὶ τοὺς ἄρκτους καὶ τοὺς λέοντας, οὓς ἐρίφων δίκην σχήσας ἔκλασεν. ἀυτὸς συνέτριψεν διά χειρὸς δαβὶδ τοῦ δούλου ἀυτοῦ, συντρίψει οὖν καὶ τὴν τῆς ἀνομίας τούτου κακίαν ἐνώπιόν σου, θυγάτηρ τῆς πίστεως δαβὶδ, ἡ ἀνατραφεῖσα ἐπὶ τοὺς βραχίονάς μου ἐν δικαιοσύνῃ, καὶ ἐνώπιον τού δεδοξασμένου θυσιαστηρίου τοῦ θεοῦ. ὅστις καὶ σήμερον ἀπεκαλύφθη ἡμῖν διὰ τῆς φιλανθρωπίας ἀυτοῦ, καὶ τῶν ἰδίων ἐικτιρμῶν, ἀυτὸς δώσει σοι σὺν ἐμοὶ ἄνευ ἀισχύτης ἰδεῖν τὸ πρόσωπον ἀυτοῦ.

[80] Ταῦτα οὖν πάντα ἐλάλει ἡ ἁγία γαιανὴ ἐν τῇ ῥωμαικῇ διαλέκτῳ ἀπὸ τῆς θύρας τοῦ κοιτῶνος, ἔτι τοῦ βασιλέως μαχομένου μετὰ τῆς ἁγίας ῥιψήμης. ἦσαν δέ τινες τῶν ὑπηρέτων τοῦ βασιλέως ἀκούοντες τὴν τῶν ῥωμαίων ὁμιλίαν· καὶ ὡς ἤκουσαν ταῦτα πάντα, ἃ ἐλάλησεν γαιανὴ μετὰ τῆς παιδὸς, ἐπῆἳραν ἀυτὴν ἀπὸ τῆς θύρας. ἐι γὰρ καὶ πολλάκις ἔτυψαν ἀυτῆς τὸ πρόσωπον λίθοις, καὶ τὸ στόμα σὺν τοῖς ὀδοῦσιν, καὶ ταῖς οὐλαῖς συνέτριψαν· ἀλλ᾽ ὅμως ἀυτὴ οὐκ ἤλλαξεν τοὺς λόγους, τοῦ λαλῆσαι ἄλλως πρὸς τὴν παρθένον, ἀλλὰ καθὼς ἤρξατο τοῖς ἀυτοῖς προσέθηκεν. ἐμαχήσατο οὖν ἔτι μετ᾽ ἀυτῆς ἀπὸ τῆς δεκάτης ὥρας ἐὼς μίας φυλακῆς τῆς νυκτὸς. καὶ ἐνδυναμωθεῖσα ἡ νεάνις ἀπὸ τοῦ ἁγίου πνεύματος ἔῤῥιψεν τὸν βασιλέα, ὀλιγωρήσαντα καὶ ἐκλυθέντα, γυμνὸν καὶ ἐκδεδυμένον ἀπὸ τῶν ἱματίων καὶ τῆς στολῆς ἀυτοῦ· ἐσκόρπησεν δὲ καὶ τὰ κόσμια τοῦ διαδήματος, καὶ ἐν ἀισχύνῃ κατέλιπεν ἀυτὸν. ἐξῆλθεν δὲ τὰ ἰδία ἐνδύματα κατεσχισμένα φοροῦσα, πλὴν ὅμως ἀσπίλως φυλαχθεῖσα ἔμεινεν ἐν ἀγνότητι, καὶ ἀνοίξασα τὴν θύραν, βίᾳ ἐξῆλθεν, καὶ σχίσασα τὸν ὄχλον παρῆλθεν διὰ μέσης τῆς πόλεως, μηδενὸς ἰσχύσαντος κρατῆσαι ἀυτὴν. διαπερῶσα οὖν ἐξείη κατὰ ἀνατολὰς τὴν πύλην, καὶ ἐλθοῦσα ἐις τὴν ληνὸν, ὅπου τὸ πρότερον ἦν ἡ καταμονὴ ἀυτῶν, εὐηγγελίζετο ταῖς λοιπαῖς παρθένοις.

[81] Μείνασαι δὲ μικρὸν ἀπὸ τῆς πόλεως ἐις τὰ μέρη τὰ βόρεια κατὰ ἀνατολὰς ἐν λόφῳ τινὶ ἀμμώδει, ἐχόμενα τῆς βασιλικῆς ὁδοῦ, τῆς ἀποφερούσης ἐις τὴν ἀρταξὰτ πόλιν, γονυκλίνασαι ἤυχοντο, λέγουσαι· κύριε παντοκράτορ, τίς δυνηθῆ ἀνταποδοῦναί σοι ἀντὶ τῶν ἀγαθῶν, τῶν παρὰ σοῦ ἡμῖν χαρισθέντων, ὅτι ἐφύλαξας τήν ἐλπίδα ἡμῶν, καὶ ἔσωσας ἡμᾶς ἀπὸ τῶν μιαρῶν ὀδόντων τοῦ θηρὸς, βουλομένου διαφθεῖραι ἡμᾶς. τίς οὖν ἔστιν ἐν ἡμῖν δύναμις ἀνταποδοῦναί σοι; ἀλλ᾽ ἁι ψυκαὶ ἡμῶν ἔστωσαν ἀντὶ τῆς σωτηριώδους ἀγάπης σου. ἀυτὸς γὰρ κατηξίωσας ἡμᾶς τῆς σῆς ὑπηρεσίας βαστάζειν τὸ ὄνομά σου, ἐν ᾧ ἔσωσας ἡμᾶς. πλὴν γάρ σοι, δέσποτα, ἄλλον οὐκ ὄιδαμεν, καὶ τὸ ὄνομά σου ὀνομάζομεν ὅλην τὴν ἡμέραν. ἡμῖν δὲ ἀγαθόν ἐστιν ἀποθανεῖν ἐν τῇ ἁγιότητι ἡμῶν, ἢ ἵνα ἐκτείνομεν τὰς χεῖρας ἡμῶν πρὸς θεὸν ἀλλότριον. οὐδὲν γὰρ ἐισὶ τὰ σεβάσματα τῶν ἐθνῶν. ἀυτὸς ἐ͂ι δημιουργὸς μετὰ τοῦ μονογενοῦς σου ὑιοῦ, οὗ χωρὶς ἐγένετο οὐδὲν, καὶ τὸ ἀγαθόν σου πνεῦμα, τὸ ὁδηγοῦν ἡμᾷς ἐν γῇ εὐθείᾳ καὶ ἀποφέρον ἡμὰς ἐις τὰ ἀιώνια καὶ ἐπουράνια ἀγαθὰ, ἵνα ἄνευ ἀισχύνης παρασταθῶμεν τῷ μονογενεῖ σου μετὰ τῶν ἐκ δεξιῶν, ὅταν ἀποστείλῃς ἀυτὸν ἐξ ἑτοίμου κατοικητηρίου ἀυτοῦ ἐπισκέψασθαι παντας τοὺς κατοικοῦντας τὴν γῆν.

[82] Ὁ πλάσας καταμόνας τὸν ἄνθρωπον, ὁ συνεὶς ἐις πάντα τὰ ἔργα ἀυτῶν, ἡμεῖς γὰρ ἀπὸ τοῦ λαοῦ σου ὑπάρχομεν καὶ τῶν προβάτων τῆς νομῆς σου· ἐισέλθωμεν οὖν ἐις τὰς σκηνὰς, ἃς ἡτοίμασας τοῖς ἀγαπητοῖς σου. σπεύδομεν, δέσποτα, ἐξελθεῖν ἐκ τοῦ σώματος τούτου, ἵνα συναφθῶμεν ἐις τὸν χορὸν τοῦ ἀγαπητοῦ μονογενοῦς σου μετὰ τοῦ ἀριθμοῦ τῶν ἠγαπηκότων τὴν ἡμέραν τῆς ἐπιφανείας τοῦ κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ. μόνον ἀπὸ τῆς ἀκαθαρσίας ῥύσαι ἡμᾶς. ἐλθέτωσαν δὲ ἐφ᾽ ἡμᾶς βάσανοι ἔνεκεν τοῦ ὀνόματός σου. ἕτοιμαι γὰρ ἔσμεν, καὶ ἐπιστάμεθα, ὅτι οὐ μὴ παρίδῃς ἡμᾶς. ἀυτὸς γὰρ, δέσποτα, μαρτυρεῖς τῇ ἐμῇ ταπεινώσει, ὅτι γηινὴν ζωὴν ἐπεθύμησα ἐκ νέας μου ἡληκίας. ἐπειδὴ ἀνεβλέψας, ἐπιστευσα τῷ ἐιρημένῳ σου λόγῳ· οὐαὶ ὑμῖν ὅταν καλοὺς ἡμᾶς ἔιπωσιν ὁι ἄνθρωποι· μακάριοι δέ ἐστε, ὅταν διώξωσιν ὑμᾶς, καὶ ὀνειδίσωσιν, καὶ ἔιπωσι παμπονηρὸν ῥῆμα καθ᾽ ὑμᾶς ψευδόμενοι, ἔνεκεν ἐμοῦ· χάιρετε καὶ ἀγαλλιᾶσθε. ἀληθῶς, δέσποτα, ἐχάρημεν ἐπὶ τῷ ἐπελθόντι ἡμῖν τοῦτῳ πολέμῳ, ὥστε ἀθλῆσαι ἡμᾶς ἐν τῇ σῇ ἀγάπῃ. ἐνίκησεν γὰρ ἡ σὴ δύναμις, καὶ δέδωκεν ἡμῖν τὴν νίκην. εὐφράνθημεν ἀνθ᾽ ὧν ἡμέρων ἐταπείνωσας ἡμᾶς, ἔτων, ὧν ἔιδομεν κακὰ. καὶ ἴδε ἐπὶ τὰς δούλας σου καὶ τὰ ἔργα σου, καὶ ὁδήγησον ἡμᾶς ἐν τῇ ἄνω Ἰερουσαλὴμ καὶ οὐρανίῳ, ὅπου συνάγεις τοὺς σοὺς ἁγίους, καὶ ἔστω ἡ λαμπρότης κυρίου τοῦ θεοῦ ἡμῶν ἐφ᾽ ἡμᾶς.

[93] Ἔτι δὲ λαλούσης ταῦτα πάντα τῆς ἁγίας ῥιψήμης, ἐν ἀυτῇ τῇ νυκτὶ ἐπέστησαν ἐις τὸν τόπον ὁι ἄρχοντες τοῦ βασιλέως, καὶ ὁ ἀρχιμάγηρος μετὰ τῶν στρατιωτῶν, λαμπάδας βαστάζοντες, καὶ προσελθόντες ἔδησαν ἐξάγκονα τὴν ἁγίαν ῥιψήμην, καὶ ἐξήτουν γλωττοτομῆσαι. ἡ δὲ ἑκουσίως προέφερεν ἐκβάλλουσα τὴν γλώτταν, καὶ ἀυτίκα τὰ περὶ ἀυτὴν ἱμάτια περισχίσαντες χερσὶ καὶ ποσὶ, καὶ τανύσαντες τὰς λαμπάδας τῷ σώματι προσέφερον, καὶ οὕτως τῷ πυρὶ τῶν λαμπάδων τὸ σῶμα καύσαντες, καὶ λίθους ὄξεις ἐν τοῖς κόλποις ἀυτῆς πήξαντες, ἐσκόρπησαν τὰ σπλάχνα ἀυτῆς, καὶ ἔτι ἐχούσης πνοὴν τοὺς ὀφθαλμοὺς ἐξόρυξαν. μετὰ ταῦτα δὲ καταμελήσαντες ἀυτὴν, ἔλεγον· πάντες ὁι τοῖς βασιλικοῖς προστάγμασιν ἀνθιστάμενοι τούτῳ τῷ τρόπῳ ἀπολέσθωσαν. ἦσαν δὲ καὶ ἄλλοι ἅγιοι ἄνδρες τε καὶ γυναῖκες, πλείους ἑβδομήκοντα ὀνομάτων, ὁι σὺν ἀυταῖς ἐλθόντες ἔξω, τινὲς τὸν τόπον φθάσαντες ἐζήτουν τὰ λείψανα ἀυτῶν συστεῖλαι καὶ θάψαι. τούτοις οὖν ξίφη ἐπιθέντες ἀνεῖλαν ὀνόματα τριάκοντα δύο, καὶ ἀυτὸι δὲ ἔλεγον οὕτως· ἠγαπήσαμεν, κύριε, ἵνα ἐισακούσῃς τῆς φωνῆς τῆς δεήσεως ἡμῶν· ἔκλινας τὸ οὖς σου, ἀγαθὲ, καὶ ἡμεῖς ἐπικαλεσάμεθά σε. δόξα σοι, τῷ μὴ ὑστερήσαντι τὴν ἡμῶν ἀναξιότητα τῶν σῶν ἀγαθῶν, φιλάνθρωπε. ἐφύλαξας ἡμᾶς ὡς κόρην ὀφθαλμοῦ, καὶ ἐν σκέπῃ τῶν πτερύγων σου ἐσκέπασας ἀπὸ τῶν ἀνόμων πλήθους. πρόβατα γὰρ ἐσμὲν τοῦ ἐνδόξου σοῦ ὀνόματος. ταῦτα δὲ ἐπὶ τὸ ἀυτὸ ἐιπόντες ἐτελειώθησαν.

[84] Μίαν ἐξ ἀυτῶν, ἀσθενοῦσαν ἐν τῇ καταμονῇ ἀυτῶν τῇ ληνῷ, ἀπέκτειναν, καὶ ἀυτὴν ἐιρηκυῖαν οὕτως ἐν ὥρᾳ τῆς τελευτῆς ἀυτῆς· εὐχαριστῶ σοι, δέσποτα φιλάνθρωπε, τῷ κᾀμὲ μὴ ὑστερήσαντι. ἀσθενὴς γὰρ ὑπάρχουσα, οὐκ ἠδυνήθην δραμεῖν ὀπίσω τῶν ἐμῶν ἐταίρων· ὁμῶς δὲ, ἀγαθὲ καὶ ἐλεήμων δέξαι καὶ συνάψον τὸ ἐμὸν πνεῦμα ἐις τὸν χόρον τῶν σου μαρτύρων, ἐμῶν δὲ ἀδελφῶν, μετὰ τῆς μητρὸς ἡμῶν γαιανῆς, καὶ ἀδελφῆς καὶ τέκνου ἡμῶν ῥιψήμης. καὶ ἀυτὴ οὖν οὗτως λαλήσασα ἐκοιμήθη. σύραντες δὲ τὰ σώματα ἔξω ἔῤῤιψαν βρῶμα γένεσθαι κυσὶν τῆς πόλεως, καὶ πετεινοῖς καὶ θηρίοις.

[85] Ὁ δὲ βασιλεὺς μεγάλως ἐνετράπη, ὁ οὕτως ὀνομαστὸς πανταχοῦ γενάμενος ἐν πολέμῳ, καὶ μάλιστα ἐν τοῖς ὀλυμπιακοῖς ἀγῶσι τῆς Ἰωνίας γῆς γιγανταῖος φανεὶς, καὶ πολέμους ἐπέκεινα τοῦ εὐφράτου ποταμοῦ κατορθώσας ἐις τὰ μέρη τῶν σαρακηνῶν, ὅπου ποτὲ τρωθεὶς ἐξίει μετὰ τοῦ ἵππου τὸν πόλεμον φεύγων, καὶ ὥστε μὴ καταλυφθῆναι τόν τε ἵππον σύρων καὶ τὰ ὀικεῖα ὅπλα καὶ τὸ τοῦ ἵππου ἐνδυμα τοῖς μεταφρένοις ἐπιθεὶς, διενήξατο τὸν εὐφράτην· καὶ οὗτος πανταχοῦ στερεώτατος τοῖς ὀστέοις ἀπὸ μιὰς νεανίδος ἡττηθεὶς κατισχύνθη θελήματι τοῦ θεοῦ. ὅμως δὲ παριδὼν τὴν ἑαυτοῦ ἀισχύνην, ἐις δὲ τὴν ὅρασιν τῆς ὄψεως τῆς κόρης, καὶ τῆς ἀυτῆς φιλίας θερμανθεὶς, ἐν μεγίστῃ λυπῂ καὶ πένθει ἑκάθητο, τὸν θάνατον τῆς κόρης ὀδυρόμενος, βλέπετε, λέγων, τὸ γοητικὸν γένος τῆς τῶν χριστιανῶν θρησκείας πῶς ἀπόλλυσι τὰς ψυχὰς τῶν ἀνθρώπων, διαστρέφοντες ἀπὸ τῆς θεῶν προσκυνήσεως, καὶ τῆς μὲν παρούσης ζωῆς καὶ ἀπολαύσεως καταφρονοῦσι, τὸν θάνατον οὐ φοβοῦνται. ἐννόω δὲ μάλιστα τὴν θαυμασιωτάτην ῥιψήμεν, ἧς οὐκ ἐξισούτο τις ἐν συγκρίσει τῶν γηγενῶν γυναικῶν. ὀπίσω γὰρ ἀυτὴς ἡ καρδία μου ἀπομένει, καὶ οὐκ ἐπιλανθάνομαι ἀυτῆς ἐὼς ἂν ἐιμὶ ἐν τῇ ζωῇ τηρηδάτιος ὁ βασιλεὺς. τὴν γὰρ Ἰωνίαν καὶ ῥωμαίαν χώραν ἐπίσταμαι, καὶ τὰ μέρη τῶν πάρθων, ἀσσυρίαν τε καὶ περσικὴν, καὶ ἵνα μὴ ἐφεξῆς ὀνομάσω, πολλοὺς γὰρ τόπους, καὶ χώρας ἐν πολέμῳ κατέλαβον, πλείστους τε καὶ μετ᾽ ἐιρήνης, καὶ τοῦ κάλλους ταύτης ὅμοιον οὐκ ἐθεώρησα πόποτε, ἣν διαστρέψαντες ἦσαν ὁι γοηταὶ, οὕτως ὑπερβαλλόντως φαρμακεύσαντες, ὡς κἀμὲ νικῆσαι.

Τῇ δὲ ἐπιούσῃ προσελθὼν ό ἀρχιμάγηρος, διάταγμα ἤτει λαβεῖν περὶ τῆς ἁγίας γαιανῆς, ποίῳ θατάτῳ ἀυτὴν ἀποκτεῖνῃ. ἀυτός οὖν ἀκούσας, ὡς ἐξεστηκὼς ἀπὸ τῆς φιλίας καὶ μωρανθεὶς καὶ ἐκλυθεὶς καὶ ἔξω ἑαυτῷ· γενάμενος, ἐνόμησεν ζῆν τὴν ἁγίαν ῥιψήμην, καί φησιν· ἐπὶ μεγάλῳ ἀξιώματι καὶ τιμῇ καὶ δώροις ἵστημι τὸν δυνάμενον πεῖσαι τὴν κόρην ἐλθεῖν πρὸς μὲ. ὁ δὲ ἀρχιμάγηρος ἔφη οὕτως· ἀπολοῦνται πάντες ὁι τοῦ βασιλέως ἐχθροὶ, καὶ ὁι τῶν θεῶν καταφρονοῦντες, καὶ τῶν βασιλικῶν προσταγμάτων, ὡς ἐκείνη. ἡ δὲ διαστρέψασα ἀυτὴν γοήτρια μετὰ δυαῖν ἑταίρων ἀυτῆς ζῆ. καὶ ὡς ἤκουσεν τὸν τῆς ἁγίας ῥιψήμης θάνατον ὁ βασιλεὺς, πάλιν ἐν λύπῃ κατεπόθη καὶ καταβὰς ἀπὸ τοῦ θρόνου, ἐπὶ τὴν γῆν ἐκάθησεν καὶ ἐθρήνει καὶ ἔκλαιεν. πάλιν οὖν κελεύει τὴν ἁγίαν γαιανὴν, ὥστε τὴν ἀυτῆς γλώσσαν διὰ τοῦ τένοντος ὄπισθεν πρῶτον ἐκβαλεῖν, καὶ οὕτως άποκτανθῆναι ἀυτὴν, ἐπειδὴ ἐτόλμησέν, φησιν, ἐν διαστρόφῳ νουθεσίᾳ ἀπολέσαι τοιαύτην κόρην, ἔχουσαν τὴν τῶν θεῶν εὐμορφίαν ἐν μέσῳ τῶν ἀνθρώπων. διὰ τοῦτο πρῶτον καταπήξαντες, οὗτως ἀυτὴν ἀποκτείνατε. δεξάμενος οὖν τὴν παραγγελίαν, ὁ ἀρχιμάγηρος ἐκέλευσεν ἔχουσας τὰς ἀλύσεις ἐκβαλεῖν άυτὰς διὰ τῆς ἡλιακῆς πύλης τῆς πόλεως ἐις τὰ μέρη τῆς βασιλικῆς ὁδοῦ, τῆς ἀποφερούσης ἐις τὴν γέφυραν τοῦ βαθυτάτου καλουμένου ποταμοῦ, ἐις τὸν τόπον, ὅπου πάντας τοὺς καταδίκους ἐφονευον ἐν τῇ πεδιάδι παρὰ τὸ φοσσάτον, τὸ τὴν πόλιν κυκλοῦν.

[87] Καὶ πησσόντων ἀυτῶν πάλους τέσσαρας μιᾷ ἑκαστῆ ἀυτῶν, καὶ ἑτοιμαζόντων· ἠρξατο ἡ ἁγία γαιανὴ σὺν ταῖς ἄλλαις λαλεῖν οὕτως· εὐχαριστοῦμέν σοι, δέσποτα, τῶι καταξιώσαντι τὴν ἡμῶν ἀναξιότητα ἀποθανεῖν ὑπὲρ τοῦ μεγάλου σου ὀνόματος, καὶ ετίμησας τὴν γηινὴν ἡμῶν φύσιν ἀξιωθῆναι τῆς θεότητος, καὶ συγκοινωνοὺς ἡμᾶς πεποίηκας ταῖς μάρτυσι ῥιψήμῃ καὶ ταῖς λοιπαῖς. νῦν δὲ σπεύδουσαι ἐπιποθοῦμεν καταλαβεῖν ὀπίσω τῆς ἡμῶν θυγατρὸς ῥιψήμης καὶ τῶν ἀδελφῶν. μνήσθητι οὖν ἡμῶν, δέσποτα, ὅτι ἔνεκά σου θανατούμεθα ὅλην τὴν ἡμέραν, ἐλογίσθημεν γὰρ ὡς πρόβατα σφαγῆς. ἀνάστα καὶ μὴ ἀπώσῃ ἡμᾶς ἔνεκεν τοῦ ὀνόματός σου, καὶ δὸς ἡμῖν τὴν νίκην σου. ὁ δὲ πονηρὸς ἅμα τῷ συνέργῳ ἀυτοῦ, ὡς πάντοτε, καὶ νῦν ἐντραπήσεται.

[88] Μετὰ ταῦτα οὖν προσελθόντες περιέσχισαν τὰ ἱμάτια ἀπο τῶν μελῶν ἀυτῶν, καὶ ἐτανύσαν μίαν ἑκάστην τέσσαρσι πάλοις, τοὺς δὲ ἀστραγάλους τρυπήσαντες καὶ ἀυλίσκῳ φυσοῦντες, ὡς ἀσκοὺς, ἐξέδηραν τὰ τῶν ἁγίων δέρματα κάτωθεν ἀπὸ τῶν ποδῶν ἐὼς τῶν μασθῶν ἀυτῶν ἐπὶ τὸ ἀυτὸ ἅμα τῶν τριχῶν. τὰς δὲ γλώσσας διὰ τὸν ἀυχένων τρυπήσαντες ἐξέβαλον, καὶ λίθους ὄξεις ἐν τοῖς κόλποις ἀυτῶν πήξαντες διεσκόρπησαν τὰ σπλάχνα ἀυτῶν, καὶ ἔτι σῶσαι τὰς κεφαλὰς ἀπετμήθησαν ξίφεσιν. ὁι δὲ ἅμα ἀυταῖς παραγενάμενοι ἀπὸ τῆς ῥωμαίων χώρας, πλείους ὑπῆρχον ἑβδομήκοντα. ὁι δὲ σφαγέντες μετὰ τῶν ἁγίων γαιανῆς καὶ ῥιψήμης, ἃμα ταῖς λοιπαῖς τριάκοντα ἕπτα ἦσαν τὸν ἀριθμὸν. τοσοῦτος ἦν ὁ χορὸς τῶν μαρτύρων. τῇ ἐικάδῃ οὐν καὶ ἑκτῃ τοῦ μηνὸς σεπτεμβρίου ἐτελειώθη ἡ ἁγία ῥιψήμη ἅμα τοῖς σὺν ἀυτῇ ἀθληταῖς, ἐικάδῃ δὲ καὶ ἑβδόμῃ τοῦ ἀυτοῦ μηνὸς ἡ γαιανὴ σὺν ταῖς δυσὶν ἔλαβεν τὸν στέφανον τῆς νίκης.

[Cum S. Ripsime a Teridate quæreretur, hortante Gaiana,] Plurimi autem eorum, & maxime qui fideles erant regi, ad ipsum accedentes, narrabant de Ripsimes pulcritudine. Postridie vero in crepusculo matutino rex continuo jussit beatissimam Ripsimiam ad palatium adduci; & sanctam Gaianam una cum reliquis ibidem conservari. Itaque velociter a regio palatio lecticæ auro variatæ a cum multitudine satellitum ad torcularia pervenerunt, ubi permanebant extra urbem Sanctæ, unaque vestitus pretiosissimus & mollis: ornamentaque afferentes splendida, eidem dederunt, ut cum honore & gloria urbem ingressa, regem videret. Nam priusquam eam rex videret, uxorem sibi sumere volebat, quia audiverat narrantes de ejus egregia forma. Quando ergo hæc omnia conspexit sanctissima Gaiana, cœpit alloqui apud se enutritam, & dicit: Memor esto, filia mea, quod reliqueris honorem magnificum & & auro conspersum thronum regium parentum tuorum purpuramque b regiam, & desiderasti incomprehensibile lumen regni Christi, qui est conditor, servator & innovator universorum; qui promisit bona se conservaturum inenarrabilia sperantibus in se. Tu, filia mea, pro nihilo habuisti temporalem progenitorum tuorum purpuram: nunc ergo in hac barbarorum regione sanctam castitatem tuam non dabis escam canibus. Absit, filia mea, ut hæc ita fiant: sed ille nos accipiat tecum, qui nos duxit a pueritia nostra usque in diem hanc, & usque ad horam, in qua sumus.

[72] [illa precibus] Cum ergo videbat sancta Ripsime turbam ad se appropinquantem, & hæc a nutrice sua audiebat, pro armis induit virtutem spiritus, habensque ab adolescentia sua fidem Domini sui pro thorace, exclamavit elata voce, junxitque manus suas in formam crucis, & cœpit alta voce sic loqui: Domine Deus omnipotens, qui fecisti omnia per dilectum Filium tuum, omniaque per sanctum Spiritum tuum exornasti, tam visibilia quam invisibilia; tu es, qui ex non existentibus ad existendum adduxisti universa: verbo enim tuo constituta sunt, tam quæ in cælo quam quæ sunt super terram, tam quæ in mari sunt, quam quæ in terra arida: tu, Domine, diluvium induxisti super homines improbos & execrandos octavæ generationis, & eripuisti dilectum tuum Noë, qui verba instituti tui observavit; ipsum vero ab aquis diluvii conservasti in ligno, figuram crucis referente. Qui tunc figura crucis salutem dedisti, & nunc præbe salutem per veram crucem tuam, in quam conscendens sanguinem tuum effudisti ad sananda vulnera nostra. Qui custodivisti Abraham in medio impiorum Chananæorum, & defendisti a fœda & execranda infamia famulam tuam Saram, qui misertus es famuli tui Isaac, & servasti famulam tuam Rebeccam ab improbis Philistinis; ne derelinquas nos propter sanctissimum nomen tuum.

[73] Qui doces & instruis nos, & das verba tua in ore nostro, ut hisce possimus erui a laqueo inimici, & dixisti: Quia nomen meum invocatum est super vos. Et: [Dei opem implorat,] Vos estis templum Deitatis meæ. Et olim: Quia nomen meum sanctificabitur in cordibus vestris; & dedisti verba in ore nostro, ut petamus & dicamus: Sanctificetur nomen tuum. Nunc hoc a te petimus: Ecce congregata est multitudo improborum, ut in nobis contaminent nomen sanctum tuum, & templum nominis tui. Etiamsi infirmæ nos simus & humiles, tu tamen, benigne Servator, custodi animas nostras ab impura turpitudine. Qui sivisti hanc tentationem in nos ingruere, da nobis tua virtute victoriam: tua enim est victoria & vincet nomen tuum. Conserva nos in spe castitatis, ut cum illa ingrediamur in numerum segregatum electorum tuorum, & obtineamus mercedem laborum, quam dabis singulis, qui permanserint in testamento tuo, & præcepta tua observaverint. Quemadmodum Noë a diluvio aquarum, sic nos eripe ab iniquo diluvio, quod nos circumdat. Si enim & feras & jumenta servasti in arca, quanto magis non deseres imaginem tuam, gloriam tibi dantem, qui solus es gloriosus?

[74] Hisce ab ea sic dictis, multitudo confluxit hominum. [omnesque simul Virgines regis nuptias recusant.] Nam innumeri erant, regis ministri, qui venerant eam ad palatium perducturi, satrapæ, magnates & præfecti, qui aderant ad ipsam honorandam & ad abeundum cum ea, ut ipsam abducerent uxorem regis, reginamque Armeniæ. At omnes Virgines simul ejulantes, manusque ad cælum elevantes, rogabant benignum Dominum, ut liberarentur iniquissimis & nefandis nuptiis, elevataque voce magna cum fletu clamabant: dicentes: Absit, ut nos fallant opes, ut voluptas nos emolliat, ut regia dignitas nos subvertat, aut persecutio conterat, aut cruciatibus deficiamus. Nequaquam timemus mortem sævissimam, quam nobis inferetis. Absit, ut cum temporaneis commutemus æterna, vitam immortalem, cujus dominatio non præterit, & bona indesinentia. Verum non profunditas, non altitudo, non periculum, non gladius, non afflictiones, non vincula, non cruciatus, non ignis, non aqua, non sublimitates, non deceptiones, non maiestas, non mendicitas, non præsentia, non futura, non vita, non mors potest nos separare a caritate Christi. Ei promisimus virginitatem nostram, ei offerimus puritatem nostram: eum suscipimus, & amorem ejus desideramus, donec stemus coram gloria & laude ejus sine pudore & confusione.

[75] Et factum est tonitru vehementissimum, ut expavesceret turba: [Cum noluisset S. Ripsime ad regem venire, eo jubente,] illæ vero audierunt vocem sibi dicentem: Virili animo estote, & confidite: nam vobiscum sum, & servavi vos in omnibus viis vestris, & ex hoc loco tollam servatas sine macula, ut & hic glorificetur nomen meum in partibus gentium Borealibus c. Si vero maxime, Ripsime, secundum nomen tuum ejecta d es, cum Gaiana & reliquis ex morte in vitam. Itaque nolite timere, sed venite in locum, ubi vobis parata est, iisque, qui vobis sunt similes, ineffabilis delectatio. Sic autem prævalente tonitru, homines timore excæcati sunt, multorum equi frenum mordentes excusserunt sessores suos, multosque & conculcarunt & occiderunt: clamoreque & tumultu omnes exæstuarunt, aliique ab aliis invicem conculcati sunt. Nam terror omnes fecerat attonitos, multoque effuso cruore e terram contaminarunt. Facto igitur hoc tumultu inter congregatos, quidam ministrorum, ex mediis turbis abscurrentes, nuntiaverunt regi omnia illarum verba, omniaque jam relata. At rex dixit, ut, cum noluisset venire cum honore & pace, vi afferretur ad palatium, & induceretur in cubiculum regium.

[76] [vi ad regit cubiculum defertur, Dei opem implorans,] Itaque satellites sanctam Ripsimiam arripuerunt, & modo trahentes, modo gestantes, adduxerunt. Illa vero clamans dicebat: Domine Jesu Christe, adjuva me. Omnis quoque turba sequebatur in modum fluminis, & terra movebatur a multitudine. Duxerunt ergo illam ad palatium in cubiculum regium. Ut autem ipsam incluserunt, cœpit orare ad Dominum, & dicere: Domine virtutum, tu es Deus verus: tu es, qui scidisti mare rubrum, & traduxisti populum tuum: tu duram petram vertisti in fontem aquarum, & populo sitienti potum dedisti. Tu ipse es, qui servum tuum Jonam in profundum maris fecisti descendere, &, ut caperet experimentum potestatis tuæ, servasti ipsum modo ab humana natura multum alieno, & secundo rursum sine corruptione ipsum eduxisti, & cum vivis incolumem constituisti, ne crine quidem cæsariei ejus amoto. Tu quoque Danielem, feris objectum in escam, ex tremendis ipsarum unguibus eripuisti, ut, qui abnegatus erat, coram affligentibus gloriam consequeretur. Tu & tres pueros ab igne salvos & illæsos conservasti, gloriamque tibi dederunt videntes mirabilia tua. Tu durissimo & iniquissimo Babyloniorum regi fœnum dedisti manducandum, quia non noverat gloriam tibi attribuere ob miracula, quæ eidem ostenderas; mutastique eum in formam jumentorum, eique habitationem dedisti cum bestiis agri, & pabulum cum onagris. Tu etiam servam tuam Susannam iterum ex amara morte eruisti, & iniquos ejus inimicos confudisti & exterminasti; coronam gloriationis confidentibus de te gratuito dono constituisti. Tu idem ipse es, & anni tui non deficient. Tu, Domine, gloriam tuam alteri non dabis: nam glorificatus es trans fines terræ. Non exsecrentur gentes sanctissimum nomen tuum. Potes & me eruere ab hac contaminatione, ut moriar in castitate, occumbens pro sancto nomine tuo.

[77] [sed regem repellit:] Adhuc preces has Deo offerente sancta Ripsimia, ingressus est rex Teredates in cubiculum, cui Sancta erat inclusa. Illo autem ingresso, simul omnes, alii extra palatium, alii in plateis, alii interius, cantantes exclamarunt, & cum plausibus saltarunt. Et cantantes quidem, (quorum aliqui erant in castro, alii mediam urbis partem impleverant) & ludentes credebant se nuptiarum causa cantare. At Dominus Deus, cum attenderet ad caritatem Ripsimiæ suæ, ut servaret eam, ne periret depositum, quod eo usque servaverat & securum reddiderat, confortavit ipsam, quemadmodum Rachelem f & Debboram, deditque ei vires, ut liberaretur violentia illa iniquissima. Ingrediens ergo rex, apprehendit eam, ut opus nefandum perageret. Illa igitur viribus animata a sancto Spiritu, fortiter restitit, ipsum repellens. Ubi autem rex ab hora tertia pugnaverat usque ad decimam, deficiens viribus cecidit, licet alias esset robustissimus, ut, qui cum adhuc in Ionia g degeret, multa fortitudinis dedit specimina per soliditatem ossium suorum, quando omnibus stuporem ingessit. Neque tunc solum: sed in regno etiam suo, postquam regionem progenitorum suorum obtinuit, multa virtutis suæ exhibuit documenta, & ubique famosus evaserat. Hic igitur ab una Puella superatus pro voluntate Dei, & virtute Christi, fatigatusque cubiculo exivit.

[78] Jussit vero adduci beatissimam Gaianam, & lignum ex collo ejus suspendi, [& S. Gaiana, ad locum adducta, eam] & ad januas cubiculi eam constitui. Ipse autem iterum intrabat ad Sanctam, dato ministris mandato decipiendi Gaianam, ut ex janua ad sanctam Ripsimiam diceret, ut regis voluntati obsequeretur, quo & tu & nos vivere possimus, inquit. Itaque, cum recepisset ipsam alloqui, appropinquavit januæ cubiculi, & dicit: Filia, custodiat te Christus ab hac contaminatione, & tibi dentur vires. Filia mea, nequaquam contingat, ut excidas ab hereditate, & temporalia desideres, quæ nihil hodie sunt, & cras intereunt. Quando ergo proferebat admonitionem ei factam; lapidibus contundendo os ejus dentes ejus frangebant, cogebantque ipsam loqui secundum voluntatem regis. Illa vero magis confirmans, dicebat: Viriliter age. Et: Vides Christum, de quo es confisa. Memento, filia mea, spiritualis educationis, qua te enutrivi: memento divinæ institutionis, qua te eduxi: memento persecutionum, quibus ambæ impetitæ sumus: memento calicis immortalis, quem ambæ bibendum habemus: memento divitis in inferno redarguti: memento universalis resurrectionis: memento gehennæ exurentis, & supplicii sempiterni: memento incorruptorum bonorum, quæ & nobis præparata sunt, si patiamur.

[79] Memento divinæ allocutionis, quam auribus hodie hausisti, [ad constantiam hortatur:] nos omnes tecum confortantis & animantis. Hæc dignam te faciet corona & requie, quam promisit. Igitur te nobiscum roborabit, ut fiamus templa divini luminis in æternis tabernaculis. Dominus noster & rex & Deus, qui se propter nos ad conditionem vilem humiliavit, non deseret nos humiles, quia ipsum desideramus. Servator mundi nobis auxilium præstabit, qui huc usque nos, de se confisas, non dereliquit, dignatusque est suis nos verbis animare. Nam ille est humilium Dominus, & custodiet nos famulas suas ab omni peccato, quemadmodum hodie audivimus. Conservavit enim nos dextera sua Omnipotens, & proteget usque in finem, modo nos non discedamus ab ejus amore. Excitat potentiam suam, & venit, ut salvas nos faciat. Nos vero nomen Domini invocabimus, ut illuminet vultum suum super nos, & salvabimur. Ille enim est Dominus Deus noster per mortem suam. Per totum diem memento Domini, quia humiliatus est, ut nos exaltaret; sanguinem suum effudit, ut nos viveremus; ad mortem traditus est, ut nos salutem obtineremus. Illum pone in anima tua, eumque invoca in corde tuo. Ecce venit in adjutorium, & roborabit brachia tua, sicut Davidis adversum ursos & leones, quos hædorum causa tenens discerpsit. Ille est, qui per manum Davidis servi sui contrivit illos: conteret igitur & hujus iniquitatis malitiam coram te, quæ filia es fidei Davidis, quæ in brachiis meis educata es in justitia, & coram altari glorioso Dei. Qui & hodie revelatus est nobis per misericordiam & miserationes suas, ipse tibi dabit, ut mecum sine pudore vultum ipsius contempleris.

[80] Hæc omnia dicebat sancta Gaiana ex janua cubiculi lingua Romana h, [dejecto tandem rege, palatio & urbe egreditur,] adhuc rege pugnante cum sancta Ripsime. At ex ministris regis erant nonnulli, qui intelligebant sermonem Romanorum: & ubi hæc omnia, quæ sancta Gaiana loquebatur ad Puellam, audiverant, eam amoverunt a porta. Licet enim frequenter faciem ejus lapidibus percuterent, & os eius cum dentibus & crinibus comminuissent, illa tamen non mutabat sermones, ut alio modo loqueretur cum Virgine: sed sicut cœperat, sic & prosequebatur. Rex ergo adhuc cum Sancta pugnabat ab hora decima usque ad primam noctis vigiliam i: & roborata Puella a Spiritu sancto, dejecit regem negligentem & deficientem, nudum pallioque suo & veste talari exutum: dispersit quoque ornamenta diadematis, eumque reliquit pudore affectum. Exivit autem, discissa gerens vestimenta: servata tamen sine macula in castitate permansit; portaque aperta, per vim egressa est: scindensque turbam, per mediam transiit civitatem, nemine valente ipsam apprehendere. Itaque pertransiens versus Orientem egressa est porta, veniensque ad torcular, ubi antea earum erat mansio, reliquis Virginibus bonum attulit nuntium.

[81] [reversaque ad Socias, pro servata virginitate Deo gratias agit,] Ubi vero manserant aliquo tempore non longe a civitate in partibus Borealibus versus Orientem in tumulo quodam arenoso prope viam regiam, quæ ducit ad urbem Artaxat, flexis genibus orabant, dicentes: Domine omnipotens, quis potest tibi retribuere pro bonis, quæ nobis gratiose tribuisti? Nam custodivisti spem nostram, & eripuisti nos a pollutis dentibus feræ bestiæ, nos volentis corrumpere. Quæ ergo in nobis est virtus retribuendi tibi? At animæ nostræ sint k pro salutari caritate tua. Tu enim nos dignatus es ministerio tuo, ut portemus nomen tuum, in quo servasti nos. Nam præter te, Domine, alium non novimus, & nomen tuum nominamus tota die. Nobis autem melius est mori in sanctitate nostra, quam manus extendere ad Deum alienum. Quæ enim gentes colunt, nihil sunt. Tu enim es Conditor cum unigenito Filio tuo, sine quo factum est nihil, & Spiritus tuus bonus, qui ducit nos per viam rectam, & elevat nos ad bona æterna & cælestia, ut sine pudore constituamur coram Unigenito tuo cum iis, qui stant a dexteris, quando miseris ipsum ex parato habitaculo suo, ut visitet omnes in terra habitantes.

[82] [& se ad martyrium offert.] Qui solus fecisti homines, qui intelligis omnia opera eorum; nos sumus ex populo tuo & ex ovibus pascuæ tuæ: ingrediamur igitur in tabernacula, quæ præparasti dilectis tuis. Festinamus, Domine, egredi ex hoc corpore, ut inseramur choro dilecti Unigeniti tui cum numero eorum, qui dilexerant adventum Domini nostri Jesu Christi. Tantum ab immunditia erue nos. Veniant vero super nos tormenta pro nomine tuo: nam paratæ sumus, & novimus, quod non despicias nos. Tu ipse enim, Domine, testimonium præbes humilitati, quod a pueritia mea vitam desideraverim l terrenam. Quoniam respexisti; credidi verbo a te dicto: Væ vobis, si benedixerint vobis homines: beati vero estis, cum persequentur & calumniabuntur vos, si dixerint omne malum adversum vos mentientes, propter me: gaudete & exsultate. Vere, Domine, lætatæ sumus, de bello hoc, quod in nos excitatum est, ut luctaremur in amore tuo. Vicit enim potestas tua, & victoriam nobis concessit. Lætatæ sumus pro diebus, quibus nos humiliasti, annis, quibus vidimus mala, Et, Respice in servas tuas, & in opera tua, & dirige nos in supernam & cælestem Jerusalem, ubi congregas Sanctos tuos, & sit splendor Domini Dei nostri super nos.

[83] Adhuc omnia hæc loquente sancta Ripsime, eadem nocte advenerunt in locum illum præfecti regis & magister coquorum cum militibus, instructi lampadibus, [Cædes S. Ripsimes, & mox aliorum 32:] & accedentes, S. Ripsimes manus ad latera ligaverunt, & volebant eidem linguam abscindere. At illa lubenter protulit linguam extensam. Et mox vestimenta, quibus erat induta, manibus pedibusque dilaceraverunt, extensasque lampades admoverunt corpori, & sic flamma lampadum corpus adurentes, & acutos lapides in sinus ejus infigentes, viscera ejus disperserunt: oculosque etiam tum spirantis evulserunt m. Post hæc vero, illa neglecta, dixerunt: Hoc modo pereant omnes, qui regiis mandatis resistunt. Erant autem & alii Sancti, viri & mulieres, plures quam septuaginta, qui cum ipsis foras erant egressi, & quidam ad locum venerant, quod cuperent ipsarum reliquias componere & sepelire. In hos ergo gladios stringentes, occiderunt triginta & duos n. Hi vero sic sunt locuti: Dileximus, Domine, ut exaudias vocem deprecationis nostræ: inclinasti aurem tuam, Bone, & nos invocabimus te. Gloria tibi, qui non tardasti indignitatem nostram bonis tuis dignari, misericors: custodisti nos ut pupillam oculi, & sub tegumento alarum tuarum protexisti contra iniquorum multitudinem: nam oves sumus gloriosi nominis tui. Hæc simul dicentes mortem obierunt.

[84] Unam ex illis ægrotantem in ipsarum mansione in torculari occiderunt, [alia ægrota in omnium habitatione occisa.] in hora obitus sui sic locutam: Gratias tibi ago, misericors Domine, qui nec me destituisti. Cum enim infirma essem, non poteram Socias meas currendo sequi. Verumtamen, benigne & misericors, spiritum meum accipe & conjunge cum choro Martyrum tuarum, mearum vero Sororum, una cum matre nostra Gaiana, & sorore ac filia nostra Ripsime. Hæc itaque sic locuta obdormivit o. Trahentes vero foras corpora projecerunt, ut fierent esca canibus civitatis, avibusque & feris.

[85] At rex vehementer erubuit, ille nimirum, qui ubique tam famosus evaserat in bello, [Teridates, quasi amore] & qui maxime in Olympicis certaminibus Ioniæ apparuerat instar gigantis p; qui & bella fortiter gesserat trans flumen Euphratem in partibus Saracenorum, ubi aliquando vulneratus bello egressus est cum equo fugiens, &, ne comprehenderetur, trahens equum, armaque propria & equi indumentum dorso imponens, Euphratem transnatavit: & hic, ossium robore ubique celebratus, ab una victus Puella, Dei voluntate confusus est. Verumtamen negligens verecundiam suam, in visionem vero faciei Puellæ, & in amorem eius inflammatus, in maxima sedebat tristitia & luctu, de morte Puellæ lamentans. Videte, inquiebat, magicum genus illorum, qui sectæ sunt Christianorum; quo animas hominum perdant modo, dum eas avertunt ab adoratione deorum: præsentem vitam ejusque fruitionem contemnunt: mortem non verentur. Verum maxime cogito admirandam summopere Ripsimiam, cui in comparatione adæquata non est ulla mulier terrestris. Ad illam enim cor meum anhelat, eiusque non obliviscar, donec in vita fuero rex Teredates. Ioniam cognovi regionem & Romanam, ditionesque Parthorum, & Assyriam & Persidem, &, ne plura nominem, multa loca & provincias accessi in bello, plurima in pace, & pulcritudinem huic æqualem numquam vidi. Hanc perverterunt magi illi, qui eam ita supra modum præstigiis instruxerunt, ut & me vinceret.

[86] Postridie accedens coquorum magister, mandatum petiit de sancta Gaiana, [S. Ripsimes insaniens, S. Gaianam] qua eam morte perimeret. Audiens ergo rex, quasi attonitus præ amore & stupidus dissolutusque & mentis impos factus, putabat vivere sanctam Ripsimen, & dicit: Si quis persuadere possit Puellæ, ut veniat ad me, ei magnam dignitatem, honorem & dona offero. At magister coquorum sic dixit: Pereant omnes regis inimici, & contemptores deorum, ac mandatorum regiorum, quemadmodum illa. At Præstigiatrix, quæ illam pervertit, etiamnum vivit cum duabus Sociabus. Ubi vero audivit rex mortem sanctæ Ripsimes, iterum tristitia absorptus est, solioque descendens, in terra sedebat, lugebat, flebat. Quare iterum de sancta Gaiana præcepit, ut linguam ejus a radice primum retro evellerent, & sic ipsam occiderent, Quia ausa est, inquit, perversa admonitione perdere talem Puellam, quæ in medio hominum habebat pulcritudinem deorum. Hac de causa ipsam prius figentes sic occidite. Accepto mandato, magister coquorum jussit vinctas catenis illas ejici per portam urbis solarem in partes viæ regiæ, quæ ducit ad pontem fluminis, dicti Profundissimi, ad locum, ubi occidebant omnes condemnatos in planitie prope fossam, quæ urbem cingit.

[87] [crudelissima morte occidi jubet,] Dum autem illi singulis quatuor figebant palos, & omnia parabant, cœpit sancta Gaiana cum reliquis sic loqui: Gratias tibi agimus, Domine, qui indignitatem nostram hac dignatus es gratia, ut moriamur pro magno nomine tuo, & honorasti sic terrenam nostram naturam, ut Divinitate tua sit fruitura, & consortes nos fecisti martyrum Ripsimes & reliquarum. Nunc ergo festinantes desideramus sequi filiam nostram Ripsimen & Sorores. Memento igitur nostrum, Domine, quia propter te morti tradimur tota die, reputatæ enim sumus sicut oves occisionis. Exurge, & ne repuleris nos, propter nomen tuum, & da nobis victoriam tuam. Malus vero cum adjutore suo, sicut semper, ita & nunc confundetur.

[88] [ut cum duabus aliis occisa est.] Post hæc ergo accedentes, dilaceraverunt vestimenta a membris earum, & unamquamque extenderunt quatuor palis: talos vero perforantes, & fistula inflantes, sicut utres, pellem Sanctis detraxerunt ab imo, sive a pedibus usque ad ubera eodem modo una cum capillis. At linguas per cervices perforando extraxerunt; lapidesque acutos in sinus earum figentes, viscera disperserunt: & etiam tum viventibus capita gladio amputata q sunt. Qui simul cum illis venerant e regione Romanorum, plures erant quam septuaginta. Qui vero cum sanctis Gaiana & Ripsime mactati sunt, una cum reliquis numero fuerunt triginta & septem. Tantus erat Martyrum chorus. Itaque vigesima sexta mensis Septembris mortua est sancta Ripsime cum Athletis eidem adjunctis: vigesima septima ejusdem mensis Gaiana cum duabus obtinuit coronam victoriæ.

ANNOTATA.

a Vox Χρυσεμπαστοφορεῖον nullibi quidem a me inventa: sed tres voces, ex quibus composita est, significationem, quam illi dedi, insinuant, nempe Χρυσὸς aurum, ἔμπαστος inspersus, conspersus, aut variatus, & φορεῖον lectica, seu sella gestatoria.

b Ornamenta hæc memorat auctor, quia Ripsimen dixerat genere regio natam, sed incongrue non minus quam fabulose.

c Armeniæ in partibus Borealibus ab auctore ponitur, comparatione habita, opinor, ad Syriam, Mesopotamiam, Persidem aliasque provincias; quamvis Armenia minus versus Boream sita sit, quam regiones, quæ passim solent Boreales vocari.

d Deducit auctor nomen Ripsime a verbo ῥίπτω projicio, unde ῥίψις jactus. At probabilius non est nomen Græcum, sed Orientale.

e Totum illud verisimiliter fabulosum cum memorato tonitru.

f Sic quidem legitur in apographo nostro, sed mendose, opinor. Certe de fortitudine Rachelis nihil legitur, sed Jahel una cum Debbora fortiter egisse legitur contra Sisaram Jud. 4, quem Jahel occidit. Quare Jahelem cum Debbora hic positam fuisse existimo.

g Fuit forte Teridates aliquando in Ionia provincia, sed, ut jam monui, Ionia hic latius sumitur. Ceterum pugna hæc videtur fictitia, hujusque figmenti causa tot fabulas de fortitudine Teridatis commentus videtur biographus.

h Auctor, qui Virgines fecit Romanas, consequenter Latine locutam Gaianam dixit. Verum ipse omnia illa composuit, non Gaiana.

i Id est, usque ad initium noctis, quam in quatuor vigilias dividebant Orientales. At minime dubitandum, quin fabulosa sit pugna illa diuturna.

k His verbis Sancta suam & Sociarum vitam offert Deo in gratiarum actionem, ut pluribus exponitur inferius.

l Forte hic omissa est negatio, non; nam sensus erit melior, si legatur, quod a juventute mea vitam non desideraverim terrenam.

m Metaphrastes apud Surium Sanctæ martyrium ita exponit: Eis autem (Virginibus) orationi diligenter intentis, cum quidam nuntiassent, ubi illæ essent, accedit, procedente jam nocte, regis coquorum princeps, ab ipso missus cum satellitibus, habentibus in manu lampades. Qui cum beatam Ripsimem accepissent, manibus pone circumactis eam vinciunt, & eam jubent linguam proferre. Cum illa autem verbo citius fecisset, quod jussa fuerat, eam exscindunt. Postea fracta tunica, & extensis utrisque ejus manibus & pedibus, cum eam rectis lignis alligassent scelerati, urebant lampadibus. Deinceps autem cum acuto lapide ventrem eius dissecuissent, in terram effundunt intestina, & ejus adhuc parum palpitantis oculos effodiunt: & totam minutatim discepserunt. Hoc postremum non habet noster. Cætera satis congruunt.

n De numero Martyrum egi in Commentario num. 13. At non omnes mox memorati, plures quam septuaginta, fuerunt martyres.

o Hujus separatam cædem omisit Metaphrastes, licet de toto Martyrum numero consentiat.

p Rursum ad fabulas poëticas delabitur auctor. Nam poëta digniora sunt, quam historico, quæ & de fortitudine Teridatis, & de insano ejus in Ripsimen amore, & de ejusdem errore, quo inferius fingitur viventem credidisse, Agathangelus consarcinavit.

q Metaphrastes animadvertit plura hisce Sanctis illata fuisse tormenta, quam rex jusserat: consentitque de pelle detracta, de linguis per cervicem excisis, de ventribus per acutos lapides exsectis, & demum de capitibus amputatis.

CAPUT VIII.
Pœna divinitus inflicta regi Teredati: S. Gregorius e carcere aut puteo eductus, regem Armenosque docere incipit.

Ἐπεὶ οὖν ἒξ ἡμέρας διέμεινεν βαθυτάτῃ λύπῃ κατασχεθεὶς ὁ βασιλεὺς ἀπὸ τῆς ἐπιθυμίας τοῦ κάλλους τῆς ῥιψήμης· καὶ μετὰ ταῦτα ἠβουλήθη ἐις θήραν ἐξελθεῖν ἅμα τῶι στρατεύματι, καὶ ἑτοιμαζόντων τῶν πεσῶν τὰ λινὰ, καὶ μελλόντων ἀπελθεῖν ἐις τὴν θήραν ἐν τῇ πεδιάδι, καλουμένῃ φαρακάνης ἐμάκων, ἀνῆλθεν ἐν τῷ ἅρματι ὁ βασιλεὺς, καὶ καθίσας ἐξίει τὴν πόλιν, καὶ εὐθέως τιμωρία παρὰ τοῦ θεοῦ φθάσασα παίει τὸν βασιλέα ἐπὶ τῷ ἅρματι, πνεῦμα ἀκάθαρτον, καὶ ἐις γῆν καταβάλλει· καὶ ἤρξατο μαίνασθαι, καὶ τὰς ἰδίας σάρκας κατεσθίειν. ἀλλὰ καὶ κατὰ τὴν ὁμοίωσιν ναβουχωδονοσὸρ τοῦ βασιλέως βαβυλῶνος, ἀπὸ φύσεως ἀνθρωπίνης γενόμενος ἐν μορφῇ συάγρων, μετ᾽ ἀυτῶν ᾦκει ἐις τοὺς καλαμῶνας, καὶ γυμνοθεὶς παντελῶς τὴν πεδιάδα περιῄει. οὐδὲ γὰρ ὁι ἐν τῇ πόλει βουλόμενοι κρατῆσαι ἀυτὸν ἴσχυον διὰ τὴν φυσικὴν ἀυτῷ δύναμιν προσοῦσαν, καὶ τὴν τῶν δαιμόνων μανίαν τῶν ἐν ἀυτῷ ὀικισθέντων. ἀλλὰ καὶ πλεῖστοι τῶν ἐν τῇ πόλει ἀνθρώπων τὸν ἀυτὸν τρόπον δαιμονισθέντες ἑμαίνοντο, καὶ φοβέρα καταστροφὴ πάσῃ τῇ χώρα ἐπέφθασεν. ὁι δὲ τοῦ βασιλέως ὀικεῖοι, δοῦλοί τε καὶ ὑπηρέται, ὡσαύτω πάντες ὁμοῦ τιμωρίαις πολλαῖς ἐκολάζοντο.

[90] Ἐν ἐκείνῳ οὖν τῶι καιρῷ ὀπτασία ἐπεφάνη τῇ τοῦ βασιλέως ἀδελφῇ, τῇ καλουμένῃ κουσαρωδούκτα. ἐλθοῦσα οὖν διηγεῖτο τοῖς ἀνθρώποις, καὶ ἔλεγεν· ὅραμα ἐθεασάμην ταύτῃ τῇ νυκτὶ· ἄνθρωπος εἶς φωτοειδέστατος, παραστὰς ἔφη πρὸς μὲ, ὅτι οὐδεμία ἴασις τῆς πλήγης τῶν βασάνων ἡμῶν γενήσεται, ἐὰν μὴ πέμψαντες ἐν τῇ ἀρταξὰτ πόλει, ἐκεῖθεν ἐνέγκητε τὸν δέσμιον γρηγόριον, ἵνα ἀυτὸς ἐλθὼν διδάξῃ ἡμᾶς φάρμακον ἴασεως. ἀκούσαντες δὲ ὁι ἄνθρωποι κατεγέλων τῶν ἀυτῆς ῥημάτων, λέγοντες· τάχα καὶ ἀυτὴ συμμάινῃ, ἀπὸ δαίμονος ἐλαυνομένη. πῶς γὰρ οὖ; ἰδοὺ δεκαπέντε ἔτη πληροῦνται, ἀφ᾽ οὗ ἀυτὸν ἔῤῥιψαν ἐν τῶι κρημνῷ, καὶ λέγεις ἀυτὸν ζῆν; ποῦ γὰρ κἂν τὰ ὀστᾶ ἑυρίσκεται; ἐν ἀυτῇ γὰρ τῇ ὥρᾳ, ἐν ᾗ ἐκεῖ ἐχαλάσθη, ἀπὸ τῆς θέας τῶν ἡμῶν ὀφθαλμῶν ἀνηλώθη. δεύτερον οὖν καὶ τρίτον ὁ φανεὶς ἀυτῇ μετὰ μείζονος ἀπειλῆς ἔλεγεν· ἐὰν μὴ συχνῶς διηγήσει, μεγάλας τιμωρίας καὶ ἀυτὴ δέξεͅ. ἁι δὲ βάσανοι τῶν ἀνθρώπων καὶ τοῦ βασιλέως ἐπλεόναζον, καὶ ὁ θάνατος ἐν ὄχλῳ. εἰσελθοῦσα οὖν πάλιν ἐν μεγάλῃ σπουδῇ κουσαρωδούκτα διηγήσατο τοὺς λόγους.

[91] Ἐυθέως οὖν ἀποστέλλουσι τιμιώτατόν τινα σατράπην, ἀυταυίαν ὀνόματι, ἀπελθεῖν ἐν τῇ ἀρταξὰτ πόλει. ὁι δὲ πολίται, ὡς ἐθεάσαντο ἀυτὸν ἐρχόμεννον, ἐξιόντες ἐις ὑπάντησιν ἀυτοῦ μετὰ χαρος, ἐπυνθάνοντο τὴν ἀυτοῦ παρουσίαν. καὶ εἶπεν ἀυτοῖς· διὰ τὸν δέσμιον γρηγόριον πάρειμι, ἐκβαλεῖν ἀυτὸν ἀπὸ τῆς φυλακῆς. τῶν δὲ θαυμαζόντων καὶ λεγόντων· ἄρα σὺ; πολλὰ γὰρ ἔτη ἐστὶν, ἀφ᾽ οὗ ἐῤῥίφθη ἐκεῖ. εἶτα ἀυτὸς διηγήσατο τὸ ὄραμα, καὶ τὰ λεγόμενα ἔργα. ἐνέγκαντες οὖν σχοινία μακρὰ καὶ στιβαρὰ, προσδήσαντες σχοίνους μακροὺς ἐχάλασαν κάτω. ἀνεβώησεν οὖν ἀυταυΐας ὁ σατράπης μεγάλῃ τῇ φωνῇ καὶ εἶπεν, γρηγόριε, ἐι ἔτι ἐν τοῖς ζῶσιν ὑπάρχοις, δεῦρο ἔξω ὁ γὰρ κύριος ὁ θεός σου, ᾧ ἀυτὸς λειτουργεῖς, ἐκέλευσέν σε ἀνελθεῖν. καὶ εὐθέως ἀναστὰς, καὶ δραξάμενος τῶν σχοινίων, ἐκίνει ἀυτὰ. ἀισθόμενοι οὖν καὶ ἀνελκύσαντες ἀυτὸν ἀναφέρουσιν, καὶ ἐθεάσατο ὅτι τὸ σῶμα ἀυτοῦ μεμελῶτο, ὡς δαλὸς. καὶ προσενέγκαντες ἱμάτια ἐνέδυσαν ἀυτὸν, καὶ μετὰ χαρᾶς πλείστης λαβόντες ἀυτὸν, ἀπὸ τῆς ἀρταξὰτ τῆς πόλεως ἔρχονται ἐις οὐαλεροκτίστην πόλιν.

[92] Τότε οὖν ὁ βασιλεὺς διὰ τὴν τοῦ δαίμονος μαστίγα ἀγόμενος βίᾳ ἐις ὑπάντησιν ἔρχεται τοῦ ἁγίου, γυμνὸς καὶ ἐπονείδιστος. ὁι δὲ σατράπαι ἔξω τῆς πόλεως παραμένοντες προσεδέχοντο ἀυτοὺς, θεασάμενοι οὖν ἐρχόμενον τὸν ἅγιον γρηγόριον, ἅμα ἀυταίᾳ τῷ σατράπῃ, πολλῶν ἐπακολουθούντων ἀυτοῖς ὄχλων ἀπὸ ἀρταξὰτ τῆς πόλεως, προσεχώρουν ἐις συνάντησιν ἀυτοῦ δαιμονιαζόμενοι, καὶ τὰς ἰδίας σάρκας ἐσθίοντες, καὶ ἀφρίζοντες ἔπιπτον ἔμπροσθεν ἀυτοῦ. ὁ δὲ ἅγιος εὐθὺς γόνυ κλίνας, ἤυξατο ἐκτενῶς περὶ ἀυτῶν· ὡς δὲ ἀνένηψαν, ἐκέλευσεν ἀυτοὺς περιβαλέσθαι ἱμάτια, καὶ σκεπᾶσαι ἀυτῶν τὰ ἀσχήμονα. προσελθῶν οὖν ὁ βασιλεὺς μετὰ τῶν σατραπῶν ἐπελάβοντο τῶν ποδῶν τοῦ παναγίου γρηγορίου, καὶ ῥίψαντες ἀυτοὺς ἐις τὴν γῆν, ἀνεβόων λέγοντες· ἀιθούμεθα παρὰ σοῦ μὴ μνησθῇ τῶν κακῶν ἡμῶν, ἐν οἷς σε ἐθλίψαμεν. ἀυτὸς δὲ ἐξεγείρας ἀυτοὺς, ἔλεγεν πρὸς ἀυτοὺς· κἀγὼ καθ᾽ ὑμᾶς ἄνθρωπος ὑπάρχω, σῶμα ἔχων ὁμοιοπαθὲς ὑμῖν. ὑμεῖς δὲ γνῶτε τὸν ποιήσαντα τὸν οὐρανὸν καὶ τὴν γῆν, ἥλιόν τε καὶ σελήνην σὺν τοῖς ἄστροις, τὴν θάλασσάν τε καὶ τὴν ξυρὰν, τὸν καὶ ὑμᾶς δυνάμενον ἰάσασθαι.

[93] Καὶ εὐθέως ἤρξατο ὁ ἅγιος γρηγόριος πυνθάνεσθαι, ποῦ, φησιν, ἐισὶν κείμενα τὰ σώματα τῶν τοῦ θεοῦ μαρτύρων; ἔφησαν ἐκεῖνοι· ποίων μαρτύρων λέγεις; εἶπεν ἀυτοῖς· τῶν διὰ χριστὸν ἀποθανόντων ὑφ᾽ ὑμῶν. καὶ εἶπον πρὸς ἀυτὸν· δεῦρο καὶ ἴδε τὸν τόπον. δραμῶν οὖν ὁ ἅγιος συνέστειλεν τὰ ἀυτῶν λείψανα. ἔκειντο γὰρ ἐν τῷ τοῦ θανάτου ἀυτῶν τόπῳ ἐῤῥιμένα, φυλαχθέντα δὲ διὰ τῆς τοῦ θεοῦ δυνάμεως· ἐννέα ἡμέρας καὶ τὰς ἴσας νύκτας ἐσκορπισμένα ἔξω τὰ σώματα μήτε θηρίου ἁψαμένου μήτε κυνὸς (ἐγγὺς γὰρ περὶ τὴν πόλιν ἦσαν) ἀλλ᾽ οὐδὲ πετεινον ἐφιζάνειν ἠδυνήθη οὐδὲ μὴ ὤζεσαν τὰ σώματα ἀυτῶν. προσήνεγκαν οὖν πολυτελέστατον ἱματισμὸν τῆς κηδεύσεως χάριν ὁ βασιλεὺς καὶ πάντες. ὁ δὲ ἅγιος γρηγόριος οὐκ ἄξια ἀυτῶν ἔκρινε ταῦτα, ἀλλ᾽ ἐν τοῖς ἰδίοις ἱματίοις σκεπάσας ἀυτὰ, εἴπεν πρὸς πάντας· οὕτως ἐχέτωσαν ἐώς οὗ γένησθε ὑμεῖς ἄξιοι τοῦ τιμῆσαι τὰ σώματα ἀυτῶν, καὶ συνάψας τὰ λείψανα ἀνεχώρησεν ἐις τὴν ληνὸν, ὅπου τὸ πρότερον ἡ καταμονὴ ἀυτῶν ὑπῆρχεν, κακεῖσε ἔμεινεν. καὶ δι᾽ ὅλης τῆς νυκτὸς ὁ πανάγιος γρηγόριος τῷ θεῷ εὐξάμενος περὶ τῆς σωτηρίας ἀυτῶν, ἐζήτει πως ἳνα μετανοήσαντες σωθῶσιν. τῇ δὲ ἐπιούσεͅ ὁ βασιλεὺς μετὰ τῶν σατραπῶν καὶ μεγιστάνων καὶ συμμίκτων ὁμοῦ καὶ παντὸς τοῦ ὄχλου γονυπετοῦντες ἔμπροσθεν τοῦ ἁγίου γρηγορίου, καὶ τῶν ἁγίων μαρτύρων, κλαίοντες ἐλεγον· συγχώρησον ἡμῖν τὰ κακὰ ἡμῶν, τὰ παρ᾽ ὑμῶν σοι γενόμενα, καὶ ἄιτησαι παρὰ τοῦ θεοῦ σου, ἵνα μὴ ἀπολώμεθα.

[94] Ὁ δὲ ἅγιος γρηγόριος ἔφη πρὸς ἀυτοὺς· ὃν λέγετε θεόν σου, θεός ἐστιν ἀληνθινὸς, καὶ ποιητής παντοδύναμος, ἀυτοθέλητος, ἀγαθουργὸς, ἂχρονος, ἄϋλος, ἄποσος, άυτοτελὴς. ἔνυλα δὲ ποιήματα διὰ τῆς ἀἳδίου ἀυτοῦ γνώσεως συστησάμενος ἐκ τῆς ἀνυπαρξίας τὸν κόσμον πήξας ἡτόιμασεν, ἐκ τοῦ μὴ ὄντος ἐις τὸ εἶναι προσελθεῖν τὰ σύμπαντα ἐποίησεν ὁ θεὸς. παντοκράτορα οὖν κύριον ἀυτὸν γνῶτε, ὅπως ἰαθῇτε ἀπὸ τῆς ἐπιτιμίας, τῆς παρ᾽ ἀυτοῦ ἐπελθούσης ὑμῖν, ὅστις ἔνεκεν τῆς ἰδίας φιλανθρωπίας καὶ τοῦ ἐλέους επαίδευσεν ὑμᾶς κατὰ τῆς θείας γραφῆς σοφῶς ἐιπούσης· ὃν γὰρ ἀγαπᾷ κύριος παιδεύει· μαστιγοῖ δὲ πάντα ὑιὸν, ὃν καταδέχεται. ἀυτὸς οὖν διὰ τῆς ἰδίας φιλανθρωπίας προσκάλει ὑμᾶς ἐις ὑιοθεσίαν, καὶ ἀληθινὸς ὦν ὑιὸς τοῦ θεοῦ, οὐκ ἐπαισχύνεται ἀδελφοὺς ὀνμάσαι τοὺς ἐπιστρέφοντας ἐις τὴν ἀυτοῦ προσκύνησιν· καὶ τό πνεῦμα τὸ ἅγιον χαρίζεται ἀῤῥαβῶνα τῆς ἀγάπης ἀυτοῦ, καὶ ἱλαροῖ τας καρδίας ὑμῶν ἐις τὴν παραμόνιμον εὐφροσύνην, μόνον ἵνα ἐπιστρέψαντες κατὰ τὸ θέλημα ἀυτοῦ πορεύεσθε, ἵνα παράσχῃ ἡμῖν καὶ τὴν ἀθανασίαν.

[95] Πλὴν ὅτι θεόν μου καλεῖτε, καλῶς ποιεῖτε. τῶν γὰρ ἐπιγνώντων ἐστὶ θεὸς. ὁι δὲ μὴ ἐπιγνῶντες, κἂν ποιήματα ἀυτοῦ ὑπάρχουσιν, ἀλλότριοί ἐισιν τῆς κηδεμονίας ἀυτοῦ καὶ τῆς φιλανθρώπου ἀγάπης. ὁι δὲ φοβούμενοι ἀυτὸν ἐγγύσουσι ἀυτῷ, καὶ ἡ ἐπισκοπὴ ἀυτοῦ περικυκλοῦσα φιλάττει ἀυτούς. ἐὰν δὲ ἔιπητε, ποῦ ἐστιν ὅτι σκεπάζει τοὺς φοβουμένους ἀυτὸν; ὁι γὰρ ἐν ταῖς χερσὶν ἡμῶν ἐμπέσαντες ἐν βασάνοις ἀπέθανον, καὶ καθὼς ἠβουλήθημεν, πεποιήκαμεν ἀυτοῖς· γνῶτε ὅτι θέλει κύριος τὴν ἀνάπαυσιν τοῦ θανάτου τῶν ἀνθρώπων, καὶ ἐν τῇ δευτέρᾳ παρουσίᾳ τῆς ἀυτοῦ δόξης ἀποκαλύπτεται τὰ ἀγαθὰ, ὥστε δοῦναι ἀυτὰ τοῖς ἀυτοῦ ἀγαπητοῖς, καὶ τοῖς γινώσκουσι καὶ ποιοῦσι τὸ θέλημα ἀυτοῦ. βλέπετε γὰρ, πῶς τῇ ἰδίᾳ δυνάμει ὁ θεὸς ἐφύλαξε βεβαίας τὰς ἁγίας ἀυτοῦ μάρτυρας, καὶ οὐδέ ἁι πολλαὶ θλίψεις ἀποχωρῖσαι ἀυτοῦ μίαν ἐξ ἀυτῶν ἠδυνήθησαν. περιεσώσατο δὲ καὶ τὴν ἁγίαν ἀυτοῦ ῥιψίμην μετὰ τῶν συνουσῶν ἀυτῇ ἀπὸ τοῦ ὑμετέρου μιάσματος καὶ τῆς ἀνομίας. ἡ δὲ ἀπάτη τῆς παγίδος τοῦ ἐχθροῦ ἀπ᾽ ἀρχῆο ἀπατήσασα τὸν ἄνθρωπον, ὁδοιπόρον ἀυτὸν τῆς ἀπολλυμένης ὁδοῦ κατέστησεν. τὴν δὲ ἐμὴν ἀναξιότητα ὁ θεὸς, ὡς ἠθέλησεν, κατηξίωσε διὰ τῆς ἰδίας φιλανθρωπίας παθεῖν ὑπὲρ τοῦ μεγάλου ὀνόματος ἀυτοῦ· καὶ δέδωκέν μοι ὑπομονὴν, ἵνα καταλάβω τοὺς ἰδίους κλήρους, καθὼς εἶπεν ὁ μέγας ἀπόστολος παῦλος, ὅν γένοιτο καὶ ὑμᾶς γνῶναι καὶ τῶν λόγων ἀυτοῦ ἀπολαύειν ἐν τῇ φιλανθρωπίᾳ τοῦ χριστοῦ· εὐλογητὸς ὁ θεὸς ὁ καταξιώσας ἡμᾶς ἐις τὴν μερίδα τοῦ κλήρου τῶν ἁγίων ἐν τῷ φωτί. ἀληθῶς γὰρ κατελάβομεν κοινωνοὶ γενέσθαι τῶν καυχημάτων, ἵνα κοινωνήσαντες τοῖς παθήμασι τοῦ χριστοῦ ἀπολαύσωμεν καὶ τῆς ἀυτοῦ ἀθανάτου δόξης.

[96] Ἀυτὸν γνῶτε, τὸν καλέσαντα ὑμᾶς ἐις τὸ θαυμαστὸν ἀυτοῦ φῶς τῆς θεότητος, ἵνα προσελθόντες τῷ θρόνῳ τῆς χάριτος ἀυτοῦ, ἔυρητε ἔλεος παρ᾽ ἀυτοῦ, καὶ ἀποτινάξαντες πάντα ῥύπον τῆς κακίας καὶ ἀνομίας, ἀπολούσησθε τὰς ψυχὰς ὑμῶν ὕδατι ζῶντι, καὶ τὴν τοῦ φωτὸς καὶ τῆς δόξης στολὴν ἐνδύσασθαι καταξιωθῆτε τὰς ψυχὰς ὑμῶν. περὶ δὲ τῆς ἁγίας ῥιψίμης ὑμεῖς ὄιδατε, πῶς ἐφύλαξεν ἀυτὴν ὁ κύριος, καὶ περιεποιήσατο ἀπὸ τῶν ἀνόμων καὶ ἀκαθάρτων ὑμῶν χειρῶν. καὶ ἀυτὸς σὺ, βασιλεὺ, ἐπίστασαι τὴν σὴν ἀνδρείαν καὶ ἀρετὴν, πῶς ἐγένου ἀσθενὴς ἐνώπιον μίας κόρης· ἐφύλαξεν γὰρ ἀυτὴν ἡ δύναμις τοῦ δεσπότου ἀυτῆς χριστοῦ. περὶ δὲ ἐμοῦ οὐκ ἀγνωεῖς, ὅτι ἤδη δεκαπέντε ἔτη πληρώσαντός μου, καὶ κειμένου ἐν τῷ σκοτεινῷ καὶ βαθυτάτῳ κρημνῷ ἐν μέσῳ ὄφεων καὶ σκορπίων κατοικοῦντος, διὰ τὸν τοῦ κυρίου φόβον οὐκ ἐβλάβην, οὐδὲ ἐφοβήθη οὐδὲ ἐξέστη ἡ καρδία μου. πεποιθὼς γὰρ ἤμην κυρίῳ τῷ θεῶι, τῷ ποιητῇ τῶν ἁπάντων. περὶ δὲ τούτων ἐπιστάμεθα ὅτι ἐν ἀγνοίᾳ πεποιήκατε. νῦν δὲ ἐπιστρέψατε, καὶ γνῶτε τὸν κύριον, ἵνα ἐλεήσας σώσῃ ὑμᾶς· καὶ τοὺς τεθνηκότας μὲν ὑμῖν, ζῶντας δὲ τῷ θεῷ, ἐις πρέσβειαν ἐπικαλέσασθε. ζῶσιν γὰρ καὶ οὐκ ἀπέθανον. καὶ γνῶτε τὸν θεὸν· ἀυτὸς γάρ ἐστι δεσπότης τῶν ἁπάντων.

[97] Ἀπόστητε τῶν βδελυρῶν σεβασμάτων, λιθίνων καὶ ξυλίνων, ἀργυρέων καὶ χρυσέων καὶ χαλκῶν ἰνδαλμάτων· ψευδὴ γάρ ἐισι καὶ μάταια. προέλεγον γὰρ ἡμῖν περὶ ταύτης τῆς πλάνης ὑμῶν, ὅτι ὁμίχλη ζοφερὰ καὶ σκότος παχύτατον ἐπικάθηται τοὶς ὀφθαλμοῖς τῆς καρδίας ὑμῶν, καὶ οὐκ ἡδυνήθητε ἀναβλέψαι καὶ νοῆσαι, ὅπως τὸν ποιητὴν γνῶτε. ἐι δὲ ἐν τῇ παρούσῃ εὐθύτητα θεάσομαι παρ᾽ ὑμῶν, ἐις τὴν τῆς θεότητος ἀυτοῦ λατρείαν σπευδόντων προσπελάσαι, μὴ γένοιτό μοι παύσασθαι νύκτος καὶ ἡμέρας ὑπὲρ ὑμῶν δεηθῆναι, ἵνα μὴ ἀπόλεσθε. ἄφατος γάρ ἐστιν ἡ φιλανθρωπία τοῦ ποιητοῦ, καὶ ἀνεξερεύνητος καὶ ἀνεκδιήγητος πρὸς τὰ ἀυτοῦ ποιήματα, ἐπὶ διὰ τῆς μακροθυμίας ἀνέχεται· συγχώρει, ἐκδέχεται, φείδεται διὰ πολλοὺς ὀικτηρμοὺς. ὃς καὶ ἀπὸ τῶν ἀρχαίων ἡμερῶν ἔασεν πορεύεσθαι τοὺς ἀνθρώπους κατὰ τὸ θέλημα ἀυτῶν, καθὼς γέγραπται. ἐξαπέστειλα ἀυτοὸς κατὰ τὰ ἐπιτηδεύματα τῶν καρδιῶν ἀντῶν, πορεύεσθαι τοῖς ἐπιτηδεύμασιν ἀυτῶν. νῦν δὲ προσκάλει ὑμᾶς κληρονόμους τῆς ἀφθάρτου ζωῆς, ἔι τις οὐ παρέρχεται. διὰ τοῦτο καὶ τοὺς ἀγαπητοὺς ἀυτοῦ μάρτυρας ἐξαπέστειλε πρὸς ὑμαᾶς, ὁι ἐν τῷ μαρτυρίῳ ὁμολόγησαν τῆς ὁμοουσίου τριάδος τὴν δεσποτείαν τῷ ἐπὶ πάντων θεῷ, τῷ ἀπ᾽ ἀιῶνος καὶ ἐις τοὺς ἀιῶνας, οὗ ἡ βασιλεία βασιλεία ἀιώνιος καὶ τῆς δεσποτείας ἀυτοῦ οὐκ ἔστι τέλος. ἔθεντο οὖν τὸν θάνατον ἀυτῶν σφραγίδα πιστικωτάτην τῆς ἀληθοῦς ἀυτῶν καὶ βεβαίας πίστεως.

[98] Ὃι ζῶσι τῷ θεῷ, καὶ πρεσβεύουσιν πρὸς τὸν θεὸν τοῖς δυναμένοις κτήσασθαι ἀυτοὺς. ἐπειδὴ γὰρ διὰ τὸν θεὸν ἀπέθανον, δύνανται τὴν πολλῶν νεκρότητα ζωοποιῆσαι. διὰ τούτους οὖν διαλέγητε τῷ θεῷ ἐν τῷ θανάτῳ τοῦ ὑιοῦ ἀυτοῦ. ὁ γὰρ ὑιὸς τοῦ θεοῦ ἀπέθανεν, ἵνα τὴν τῆς κτήσεως νέκρωσιν ζωοποιήσῃ. οὗτοι δὲ ἀπέθανον, ἵνα μάρτυρες γένωνται τῆς θεότητος ἀυτοῦ. ἔπαθεν γὰρ οὐχ ὅτι χωρὶς τοῦ ἰδίου θανάτου ζωὴν ἡμῖν οὐκ ἡδύνατο χαρίσασθαι, ἀλλ᾽ ἵνα μεγαλύνῃ τὸ πλάσμα ἀυτοῦ διὰ τῆς ἰδίας ἐξουδενώσεως, καὶ τοὺς εὐτελεῖς ὑψώσῃ καθ᾽ ἡμὰς γενόμενος. παλὶς δὲ ἀπέθανεν οὗτος, οὐχ ὅτι οὐκ ἔκτος τῆς τούτων μαρτυρίας οὐκ ἐγίνετο πιστὸς, ἀλλ᾽ ἵνα μεγαλυνθῶσιν οὗτοι, ὁι ἠγαπηκότες ἀυτὸν. ἀλλὰ καὶ τὴν ἐμὴν πνοὴν ἐφύλαξεν ἐν τῷ σώματί μου, ἐικαὶ ἐπέφθασάν με θλίψεις καὶ ἀνάγκαι βαρύταται πόνων, περισσοτέρως θλιβέντος μου τῶν λοιπῶν ἀνθρώπων. πῶς γὰρ ἦν δύνατον μίαν ἡμέραν ἀπενεγκεῖν ἀνθρωπίνῃ φύσει τὸ βάρος τῶν βασάνων, ἢ πῶς ἡδύνατο ἄνθρωπος βαστάξαι μίαν ὧραν ἐν τῷ φοβορωτάτῳ ἐκείνῳ βύθῳ, ἐν ᾥ τεθαμμένος ἐκείμην ἐν μέσῳ ὄφεων, ὁι καὶ κυκλοῦντες ἀνέβραζον περὶ τὸ ἐμὸν σῶμα καὶ περιειλούμενοι ἐσκάριζον ἐπάνω τῶν ἐμῶν μελῶν; ὅμως δὲ πολυθάυμαστον ἔλεος τοῦ κυρίου ἐφύλαξέν με ζῶντα, καὶ ὧν οὔκ ἐιμι ἄξιος λόγων ἐργάτην με πεποίηκεν, πρὸς ἴασιν ψυχῶν ὑμῶν ἐργάζεσθαι καὶ τὴν ὑμῶν ὠφέλειαν παρὰ τῆς τοῦ θεοῦ φιλανθρωπίας προσφέρειν ὑμῖν.

[99] Καὶ ἤδη ἠρξάμην ὑμῖν θέσθαι τὰ ὑπερουράνια λόγια ψωμίζειν ὑμᾶς, ἐὰν ἐισακούσητε τοὺς λόγους τοῦ νόμου τῆς κηρύξεως τῶν πάντων δημιουργοῦ, καὶ λυτρωθῆτε ἁγιασθέντες ἀπὸ τῆς πικρᾶς ταύτης ἐπιφθασάασης ὑμῖν ἐπιτυμίας, καὶ τῆς ἀιὼνίας ζωῆς ἀπολαύσητε, καὶ ἀκούσαντες δέξησθε τὰ ἀγαθὰ τῆς ὑπερουρανίου βασιλείας ἐις τὰς ψυχὰς ὑμῶν. νῦν οὖν ἐὰν σπεύσητε καθαρισθῆναι ἀπὸ τῶν τῆς ἀγνοίας ἁμαρτιῶν, τῶν λιθίνων καὶ ξυλίνων σεβασμάτων, καὶ τὰ ἀνεκλάλητα ἀγαθὰ τοῦ θεοῦ ἐις τὰς ψυχὰς ὑμῶν δέξασθαι ἰσχύσετε. τότε καὶ ὁι ἅγιοι μάρτυρες τοῦ θεοῦ, ὁι παρ᾽ ὑμῶν παθόντες, ὑπὲρ ὑμῶν πρεσβεύσουσι, καὶ ὁι λόγοι ἡμῶν πόνοι τε καὶ κόποι ἐις ὠφέλειαν ὑμῶν σπαρήσονται· ἄγαμεροί τε πολυχρόνιοί τε ταύτης τῆς ζωῆς ἀπολαύσαντες, κληρόνομοι γενήσεσθε τῶν μελλόντων ἀγαθῶν, καὶ ἐπουρανίων ἀπολαύσεων. ἐι δὲ μὴ βουλήθητε ὑπακούειν τοῦ λόγου τοῦ κηρύγματος τῆς ζωῆς, ἐνταῦθα ἤδη πατάξει ὑμᾶς ἐν κακώσει καὶ βασάνοις, καὶ ἐξεολοθρεύσας χερσὶν ἀλλοτρίαις ἐχθρῶν ὑμῶν παραδώσει ὑμᾶς, καὶ μνησικακήσας θανάτῳ ἀπαλλάξει ὑμᾶς.

[Cum Teridates divinitus esset punitus insania,] Rex autem, postquam sex diebus profundissima detentus manserat tristitia ex desiderio pulcritudinis Ripsimes, deinde voluit exire ad venationem cum agmine suo: cumque pedites lina pararent, & discessuri essent ad venationem in campum, dictum Φαρακάνης ἐμάκων, rex currum suum ascendit, sedensque exivit urbe. Protinus autem castigatio, immissa a Deo, regem in curru percutit, spiritus immundus, ipsumque dejicit in terram. Cœpit porro furere, & carnes proprias comedere: quin etiam, veluti Nabuchodonosor rex Babylonis, ab humana natura ad formam aprorum a dejectus est, & cum ipsis habitabat in arundinetis, planeque nudus pertransibat campum. Neque enim comprehendere eum poterant, qui ex urbe id volebant, propter naturale robur, quo præstabat, & propter furorem dæmonum, qui eum inhabitabant. Verum & homines plurimi ex iis, qui habitabant in urbe, eodem modo correpti a dæmonibus furebant, horrendaque subversio toti contigit regioni. Familiares vero regis, servique & ministri, eodem modo omnes b simul multis castigabantur suppliciis.

[60] Eo tempore visio obtigit sorori regis, cui nomen Cusaroducta c. Hanc ergo, accedens ad homines, narrabat, & dicebat: Visionem vidi hac nocte. [soror ejus in visione docetur, sanandum a S. Gregorio.] Vir lumine splendidissimus mihi adstans dixit, quod nulla sanatio plagæ cruciatuum nostrorum sit futura, nisi mittatis ad civitatem Artaxat, indeque auferatis vinctum Gregorium, ut ille veniens nos doceat medicamentum, quo obtineatur sanatio. At homines id audientes deridebant eius verba, dicentes: Forsitan & ipsa insanis, stimulata a dæmone. Numquid non? Ecce quindecim anni complentur a tempore, quo eum in præcipitium injecerunt, & dicis ipsum vivere? Ubi enim vel ossa invenientur? Nam eadem hora, qua illuc dimissus est, a visu oculorum nostrorum ablatus est. Secundo igitur & tertio apparens ipsi, cum gravioribus minis dixit: Nisi assidue narraveris, magnas & ipsa sustinebis pœnas. Cruciatus vero hominum & regis augebantur, & mors in multitudine. Rursum ergo accedens Cusaroducta, magno studio narravit audita verba.

[91] [Hinc Sanctus e carcere eductus,] Confestim ergo mittunt satrapam quemdam honestissimum, nomine Autauiam d, ut se conferat ad urbem Artaxat. Cives vero, ubi viderunt eum venientem, obviam exeuntes cum gaudio, interrogabant de adventu ejus. Ille autem dixit: Adsum propter vinctum Gregorium, ut eum de carcere educam. Illis vero mirantibus & dicentibus: Ain tu? Nam multi sunt anni, a quibus illuc injectus est: deinde ipsis narravit visionem, & quæ contigerant. Quapropter allatis funibus longis & crassis, colligaverunt funes oblongos, & deorsum demiserunt. Exclamavit ergo Autauias satrapa elata voce, & dixit: Gregori, si etiamnum in vivis es, egredere. Nam Dominus Deus tuus, cui tu servis, præcepit, ut ascendas. Et continuo surgens, & pugno funes apprehendens, eos movit. Id ergo sentientes, attrahentesque eum sursum tulerunt: visumque corpus ejus, nigrum erat factum instar titionis. Allatis vero vestimentis eum induerunt, eoque maxima cum lætitia suscepto, a civitate Artaxat proficiscuntur ad civitatem Valeroctisten e.

[92] [supplicem habet regem & alios:] Tunc ergo rex, per flagellum dæmonis vi ductus, in occursum Sancti procedit, nudus & ignominiosus. Satrapæ vero, qui degebant extra civitatem, illos exspectabant. Ubi autem viderunt venientem sanctum Gregorium cum Autaia satrapa, multis ipsos sequentibus a civitate Artaxat, obviam ei se contulerunt a dæmonibus vexati, & proprias comedentes carnes, spumasque emittentes coram ipso prociderunt f. At Sanctus velociter genu flectens, orabat pro illis cum fervore. Ubi ad sobrietatem mentis redierunt, jussit eos vestibus circumdari, & verenda eorum tegi. Accedentes ergo rex & satrapæ apprehenderunt pedes sancti Gregorii, seque in terram projicientes, exclamaverunt ad ipsum dicentes: Rogamus te, ne memineris malorum, quibus te affliximus. Ille vero eos surgere faciens, ad eosdem dixit: Et ego inter vos homo sum, habens corpus vestris simile. Vos autem cognoscite eum, qui fecit cælum & terram, solem & lunam cum sideribus, mareque & terram aridam, qui & vos potest sanare.

[93] [curam mox habet de Martyrum corporibus: & regem] Tum continuo cœpit sanctus Gregorius interrogare. Ubi, inquiebat, jacent corpora Dei Martyrum? Illi dixerunt: De quibus Martyribus loqueris? Dixit eis: De illis, qui pro Christo occisi sunt a vobis. Responderunt eidem: Veni & vide locum. Currens itaque Sanctus eorum corpora simul conjunxit. Nam in loco mortis ipsorum projecta jacebant, conservata autem Dei potentia: novem dies totidemque noctes dispersa foris corpora nec fera bestia attigit, nec canis (nam prope civitatem erant;) sed neque avis iis insidere potuit; nec vero olebant corpora eorum. Quapropter & rex & omnes pretiosissima attulerunt indumenta pro sepultura. At sanctus Gregorius hæc illis digna non censuit: sed ea propriis contegens vestimentis, ad omnes dicebat: Sic permaneant, donec vos fiatis digni, qui honoretis earum corpora: conjunctisque corporibus, abiit in torcular, ubi prius earum fuerat habitatio, ibique mansit. Per totam porro noctem Deum orans pro illorum salute sanctus Gregorius, quærebat, ut pœnitentes salutem consequerentur. At sequenti die rex, satrapæ & magnates cum promiscuis & universa turba in genua provoluti sunt coram sancto Gregorio & sanctis Martyribus, & flentes dixerunt: Condona nobis mala, quæ tibi intulimus, & ora Deum tuum, ut non pereamus.

[94] At sanctus Gregorius ad eos dixit: Quem dicitis Deum tuum g, [proceresque & populum] ipse verus est Deus & conditor omnipotens, propria agens voluntate, beneficus, carens tempore, materia & quantitate, perfectus. Materialia vero opera per æternam suam cognitionem componens, ex nulla substantia mundum præparatum fixit, & ex non exsistentibus ad exsistendum universa procedere fecit Deus. Omnipotentem ergo Dominum ipsum cognoscite, ut sanemini a pœna, ab eo vobis immissa, qui sua clementia & misericordia vos corripuit secundum divinam Scripturam sapienter dicentem: Quem enim diligit Deus, corripit, & flagellat omnem filium, quem recipit. Ille igitur per clementiam suam vocat vos ad adoptionem filiorum: cumque sit verus Dei Filius, non confunditur fratres vocare illos, qui revertuntur ad ipsius adorationem: & Spiritum fanctum donat, caritatis suæ arrabonem, & exhilarat corda vestra ad permanentem lætitiam, modo revertentes secundum voluntatem ejus incedatis, ut det vobis immortalitatem.

[95] Præterea, quod vocatis Deum meum, recte facitis. [docere incipit,] Nam Deus est eum cognoscentium. Qui vero eum non cognoverunt, etsi eius sint creaturæ, alieni sunt a curatione & benigna ejus caritate. At qui eum timent, appropinquant ipsi, ejusque visitatio circumdando eos custodit. Si vero dicatis: Ubi est, ut protegat timentes se? qui enim inciderunt in manus nostras, in cruciatibus vitam finierunt, & cum illis egimus, sicut voluimus; intelligite, quod Dominus velit requiem mortis hominum, & in secundo adventu gloriæ eius revelabuntur bona, ut hæc dilectis suis donet, & iis, qui eum cognoverunt, & voluntatem ejus perfecerunt. Considerate enim, quomodo Deus potentia sua constantes servaverit sanctas Martyres suas, ut multæ vexationes non valuerint unam illarum ab eo separare. Sanctam vero suam Ripsimen cum Sociabus suis a vestra contaminatione & iniquitate custodivit immunem. Fraus tamen laquei inimici, qua ab initio deceptus est homo, fecit, ut incederet per viam, quæ ducit ad interitum. Meam autem indignitatem ea gratia, sicut voluit, per clementiam suam dignatus est Deus, ut paterer pro magno ipsius nomine; deditque mihi patientiam, ut propriam sortem consequerer, quemadmodum dixit magnus apostolus Paulus (quem utinam & vos cognoscatis, & verbis ejus fruamini per misericordiam Christi!) Benedictus Deus, qui dignos nos fecit in partem sortis Sanctorum in lumine. Vere enim obtinuimus participes fieri gloriationum, ut Christi passionum Socii effecti, fruamur & immortali ejusdem gloria.

[96] [multa] Eum cognoscite, qui vocavit vos in admirabile lumen Divinitatis suæ, ut accedentes ad thronum gratiæ ejus, inveniatis misericordiam; & excutientes omnem immunditiam malitiæ & injustitiæ, abluamini secundum animas vestras aqua viventi, & digni habeamini, quorum animæ induantur vestimento luminis & gloriæ. De sancta autem Ripsime scitis, quomodo servaverit ipsam Dominus, & a manibus vestris iniquis immundisque eripuerit. Tu ipse, rex, nosti vires & fortitudinem tuam, & quam factus sis imbecillis coram unica Puella. Eam enim servavit virtus Domini eius Christi. De me vero non ignoras, quod, cum jam ab annis quindecim h ad finem currentibus in tenebroso ac profundissimo jacerem præcipitio, in medio serpentum habitans & scorpionum, propter Dei timorem nullo affectus sim damno, neque timuit, neque obstupuit cor meum: nam confisus eram de Domino Deo, omnium conditore. At de hisce novimus, vos ea in ignorantia fecisse. Nunc vero revertimini, & cognoscite Dominum, ut miseratus vos faciat salvos: illas etiam, quæ vobis mortuæ sunt, sed vivunt Deo, ad patrocinandum vobis invocate. Nam revera vivunt, & nequaquam sunt mortuæ. Deum cognoscite, ille enim est universorum Dominus.

[97] [doctrinæ Christianæ] Discedite ab abominandis simulacris, a lapideis & ligneis, argenteis, aureis & æreis statuis. Mendacia enim hæc sunt & inania. Prædixi vobis de hoc vestro errore, quod nebula caliginosa, & densissimæ tenebræ obtegant oculos cordis vestri; & non potuistis considerare & intelligere, ut agnoscatis Creatorem. Si vero hodie in vobis videro rectitudinem, festinantibus ad cultum Divinitatis appropinquare, absit ut cessem die noctuque pro vobis orare, ne pereatis. Ineffabilis enim est misericordia Creatoris, incomprehensibilisque & inenarrabilis in creaturas suas; quandoquidem per æquanimitatem sustinet: condonat, recipit, parcit per multitudinem miserationum. Qui etiam a vetustis temporibus sivit homines incedere secundum voluntatem ipsorum, sicut scriptum est: Dimisi eos secundum desideria cordis eorum, ibunt in adinventionibus suis: nunc vero vocat vos, ut fiatis vitæ incorruptæ heredes, si quis non recedat. Hac de causa & dilectos Martyres suos misit ad vos, qui in martyrio suo confessi sunt consubstantialis Trinitatis dominationem Deo, qui est super omnia, qui est a sæculo & usque in sæculum, cujus regnum est regnum æternum, & dominationis eius non est finis. Quapropter morte sua, tamquam sigillo fidelissimo, veritatem stabilitatemque fidei suæ obsignarunt.

[98] [capita] Hi vivunt Deo, & legatione funguntur apud Deum pro iis, qui eos possidere potuerunt. Cum enim pro Deo mortem oppetierint, multorum mortuam conditionem ad vivam valent revocare. Per hos ergo loquimini cum Deo in morte Filii ejus, Filius enim Dei mortuus est, ut mortuum creaturæ statum ad vitam reducat. Hi vero mortui sunt, ut fierent eius Divinitatis testes. Nam passus ille est, non quod non posset sine morte sua vitam nobis gratis donare, sed ut magnificaret creaturam suam propria depressione, & viles exaltaret, similis nobis factus. Hi vero iterum mortui sunt, non quod sine martyrio nullus sit fidelis, sed ut magni fierent hi, qui ipsum amaverunt. Verum & meam quoque vitam servavit in corpore meo, etiamsi vexationes & dolorum angustiæ gravissimæ me invaserint, ac vehementius, quam reliqui homines, fuerim afflictus. Quo enim modo fieri poterat, ut vel ad unum diem humana natura vehementiam cruciatuum perferrem, aut quomodo poterat homo vel unam horam durare in horridissimo illo puteo, in quo jacebam extensus in medio serpentum, qui in circuitu fervorem excitabant circa corpus meum, & circumvoluti super membra mea saliebant? Verumtamen admiranda maxime misericordia vivum me servavit Dominus, & verborum, quibus dignus non sum, auctorem me fecit, ut operarer ad sanationem animarum vestrarum, & utilitatem vobis a Dei clementia adferrem.

[99] Et jam nunc cœpi vobis exponere divina oracula ad pascendum animas vestras, [proponens.] ut exaudiatis verba legis, quæ prædicavit omnium Conditor, & purificati liberemini amara hac pœna, quæ vobis supervenit, & æterna vita fruamini; audientesque animabus vestris recipiatis bona regni cælestis. Nunc ergo, si studeatis emundari peccatis ignorantiæ, lapideis & ligneis simulacris, etiam inenarrabilia Dei bona animabus vestris recipere poteritis. Tunc & sancti Martyres Dei, qui per vos passi sunt, pro vobis intercedent: & verba nostra, laboresque & dolores ad utilitatem vestram seminabuntur: & vos, ubi hac vita admirandi longævique gavisi fueritis, hæredes fieri poteritis futurorum bonorum ac cælestium deliciarum. Si vero nolueritis obedire verbo prædicationis vitæ, in hac vita Deus vos percutiet malo & cruciatibus, vosque exterminando tradet in manus alienas inimicorum vestrorum, memorque malorum vestrorum morte vos faciet demigrare.

ANNOTATA.

a De hac regis Teridatis castigatione consentiunt plane Armenorum documenta, quæ vidi omnia, & Metaphrastes, & auctor Latinus. Metaphrastes sic habet: Ab illo ergo tempore transiit sextus dies, & jam flamma amorum Teridatæ sensim marcescente, ille egressus est ad venationem. Non tardavit autem justitia: sed eum quædam invadit insania, qua furebat plane dæmoniace, & præ morbo erat emotæ mentis, & dentibus suis arrodebat carnes: & mutata fuit forma eius in porcum. Addit exemplum Nabuchodonosoris, & insaniam multorum regis ministrorum, quorum formam tamen mutatam fuisse non dicit. Latinus inferius consuli potest num. 24. Auctor Encomii S. Gregorii, quod nomine Chrysostomi editum, ut dixi in Commentario num. 59 & seqq., Operum Chrysostomi tom. 12 pag. 826 sic habet: Venationis ferarum horam cum rex (Teridates) condixisset, jamque egressurus ex urbe, conscendisset currum; immissum desuper iræ divinæ flagellum in eum irruit. Ab ipso dæmone correptus, e curru præceps agitur, atque furens lacerare corpus incipit. Ille, velut alter Babyloniorum rex Nabuchodonosor, naturæ oblitus humanæ, similis apro, inter apros versabatur, & exinde gramine pascebatur. En quæ tunc loci fiebant prodigia. Multa de eodem asserto sequuntur, quæ omitto. Galanus, Monierus, omnesque recentiores, qui Vitam S. Gregorii in Italia scripserunt, de mutato in apri formam Teridate consentiunt, uti & Menæa & Menologia Græcorum & Officia Armenorum. Nicephorus Callistus lib. 8 cap. 35 consentit de Teridate, & plures etiam adjungit. Quum enim Gregorius ille, inquit, qui miraculis edendis clarus fuit, multa a Teridate propter Christum passus, & post multas variasque malorum species, ad quatuordecim annos foveæ cœnosæ & caliginosæ inclusus esset, Teridates ipse eius gentis princeps cum domo sua tota, & cum optimatibus divinæ iræ vindictam est expertus. Ad vitam enim simul & formam porcorum redacti, seipsos devorabant. Nec formam porcorum aliis, quam regi tribuit Vita, nec adeo universim cum domo sua tota punitum dicit: id solus habet Nicephorus. Obiter hic moneo, in Annotatis ad locum allegatum Nicephori S. Gregorium Armenum perperam confundi cum S. Gregorio Thaumaturgo, qui & tempore & loco episcopatus, & rebus gestis clarissime ab hodierno distinguitur. Ceterum scriptores allegati non sunt tantæ auctoritatis, ut valeant certos nos reddere de figura Teridatis in apri formam mutata, quandoquidem posteriores omnes ex biographo nostro aut Metaphraste hausisse videantur. Itaque, cum Agathangelus, qui omnia figmentis a se inventis supra modum amplificavit, primus videatur istud prodigium asseruisse & exposuisse, hoc ipsum quoque cum reliquis supra veritatem exaggeratum, dubitare vix possim: neque enim ullus alius auctor contemporaneus, suppar, aut aliquot etiam seculis posterior, de tanto prodigio meminit. Verumtamen verisimile est, castigationis aliquid divinitus illatum fuisse Teridati; cum quod pleræque Agathangeli fabulæ ex facto aliquo vero videantur concinnatæ, tum quod res adeo ab omnibus recepta sit, tum demum quod etiam Gregorius Cæsariensis, cujus verba dedi in Commentario num. 91, pœnam non levem Teridati illatam, insinuet his verbis: Impudicum Teridatem prius quidem evertit, deinde autem ad fidem deduxit. Quare incredibile non est, Teridatem divina castigatione de statu mentis fuisse dejectum, ac deinde a S. Gregorio sanatum & conversum.

b Etiamsi incredibile non sit, aliquos cum rege punitos fuisse: probabilius tamen eorum numerus supra verum auctus est a biographo.

c De hac visione regis sorori oblata consentiunt Metaphrastes, recentiores S. Gregorii Vitæ scriptores, Galanus & Monierus. Hic ultimus ex Armena Historia eam Gallice vocat, Cœsaroduite. Sozomenus lib. 2 cap. 8 innuit, de simili visione aliquid sibi innotuisse, cum illi attribuat conversionem Armeniæ, ita scribens: Aiunt enim Teridatem, gentis illius regulum, occasione cælestis cujusdam portenti (Græce θεοσημέιας, quod exponi etiam potest divini vaticinii) quod in domo ipsius acciderat, & ipsum Christianum esse factum &c. Hoc referri potest ad visionem Cusaroductæ, licet pœnam quoque Teridati divinitus inflictam obscure insinuare iis verbis potuerit, cum & hæc videatur fuisse prodigiosa. Hoc saltem dicit, Teridatem quodam oraculo aut prodigio divino ad fidem fuisse pertractum, & sic visioni Cusaroductæ nonnullam conciliat probabilitatem, imo & castigationi Teridatis.

d Autauias & Autabias in apographo nostro scribitur nomen, apud Metaphrastem Autaias, & sic etiam inferius apud nos, in Vita Latina Abdias, & sic in Italica, quam ex Latina edidit Acciaivolo, apud Bonuccium in Vita pag. 72 Autasias, & tandem in Vita Ms. ex Armenorum lingua Latine reddita, Oda. Hæc observavi, ut studiosus lector intelligat, quanta sit differentia in nominibus, quæ ex Armenis per diversos Latina redduntur. Porro, quæ sequuntur de modo, quo ex carcere eductus est Sanctus, & de admiratione omnium, defunctum credentium, certiora non sunt, quam sit, in eiusmodi carcere fuisse S. Gregorium.

e Ex hoc loco iterum colligitur, eamdem esse civitatem, quam alias Valarsapat, alias Valeroctisten vocat auctor, & quæ deinde Vagharsciabat fuit dicta.

f Nullum mihi est dubium, quin multum inventionis poëticæ in his sit, sicut in omnibus, quæ sequentur de regis & aliorum miseriis, etiamsi aliquid verisimiliter subsit veri.

g Sic auctor inducit Gregorium, qui dicere potuisset, Deum meum, repetentem dicta ab eis verba. Verum semel monuisse pro multis sequentibus sufficiat, non esse pro ipsis Gregorii verbis habenda, quæ illi attribuit auctor: sed ipsum verisimiliter & in verbis & in factis multa commentum esse, quæ personis & rebus congruere credebat.

h Alias annis quatuordecim in carcere fuisse dicitur Gregorius, alias quindecim, nempe quatuordecim completis, & inchoato quintodecimo, si vera dicantur. Verum de veritate tanti temporis non minus dubitamus, quam de qualitate tam sævi carceris.

CAPUT IX.
Pergit S. Gregorius erudire regem & Armenos.

Καὶ ὡς ἐλάλησε ταῦτα πάντα ὁ ἅγιος γρηγόριος, πάντες ὁμοῦ περιέσχισαν τὰς στολάς ἀυτῶν ὁ βασιλεύς τε καὶ ὁι μεγιστάνες ἀυτοῦ, καὶ τὸ λοιπὸν πλῆθος τῶν ἀνθρώπων, πάσσοντές τε κονιορτὸν, ἐπὶ τὴν γῆν ἐκάθηντο, καὶ ἔλεγον ὁμοθυμαδὸν ὡς ἐξ ἑνὸς στόματος, ἆρα ἐστὶν ὑμῖν ἐλπὶς συγχωρήσεως παρὰ θεῷ; ἡμεῖς γὰρ ἀπολλύμενοι ἐγενήθημεν ἐν τῇ ἀγνοίᾳ ἡμῶν, καὶ τοῖς σκοτινοτάταις ὁδοῖς. νῦν δὲ πῶς ἀφεθήσονται ἁι πολλαὶ ἆυται ἁμαρτίαι ἡμῶν; ὁ δὲ ἅγιος γρηγόριος ἔφη πρὸς ἀυτοὺς· φιλάνθρωπός ἐστιν ὁ κύριος καὶ μακρόθυμος, καὶ πολυέλεος, καὶ οἰκτιρμὸς· πρὸς πάντας τοὺς ἐπικαλουμένους ἀυτὸν, καὶ τοὺς ἐκζητοῦντας ἀυτὸν, μισθαποδότης γίνεται. ὁι δὲ ἔλεγον πρὸς ἀυτὸν· γνώρισον ἡμῖν, καὶ βεβαίωσον τὰς καρδίας ἡμῶν πατὴρ ἡμῶν, ὃπως δυνηθῶμεν παρακαλέσαι τὸ πρόσωπον τοῦ κτίσαντος ἡμᾶς. ἐι ἄρα ἐπιστραφεὶς πάλιν δέξηται ἡμᾶς ἐις μετάνοιαν, καὶ ἐι ἔτι ἐστι τόπος τῆς ἐπιστροφῆς ἡμῶν, καὶ οὔπερ κέκοπταο ἡ ἐλπὶς τῆς ζωῆς ἡμῶν παρ᾽ ἀυτοῦ· καὶ ἀυτὸς οὐ μνησικακήσῃς ἡμῖν περὶ πάντων τῶν παρ᾽ ἡμῶν σοι γεναμένων, καὶ παράξῃς ἡμῖν τὴν εὐθυτάτην διδασκαλίαν, καὶ μὴ μισήσας παρατρέψῃς ἡμᾶς ἀπὸ τῆς δικαίας καὶ εὐθείας ὁδοῦ. παντες οὕτως ἅμα τῷ βασιλεῖ ἐκραύγαζον ὀλολύζοντες κλαυθμῷ, γῆν πασσόμενοι ἐνώπιον ἀυτοῦ, μὴ δυνάμενοι δὲ μίαν ὥραν χωρισθῆναι ἀυτοῦ διὰ τὴν φοβερὰν τῶν δαιμόνων μανίαν. ἐι γὰρ πρὸς ῥοπὴν ἀφίσταντο, εὐθέως τῶν δαιμόνων ἐπιπεσόντων τοῖς ἀνθρώποις μαίνεσθαι συνέβαινεν, καὶ κατεσθίειν τὰς ἰδίας σάρκας.

[101] Ὅτε οὖν ἤκουσεν ὁ πανάγιος γρηγόριος τούς λόγους ἀυτῶν, οὓς ἐλάλησαν ἐνώπιον ἀυτοῦ, δακρύσας ἐπὶ πολὺ εἶπεν πρὸς ἀυτοὺς· ὑμεῖς ὄιδατε, πόσα μοι κακὰ ἐνεδείξασθε· ἐι δύνατόν ἐστιν ἄνθρωπον τοσαῦτα παθεῖν καὶ βαστάζειν, ἐι καὶ χωρητὸν ἄνθρωπον δεκαπέντε ἔτη ποιήσαντα ἐν μέσῳ ὄφεων ζῆζ, καὶ μηδὲν παθεῖν παρὰ ἀυτῶν κακὸν; πρῶτον ἐν τούτοις γνῶτε τὴν τοῦ κτίσαντος δύναμιν, ὅτι ὁ πάντων δημιουργὸς, ὡς θέλει, καὶ ὅτε βούλεται, ἀλλάσσει ἑκάστου τὸ ἦθος, ὡς καὶ τὸν πικρότατον καὶ ἐπιβλαβῆ ἀυτῶν ἰὸν τῷ φοβερωτάτῳ ἐκείνῳ βάθει μετ᾽ ἐμοῦ τοῦ ἀναξίου ἀυτοῦ δούλου καταγλυκάνας ἡμέρωσεν. ἐι γὰρ καὶ ἡμεῖς ἀνάξιοι ὑπάρχομεν, ἀλλὰ διὰ τὴν ὑμετέραν ὠφέλειαν φυλάξας ἡμᾶς, ἀπέδειξεν τῶν θαυμάτων ἀυτοῦ δύναμιν, καὶ παρέστησεν ἡμᾶς ἐις τὴν ὣραν ταύτην πρὸς τὴν ὑμῶν γεωργίαν, καὶ ὠφέλειαν τὴν ἀπὸ τῆς τοῦ θεοῦ φιλανθρωπίας, ἥτις δι᾽ ἡμῶν προσφέρεται ὑμῖν. πάλιν ἐνδέχεται, μίας κόρης ἀντίστασιν πρὸς ἄνθρωπον γίγαντα γενέσθαι, ὡς ἐθεάσασθε τοῖς ὑμετέροις ὀφθαλμοῖς; καὶ πῶς τοῦτο ἐγένετο, ἐι μὴ παρὰ τοῦ θεοῦ ἦν δεδομένη δύναμις τῆς νίκης, ὥστε φυλάξαι τὴν ἀυτοῦ μάρτυρα ἄσπιλον ἀπὸ τῆς παρανόμου ὑμῶν παραβάσεως.

[102] Περὶ δὲ τοῦ θανάτου τῶν ἀυτῶν μακαριωτάτων μαρτύρων, ὧν τὸ αἷμα ἐξεχύθη ἐν τῇ ὑμετέρᾳ χώρᾳ, τῶν καὶ καταξιωθέντων τῆς θεἳκῆς χάριτος, καὶ προσενεχθέντων θυσία τῷ θεῷ, τί δεῖ καὶ λέγειν; δι᾽ οὓς καὶ ὑμῖν ἐπισκοπὴ παρὰ τοῦ θεοῦ ζητήσεως γέγονε, τοῖς τὴν ἀρμενίων χώραν ὀικοῦσι, καὶ ἔνεκεν τοῦ δικαιοτάτου ἀυτῶν ἅιματος, τοῦ ἐκχυθέντος, ἰδοὺ ἄφεσις ὑμῖν χαρίζεται διὰ της ὑμῶν μετανοίας παρὰ τοῦ παντοδωροδώτου θεοῦ. περὶ δὲ ἐμαυτοῦ, λέγω, ὅτι, ἐικαὶ μὴ διὰ τῆς διαταγῆς τοῦ θεοῦ γενάμενος ἤμην κήρυξ, ἀλλ᾽ ὡς ἐξ ἰδίου θελήματος, οὐκ ἂν ἠδυνήθην τολμῆσαι κἂν μέχρι μιᾶς κεραίας κρύψαι ἀφ᾽ ὑμῶν· πόσῳ μάλιστα νῦν, λαβὼν παρὰ τοῦ θεοῦ τὸ πρόσταγμα; καθ᾽ ἑκάστην γὰρ θεωροῦμεν τῷ βαθυτάτῳ κρημνῷ ἠνεαγμένοις ὀφθαλμοῖς θεοῦ ἄγγελον, διαπαντὸς παραθαῤῥύνοντά με, καὶ λέγοντα, καθάπερ καὶ νῦν τὴν ἀυτὴν θέαν θεωρῶ· κύριος ὁ θεὸς ἐφύλαξέ σε καὶ ἄξιον ἔκρινεν τῆς ἀυτοῦ ὑπηρεσίας, καὶ δέδωκέ σοι ἔργον γεωργικὸν, ἵνα καὶ σὺ μετὰ τῶν λοιπῶν ἐργατῶν ἐισελθῶν κομήσῃ τοὺς μισθοὺς. ὑμῶν δὲ ἐμβαλόντων με ἐν ἐκείνῳ τῷ βάθει καὶ τῷ θανατοποιῷ βορβόρῳ, ἐξῆλθον βουλήματι τοῦ θεοῦ ὁλόκληρος. οὐχ ὅτι ταῦτα πολλάκις λέγων καύχημα ἐμαυτῷ περιτίθημι, ἀλλὰ τῷ μὴ δύνασθαί με κρύπτειν θαυμάσια τοῦ θεοῦ. ἀμήχανον γάρ με ἐπελαθέσθαι, μᾶλλον δὲ μὴ ἐξαγγεῖλαι, ἐπειδὴ περιεσώσατό με ἐκ τοῦ θανάτου τοῖς ὑμετεροῖς ὀφθαλμοῖς λελογισμένον νεκρὸν, καθὼς καὶ ὑμεῖς μαρτυρεῖτέ μοι. ἐγὼ γὰρ τεθνηκὼς ἤμην ἀφ᾽ ὑμῶν καὶ ὑμεῖς δὲ τοῖς παραπτώμασι νεκρωθέντες. ἀλλ᾽ ἰδοὺ διὰ τοῦ τεθνηκότος ὑμεῖς ὁι νεκρὸι ἃμα ζωοποιεῖσθαι.

[103] Ἐδώθη γὰρ διηγήσασθαι ὑμῖν τὰ προστάγματα τοῦ θεοῦ, ὥστε ἀποστρέψαι ὑμᾶς ἐις τὴν καλλίστην καὶ ἀληθινὴν ὁδὸν, καὶ ἀποστήσαι ὑμᾶς ἀπὸ τῶν ματαίων ὕμῶν σεβασμάτων, λιθίνων τε καὶ ξυλίνων, ἀργυρέων καὶ χρυσέων καὶ χαλκῶν ἰνδαλμάτων, μηδὲν ὄντων, καὶ μηδέποτε χρησιμευόντων τινὶ, καὶ ἐπιστρέψαι ὑμὰς πρὸς τὸν θεὸν τὸν ζῶντα, τὸν ποιήσαντα τὸν οὐρανὸν καὶ τὴν γῆν, καὶ πάντα τὰ ἐν ἀυτοῖς, καὶ τὸν λόγον ἀυτοῦ τὸν μονογενῆ ὑιὸν, καὶ τὸ ἀίδιον ἀυτοῦ πνεῦμα τὸ ζωόποιόν τε καὶ ἁγιαστικὸν καὶ καθάρσιον τοῖς ἀυτὸν δοξολογοῦσι καὶ προσκυνοῦσι. νῦν οὖν, ἐὰν ὑμᾶς ἴδω προθύμως καὶ ἀυτοπροαιρέτως ἐπιστρέψαντας πρὸς τὴν ἀυτοῦ θεότητα, μετὰ χαρᾶς καὶ ἡδύτητος ἀρξάμενοι διηγησόμεθα ὑμῖν περὶ τῶν δημιουργηθέντων παρ᾽ ἀυτοῦ πῶς ὁ καλὸς κόσμος ἐκτίσθη παρὰ τοῦ ἀγαθοῦ θεοῦ, καὶ πῶς ἡ διαγωγὴ τοῦ κόσμου ἐπρυτανεύθη, καὶ πῶς ὁι μὲν τῶν ἀνθρώπων τὰ εύάρεστα ἀυτῷ ποιήσαντες, ἐξ ἰδίων προαιρέσεων, ἐτελειώθησαν πρὸς τὸν θεὸν, ὁι δὲ τὰ κακὰ πράξαντες, ἐξετασθέντες ἤδη ἐν τῇ ζωῇ ταύτῃ δικὰς δεδώκασι, καὶ πῶς ὁ ὑιὸς τοῦ θεοῦ ἐν τῷ σώματι παρεγένετο ἐν ἀτιμίᾳ, καὶ πῶς δεύτερον ἐπιτέλει ἔρχεσθαι ἐν τῷ ἀυτῷ σώματι διὰ τῆς τοῦ πατρὸς δόξης, καὶ περὶ τῶν γενησομένων ἀγαθῶν, καὶ τῆς μελλούσης κρίσεως, καὶ πῶς ἐν τῷ παρόντι βίῳ διάγειν ἡμᾶς δεῖ ἐν ταῖς ἐντολαῖς κατὰ θέλημα τοῦ θεοῦ, πῶς τὴν μετάνοιαν εὑρεῖν, καὶ δι᾽ ἀυτῆς τὴν ἄφεσιν, πῶς ἐξιλεώσασθαι τὰ ἡμαρτημένα, καὶ κατὰ τὸ τοῦ θεοῦ βούλημα φεύγειν τὰ κακὰ ποιεῖν τε τὰ ἀγαθὰ, καὶ τῶν ἐπηγγελμένων ἀγαθῶν ἐπιτυχεῖν, καὶ πῶς δεῖ πορεύεσθαι ἐν ταῖς τοῦ θεοῦ ὁδοῖς.

[104] Ταῦτα διηγήσομαι κατὰ τάξιν ἀκόπῳ τῇ γλώσσῃ καὶ ἀπαύστῳ τῷ στόματι, ἵνα καὶ ὁ κύριος κατὰ τὴν ἀυτοῦ φιλανθρωπίαν δεξάμενος τὴν ὑμῶν μετάνοιαν καταξιώσῃ ὑμᾶς ἐισελθεῖν ἐις τὴν τῆς φιλανθρωπίας ἀυτοῦ χάριν ἐν χριστῷ Ἰησοῦ τῷ κυρίῳ ἡμῶν. ὅμως δὲ ἡμεῖς ἀρξάμενοι ἀπ᾽ ἀρχῆς ἀποδείξωμεν τὴν ἀγαθὴν τοῦ κόσμου δημιουργίαν, τὴν παρὰ τοῦ ἀγαθοῦ, ἐὰν ὑμεῖς βούλησθε ἐξ ὅλης καρδίας ἀκοῦσαι καὶ πιστεῦσαι. ἀρχὴν δὲ ποιησώμεθα ἐξηγήσεως πρὸ πάντων περὶ τοῦ μεγάλου καὶ μόνου ἀγαθοῦ θεοῦ, καὶ λοιπὸν περὶ τῶν γενομένων πάντων παρ᾽ ἀυτοῦ. ταύτην δὲ ἐις τὴν ὑμετέραν διδασκαλίαν καὶ ὠφέλειαν σπεύδομεν ἐντελέστερον ἐξηγήσασθαι κατὰ τὴν τῆς θεότητος ἀυτοῦ διαταγὴν. ἀναγκαῖον γὰρ ἡγησάμεθα καὶ περὶ ἀυτοῦ συμμέτρους ἐπιτηδίους τε καὶ εὐαρμώστους λόγους ἐκθέσθαι· περὶ γὰρ θεολογίας τὰ ῥήματα γίνονται. ὄιδαμεν γὰρ ὅτι ἀυτός ἐστιν ὁ ἀληθινὸς θεὸς, οὐ περὶ τῆς ἀκαταλήπτου φύσεως δυνατὸν τι ἐιπεῖν· ἀλλ᾽ ὡς ἔστιν ἐνδεχόμενον διηγήσασθαι. ἀκατάγηπτος γὰρ καὶ ἀνήκαστος καὶ ἀμέτρητος, ἀπερίληπτος, ἀπεριόριστος καὶ ἀνεξέταςος, ἀπροσπέλαστος, ἀπερινόητός ἐστιν ἀπὸ πάσης κτίσεως. ἀόρατος μέν ἐστι τῇ θέᾳ καὶ πᾶσιν ἐγγύτατος, καὶ τῇ τῶν ὀικτιρμῶν προνοία καὶ ἐπισκοπῇ καὶ φιλανθρωποτάτῃ χάριτι πάντων προνοεῖ, ουδέποτε θεαθεὶς ὑπὸ τῶν θνητῶν καὶ σαρκοφόρων, ἀλλ᾽ οὐδὲ ἐκ τῶν πυρίνων λειτουργῶν ἀγγέλων τε καὶ δυνάμεων, μόνον δεδοξασμένος ἐστὶν παρὰ πάσης κτήσεως.

[105] Καὶ πάντα μὲν παρ᾽ ἀυτοῦ γέγονεν· ἀυτὸς δὲ μόνος ἐστὶν ὁ ὢν. ἄνδρες δίκαιοι κατηξιώθησαν γνῶναι τὴν ἀυτοῦ δημιουργίαν, καὶ προσκυνῆσαι ἀυτῷ, ὑποταγέντες τῷ θελήματι ἀυτοῦ, ἐκλάμψαντες θεοπρεπῶς ἐν τῷ εὐπρεπεστάτῳ βίῳ. προφῆται δὲ ὀνομάσθησαν ἐν ταῖς ἀρχέαις γενεαῖς ἀπὸ τοῦ θεοδιδάκτου γένους τῶν ἑβραίων, καὶ τοῦ σπέρματος ἀβραὰμ, ὅντινα διὰ τὴν ἄγαν θεοσέβειαν ἐκλεξάμενος ὁ θεὸς, πατέρα πολλῶν ἐθνῶν ὀνόμασεν, ἵνα ὡς πρωτόπιστος ἐις τὴν ἀρχὴν τῆς πίστεως καὶ τῆς δικαιοσύνης ἀνακαθήσας καυχήσεται, κληθεὶς δικαιότατος πατὴρ, οὗ καὶ τὸ σπέρμα, λαὸς περιούσιος καὶ πρωτοτόκος καὶ γνήσιος ὠνόμασται. ἐν μέσῳ δὲ τοὺτων ὁι προφῆται ἐκ τοῦ ἀυτοῦ γένους ἐξέλαμψαν διὰ τῶν θεοπρέπων λόγων, ὁι καταξιωθέντες τῆς τοῦ πνεύματος χάριτος πρὸς τοῦ διδάξαι πάντας τὸν τῆς θεότητος νόμον. προέθεντο δὲ πᾶσι τὸ θέλημα καὶ τὰς διαταγὰς ἀυτοῦ τὰς εὐθείας, καθάπερ ἁι ἀυτῶν βίβλοι τῆς προφητείας ἀκριβῶς δηλοῦσιν, ἁι καὶ ἐις τὴν πάντων ὠφέλειαν πανταχοῦ διεδώθησαν καὶ διέδραμον, καὶ ἔτι δραμοῦνται ἐις τέλος. πεπληρώκασι γὰρ τὰ πέρατα εὐνομωτάτοις ῥήμασι, καὶ ὡς ἐνώπιον ἑκάστου ἀποδεικνύουσιν ἀναγινώσκοντι τὸ εὔτεχνον τῆς θεἳκῆς προφητείας ἀυτῶν λόγων, ὥστε δοκεῖν θεωρεῖσθαι τοὺς μακαρίους ἐκείνους κατὰ πρόσωπον. ἐν μέσῳ οὖν τούτων τῶν ἁγίων καὶ θεοσεβῶν χορῶν τῶν προφητῶν ἀναστὰς μέγας προφήτης, ᾧ ὄνομα μωσῆς, ὡς καὶ καταξιωθεὶς τῆς θεἳκῆς χάριτος, ἤρξατο διδάσκειν πάντας. δεξάμενος γὰρ ὁ μέγας ἐκείνων τῶν προφητῶν παρὰ θεοῦ τὴν ἀληθινὴν γνῶσιν, ἐξηγήσατο τὴν κοσμοποιΐαν.

[106] Ἐντεῦθεν οὖν καὶ ἡμεῖς ἀρξώμεθα διὰ τῆς χάριτος τοῦ παντοδιδάκτου πνεύματος τοὺς λόγους ποιεῖσθαι, ἐκτιθέμενοι ὑμῖν περὶ ἀμφοτέρων τῶν κόσμων, τῶν παρὰ τοῦ ἀγαθοῦ θεοῦ κτισθέντων, ἔνεκεν τῆς ἀρχῆς καὶ τοῦ τέλους τοῦ προσκαίρου τούτου, καὶ τοῦ μέλλοντος καὶ ἀιωνίου καὶ παραμονήμου. γένοιντο οὖν ἡμῖν λόγοι ἐν τῷ στόματι ἐις τὸ δεῖξαι ὑμῖν τὴν ὠφέλειαν, ὑμᾶς τε ἀκούσαντες δέξασθαι καὶ πιστεῦσαι, καὶ ἀποχωρισθῆναι τῆς σατανικῆς καὶ πονηρᾶς πράξεως, καὶ τῆς θεἳκῆς γυμνασίας κληρονόμους γενέσθαι. ἀρξόμεθα οὖν διὰ τῆς τοῦ χριστοῦ χάριτος διηγήσασθαι ἐφεξῆς ἐν λεπτομέρεσι σημειώσεσι, καὶ ὑμεῖς ἐνωτιζόμενοι ὁλοθύμως ἀκούσατε. δεῦτε οὖν ἀδελφοὶ, τῆς ὠφελείας γενώμεθα, τὴν κοινὴν σωτηρίαν ἐν σπουδῇ ἐις ἑαυτοὺς ἐφελκόσαντες, ἵνα ἀφ᾽ ὑμῶν ἁι τιμωρίαι ἐπαρθῶσι, καὶ γένηται ἀπὸ τῆς ἐπελθούσης ταραχῆς ἐν τάχει ἐιρήνη· καὶ ἐκ τῆς ἀιχμαλωσίας καὶ πλάνης ἐπιστροφὴ σωτηρίας. ἐγὼ δὲ πάντα τὰ προστάγματα τοῦ θεοῦ ἀκολουθὼς προέθηκα, ὁμοῦ ἐις τὰς ἀκοὰς ὑμῶν ὠφέλειαν, ἀπ᾽ ἀρχῆς ἄχρι τέλους ἐξηγησάμενος πάντα. δεῦτε οῦν, πρῶτον συστείλωμεν τὸν θεἳκὸν θησαυρὸν, ἵνα διὰ τοῦτο χαρισθῇ ὑμῖν πάσιν ἴασις· προσενέγκωμεν δὲ ἀυτοὺς ἐις ἀνάπαυσιν, ὀικοδομήσαντες ἀυτοῖς μαρτύριον ναὸν, καὶ εὐκτήριον κοινῆς προσευχῆς, διαπαντὸς ἀιτούμενοι παρὰ τοῦ θεοῦ, πρῶτον μὲν τὴν διαλλαγὴν καὶ εἰρήνην, καὶ τὸ ἔλεος ἐν πίστει καὶ ἀγάπῃ, σὺν τούτοις δὲ ζωὴν καὶ τὴν θεοῦ βασίλειαν, ἵνα καὶ ὑμεις ἐλευθερωθέντες ἀπὸ τῆς ἀυτοπροαιρέτου δουλείας τῶν σκοτεινῶν ἔργων, τὴν δόξαν τοῦ θεἳκοῦ φωτὸς εὑρεῖν δυνηθῆτε, εὐχαῖς καὶ πρεσβείαις ἀυτῶν πρὸς τὸν θεὸν, καὶ οὗτοι ἀναπαύσωσιν τὰς ψυχὰς ἡμῶν ἀπὸ τῶν βασάνων καὶ τῆς ἐπελθούσης ὑμῖν μοχθηρίας, ὅταν βεβαιωθῆτε πρὸς τὸν θεὸν περὶ τοῦτων.

[107] Τότε καὶ ἡ κατοικοῦσα ἀυτοῖς θεότης ὀικτειρήσει ὑμᾶς ἐν τῇ μετανοίᾳ ὑμῶν, καὶ τῇ ἐξομολογήσει καὶ ἐν τῇ ταπεινώσει καὶ ὑποταγῇ τῆς πίστεως. δεῖ οὖν τὴν τῶν νηστειῶν ἔχειν ὑμᾶς κακοπάθειαν, φυτεῦσαί τε ἐν ταῖς καρδίαις ὑμῶν, καὶ ἐις τὸν νοῦν παραδείξασθαι τὸν τοῦ θεοῦ φόβον, καὶ ἀποτινάξασθαι τὰ ἐνθυμήματα. τοῦ θελήματος ὑμῶν, ὅπως καταξιωθῆτε τοῦ λούτρου τοῦ ἁγίου βαπτίσματος, συμμερισταὶ γενόμενοι τοῦ κλήρου τοῦ φωτός τῶν ἁγίων τούτων, καὶ τοῦ καυχήματος τοῦ σταυροῦ, ὅστις τοῖς ἀπολλυμένοις μωρία ἐστὶν, τοῖς δὲ εὑρεθεῖσιν ὑμῖν σοφία σωτηρίας, καὶ δύναμις θεοῦ ἐστιν· ὁς καὶ ἐις ὑιοθεσίαν καταξιώσει ὑμᾶς τῆς θεότητος, ἐξαλείφων τὰς ἁμαρτίας ὑμῶν, ἐις τὸ δέξασθαι τὴν μερίδα τοῦ στεφάνου τῶν ἁγίων τούτων, τῶν πρὸς ὑμᾶς ἐλθόντων, ὥστε καὶ ὑμᾶς γενέσθαι προσκυνητὰς τῆς θεότητος ἀυτοῦ μετὰ τοῦ θείου χοροῦ τῶν δοξολογούντων ἀυτὸν, συμμετόχους γενομένους τῆς εὐλογίας τοῦ ἁγίου πνεύματος. ὑποδεξάμενοι δὲ τὰ θεἳκὰ μυστήρια, καταρισθῆναι ἀπὸ τοῦ σατανικοῦ ῥόπου, καταπατηθέντος τοῦ πονηροῦ τοῖς ποσὶν τῆς ὑμῶν θεογνωσίας, ὑμεῖς εἰσελθόντες ἀπολαύσετε τοῦ θεἳκοῦ γάμου τῆς εὐφροσύνης, εἰς τὸ ἐσθίειν τὸ σῶμα τοῦ ἀληθινοῦ ἀμνοῦ, τοῦ ὑιοῦ τοῦ θεοῦ, καὶ τῆς δόξης συμμέτοχοι ἔσεσθε, καὶ γενήσεσθε εἰς ἒν πνεῦμα συνδεδεμένοι ἐν τῷ σώματι καὶ τῷ ἁίματι ἀυτοῦ. ὁι δὲ μάρτυρες οὗτοι ἔσονται περὶ ὑμᾶς τῷ τοῦ θεοῦ ἐλέει τεῖχος ἰσχυρώτατον, καὶ πύργος ἀκαταμάχητος, καὶ ἐπιστάται καὶ πρεσβευταὶ· ὁι καὶ ἀνδρείως τὸ αἷμα ἀυτῶν ἐξεκένωσαν ἐν τοῖς ἰδίοις ἀγῶσιν, ἵνα νῦν ὑμᾶς λαβόντες τῷ θεῷ προσενέγκωσιν. ἐκέρδησαν γὰρ ὑμᾶς τὰ ἴδια παλαίσματα ἀποδείξαντες, καὶ τὰ νικητήρια, τῇ τοῦ θεοῦ δυνάμει ἀπενεγκάμενοι.

[108] Νῦν οὖν πρὸς ἕσπεράν ἐστιν, ἀπάγετε εἰς ἀνάπαυσιν. ἀπὸ δὲ τῆς ἄυριον σπουδὴ γένηται ὀικοδομῆσαι τὰς σκηνὰς τῆς τούτων καταπαύσεως, ἵνα καὶ ἀυτοὶ ἀντὶ τῆς γηινῆς σκηνῆς, ἣν ὑμεῖς ἀυτοις ὀικοδομεῖτε ἐνθάδε, ἑτοιμάσωσιν ὑμῖν φωτινὰς σκήνας ἐν τῇ βασιλείᾳ τῶν οὐρανῶν, ἧς προσδοκοῦμεν ἐπιτυχεῖν ταῖς τούτων πρεσβείαις, ἐπὶ τὸ ἀυτὸ συναγώμενοι ἐν τῇ βασιλείᾳ τοῦ χριστοῦ· ἀυτῷ ἡ δόξα καὶ τὸ κράτος νῦν καὶ ἀεὶ καὶ ἐις τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων· ἀμὴν. καὶ τοῦτο εἰπὼν, ἀπέλυσε τὸν ὄχλον. ὁ δὲ βασιλεὺς καὶ ὁι μεγιστάνες ἀυτοῦ οὐδέποτε ἠδύναντο χωρησθῆναι ἀυτοῖς, πεπληγμένοι γὰρ ἦσαν καὶ φοβερισμένοι. νυκτὸς οὖν καὶ ἡμέρας ἡ κατομονὴ ἀυτῶν ἦν ἐν τῷ ἀμπελῶνι πρὸς τῇ θύρᾳ τῆς λήνου. ἦσαν ἐνδεδυμένοι σάκκους, καὶ σποδοῦ καθήμενοι. νηστεύοντες δὲ ἐπὶ ἡμέρας ἑξήκοντα πέντε, λαλῶν καὶ παιδεύων καὶ διδάσκων ἀυτοὺς καὶ διαβεβαίων, ὡς σοφὸς ἰατρὸς, σπουδάζων ἑυρεῖν τὸ τῆς σωτηρίας ἀυτῶν φάρμακον, ὅπως ἀυτοὶ πρῶτοι προσενέγκωσιν ἀυτῷ τὰς ψυχὰς ἀυτῶν, ὡς ὁι ἀσθενοῦντες, καὶ ἀυτὸς ὡς ἔυσπλαχνος ἰατρὸς ἰάσηται ἐν τῷ εὐαγγελίῳ τοῦ χριστοῦ. συνεβίβαζεν δὲ ἀυτοὺς, ὥστε πάντα ἀκριβῶς ἐγνωκέναι, οὐκ ἀκροτηριάζων, οὐδὲ ἀεροβατῶν ἐν τοῖς λόγοις, ἀλλ᾽ ἄνωθεν ἀπὸ τῆς ἀρχῆς τῆς κοσμοποιΐας μεχρὶ τῶν θεοφόρων ἁγίων καὶ θεολόγων διηγησάμενος, καὶ τὰς πράξεις ἑκάστου τῆς ἀρετῆς ἐκτιθέμενος, τῶν πνευματικῶν ἐκφωνήσεων γνωστικοὺς ἀυτοὺς κατέστησεν, καὶ τοὺς θεοφιλεῖς ἄνδρας μετὰ τῆς ἀληθινῆς παραδώσεως τοῦ χριστοῦ, καὶ τοὺς πνευματικοὺς πόνους ἑνὸς ἑκάστου μετὰ ἀποδείξεων ὀνομαστὶ ἐγνώρισεν ἀυτοῖς, τὰ ῥήματα ἀυτῶν, τὰ παρὰ τοῦ θεοῦ ῥηθέντα διὰ τοῦ ἁγίου πνεύματος, παρέθηκεν, καὶ τὴν ἑρμηνείαν συνέθηκεν ἐν δυνάμει τῶν λόγων ἀυτῶν.

[109] Ἀυτοὶ δὲ συναγόμενοι καὶ συναθροιζόμενοι ἐν ἀποίρῳ πλήθει ἀνθρώπων ἀλλήλους προσελάμβανον, ἐις τὴν ἀκρόασιν τῆς διδασκαλίας τὰς ἀκοὰς προσφέροντες. ὄχλοι δὲ ἀναρίθμητοι ἐις τὴν φήμην ἤρχοντο θεωρῆσαι ἅμα καὶ ἀκοῦσαι τὰ ἀνεκδιήγητα θαύματα τοῦ θεοῦ, καὶ λαοὶ πολλοὶ ἀνδρῶν τε καὶ γυναικῶν σὺν τοῖς παιδίοις ἀπὸ διαφόρων πατρίδων ὡρμούμενοι. ἔπεσε γὰρ καὶ ὁ φόβος τοῦ πάντων δημιουργοῦ ἐπι πάντας, καὶ ὑπετάγησαν καὶ ἐδείξαντο τὴν πίστιν μετὰ πολλῆς σπουδῆς. ἐθεωροῦν γὰρ τὰ θαυμάσια, καὶ γνησίως ἐπίθοντο τῇ ψυχοφελεῖ νουθεσίᾳ, καὶ φωτοφόρῳ κηρύγματι, καὶ ζωοποιῷ καὶ ζωηφόρῳ ἐπαγγελίᾳ τοῦ εὐαγγελίου, παντα καταδεξάμενοι. ὁ βασιλεὺς δὲ σὺν τοῖς ἄρχουσιν ἐν σπουδῇ ποιεῖν τὰ παρ᾽ ἀυτοῦ προστεταγμένα ἠπείγετο· πληρωθέντων τῶν ἑξήκοντα ἡμερῶν, ὄρθρου ταχέως προσελθόντες ὁι μεγιστάνες καὶ ἄρχοντες σὺν τῷ βασιλεῖ, καὶ τῷ λοιπῷ ὄχλῳ, μετὰ γυναικῶν καὶ παιδίων θηλαζόντων, φατρίαι διάφοροι, προσπέσοντες τῷ ἁγίῳ γρηγορίῳ, ἐζήτουν ἴασιν εὑρεῖν τῶν βασάνων. πληγέντες γὰρ ἦσαν τῇ τῆς ὀργῆς ῥάβδῳ τοῦ δικαιοτάτου κριτοῦ, μάλιστα δὲ ὁ βασιλεὺς, ἀλλαγεὶς ἐν μορφῇ κοπρορύκτων χοίρων, δεδασυμένου ὅλου τοῦ σώματος ἀυτοῦ, καὶ ἐν τοῖς μέλεσιν ἀυτοῦ ἀναφυεισῶν τριχῶν, ὡς καὶ τῶν μεγάλων συάγρων, τῶν ἐν τοῖς καλαμῶσιν βοσκομένων, καὶ ὁι ὄνυχες δὲ τῶν χειρῶν καὶ τῶν ποδῶν ἦσαν, ὡς τῶν γεορύκτων χοίρων, καὶ τὸ στόμα, ἡ ὀψὶς ἀλλοιωθεῖσα ἐν σχήματι χοίρου.

[110] Δικαίαν γὰρ ἐπιτιμίαν παρὰ τοῦ δικαίου κριτοῦ θεοῦ δεξάμενος διὰ τὸ ἄγριον ἀυτοῦ καὶ ἀνήμερον ἦτος, ἐκπεσὼν τῆς βασιλείας μετὰ τῶν θηρίων ἐν τῷ ἄγρῳ ἐβόσκετο. παρασυνεβλήθη γὰρ τοῖς κτίνεσιν τοῖς ἀνοήτοις, καὶ ὁμοιώθη ἀυτοῖς, κατὰ τὸ γεγραμμένον, κεχωρισμένος ἐκ μέσου τῶν ἀνθρώπων. ὅτε οὖν ἐξῆλθεν ὁ ὁμολογητὴς ἐκ τῆς φυλακῆς καὶ μάρτυς τοῦ χριστοῦ γρηγόριος, ἔφθασαν εἰς τὸν τόπον τῶν μαρτυρισάντων ἀπὸ τῆς τοῦ θεοῦ ὀικονομίας, καὶ συνήχθησαν πάντες εἰς ἁπαντὴν ἐρχόμενοι δαιμονιῶντες, καὶ ὁ βασιλευς σὺν ἀυτοῖς, καὶ ὡς σύαγρος μεγάλῃ τῇ φωνῇ ἔκραξεν, βρίζων καὶ ἄφρου πληρῶν τὴν ἑαυτοῦ ὄψιν, ἐν ὁμοιώματι τετραπόδων τρέχων ἀπὸ τῶν καλάμων, καὶ ἔφθασεν εἰς τὸν τόπον ἐκεῖνον. ὁ δὲ ἅγιος γρηγόριος εὐξάμενος ἐζήτει παρὰ τοῦ παντοδωροδότου θεοῦ, ἵνα πρὸς ὥραν οὐ τὴν ὑγείαν τῆς ὄφεως ἀπολάβοι, ἀλλ᾽ ἵνα τὴν ἀκρόασιν καὶ τὴν ἔννοιαν, ὡς τὴν διδασκαλίαν νηφαλίως ἔχειν, ὥστε νοῆσαι τὰ λεγόμενα τῶν λεγομένων λογίων τοῦ θεοῦ, τοσοῦτον μόνον τὴν ἴασιν γενέσθαι ἀυτῷ, ὥστε ἀκούειν καὶ λαλεῖν καὶ νοεῖν ἀνεμποδίστως. τετυχηκὼς δὲ ταύτης ὁ βασιλεὺς τῆς ἰάσεως, τὰς ἑξήκοντα ἑξ ἡμέρας τῆς διδασκαλίας ἀυτοῦ ἔμεινεν ἐν τῇ ἀυτῇ μορφῇ, περιδεδεμένος καὶ περικεκλωμένος ἐν μέσῳ τῶν συνηγμένων ἀνθρώπων.

[111] Πάντες δὲ κυλιόμενοι καὶ κλαίοντες ἐξήτουν ἴασιν ἐαυτοῖς τε καὶ τῷ βασιλεῖ. εἶπεν δὲ πρὸς ἀυτοὺς μετὰ τὴν παράκλησιν ὁ ἅγιος· κἀγὼ μεθ᾽ ὑμῶν ὡς εἷς ἐξ ὑμῶν ζητήσω τὴν ὠφέλειαν, καὶ ὑμεῖς συνθύμως ζηθήσατε τὴν ὑμετέραν ἴασιν, καὶ ὁ φιλάνθρωπος θεὸς ἐλεήσει ὑμᾶς. σπεύσατε οὖν ὀικοδομῆσαι τὰ μαρτύρια καὶ ἀναπαῦσαι τοὺς τοῦ χριστοῦ μάρτυρας, καὶ ἀυτοὶ ἀναπαύσωσιν ὑμᾶς ἀπὸ τῶν βασάνων, καὶ τῆς ἐπελθούσης τιμωρίας, σωθῆτε καὶ ἀπὸ τῶν φοβερῶν καὶ πικρῶν καὶ ἑτοιμασμένων κολάσεων καὶ τῶν μελλουσῶν καὶ ἐπηγγελμένων χρίσεων καὶ καταξιωθῆτε τῆς τοῦ χριστοῦ βασιλείας. τῶν δὲ ἐν σπουδῇ ζητούντων, καθὼς βούλεται, προρέταξεν ἀυτοῖς ποιεῖν. καὶ ἀυτός τι ὅραμα διηγόμενος ἀυτοῖς, ἔλεγεν. δεῦτέ, φησιν, ἀδελφοὶ, διηγήσομαι ὑμῖν τὴν κηδεμονίαν τῆς τοῦ δημιουργοῦ ἀγάπης, τὴν πρὸς ὑμᾶς οὖσαν. ἥτις ἀπεκαλύφθη μοι φοβερὰ καὶ θεἳκὴ θεωρία, δηλοῦσα τὴν ἀυτοῦ συγκατάβασιν, τὴν πρὸς τοὺς ἁγίους ἀυτοῦ μάρτυρας, καὶ τὴν ἀσύγκριτον τούτων τιμὴν τὴν ἐις τὸ ἄμετρον ὕψος ἀρθεῖσαν ἐν τῇ τῶν οὐρανῶν βασιλείᾳ, καὶ τὴν ὑμῖν μέλλουσαν χαρισθῆναι ζωοφόρον ἐπίσκεψιν.

[Cum omnes peterent ulteriorem instructionem;] Ubi locutus est hæc omnia sanctus Gregorius, omnes sciderunt vestimenta sua, cum rex, tum proceres, tum reliqua hominum turba, spargentesque pulverem, humi sederunt, dixeruntque unanimiter quasi uno ore: An spes veniæ nobis est apud Deum? Perditi enim sumus ignorantia nostra, & viis tenebrosissimis. Nunc vero quomodo dimittentur multa illa peccata nostra? At sanctus Gregorius ad eos dixit: Benignus est Dominus & æquanimis, multæque misericordiæ & commiserationis: omnium, qui invocant nomen ejus, eumque exquirunt, fit remunerator. Illi vero ad ipsum dixerunt: Instrue nos, & confirma corda nostra tamquam pater noster, ut possimus invocare eum, qui creavit nos. Si itaque conversus nos iterum recipiat ad pœnitentiam, & si etiam nunc sit locus conversioni nostræ, & necdum abscissa sit ab eo spes vitæ nostræ; tu ipse ne sis memor malorum omnium, quæ tibi a nobis illata sunt, & proponas nobis doctrinam rectissimam, nec odio incitatus, a justa & recta via nos abducas. Sic omnes una cum rege clamaverunt cum fletu ejulantes, per terram sparsi coram ipso, non valentes vero vel ad horam ab eo separari propter horribilem dæmonum insaniam. Si enim ad momentum discedebant, insilientibus continuo dæmonibus in homines, furebant, & proprias manducabant

[101] Quando ergo sanctissimus Gregorius verba audivit, quæ coram ipso loquebantur, lacrymans multum, ad eos dixit: Vos scitis, quanta mihi mala intuleritis: [Sanctus ex iis, quæ sibi & sanctis] fierine potest, ut homo tanta patiatur & perferat? qui annis quindecim in medio serpentum degit, vivere & nullum ab eis pati malum? Ex his primum cognoscite potestatem Creatoris: nam omnium Conditor, quemadmodum desiderat, & quandocumque vult, uniuscujusque mutat consuetudinem, ut etiam amarissimum & nocentissimum eorum venenum in horrendissimo illo profundo pro me, indigno servo suo, dulce reddiderit & mitigaverit. Etiamsi enim nos indigni sumus, ad utilitatem tamen vestram nos conservando miraculorum suorum virtutem demonstravit, & hoc tempore adduxit ad vos excolendos, ut ex misericordia Dei percipiatis fructum, qui vobis per nos affertur. An fieri rursum potest, ut una Puella restiterit viro gigantæi roboris, sicut oculis vestris vidistis? Et quomodo id factum esset, nisi a Deo data esset potestas victoriæ, ut Martyrem suam servaret immaculatam ab iniqua transgressione vestra?

[102] De morte vero illorum beatissimorum Martyrum, [Martyribus contigerant, Dei potentiam prædicat,] quorum sanguis in regione vestra effusus est, qui & divina dignati sunt gratia, & sacrificium Deo oblati sunt, quid oportet dicere? Propter hos & visitatio exquisitionis a Deo facta est vobis, qui habitatis in regione Armeniæ, & gratia justissimi illorum sanguinis, qui effusus est, ecce, remissio vobis offertur peccatorum per pœnitentiam vestram ab eo, qui omnia dona gratis tribuit, Deo. Quod vero ad me spectat, assevero, quod, etiamsi non essem per mandatum Dei vobis constitutus prædicator, sed quasi propria voluntate, non possem præsumere vel usque ad unum apicem a vobis abscondere: quanto minus nunc, cum mandatum a Deo accipiam. Singulis enim diebus in profundissimo præcipitio apertis oculis vidimus Dei angelum, animos mihi addentem, & dicentem, sicut & nunc eamdem video visionem: Dominus Deus custodivit te, suoque ministerio dignum censuit, & agri excolendi officium tibi commisit, ut cum reliquis ingrediens operariis, mercedem recipias. Cum autem vos me injeceritis in profundam illam foveam, & in lutum istud mortiferum, incolumis per voluntatem Dei egressus sum. Hæc sæpe dico, non quod gloriam mihi capto, sed quod nequeo abscondere mirabilia Dei. Neque enim fieri potest, ut obliviscar, aut potius non annuntiem, quod me, qui creditus eram mortuus coram oculis vestris, ex morte eripuerit, ut vos ipsi testamini. Ego enim occisus eram a vobis, & vos delictis mortui: sed, ecce, per occisum vos mortui una ad vitam revocamini.

[103] Nam datum est enarrare vobis mandata Dei, [multaque perstringens exponenda,] ut revertamini ad rectissimam & veram viam, & recedatis a vanis vestris simulacris, lapideisque & ligneis, argenteis & aureis & æreis statuis, quæ nihil sunt & numquam alicui sunt utilia, & regrediamini ad Deum vivum, qui fecit cælum & terram, & omnia, quæ in illis sunt, & ad Verbum, Filium ejus unigenitum, & ad æternum ejus Spiritum, qui vivos, sanctos & mundos reddit omnes, qui ipsum collaudant & adorant. Nunc ergo, si videam, vos alacriter & libera voluntate ad ipsius Divinitatem revertentes, cum gaudio & suavitate exorsi, enarrabimus vobis de creatis ab ipso; quomodo speciosus hic mundus a bono Deo sit conditus, quomodo administratus sit mundi status, quomodo ex hominibus alii, qui placita Deo liberis voluntatibus fecerunt, perfecti apud Deum evaserint; alii vero, qui mala sunt operati, examinati etiam in hac vita pœnas dederint: quomodo Filius Dei in corpore advenerit in humilitate, & quomodo iterum perfecte in eodem corpore sit venturus per gloriam Patris; & de bonis futuris, & de futuro judicio: quomodo in præsenti vita oporteat nos inhærere mandatis secundum voluntatem Dei, quomodo pœnitentiam invenire, & hujus ope remissionem, quomodo expiare peccata, & secundum voluntatem Dei mala fugere ac bona facere, consequique bona promissa, & quomodo oporteat per vias Dei incedere.

[104] [de Deo disserit,] Hæc ex ordine enarrabo lingua indefessa & ore indesinenti, ut Dominus, pro sua misericordia acceptans pœnitentiam vestram, dignos vos faciat ingredi in gratiam clementiæ suæ per Jesum Christum Dominum nostrum. Verumtamen exorsi ab initio, ostendamus rectam mundi creationem per Deum bonum, si vultis ex toto corde audire & credere. Ante omnia vero principium narrationis ducamus de magno, eoque solo bono Deo, & deinde de omnibus ab ipso factis. Hanc vero ad instructionem & utilitatem vestram studemus perfectiorem facere secundum mandatum Divinitatis eius. Necessarium enim duximus de ipso verba congruentia, aptaque & concinna proferre: nam de theologia fit sermo. Scimus enim, ipsum esse verum Deum, de incomprehensibili eius natura non potest aliquid affirmari, sed, sicut capi potest, disseri. Nam neque apprehendi, neque accedi, neque mensurari, neque includi, neque circumscribi, neque explorari, neque loci proximitate attingi, neque mente comprehendi ab ulla creatura potest. Invisibilis quidem est oculis, sed omnibus proximus, & miserationum suarum cura, visitatione & benignissima caritate omnibus providet, numquam visus a mortalibus & carne indutis, sed neque a ministris suis igneis a, Angelisque & Virtutibus, solum magnifica laude celebratus est ab omni creatura.

[105] [de prophetis & Moyse, & de mundi] Et omnia quidem ab ipso facta sunt: ille vero solus est, QUI EST. Viros justos eo dignatus est favore, ut ejus in mundo condendo opificium cognoscerent, eumque adorarent, subjecti ipsius voluntati, splendentes divine vita honestissima. Illi autem prophetæ nominati sunt in generationibus antiquis, ortique ex genere Hebræorum divinitus edocto, & ex semine Abraham, quem ob eximiam pietatem elegit Deus, & patrem multarum gentium nominavit, ut tamquam primus fidelis, in principatum fidei & justitiæ erectus glorietur, vocatus Justissimus Pater, cujus & semen populus Peculiaris, & primogenitus & genuinus appellatus est. Inter hos vero ex eodem genere eluxerunt prophetæ verbis majestatem præferentibus, dignati gratia Spiritus ad omnes Dei legem docendos. Proponebant autem omnibus voluntatem & mandata ejus recta, quemadmodum libri eorum prophetiæ accurate ostendunt, qui etiam ad utilitatem omnium quoquoversum dispersi sunt, & discurrerunt, & etiamnum discurrent usque in finem. Impleverunt enim fines orbis terrarum verbis justissimis, & quasi coram omnibus legenti exhibent decore contexta prophetiæ eorum oracula, ut beati illi coram conspici videantur. In his ergo sanctis & religiosis prophetarum choris cum surrexisset magnus propheta, cui nomen Moyses, & cui divinam Deus donavit gratiam, cœpit omnes docere. Accepta enim a Deo vera cognitione, magnus ille inter prophetas enarravit mundi creationem.

[106] Hinc itaque & nos ordiamur verba facere per gratiam docentis omnia Spiritus, [creatione. Hortatusque ad Martyres digne sepeliendos,] exponentes vobis de ambobus mundis a bono Deo conditis, propter initium & finem temporarii hujus, & propter futurum æternumque b & permanentem. Utinam dentur verba in ore meo, ut & utilitatem vobis afferam, & vos audita recipiatis & credatis, & ab operatione diabolica & mala recedatis, ac divinæ exercitationis fiatis participes. Incipiemus ergo per gratiam Christi deinceps enarrare per minutas annotationes, vosque auribus illa haurientes ex toto corde audite. Agite itaque, fratres, ut faciamus profectum, cum studio communem salutem super vos attrahite, ut pœnæ a vobis auferantur, & confestim oriatur requies ex conturbatione, quæ vos apprehendit; & ex captivitate & errore conversio ad salutem. Ego omnia Dei mandata consequenter proposui, simulque in auditu vestro profectum feci, ab initio usque ad finem omnia c enarrans. Venite ergo, primum componamus ad sepulturam divinum thesaurum d, ut hujus gratia vobis omnibus donetur sanatio. Illos autem ad requiei locum portemus, ædificantes ipsis ædem martyricam, & oratorium in usum precationis communis, semper petentes a Deo, primum quidem mutationem & pacem, & misericordiam cum fide & caritate, vitam vero cum his, & Dei regnum, ut vos liberati voluntaria servitute operationum tenebricosarum, divini luminis gloriam invenire valeatis precibus & intercessionibus illorum apud Deum, illique animas vestras faciant requiescere a tormentis ærumnaque vobis illata, ubi de his confirmati fueritis apud Deum.

[107] Tunc & Deus, qui habitat in illis, miserabitur vos per pœnitentiam vestram & confessionem, [alia subjungit monita.] humiliationemque & subjectionem fidei. Oportet ergo, vos insistere jejuniis, laborum tolerantiam cordibus vestris imprimere, & in mente timorem Dei manifeste præferre, & excutere desideria voluntatis vestræ, ut digni habeamini lavacro sancti baptismatis, & participes fiatis sortis luminis horum Sanctorum, & gloriationis crucis, quæ pereuntibus stultitia est, vobis vero inventis sapientia salutis & virtus Dei est. Qui etiam in adoptionem filiorum Dei dignabitur vos assumere, delens peccata vestra, ut accipiatis participationem coronæ horum Sanctorum, qui ad vos venerunt, ut & vos Dei fiatis adoratores cum divino choro Dei gloriam celebrantium, & participetis benedictionem Spiritus sancti. Ubi vero acceperitis divina mysteria, ut emundemini labe diabolica, calcato maligno illo pedibus cognitionis Dei, ingressi divinis fruemini lætitiæ nuptiis, comedendo corpus veri agni, Filii Dei, & gloriæ eritis participes, & in unum coalescetis spiritum, per Corpus & Sanguinem ejus connexi. Hi autem Martyres erunt pro vobis per Dei misericordiam murus fortissimus & turris inexpugnabilis, & advocati & patroni: hi in certaminibus suis viriliter sanguinem suum effuderunt, ut modo vos ad Deum adducant. Nam vos lucrati sunt, ostendentes pugnas suas & victorias, quas Dei virtute retulerunt.

[108] Nunc, quoniam instat vespera, abite ad requiem. At a die crastina cura habeatur ad ædificandum istorum requiei tabernacula, ut illi etiam pro terreno habitaculo, [Pergit Sanctus diebus sexaginta quinque] quod vos hic ædificatis, præparent vobis splendida tabernacula in regno cælorum, quod horum intercessionibus consecuturos nos speramus, cum simul congregati simus in regno Christi, cui gloria & potentia nunc & semper & in secula seculorum. Amen. Et his dictis, dimisit multitudinem. Rex vero & magnates ipsius numquam poterant a Sancto discedere: attoniti enim erant & exterriti. Quare noctibus & diebus manebant in vinea ad portam torcularis. Induti erant saccis, & pulvere e conspersi sedebant. Cum autem jejunarent ad sexaginta & quinque f dies, loquens Sanctus, instituensque & docens ipsos, & confirmans, veluti sapiens medicus, studebat invenire medicinam salutis eorum, ut illi primi offerrent eidem animas suas, sicut infirmi, & ipse, tamquam misericors medicus, eas sanaret per Euangelium Christi. Congregabat autem illos, ut omnia accurate essent intellecta, non summa legens rerum vestigia, neque aërem verberans sermonibus, sed ab initio ordiens a principio creationis mundi & usque ad viros divinos & theologos doctrinam suam deducens, & opera virtutis uniuscujusque exponens, spiritualium dictorum scientia eos imbuit, & viros Deo dilectos simul cum vera traditione de Christo, & vitam illorum, & spirituales labores singulorum cum probationibus nominatim ipsos docebat: verba eorum, per Spiritum sanctum de Deo dicta, proferebat, & virtute verborum suorum interpretationem componebat.

[109] [innumeram docere populum,] At congregati, & ad innumeram hominum multitudinem coacervati invicem assumebant, ad audiendam doctrinam aures arrigentes. Innumerabiles quoque turmæ ob famam accurrebant ad videndum & audiendum inenarrabilia Dei miracula, populique multi, cum viri tum mulieres cum parvulis, ex variis provinciis profecti. Nam timor Conditoris omnium corripuit omnes, & obedierunt, fidemque præbuerunt multo cum studio. Viderunt enim mirabilia, & ingenua simplicitate crediderunt monita animæ utilia, prædicationem illuminantem, promissa Euangelii salutem vitamque afferentia, omnia recipientes. Rex vero & principes diligenter nitebantur perficere, quæ mandata erant a Sancto. Completis illis diebus sexaginta g, mane confestim accedentes magnates & principes cum rege, & cum reliqua multitudine, cum uxoribus & pueris lactentibus, agmina diversa, accidentesque ad pedes sancti Gregorii, flagitabant sanationem dolorum. Percussi enim erant virga iræ justissimi Judicis, & vel maxime rex, mutatus in figuram in stercore se volutantium porcorum, hirsuto reddito toto ejus corpore, & excrescentibus per membra ejus pilis, quales sunt magnorum aprorum, qui pascuntur in arundinetis: imo & ungues manuum pedumque erant velut terram fodientium porcorum, quemadmodum & os: vultus forma porcina alienatus h.

[110] [rege necdum savato,] Nam justam pœnam cum accepisset a Deo justo judice ob mores suos silvestres & immites, regno privatus cum feris pascebatur in agris. Comparatus enim est jumentis insipientibus, & similis factus est illis, secundum quod scriptum est, separatus ab hominibus. Quando ergo confessor & martyr Christi Gregorius exivit de carcere, per Dei providentiam venerunt ad locum, ubi passi erant Martyres, & congregati sunt omnes vexati a dæmonibus, ut ipsi procederent obviam, & cum eis rex, ac instar apri magna voce clamavit, dormitans i & vultum suum spuma replens, more quadrupedum currens ex arundinibus, & pervenit ad locum istum. At sanctus Gregorius precatus, rogabat datorem donorum omnium Deum, ut ad tempus, non sanitatem formæ obtineret, sed ut auditum impetraret & mentem, ut doctrinam prudenter exciperet, ut perpenderet exposita de dictis Dei oraculis, tantumque dumtaxat sanationis eidem concederetur, ut sine impedimento audiret, loqueretur & cogitaret. Hac ergo sanatione obtenta, rex illis sexaginta & sex diebus institutionis suæ permansit in eadem figura, undique ligatus & inclusus in medio eorum, qui convenerant.

[111] Omnes vero provoluti & flentes rogabant sanationem sibi & regi. At Sanctus post consolationem ad eos dixit: Et ego vobiscum, [pro quo rogat populus.] tamquam unus ex vobis, rogabo quæ utilia sunt, & vos uno animo rogate sanationem vestram; & benignus Deus miserebitur vestrum. Festinate igitur ædificare sacras Martyribus ædes, & corpora Christi Martyrum ad requiem perducere, ut ipsi vobis impetrent requiem a cruciatibus, & a supplicio, quod vobis supervenit: ab horrendis etiam, amaris ac paratis pœnis futurisque & annuntiatis judiciis eruamini, & dignemini regno Christi. Illis vero studiose obsecrantibus, ut volebat, eos facere jubebat. Ille quoque quamdam visionem illis enarrans, dicebat: Venite, inquit, fratres, narrabo vobis providentiam caritatis Conditoris in vos. Hæc mihi ostensa est visio tremenda & divina, manifestans, quam clementer se demittat in gratiam sanctorum Martyrum, & horum incomparabilem gloriam, ad immensam altitudinem in regno cælorum elatam & visitationem, quæ vitam afferat, vobis benigne impertiendam.

ANNOTATA.

a Ministros igneos vocat angelos, aut forte seraphinos, alludens verisimiliter ad verba Psalmi 103 ℣ 4; Qui facis angelos tuos, spiritus; & ministros tuos, ignem urentem. Hinc tamen certum non fit, auctorem ignea angelis tribuere corpora, qui fuit error aliquot antiquorum. At ipsis etiam Angelis videtur negare visionem Dei, in quo certe erravit, cum Angeli gaudeant Dei visione, quemadmodum& homines beati. Error autem ille, quod nulla creatura claram habere possit Dei visionem, attribuitur Armenis in libello Benedicti Papæ XII, edito apud Odoricum Raynaldum ad annum 1341 num. 48 & sequentibus. Nam libelli § 8 omnibus Beatis, tam Angelis quam hominibus, negatur clara Dei visio, & rursum § 105. Quapropter verisimile est, in eo Armenorum errore fuisse hujus Vitæ scriptorem.

b Hic rursum de errore suspectus esse posset, uti & ante cap. 6 num. 5, sicut ibi observavi, nisi aliis locis mentem suam declararet, de beatitudine Sanctorum non differenda usque ad judicii diem. Nam in eo errore fuerunt aliquando Armeni aliqui, ut vellent, tam justorum defunctorum beatitudinem, quam pœnas improborum, differri usque ad judicium universale, sicut liquet ex mox laudato Benedicti XII libello. At noster mox num. 111 memorat incomparabilem gloriam Martyrum, ad immensam altitudinem in regno cælorum elatam. Et rursum num. 118 de iisdem Martyribus dicit, quod vitam possideant sempiternam &c. Itaque non differt beatitudinem Sanctorum usque ad mundum aliquem futurum æternumque, ut quis alias suspicari posset. Incongrue tamen loquitur, cum de ambobus mundis verba se facturum dicit, & præsentem quasi opponit futuro. Novimus quidem ex S. Petro, orbem terrarum igne interiturum, ejusdemque verba 2 Petr. 3 ℣ 13, Novos vero cælos & novam terram secundum promissa ipsius exspectamus, in quibus justitia habitat. Verum hac de causa non debemus duos dicere mundos; cum unicus sit universalis, in quo etiam est sedes Beatorum, sive cælum empyreum. Quo usque vero mundus sit destruendus & innovandus, theologis & interpretibus sacræ Scripturæ examinandum relinquo.

c Biographus abscidit reliqua omnia, quæ ad instruendum populum disseruit eo tempore S. Gregorius: potuisse & plura omittere, cum illa non sint necessaria ad vitam Sancti exponendam. Et sane suam potius, quam S. Gregorii censendus est dedisse doctrinam.

d De Martyrum corporibus loquitur.

e Græce in apographo tantum habetur σποδοῦ pulveris, ut fortasse aliquid desideretur. Quod vero spectat ad rem ipsam, verisimiliter commentum est biographi, quod rex aliique non auderent umquam a Gregorio abscedere.

f Sexaginta dies habent Metaphrastes & scriptor Latinus. At Metaphrastes addit, istud jejunium a Gregorio fuisse indictum: quod non habet hic noster.

g Ante dixit sexaginta quinque dies, & de iisdem videtur hic loqui.

h Jam ante monui, has regis miserias videri exaggeratas supra verum.

i In apographo legitur βρίζων id est, præ gravedine cibi aut potus dormitans, idque alienum non est a porco: sed parum congruit cum præcedente clamore. Hinc dubito, an forte scriptum non fuerit, γρύζων grunniens, quod porcorum est. Ceterum non habenda hæc nisi pro ornamentis fabulæ, qua aprum fecit auctor. Hinc inferius ipsum inducit, tamquam primo die, quo ad S. Gregorium accessit, sanæ menti restitutum, ut prædicationem audire posset & intelligere, imo & loqui; sed totam figuram porcinam ad sexaginta quinque aut sex dies eidem relinquit. At S. Gregorius a primo die pro integra regis sanatione procul dubio orasset.

CAPUT X.
Visionem suam narrat Gregorius cum explicatione accepta.

Ἐφάνη οὖν μοι λίαν θαυμαστὸν καὶ θεἳκὸν καὶ ἀνεκδιήγητον ὅραμα, οὗ ἐκ μέρους ἔλαβον τὴν κατανόησιν. ἐν τῷ μεσονυκτίῳ οὖν τουτῷ, ὧς ὑμεῖς κεκμηκότες ἀναπαύεσθαι ἀπὸ τοῦ βάρους τῆς ἀγρυπνίας, ἐγὼ ἐγρηγόρουν ἔτι ἐνθυμούμενος καθ᾽ ἑαυτὸν ἔνεκεν τῶν ἐξαίφνης θαυμασίων καὶ ἐπισκέψεων καὶ ἐλέους τοῦ θεοῦ πρὸς ὑμᾶς, διὰ τὸ ἐμβαλεῖν ἀυτὸν ὑμᾶς ἐν τῷ χωνευτηρίῳ τῆς θεἳκῆς γνώσεως τῆς διδασκαλικῆς παιδεύσεως. ἐλογιζόμεν δὲ καὶ τὴν τῶν μαρτύρων ἀγάπην, τὴν πρὸς τὸν ἀυτῶν ποιητὴν, καὶ τὰς ἑτοιμασθείσας ἀυτοῖς ἀμοιβὰς, ἄρα ὁποῖαι νῦν ὑπάρχουσι. ὡς δὲ ἐν τούτοις ἠμὲν, ἄφνω ἐγένετο φωνὴ σφοδρωτάτης βροντῆς, καὶ φοβερὸς κτύπος, ὥς φωνὴ θαλάσσης βραζούσης, τῶν κυμάτων ὁιδαινόντων καὶ τεταραγμένων, καὶ διηνήχθη τὸ σκηνοειδὲς στερέωμα τοῦ οὐρανοῦ, καὶ καθελθὼν ἄνθρωπος εἶς ἐν σχήματι φωτὸς ἐκάλεσε τὸ ὄνομά μου, καὶ εἶπεν γρηγόριε. ἐγὼ δὲ ἀτενίσας, ἴδον τὴν μορφὴν ἀυτοῦ. ἔμφοβος δὲ γενόμενος, καὶ τρομάσας ἐις τὴν γῆν ἔπεσον. καὶ εἶπέν μοι· πρόσεχε ἄνω, καὶ ἴδε τὰ θαυμάσια, ἃ ἐγὼ σοι δείξω. καὶ ἀναβλέψας ἐθεασάμεν τὸ στερέωμα τοῦ οὐρανοῦ, καὶ τὰ ὕδατα τὰ ὑπεράνω τοῦ στερεώματος διασχισθέντα καθ᾽ ὁμοίωσιν τῶν φαράγγων, ὡς τοὺς λόφους τὸν ὀρέων, ᾧ δὲ καὶ ᾧ διαμερισμένα, ἑστηκότα καὶ συντεθειμένα, ἀνήκαστα καὶ ἀκατάληπτα τῆς τῶν ὀφθαλμῶν θεωρίας. καὶ τὸ φῶς εἶδον ῥέον ἄνωθεν, καὶ μέχρι τῆς γῆς κατιὸν, καὶ μετὰ τοῦ φωτὸς στρατιαὶ ἄμετροι, φωτοἳδεῖς, δίπτεροι ἐν ὁράσει ἀνθρώπων. ἦσαν δὲ ἁι πτέρυγες ἀυτῶν πῦρ. κατίεσαν δὲ καθ᾽ ὁμοίωσιν λεπτοτάτου κονιορτοῦ, κινουμένου ἀπὸ τῆς θερμωτάτης ἀκτίνος τοῦ ἡλίου, ὅταν διὰ θυρίδων καὶ φωτοφόρων στρογγυλῶν εἰσβάλλει. οὕτως αἱ στρατιαὶ μετὰ τοῦ φωτὸς ἐπλήρωσαν τὰ κάτω μέρη, καὶ προέτρεχε τὸ φῶς σῦν τῇ στρατιᾷ, καὶ εἷς φοβερὸς ἐν ὁράσει ἀνθρώπου, ὑψηλὸς καὶ ἔνδοξος, ἐκράτη τὴν ἀρχὴν καὶ τὸ τέλος τῆς στρατιᾶς, καὶ προῆγεν ἕως κάτω, καὶ τὰς ἄμφω ἀρχὰς ἐφύλαττεν, καὶ ἐν τῇ χειρὶ ἀυτοῦ σφύρα μεγάλῃ χρυσῆ καὶ πάντες ἠκολούθουν ἀυτῶν. ἀυτὁς δὲ πετόμενος ὀξέως, κατὰ τὴν ὀξύτητα τοῦ ἀετοῦ, κατελθὼν ἔφθασε τὸ ἔδαφος τῆς γῆς εἰς τὸ μέσον τῆς πόλεως, καὶ ἐπάταξε τὸ πάχος τοῦ πλάτους τῆς γῆς. μέγας δὲ καὶ ἄμετρος κτύπος ἤυχησεν ἐν τοῖς καταχθονίοις τῶν ἀβύσσων, καὶ πᾶσα ἡ γῆ ἐν βλέμματι ὀφθαλμῶν ἱκανῶς ὁμαλισθεῖσα ἐξισώθη, καὶ πεδίον γέγονε.

[114] Καὶ θεωρῶ ἐν μέσῳ τῆς πόλεως ἐγγὺς τοῦ παλατίου τοῦ βασιλέως τετορνευμένην βάσιν χρυσῆν, τῷ μεγέθει ὡς βουνὸν μέγαν, καὶ ἐπάνω ἀυτῆς στύλον πυρὸς ὑψηλὸν σφόδρα, καὶ ἐπάνου ἀυτοῦ κεφαλίδα ἐκ νέφους καὶ σταυρὸν φωτὸς· ἔτι δὲ θεωρῶ ἄλλας τρεῖς βάσεις, μίαν ἐν τῷ τοπῷ, ᾧ ἐμαρτύρησαν ἡ ἁγία γαιανὴ μετὰ τῶν δυὸ * ἐταιρῶν ἀυτῆς, καὶ μίαν ἐν τῷ τόπῳ, ῷ ἐμαρτύρησεν ἡ ἁγία ῥιψίμη μετὰ τῶν τριάκοντα τριῶν, καὶ μίαν ἐν τῷ τόπῳ τῆς λήνου. αἱ δὲ βάσεις ἐκεῖναι ἧσαν πυροειδεῖς καὶ στύλοι ἐπέκειντο ἐκ νεφελῆς, καὶ αἱ κεφαλίδες ἐκ πυρὸς, καὶ ἐπάνω τῶν τριῶν στύλων σταυροὶ τρεῖς φωτοειδέστατοι, καθ᾽ ὁμοίωσιν τοῦ δεσποτικοῦ σταυροῦ, καὶ τῶν στύλων τούτων ὁι σταυροὶ ἴσοι ἦσαν, τῆς δὲ φωτοείδους κεφαλίδος ὁ στύλος ὑψηλότερος ὑπῆρχεν. καὶ τοῖς τέσσαρσι στύλοις ἐπάνω τῶν σταυρῶν καμάραι θαυμαστοειδεῖς, ἴσαι ἀλλήλαις, συνεπάγησαν. τούτων δὲ ἐπάνωθεν κυκλοφορὲς ἡμίσφαιρον σκήνωμα, ὡς σεληνὴν, ἐθεώρουν, νεφοφανῆ καὶ θεοκτίστην ὀικοδομὴν ἔχουσαν· ὑποκάτω δὲ τῆς σκηνῆς ἐπάνω τῶν καμάρων τοὺς τριάκοντα ἁγίους μάρτυρας τοῦ χριστοῦ, ὡς ἐν σχήματι λευκοτάτου φωτὸς μετὰ τῶν ἐνδυμάτων, περὶ ὧν οὐ δύναμαι διηγήσασθαι. ἐπάνω δὲ τοῦ ἄκρου τῆς ὀικοδομῆς ἐθεώρουν θρόνον θαυμαστὸν, θεόπλαστον, φοβερὸν, πυρινὸν, καὶ τὸ δεσποτικὸν σταυρὸν ἐπάνω ἀυτοῦ, φῶς δὲ τούτῳ περιερχόμενον, συμμιγὲν εἰς τὰς ἀκτίνας τοῦ σταυροῦ, καὶ συμπεπηγὸς ἐπὶ τὸ ἀυτὸ, καὶ στύλον φωτὸς ἐργασάμενον ἔλαμψεν μέχρις ἄνω.

[115] Ἐκ μέσῳ δὲ τῶν βάσεων τῶν κατοτέρων στύλων ἐξέρευσε πήγη σφοδρωτάτου ὕδατος, καὶ ἐκχυθεῖσα ἠπλώθη ἐν πάσαις ταῖς πεδίασι, καὶ ἐπλήρωσε τὰ σύμπαντα ἄχρι τῆς τῶν ὀφθαλμῶν καταλήψεως, καὶ ἐγένετο θάλασσα μεγάλη. οὐρανωειδῆ δὲ καὶ χλωρίζοντα ἐφάνη ὅμου πάντα τὰ πεδία. καὶ ἴδον πλῆθος πυρινῶν θυσιαστηρίων ἄμετρον, καὶ σταυρὸν ἕνα ἐπάνω ἑνὸς ἑκάστου θυσιαστηρίου· ἔλαμπον δὲ ὡς τὸ πλῆθος τῶν ἄστρων. καὶ ἴδον ἀγέλην ἀναρίθμητον ἀιγῶν ἐν χρώματι μελανῷ, ἥτις περάσασα τὰ ὕδατα, πρόβατα ἐγένετο, ὡς καὶ τὴν χρόαν στραφῆναι ἀυτῶν εἰς λευκότητα. χρυσόμαλλα δὲ φωτοειδέστατα ἐφ᾽ ἅπαξ ἐγένοντο, ὥς τε καὶ ἀκτίνας ἐκπέμπειν. ἀυτὰ ἔτι δὲ προέχοντος ἐμοῦ, ἐξαίφνης γέννησις τῶν ποιμνίων ἐγένετο, καὶ ἐπληθήνθησαν, καὶ τὰ γεννήματα ἀυτὼν ἐπλήρωσε τὰ σύμπαντα καὶ τὰ γεννηθέντα ἀρνία πάντα φωτόμαλλα ὑπῆρχον. μετὰ δὲ ταῦτα ἄλλα γεννήματα προετέθησαν, καὶ ἐξ ἀυτῶν τινα, εἰσελθόντα εἰς τὰ ὕδατα, ἐπέρασαν, καὶ τὰ ἀρνία λύκοι ἐγένοντο μελανοὶ, καὶ ὁρμήσαντες ἐν μέσον τῶν ποιμνίων, ἤρξαντο σφάζειν, καὶ πλῆθος αἵματος ἐξεχύθη. καὶ ὡς ἔτι ἐθεώρουν, ἀνεφύησαν πτέρυγες τοῖς ποιμνίοις, καὶ ἐγένοντο πτερατὰ καὶ πετασθέντα ἀνελήφθησαν εἰς τὰς στρατιάς τοῦ φωτὸς, καὶ ἀνίστη κατακλυσμὸς πυρὸς, καὶ σύρας ἀπώλεσε τοὺς λύκους. ἐγὼ δὲ ἀτενίζων ἐθαύμασα.

[116] Ὁ δὲ ἄνθρωπος, ὁ ἐν πρώτοις καλέσας με, καὶ δείξας μοι, εἶπέν μοι· ἄνθρωπε, τί ἐστήκας ἐκπληττόμενος, καὶ οὐ κατανοεῖς τὰ μεγαλεῖα τοῦ θεοῦ; καὶ εἶπον· πῶς δέσποτα; λέγει ἀυτὸς· τοῦτο τὸ ὅραμα ὤφθη σοι, ἵνα συνήσῃς. ἤνοικται γὰρ ὁ οὐρανὸς· γνῶθι, ὅτι ἠνοίγησαν αἱ θύραι τῆς φιλανθεωπίας τοῦ χριστοῦ πρὸς τὰ ἀυτοῦ πλάσματα, καὶ τῇ φωνῇ τοῦ φθόγγου τῆς βροντῆς μάθε τὴν ἔλευσιν τῆς βροχῆς τοῦ ἐλέους καὶ τῆς γνώσεως τοῦ θεοῦ· ἠνοίχθησαν αἱ θύραι τοῦ οὐρανοῦ καὶ τὰ ὕδατα ὑπεράνω ἀυτῶν διεμερίσθη, ἵνα μηκέτι γένηται ἐμπόδιον ἀναβῆναι ἄνω ἀπὸ τῶν ἀνθρώπων τῆς χώρας ταύτῆς. ὁι γὰρ ἅγιοι μάρτυρες οὗτοι, ὃι ἐνθαῦτα μαρτυρήσαντες, ἠργάσαντο ὁδὸν καὶ τοῖς βορινοῖς μέρεσιν· ἄυτοι γὰρ ἀνῆλθον, καὶ τοῖς ἄλλοις πορείαν ἐποίησαν. ἰδοὺ δὴ καὶ τὸ φως, τὸ πληρῶσαν τὰ σύμπαντα, τὸ κήρυγμα τοῦ εὐαγγελίου ἐστὶν, ὃ καὶ τὰ μέρη τοῦ βορρᾷ πληροῖ. καὶ αἱ στρατιαὶ τοῦ φωτὸς ἐπεπόθησαν καθελθεῖν ἐις ὀσμὴν εὐωδίας τοῦ ἀνθοειδοῦς καὶ ῥοδοχρώτου αἵματος τῶν μαρτύρων. ἀπὸ τοῦ νῦν οὖν συμμιγήσεται εἰς κατόικησιν μετὰ τῶν ἀνθρώπων τὸ πλῆθος τῶν ἀγγέλων. ὁ δὲ ἄνθρωπος ὁ φοβερὸς καὶ ἔνδοξος, ὁ τὴν ἀρχὴν ἔχων τοῦ φωτὸς, καὶ σφύραν χρυσῆν ἐν τῇ χειρὶ ἀυτοῦ, ὁ πατάξας τὸ πάχος τῆς γῆς, τὸ δὲ ἦχος ὑποταγὴ τῆς δουλείας τῆς γῆς ἀντιβοώσης.

[117] Ὁ δὲ στύλος τοῦ πυρὸς, καὶ ἡ βάσις ἡ χρυσῆ, καὶ ἡ κεφαλὶς ἡ ἐκ νέφους, καὶ ὁ σταυρὸς ὁ τοῦ φωτὸς, ὁ ἐπάνω ἀυτῆς· ἡ βάσις ἡ χρυσῆ πέτρα στερεώσεως καὶ ἀκινησίας ἐστὶν. ὁ δὲ στύλος τοῦ πυρὸς ἡ καθολικὴ ἐκκλησία, συνάγουσα πάντας τοὺς λαοὺς εἰς ἑνότητα τῆς πίστεως ὑποκάτω τῶν πτερύγων ἀοτῆς. καὶ ἡ κεφαλὴ ἡ ἐκ νέφους ὑποδοχὴ τῶν δικαίων, ὅταν πετασθῶσιν ἐν τῇ τοῦ κυρίου παρουσίᾳ εἰς τὴν ἁπαντὴν ἀναληφθέντες. ὁ δὲ σταυρὸς τοῦ φωτὸς, ὁ ἑπάνω ἀυτῆς, ἱερωσύνη ἐστὶν ἐν μέσῳ τῶν λαῶν, τύπον ἔχουσα τῆς τοῦ χριστοῦ εἰκόνος σεσαρκωμένου ἀρχιερέως καὶ τῆς θεότητος ἀυτοῦ ὁμοίωμα. ἀυτὸς γὰρ καὶ τύπος γένεταί τοῦ ναοῦ τοῦ θεοῦ, καὶ ὀικος προσευχῆς καὶ δεήσεως πάντων τῶν πιστῶν, καὶ θρόνος ἱεροσύνης. καὶ αἱ βάσεις αἱ πυριναὶ ὑπάρχουσαι ἕνεκε τῶν παθημάτων καὶ τῶν ἐπενεχθησῶν θλίψεως καὶ τοῦ θανάτου τῆς ὑπομονῆς. τὸν θάνατον γὰρ ἀυτοῦ ἐποίησας βάσεις ἀληθινῆς καὶ βεβαίας πίστεως ἐν τῷ ἅιματι ἀυτοῦ. καὶ ὁι ἐκ τῆς νεφέλης στύλοι, ἐπειδὴ ἡ νεφέλη ἔχει τὴν κουφότητα καὶ τὴν ὀξύτητα, τύπον ἔχει τῆς ἀναστάσεως καὶ τῆς ἀναλήψεως εἰς οὐρανὸν. ἡ κεφαλὴ δὲ ἡ πυρινὴ, ὅτι ἡ κατοίκησις ἀυτῶν γίνεται ἐν τῷ πυρὶ τῆς θεότητος καὶ τῷ φωτὶ. καὶ ὁι στύλοι ἔχουσιν τὸν τύπον τῶν παθημάτων τῶν μαρτύρων, ἀφομοιωθέντων τοῖς τοῦ κυρίου παθήμασιν, καὶ ἀποθανόντων ὑπὲρ ἀυτοῦ. ἐν τῷ θεῷ γὰρ ζῶσι, καὶ σὺν χριστῷ ἐσταυρώθησαν. ζῆ οὖν χριστὸς ἐν τοῖς ὀστέοις ἀυτῶν, καὶ δείκνυσι πᾶσι τὴν ζωὴν ἀυτῶν, ἐπειδήπερ οὕτοι ἐφανέρωσαν τὴν ὀσμὴν τῆς εὐωδίας ἀυτοῦ καὶ τῆς γνώσεως ἐν ἑαυτοῖς. ἀυτὸς δὲ διαφημήσει τὴν ἀυτῶν εἰς τὰ πέρατα.

[118] Ἀπέκτειναν γὰρ τῇ ὑπομονῇ τὰ ὑπόγεια σώματα, καὶ ἐκρέμασαν ἐπὶ σταυροῦ, συμπαθήσαντες τῷ πάθει τοῦ ἀυτῶν δεσπότου, ἵνα καὶ τῆς δόξης καὶ τῆς δυνάμεως γένωνται κοινωνοὶ. ὁ πρῶτος σταυρὸς ἔχει τὸν τύπον τοῦ καυχήματος καὶ τῆς ἱερατικῆς τιμῆς τῶν πεποιθότων ἐν τῷ σταυρῷ τοῦ χριστοῦ· ὁι δὲ τρεῖς τῶν ἁγίων μαρτύρων ἀνάπαυσιν, ὅτι ἐν τῷ τόπῳ τοῦ στεφάνου ἀυτῶν καὶ τῆς ἐκχύσεως τοῦ ἅιματος ὀικοδομηθήσονται τὰ μαρτύρια τῶν λειψάνων ἀυτῶν. ὁ δὲ ὑψηλότατός ἐστιν ὁ στύλος ὁ πρῶτος, ὅτι μεγάλη καὶ ὑψηλή ἐστιν ἡ καθολικὴ ἐκκλησία ὑπερ πὰν τὸ ὕψος τῶν ἁγίων. αἱ δὲ καμάραι αἱ ἐν ἀλλήλαις συναφθῆσαι, ἀυτή ἐστιν ἡ κοινωνία τῆς ἑνώσεως τῆς καθολικῆς ἐκκλησίας. ἡ δὲ σκηνὴ ἡ ἐπάνω ἔχει τὸν τύπον τῆς ἄνω πόλεως, καὶ τῆς ὁμονοούσης συναγωγῆς τῶν οὐρανῶν βασιλείας. ὅτι δὲ θεωρεῖς τοῦς μάρτυρας οὕτως, γνῶθι ὅτι τὸν μὲν θάνατον πρόσκαιρον ἐδέξαντο, τὴν δὲ ζωὴν αἰώνιον ἔχουσιν ἐν τῇ δόξῃ τοῦ ὑιοῦ τοῦ θεοῦ δεδοξασμένοι, διὰ τοῦτο καὶ τὸν τύπον τοῦ σταυροῦ τετύπωνται ἐν ἑαυτοῖς. ἐπάνω δὲ τοῦ ἄκρου τῆς ὀικοδομῆς θεωρεῖς, οὗτος ὁ θρόνος τῆς παντοδυνάμου φύσεως τῆς θεότητος, καὶ τοῦ ἀυτοῦ τέλους ὕψος. ἀυτὸς γάρ ἐστιν ἡ κεφαλὴ τῆς ἐκκλησίας καὶ τελείωσις πάσης ἀγαθοσύνης, καὶ ἐν ἀυτῷ πᾶσα ὀικοδομὴ συναρμολογῆται, καὶ ἀυξεῖται εἰς ἄυξησιν τοῦ θεοῦ, ἐν ᾧ πὰν τὸ σῶμα σὺν τοῖς ἄρθροις καὶ μέλεσι καὶ ἁρμονίαις ἐν βεβαιότητι κοσμεῖται. φῶς δὲ περιέχει τὸν σταυρὸν, τοῦτ᾽ ἔστιν τὸ πνεῦμα τῆς θεότητος, ὃ τὸν υἱὸν δοξάσει, καὶ συνεμίγη ταῖς ἀκτίσιν ἀυτοῦ, ἐπειδὴ παρὰ τοῦ υἱοῦ δοξάμενον, διηγῆται τοῖς ἰδίοις ἀγαπητοῖς, καὶ ἡνώθη ἐπὶ τὸ αυτὸ, ὅτι μία ἐστὶν ἡ φύσις τῆς θεότητος.

[119] Καὶ ὅτι ἐξέλαμψεν ἐν μέσῳ τῶν τεσσάρων στύλων καὶ ἐξέρευσεν σφοδρωτάτη πηγὴ, ὅτι τῆς καθολικῆς ἐκκλησίας ἡ χάρις τοῦ πνεύματος ἐν μέσῳ τῶν μαρτυρησάντων καὶ τῆς ἱεροσύνης ἐξερεύξεται πηγὴ βαπτίσματος ἀπολούσασθαι τὸν ῥύπον τῆς ψυχῆς μετὰ τοῦ σώματος· καὶ ὅτι σφόδρως ἀναβλύσασα ἐπλήρωσε τὰ σύμπαντα, διὰ τὸ γενέσθαι σωτηρίαν διὰ τοῦ βαπτίσματος πολλῶν λαῶν· ἐπειδὴ καὶ οὐρανόμορφος ἐφάνη πᾶσα ἡ πεδία, τοῦτ᾽ ἔστιν ὅτι ἡ γῆ ὡς οὐρανὸς γένεται, συναπτομένων ἀγγέλων καὶ ἀνθρώπων· καὶ τὸ πλῆθος τῶν πυρινῶν, ὅτι ἀληθῶς γίνονται θυσιαστήρια θεοῦ, τὸν ἐξιλασμὸν πᾶσι διαμερίζοντα, καὶ πυρινὰ διὰ τοῦτο ἐφάνησαν, ἵνα ἡ λατρεία τοῦ πνεύματος γένηται ἐν δόξῃ· καὶ στύλοι καθ᾽ ἕκαστον θυσιαστήριον ἡ λειτουργία τῶν εὐχῶν τῆς ἱεροσύνης, καὶ σταυροὶ ἐπάνω ἀυτῶν, ἵνα τὸ πανάγιον ὄνομα τοῦ χριστοῦ δοξασθῆ ἐις τὰ πέρατα τῆς γῆς· καὶ ὅτι κατὰ τὸ πλῆθος τῶν ἀστρῶν ἦσαν ὅτι ἡ προσκύνησις τῆς ἁγίας τριάδος, ὡς ἀστέρες, πληθυνθήσεται. καὶ τὰ πλήθη τῆς ἀγέλης τῶν μελανῶν αἰγῶν, τῶν κατελθόντων ἐις τὸ ὕδωρ, μεταβληθέντων ἐις τὴν λευκότητα τῶν προβάτων, ἰδοὺ ἡ δεξιὰ τῆς θεἳκῆς χάριτος διὰ τῆς ἱεροσύνης φθάνει, δι᾽ ἧς ἐξερεύξηται τῆς πηγῆς τοῦ βαπτίσματος ἄφεσιν καὶ ἐξιλασμὸν φέρουσα τοῖς ἁμαρτωλοῖς· καὶ τὰ χρυσόμαλλα ὡς φῶς ἐξέλαμψαν, τοῦτ᾽ ἔστιν, ὁι βαπτιζόμενοι φῶς ἐνδύσονται, καὶ τῆς ἐπηγγελμένης βασιλείας γένονται ἄξιοι· καὶ τὰ γεννηθέντα ποίμνια καὶ πληρώσαντα τὰ σύμπαντα, τοῦτ᾽ ἔστιν, χρόνον πολὺν ἀυξηθήσεται τὸ κήρυγμα καὶ γεννήσει νέον γέννημα ἐις ἀναγέννησιν, καὶ πληθυνεῖ ἀυτοὺς τὸ βάπτισμα.

[120] Καὶ ὅτι μέρος τῶν ποιμνίων, εἰσελθὸν εἰς τὸ ὕδωρ ἐπέρασεν, ἐκεῖθεν παρῆλθεν, τοῦτ᾽ ἔστιν, ἐν ἐσχάτοις καιροῖς ἀναστήσονταί τινες ἐκπέσοντες τῆς ἀληθείας· ἀποῤῥίψουσιν γὰρ τὴν σφραγίδα τῆς διαθήκης καὶ τῆς θεἳκῆς ἁγιστείας, καὶ ἐάσουσιν τὰ ἅγια προστάγματα, καὶ ἐκ τῶν ἀρνίων γίνονται λύκοι· καὶ κατακόψουσι τὰ ἅγια ἀρνία, τουτ᾽ ἔστιν, ἐν τῇ ἀληθείᾳ ἐμμείναντες, καὶ ἀπὸ τῆς ἱερατικῆς τάξεως γίνονται λύκοι, καὶ ἐκχύσεις αἱμάτων ποιήσουσι τοῖς ἀρνίοις, τῶν ἀρνίων τῆς ἱερατικῆς διαθήκης, καὶ τοῖς λαοῖς ταραχὴν. ὁι δὲ ἀπομείναντες ἀδιστάκτως ἐκ τῶν ἀρνίων, καὶ τῶν λαῶν καὶ ἱερέων, πτέρυγας λαβόντες εἰς τὴν βασιλείαν τοῦ χριστοῦ πετασθήσονται. ὁι δὲ τὴν γνώμην τῶν λύκων καὶ τὴν πράξιν τῆς ἁρπαγῆς ἀυτῶν ἔχοντες, τῷ ἀσβέστῳ πυρὶ παραδωθήσονται. καὶ σύ, φησιν, θάρσον καὶ κραταιοῦ καὶ ἀσφάλισαι, ὅτι ἔφθασεν ἔργον εἰς τὰς χεῖράς σου· ἑτοίμασταί σοι γὰρ τὰ ἀγαθὰ, ὅπως εἰσελθὼν μετὰ τῶν ἀληθινῶν ἐργατῶν κομίση τοὺς μίσθους, τὰ ἄφθαρτα δωρήματα τοῦ χριστοῦ. νῦν οὖν ἀσφάλισαι τὴν πιστευθεῖσάν σοι παραθήκην παρὰ τοῦ κυρίου Ἰησοῦ Χριστοῦ. ὀικοδομήσεις δὲ ναὸν τῷ ὀνόματι τοῦ θεοῦ, εἰς τὸν τόπον τὸν δειχθέντα σοι, ὅπου ὁ στύλος ὁ πυρινὸς, ὁ ἔχων χρυσῆν βάσιν, καὶ τὰ μαρτύρια τῶν ἁγίων ἐν τοῖς τόποις τῆς σφαγῆς ἀυτῶν, ὅπου ἐγένοντο θυσία ζῶσα ὑπὲρ τῆς τοῦ χριστοῦ ἐλπίδος, ἵνα καὶ ὁι πεπληγότες ἰαθῶσιν, καὶ ἡ κατευόδωσις τοῦ κηρύγματος προκόψῃ διαπαντὸς, ἡμέραν ἐξ ἡμέρας πάντας φθάσαι εἰς ἄνδρα τέλειον, εἰς μέτρον ἡληκίας τῆς πίστεως τοῦ χριστοῦ. ταῦτα δὲ ἀυτοῦ εἰπόντος, περὶ τὸν ὄρθρον σεισμὸς ἐγένετο, καὶ παρῆλθεν τὸ ὅραμα.

[Mirabilis] Itaque apparuit mihi admodum admirandum, divinum & inerarrabile spectaculum, cujus intelligentiam ex parte assecutus sum. In media hac nocte, quando vos dormientes requiescebatis a labore vigiliarum; ego vigilabam, in memetipso adhuc cogitans de repentinis mirabilibus & visitationibus, & de Dei in vos misericordia, quia vos immisit in conflaturam Dei cognitionis & eruditæ institutionis. Considerabam autem & Martyrum caritatem, qua feruntur in Creatorem suum, & paratas eis retributiones, qualibus utique nunc fruuntur. Quando his immorabar, repente facta est vox tonitrui vehementissimi, & sonitus terribilis, qualis est sonus maris fervescentis, fluctibus intumescentibus & conturbatis: & cæli firmamentum, tabernaculi referens formam, apertum est: descendensque homo quidam a in habitu viri, vocavit nomen meum, & dixit, Gregori. Ego vero intendens oculos, vidi formam ejus: at timens tremensque factus, in terram cecidi. Et dixit mihi: Respice sursum, & vide mirabilia, quæ tibi ostendam. Sursumque aspiciens, vidi firmamentum cæli, & aquas, quæ sunt supra firmamentum, discissas per modum præcipitiorum, sicut vertices montium, hinc & inde divisas, consistentes & simul compositas, hominum conspectui invisibiles & incomprehensibiles. Lucem etiam vidi desuper fluentem, & ad terram usque descendentem: & cum luce erant agmina immensa, eaque lucidorum & bipennium in aspectu hominum: sed pennæ eorum erant sicut ignis. Descendebant autem in similitudinem minutissimi pulveris, qui movetur a ferventissimo solis radio, quando per fenestras & rotunditates luciferas ingreditur. Hoc modo agmina cum lumine implebant inferiores partes: & procurrebat lux cum agmine, & aliquis verenda hominis specie, excelsus & gloriosus, regebat principium & finem agminis, duxitque deorsum usque: & ambo custodiebat agmina, habebatque in manu sua grandem malleum aureum, & ipsum omnes sequebantur. Ille autem, velociter volans instar velocis aquilæ, descendens venit ad solum orbis terrarum in mediam civitatem, & percussit crassitiem latitudinis terræ: ingens vero & immensus sonitus in infernis abyssorum locis insonuit; & omnis terra secundum oculorum visum abunde explanata est & ad æqualitatem reducta, factaque est planities.

[114] [S. Gregorii] Et in medio civitatis prope palatium regis video basim auream tornatam magnitudine collis ingentis, & super ipsam ignis columnam valde excelsam, & supra ipsam capitulum ex nube & crucem lucidam: præterea video alias tres bases, unam in loco, ubi martyrio coronata est sancta Gaiana cum duabus suis Sociabus; & unam in loco, ubi passa est sancta Ripsime cum triginta tribus, & unam in loco torcularis. Hæ autem bases erant ignei aspectus, & columnæ ex nube iis insistebant, & capitula ex igne: & supra tres columnas erant cruces tres lucidissimæ ad similitudinem crucis Dominicæ, & trium columnarum cruces erant similes: at lucidi capituli columna erat excelsior. Et quatuor columnæ supra cruces mirabilis aspectus fornices, invicem similes, habebant superductas. Supra has videbam orbiculare dimidii circuli tabernaculum, quasi lunam, cujus structura ex nube videbatur & divinitus facta: at infra tabernaculum supra fornices videbam triginta sanctos Christi Martyres, tamquam in forma candidissimi luminis cum vestimentis, de quibus nihil referre possum. Supra verticem ædificii spectabam solium admirandum, divini operis, reverendum, igneum, & supra illud Dominicam crucem, lumen vero circumfusum solio erat mixtum cum radiis crucis, simulque cum iis compactum columnam lucis efficiebat, & usque ad partem supremam resplendebat.

[115] Ex medio basium inferiorum columnarum scaturiebat fons aquæ vehementissimæ, [visio,] eaque effusa explicabatur per omnia loca campestria, replebatque omnia, quæ patebant oculorum conspectui, fiebatque mare magnum. Cælestis autem & viridis coloris omnes simul apparebant campi. Et vidi multitudinem ingentem altarium igneorum & crucem supra unumquod que altare: splendebant autem ut multitudo stellarum. Et vidi gregem innumerabilem caprarum coloris nigri, quæ ingredientes in aquas fiebant oves, ut & cutis earum mutaretur in candorem: unica autem vice coloris aurei & splendidissimæ fiebant, ut radios etiam emitterent. Dum adhuc speculabar, confestim gregum facta est generatio, & multiplicati sunt, & fœtus eorum omnia repleverunt: agnique generati erant omnes lucidi velleris. Post hos vero & alii fœtus propositi sunt, & ex illis nonnulli, qui in aquas fuerant ingressi, transiverunt, & agni facti sunt nigri, irruentesque in medium gregum, cœperunt mactare, & multum sanguinis effusum est. Et cum adhuc contemplarer, gregibus natæ sunt alæ, factique sunt alati, & volantes ad agmina lucis assumpti sunt: & ortum est diluvium ignis, trahensque perdidit lupos. Ego vero aspiciens miratus sum.

[116] At vir, qui primum me vocaverat, mihique ostenderat, [quæ ei] dixit mihi: Homo, quid stas attonitus, & non consideras magnalia Dei? Et dixi: Quomodo, Domine? Dicit ille: Hanc visionem vidisti, ut intelligas. Apertum est enim cælum: scito, quod apertæ sint fores Christi misericordiæ in creaturas suas: & ex voce sonitus tonitrui intellige adventum roris benignitatis & cognitionis Dei. Apertæ sunt portæ cæli, & aquæ, quæ supra cælos sunt, divisæ fuerunt, ut nullum imposterum sit impedimentum, quominus homines hujus regionis sursum ascendant. Nam sancti Martyres illi, qui hic passi sunt, partibus etiam Borealibus viam aperuerunt: illi enim ascenderunt, & aliis viam fecerunt. Ecce autem & lux, quæ implevit omnia, prædicatio Euangelii est, quæ & tractus implet Boreales: & agmina lucis desiderarunt descendere ad odorem suavissimum sanguinis Martyrum, flores fragrantia, rosas colore imitantis. Ab hoc igitur tempore cum hominibus cohabitabit commixta angelorum multitudo. Vir vero verendus & gloriosus, qui principatum habet luminis, & malleum aureum in manu sua, ille est, qui percussit crassitiem terræ; sonitus vero subjectio famulatus terræ respondentis cum clamore.

[117] [explicatur] Columna ex igne, basis ex auro, capitulum ex nube, & supra hanc crux est ex lumine. Basis aurea est petra soliditatis firmitatisque immobilis. Columna ignea est Ecclesia universalis, congregans omnes populos in unitatem fidei sub alis suis. Capitulum ex nube est susceptio justorum, quando in adventu Domini assumpti volabunt in occursum ejus. Crux vero luminosa, quæ superius est, sacerdotium est in medio populorum, typum habens Christi imaginis, qui incarnatus est supremus sacerdos, & Divinitatis ejus similitudinem. Illa enim & typus est templi Dei, & domus orationis & obsecrationis omnium credentium, & thronus sacerdotii. Bases sunt igneæ propter perpessiones illatasque afflictiones & mortis tolerantiam. Nam mortem ejus fecisti bases veræ & constantis fidei per sanguinem ipsius. Quod attinet ad columnas ex nube, quoniam nubes levitatem habet & velocitatem, typum habet resurrectionis & assumptionis in cælum. Caput vero est igneum, quoniam in igne habitant & luce Divinitatis. Columnæ etiam exhibent figuram perpessionum Martyrum, quod similitudinem habeant cum perpessionibus Domini, & quod pro ipso sint mortui. Nam vivunt in Deo, & crucifixi sunt cum Christo. Vivit ergo Christus in ossibus eorum, & omnibus manifestat vitam eorum, quandoquidem in se ipsis manifestarunt odorem suavitatis ipsius & cognitionis. Ipse vero divulgabit ipsorum [famam b] in fines orbis.

[118] [de conversione] Nam occiderunt tolerando terrena corpora, & suspenderunt in cruce, participes facti perpessionum Domini sui, ut & gloriæ & potestatis ejus fiant participes. Prima crux exhibet figuram gloriationis & sacerdotalis honoris eorum, qui confidunt de cruce Christi: tres aliæ sanctorum Martyrum requiem, quia in locis coronæ eorum & effusi sanguinis ipsorum construentur sacræ ædes pro depositione corporum ipsorum. Columna prima omnium excelsissima est, quia magna & excelsa est Catholica Ecclesia super omnem excellentiam Sanctorum. Fornices invicem connexæ designant communionem unitatis Ecclesiæ Catholicæ. Tabernaculum, quod superius est, figuram repræsentat civitatis supernæ, societatisque unanimis regni cælorum. Quod vero sic vides Martyres, intellige, quod mortem temporalem acceperint, vitam vero possideant sempiternam, per gloriam Filii Dei gloriam consecuti, ideoque & figuram crucis in se repræsentant. Quod supra verticem ædificii cernis, solium est omnipotentis naturæ Divinitatis, & perfectionis ejus sublimitas. Nam ipse est caput Ecclesiæ, & perfectio omnis bonitatis, & in ipso omnis ædificatio coagmentatur & augetur in Dei incrementum, in quo totum corpus cum juncturis, membris & cohærentiis in soliditate ornatur. Lux vero crucem circumdat, id est Spiritus Dei, qui Filium glorificabit, & commixta est cum radiis ejus, quandoquidem glorificatus a Filio, id annuntiat dilectis suis; simulque cum iis compacta est, quia una est natura Divinitatis.

[119] [Armenorum,] In medio quatuor columnarum effulget & effluit vehementissimus fons, quia in medio martyrio coronatorum & sacerdotii erumpet gratia Spiritus Catholicæ Ecclesiæ, fons baptismatis, ad abluendum una cum corpore maculas animæ: vehementer autem scaturiendo implevit omnia, quia per baptismum salus orta est multis populis. Cælestis coloris visa est omnis planities, quia terra fiet sicut cælum, conjunctis in unum angelis & hominibus: multitudo [altarium] igneorum apparuit, quia revera fient altaria Dei, expiationem omnibus tribuentia, eaque visa sunt ignea, ut divinus cultus fiat cum gloria: columnæ in singulis altaribus significant ministerium precum sacerdotalium: cruces vero super ea sunt, ut sanctissimum Christi nomen celebretur usque ad fines orbis terrarum: erant secundum multitudinem stellarum, quia adoratio sanctæ Trinitatis multiplicabitur, sicut astra: quod attinet ad turmas gregis nigrarum caprarum, quæ descenderunt in aquam, & mutatæ sunt in candorem ovium; ecce dextera divinæ gratiæ per sacerdotium accedit, per quod prorumpere faciet e fonte baptismatis remissionem, & expiationem, quam fert peccatoribus: oves aurei coloris ut lumen resplendebant, id est, baptizati lumine induentur, & regno promisso fient digni: nati greges & omnia replentes indicant, quod prædicatio longo tempore sit augenda, & generatura novos fœtus ad regenerationem, quodque illos baptisma sit multiplicaturum.

[120] Quod pars gregum, quæ in aquam ingressa erat, [& hæc eidem committitur, ut & constructio ecclesiarum.] transivit indeque abivit, hoc est, in extremis temporibus surgent quidam, qui excident a veritate: abjicient enim sigillum fœderis & cultus divini, & deserent præcepta sancta, & ex agnis fient lupi: & concident sanctos agnos, id est, in veritate permanentes: ex ordine etiam sacerdotali fient lupi, & agnorum effundent sanguinem, illorum nempe agnorum, qui ordinis sunt sacerdotalis, & populis creabunt perturbationem. Qui vero indubitanter permanserint ex agnis, sive ex populo fuerint sive ex sacerdotibus, assumptis alis, in regnum Christi volabunt. Qui vero sententiam luporum, & facta rapinæ eorum secuti fuerint, igni tradentur inextinguibili. Et tu, inquit, confide, confortare, & securum te redde, quia opus ad manus tuas pervenit. Nam præparata sunt tibi bona, ut cum veris operariis incedens, mercedem consequaris incorrupta Christi dona. Nunc itaque concreditum tibi a Domino Jesu Christo depositum in securitate constitue. Ædificabis autem templum Dei nomine in loco tibi ostenso, ubi est columna ignea, quæ basim habet auream; & sacras Martyrum ædes in locis cædis eorum, ubi facti sunt hostia viva pro spe Christi, ut & sanentur, qui percussi sunt, & felix prædicationis progressus pergat semper, omnesque de die in diem proficiant in virum perfectum, in mensuram ætatis plenitudinis Christi fidei. Hæc ubi ille dixerat, circa auroram motus est factus, & transiit visio.

ANNOTATA.

a Hanc visionem S. Gregorii in Fastis Armenorum commemorari, liquet ex dictis in Commentario num. 6. Visio ibi dicitur contigisse in urbe Vagharsciabat, quam in hac Vita alias Valeroctisten, alias Valarsapat vocari jam monui. Eamdem visionem narravit Metaphrastes, sed brevius: Latinus eam omnino prætermisit, & forte rectius. Potuit quidem S. Gregorius visione aliqua de conversione futura Armeniæ edoceri: difficulter tamen edicere possumus, quantum ex omnibus de ea hic relatis pro vero habendum sit.

b Vox famam non est in Græco: sed necesse est exciderit vox aliqua, quæ famam, virtutem, aut quid simile significat, nisi articulus τὴν referatur ad superiorem vocem ὀσμὴν, quod in idem recidet.

* δυαἳν aut δυῶν

CAPUT XI.
Templa ædificata: rex sanatus cum populo: idola multis in provinciis confracta & gentes institutæ.

Νῦν οὖν ὁ πάντων ποιητὴς, πάντων πλάστης, ὁ πάντων κτίστης, ὁ πάνσοφος, ὁ πάντων κύριος, ὁ παντοκράτωρ, ὁ πάντων γνώστης, ὁ πάντων ἰατρὸς, ἐπαίδευσεν ὑμᾶς, ἵνα τῆς θεότητος ἀυτοῦ ὀικείους ὑμᾶς ποιήσῃ, ὁ δείξας ὑμῖν δι᾽ ἡμῶν τὴν τῆς ζωῆς ὁδὸν καὶ ἐπιτήδευσιν σωτηρίας, δι᾽ ἧς τὴν συγχώρησιν ἐπιφέρει ὑμῖν ἐφ᾽ ἅπαξ. διὰ τοῦτο καὶ τὴν τῶν μελλόντων ὅρασιν ἔδειξέν μοι διηγήσασθαι ὑμῖν, ὥστε τὸ θέλημα ἀυτοῦ ἐν ὑμῖν νῦν ἀποτελεσθῆναι. ὑμεῖς δὲ σπεύσατε πρὸς τὴν διαταγὴν τὴν παρ᾽ ἀυτοῦ ῥηθεῖσαν. δεῦτε μετενέγκωμεν τοὺς μάρτυρας εἰς ἀνάπαυσιν, ὅπως καὶ ἀυτοὶ ὑμᾶς μετενέγκωσιν εἰς ἀνακαίνωσιν. τοῦτο δὲ εἰπὼν, ἐκέλευσε τὰ πρὸς τὴν ὀικοδομὴν ἐν τοῖς προτεταγμένοις τόποις. κομίζοντες ὁι μὲν λίθον, ὁι δὲ πλῆνθον, ὁι δὲ κέδρινα ξύλα ἐν ἀγαθότητι καρδίας καὶ σπουδῇ καὶ φοβῷ. ἀυτὸς δὲ ὁ ἅγιος γρηγόριος, ἀναλαβὼν τὸ τῶν ὀικοδόμων σπαρτίον, τὰ τεμέλια τῶν ναῶν ἐχάραξε, καὶ ἕκαστος ἐκ τοῦ πλήθους φροντίδα ἀναδεξάμενος, καλλίστῳ χαράγματι εὐαρμόστως τοὺς θεμελίους κατέθεντο εἰς ἐκδομάτωσιν τῆς ὀικοδομῆς, πάντων χεῖρα ὀρεξάντων εἰς τὸ ἔργον ἐν πίστει καὶ φόβῳ μεγάλῳ, δεδειὼς ἕκαστος μήπως ὕστερον τῆς σωτηριώδους χάριτος ἐκπέσῃ τῆς ἰάσεως. ἐξεδωμάτωσαν δὲ ναοὺς τρεῖς, ἕνα ἐν τοῖς βορινοῖς μέρεσι κατὰ ἀνατολὰς τῆς πόλεως, ἔνθα ἐμαρτύρησαν ὁι περὶ τὴν ἁγίαν ῥιψίμην τριάκοντα τρεῖς, τὸν δὲ ἕτερον ἐν τοῖς μέρεσι τοῦ νότου, ἔνθα ἐμαρτύρησεν ἡ τῆς ἁγίας τροφὸς γαιανὴ μετὰ τῶν τριῶν ἀυτῆς ἑταίρων, τὸν δὲ τρίτον παρὰ τὴν λήνον ἐν μέσῳ τοῦ ἀμπελῶνος, ὅπου τό πρότερον ὑπῆρχεν ἀυτῶν ἡ καταμονὴ.

[122] Ὀικοδομήσαντες δὲ τοὺς τόπους ἐκόσμησαν χρυσοῖς καὶ ἀργυροῖς, φανοῖς καὶ λαμπάσιν ἀσβέστοις, καὶ λυχνίαις καιομέναις διαπαντὸς. προσέταξε δὲ ἀυτοῖς ποιῆσαι καὶ λάρνακας ἑκάστῳ ἀπὸ σανίδων κεδρίνων ἐν στερεοῖς ἥλοις συγκλειθείσας· καὶ πάντα κατὰ τὸ προστεταγμένον παραυτίκα ἀπηρτίθη. ἐνεχθησῶν δὲ τῶν λαρνάκων πρὸς τὴν θύραν τῆς λήνου ἐνώπιον τοῦ ἁγίου γρηγορίου, ἀυτὸς καταμόνας εἰσῆλθεν, μὴ συγχωρήσας ἀλλῷ τινι συνεισελθεῖν ἀυτῷ. οὐ γὰρ δεῖ, φησιν, ὑμᾶς πλησιάσαντας προσπελάσαι ἀυτοῖς, μήπω ἰαθέντας, μηδὲ καθαρισθέντας διὰ τοῦ βαπτίσματος. ἀυτὸς δὲ λαβὼν τὰς λάρνακας ἔσω, ἕκαστον τῶν ἁγίων ἐν τῇ ἰδίᾳ λάρνακι κατέθετο, σὺν τοῖς ἀυτῶν ἐσχισμένοις ἱματίοις περισφίγξας, ἐσφράγισε τῇ τοῦ χριστοῦ σφραγίδι. ὁ δὲ βασιλεὺς, καὶ ὁι μεγιστάνες, καὶ ὁ στρατὸς, ἕκαστος προσέφερεν μύρα εὐωδέστατα, καὶ ἀρώματα καὶ ἐνδύματα διάφορα, ἀπὸ μεταξίων ὑφασμένα, καὶ χρυσέμπαστα, ὁλοσήρικα. καὶ ἡ γυνὴ τοῦ βασιλέως καὶ νεανίδες τοῦ ἀυτοῦ γένους, καὶ αἱ τῶν μεγάλων γυναῖκες καὶ θυγατέρες τὰ πορφυρᾶ, καὶ διαχρυσᾶ, καὶ βύσσινα, καὶ οὐρανόχρωτα, καὶ χιονοφανῆ, εἰς τὰ ἐνδύματα τῶν ἁγίων προσέφερον, ὡσάυτως χρυσὸν καὶ ἄργυρον καὶ λινὸν ἐκόμησαν ἐν σπουδῇ πρὸς τὴν θύραν τῆς λήνου.

[123] Ἐξελθὼν δὲ ὁ ἅγιος γρηγόριος, ἐθεάσατο πάντα βεβουνισμένα ἐπὶ τῇ θύρᾳ, καὶ μὴ καταδεξάμενος λαβεῖν τι ἐξ ἀυτῶν, ἔφη πρὸς ἀυτοὺς· τοῦτο ὑμῖν πάλαι εἴρηκα, ὅτι οὐ δέον ἐστὶν τῶν ὑμετέρων τι ἀυτοῖς προσεγγίσαι, μήπω καθαρισθέντων τῷ λουτρῷ τοῦ ἁγίου βαπτίσματος. ἡ δὲ προθυμία ὑμῶν δεκτή ἐστιν περὶ τῆς σωτηρίας τῆς ὑμετέρας. ταῦτα δὲ πάντα ἐν τοῖς ὑλικοῖς ταμείοις τηρηθείη μέχρις ὑμῖν ποιμὴν καὶ διδάσκαλος ἀπὸ τῆς τοῦ φιλανθρώπου δωρεᾶς παρασχεθείη, καὶ γένωνται ἱερεῖς καὶ ἐπίσκοποι, καὶ πᾶσα ἐκκλησιαστικὴ ἀκολουθία. φωτισθέντες οὖν ἐν τῇ τοῦ θεοῦ ἀγάπῃ τότε, καὶ ταῦτα πάντα εἰς ὑπηρεσίαν τῶν τοῦ θεοῦ θυσιαστηρίων ἕξετε διὰ τοῦ καθισταμένου ὑμῖν ἀρχιερέως. νῦν δὲ προσελθόντες χεῖρα ὀρέξατε, ἵνα ἕκαστον ἀυτῶν ἐν τῇ ἰδίᾳ καταθέσει καταπαύσωμεν. ὁ οὖν βασιλεὺς τηρηδάτιος ἔτι ὑπῆρχεν ἐν τῇ τοῦ χοίρου μορφῇ, καὶ τοῖς ὄνυξι τῶν χειρῶν καὶ ποδῶν, καὶ τῷ ὁμοιώματι τῆς ὄψεως, πλὴν τῆς ἀνθρωπίνης ὁμιλίας. ἦσαν δὲ ὁι ὀδόντες μεγάλοι ὡς συάγρων, καὶ τῶν βοστρύχων ἡ δασύτης περὶ ὅλον τὸ σῶμα, περιδεδεμένος ἐν σάκκῳ ὡς φοβερὸν θέαμα ἐν μέσῳ τῶν λαῶν.

[124] Προσελθὼν οὖν παρεκάλει τὸν ἅγιον γρηγόριον, ὅπως τῶν χειρῶν καὶ τῶν ποδῶν τῆς ἰάσεως ἐπιτύχῃ, καὶ τοῦ ἔργου τῶν ἁγίων μὴ ἄμοιρος παντελῶς γένηται. ὁ δὲ ἅγιος γρηγόριος ἐισελθὼν, καὶ γονυκλίνας τῷ πάντων δεσπότῃ καὶ φιλανθρώπῳ θεῷ, περιλαβών τε καὶ τὰς λάρνακας τῶν ἁγίων μαρτύρων καὶ μακαρίων σωμάτων τῶν τοῦ χριστοῦ ἀθλητῶν, προσέφερεν ἐκτενεῖς δεήσεις, ἐπάρας τὰς ἁγίας καὶ διαπαντὸς ἡπλωμένας χεῖρας ἐις τὸν οὐρανὸν, ἐπιζητῶν τῷ βασιλεῖ τοῖς συναχθεῖσιν ἰασιν. ἡ δὲ κραυγὴ πάντων καὶ ὀλολυγμὸς καὶ ὁ κλαυθμὸς τὸν ἀέρα ἐπλήρου. στραφεὶς οὖν πρὸς τὸν βασιλέα, διὰ τῆς τοῦ χριστοῦ χάριτος τὰς χεῖρας ἀυτοῦ καὶ τοὺς πόδας ἰάσατο· ἐξέπεσαν γὰρ αἱ ὅπλαι ἀυτοῦ, ἵνα κοινωνὸς γένηται τοῦ ἔργου τῶν ἁγίων, ταῖς ἰδίαις χερσὶν καταξιούμενος κοπιᾷν. ἰαθεὶς οὖν ἠρώτα τὸν ἅγιον γρηγόριον, τί ἀυτῷ προστάττει ποιεῖν. ὁ δὲ τὸ μέτρον δέδωκεν ἀυτῷ τῶν ἁγίων λαρνάκων, ὥστε σκάπτειν τοὺς τόπους ἑκάστῃ λάρνακι ἐν ταῖς στοαῖς τῶν μαρτύρων ἐν τόποις ἀφορισμένοις παρὰ κυρίου. παρεκάλεσε δὲ τὸν ἅγιον γρηγόριον, κελεῦσαι τὴν βασιλίσσαν ἀσιχήνην ἀυτοῦ γυναῖκα, καὶ τὴν ἀδελφὴν, τὴν καλουμένην κουσαρωδούκτα, συνεργοὺς ἀυτῷ γενέσθαι, ὅπως καταξιωθῶσι καὶ ἀυταὶ κοινωνῆσαι τῷ ἔργῳ. κελεύσαντος δὲ ἀυτοῦ, ἐπορεύθησαν σκάπτειν κατὰ τὸ διάμετρον τῶν λαρνάκων ἔσω ἐν τῷ ναῷ ἐν τοῖς τόποις τῆς ἀυτῶν καταπαύσεως.

[125] Λαβὼν οὖν ὁ βασιλεὺς ἀξινόρυγα λαξευτήριον καὶ ἅμμην, ἔσκαπτε τοὺς τῶν ἁγίων τόπους κατὰ τὸ μέτρον τῶν λαρνάκων. ἡ δὲ βασιλίσσα ἀσιχήνη, καὶ ἡ τοῦ βασιλέως ἀδελφὴ κουσαρωδούκτα, δεξάμεναι τὸν χοῦν ἐις τοὺς κόλπους ἀυτῶν ἔξω ἐκόμιζον, καὶ ἀκολούθως ἡτοίμασαν πρῶτον τὴν τῆς ἁγίας ῥιψίμης κατάθεσιν, ἔπειτα τῶν τριάκοντα τριῶν ἐν τῷ τόπῳ τῆς ἀυτῶν μαρτυρίας, ὅπου ἐκενώθη τὸ αἷμα ἀυτῶν ὑπὲρ τοῦ ὀνόματος τοῦ χριστοῦ. ὁμοίως δὲ καὶ ἐν τῷ μαρτυρίῳ, τῷ κατὰ νότον τῆς πόλεως, ἡτοίμασαν τῆς ἁγίας γαιανῆς καὶ τῶν ἅμα ἀυτῇ τριῶν ἀυτὸς ὁ βασιλεὺς σὺν τῇ ἰδίᾳ ἀδελφῇ καὶ τῇ δεσποίνῃ ἀσιχήνη τὰς θήκας χέρσιν ἰδίαις περικοσμήσασαι τοὺς ἑκάστους τόπους. μετὰ δὲ ταῦτα προσελθὼν ὁ βασιλεὺς συνετάξατο τῷ ἁγίῳ γρηγορίῳ ἐις ὑψηλότατον καὶ μέγα ὄρος, μασῆς λεγόμενον, ἀπελθεῖν, ἕπτα ἡμερῶν ὁδὸν ἔχον, ὥστε ἀπὸ τῆς κορυφῆς λαβεῖν λίθους ἀκροτόμους, στιβαροὺς, πλάτεις τε καὶ μήκει παμμεγεθεῖ, ὡς μὴ ῥαδίως κινεῖσθαι ὑπὸ πλήθους ἀνθρώπων. ἀναβαστάξας οὖν τῷ νώτῳ γιγαντιαίως καὶ κομίσας ὄκτω στήλας ἐις τὰς θύρας τῶν ναῶν, ἔστησεν παραστάδας καὶ ὑπέρθυρα, ἀντὶ τῆς πρωτέρας καὶ ἀνοητοῦ μάχης, ἣν μετὰ τῆς ἁγίας ῥιψίμης ἐπύκτευσεν ἐν τῷ ἰδίῳ κοιτῶνι, ἀντεισφέρων τῶν πόνων.

[126] Ὀικοδομήσας δὲ καὶ καλλοπίσας τρεῖς ναοὺς τῶν μαρτύρων, μετὰ πάσης ἑτοιμασίας καὶ παντὸς κόσμου ἕκαστον τῶν ἁγίων ἐν τοῖς ἰδίοις τόποις ἀπεκατέστησεν· καὶ τὴν μὲν ἁγίαν γαιανὴν προς τοῖς νοτιαίοις μέρεσιν μετὰ τῶν τριάκοντα τριῶν ἐν τοῖς βορίνοις μέρεσιν κατὰ ἀνατολὰς τῆς πόλεως ἐν τῷ ναῷ παραδέδωκαν· καὶ τὴν σφαγεῖσαν ἀσθενῆ ἐν τῇ ληνῷ ἀπέθεντο, ἔνθα καὶ γεγονε ναὸς κατὰ βοῤῥᾶ τῆς πόλεως. πάντας οὖν τοὺς μαρτύρας παθόντας ὑπὲρ τοῦ χριστοῦ μετήνεγκαν ἐις τὸν ἑκάστου τόπον τῆς ἀυτῶν καταθέσεως, κατὰ τὴν προφαγεῖσαν ὅρασιν τῷ ἁγίῳ γρηγορίῳ οὕτως τελειώσαντες. ἔσω δὲ τῶν τριῶν ναῶν ἐπάνω τῶν κοιμητηρίων καὶ ζωοφόρων τάφων, ἐν τοῖς τόποις τῶν θυσιαστηρίων, ἔστησεν ἑκάστῳ τὸ δεσποτικὸν σημεῖον τοῦ σταυροῦ, ἵνα, φησὶν, ἐνώπιον τοῦ ζωοδότου ζημείου τούτου προσκυνήσητε κύριον τὸν θεὸν, ποιήσαντα ὑμᾶς· καί φησιν· ἰδοὺ στύλοι στερεοὶ ἀνέστησαν * τῇ ὑμῶν κατεστρεμμένῃ ὀικοδομῇ. ὂυτοι ὁι στύλοι ἀναβαστάξουσιν τὸ βάρος τῆς ὀικοδομῆς ὑμῶν ἐις σωτηρίαν. ἰδοὺ τρεῖς στύλοι· ὁ δὲ τεταρτος στύλος τῆς ζωῆς πρὸς θεὸν ὑμᾶς ἀναφέρει. δεῦτε, τὸν διαταχθέντα τόπον τοῦ δεσποτικοῦ ὄικου περιτείχωμεν περιβόλῳ. καὶ ἅμα τῷ βασιλεῖ σὺν τοῖς ὄχλοις τὸν τόπον, ἔνθα ἐθεάσατο τὸν στύλον πυρινὸν ἐπὶ τῇ χρυσῇ βάσει, περιετείχησεν ὑψηλοτάτῳ τείχει ἐις τιμὴν τοῦ τόπου, θυρεῷ δὲ καὶ κλείθροις ἀσφαλησάμενος, καὶ στήσας ἐκεῖ τὸ σωτήριον σημεῖον τοῦ σταυροῦ, ἐκέλευσεν, ἵνα ἐν τῷ τόπῳ ἐκείνῳ πάντες φθάνοντες καὶ γονυπετοῦντες προσκυνήσωσι τὸν παντοκράτορα θεὸν.

[127] Ὅυτως οὖν φωτίσας τὰς ψυχὰς, ἐν τῷ θεἳκῷ ἅλατι ἀρτύσας διὰ τοῦ εὐαγγελικοῦ κηρύγματος, ἀπέστησε τῶν ματαίων σεβασμάτων καὶ χειροποιήτων ἐιδώλων, καὶ ἐισήγαγεν ἀυτοὺς ἐις λατρείαν τοῦ φιλανθρώπου θεοῦ. ἀπὸ τότε οὖν ἰδίᾳ γνώμῃ καὶ προθυμίᾳ ἐσπούδαζον ἐις εὐχὰς καὶ νηστείας, ἐις φόβον καὶ ἀγάπην, καὶ ἀκρόασιν τῆς θεἳκῆς διδασκαλίας. συναχθέντων δὲ ἐπὶ τὸ ἀυτὸ ὄχλων πολλῶν καὶ λαῶν, ἐν τῷ τῆς προσκυνήσεως τόπῳ προσεφώνησεν ὁ ἅγιος γρηγόριος, καί φησιν· κλίνατε γόνυ πάντες, ὅπως ποιήσῃ κύριος ἴασιν τοῖς τιμωρουμένοις. πάντων δὲ καμψάντων γόνυ τῷ θεῷ, ἐκτενῶς ὁ ἅγιος γρηγόριος ἤυχετο, δεόμενος μετὰ πόνου καὶ πολλῶν δακρύων, ἴασιν ἐπιζητῶν. ὁ δὲ βασιλεὺς ἑστηκὼς ἐν μέσῳ τῶν λαῶν ἐν τῇ προῤῥηθείσῃ μορφῇ, ἐξαίφνης ἤρξατο τρέμειν καὶ τὴν λεπίδα τοῦ χοίρου ἐκ τοῦ ἰδίου σώματος ἀποῤῥίπτειν μετὰ τῆς κακοειδοῦς ὄψεως, καὶ τῶν ὀδόντων, καὶ τῆς δασύτητος τῶν τριχῶν. ἐκδυσάμενος δὲ τὸ παχύτατον δέσμα, ἐις τὴν ἰδίαν μορφὴν ἐστράφη τοῦ προσώπου ἀυτοῦ, καὶ τὸ σῶμα γέγονεν ἀπαλὸν, ὡς παιδίου προσφάτως γεγεννημένου καὶ ὁλοκλήρως τοῖς μέλεσι πᾶσιν ἰάθη. ὡς ἀυτὸς δὲ καὶ ὁι λοιποὶ ἄνθρωποι ἐνοχληθέντες πολλοὶ ἐκ τῶν διαφόρων νοσημάτων ἰάθησαν, λεπροὶ, ξῆροι, παραλυτικοὶ, ὑδροπικοὶ, δαιμονιῶντες, λελωβημένοι καὶ ποδαλγοὶ· καὶ οὕτως ἀνοιχθείσης τῆς τοῦ φιλανθρώπου χρίστου χάριτος, ἐις πάντας ἦλθεν ἴασις διὰ τοῦ δούλου ἀυτοῦ γρηγορίου, καὶ καθῆρεν ἀυτοὺς ἀπὸ τῶν νοσημάτων.

[128] Καὶ ἡ πηγὴ τῆς τοῦ χριστοῦ γνώσεος τὰς ἀκοὰς πάντων ἐπλήρωσε τῇ ἀλιθινῇ διδασκαλίᾳ τοῦ χριστοῦ, ἐθεωροῦντό τε καρδίαι πλήρεις εὐφροσύνης καὶ θυμηδίας. ἡ γὰρ χώρα ἐκείνη, ἥτις καὶ τῆς φήμης τῶν θαυμασίων τούτων ἄμοιρος ἦν, καὶ τὰ τῆς ἀπιστείας μέρη, ἐν οἷς τὰ θαυμάσια τοῦ θεοῦ ἐτελέσθη, εὐθέως τῶν οὕτως γενομένων πραγμάτων ἐν πείρᾳ γέγονεν, οὐ μόνον διὰ τὴν θείαν διδασκαλίαν, ἀλλὰ καὶ τὴν προορισθεῖσαν αἰώνων ἐπαγγελίαν, ὅπως τοῖς ἐνεστῶσι καὶ τοῖς ἐπερχομένοις καὶ ἐπέκεινα τὰ θεοδώρητα χαρίσματα παραδοθῇ. γυμνασθέντες οὖν κατ᾽ ὀλίγον τοῖς πράγμασι μετὰ παῤῥησίας καὶ προσθήκης τὴν μάθησιν τῆς καινῆς διδασκαλίας συνήγοντο διαδαχθῆναι. ὀξυνθέντες οὖν καὶ ἑτοιμασθέντες ἐις τὸ κήρυγμα, ὁι ἐν ἀγνόιᾳ πρότερον ὄντες, ἄνθρωποι προσέτρεχον, ἀπὸ διαφόρων μερῶν καὶ πατρίδων τῆς ἀρμενίων χώρας ὁρμώμενοι, καὶ ἐν σπουδῇ κατελάμβανον τὴν ἀνοιχθεῖσαν πηγὴν τῆς τοῦ χριστοῦ χάριτος καὶ τῆς γνώσεως ἐις ἀραρὰτ τὴν πατρίδα, καὶ βασιλικὴν χώραν ἐκ τοῦ ὄικου θοργὼμ, ἐν ᾗ ἐξέῤῥευσεν ἡ χάρις τοῦ κηρύγματος τοῦ ἐυαγγελίου τοῦ θεοῦ.

[129] Τότε οὖν συμβούλιον ποιήσαντες ὁμοθυμαδὸν μετὰ τοῦ βασιλέως καὶ τῶν μεγιστάνων ἔνεκεν τῆς κοίνης εἰρήνης, ὥστε καθελεῖν καὶ κατασκάψαι τὰ σκάνδαλα, καὶ ἐκ μέσου ἐπάραι, ἵνα μηδενὶ γένηται σκώλοψ καὶ πρόσκομμα, ὥστε ἐμποδίζειν πρὸς τὴν ἀνωτάτην ἐλευθερίαν, ὅπως θαῤῥοῦντες φθάσωσιν ἐις τὴν τῶν ἀγαθῶν τελείωσιν κατὰ τὸ σημειωθὲν ῥητὸν τοῦ ἁγίου παύλου, ὥστε πάντας φθάσαι εἰς μέτρον τῆς τοῦ χριστοῦ ἡληκίας, ὧν ἡ ἐλευθερία ἐν τῷ οὐρανῷ, ὅθεν καὶ ἀπεκδεχόμεθά, φησιν, χριστὸν, καὶ τὸ καύχημα ἔχομεν ἐν τῷ σταυρῷ καὶ τὸν ἔπαινον εἰς δόξαν θεοῦ. ἐν τάχει οὖν ὁ βασιλεὺς ἐξουσιαστικῶς ἐκέλευσεν, συμπειθομένων καὶ τῶν λοιπῶν, ἐν τῇ ἐξουσίᾳ τοῦ ἁγίου γρηγορίου εἶναι τὴν καταστροφὴν τῶν πατρώων νομιζομένων ἀυτοῖς θεῶν, καὶ τῶν βουνῶν ἀυτῶν, ὅπως ἐξάρῃ ἐκ μέσου τά μνημόσυνα ἀυτῶν. ἀυτὸς οὖν ὁ βασιλεὺς ἐπορεύθη μετὰ τοῦ στρατεύματος ἀπὸ οὐαλεροκτίστης τῆς πόλεως εἰς τὴν ἀρταξερξοκτίστην, ὥστε καταστρέψαι τὸν ἐκεῖ σεβασμὸν τῆς ἀρτέμιδος ἐν τοῖς λεγομένοις τόποις ὀνειρομούσοις. ἀπιοῦσι δὲ ἀυτοῖς ὑπήντησε τόπος, προσαγορευόμενος ὀνειροπόλων, ὀνειροδείκτων, σέβασμα δαίμονος γραμματέος, καὶ γνώσεις ἱερέων. τρίδις ἐκέκλητό βωμὸς ἀπόλλωνος, χαρτυλαρίων διὸς, διδαχῆς εὐμαθήτης * ἱερέων.

[130] Πρῶτον οὖν τοῦτον χειροσάμενοι καθεῖλαν, καὶ ἔκλασαν, καὶ ἐκ θεμελίων κατέστρεψαν· ἐν ᾧ φανέντων τῶν δαιμόνων, ὡς πλῆθος στρατοπέδων καὶ νουμέρων ἡτοιμασμένων, ὡς εἰς παράταξιν, λόγχας βασταζόντων ἐν σχήματι ἀνθρώπων προστρεχόντων μετὰ δοράτων καὶ θυρεῶν, καὶ μεγάλως βοώντων, τροπὴ γέγονεν ἀυτῶν, καὶ εἰς τὸ τῆς ἀρτέμιδος ἱερὸν ἔφυγον, ὅθεν καὶ τοῖς καταλαβοῦσιν ἀνθρώποις ἀνθιστάμενοι ἐμάχοντο, βέλη ἀδύνατα καὶ λίθους ὡς λαίλαπας ἄνωθεν ἐκ τῆς ὀικοδομῆς κατὰ τῶν ἀνθρώπων ἀκοντίζοντες, οὓς πρὸς ὀλίγον ἐτάραξαν νεοπίστους ὑπάρχοντας. ὡς δὲ γρηγόριος ταῦτα ἐθεάσατο, τὸ δεσποτικὸν σημεῖον τοῦ σταυροῦ ποιήσας, εἰς τὴν θύραν τοῦ ἱεροῦ ἔφθασεν, καὶ ἐνθὺς ἡ ὀικοδομη σεισθεῖσα ἐκ θεμελίων κατέπεσεν. ἡ δὲ τῶν ξύλων κατασκευὴ ἀναφθεῖσα κατεκάη ἀπὸ τῆς τοῦ σημείου δυναμέως. ὁ δὲ κάπνος τὸν ἀέρα ἐκάλυψεν, καὶ πάντες ὁι δαίμονες, φυγάδες γενόμενοι, ἐνώπιον τῶν ἀνθρώπων φαντασίας ἐποίουν περιεσχισμένοι καὶ κοπτόμενοι ἐν κραυγῇ μεγάλῃ καὶ κλαυθμῷ λέγοντες. οὐαὶ ἡμῖν, οὐαὶ ἡμῖν, ὅτι ἀπὸ πάσης τῆς γῆς ἐφυγάδευσεν ἡμᾶς Ἰησοῦς, ὁ ὑιὸς μαρίας, καὶ ἐντεῦθεν διὰ τοῦ δεσμίου καὶ τεθνηκότος γρηγορίου γέγονεν ἡμῖν δίωξις. ποῦ οὖν φύγωμεν; ἡ γὰρ δόξα ἀυτοῦ ἐπλήρωσεν τὴν ὑπ᾽ οὐρανῶν. νῦν οὖν ἐκχωρήσαντες ἀπέλθωμεν εἰς κατοίκησιν ἐν ὄρει καυκασίῳ ἐν τοῖς μέρεσι βορρᾶ, ὅπως ἐκεῖσε διασωθέντες ἡσυχάσωμεν. ἀπαύστως γὰρ κατὰ τὸν ἀέρα πλανομένους ποιήσας, διεχώρησεν ἀπὸ τῆς ἐπιμιξίας τῶν ἀνθρώπων, ὥστε μὴ συντελέσαι δι᾽ ἀυτῶν τὰς ἐπιθυμίας ἡμῶν, ταῦτα δὲ ἔλεγον ἐκεῖνοι, ἀκουόντων πάντων.

[131] Ὁι δὲ ἄνθρωποι περισσοτέρως ἐν τῇ πίστει ἐδραῖοι ἐγίνοντο. μελανοφανεῖς δὲ ὁι δαίμονες ὀφθέντες, ὡς κάπνος, ἀπὸ τοῦ τοποῦ ἐκείνου ἐξέλειπον. πάντων δὲ καθελόντων τὸ ἱερὸν ἐκ θεμελίων, ἁρπαγὴ τῶν ἐκεῖσε θησαυρῶν γέγονε τοῖς δεομένοις καὶ πτωχοῖς, ὀρφάνοις τε καὶ χήραις καὶ ἀπεριστάτοις διανεμηθέντων. τὴν δὲ περιοχὴν τοῦ ἱεροῦ μετὰ τῶν ὑπηρετῶν ἀυτοῦ καὶ τῶν ἱερῶν, καὶ ἀρούρας καὶ ὁρίων εἰς δουλείαν τῆς ἐκκλησιαστικῆς ὑπηρεσίας ἀφόρησαν. οὕτως δη πᾶσιν ὁ ἅγιος γρηγόριος σπείρας τὸν λόγον τῆς θεογνωσίας, καὶ πάντας στήσας ἐν τῇ τοῦ χριστοῦ ὁδῷ, ἐδίδαξεν τὰς ἐντολὰς τοῦ κτίσαντος ἀυτοὺς θεοῦ, καὶ ἐν πάσαις ταῖς πόλεσι τῆς ἀρμενίας, καὶ ταῖς κώμαις καὶ χωρίοις, καὶ κωμοπόλεσιν, ἀφόρισε τοὺς τόπους τοῦ ὄικου τοῦ θεοῦ, μὴ καταβαλὼν θεμέλιον ἐκκλησίας, μηδὲ στήσας θυσιαστήριον, διὰ τὸ μὴ ἔχειν ἀυτὸν τὴν τῆς ἱερωσύνης τιμὴν. μόνον δὲ περιετείχισεν τοὺς τόπους περιβόλῳ, καὶ τὸ δεσποτικὸν σημεῖον τοῦ σταυροῦ ἐπίγνυεν, ὡσαύτως ἐν εἰσόδοις καὶ ἐξόδοις, καὶ παρ᾽ οἷς πανταχοῦ ἐδίδασκεν τοῦτο τὸ σημεῖον πάντας ἔχειν καταφυγὴν πρὸς τὴν ἀπὸ τῶν δαιμόνων ἐπέλευσιν, ἵνα καὶ ἀδιστάκτως ἐνώπιον ἀυτοῦ προσκυνήσωσιν.

[132] Ἀπὸ τότε οὖν ἀρξάμενος, ἐκέλευσεν τὸ τῶν σαρακηνῶν γένος κατὰ σχολὴν πρὸς τὴν θείαν διδασκαλίαν γυμνάζεσθαι· ἐν ᾧ πρῶτος ἦν τηρηδάτιος ὁ βασιλεὺς μετὰ παντὸς τοῦ ὄικου ἀυτοῦ, καὶ οἱ λοιποὶ τοῦ ἀυτοῦ γένους. σπουδὴν γὰρ ἐποιεῖτο οὕτως πᾶσαν ψυχὴν εἰς εὐθύτητα καὶ γνῶσιν ἀληθείας ἐνέγκαι, καὶ ἐμπλῆσαι πάντων τὰς ἀκουὰς τῶν λογίων τοῦ ἁγίου εὐαγγελίου, ἀσφαλῶς τὴν τῆς ζωῆς ὁδὸν παραδοῦναι, ὥστε πάντοτε ἀυτοὺς ἔχειν ἐν τῇ καρδίᾳ κύριον τὸν θεὸν ἀυτόν τε προσκυνεῖν καὶ ἀυτῷ μόνῳ λατρεύειν. παραθέμενος δὲ ἀυτοὺς τῇ τοῦ θεοῦ χάριτι, ἀυτὸς ἀναλαβὼν τὸν βασιλέα, ἐπορεύθη, ὅπως καὶ τοῖς ἄλλοις μέρεσι τῶν ὁρίων τῆς ἀρμενίων χώρας σπείρῃ τὸν λόγον τῆς ζωῆς. παραγενόμενος δὲ ἔφθασε τὴν τῶν δαραλιστῶν πατρίδα, ἵνα κἀκεῖ τῶν ψευδονόμων θεῶν τὰ ἱερὰ καταστρεψωσιν. ἐλθόντες οὖν ἐν τῇ καλουμένῃ κώμῃ θορδὰν, ἐν ᾗ ὑπῆρχεν ἱερὸν λεγόμενον, λευκοδόξων δαιμόνων, βωμὸς βασαμήνης, πρῶτον τοῦτον καταστρέψαντες τὴν εἰκόνα ἀυτῆς συνέτριψαν καὶ πάντας τοὺς θησαυροὺς τοῦ χρυσοῦ· καὶ ἀργύρου συλλέξαντες, διεμέρισαν τοῖς πτωχοῖς, τὴν δὲ κώμην πᾶσαν συὺ ταῖς ἀρούραις καὶ ὁρίοις ἀυτῆς εἰς ὄνομα ἐκκλησίας ἀφόρισαν, καὶ τὸ ζωοφόρον ἐκεῖ σημεῖον ἔστησαν. ὁ δὲ μακάριος εὐθέως τὴν εὐαγγελικὴν διδασκαλίαν ἀναλαβὼν, ἤρξατο τὴν πατρίδα, συνευδοκοῦντος θεοῦ καὶ τοῦ βασιλέως, ἀφιστᾶν ἀπὸ τῶν πατρικῶν παραδόσεων, καὶ τὰς σατανικὰς καὶ δαιμονιώδεις συνηθείας τῇ ὑποταγῇ καὶ δουλείᾳ τοῦ χριστοῦ προσφέρειν. καὶ ὅτι ἔσπειρεν καὶ τούτοις τὸν λόγον τῆς ζωῆς, πάντας εἰς θεοσέβειαν ἄγων, μεγάλα παρὰ τοῦ θεοῦ καὶ ταύτῃ τῇ πατρίδη σημεῖα γέγονεν. ὁι γὰρ δαίμονες ὀφθαλμοφανῶς ἐν διαφόροις σχήμασι φυγάδες γενόμενοι, εἰσῆλθον εἰς τὰ μέρη τῶν χαλτῶν.

[133] Στηρίξας δὲ τοὺς πιστοὺς, ἐξελθὼν ἐπορεύθη εἰς ὀχυρώτατον τόπον, καλούμενον ἰανὶ, βασιλικὸν ὀικον ἐν τοῖς κοιμητηρίοις τῶν τῆς ἀρμενίας βασιλέων, κἀκεῖ κατέστρεψαν τὸν βωμὸν τοῦ κρόνου, τοῦ πατρὸς διὸς παντοδαίμονος, καὶ τὸ δεσποτικὸν σημεῖον ἔστησαν· τὴν δὲ κωμόπολιν σὺν τῷ ὀχυρώματι εἰς δουλείαν ἐκκλησίας ἀφόρισαν. μετὰ δὲ ταῦτα εἰς τὸν ὅμορον πατρίδα, ἐκκλησιανὴν λεγομένην, ἀνῆλθον, κἀκεῖσε ἐφάνησαν δαίμονες ἐν τοῖς μεγάλοις ἱεροῖς τῆς ἀρμενίας, ἐν τοῖς τόποις τῶν σεβασμάτων, ὅπου ἦν ὁ βωμὸς τῆς ἀρτέμιδος ἐν κωμοπόλει ἔρηζ· ὡς γὰρ στρατιώται μετὰ θυρεῶν συναχθέντες ἐμάχοντο, καὶ ἀπὸ τῆς κραυγῆς ἀυτῶν τὰ ὄρη ἠχήσαντα ἐδόκει σείεσθαι. ἐκκεχωρηκότων δὲ τούτων τοῦ ἱεροῦ, καὶ ἐκπεφευγότων, καταπεσὸν τὸ ἱερὸν μετὰ τοῦ ὑψηλοτάτου τείχους, ἐν τάχει ἠδαφίσθη. ὁ δὲ στρατὸς ἅμα γρηγορίῳ καὶ τῷ βασιλεῖ τὴν χρυσὴν εἰκόνα τῆς ἀρτέμιδος συνέτριψαν, καὶ τὸν τόπον παντελῶς κατελόντες, ἔλαβον τὸ χρύσιον καὶ τὸ ἀργύριον· κἀκεῖθεν περάσαντες τὸν λύκον ποταμὸν κατέβαλον τὸν τῆς ἀθηνᾶς βωμὸν, θυγατρὸς διὸς, ἐν τῇ κωμοπόλει θεσδίας, τοῦς δε θεσαυροὺς ἀμφοτέρων τῶν ἱερῶν συνάξαντες, ἠφόρισαν εἰς ὑπηρεσίαν στικῶν * κοιμηλίων μετὰ τῶν τόπων ἀυτῶν. καὶ οὕτως ἀπὸ πολλῶν πατρίδων ἐξῇραν τὰ σκάνδαλα, κωφά τε καὶ χωνευτὰ καὶ γλυπτὰ ἐίδωλα, βλαβερά τε καὶ ἀχρεῖα, πεποιημένα ἀπὸ τῶν ἀνοήτων καὶ ἐξεστηκότων ἀνθρώπων.

[134] Ὁ δὲ βασιλεὺς βεβαιωθεὶς ἐν τῇ πίστει, μετὰ μείζονος ἀπειλῆς καὶ ἐξουσίας ἐκέλευσεν ἀπὸ τῆς σατανικῆς καὶ μανιώδους τῆς τῶν δαιμόνων προσκυνήσεως ἀποστῆναι τοῖς μέρεσιν ἐκείνοις, καὶ ὑποταγῆναι τῷ γλυκυτάτῳ καὶ χρηστοτάτῳ ζυγῷ τοῦ χριστοῦ. ταῦτα δὲ καὶ ἐνθάδε πεποιήκεισαν, καὶ τὴν τοῦ κηρύγματος χρείαν πληρώσαντες μετὰ πλείστων σημείων. οὐ τοσοῦτον δὲ ἡ ἀπειλὴ καὶ ἡ ἐπιθυμία τοῦ βασιλέως ἴσχυεν πρὸς τὸ πάντας πείθειν ἐν λόγοις, ὅσον τὰ θαύματα τῶν διαφόρων ἰάσεων ἐδόξασεν τὸ πανάγιον ὄνομα τοῦ χριστοῦ. ταῦτα δὲ πάντα πέπρακται θελήματι καὶ φιλανθρωπίᾳ τοῦ θεοῦ διὰ τοῦ ἁγίου γρηγορίου. ὁ οὖν βασιλεὺς ἐν πᾶσι τοῖς τόποις παραγενόμενος τὰς ἰδίας ἀσεβείας καὶ τὰ παρὰ θεοῦ γεγενομένα θαύματα πρὸς ἀυτὸν, καὶ τὸ ἔλεος καὶ τὴν ἴασιν μεγάλῃ τῇ φωνῇ ἀνεπαισχύντως διηγούμενος ἐπὶ πάντων. μετὰ δὲ ταῦτα ἔσπευδεν ὁ ἅγιος γρηγόριος καταλαβεῖν καὶ τὴν τῶν ζερανιτῶν πατρίδα, καὶ τὸ ἀποστολικὸν κήρυγμα κἀκεῖσε σπείρας, ἀποστῆσαι τῆς βδελυρᾶς τῶν δαιμόνων προσκυνήσεως καὶ τῆς ἐφιαλτικῆς ἐνεργείας τὰ βαρβαρικὰ μέρη, καὶ εἰς τὰ μαθήματα τῆς θεἳκῆς σοφίας μεταλαβεῖν τὸ τραχύτατον ἔθνος καὶ περιφερόμενον ἐθνικαῖς ἀγωγαῖς, ὥστε πεπαιδευμένους καὶ γεγυμνασμένους ἐν τοῖς εὐαγγελικοῖς παραγγέλμασι, καὶ οὐκ ὅιους καταστῆσαι. ἔφθασεν οὖν ἐν τῷ ἱερῷ ἡφόιστου, λεγομένου ὑιοῦ τοῦ διὸς, ἐν κώμῃ λεγομένῃ βαραάριζ κατὰ τὴν τῶν πάρθων γλῶσσαν, καὶ τοῦτο ἀπὸ θεμελίων κατέσκαψεν, τοὺς δὲ ἀποκειμένους θησαυροὺς συλλέξαντες, τοῖς πτωχοῖς διένειμον· καὶ τὸν τόπον τῇ ἐκκλησίᾳ ἠφόρισαν, καὶ ἐστήριξαν ἐν τῇ γνώσει τῆς ἀληθείας. καὶ ἀπὸ τότε ἔσπευδεν τοὺς ὀικειοτάτους, καὶ τοὺς μεγάλους τοῦ παλατίου, καὶ ἐλευθέρους ἐν γένει ἐν τῇ τοῦ θεοῦ σοφίᾳ παιδεῦσαι.

[Sancto hortante & dirigente, tres Martyribus conduntur ædes,] Nunc igitur ille, qui est omnium Conditor, omnium Effector, omnium Creator, omni sapientia cumulatus, omnium Dominus, omnia continens, omnium cognitor, omnium Medicus, vos docuit, ut Divinitatis suæ vos faceret conscios, manifestata vobis per nos via vitæ, & idoneo salutis obtinendæ remedio, per quod unica vice remissionem vobis affert. Hac de causa & futurorum visionem mihi ostendit, ut eam vobis enarrarem, quo voluntas ejus in vobis modo perficiatur. Vos vero festinate ad implendum mandatum ab eo vobis declaratum. Venite, transferamus Martyres ad requiem, ut & illi vos perducant ad renovationem. Hoc ubi dixerat, mandavit necessaria ad ædificationem in designatis locis. Adferebant alii lapides, alii lateres, alii ligna cedrina, cum bonitate cordis, diligentia & timore. Ipse vero sanctus Gregorius, assumpto ædificantium funiculo, fundamenta templorum signavit, & singuli e multitudine, curam exhibentes, pulcherrimo ordine lapides fundamentales concinne deponebant, ad structuram ædificii, omnibus manum operi admoventibus cum fide & timore magno, quod unusquisque metueret, ne forsan postea salutari gratia sanationis excideret. Construxerunt autem tria templa, unum in partibus Borealibus ad Orientem civitatis, ubi cum sancta Ripsime martyrio coronati sunt triginta tres; alterum in partibus Australibus, ubi passa est Sanctæ nutrix Gaiana cum tribus a Sociabus suis, tertium vero apud torcular in medio vineæ, ubi prius earum erat commoratio.

[122] [arcis compositis corpora ipse imponit: dona plurima pro Sanctis oblata] Loca vero, quæ ædificaverunt, exornarunt auro & argento, laternis & lampadibus inextinctis, & candelabris semper ardentibus. Eis quoque præcepit, ut singulis construerent arcas ex tabulis cedrinis per solidos clavos conclusas: & omnia, quæ mandaverat, velociter perfecta sunt. Allatis vero arcis ad portam torcularis coram sancto Gregorio, ipse solus ingressus est, non sinens secum alium quempiam ingredi. Non enim oportet, inquiebat, vos prope ad illos accedere, cum necdum sanati sitis, neque mundati baptismate. At ipse, arcis intro portatis, singulos Sanctos in propria deposuit arca, scissis eorum constringens vestimentis, signavitque sigillo Christi. Rex vero, & magnates, & exercitus, unusquisque proferebat unguenta odoris optimi, & aromata, & vestimenta varia ab opificibus serici contexta, aureisque variata filis & holoserica. Conjux quoque regis, & puellæ ex ejusdem genere, & magnatum uxores & filiæ, purpurea & inaurata & byssina & cælesti colore tincta & niveo candore fulgida, pro indumentis Sanctorum offerebant; similique modo aurum, argentum & linum studiose afferebant ad portam torcularis.

[123] [necdum accipit Gregorius, sed pro iis custodiri jubet.] At egressus sanctus Gregorius, vidit omnia in cumulum congesta ad portam, & non sustinens ex illis aliquid accipere, ad eos dixit: Jam ante indicavi, nequaquam decere, aliquid rerum vestrarum b ad Sanctos accedere, quod necdum mundati sitis lavacro sancti baptismatis. Vestra vero alacritas accepta est pro salute vestra. Hæc vero omnia in cellis terrenis custodiantur, donec vobis pastor & doctor munere benigni Domini advenerit, fiantque sacerdotes & episcopi, ac totus ordo ecclesiasticus. Tunc ergo illuminati amore Dei, & hæc omnia per constitutum vobis summum sacerdotem habebitis ad ministerium Dei altarium. At nunc progredientes manum porrigite, ut unumquemque eorum in loco proprio deponamus. Rex autem Teredatius etiam tum habebat figuram porci cum unguibus manuum & pedum & similitudine vultus, excepto sermone humano. At dentes erant magni, velut aprorum; capillorum hirsuties erat per totum corpus: circumdatus erat sacco, ut horrendum spectaculum in medio populorum.

[124] Itaque accedens rogat sanctum Gregorium, ut manuum ac pedum obtineat sanationem, [Rex, sanatis manibus & pedibus, pro constructione] & operis pro Sanctis non omnino expers permaneat. Sanctus vero Gregorius ædem ingressus, flexit genua coram Domino omnium & misericordi Deo: complexusque arcas sanctorum Martyrum & beatorum corporum Christi Athletarum, obtulit ferventes obsecrationes, extensis sanctis manibus iisque semper in cælum expansis, efflagitans sanationem regi pro membris memoratis. Clamor vero omnium & ejulatus & fletus aëra replebat. Igitur Sanctus ad regem conversus, per gratiam Christi manus ejus ac pedes sanavit c: nam ungulæ ejus deciderunt, ut particeps fieret laboris pro Sanctis, operandi propriis manibus gratia impetrata. Sanatus ergo rogavit sanctum Gregorium, quidnam faciendum sibi committeret. Ille vero eidem dedit mensuram arcarum, ut loca singulis effoderet arcis in cellis Martyrum, in locis a Domino separatis. Rogavit autem sanctum Gregorium, ut juberet reginam Asichenem, conjugem suam, & sororem, nomine Cusaroductam, secum operari, ut & hæ operis participes fieri mererentur. Illo autem jubente, iverunt intro in ecclesiam ad fodiendum secundum arcarum diametrum in locis requiei Martyrum.

[125] Sumens itaque rex marram & ligonem, effodit loca Sanctis secundum mensuram arcarum: [sacrarum ædium ipse laborat.] regina vero Asichene, & regis soror Cusaroducta, acceptum in sinu pulverem foras portabant; & consequenter præpararunt primum sanctæ Ripsimes depositioni locum, deinde aliorum triginta trium d in loco martyrii eorum, ubi sanguis ipsorum pro Christi nomine effusus est. Simili modo in æde Martyrum, quæ est ad Austrum civitatis, præpararunt sanctæ Gaianæ & tribus cum ea e rex ipse cum sorore sua, & domina Asichene, thecas, propriis manibus loca singula circumornantes. Post hæc accedens rex cum sancto Gregorio decrevit abire in altissimum & amplum montem, Mases f nominatum, septem dierum itinere distantem, ut ex vertice eius caperet lapides duros, graves, latosque & ingentis amplitudinis, ut non facile moverentur a multis hominibus. Sublatas ergo in humerum gigantis more octo columnas g tulit pro portis templorum, & constituit porticus & lapides superiores ostiorum, pro priore & inconsiderata pugna, qua in cubiculo suo cum sancta Ripsime luctatus est, reddens labores.

[126] Ubi ædificaverat & ornaverat tres Martyrum ædes, [Recondita Martyrum corpora: cruces erectæ:] Sanctus cum omni apparatu omnique ornatu unumquemque Sanctorum in loco suo deposuit: & sanctam quidem Gaianam in partibus Australibus h [cum duabus posuerunt, sanctam Ripsimen] cum triginta tribus in Borealibus versus Orientem civitatis in templo sepulturæ tradiderunt; & Infirmam mactatam in torculari deposuerunt, ubi & templum constructum est ad Septemtrionem civitatis. Itaque omnes Martyres pro Christo passos transtulerunt, ad loca suæ depositionis singulos, omnia perficientes secundum visionem sancto Gregorio ante manifestatam. Intus vero in tribus templis super cœmeteria & sepulcra vitam afferentia, in locis altarium i, in singulis Sanctus constituit Dominicum signum crucis, Ut, inquiebat, coram hoc signo, per quod vita data est, adoretis Dominum Deum, qui fecit vos. Et dicebat: Ecce, solidæ columnæ erectæ sunt adversus ædificium k vestrum subversum. Hæ columnæ portabunt pondus ædificii vestri in salutem. Ecce tres columnæ, quarta vero columna vitæ ad Deum vos sustollet. Agite: præceptum locum ædis Dominicæ munimento circumvallemus. Tum una cum rege & cum turbis locum, ubi vidit columnam igneam super basim auream, circumvallavit muro altissimo ad honorem loci, saxoque ad ostium & claustris munivit, & salutare crucis signum ibi erexit, præcipiens, ut omnes ad illum locum venientes genuaque flectentes adorent omnipotentem Deum.

[127] [regi reliquisque ægrotis sanitas restituta.] Postquam sic animas illuminaverat, & divino sale condiverat per Euangelicam prædicationem, avulsit eos a vanis simulacris & ab idolis manu factis, induxitque ad cultum clementis Dei. Ab eo igitur tempore propria voluntate & alacritate diligenter accedebant ad preces & jejunia, ad timorem & amorem, ad audiendam doctrinam divinam. Adductis autem ad idem studium turbis ac populis multis, sanctus Gregorius in loco orationis eos allocutus est, & dixit: Flectite genua omnes, ut Dominus sanet castigatos. Omnibus vero genua Deo flectentibus, sanctus Gregorius ferventer orabat, flagitans cum dolore & lacrymis multis, ut obtineret sanationem. Rex vero consistens in medio populorum in forma ante dicta, repente cœpit tremere, & porci squalorem a corpore suo abjicere unaque vultus & dentium fœditatem, & hirsutiem capillorum. Exutus etiam pelle crassissima, reversus est ad propriam personæ suæ formam, corpusque factum est molle, sicut pueri recenter nati, & integram omnium membrorum consecutus est sanitatem l. Quemadmodum ille, sic & alii homines multi male affecti ex diversis morbis sanati sunt, leprosi, aridi, paralytici, hydropici, obsessi a dæmonibus, mutilati & pedibus laborantes. Hoc modo, allata misericordis Christi gratia, sanatio ad omnes venit per servum ejus Gregorium, qui illos morbis suis liberavit.

[128] [Sanctus erudit populum accedentem,] Fons quoque cognitionis Christi aures omnium implevit vera doctrina Christiana: eratque videre corda gaudio & oblectatione plena. Nam illa regio, quæ etiam carebat fama horum mirabilium, & tractus illi infideles, in quibus Dei mirabilia patrata sunt, velociter rerum ita gestarum experimenta habuerunt, non solum propter divinam doctrinam, sed etiam ob præfinitam sæculorum promissionem, qua & præsentibus & sequentibus & futuris data a Deo dona conceduntur. Brevi itaque tempore exercitati rebus ipsis, cum libertate & incremento colligebantur, ut erudirentur intelligentia novæ doctrinæ. Igitur animati & præparati homines, qui prius erant in ignorantia, accurrebant ad prædicationem, a diversis locis & provinciis regionis Armeniæ profecti, & diligenter ad apertum fontem Christi gratiæ & cognitionis veniebant in Ararat provinciam, & ad regium locum ex domo Thorgom m, ex quo effluxit gratia prædicationis Euangelii Dei.

[129] Tunc ergo unanimiter cum rege & magnatibus consilium fecerunt pro communi pace, [& idolorum templa] ut destruerent everterentque offendicula, & de medio auferrent, ne cui fierent palus offensionis & scandali, quo impediretur a suprema libertate, ut cum fiducia venirent ad perfectionem bonorum, secundum scriptum sancti Pauli verbum n, ut omnes pervenirent in mensuram ætatis Christi, quorum libertas est in cælo, unde & exspectamus, inquit, Christum: & gloriationem habemus in cruce, & laudem ad gloriam Dei. Confestim ergo rex, consentientibus & reliquis, pro imperio mandavit, ut in potestate esset sancti Gregorii evertere patrios, quos ipsi putabant, deos, & colles eorum, ut de medio tollerentur monumenta ipsorum. Ipse quoque rex cum exercitu profectus est ab urbe Valeroctiste ad civitatem Artaxerxoctisten o, ut destrueret vigentem ibi cultum Dianæ in locis dictis ὀνειρομούσοις p. Abeuntibus autem illis occurrit locus, cognominatus Divinantium per somnia q, Demonstrantium somnia, Numen dæmonis scribæ, & Cognitiones sacerdotum. Tridis r vocata est ara Apollinis…

[130] Hanc igitur primum, injecta manu, abstulerunt, fregerunt, [evertit,] & a fundamentis everterunt. Cum ibi apparerent dæmones, velut turma militum & cohortium paratarum tamquam ad bellum, lanceas gestantium, & humana forma procurrentium cum hastis & scutis magnoque clamore, fuga eorum facta est, & ad templum Dianæ recesserunt: unde etiam supervenientibus hominibus resistentes pugnabant, jacula impotentia & lapides nimborum instar ex suprema ædificii parte vibrantes in homines s, quos, utpote neophytos, modico tempore perturbarunt. At ubi ea vidit Gregorius, facto Dominico crucis signo in portam templi pervenit, & continuo motum a fundamentis ædificium concidit: lignorum vero materies virtute signi incensa est & combusta. Fumus autem aëra obscuravit, & omnes dæmones, in fugam conjecti, coram hominibus spectra faciebant, & dissoluti plangentesque magno cum clamore & fletu dicebant: Væ nobis: væ nobis! quia ex omni terra fugavit nos Josus, Mariæ filius, & hic per vinctum & mortuum Gregorium concitata est adversum nos persecutio. Quo ergo fugiamus? Nam gloria ejus implevit orbem terrarum. Nunc itaque cedentes discedamus ad habitandum in monte Caucaso in partibus Borealibus, ut ibidem servati in quiete degamus. Nam indesinenter per aëra vagantes nos fecit & separavit a societate hominum, ut non perficiantur ab illis desideria nostra. Hæc illi dicebant, audientibus omnibus.

[131] Homines autem in fide abundantius firmabantur. Postquam vero dæmones nigra specie fuerant visi, [cruces multis locis erigit:] tamquam fumus, a loco illo evanuerunt. At omnibus templum a fundamentis diruentibus, spoliatio facta est thesaurorum ibi servatorum, qui indigentibus & pauperibus, pupillisque & viduis & hominibus derelictis fuerunt divisi. Ambitum templi cum ministris eius & sacris t, agrisque & terminis, in servitium ministerii ecclesiastici separaverunt. Hoc modo sanctus Gregorius omnibus seminavit verba cognitionis Dei, omnesque in via Christi constituit, & deinde præcepta Dei, qui eos creaverat, edocuit: in omnibus quoque civitatibus Armeniæ, in vicis, locis, & in oppidis, separavit loca pro domo Dei, non jaciens tamen fundamentum ecclesiæ, nec erigens altare, quia non habebat honorem sacerdotii. Loca solum circumvallabat, & Dominicum crucis signum figebat, cum in ingressibus tum in egressibus, & apud hos ubique docebat, ut omnes hoc signum haberent perfugium adversus dæmonum aggressiones, & indubitanter coram illo adorarent.

[132] [plures peragrans provincias,] Ab eo igitur incipiens tempore, jussit genus Saracenorum u per otium divina doctrina institui. Hac in re primus erat rex Teredatius cum omni domo sua, & cum reliquis generis sui. Nam hoc modo studebat omnem animam ad rectam viam & cognitionem veritatis adducere, omnium auditum implere dictis Euangelii, iisque secure viam vitæ tradere, ut semper in corde haberent Dominum Deum, ipsumque adorarent, atque ei soli servirent. At ille, ubi eos per Dei gratiam adduxerat, secum assumens regem, profectus est, ut aliis quoque partibus ditionis regni Armeniæ verbum vitæ seminaret. Venit autem ad provinciam Daralistarum x, ut ibidem etiam templa falsi nominis deorum destruerent. Ubi vero advenerant in pagum, Thordan dictum, in quo erat templum, λευκοδόξων dæmonum vocatum, altare Basaminæ; hoc primum destruentes, imaginem ejus confregerunt, omnesque thesauros auri & argenti colligentes, pauperibus distribuerunt, totum vero pagum cum agris & finibus suis nomine ecclesiæ sequestrarunt, & salutare signum ibi posuerunt. Porro Beatus, assumpta confestim doctrina Euangelica, cœpit provinciam, Deo probante & consentiente rege, a patriis avellere traditionibus, & satanicas diabolicasque consuetudines subjectioni & famulatui Christi offerre: & quandoquidem in iis seminabat verbum vitæ, omnes ad cultum Dei impellens, magna a Deo huic etiam provinciæ signa ostensa sunt. Nam dæmones variis formis, quæ oculis patebant, fugientes, in partes Chaltorum ingressi sunt.

[133] [alia etiam fana] Confirmatis autem fidelibus, egressus venit ad locum munitissimum, Jaui nominatum, domum regiam ex cœmeteriis regum Armeniæ, & ibi everterunt altare Saturni, patris Jovis, deorum principis y, & signum Dominicum erexerunt: oppidum vero cum munitione in servitutem Ecclesiæ separarunt. Post hæc in finitimam profecti sunt provinciam, dictam Ecclesianam z, ibique apparuerunt dæmones in magnis Armeniæ templis, in locis sacrorum, ubi erat altare Dianæ in oppido Erex. Nam sicut milites collecti scutis pugnabant, & præ clamore eorum montes resonantes videbantur moveri. Verum illis e templo discedere coactis & aufugientibus, concidens templum cum altissimo muro confestim æquatum est solo. Exercitus vero cum Gregorio & rege auream imaginem Dianæ confregerunt, locumque omnino subvertentes, abstulerunt aurea & argentea. Inde trajicientes Lycum fluvium, dejecerunt Minervæ aram, Jovis filiæ, in oppido Thesdias: thesauros vero utriusque templi collectos segregarunt ad usum ecclesiasticorum ornamentorum cum locis ipsis. Hoc modo a multis provinciis abstulerunt offendicula, surdaque & tornatilia & sculpta idola, noxiaque & inutilia, ab hominibus amentibus & stupidis fabricata.

[134] Rex autem in fide confirmatus, cum graviore comminatione & auctoritate præcepit, ut in illis partibus a satanica & vesana dæmonum adoratione abstinerent, [multis in locis destruit.] ac subjicerent se suavissimo ac benignissimo jugo Christi. Hæc vero ibidem perfecerant, ministerium prædicationis implentes multis etiam cum signis. Neque tantum efficere poterat regis comminatio ac punitio, ut omnes ad credendum inducerentur, quantum miracula diversarum sanationum valebant ad gloriose celebrandum sanctissimum Christi nomen. Hæc vero omnia voluntate & misericordia Dei patravit sanctus Gregorius. Rex igitur magna voce in omnibus locis, ad quæ veniebat, narrabat per omnia sine pudore & impietates suas, & facta in se a Deo mirabilia, ejusque misericordiam & sanationem suam. Deinde vero festinavit sanctus Gregorius proficisci ad provinciam Zeranitarum, Apostolicamque ibi etiam promulgando prædicationem, abstrahere ab abominanda dæmonum adoratione, & ab Ephialtica operatione partes barbaricas, & ad disciplinam divinæ sapientiæ transferre gentem durissimam, institutisque gentilibus circumlatam, ut eruditi & exercitati essent Euangelicis monitis, & non soli resisterent. Venit ergo ad templum Vulcani, qui Jovis filius dicitur, in pago, Baraariz nominato secundum linguam Parthorum, & hoc a fundamentis everterunt: sed thesauros ibi jacentes collegerunt, & diviserunt pauperibus: locum pro ecclesia sequestrarunt, & in cognitione veritatis confirmarunt. Ab eo tempore festinavit familiarissimos, & proceres palatii, & genere liberos, Dei scientia erudire.

ANNOTATA.

a Hic auctor nonnihil recedit ab ante dictis. Nam num. 86 & 88 duas tantum Socias S. Gaianæ in martyrio adjunxit. Quæ vero tertia hic additur, passa num. 84 dicitur in loco torcularis, ubi tertia ædes mox dicitur condita.

b Quomodo igitur arcas, in quibus Sanctorum corpora deposuit, per ipsos componi jussit? Sic auctor, dum ingenio suo indulget, subinde commentus est invicem repugnantia.

c Dimidia hæc sanatio, etsi a Metaphraste etiam asserta, aliud rursum videtur auctoris figmentum. Talia videntur pleraque, quæ de rege, regina & aliis sequuntur: &, ut breviter dicam, tota illa oratoriorum constructio, etiamsi ipsa constructio verisimiliter facta sit, modo admodum improbabili relata est.

d Rursum auctor obliviscitur ante dictorum. Nam num. 83 horum Martyrum cædem refert, & solum numerat triginta & duos præter S. Ripsimen, quacum erant triginta & tres.

e Si una cum Gaiana tres fuisse voluit, non aberravit a numero ante determinato, ut jam observavilit. a.

f Designatur mons Masius apud antiquos geographos notus in Armenia. Potest ille facile septem dierum itinere distare ab urbe Valeroctiste, ubi modo est ecclesia patriarchalis, de qua actum in Commentario num. 39. Nam mons Masius multo magis est versus Austrum, situsque in confinio Armeniæ & Mesopotamiæ. Hinc a Strabone tribuitur Armeniæ, a Ptolemæo Mesopotamiæ. Ex eo Cellarius in Geographia antiqua lib. 3 cap. XI geminum credidit Masium, alterum in Armenia, alterum in Mesopotamia. Verum nequeo dubitare, quin idem sit mons, qui continet partem Septemtrionalem Mesopotamiæ & Australem Armeniæ. Nam Strabo ipse satis indicat, partem Masii montis esse in Mesopotamia, dum lib. XI pag. 527 ita scribit: Rursum si a Tauro initium sumas ab ea parte, quæ trans fluvium Euphratem opposita est Comagenæ & Melitenæ, Masius mons est imminens superne Mygdonibus in Mesopotamia versus Austrum sitis, in quibus est Nisibis. Septemtrionem versus Sophena est, Masium inter & Antitaurum. Rursum lib. 16 pag. 747 ait, Nisibem sub Masio monte sitam. Itaque Masius, qui pars est Tauri, sua latitudine extendit se in Sophenam Armeniæ regionem, & in Mygdoniam Mesopotamiæ partem. Hoc ipse Cellarius deinde videtur agnovisse. Certe lib. 3 cap. 15 pag. 448, allegato alio Strabonis loco, ait ex eo se intelligere, Masium ex Armenia Australi in Mesopotamiam usque ad Nisibin proferri.

g Rursum hic inepta figmenta profert fabulator: nam si necessarii erant lapides montis Masii, poterant illi alio modo transportari.

h Hic aliqua sunt omissa, verisimiliter versus unus, ut ex ipsa lectione fit clarum. De arcarum depositione solum dicit Metaphrastes: Earum unamquamque proprius accipit locus. Si singuli Martyres in locis, ubi erant passi, fuerunt depositi, Gaiana cum duabus fuit in Australi ecclesia. Ripsime cum triginta duobus, partim viris partim feminis, in Boreali, & una in ecclesia tertia. Itaque interposui ea, quæ scripta fuisse credo, dubitans tamen, an pro vocibus cum duabus, ut scribi debuit, auctor non scripserit cum tribus, sicut Socias triginta tres dedit S. Ripsimæ pro triginta duabus.

i Id est, ubi erigenda fuissent altaria: sed pro altaribus solam Crucem tunc erexit Gregorius.

k Hæc Latine reddidi, acsi Græce haberetur ἀνθέστησαν, ut revera scriptum fuisse existimo.

l Sanatum fuisse regem Teridatem precibus S. Gregorii, & gravi aliquo malo liberatum, omnino credo; cum propter verba Gregorii Cæsariensis presbyteri, in Commentario num. 91 data, tum propter traditionem communem Armenorum & assertionem hujus biographi, cum passim deprehendamus de factis, quæ asserit, aliquid esse veri. At de gravitate mali eamdem ei non habemus fidem, & nihilo magis de modo sanationis. Tribus vicibus sanationem asserit perfectam: nam num. 110 ait, auditum & mentem regi a Gregorio post egressum e carcere obtenta, ut prædicationem intelligere posset: deinde num. 124 manuum & pedum usum, ut posset laborare, & tandem hic perfectam sanitatem.

m Videtur nomen esse illius, qui locum illum regium, in quo populum instruebat S. Gregorius, ante possederat. Domus aut familia Thorgom redibit.

n Attingit verba S. Pauli Ephes. 4 ℣ 13; sed omnia non recitat.

o Græco nomine Αρταξερξοκτίστη significatur Urbs ab Artaxerxe condita. Forte eo nomine designaverit auctor Artaxatam Armeniæ olim metropolim, quæ alias Artaxiosata fuit dicta, & ab Artaxia rege dicitur condita. Nam propria nomina videtur subinde mutare.

p Vox Græca originem habet ab ὄνειρος somnus aut somnium, & μοῦσα musa aut cantus. Forte in illis per somnia quærebant cognitionem rerum a Musis.

q Diversa sacrilegi loci nomina accumulat auctor. Illa Latine reddidi, etiamsi aliqua sint ambigua. Primum, quod exposui Divinantium per somnia, etiam exponi potest, Interpretantium somnia, idemque significat secundum nomen.

r Hæc vox videtur corrupta, forte legenda τρίπους tripus, qualis erat in fano Apollinis. In sequentibus etiam, quæ ne Latina quidem feci, aliquid corruptionis est, saltem in voce εὐμαθήτης, & nihilutilitatis.

s Quamvis non esset incredibile, dæmones per spectra aliqua repugnasse templorum eversioni; si assereretur a scriptore fideli & veri studioso; hic tamen noster aliis figmentis effecit, ut in his quoque, quæ per se fabulosa videntur, fidem nostram non moreatur. Itaque omnia illa, quæ de dæmonibus hic affirmat, & verba, quæ iisdem inferius attribuit, pro ejus figmentis videntur habenda; indeque ulterius maxime fit suspectum, quod ait, templum sponte concidisse, & materiam combustam solo Crucis signo.

t Ambiguum est, quid voce ἱερῶν sacris hic significetur; dubitavique, an forte scriptum non fuerit ἱερέων sacerdotibus, de quibus nihil dicitur, nisi comprehendantur generali nomine ministrorum. At per sacra, si vox recte fuit scripta, intelligentur vasa aliaque pro sacrificiis usitata.

u Obscurum est, de quibus Saracenis biographus hic loquatur: neque enim Saraceni, qui habitabant in Arabia, instructi fuerunt a Gregorio. Erant quidem aliqui Arabes Scenitæ aut Saraceni in Mesopotamia, iique consequenter minus remoti ab Armenia: at nec ad hos quidem Armenia egressum Gregorium crediderim. Quapropter, si vera de Saracenis dicat auctor, suspicarer, manum aliquam Saracenorum militasse inter Armenos, & de horum conversione sollicitum fuisse Gregorium æque ac Teridatem. Si vox modice fuerit corrupta, poterunt etiam intelligi incolæ regionis Sacassenæ, quæ in Armenia est prope Albaniam, ut habet Strabo.

x Quæ sit ea regio aut urbs, rursum obscurum est, sicut pleraque Armeniæ oppida parum nota sunt. Dastira in Acilisena, Majoris Armeniæ provincia, memoratur a Strabone lib. 12 pag. 555. In eodem, ut videtur, tractu apud Ptolemæum lib. 5 pag. 134 occurrit oppidum Daranissa. An idem ab utroque sit commemoratum, & illud ipsum noster dicere voluerit, nequeo certo edicere. Illud saltem perspicio, memorata apud Ptolemæum non minus ignota esse, quam sint aliqua in hac Vita, qualis est etiam pagus Thordan, qui mox sequitur, sicut & λευκόδοξοι dæmones, & Basamina dea. Idem sit dictum de reliquis locis, quæ prætermittam.

y Vocem παντοδαίμων nullibi inveni. Significationem Latinam dedi ex conjectura. Jovem inter deos fictitios principem fuisse habitum, & filium fuisse Saturni, passim notum est.

z Idem hic videtur locus cum illo, de quo actum est num. 21. Nam & ibidem Erex oppidum aut vicus, & famosum in eo Dianæ templum, & vicinus Lycus fluvius. Provincia vero ibi scribitur ἐκκλησία, hic ἐκκλησιανὴ forte neutro loco sine mendo. Vide itaque Annotata ad caput 3 lit. k.

* forte ἀνθέστησαν

* forte εὐμαθεστήτης

* ἐκκλησιαστικῶν, opinor

CAPUT XII.
Sanctus cum insigni comitatu & cum litteris Cæsaream missus a rege, ibique ordinatus archiepiscopus, redit in Armeniam cum litteris Cæsareensium.

Ὁ δὲ βασιλεὺς τηρηδάτιος σὺν τῇ βασιλίσσῃ ἀσιχήνῃ, καὶ τῇ ἀδελφῃ ἀυτοῦ κουσαρωδούκτᾳ, ἐκέλευσεν συναχθῆναι ὁμοθυμαδὸν τά στρατεύματα. ὁι δὲ διὰ τάχους ἐις τὴν ὁρισμένην ἡμέραν παρεγένοντο εἰς ἀραρὰτ τὴν πατρίδα, καὶ οὐαλεροκτίστην τὴν πόλιν, ἔνθα καὶ ὁ βασιλεὺς ἐπορεύετο. καὶ συνήχθησαν μεγιστάνες, καὶ φύλαρχοι, καὶ τοπάρχαι, καὶ ὁι ἐν ἀξιώματι ἔντιμοι, στροτοπεδάρχαι, καὶ ὁι ἐπ᾽ ἐξουσιῶν ἄρχοντες, σατράπαι τε καὶ ἐλεύθεροι, καὶ παρίστανται ἐνώπιον τοῦ βασιλέως. συμβούλιον δὲ ἔλαβεν μετὰ πάντων ὁ βασιλεὺς, σπεύδων ἀυτοὺς ἀγαθῶν ἔργων κληρονόμους γένεσθαι, καὶ φησιν· δεῦτε τοῦτον ἐν τάχει, τὸν δοθέντα παρὰ τοῦ θεοῦ τῆς ζωῆς ἡμῶν ὁδηγὸν, ποιμένα καταστήσωμεν τὸν γρηγόριον, ὅπως φοτίσῃ ἡμᾶς διὰ τοῦ βαπτίσματος, καὶ ἀνακαινίσῃ διὰ τῶν ζωοφόρων μυστηρίων τοῦ δημιουργοῦ ἡμῶν θεοῦ. ὁ δὲ γρηγόριος οὐκ ἐβούλετο καταδέξασθαι τὴν τῆς ἀρχιεροσύνης τιμὴν. οὔκ εἰμη ἱκανὸς, λέγων, διὰ τὸ ἄπειρον ὕψος τῆς θεότητος ταύτην βαστάξαι· ἀνεκδιήγητα γὰρ δωρήματα ὑπάρχουσιν ἀπὸ τῆς τοῦ χριστοῦ δόξης τῳ ἡγουμένῳ καὶ μεσίτῃ γονομένῳ θεοῦ καὶ ανθρώπων. ἀλλὰ ζητήσατε τὸν ἄξιον εἰς τοῦτο προχειρισθῆναι.

[136] Τότε θεορεῖ ὁ βασιλεὺς ὅραμα φοβερὸν παρὰ τοῦ θεοῦ ἀποδειχθὲν ἀυτῷ. ἴδεν γὰρ θεοῦ ἄγγελον λέγοντα ἀυτῷ· δεῖ ὑμᾶς, φησι, τὸν γρηγόριον κληρῶσαι ἀνυπερθέτως ἐν τῇ τῆς ἱεροσύνης τιμῇ, ὅπως φοτίσῃ ὑμᾶς· ὡσαυτῶς ἐφάνη καὶ γρηγορίῳ ἀυτὸς ὁ ἄγγελος, λέγων· μὴ τολμήσῃς ἀντιστῆναι, παρὰ τοῦ χριστοῦ γὰρ ταῦτά σοι προστέτακται. καὶ εὐθεὼς καταδεξάμενος, ἔφη· τὸ θέλημα τοῦ κυρίου γενέσθω. τότε ὁ βασιλεὺς μετὰ πολλῆς χαρᾶς καὶ σπουδῆς καὶ φόβου μεγάλου ἐφρόντιζεν. κελεύει οὖν τοὺς ἀρχηγοὺς τῶν σατραπῶν συγκαλέσασθαι, καὶ τοπάρχας. καὶ πρῶτος ἄρχων ἀγγελιτῶν ὄικου, ὁ δεύτερος ἄρχων ἀλσενῶν, ὁ τῆς κομητατησίας, ὃ τρίτος ἄρχων ἐπὶ τῆς ἐξουσίας πατρίκιος λεγόμενος, ὁ τέταρτος ἄρχων ὁ τὸ διάδημα ἐξουσίαν ἔχων ἐπιδῆσαι τῷ βασιλεῖ, ὁ λεγόμενος ἀσπέτων, ὁ πέμπτος ἄρχων στρατοπεδάρχης στρατιλατικῆς ἐξουσίας τῆς ἀρμενίων χώρας, ὁ ἕκτος ἄρχων ὁ τῆς κορδοβίτων χώρας, ὁ ἕβδομος ἄρχων ὁ ἕτερος κομητατήσιος· ὁ ὀγδοὸς ἄρχων τῆς ῥουστινῶν χώρας, ὁ ἔννατος ἄρχων τῆς κωμητῶν χώρας· ὁ δέκατος ἄρχων, τῆς συνιστῶν χώρας, ὁ δωδέκατος ἄρχων ὁ σουδέων χώρας, καὶ ὁ τρισκαιδέκατος ἄρχων ὁ τῆς σουτιῶν χώρας. ὁ τεσσαρεσκαιδέκατος, ὁ ἐθναρχης ζαρουανδῶν καὶ χεκρᾶς τῆς πατρίδος· ὁ πέμπτος καὶ δέκατος ἄρχων, ὁ τοῦ μαλχασιῶν ὄικου. ὁ ἑξκαιδέκατος ἄρχων, ὁ ἀσουρουνῶν. οὗτοι ὁι ἄρχοντες ὁι ἐκλεκτοὶ, τοποκράτορες, πατριαρχικὸι, χιλίαρχοι καὶ μυρίαρχοι ἐν μέσῳ τῆς ἀρμενίων χώρας ὄικου θοργὼμ, οὑς συναθροίσας ὁ βασιλεὺς, ἀπέστειλεν εἰς τὰ μέρη καππαδοκίας εἰς πόλιν καισαράιων, κατὰ τὴν ἀρμενίων διάλεκτον μασὰχ λεγομένην, ὅπως ἀπελθόντες τὸν γρηγόριον ἀρχιερέα καταστήσωσι πάσῃ τῇ χώρᾳ.

[137] Ἑτοιμάσαντες δὲ τὰ πρὸς τὴν ὁδὸν, καὶ γράμματα χαράξαντες τοῦτον τὸν τύπον, ἀπέστειλαν. εἰκὼν τῆς ἐπιστολης. πάλαι ἀπολλύμενοι ἐν τῇ ἀγνοίᾳ τῶν ἁμαρτιῶν, ἐσκοτώθημεν ἐν πλάνῃ καὶ ἐν τῇ ὁμίχλῃ τῆς ἀθεότητος συνκλεισθέντες, οὐκ ἠδυνήθημεν ἀναβλέψαι, καὶ τὸν τῆς δικαιοσύνης ἥλιον κατανοῆσαι· διὰ τοῦτο ἐν τῷ σκότει βορβορωθέντες, ἐμείναμεν τυφλοὶ τὴν ψυχὴν. ὅτε δὲ ἡ χρηστότης τοῦ ποιητοῦ χριστοῦ ἐπεφάνη παιδεῦσαι καὶ φωτίσαι ἡμᾶς τὰ ἴδια ποιήματα, ἐξέλαμψεν τὰς ἀκτίνας τοῦ ζωοφόρου φωτὸς εἰς τὰς καρδίας ἡμῶν, καὶ ἐζωοποίησεν τὴν νεκρότητα ἡμῶν, πέμψας τοὺς ἀγαπητοὺς ἀυτοῦ μάρτυρας ἀυτόθεν ἐν τούτοις τοῖς μέρεσιν᾽ ὁι ἐλθόντες διὰ τῆς ἡμῶν ἀσυνεσίας τῆς ἀυτῶν ἀνδρειότητος καὶ ἀρετῆς, τὰ ἐμφημότατα παλαίσματα εἰς τὴν τοῦ χρίστοῦ ἀγάπην ἐπεδείξαντο. ὁ μὲν γὰρ δεσπότης ἀυτῶν, καὶ πρὸ τῆς πάλης, τὴν ἀυτῶν ἄθλησιν ἐπίστατο, ὁποῖοι ὑπάρχουσιν· ἀλλ᾽ ἵνα καὶ ἡμᾶς τοὺς ἀνοήτους τὴν σοφίαν διδάξη. ὅσον γὰρ οὗτοι τὸν δεσπότην ἀυτῶν ἠγάπησαν, ὑπερβαλλόντως ἔνεκεν τῆς ἐναρέτου ἀυτῶν ἀθλήσεως κύριος ὁ θεὸς τὰ ἄμετρα θαύματα εἰργάσατο εἰς ἀυτοὺς, καὶ ἡμῖν μὲν μεγίστας τιμωρίας ἐπέθηκεν, τῷ βασιλεῖ ἡμῶν ἀλλάγην ἔθετο ἐν μορφῇ χοίρου, καὶ μετὰ τῶν ἀγρίων ζώων νέμεσθαι ἐποίησεν. ἐλεήσας δὲ ἡμᾶς ταῖς τῶν μαρτύρων ἀυτοῦ πρεσβείαις, διὰ τοῦ ἀυτόθι παραγενομένου, καὶ μαρτυρίσαντος γρηγορίου, πάντας ἰάσατο. ἀυτὸς γὰρ, περισσοτέρως μάρτυς εὑρεθεὶς, ἡμῖν παρὰ τοῦ θεοῦ ὀδυγὸς δέδοται, καὶ δι᾽ ἀυτοῦ τὰ ἀρχαῖα ἠθῆ, καὶ τὴν τῶν ματαίων σεβασμάτων εἰδωλομανίαν τὴν πατρικὴν ὁ θεὸς ἐξορίσας, καὶ ἐκ μέσου ἐπάρας καθεῖλεν, καὶ ἐδίδαξεν ἡμᾶς τὰ μαρτύρια ἀυτοῦ, καὶ τοῖς προστάγμασι ἀυτοῦ πορεύεσθαι, ὥστε καὶ φανερῶς τὸν θεὸν κελεῦειν ἡμᾶς τὸν ἀυτὸν γρηγόριον ποιμένα καὶ ἐπίσκοπον τῆς ἀληθείας λαβεῖν, ἔχοντα τοὺς ὄιακας τῆς ἡμετέρας χώρας.

[138] Διὰ τοῦτο καὶ ἡμεῖς τεθαῤῥηκότες τῃ συμπνοίᾳ καὶ ἀντιλήψει τῶν ὑμετέρων εὐχῶν πεπόμφαμεν λεοντίῳ τῷ ἀρχιεπισκόπῳ καισαρείας, καὶ πάσῃ τῇ ἱερατικῇ τάξει τῆς ἀυτῆς ἁγίας ἐκκλησίας, ἐλέει χριστοῦ καὶ εὐχαῖς ὑμετέραις, τὸν ἀσπασμὸν γεγραφηκότες. τηρηδάτιος ὁ βασιλεὺς· σὺν τῷ στρατεύματι τῆς ἀρμενίων χώρας, καὶ ἀσιχήνη βασιλίσσα, καὶ ἡ νεὰνις μεγάλη κουσαρωδούκτα. διὰ τοῦτο ἀπεστειλαμεν πρὸς ὑμᾶς τοὺς μεγάλους καὶ ἐντίμους ἄρχοντὰς τῆς ἡμετέρας μεγάλης χώρας, ἵνα διηγήσωνται ὑμῖν τὰ θαυμάσια ἀυτοῦ θεοῦ, ἐν τῇ χώρᾳ ταύτῃ πεπραγμένα ἡμῖν. ἐπέμψαμεν δὲ ἅμα ἀυτοῖς καὶ τὸν ἁγιώτατον, καὶ μέγαν ὁμολογητὴν, καὶ ζῶντα μάρτυρα τοῦ χριστοῦ γρηγόριον. καὶ ταύτην τὴν προσηγορίαν γεγράφαμεν, ὅπως διὰ τῆς πνευματικῆς ἐπισκέψεως καὶ θεοδωρήτου χάριτος τοῦ χριστοῦ, ἡμῖν τὸν ἀυτὸν γρηγόριον ποιμένα καὶ ἐπίσκοπον καὶ διδάσκαλον καὶ ὁδηγὸν τῆς θεἳκῆς πορείας καὶ πνευματικὸν ἰατρὸν καταστήσητε, καθὼς καὶ ἡμῖν παρὰ τοῦ θεοῦ προστέτακται, προσευχόμενόν τε καὶ ὑπὲρ ἡμῶν, ὅπως ἀξίους ἡμᾶς ποιήσῃ ὁ θεὸς τοῦ ἀυτοῦ ἐλέους, ἀσφαλῶς ἀπὸ τοῦ νὺν πορεύεσθαι ἐν ταῖς ὁδοῖς ἀυτοῦ, καὶ ἡ ὑμετέρα ἀγάπη καὶ ὁ ἀσπασμὸς ἐπικαταλάβοι ἡμᾶς.

[139] Τὸ δὲ ἀντίγραφον τῆς ἐπιστολῆς τούτῳ τῷ τύπῳ ἐγράφῃ, καὶ ἑτοιμασθέντες ἔλαβον, καὶ δῶρα ἐν ταῖς χερσὶν ἀντῶν, χρυσόν τε καὶ ἄργυρον, ἵππους τε καὶ ἡμιόνους, καὶ πολυτελέστατον ἱματισμὸν, κόσμια εἰς τὴν τιμὴν τῶν ἁγιωτάτων ναῶν τοῦ θεοῦ, ἔνθα ἐπορεύοντο. καὶ διαπερόντες πανταχῆ τιμῆς μεγάλης ἠξίουν τὰς ἁγίας τοῦ θεοῦ ἐκκλησίας. ἀνεβίβασαν δὲ τὸν ἅγιον γρηγόριον ἐν τῷ χρυσεμπάστῳ ἅρματι, ἑλκομένῳ λευκαῖς ἡμιόνοις, καὶ πάντες ὁι ἄρχοντες μετ᾽ ἀυτοῦ μετὰ τῶν ἁρμάτων καὶ ἵππων, ἕκαστος σῦν τῷ ἰδίῳ στρατεύματι, ἐξελθόντες ἀπὸ ἀραρὰτ τῆς πατρίδος καὶ οὐαλεροκτίστης πόλεως, ἔφθασαν ἐν τοῖς ὁρίοις Ἰωνίας, πολλὴν τιμὴν εὑράμενοι πανταχοῦ ἐν ταῖς πόλεσι, μετὰ πλείστης χαρᾶς καὶ εὐφροσύνης προπεμπόμενοι, ἐπειδὴ ἀκούοντες ἦσαν ἅπαντες τὰ θαυμάσια τοῦ θεοῦ, καὶ τὴν γινομένην σωτηρίαν, καὶ τὰς ἐπ᾽ ὠφελείᾳ πορείας ἀυτῶν. οὕτως πανταχοῦ ὁδηγηθέντες, ἔφθασαν εἰς τὴν καισαραίων πόλιν, καὶ ἐθεάσαντο ἐκεῖ τὸν ἁγιώτατον καὶ καθολικὸν λεόντιον, καὶ πάντας τοὺς ἐκκλησιαστικοὺς χοροὺς τῶν ἁγίων κληρικῶν, καὶ τὰς ἀγγελικὰς καταστάσεις ἐν τῇ ἀσκήσει καὶ λειτουργίᾳ. καὶ ἀσπασάμενοι ἀυτοὺς, διηγήσαντο τὰ γενόμενα παρὰ τοῦ θεοῦ· προσήνεγκαν δὲ καὶ τὴν ἐπιστολὴν τοῦ βασιλέως τῷ ἁγιωτάτῳ ἐπισκόπῳ· ὅστις μετὰ πλείστης χαρᾶς δεξάμενος, σὺν πάσῃ τῇ πόλει ἠυφραίνετο, καὶ πάντες ἐπὶ τὸ ἀυτὸ ἑόρταζον πανηγυρικὴν ἑορτὴν. τὸν δὲ ἅγιον γρηγόριον ἀξίως ἐτίμησαν, κατὰ τὴν ἐνάρετον ἀυτοῦ ἄθλησιν, καὶ τὸ μαρτυρικὸν στάδιον ψαλμοῖς καὶ πνευματικοῖς ἄσμασιν δοξολογοῦντες. καὶ τῶν ἀρχόντων δὲ τῆς πόλεως φιλοτίμως δεξαμένων ἀυτοὺς μετὰ σπουδαιοτάτης φροντίδος κατὰ τὸ χριστιανικὸν σπούδασμα. οὕτως παρὰ πάντων δεόντως ἐτιμήθησαν, καὶ μάλιστα διὰ τὸ ἀξίωμα τοῦ μαρτυρικοῦ ὀνόματος.

[140] Μετὰ ταῦτα οὖν γίνεται σύνοδος ἐπισκόπων ἐν τῇ καισαραίων πόλει, ἵνα τὸν ἅγιον χειροτονήσωσιν, ὥστε ἐγχειρισθῆναι ἀυτῷ τὴν τιμὴν τῆς ταπεινώσεως καὶ ἀρχιερωσύνης τοῦ χριστοῦ, καὶ τὸ ὕψωμα τῆς ἀρχιερατικῆς δόξης τοῦ θεοῦ. τὸ δὲ ἅγιον εὐαγγέλιον κατὰ τῆς κεφαλῆς ἀυτοῦ κουφίσαντες, ἐπέθηκαν τὰς χεῖρας ὁι ἐν τῇ ἁγίᾳ συνόδῳ ἐπίσκοποι, ὧν πρῶτος, λεόντιος. λαβὼν οὖν τὴν ἐξουσίαν ἐν οὐρανῷ καὶ ἐπὶ γῆς δῆσαι καὶ ῥύσαι, κατὰ τὸ ῥητὸν τοῦ εὐαγγελίου. καὶ τὰς κλεῖς τῆς βασιλείας τοῦ θεοῦ, προπέμπεται ὑπὸ τοῦ πλήθους ἐπισκόπων ὁ ἁγιώτατος γρηγόριος μετὰ πολλῆς τιμῆς καὶ γραμμάτων. ἐξελθόντες δὲ ἐκεῖθεν ἐν τῇ χάριτι τοῦ κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, ἔφθασαν τὴν σεβαστινῶν πόλιν, κἀκεῖσε καταμείναντες ἡμέρας οὐκ ὀλίγας, ἔπεισαν πλείονας τῶν εὐλαβεστάτων ἀδελφῶν συνεξελθεῖν ἀυτοῖς, ἵνα ὁ ἁγιώτατος ἀρχιεπίσκοπος κληρώση ἀυτοὺς ἱερατικῷ κλήρῳ ἐν τῇ ἰδίᾳ χώρᾳ, καὶ πολλοὺς χοροὺς συμπαραλαβόντες ἐπορεύοντο. φιλοτίμως δὲ παρὰ πάσης χώρας τῶν ἐπισκόπων καὶ τῶν ἀρχόντων καὶ λαῶν ὑπεδέχοντο. ἐπὶ δὲ τῇ ἀυτῶν πορείᾳ συνήγετο ὄχλος πολὺς τῶν λαῶν, ὥστε ἰδεῖν τὸν ἅγιον ἀρχιεπίσκοπον γρηγόριον, ἵνα εὐλογηθῶσι παρ᾽ ἀυτοῦ, καὶ ἔλεγον πρὸς ἀλλήλους· δεῦτε ἴδωμεν τὸν ἅγιον γρηγόριον. οὗτος γάρ ἐστιν ὁ ἄνθρωπος, ὃς ὑπὲρ τοῦ παναγίου ὀνόματος τοῦ χριστοῦ πολλὰς βασάνους ὑπομείνας, ὁμολογητοῦ καὶ μάρτυρος κεκληρονόμηκεν ὄνομα. μετὰ δὲ ταῦτα παραλαβὼν τὸ πλῆθος τῶν πειθομένων ἀυτῷ ἀκολουθεῖν, ἅμα τοῖς σατράπαις συνταξάμενος, καὶ παραδοθεὶς τῇ τοῦ χριστοῦ χάριτι, διήνυσε τὸ μῆκος τῆς ὁδοῦ μετὰ πολλῆς εὐοδώσεως καὶ πνευματικῆς χαρᾶς μεχρὶ τῆς ἰδίας χώρας.

[141] Καὶ ὅτε ἔφθασαν ἐν τὰ ὄρη τῆς ἀρμενίων χώρας, ἤκουσεν ὁ ἅγιος γρηγόριος, ὅτι ὁ βαβήιος βωμὸς κατελείφθη ἐν χώρᾳ ταραυνῶν, βωμὸς πλουσιώτατος, μεστὸς ἀργυρίου καὶ χρυσίου. ἦν γὰρ ἐκεῖ πολλὰ ἀναθήματα μεγάλων βασιλέων ἀποκείμενα. προσηγορεύετο δὲ ὁ βωμὸς ὀγδόου, σεβάσματος τοῦ ἐμφημοτάτου δρακοντοπνίκτου ἡρακλέους, τόπος θυσιῶν βασιλέων ἀρμενίας μεγάλης ἐν τοῖς χαρχαρεῶν ὄρεσι. ἦν δὲ ἐπάνω τοῦ ποταμοῦ εὐφράτου, κατενάντι τοῦ μεγάλου ὄρους ταύρου ὁ εἰρήμενος τόπος, διὰ τὰς πολλὰς θυσίας πολύθυτος. τοῦτο τὸ ἱερὸν ἔτι περιέστηκεν τρεῖς βωμοὺς ἐν ἑαυτῷ ἔχων· ὁ πρῶτος ἐλέγετο ὁ βαβήιος, ὁ δεύτερος χρυσῆς, μητρὸς χρυσογεννήτων θεῶν, χρυσόκοκκος χρυσῆς μητρὸς τῶν δαιμόνων. καὶ ὁ τρίτος βωμὸς, ἀστέρος θεῶν καὶ τῶν ἡρακλέους ἐλέγετο κληθεὶς, καθὰ δὲ τοὺς ἑλλήνας ἀφροδίτης. ὥρμησεν οὖν ὁ ἅγιος γρηγόριος, ἵνα καὶ τοῦτον καθελῇ. ἔτι γὰρ ἀγνοοῦντες ὁι ἄνθρωποι ἐθυσίαζον ἐν τοῖς καταληφθεῖσιν βωμοῖς τούτοις.

[142] Ἀναστρέφων δὲ ἀπὸ τῶν Ἰωνίας μέρων ἔλαβεν ἐκ τῶν λειψάνων τοῦ μεγάλου προφήτου καὶ βαπτιστοῦ Ἰωάννου καὶ ἀθηνογένους τοῦ μάρτυρος, καὶ φθάσας κατέναντι τῶν βωμῶν παρὰ τὸν εὐφράτην ποταμὸν, ἐβούλετο ὁ ἅγιος γρηγόριος ἀνελθεῖν, ἔνθα ὁι βωμοὶ, ἵνα καθελὼν ἀυτοὺς μαρτύρων τοῖς λειψάνοις ἀναστήσῃ. ὡς δὲ προσεπέλασαν τῷ εὐφράτῃ ποταμῷ ἀπὸ τριῶν σταδίων, καὶ φάραγγα μικρὰν ἔμελλον περᾶσαι, ὕδωρ ὀλίγον ἔχουσαν, ἀπεστάθησαν αἱ ἐν τῷ ἅρματι λευκαὶ ἡμίονοι, καὶ τὸν θεἳκὸν θησαυρὸν τῶν ἁγίων λειψάνων βαστάζουσαι, καὶ οὐκ ἠδύναντο παρελθεῖν τὴν φάραγγα. ἀποκαλυφθεὶς δὲ ὁ ἄγγελος κυρίου πρὸς γρηγόριον εἶπεν· εὐδόκησεν κύριος τὴν κατοίκησιν τῶν ἁγίων ἐν τῷ τόπῳ τούτῳ. τοῦ δὲ πλήθους εὐθέως χεῖρα ὀρέξαντος, κατὰ πρόθεσιν γρηγορίου, ᾠκοδόμησαν μαρτύριον, καὶ τοὺς ἁγίους κατέθεντο. ἔτι δὲ μελλούσης τελειωθῆναι τῆς ὀικοδομῆς, προσέταξεν γρηγόριος τῷ στρατεύματι, καὶ τοῖς ἄρχουσι τοῖς σὺν ἀυτῷ, ἵνα ἀνελθόντες μετὰ λαξευτηρίων καταβάλωσι τοὺς βομοὺς. πολλὰ δὲ κοπιάσαντες, οὐκ ἴσχυσαν ἐξευρεῖν τὰς θύρας τοῦ ἱεροῦ, ὥστε ἔνδον εἰσελθεῖν. ὁι γὰρ ἔνδον φαντασίας ποιήσαντες ἐκάλυψαν ταύτας. ἀλλὰ μὴν οὔδε ἔξωθεν ὁ σίδηρος ἤψατο τῆς ὀικοδομῆς. σπεύσαντες δὲ ὁι ἄρχοντες κατέβησαν διηγήσασθαι τῷ πατριαρχῆ.

[143] Ἐξελθὼν οὖν ὁ ἅγιος, καὶ κατέναντι τοῦ λόφου σταθεὶς, ἔνθα ὁι βωμὸι ἦσαν, καὶ ποιήσας τὸ δεσποτικὸν σημεῖον, εἶπεν· ὁ ἄγγελός σου, κύριε ὁ θεὸς, ἀποσοβήσει ἀυτοὺς. ταῦτα δὲ ἀυτοῦ εἰπόντος, σφοδώτατος ἄνεμος ἀπὸ τοῦ δεσποτικοῦ σημείου, οὗ ἐν τῇ χειρὶ ἐβάσταζε, πνεύσας, καὶ τὴν ὀικοδομὴν τῶν βωμῶν τύψας; ἐκ θεμελίων κατέβαλεν, τῆς φάραγγος πλήρης, ἐνπνεύσας, καὶ παντελῶς ἐδαφήσας τὸν τόπον, ὥστε μήδε τὰ ἴχνια ἀυτῶν ἀπὸ τότε φανῆναι, καὶ τοὺς λίθους δὲ μήκοθεν ἀκοντίσας. ἀλλ᾽ οὐδὲ ὁ χρυσὸς καὶ ὁ ἄργυρος, ὁ πολὺς ἀποκείμενος ἐν τῷ ἱερῷ, εὑρέθη, καὶ πλῆθος δὲ ἀνθρώπων ἐκ τῶν ἱερέων καὶ τῶν δεισιδαιμόνων ἐν τῷ τόπῳ ἐκείνῳ ἀπέθανον, μηδὲ τῶν ὀστῶν ἀυτῶν εὑρεθέντων. ὁι δὲ ὄχλοι θεασάμενοι ἐπίστευσαν, καὶ εἶπεν πρὸς ἀυτοὺς ὁ ἅγιος γρηγόριος· θεωρεῖτε πῶς ἐξέπεσον τὰ σκάνδαλα ὑμῶν· οὐδὲν γάρ εἰσι τὰ σεβάσματα τῶν ἐθνῶν· νῦν δὲ δουλεύσατε τῷ κυρίῳ θεῷ ὑμῶν, τῷ ποιήσαντι τὸν οὐρανὸν καὶ τὴν γῆν. μετὰ δὲ ταῦτα ἀνελθὼν εἰς τὸν τόπον ἱεροῦ, καὶ συνάξας τοὺς ἀνθρώπους, ἐδίδασκεν τὴν θεογνωσίαν, καὶ κατέθεντο τὰ τεμέλια τῆς ἐκκλησίας ἐν ἀυτοῖς τοῖς τόποις, καὶ ἔστησεν θυσιαστήριον ἐν ὀνοματι τῆς δόξης τοῦ θεοῦ, ἐκεῖσε ἐν πρώτοις ἀρξάμενος ἐκκλησιῶν ὀικοδομῆς καὶ καταστάσεως θυσιαστηρίων εἰς ὄνομα τοῦ χριστοῦ· καὶ ἑτοιμάσας λουτῆρας βαττίσματος, πρῶτον μὲν τοὺς μετ᾽ ἀυτοῦ συνοδεύσαντας μεγάλους σατράπας ἐπελθόντας, ἡμέρας δὲ ἐίκοσι ἐν τῇ ἀυτῇ πατρίδι παραμείνας, ἐβάπτισε πλείους ἔννέα καὶ δέκα μυρίαδας ἀνθρώπων· καὶ στήσας θυσιαστήρια ἐν τοῖς μαρτυρίοις τῶν ἁγίων, τοῖς ὑπ᾽ ἀυτοῦ ὀικοδομηθεῖσιν, προσήνεγκεν προσφορὰς σωτηριῶν, καὶ τὸ ζωόποιον σῶμα καὶ αἷμα τοῦ χριστοῦ μετέδωκε πᾶσι· καὶ προσέταξεν ἐπιτελέσαι κατ᾽ ἔτος ἐν τῷ τοπῷ ἐκείνῳ τὴν τῶν μαρτύρων μνήμην ἑβδόμῃ τοῦ μηνὸς σαομὴ κατὰ χώραν λεγομένου, κατὰ δὲ ῥωμαιους ὀκτωβρίῳ, ὅπως μετὰ πλείστης χαρᾶς συναχθέντες τὴν πανήγυριν ἐκείνης τῆς ἡμέρας ἑορτάσωσιν, ἐπειδὴ ἐνταῦθεν ἐκκλησίαν ἐν ἀρχῇ ᾠκοδόμησεν καὶ θυσιαστήρια ἔστησεν καὶ ἱερέας ἐκλήρωσε τοῖς τόποις ἐκείνοις, καὶ βαπτίσματα ἐποίησεν.

[144] Ἔπειτα δὲ τὴν περίχωρον ἐπλήρωσεν ἐκκλησιῶν καὶ ἱερέων, ἀυτὸς δὲ ἀπάρας, ἐπορεύθη ἐκεῖθεν μετὰ τοῦ καυχήματος τοῦ σταυροῦ, καὶ δυνάμεως τοῦ χριστοῦ, βαστάξας μέρος τῶν ἁγίων λειψάνων, ὥστε καὶ ἐν ἄλλοις τόποις ὀικοδομῆσαι μαρτύρια. ἐν πολλαῖς δὲ ἐπαρχείαις, καὶ κωμοπόλεσιν, καὶ χωρίοις ᾠκοδόμησεν ἐκκλησίας καὶ βαπτίσματα καὶ ἱερέας ἔστησεν. ἀκούσας δὲ ταῦτα ὁ μέγας βασιλεὺς τηρηδάτιος, ὅτι κατέλαβε τὴν τῆς ἀρμενίας χώραν ὁ ἅγιος γρηγόριος, ἀναλαβὼν τὰ περὶ ἀυτὸν στρατεύματα, καὶ τὴν βασίλισσαν ἀσιχήνην καὶ τὴν ἀδελφὴν κουσαρωδούκταν, ἐξῆλθεν ἀπὸ τῆς ἀραρὰτ πατρίδος καὶ οὐαλεροκτίστης τῆς πόλεως, εἰς ἀνάντησιν τοῦ ἁγίου ἀρχιεπισκόπου, καὶ παρεγένετο ἐν πόλει βαγαβὰν ἥτις καλεῖται διὰ τῆς τῶν πάρθων γλώσσης, κωμόπολις βωμῶν· καὶ ἐν ἀυτῇ παρέμεινεν μῆνος ἡμέρας καραδοκῶν ἀυτὸν· ὁ δὲ ἃγιος γρηγόριος περιεῖ εἰς διάφορα μέρη, πληρῶν ἐκκλησιῶν καὶ ἱερέων, καὶ βαπτισμάτων φωτίζων πάντας, διὰ πασῶν τῶν ἐκκλησιαστικῶν καταστάσεων. ἐλθὣν οὖν ἔφθασεν τὴν πόλιν, λεγομένην βαγαβὰν, μετὰ τῶν μεγιστάνων καὶ τοῦ ὄχλου ἀκολουθοῦντος ἀυτῷ ἀπὸ διαφόρων τόπων, ὃι καὶ ἰάσεως παρ᾽ ἀυτοῦ ἀπὸ νοσημάτων ἐτύγχανον. ἀυτὸς δὲ ἐν τῇ δαψιλοτάτῃ διδασκαλίᾳ πᾶσι περιέσπειρε τὸν λόγον ζωῆς σὺν τοῖς οὖσιν ἀυτῷ ἐργάταις τοῦ εὐαγγελίου τοῦ χριστοῦ, οὓς κατ᾽ ὄνομα εἰπεῖν δυσθεώρητον. μετὰ τούτων οὖν ἐρχόμενος ὁ ἅγιος ἀρχιεπίσκοπος, πληρης τῆς τοῦ θεοῦ χάριτος, ἐπέρασεν παρὰ τὸ ὄρος, τὸ λεγόμενον ναπάτ.

[145] Ὁ δὲ βασιλεὺς προκατελάβετο ἀυτὸν σὺν τῷ στρατεύματι ἐπὶ τοῦ χείλους τοῦ ποταμοῦ εὐφράτου· ἐν δὲ τῇ συναντήσει πάντας ἐπλήρωσε θεἳκῆς χάριτος, καὶ εὐαγγελικῶν ἀσπασμῶν παρὰ πλησίων τῶν τοῦ χριστοῦ μαθημάτων. μετὰ πολλῆς οὖν εὐφροσύνης καὶ χαρᾶς εἰς τὴν κωμόπολιν ὑποστρέψαντες, ἐκεῖσε προσκομίζουσι τὰ εἰρηνοφόρα γράμματα. τούτῳ δὲ τῷ τύπῳ ἐγέγραπτο. μαστιγωθέντες καὶ παιδευθέντες, τιμωρηθέντες καὶ ἰαθέντες, βασανισθέντες καὶ γυμνασθέντες, ἀπολλύμενοι καὶ εὑρεθέντες, πλανηθέντες καὶ ἐπιστραφέντες, προσεδέχθητε καὶ ἠγαπήθητε ὑπὸ τοῦ χριστοῦ, σὺ τηρηδάτιος ὁ βασιλεὺς τῆς μεγάλης ἀρμενίας, καὶ ἀσιχήνη βασίλισσα, καὶ ἡ νεανὶς μεγάλη κουσαρωδούκτα, καὶ πᾶν τὸ περὶ ὑμᾶς σύστημα. ὁι ἐκ τῆς ταύτης μεγάλης χώρας, λεόντιος ἀρχιεπίσκοπος μητροπόλεως τῆς μεγάλης καισαραίων, καὶ πᾶν τὸ ἱερατεῖον τῆς ἀυτῆς ἁγίας ἐκκλησίας, καὶ τὰ συστήματα τῶν ἐπισκόπων καὶ πρεσβυτέρων καὶ διακόνων καὶ λαῶν, ἐν κυρίῳ χαίρειν ἕνεκεν τῆς δοθεῖσης ὑμῖν παρὰ τοῦ θεοῦ σωτηρίας, καθὼς ἡμῖν ἐμηνύθη. ἀμέτρῳ εὐφροσύνῃ ἐχαρισθήσαμεν ὑπὲρ τῶν χαρισμάτων τοῦ χριστοῦ, καὶ μάλιστα ὑπὲρ τῶν ἁγίων τοῦ θεοῦ μαρτύρων, τῶν πρὸς ἡμῶν πεμφθέντων, καὶ ἐν μέσῳ τῆς ὑμετέρας χώρας δοξασθέντεων, ὧν ἀναθεωροῦντες τὴν ἔκβασιν, τὴν πίστιν ἀυτῶν μιμήσασθε, ἵνα δοξασθῆτε τῷ ἀυτῷ στεφάνῳ στεφανούμενοι. ἐπειδὴ γὰρ ὁ τοῦ παντὸς δημιουργὸς πάντα ἐπραγματεύσατο, ὅπως τὴν ὑιοθεσίαν κληρονομήσητε, ἰδίῳ θελήματι πάντας ἐπαίδευσεν, ἵνα καὶ παρακαλέσῃ τοὺς κεκμηκότας ἐν τῇ ἰδίᾳ βασιλείᾳ, καὶ ἀναπαύσῃ τοὺς πεφορτισμένους. ὁ γὰρ ζυγός μου χρηστὸς καὶ τὸ φορτίον ἀυτοῦ εὐβάστακτον … πρὸς ἑαυτὸν συνάγων καὶ διδάσκων, ἵνα τῆς ἰδίας ἀναπαύσεως πάντας ἀξίους ποιήσῃ.

[146] Ἐπειδη γὰρ μὴ προφθάσαντες ὑμεῖς ἔγνωτε τὸ δέον, διὰ τοῦτο ἐπηνεγκεν ὑμῖν τὴν τῆς μάστιγος ῥάβδον, δι᾽ ἣς ἔξυπνοι γενόμενοι εἴδετε τὴν σωφρονίζουσαν ὑμᾶς ἐπίσκεψιν, καὶ ὅτι τὰ ὑπὲρ τῶν ἀνθρώπων μὴ ἀνθρωπινῶς ἐπέγνωτε, ἐνουθέτησεν ὑμᾶς ἀπανθρώπως. νῦν οὖν ὂν ἐν ἀγνοίᾳ παρωργήσατε, ἐβεβαίωσεν ὑμᾶς ἐν τῇ ἀσείστῳ γνώσει. ὁ γὰρ λίθος, ὁ ὑφ᾽ ὑμῶν τῶν ὀικοδόμων ἀποδοκιμασθεὶς, οὗτος ἐγένετο ὑμῖν εἰς κεφαλὴν γωνίας. ὁ δὲ παροξυνθεὶς παρ᾽ ὑμῶν, ἐν δάκρυσιν διαλλαγήτω. ὃν γὰρ καμμόσαντες τοὺς ὀφθαλμοὺς ἐλογίσασθε εἰς τὸ σκότος, οὗτος ἀνοίξας τοὺς ὀφθαλμοὺς τῆς καρδίας ὑμῶν ἐφώτισεν ὑμᾶς, ἀπεκδυσάμενος ἀφ᾽ ὑμῶν τὸ ἔνδυμα τῆς ἀθεότητος, καὶ τὴν φωτοφόρον στόλην ἐνδυσάμενος. ὃν γὰρ καυχώμενοι ἐν τῇ ἀγνωσίᾳ ἠβούλεσθε ἀνελεῖν· οὗτος ὑμῖν σοφία καὶ γραμματεὺς τῆς ζωῆς ἐχαρίσθη. ταῦτα ἡμεῖς ἐγνωκότες, κατεπόθημεν ἐν τῷ βυθῷ τῆς κυμαινούσης τοῦ χριστοῦ ἀγάπης, καὶ ὑπερθαυμάσαμεν τὰ ἀκατάληπτα ἀυτοῦ χαρίσματα, καὶ άκαταπαύστοις στόμασι καὶ ἀσιγήτοις γλώσσαις τὸν κύριον ἡμῶν Ἰησοῦν χριστὸν, τὸν ἀγαθὸν καὶ θαυματόποιον καὶ δωροδότην ἐδοξάσαμεν, καὶ τῷ θεῷ τῷ παντοκράτορι εὐχαριστηρίους φωνὰς ἀνεπέμψαμεν.

Ἐχαρισάμεθα δὲ καὶ τῷ ἀυτῷ γρηγορίῳ διὰ τῆς ἐπιφοιτήσεως τοῦ ἁγίου πνεύματος τὰ ἄφθαρτα χαρίσματα, ἐν ᾧ καὶ ὑμεῖς καταξιωθῆτε δέξασθαι τὴν εἰρήνην τῆς τῶν οὐρανῶν βασιλείας· ἡμῶν σώματι μὲν κεχωρισμένων, πνεύματι δὲ ἐγγιζόντων, μνημονεύσατε ἐν ταῖς νεοφοιτήτοις ὑμῶν προσευχαῖς, καὶ τῆς ἐπελθούσης σωτηρίας, μάλιστα ὅταν τῶν ἁγίων μνήμην ἄγετε μετὰ τῆς ὑμετέρας εὐφροσύνης. ἡ δὲ διαθήκη τῆς μαρτυρίας ἀνάμεσον τῶν ἀμφοτέρων μερῶν εἰς τέλος διατηρηθείη, ὅτι ἁυτὴ δι᾽ ἀυτῆς ἡ δωρεὰ εἰς ἀνακαίνωσιν τῆς ἱεροσύνης τῆς ὑμετέρας χώρας διαμείνῃ ἀκίνητος· ἐν τῇ τῶν καισαραίων ἐκκλησίᾳ, ἐξ ἧς καὶ ἡτοιμάσθη ὑμῖν ἡ δωρεὰ τῆς χειροτονίας, δι᾽ ἧς καὶ ὑμῖν τὰ ἀθάνατα βρώματα δωρεῖται τῆς παλιγγενεσίας ἐν τῷ σταυρῷ τοῦ δεσπότου, καὶ ἐν τῷ σώματι καὶ τῷ ἁίματι τοῦ ἐξιλασμοῦ τοῦ χριστοῦ, καὶ ἡ μακαριότης ἡ θεἳκὴ, πληθυνθέντων τῶν ἱερέων·, ἵνα ἀνενέγκῃ ὑμᾶς εἰς τὴν συνάφειαν τῆς πνευματικῆς ὠδῆς, καὶ τὸν χορὸν τὸν ἐπουράνιον τῆς τοῦ χριστοῦ στρατείας. ὑγιαίνοντες ἐν χριστῷ πάντοτε ἀπολαύσετε τῆς του κυρίου σωτηρίας.

[Rex S. Gregorium, ut consacretur episcopus,] Rex porro Teredatius cum regina Asichene & sorore sua Cusaroducta jussit unanimiter congregari exercitus. Hi vero velociter ad diem præstitutum advenerunt in provinciam Ararat, & in civitatem Valeroctisten, quo & rex profectus est. Congregati autem sunt magnates, principes tribuum, locorum principes, & qui in dignitatibus sunt honorati, agminum duces, magistratuum principes & liberi, adstiteruntque coram rege. Consultabat autem cum omnibus rex, studens bonorum operum eos reddere possessores, & dixit: Agite, hunc Gregorium, qui a Deo nobis datus est vitæ dux, quamprimum constituamus pastorem, ut illuminet nos baptismate, & renovet mysteriis vitam afferentibus Creatoris nostri Dei. At Gregorius nolebat acceptare honorem summi sacerdotii. Non sum idoneus, aiebat, propter immensam sublimitatem Divinitatis hunc honorem possidere. Nam inenarrabilia a gloria Christi habet dona, qui ductor fit hominumque intercessor apud Deum. Verum quærite dignum, qui ad hoc promoveatur.

[136] Tunc offertur regi visio verenda, eidem a Deo ostensa. [tum electo nomitatu] Vidit enim Dei angelum sibi dicentem: Oportet vos, inquit, Gregorium sine dilatione sortiri in honore sacerdotii, ut vos illuminet. Similiter Gregorio visus est idem angelus, dicens: Ne præsumpseris resistere: nam hæc tibi a Christo mandata sunt a. Ille statim annuens, dixit: Fiat voluntas Dei. Tunc rex ingenti cum gaudio, studioque & timore magno rei curam suscepit. Jussit ergo convocari satraparum duces, & locorum principes. Primus princeps domus Angelitarum b: secundus princeps Alsenarum, qui est ex comitatu c: tertius princeps, qui a dignitate sua Patricius d dicitur: quartus princeps, qui auctoritatem habet redimiendi regem diademate, dictus Aspeton e: quintus princeps, castrorum præfectus militiæ regionis Armeniæ: sextus princeps, præfectus regionis Cordobitorum f: septimus princeps, alius ex comitatu: octavus princeps, regionis Rustinarum præfectus: nonus princeps, Comitarum regionis præfectus: decimus princeps, regionis Synistarum g: duodecimus princeps, regionis Sudeorum: decimus tertius princeps, regionis Sutiarum: decimus quartus, præfectus gentis Saruandarum & provinciæ Checras: decimusquintus princeps Malchasiarum domus: decimus sextus princeps Asurunarum. Hi sunt principes electi, locorum præfecti, capita familiarum, mille & decem millium ductores in regione Armeniæ ex familia Thorgom h, quos collegit rex, & misit in Cappadociam ad civitatem Cæsaream, secundum Armenorum idioma Masach i dictam, ut proficiscentes Gregorium constituerent summum sacerdotem totius regionis.

[137] Ubi ergo necessaria paraverant ad iter, & litteras scripserant sequentis argumenti, [& cum litteris] eos dimiserunt. Exemplar epistolæ. Olim ignorantia peccatorum perditi, obtenebrati fuimus errore, & nebula impietatis conclusi, non potuimus sursum aspicere, & Solem justitiæ considerare: unde tenebrarum cœno obducti, permansimus secundum animam cæci. Cum vero benignitas Conditoris nostri Christi apparuit ad erudiendum & illuminandum nos, creaturas suas, effulgere fecit radios lucis vitam afferentis in corda nostra, & mortuam conditionem nostram ad vitam revocavit, missis confestim dilectis Martyribus suis in nostras partes. Hi, ubi advenerant, quod eorum fortitudinem & virtutem nos ignoraremus, celeberrima demonstrarunt luctamina pro suo in Deum amore. Eorum quidem Dominus, etiam ante luctam, ipsorum certamen noverat, & quales sint: sed ut etiam nos amentes sapientiam doceret. Quantum enim illi Dominum suum amaverunt, tantum supra modum propter fortia eorum certamina Dominus Deus immensa miracula in ipsis patravit: & nobis quidem gravissimas inflixit pœnas, regem vero nostrum in figuram porci k mutavit, & cum feris animantibus pasci fecit. At nos miseratus Martyrum suorum intercessionibus, per eum, qui huc advenit & martyrium passus l est, Gregorium omnes sanavit. Ipse enim, qui abundantius inventus est martyr, nobis a Deo dux vitæ datus est, & per ipsum antiquos ritus, & inanium simulacrorum, patriorumque idolorum insanum cultum exterminavit sublatumque de medio destruxit Deus: & nos testimonia sua docuit, suisque inhærere præceptis, ut etiam manifeste nos juberet Deus, hunc ipsum Gregorium nobis pastorem & episcopum veritatis accipere, ut teneat clavum regionis nostræ.

[138] [hic datis] Hac de causa & nos, confisi de consensu vestro & subsidio orationum vestrarum, misimus ad Leontium archiepiscopum Cæsareæ, & ad omnem ordinem sacerdotalem ejusdem sanctæ ecclesiæ, per misericordiam Christi & preces vestras scripta salutatione. Teredatius rex cum exercitu regni Armeniæ, & Asichene regina, & puella magna Cusaroducta m. Hac de causa ad vos misimus insignes & honoratos principes magni regni nostri, ut narrent vobis mirabilia Dei, in hac regione nobis patrata. Misimus vero cum ipsis sanctissimum magnumque confessorem & viventem Christi martyrem Gregorium; & hanc scripsimus allocutionem, ut per spiritualem visitationem & datam a Deo gratiam Christi, eumdem Gregorium nobis pastorem & episcopum, doctoremque & viæ divinæ ducem, & medicum spiritualem constituatis, quemadmodum & nobis a Deo mandatum est; & intercessorem pro nobis, ut misericordia sua Deus nos reddat dignos, qui ab hoc tempore tuto procedamus per vias ejus, & vestra caritas & salutatio ad nos perveniat.

[139] [Cæsaream mittit, ubi a S. Leontio] Exemplar epistolæ hoc tenore scriptum est, paratique illud acceperunt, & dona in manibus suis, aurumque & argentum, equosque & mulos, & vestimenta magnificentissima pro ornamentis ad honorem sanctissimarum Dei ecclesiarum, ad quas proficiscebantur. Iter autem facientes ubique Dei ecclesias n magno afficiebant honore. Sanctum vero Gregorium ascendere fecerunt in currum auro distinctum, tractum a mulis candidis: & omnes cum ipso principes cum curribus & equis, singuli cum agminibus suis egressi a provincia Ararat & urbe Valeroctiste, venerunt ad confinia Ioniæ o, multum honoris ubique recipientes in urbibus, magnoque cum gaudio & oblectatione deducti, quandoquidem omnes audiebant mirabilia Dei, factamque salutem, & itinera eorum fructuosa. Sic ubique deducti venerunt ad civitatem Cæsaream, & ibidem viderunt sanctissimum & Catholicum Leontium, & omnes choros ecclesiasticos sanctorum clericorum, & angelicos consessus in exercitatione & liturgia. Ubi illos salutaverant, narrabant facta a Deo: epistolam vero regis attulerunt sanctissimo episcopo, qui, ea summo cum gaudio accepta, cum tota civitate exsultabat, & omnes simul magnificam celebrarunt festivitatem. Sanctum quoque Gregorium digne honorarunt propter fortia ejus certamina, totum etiam martyrii ejus cursum psalmis & canticis spiritualibus gloriose celebrantes. Præterea civitatis principes p honorifice eos cum diligentissima cura exceperunt secundum Christianorum studium. Sic ab omnibus decenter honorabantur, & maxime propter dignitatem nominis Martyris.

[140] Post hæc igitur habitum est concilium episcoporum in civitate Cæsarea, [consecratur. Revertens in Armeniam, aliquos eo ducit Christianos,] ut Sanctum manus imponendo ordinarent, ipseque acciperet honorem humiliationis & summi sacerdotii Christi, & excellentiam pontificalis honoris Dei. Cum autem levarent super caput ejus sanctum Euangelium, manus imposuerunt episcopi in sancto concilio præsentes, quorum primus Leontius q. Accepta ergo in cælo & in terra potestate ligandi & solvendi, secundum verba Euangelii, & clavibus regni cælorum, sanctissimus Gregorius a multitudine episcoporum dimittitur magno cum honore & cum litteris. Inde egressi cum gratia Domini nostri Jesu Christi, venerunt ad civitatem Sebasten r, ibique morati diebus non paucis, pluribus e piissimis fratribus persuaserunt, ut secum proficiscerentur, quo sanctissimus Archiepiscopus in sua provincia eos ordinatione sacra clero sacerdotali adscriberet, multosque choros secum ducentes inde discesserunt. Honorifice autem ab omnium locorum episcopis, præfectis, & populis excipiebantur. In eorum quoque itinere multa conveniebat populorum turba, ut viderent sanctum archiepiscopum Gregorium, & benedictionem ab eo obtinerent: & invicem dicebant: Venite videamus S. Gregorium: hic enim est vir, qui pro sanctissimo Christi nomine multos passus cruciatus, Confessoris & Martyris sortitus est nomen. Post hæc, assumpta multitudine eorum, quos ad sequendum induxerat, una cum satrapis ad iter paratus, Deique gratiæ traditus, longam viam multa cum itineris prosperitate absolvit, & cum spirituali lætitia pervenit ad regionem suam.

[141] Ubi vero pervenerant in montes regionis Armeniæ, [intelligensque superesse fanum idolorum,] intellexit sanctus Gregorius, quod relictum esset altare Babeïum s in provincia Taraunarum, altare ditissimum, plenum argenteis & aureis. Erant enim ibidem deposita multa donaria magnorum regum. Nominabatur autem Altare octavi simulacri Herculis, famosissimi draconum suffocatoris, locus sacrificiorum magnæ Armeniæ regum in montibus Charcharearum. Erat situs locus memoratus supra Euphratem fluvium e regione magni montis Tauri, propter multitudinem sacrificiorum crebris suffitionibus halans. Hoc fanum adhuc stabat, tria in se habens altaria t… Profectus ergo est sanctus Gregorius, ut hoc etiam fanum auferret. Nam homines ignorantes etiam tum sacrificabant in relictis istis altaribus.

[142] Revertens autem ex partibus Ioniæ, accepit de reliquiis magni prophetæ Joannis Baptistæ u & Athenogenis x martyris, [dum eo tendit, monetur sacram ædem exstruere, & in ea structa reliquias ponit,] veniensque e regione altarium circa Euphratem fluvium, volebat sanctus Gregorius pergere ad locum, ubi erant altaria, ut ea auferret, & martyrum reliquias ibi deponeret. Cum vero ad Euphratem appropinquarent, tribusque ab eo distarent stadiis, & modicam transituri essent vallem, in qua nonnihil erat aquæ, albi muli, qui currum trahebant, defecerunt, divinum etiam portantes sanctarum reliquiarum thesaurum, & non potuerunt transire vallem. Apparens vero angelus Domini, ad Gregorium dixit: Placuit Domino, ut habitatio Sanctorum sit in hoc loco. Continuo secundum propositionem Gregorii, multitudine manum porrigente, ædificarunt sacram martyrum ædem, & Sanctos ibi deposuerunt. Dum adhuc perficiendum erat ædificium, præcepit Gregorius exercitui & principibus, qui cum ipso erant, ut pergerent cum instrumentis lapidariis, & altaria dejicerent. At illi multum laborando non potuerunt invenire portas templi, ut illud ingrederentur: qui enim intus erant, spectra objiciendo illas occultabant. At neque extrinsecus ferrum tangebat ædificium. Itaque principes festinanter iverunt, ut Patriarchæ ista nuntiarent.

[143] [fanum destruit, multos baptizat, altaria erigit,] Egressus ergo Sanctus, & stans e regione collis, in quo erant altaria, facto signo Dominico, dixit: Angelus tuus, Domine Deus, repellet illos. Hisce ab eo dictis, ventus vehementissimus a signo Dominico, quod in manu gestabat, spirans, ædificiumque altarium percutiens, a fundamentis dejecit, plenus ex valle aspirans, & locum omnino solo æquans, ut nec altarium vestigia ab illo tempore cernerentur, imo & lapides longissime jactarentur. At neque aurum & argentum, quod in templo plurimum jacebat, inventum est, & multitudo hominum ex sacerdotibus & superstitiosis in loco illo mortui sunt, ne ossibus quidem eorum inventis y. Turbæ vero, iis perspectis, crediderunt: & dixit ad eas sanctus Gregorius: Videtis, quo modo exciderint offendicula vestra: nam gentium numina nihil sunt. Nunc ergo servite Domino Deo vestro, qui fecit cælum & terram. Post hæc procedens ad locum templi, & congregans homines, docebat Dei cognitionem: & posita sunt fundamenta ecclesiæ in iisdem locis, & erexit altare ad gloriam Dei, ibi primum incipiens ædificare ecclesias & altaria erigere nomine Christi: præparatisque lavacris ad baptizandum, primum quidem magnos satrapas, qui itineris comites fuerant, accedentes baptizavit, deinde vero, viginti diebus in eadem permanens provincia, plures, quam novem & decem z hominum myriadas. Erectis quoque altaribus in sacris sanctorum martyrum ædibus, quas ipse ædificaverat, obtulit sacrificia salutaria, & salutiferum Christi Corpus & Sanguinem distribuit omnibus: præterea mandavit, ut quotannis in loco illo martyrum memoria celebraretur septima die mensis, Saome aa loco illo dicti, secundum Romanos mense Octobri, ut maximo cum gaudio congregati festivitatem illius diei celebrent, quandoquidem ecclesiam in principio ibidem construxit, altaria erexit, sacerdotes illis locis ordinavit, & baptismum contulit.

[144] [ecclesias variis locis ædificat, & in iis statuit sacerdotes:] Deinde vero loca circumjacentia replevit ecclesiis & sacerdotibus, ipseque discedens, inde profectus est cum gloria crucis & virtutis Christi, secum portans partem sanctarum reliquiarum, ut in aliis quoque locis sacras martyrum ædes construeret. Et vero in multis provinciis, oppidis & locis ædificavit ecclesias baptismatumque lavacra, & sacerdotes constituit. At ubi audiverat magnus rex Teredatius, quod in regionem Armeniæ pervenisset sanctus Gregorius, assumptis exercitibus, quos habebat secum, & regina Asichene & sorore Cusaroducta, egressus est a provincia Ararat, & ab urbe Valeroctiste, in occursum sancti Archiepiscopi, venitque ad civitatem Bagaban, quæ Parthorum lingua vocatur, Oppidum altarium; mansitque in ea mensis intervallo, eum exspectans. At sanctus Gregorius circumibat ad partes varias, replens omnes ecclesiis & sacerdotibus, omnesque baptismate illuminans, secundum omnia ecclesiastica statuta. Eundo igitur pervenit ad civitatem, Bagaban nominatam, cum magnatibus, & cum turba ipsum ex variis locis sequentium, qui & sanationem ex morbis ab eo impetrabant. Ipse vero abundantissima doctrina omnibus in circuitu spargebat verbum vitæ una cum operariis Euangelii Christi, quos habebat, sed quorum nomina dicere difficile est. Post hæc igitur veniens sanctus Archiepiscopus, plenus Dei gratia, pervenit ad montem, dictum Napat.

[145] Rex autem in occursum ejus cum exercitu venit ad ripam Euphratis fluminis: [regi, qui usque ad Euphratem obviam venit, litteras] in occursu vero Sanctus omnes replevit divina gratia, & Euangelicis salutationibus ex sibi notis Christi disciplinis. Cum magna ergo oblectatione & gaudio in oppidum revertentes, ibidem protulerunt litteras pacificas. Hoc autem modo erant scriptæ. Castigati bb & eruditi, mulctati & sanati, cruciati & exercitati, perditi & inventi, errore abducti & reversi, excepti fuistis & dilecti a Christo, tu Teredatius rex magnæ Armeniæ, & Asichene regina, & magna puella Cusaroducta, & omnes, qui apud vos sunt constituti. Qui sunt magnæ hujus provinciæ, Leontius archiepiscopus metropolis magnæ Cæsareæ, & omnis ordo sacerdotalis ejusdem sanctæ ecclesiæ, episcopi, presbyteri, diaconi, & populi, in Domino gaudere propter datam vobis a Deo salutem, quemadmodum nobis commemoratum est. Immodica perfusi sumus lætitia de gratuitis Christi donis, & maxime de sanctis Christi Martyribus, qui a nobis sunt missi, & in medio regionis vestræ gloriam consecuti, quorum contemplantes exitum, fidem eorum imitamini, ut eadem coronemini gloriæ corona. Cum enim universi Conditor omnia operatus sit, ut filiorum adoptionem hæreditate accipiatis, sua voluntate omnes erudivit, ut in regno suo lassos consoletur, & oneratos reficiat. (Nam jugum meum suave est, & onus eius leve cc) ad se colligens & docens, ut omnes requie sua faciat dignos.

[146] Quandoquidem enim non novistis antea, quæ oportebat scire, [S. Leontii Cæsareensis] ideo intulit vobis virgam flagellantem, qua excitati e somno nostis visitationem sobrios vos reddentem: & quoniam ea, quæ ad homines attinent, non agnovistis humane, admonuit vos modo non humano. Itaque nunc ille, quem in ignorantia vestra ad iram excitastis, stabilivit vos in immota cognitione. Nam lapis, qui a vobis ædificantibus reprobatus est, hic vobis factus est in caput anguli. Qui vero exacerbatus est a vobis, lacrymis reconcilietur. Quem enim, oculos vestros claudentes, sicut tenebras considerastis; hic ipse, apertis cordis vestri oculis, illuminavit vos, auferens a vobis indumentum impiæ Dei ignorantiæ, induensque vos veste lumen ingerente. Nam ille, quem in ignorantia vestra gloriantes voluistis occidere; hic vobis donatus est sapientia & doctor vitæ. Hæc ubi intelleximus, abysso redundantis Christi caritatis submersi sumus, & supra modum admirati sumus incomprehensibilia ejus dona, oribusque non quiescentibus ac linguis tacere nescientibus gloriose celebravimus Dominum nostrum Jesum Christum, bonum, mirabilium patratorem, & donorum largitorem, vocesque gratiarum actionis Deo omnipotenti transmisimus.

[147] Contulimus quoque ipsi Gregorio per visitationem Spiritus sancti incorrupta charismata, quo & vos digni fiatis pacem regni cælorum accipere. Nostrum, [de sua consecratione tradit Gregorius.] qui corpore quidem absentes sumus, spiritu vero præsentes, in orationibus vestris, qui neophyti estis, memores estote, uti & salutis vobis collatæ, maxime quando Sanctorum memoriam agitis cum gaudio vestro. Tabellæ vero testimonii inter utrasque partes perpetuo conserventur, ut per illas hæc gratia ad renovationem sacerdotii provinciæ vestræ permaneatimmota in ecclesai Cæsareensi dd, ex qua etiam vobis præparata est gratia manuum impositionis: per quam & immortales vobis donantur cibi regenerationis in cruce Domini & in Corpore & Sanguine reconciliationis Christi, ac beatitudo divina, multiplicatis sacerdotibus, ut perducat vos ad participationem spiritualis cantici, & ad chorum cælestem exercitus Christi. Valentes in Christo semper fruamini salute Domini.

ANNOTATA.

a Prudens lector facile videbit, has visiones de se non esse incredibiles, incertas tamen ob exiguam auctoris de veritate curam.

b Facile credam, ejusmodi principes, quales hic recensentur, in regno Armeniæ fuisse: sed merito dubitamus, an tot principes Gregorio comites dederit Teridates. Nam consecratio Gregorii figenda videtur circa annum 305 aut 306, aut certe figi nequit post 310, nec probabiliter ante persecutionem Diocletiani. Cum ergo in tempus persecutionis videatur incidisse consecratio, non fit verisimile, S. Gregorium tanto cum comitatu tantoque cum apparatu venisse Cæsaream, quæ primaria erat civitas & persecutioni exposita. Ceterum aliqui ex principibus hic enumeratis repetuntur num. 165, tamquam regis in itinere comites, ac nominatim hic primus, qui ut princeps primariæ domus utroque loco ponitur. At illustres domos Armenorum seculi IV modo ignoramus, sicut & præcipuas præfecturas & dignitates.

c Id est, qui servit in palatio regis.

d Apud Romanos patricii dicebantur, qui ex Patribus per Romulum lectis orti erant, aut ex illis, qui postea in numerum illorum erant adlecti. Postea tamen sub imperatoribus patriciatus erat primaria dignitas, & ab ea dicebantur patricii. Poterat apud Armenos esse dignitas similis, sed eo tempore, quo conversa est Armenia, dignitas patriciorum necdum instituta fuisse videtur apud Romanos, cum ejusmodi patricios primum creasse dicatur Constantinus Magnus.

e Idem recurrit inter comites regis num. 165, ibique Aspet scribitur.

f Quinam sint in Armenia Cordobitæ, non inquiram, etsi non desint nomina urbium & regionum similia, cum nihil proferre possem præter conjecturas incertas: & sic omittam reliquorum præfectorum urbes aut regiones.

g Undecimus princeps per exscribentem omissus est.

h Domus aut familia Thorgom item memorata est num. 128.

i Mazaca erat Cæsareæ nomen antiquum, quod gessit sub regibus Cappadociæ, quorum metropolis erat & sedes regia, & aliquo etiam tempore, postquam occupata fuerat a Romanis. Strabo semper Mazaca vocat, & fuse de Mazacis agit lib. 12 pag. 538 & seq. At Plinii ætate jam Cæsarea sic dicebatur, ut prius nomen necdum excidisset. Alii crediderunt, sub Augusto Cæsaream vocari cœptam, alii, quorum opinionem præfert Cellarius lib. 3 cap. 8, id factum dicunt sub Tiberio. Ex hoc loco iterum colligitur, ut ex aliis multis, non omnia hujus Vitæ asserta pro fabulis habenda, & antiquum Cæsareæ nomen post tria fere secula etiam perseverasse apud Armenos, sicut apud ipsos Romanos necdum exciderat.

k Hoc nimirum dicitur secundum auctoris asserta; sed hoc ipsum satis ostendit, Epistolam non esse Armenorum, sed ipsius biographi, qui eos induxit loquentes, prout voluit. Metaphrastes nihilo minus composuit Epistolam, qualem censuit congruam, in qua illud de rege non legitur, quæque ex hac quidem composita est, sed multo est brevior. Hanc sæpe laudatus Galanus ut legitimam regis Epistolam recitavit cap. 2.

l Martyrem recte vocari S. Gregorium, si vera sunt, quæ de tormentis eidem illatis referuntur, jam observavi in Commentario num. 3.

m Hic quasi alia recitatur Epistola, quæ regis, reginæ, & sororis regis nomine fuisset scripta. Satis verisimile est, litteras fuisse scriptas, sed ad Leontium potius scriptas crediderim, quam ad Cæsareenses; nec eas ab auctore nostro visas.

n Hæc non congruunt tempori sævissimæ persecutionis Diocletiani aut Galerii Maximiani, qua premebantur ecclesiæ Orientales, dum consecratus est Gregorius: sicut nec alia omnia, quæ mox sequuntur de receptione itinerantium in urbibus, de choris ecclesiasticis, aliaque similia, quæ fieri potuissent, quando Minor Asia sub Constantino plenam assecuta erat pacem, non item inter annum 303 & 310.

o Per Ioniam intellige ditionem Romanam, sive Minorem Asiam. Nam ex Armenia Majore aut Cappadociam statim ingressi sunt, aut per Minorem Armeniam in Cappadociam pervenerunt.

p Cum non sit credibile, principes civitatis Cæsareæ tunc fuisse Christianos; manifestum rursum fit, scriptorem omnia illa pro ingenio suo exornasse, & magis considerasse, quid fieri debuisset sub principibus Christianis, quam quid factum sit tempore persecutionis.

q Consecratum revera fuisse S. Gregorium a S. Leontio Cæsareensi, variis documentis probavi in Commentario num. 91 & sequentibus.

r Sebaste aut Sebastia civitas a prophanis geographis fere locatur in Cappadocia Pontica aut Ponto; ab ecclesiasticis in Armenia Minore, fuitque revera Armeniæ primæ metropolis, cujus antistites recenset Lequienus in Oriente Christiano tom. 1 col. 419. His consentit Cellarius in Geographia antiqua lib. 3 cap. 8 pag. 200: sed mox pag. 201 aliquam in Minore Armenia invenit Sebasten, quæ ante Cabeira, deinde Diopolis, ac demum Sebaste fuit dicta, ut habet Strabo lib. 12 pag. 557, dicens ita vocatam a Pythodoride regina. At interpres vocem Græcam fecit Latinam, & Augustam dixit. Existimo, eamdem esse civitatem cum Sebastia, quam novo solum nomine designarunt Ptolemæus & Plinius, Strabo vero utrumque nomen protulit, quod ejus tempore facta esset mutatio. Hanc porro urbem facile pertransire poterat S. Gregorius, & operarios aliquot euangelicos ibidem invenire, sicut & Cæsareæ & alibi, quos secum duceret.

s Utrum id loci nomen sit, an idoli, certo dicere nequeo. Regio Taraunorum forte erit Taurantium, quæ est Armeniæ regio apud Tacitum memorata lib. 14 cap. 14.

t Nomina trium altarium Græca videri poterunt, si quis ea cupit. At puto, non carere mendis: cumque habere videantur aliquid absoni, Latinam interpretationem omisi, & mihi satis erit monuisse, fanum Herculi sacrum dici a Metaphraste.

u Quod hic de reliquiis S. Joannis Baptistæ asseritur, non videtur probabile, si de sacris ejus ossibus sit intelligendum. Nam corpus eius videtur mansisse in sepulcro usque ad tempus Juliani Apostatæ, qui voluit illud comburere annis circiter quinquaginta post tempus conversionis Armeniæ; caput similiter occultum erat eo tempore. Utrumque videri potest in S. Joanne Baptista ad 24 Junii. Forte reliquiæ aliquæ post tempora Juliani in Armeniam translatæ fuerint, ut revera translatas constat adalia loca; auctorque S. Gregorio attribuerit, quod factum erat multo serius.

x S. Athenogenis martyris, qui in ipsa urbe Sebastena, ubi S. Gregorius fuisse dicitur, passus legitur, reliquias ibidem accipere potuit in ipso itinere. Duos posuit Baronius hujus nominis Martyres, alterum in Ponto, alterum Sebaste in Armenia. Sollerius vero apud nos ad 16 Julii unum eumdemque credidit.

y Ejusmodi fani destructio prudentibus erit suspecta, quod Agathangelus noster passim prodigia videatur commentus.

z Sensus hic dubius est: nam auctor forte novemdecim voluit dicere, forte novem aut etiam decem. Verum, quidquid voluerit, non dubito, quin usus sit exaggeratione sibi consueta supra verum. Nam debita tot hominum instructio erat præmittenda. Et viginti dies, quibus ibidem permansisse dicitur Sanctus, non sufficiebant ad tot homines instruendos, etiamsi jam ante utcumque fuissent instructi, ad eos baptizandos, & ad erigendas ædes sacras & altaria, reliquaque peragenda, quæ sequuntur.

aa Mensis Armenorum Saome, in tabellis chronologicis D. Lenglet Dufresnoy Sahomi, tertius est & inchoatur die XI Octobris nostri. Metaphrastes habet, festivitatem celebratam die 7 Octobris, quod eum mense Sahomi non congruit.

bb Has litteras Metaphrastes & auctor Latinus prorsus omiserunt. Et re ipsa verisimile non est, tales a S. Leontio scriptas; licet alias dubitandum non sit, quin ad regem scripserit.

cc Hic verba Euangelii Matth. XI ℣ 30 non solum utcumque mutata sunt, sed etiam videtur deesse vox πάντας omnes. Nam legendum puto, omnes de se trahens &c.

dd Quamquam has non credimus veras S. Leontii litteras, de cautione tamen ejus, ut archiepiscopi Armeniæ consecrarentur deinceps a Cæsareensi, videri possunt data in Commentario num. 92 & 93.

CAPUT XIII.
Baptismus regi, reginæ, & innumeræ Armenorum multitudini collatus: ecclesiæ per totum regnum constructæ, iisque sacerdotes præfecti: scholæ institutæ &c.

Ἐυφράνθησαν ἐν τῇ παρακλήσει τῆς ἐπιστολῆς, καὶ μάλιστα ὅτι ἥκασι ὁι ὁδοίποροι πεφωτισμένοι τοῖς τοῦ θεοῦ κεχαρισμένοις ἀγαθοῖς. πληρώσαντες δὲ τὸν πνευματικὸν πόθον πρὸς ἀλλήλους, καὶ περισσοτέρως ἐν τῇ πίστει στηριχθέντες, μετὰ μείζονος προθυμίας προέκοπτον. ὁ οὖν ἅγιος γρηγόριος κατὰ τὸ σύνηθες ἀυτοῦ σπουδαῖον εἰς ἔργον ἐνέβαλεν τὴν ἄπαυστον ἀυτοῦ διδασκαλίαν, συνευδοκοῦντός τε μάλιστα τοῦ εὐσεβεστάτου βασιλέως τηρηδατίου, τὴν τε ἰδίαν τέχνην προθέμενος, ἐπαίδευεν καὶ ἐνουθέτει. ᾧ ἐπὶ πλεῖον ὁ βασιλεύς τε καὶ ὁ στρατὸς ὑπετάσσοντο, κατὰ τὴν τοῦ θεοῦ διαταγὴν, σὺν τῷ πλήθει πάσης τῆς χώρας. πάντων δὲ καταδεχομένων παντὰ τὰ παρ᾽ ἀυτῶν προστεταγμένα, τὸ προσταττόμενον ἐνεργικῶς ἐπλήρουν. τότε παρακελεύεται τὸν βασιλικὸν ὀικον ἅμα τῶι στρατεύματι τριάκοντα ἡμέρας νηστείαις καὶ προσευχαῖς σχολάζειν, καὶ ἀυτὸς συνήθως μετὰ τῶν ἰδίων, τῶν συνελθόντων ἀυτῷ ἐν ὁμονοίᾳ, τὰς ἀσκήσεις καὶ εὐχὰς καὶ ἀγρυπνίας καὶ δεήσεις μετὰ δακρύων ποιούμενος, καὶ μετὰ σκληροτάτης διαγωγῆς τὴν καθολικὴν φροντίδα καὶ στεναγμοὺς ἀδιαλείπτως εἶχεν, ὑπομνημίσκων πάντας τὸ ῥητὸν τοῦ πνευματοφόρου προφήτου, ὅταν ἀποστραφεὶς στενάξῃς τότε σωθήσῃ, φησὶν. οὕτως φιλοπόνως ὑπέμεινεν ὑπὲρ τῆς κοινῆς ὠφελείας, ὅπως πᾶσι σωτηρίας ὁδηγὸς γένηται. διὸ καὶ ἐχαρίσθη ἀυτῷ παρὰ τοῦ παντοκτίστου θεοῦ τὸ πατρικὸν μετρὸν ἀναγεννῆσαι νέα γεννήματα καὶ θαυμαστὰ διὰ τῆς δωρεᾶς τῆς τοῦ χριστοῦ δεξιᾶς, πάντας ἐξ ὕδατος καὶ πνεύματος, ὡς ἀπὸ γαστρὸς, διὰ τῆς παλιγγενεσίας ἄνωθεν ἀναγεννήσας καὶ τελειώσας καὶ καθαρίσας καὶ σφραγισάμενος εἰς λαὸν κυρίου κατέστησεν.

[149] Καταβεβληκὼς δὲ κἀκεῖσε θεμέλια, ῴκοδόμησεν ἐκκλησίαν, καὶ τὰ καταλειφθέντα τῶν ἁγίων λείψανα ἐν τῷ τοῦ κυρίου ὀίκῳ ἐναπέθετο, καὶ οὕτως ἐν πάσῃ περιχώρῳ ἐθεμελίωσεν ἐκκλησίας, καὶ θυσιαστήρια ἀνωρθώσατο, καὶ ἱερέας προεχείρησε, πάντων ἐπιστραφέντων ἐξ ὅλης καρδίας ἀυτῶν προαιρέτως, καὶ προκοπτόντων ἐν νηστείαις καὶ εὐχαῖς καὶ φόβῳ θεοῦ. πλειρωθείσης δὲ τῆς νηστείας καὶ τῆς ὁρισμένης ἡμέρας, λαβὼν ὁ μακαριώτατος τὸ στράτευμα, καὶ ἀυτὸν τὸν βασιλέα, καὶ ἀσιχήνην τὴν βασίλισσαν, καὶ τὴν μεγάλην νεάνιν κουσαρωδούκταν, μετὰ τῶν λοιπῶν μεγάλων, ἀνιόντος ἡλίου, κάτεισι παρὰ τὸ χεῖλος τοῦ εὐφράτου ποταμοῦ, καὶ έβάπτισε πάντας ὁμοῦ ἐν ὀνόματι πατρὸς καὶ ὑιοῦ καὶ ἁγίου πνεύματος. καταβάντων δὲ τῶν ἀνθρώπων καὶ τοῦ βασιλέως ἐν τοῖς ὕδασι τοῦ εὐφράτου ποταμοῦ, φοβερὸν καὶ παράδοξον ἐπεφάνη σημεῖον παρὰ τοῦ θεοῦ· τὰ γὰρ ὕδατα ἐπὶ τόπῳ σταθέντα ἀνεκρούσθησαν, καὶ φῶς σφοδρώτατον φανὲν, καθ᾽ ὁμοίωμα στύλου φωτοειδοῦς, ἔστη ἐπὶ τῶν ὑδάτων τοῦ ποταμοῦ, ἔνθα ἐβαπτίζοντο, καὶ τὸ δεσποτικὸν σημεῖον ἐπάνω τοῦ στύλου. ἐπὶ τοσοῦτον δὲ ὑπερέλαμψεν, ὥστε καὶ τὰς ἀκτίνας τοῦ ἡλίου κατακαλύπτειν καὶ μειῶσαι. καὶ τὸ καταβληθὲν κατηχούμενον ἔλαιον ὑπὸ τοῦ ἁγίου γρηγορίου ἐν τῷ ποταμῷ περιτρέχειν πανταχοῦ εἰς τοὺς βαπτιζομένους. πάντες δὲ θαυμάζοντες ὕψωσαν ὕμνους εἰς δόξαν θεοῦ, καὶ περὶ τὴν ἑσπέραν τὸ σημεῖον ἄφανες ἐγένετο. ἀυτοὶ δὲ ὑπέστρεψαν εἰς τὴν κωμόπολιν.

[150] Ὁι δὲ βαπτισθέντες ἐν ἐκείνῃ τῇ ἡμέρᾳ πλείους πεντεκαιδέκα μυριάδες ἀνθρώπων μετα τοῦ βασιλικοῦ στρατεύματος ὑπῆρχον. ἐξελθόντες οὖν μετὰ ἀγαλλιάσεως, καὶ λευκῶν ἐνδυμάτων, καὶ ψαλμῶν καὶ ᾠδῶν πνευματικῶν, καὶ κηρίων καὶ λαμπάδων, μετὰ πολλῆς ἱλαρότητος, καὶ φωτισθέντες καὶ ἰσάγγελοι γενόμενοι, καὶ τῆς ὑιοθεσίας τοῦ ἐυαγγελίου ἐπιτυχόντες, καὶ ὀσμὴν ἐυωδίας τοῦ χριστοῦ ἀναπνέοντες, ἀνῆλθον εἰς τὸν δεσποτικὸν ὀικον. τότε ὁ ἀρχιεπίσκοπος, ἐπιτελέσας τὴν λογικὴν λατρείαν, μεταδίδωσιν ἀυτοῖς τὰ τῆς ἐυχαριστίας μυστήρια, διαμερίζων πᾶσι τὸ πανάγιον σῶμα, καὶ τὸ τιμιότατον καὶ ζωοφόρον καὶ ζωόποιον καὶ ζωηφόρον αἷμα τοῦ πάντων σωτῆρος χριστοῦ. δωρησάμενος δὲ τὰ θεόπνευστα χαρίσματα, ἡσύχασεν ἐκεῖ ἡμέρας ἕπτα διὰ τὴν πνευματικὴν παράκλησιν. ἐν δὲ ταῖς ἕπτα ἡμέραις ἐκείναις ἐβαπτίσθησαν ἀπὸ τῆς βασιλικῆς παρεμβολῆς, ἀνδρές τε καὶ γυναῖκες σὺν τοῖς παιδίοις, πλείους τετρακόσιαι μυριάδες. καὶ τὰ μνημόσυνα τῶν ἐνεχθέντων ἕταξεν εἰς τὴν μεγάλην πανήγυριν, τῆς λεγομένης διαπομπῆς, τῆς ματαίως εἰς τιμὴν τῶν παλαιῶν σεβασμάτων γενομένης ἀπὸ τῶν καιρῶν τῶν νέων εἰς τὰς ἀπαρχὰς τῶν καρπῶν, ξενοδέκτων θεῶν λεγομένης τῆς πανηγύρεως, ἧν ἐπιτελοῦσι ἐν τῷ τόπῳ ἐκείνῳ εὐφραντικῶς ἀπὸ τῶν ἀρχαίων καιρῶν ἐν ἡμέρα τῆς πληρώσεως τοῦ ἐνιαυτοῦ. ἁυτὴν οὖν τὴν ἡμέραν ὁρίσατο ὁ ἅγιος, συναχθέντας ὁμοῦ ἑορτάζειν τὴν τῶν μαρτύρων ἡμέραν, Ἰωάννου τοῦ βαπτίστου καὶ ἀθηνογένους τοῦ μάρτυρος ἐν τάυτῃ τῇ πολει βαγαβὰν, ἐν ᾑ καὶ ὁ μακαριώτατος τὴν διδασκαλίαν εἰς ἔργον ἐμβαλὼν, ἐπλήρωσεν πνευματικῆς νουθεσίας τοὺς συνελθόντας, καὶ πλατυτέρως ἐξηγησάμενος, πάντας έχαροποίησεν.

[151] Μετὰ ταῦτα δὲ ἐξελθὼν εἰς πάντα τὰ ὁρία ἀρμενίων τῆς μεγάλης χώρας, ᾠκοδόμησεν ἐκκλησίας ἐν πάσαις ταῖς ἐπαρχίαις, καὶ πατράσι, καὶ μέρεσιν, ἐν ταῖς πόλεσίν τε καὶ κωμοπόλεσιν, κώμαις τε καὶ χωρίοις, καὶ ἐποικίοις. ὁμοίως δὲ καὶ ὁ βασιλεὺς ἐν πασῃ τῇ ἀυτοῦ ἐξουσίᾳ ἔταξεν τέσσαρας ἀρούρας ἐν τοῖς χωρίοις, ἐν δὲ ταῖς κωμοπόλεσιν ἕπτα ἀρούρας, εἰς ὑπηρεσίαν τοῦ ἱερέως, ὥστε προσενέγκαι τὰς ἀπαρχὰς τῷ κυρίῳ· καὶ ἐν πᾶσι τοῖς τόποις στήσαντες ἱερέας. ἐκέλευσεν κύριον τὸν θεὸν μόνον σέβειν, τὸν ποιήσαντα τὸν οὐρανὸν καὶ τὴν γῆν· καὶ τοὺς μὲν ὑπηρέτας καὶ λειτουργοὺς τῶν τοῦ κυρίου θυσιαστηρίων ἐν πάσαις ταῖς ἐκκλησίαις. ἐκλήρου δὲ τούτους εἰς ἀνακεφαλαίωσιν τῶν λαῶν κυρίου ὁ ἀρχιεπίσκοπος, παραγγέλλων ἀυτοῖς διαπιστικῶς τὰ τῆς ὁδηγίας κυβερνᾶν, καὶ φωτίζειν τὸ τοῦ κυρίου ποίμνιον. ἔπειτα δὲ ἔπεισεν τὸν βασιλέα, ἵνα ἑκάστῃ πατρίδι, καὶ τόπῳ ἐν πᾶσι τοῖς μέρεσι συναγαγῄ παῖδας πρὸς διδασκαλίαν, τὸ ἄγριον καὶ ἀνήμερον καὶ ἐφιαλτικὸν ἦθος ἐξημερῶν. ὅπερ καὶ πεποίηκεν, ἐμβαλὼν ἀυτοὺς ἐν τῷ χωνευτηρίῳ της πνευματικῆς παιδεύσεως καὶ ἀγάπης, τὸν ἰὸν καὶ ῥύπον καὶ δυσωδίαν τῶν δαιμόνων ἐκκαθαίρειν καὶ ἀποξῦσαι θέλων· καὶ οὕτω διεχώρησε τὰς ψυχὰς ἀυτῶν ἀπὸ τῶν ματαίων καὶ πατρικῶν σεβασμάτων, ὥστε εἰπεῖν ἀυτοὺς· ἐπελαθόμην τοῦ λαοῦ μου καὶ τοῦ ὄικου τοῦ πατρός μου.

[152] Παρακελεύεται οὖν ὁ βασιλεὺς τηρηδάτιος κατὰ τόπους τῶν ὁρίων τῆς ἀρμενίας ἐν τῇ ἰδίᾳ ἀπὸ χωρῶν καὶ πατρίδων πλῆθος νεολαίας παίδων εἰσφέρειν, ἐπὶ τοῦ γυμνάσαι ἀυτοὺς, πιστικοὺς διδασκάλους ἐπιστήσας. ἐπαίδευσε δὲ μάλιστα τὸ γένος τῶν δεισιδαιμόνων ἱερέων, καὶ τούτους ἐν τοῖς ἐπιτηδείοις τόποις συνάξας, τὰ πρὸς τὴν ἀναγωγὴν ἐκέλευσεν χορηγεῖσθαι, διαμερίσας ἐν δύσι χωρίοις τοὺς παιδευομένους, τοὺς μὲν ἐν τῇ σύρᾳ διαλέκτῳ, τοὺς δε ἐν τῃ ἑλληνικῇ παιδευθῆναι. διὸ παραυτίκα ὁι ἀγριογνώμονες καὶ ἀμεριμνόβιοι καὶ κτηνόφρονες ἄνθρωποι, προφητικόγνωστοι, καὶ ἀποστολικομαθεῖς, καὶ εὐαγγελικῶν ῥημάτων κληρονόμοι ἐγίνοντο. οὕτως γὰρ ἰχνηλατήσας πᾶσαν τὴν θεἳκὴν παράδοσιν, ἐν οὐδενὶ ἀμοίρους ἀυτοὺς ἀπέδειξεν. ἔφθασεν καὶ ἐν τοῖς πρώτοις μέρεσιν ὁ ἀρχιεπίσκοπος ἐν τῇ ἀραρὰτ πατρίδι καὶ οὐαλεροκτίστῃ τῇ πόλει, ἔνθα ἡ θεἳκὴ ἀπείλη ἤρξατο, ὁποῦ καὶ ἀυτὸς τὸ δεσποτικὸν σημεῖον ἔστησε, καὶ ὁι μάρτυρες τοῦ θεοῦ τελειωθέντες κατετέθησαν. ἀνωρθώσατο οὖν ἐκεῖ θυσιαστήριον τοῦ θεοῦ ἐν τοῖς κοιμητηρίοις, καὶ τὸν περιτειχισθέντα τόπον τοῦ ὄικου τοῦ θεοῦ ἐξῳδωμάτωσεν, τὸν πρὸ πάντων ἀποδειχθέντα ἀυτῷ διὰ τῆς θείας ὁράσεως.

[153] Ὅυτω καὶ ἐν τοῖς τόποις τῶν ἱερῷν, ἐν ἀρχῇ καθαιρεθέντων, ἐν ἀρταξὰτ τῇ πόλει, καὶ τοῖς λοιποῖς τόποις, καὶ χώραις, καὶ πατράσιν, ἐπλήθυνεν ἐκκλησίας, καὶ ἱερέας κατέστησεν· καὶ σημειοχρίστους πάντας πεποιηκὼς, καὶ πνευματοφόρους προσήνεγκε τῷ θεῷ, καὶ ἐν πάσῃ τῇ χώρᾳ τῆς ἀρμενίας ἀπ᾽ ἄκρου ἐὼς ἄκρων διέτεινεν τὴν ἐργασίαν τοῦ εὐαγγελικοῦ κηρύγματος ἀπὸ σαταλῶν τῆς πόλεως μέχρι τῆς χώρας χαλτῶν καὶ καλαρσῶν, ἑὼς ὁρίων μασαχοῦ τῶν οὕννων, καὶ πύλων κασπίων, καὶ μέρων ἀλανῶν καὶ φατακαρανῆς πόλεως ἀρμενίας βασιλέων, καὶ ἀπὸ τῆς τῶν ἀμηδηνῶν πόλεως μέχρι νισιβέως παρὰ τὰ ὁρία τῆς συρίας ἐὼς νοσικάρων γῆς, καὶ κορδοβιτῶν, καὶ τῆς ὀχυρωτάτης χώρας τῶν μήδων, καὶ τοῦ ὀίκου μαχουρτῶν τοῦ ἄρχοντος καὶ μέχρι ἀτραπατακὰν, ἥτις καλεῖται προχωρία κατὰ τὴν περσικὴν γλῶτταν, ἐξέτεινε τὸ εὐαγγελικὸν κήρυγμα, θέρους καὶ χειμῶνος, ἡμέρας καὶ νυκτὸς, ὁ ἄοκνος ἐν τῇ ἀποστολικῇ ἀυτοῦ πορείᾳ καὶ εἰρηνοφόρῳ βαδίσματι, ἐπὶ βασιλέων καὶ ἀρχόντων, καὶ ἔθνῶν ἀφόβως τὸ πανσωτήριον ὄνομα τοῦ κυρίου ἐπὶ στόματος φέρων, πᾶσαν ψυχὴν χριστοφόρον εἰργάσατο.

[154] Καὶ πολλῶν δεσμίων καὶ πεφυλακισμένων ἀπὸ τυράννων σωτηρίας πρόξενος γέγονεν, ἐκσπάσας ἀπὸ τῶν χειρῶν ἀυτῶν τῇ δυνάμει τῆς τοῦ χριστοῦ δόξης, τῆς ἐν ἀυτῷ ἐνοικούσης. πολλῶν δὲ καὶ τὰ ἄδικα γραμμάτια περισχίσας, ἐγένετο παράκλησις τοῖς πενθοῦσι ὀλιγοψύχοις· καὶ διὰ τῆς θεἳκῆς διδασκαλίας τὴν προσδοκωμένην ἐλπίδα τῆς ἐπιφανείας τοῦ μεγάλου θεοῦ, καὶ σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ ἐν τῇ ἑκάστου ψυχῇ ἐναπέθετο. πάντας οὖν οὕτως μετὰ προθυμίας εἰς τὴν θεογνωσίαν μετήνεγκεν ἀπὸ τῆς ἀρχαίας ἀυτῶν παραδόσεως. πολλοὺς δὲ ἀναριθμήτους χοροὺς τῶν μοναστῶν ἐν ἀοικήτοις τόποις, καὶ χωρίοις, καὶ κωμοπόλεσι, τὴν ὀρείνην τε καὶ πεδιάδα ὀικοῦντας, στηλίτας καὶ ἀποκλείστους κατέστησεν. τινὰς δὲ καὶ δεισιδαιμόνων ἱερέων παῖδας δεξάμενος ἐνώπιον ἀυτοῦ, ἐνάγειν ἐποίει σπουδὴν πνευματικοῦ μαθήματος ἐπιτιθέμενος, παραγγείλας μετὰ φόβου διάγειν ἀυτοὺς· ἐξ ὦν καὶ εἰς τὴν ἐπισκοπηκὴν τιμὴν τινες ἀξιωθέντες παρ᾽ ἀυτοῦ χειροτονοῦνται. ὁ πρῶτος ἀλβῆνος καλούμενος, ὅστις τοῖς μέρεσιν εὐφράτου τοῦ ποταμοῦ ἐπέστη διδάσκαλος. ὁ δὲ δεύτερος εὐθάλιος, τοῖς μέρεσι βασηνῶν κατασταθεὶς ποιμὴν. ὁ τρίτος βάσσος, ὁ τέταρτος μουσὴς, ὁ πέμπτος εὐσέβιος, ὁ ἕκτος Ἰωάννης, ὁ ἕβδομος ἀγάπιος, ὁ ὄγδοος ἄρτιος, ὁ ἔννατος ἀρσύκης, ὁ δέκατος ἀντίοχος. ἀυτοὶ ἐκ τῶν ἱερέων ὑιῶν ἐξελέχθησαν γένεσθαι ἐπίσκοποι ἐν διαφόροις μέρεσιν, ὥστε εἰς ἄυξησιν φέρειν τὸ κύρηγμα. τῶν δὲ λοιπῶν τὰ ὀνόματα τὰ δυσθεώρητα εἰ καὶ βουλὴθείη τις ἐξειπεῖν.

[Sanctus, indicto jejunio, populum instruit,] Lætati sunt consolatione Epistolæ, & maxime quoniam advenerunt itinerantes, illuminati a donatis a Deo bonis. Implentes autem invicem spirituale desiderium, magisque in fide confirmati, majore cum alacritate proficiebant. Itaque sanctus Gregorius pro studiosa consuetudine sua operi mandabat indesinentem instructionem suam, consentiente quam maxime piissimo rege Teredatio, ususque arte sua, docebat & hortabatur. Illi plurimum obediebant, secundum Domini præceptum, rex & exercitus cum multitudine totius regionis. Cum vero omnia ab eis b mandata omnes reciperent, efficaciter implebant, quod mandabatur. Tunc hortabatur domum regiam cum exercitu, ut diebus triginta jejuniis & orationibus vacarent, & ipse de more cum suis, qui cum ipso in concordia vivebant, exercitationes, preces, vigilias & obsecrationes cum lacrymis peragens, cum austerissimo vivendi modo curam universalem & gemitus indesinenter habebat, omnibus commemorans dictum prophetæ, Spiritu sancto impulsi; Quando aversus ingemueris, salvaberis, inquit. Sic sustinebat studiose pro communi utilitate, ut omnibus fieret dux salutis. Quapropter data est illi a Deo mensura patrum, ut regeneraret novam & mirabilem progeniem dono dexteræ Christi, cum ex aqua & Spiritu, tamquam ex ventre, per supernam regenerationem omnes genuerit, perfecerit, mundaverit, & obsignaverit, sicque Dei populum constituerit.

[149] [& regem, reginam, immensumque populum baptizat,] Jactis autem fundamentis, ibidem etiam ecclesiam ædificavit, & Sanctorum reliquias, quæ supererant, in domo Domini deposuit: & in omnibus circumjacentibus locis ecclesias c fundavit, altaria erexit, & sacerdotes promovit, omnibus ex toto corde suo libera voluntate conversis, ac proficientibus in jejuniis & orationibus & timore Dei. Impleto deinde jejunio & die præfixo, beatissimus Vir, assumptis secum exercitu, ipsoque rege, & Asichene regina, & magna puella Cusaroducta, cum reliquis magnatibus, oriente sole, descendit ad ripam Euphratis fluminis, & omnes simul d baptizavit in nomine Patris, & Filii, & Spiritus sancti. Descendentibus vero hominibus & rege in aquas fluminis Euphratis, verendum ac mirabile manifestatum est a Deo signum. Nam aquæ in loco stantes fuerunt inhibitæ, & lumen clarissimum apparens, in figura columnæ lucidæ, stetit super aquas fluvii, ubi baptizabantur, & supra columnam signum Dominicum. Tantopere autem effulsit, ut solis etiam radios obscuraret & minueret. Oleum vero Catechumenorum, quod a sancto Gregorio erat infusum, visum est in flumine quoquoversum circumcurrere e in eos, qui baptizabantur. Omnes autem mirantes, vocem per hymnos in laudem Dei elevaverunt: & circa vesperam signum videri desiit: ipsi vero redierunt in oppidum.

[150] [quibus & sacram communionem impertit: statuit novum festum.] Qui baptizati sunt illo die, plures quam quindecim hominum myriades f cum regio exercitu erant. Egressi igitur cum exsultatione, candidis induti vestimentis, & cum psalmis & canticis spiritualibus, cum cereis & lampadibus multaque hilaritate, & illuminati angelisque similes facti, & adoptionem filiorum Euangelii consecuti, & odorem suavitatis Jesu Christi spirantes, ascenderunt ad domum Dominicam. Tunc Archiepiscopus, absoluto rationabili cultu, tribuit eis sacræ Eucharistiæ mysteria, distribuens omnibus sacrosanctum Corpus, & pretiosissimum, afferentemque salutem omnium Servatoris Christi Sanguinem. Ubi illis donaverat afflata a Deo charismata, mansit ibidem diebus septem propter consolationem spiritualem. Illis autem diebus septem baptizati sunt ex castris regiis, cum viri tum mulieres cum pueris, plures quam quadringenta g myriades. Memoriam Sanctorum allatorum statuit in magna festivitate, quæ dicitur διαπομπὴ (dimissio) & quæ vane in honorem antiquorum simulacrorum peragebatur, a temporibus novarum frugum pro primitiis fructuum. Hospitalium h deorum dicta erat festivitas, quam celebrant in illo loco hilariter ab antiquis temporibus in die, quo annus completur i. Hanc igitur diem constituit, ut simul congregati diem festivitatis martyrum Joannis Baptistæ & Athenogenis celebrarent in illa civitate Bagaban: in qua Vir beatissimus instructionem opere exsequens, congregatos spirituali adhortatione replevit, latiusque disserens, omnibus gratificatus est.

[151] Post hæc egressus in omnes fines magnæ Armenorum regionis, [Religio Christiana per totam Armeniam promota: pueri] ecclesias construxit in omnibus præfecturis, provinciis & tractibus, in civitatibus, in oppidis, in pagis, in vicis & in villis. Similiter & rex in omni ditione sua ordinavit in vicis quatuor arva, in oppidis vero arva septem, ad servitium sacerdotis, ut offerrent primitias Domino. Cumque in omnibus locis sacerdotes constituerent, jussit rex Deum, qui fecit cælum & terram, solum coli; ejusque servos & altarium Domini ministros in omnibus ecclesiis. Hos vero sortiebatur Archiepiscopus ad populos Domini summatim recensendum, ut fideliter administrarent, quæ ad directionem pertinent, & gregem Domini illuminarent. Deinde persuasit regi, ut unicuique provinciæ & loco in omnibus partibus pueros congregaret docendos, ut quod in eorum moribus est agreste, immite & insolens, ad mansuetudinem reduceret: quod & fecit, immittens eos in conflaturam spiritualis instructionis & caritatis, ut rubiginem, sordes, & fœtorem dæmonum abstergeret & abraderet: adeoque eorum animas avulsit a vanis & patriis sacris, ut ipsi dicerent: Oblitus sum populi mei, & domus patris mei.

[152] Jubet ergo rex Teredatius per loca finium Armeniæ, [recte instituti: ecclesia ædificata in urbe Valeroctiste;] ut in locum privatum ex tractibus & provinciis inferretur multitudo conventus puerorum, ad eos instituendum fideles magistros præponens. Maxi ne autem instruebat genus superstitiosorum sacerdotum, hisque in locis idoneis congregatis necessaria ad institutionem suppeditari jubebat; instruendos in duas dividens classes, ut alii quidem lingua Syriaca, alii Græca erudirentur. Hinc confestim, qui silvestri erant indole, qui negligentioris vitæ, qui mente belluina erant homines, fiebant propheticæ doctrinæ gnari, Apostolicarum scripturarum discipuli, & verborum Euangelicorum participes. Sic enim investigata omni traditione divina, nulla in re eos illius ostendebat expertes. Venit etiam Archiepiscopus in primum tractum, nempe in provinciam Ararat & in urbem Valeroctisten, ubi divina comminatio principium habuit, ubi & ipse signum Dominicum k erexerat, & Dei Martyres post mortem erant depositi. Erexit ergo ibidem altare Deo in loco sepulturæ Martyrum, & locum ante vallo circumdatum pro domo Dei, exædificavit, illum ipsum, qui ante omnia eidem divina visione ostensus fuerat.

[153] Sic quoque in locis templorum gentilium, quæ in principio fuerunt eversa, [fides in circuitu prædicata:] in civitate Artaxat l, & reliquis locis, tractibus & provinciis, multiplicavit ecclesias & sacerdotes constituit: & illas omnes Christi signo fulgentes, hos Spiritu sancto afflatos, Deo obtulit. In omni quoque tractu Armeniæ, ab extremo usque ad extremos, dilatavit operationem Euangelicæ prædicationis, a Satalorum m civitate usque ad regiones Chaltarum & Calarsarum, usque ad confinia Masachi Hunnorum, & usque ad portas Caspias & partes Alanorum, & ad civitatem Phatacaranen, quæ est regum Armeniæ: & a civitate Amedenorum n usque ad Nisiben prope confinia Syriæ, & usque ad terram Nosicarorum & Cordobitarum, & munitissimum Medorum tractum, & domum principis Machurtarum, & usque Atrapatacan, quæ προχωρία vocatur sermone Persico, extendit Euangelicam prædicationem, tempore æstatis & hiemis, diebus & noctibus, vigil in via sua Apostolica, & in itinere suo pacem afferente; & coram regibus, principibus & gentibus nomen salutiferum Domini sine timore in ore gerens, in omni anima efficiebat, ut Christum portaret.

[154] [pia Sancti opera: episcopi consecrati.] Multis quoque vinctis & custodia detentis per tyrannos salutem conciliabat, Christi gloriosa virtute, quæ in ipso inhabitabat, illos ab eorum manibus evellens. Præterea, conscissis multorum schedis injustis, fiebat consolatio lugentium & eorum, qui pusillo erant animo. Per divinam autem doctrinam uniuscujusque animæ instillabat exspectatam spem revelationis magni Dei & Salvatoris nostri Jesu Christi. Hoc itaque modo omnes cum alacritate ab antiqua ipsorum traditione ad cognitionem Dei transferebat. Choros vero monachorum multitudine innumerabiles o in locis inhabitatis, in vicis, in oppidis, cum in montanis tum in campis degentes, stylitas p & reclusos, constituit. Sumpsit autem & nonnullos superstitiosorum sacerdotum filios apud se, quos jubebat studiose incumbere ad spiritualem doctrinam, adhortans, ut cum timore viverent: ex quibus aliquos, honore episcopali dignatos, manuum impositione ipse ordinavit. Primus q nominatus est Albenus, qui partibus fluminis Euphratis præest magister. Secundus vero Euthalius, tractui Basenorum constitutus pastor. Tertius Bassus, quartus Moyses, quintus Eusebius, sextus Joannes, septimus Agapius, octavus Artius, nonus Arcyces, decimus Antiochus. Hi ex filiis sacerdotum electi sunt ad episcopatum in variis partibus obeundum, ut prædicatio caperet incrementa. Aliorum vero nomina r contemplatu sunt difficilia, etiamsi quis vellet edicere.

ANNOTATA.

a Indicat auctor magnates aliosque Armenos, quos ante adventum regis baptizatos dixit num. 143. Verum, ut ibidem certe numerum baptizatorum auxit, ita fortasse illorum baptismum ante tempus narravit. Etenim, cum rex dicatur processisse usque ad Euphratem, qui limes est Majoris Armeniæ ex parte Minoris & Cappadociæ, non est verisimile, multa fecisse Gregorium ante regis adventum, magisque credo, a rege inchoatum baptismum, nisi forte comites S. Gregorii jam Cæsareæ fuerint baptizati.

b Dubitavi, an forte scriptum non fuerit, ἀυτοῦ ab eo, id est, a Gregorio. Si recte legatur ἀυτῶν ab eis, intellige, a Gregorio & rege.

c Hæc facta sunt, sed paulatim, & minus cito, quam auctor insinuat.

d Omnes simul, id est, eodem die, opinor, aut certe sic consequenter, ut omnes ablueret.

e Quod spectat ad prodigia hic asserta, ea debent videri suspecta, cum propter frequentissimos scriptoris in iis confingendis excessus, tum quia nequaquam fit verisimile, quod de oleo catechumenorum asserit auctor. De eo recte tacuerunt Latinus & Metaphrastes. Isaac Catholicus Armenorum in Oratione invectiva contra errores Armenorum, edita apud Combefisium in Auctario patrum Græcorum part. 2, col. 410 de oleo illo meminit, aitque, in libris Armenorum scriptum, ὅτι ὁ μέγας Γρηγόριος τοσοῦτον ἐπέχεε τὸ ἐλαῖον εἰς τὸν τοιοῦτον λαὸν, ὥστε περιεκύκλωσε τὸν λαὸν τὸ ἐλαῖον ἐν τῷ ποταμῷ. Verbum de verbo Latine exprimam. Quod magnus Gregorius tantum infuderit olei in illum populum, ut oleum circumcingeret populum in flumine. Secundum horum verborum sensum interpretatus sum verba Græca Agathangeli, etiamsi eum possint habere sensum, acsi Gregorius oleum in flumen effudisset, illudque miro prodigio ad omnes baptizandos se contulisset. Ut verbo mentem meam declarem: videtur scriptor pro arbitrio exposuisse omnia ad actum illum baptizandi spectantia. Itaque baptismus ipse multorum certus quidem est: adjuncta loci, temporis, modi, & numeri baptizatorum incerta.

f De quindecim myriadibus, id est, centum & quinquaginta hominum millibus consentiunt Metaphrastes & Latinus. Laudatus Isaac semel duodecim myriades, alias novemdecim baptizatos scribit. At non dubito asserere, numerum illum immenso intervallo supra veritatem exaggeratum, & nihil habere probabilitatis. Verisimiliter, quæ multis mensibus aut integro anno peracta sunt, in unum diem congessit auctor. Quam ille veri etiam similitudinis sit negligens, iterum videbit lector, modo consideret, illa centum & quinquaginta hominum millia mox ab eo congregari in una ecclesia, eaque paucis diebus constructa.

g Hic numerus magis etiam incredibilis est, & a Latino omissus, a Metaphraste timide ex fama positus. Si tantus hominum numerus erat in tota Armenia, potuit toto vitæ suæ tempore S. Gregorius cum presbyteris & episcopis aliis eos baptizare.

h Multum dubitavi de significatione vocis ξενοδέκτων, quam non invenio, ne in Lexicis quidem Græco-barbaris, cum varias significationes recipere possit vox illa ex duabus Græcis composita. Dedi itaque ex conjecturis, quam credidi probabiliorem. Si quis certiorem noverit, libenter sequar.

i Hinc forte dicta fuit διαπομπή dimissio, quod illo die annus dimittatur. Completur autem annus Armenorum die 10 Augusti.

k De cruce in loco illo circumvallato erecta egit num. 126, uti & de aliis omnibus, quæ hic attingit, antea variis locis.

l Artaxerxoctisten nominavit urbem illam num. 129, ubi agit de idolis ibidem destructis. At earumdem civitatum nomina subinde mutari ab ipso, jam ibi observavi lit. a.

m Hic incipit Agathangelus subinde Armenia egredi ad vicinas provincias, forte ita amplificans prædicationis S. Gregorii campum, sicut reliqua passim omnia auxit. Satala civitas est Minoris Armeniæ versus partem Borealem, & episcopos habuit seculo IV. Qui sequuntur populi, videntur quærendi in regionibus Pontivis & Colchicis & versus montem Caucasum, circa quem degebant aliqui Hunni & Alani. Verum non lubet de locis obscuris plura quærere.

n Amida & Nisibis erant civitates Mesopotamiæ, eæque satis notæ, & sitæ ad Meridiem Armeniæ.

o Exaggeratione nimia non caret, quod de multitudine tanta & varietate monachorum dicitur; fortasse & totum aliquibus videbitur fictitium. Ego tamen facile crediderim, inchoatum tempore S. Gregorii monasticum institutum in Armenia, imo & monachos ibi citissime multiplicatos, ut forte minus peccet auctor, dum dicit innumerabiles, quam dum eorum varietatem describit. Monierus in Monumentis de Armenia pag. 82 ex Historia Armena asserit, sub finem seculi IV numerata in Armenia fuisse monasteria usque ad duo millia & quadraginta. Id poterit nihilo certius videri, quamquod noster de numero asserit, ideoque judicium de re tota prudentibus permittam. Hoc solum observabo, in Assyria, in Mesopotamia, in Perside, ante annum 320 monachos aliquot fuisse, ut probat Assemanus in Bibliotheca Orientali tom. 3 part. 2 pag. 48 & 49, ut mirum non sit, si in Armenia illis provinciis vicina, quæ regem habebat Catholicum, institutum monasticum ante annum 320 fuerit receptum, & intra decennium mire multiplicatus monachorum numerus.

p Dum Stylitas variis monachorum ordinibus accenset Agathangelus, aperte fidem sibi detrahit. Nam omnium consensu constat, primum e monachis, qui Stylitæ fuerunt dicti, quod in columna vitam degerent, fuisse S. Symeonem Stylitam, cujus Vita data est ad 5 Januarii, danda accuratius Græce in Supplemento. Constat præterea, S. Symeonem non inchoasse id vitæ genus ante seculum quintum, quando integro fere seculo defunctus erat S. Gregorius. Quomodo ergo noster Stylitas fingit tempore S. Gregorii, nisi quod multo serius scripserit, & ignorantia chronologiæ in tam apertum errorem lapsus fuerit. Quare longo tempore post S. Gregorium scripsit aut ipse Vitæ auctor, aut audacissimus & ineptissimus interpolator, si hæc aliaque figmenta Vitæ primum scriptæ fuerint addita.

q Decem episcopos, qui hic recensentur, ordinatos fuisse a Gregorio, nequaquam incredibile est aut improbabile, imo & plures fuisse, quos consecravit, ut inferius addit auctor, facile prudenti lectori persuadebit latitudo regni Armeniæ. At non tam facile credemus, quod ex Historia Armena scribit laudatus Monierus pag. 75, quadringentos & triginta episcopos a Gregorio consecratos; licet & noster inferius num. 58 eumdem fere numerum assignet. Nam nullibi invenire potui, magnum fuisse in Armenia Majore episcoporum numerum. De decem prioribus consentit Metaphrastes, sed primum nominat Alcinum, secundum Masemorum regioni præfectum dicit, non Basenorum, ut hic, & trium tantum recenset nomina.

r Non facile credam, alios ob nominum difficultatem prætermissos. Forte recensitos decem invenit auctor, non alios. Forte etiam tantum decem initio consecrati fuerunt a Gregorio.

CAPUT XIV.
Gregorius, relicta regis aula, in solitudine sic habitat, ut frequenter invisat ecclesias: duo ejus filii jussu regis in Armeniam ducti, ex his unus Arostaces consecratus episcopus: mira regis pietas.

Τὸν δὲ ἀλβῆνον ἄνδρα ἀληθινὸν καὶ θεοφιλέστατον ἐν τῶι παλατίῳ τοῦ βασιλέως ἐπιστάτην ἔταξεν· καὶ ἀυτὸς κατὰ καιροὺς ἐν τοῖς ἀβάτοις ὄρεσιν ἦγεν σχολὴν, τύπος ἐν παντὶ καὶ πᾶσι γενόμενος, παραλαμβάνων γάρ τινας ἐκ τῶν μαθητευτέντων τῶν μοναστηρίων, ἀνείη εἰς τὰ ὄρη ἰδιαζόντως, ἐν σχίσμασι πετρῶν καὶ σπηλαίοις, τὴν ἡμερούσιον τροφὴν ἀπὸ τῶν βοτανῶν ἐπιτηδεύων· καὶ οὕτως φιλοπόνως τῇ καταπονήσει τοῦ σώματος ἑαυτοὺς ἐκδεδωκότες, προσεῖχον τῇ παρακλήσει τοῦ ἀποστολικοῦ ῥητοῦ, ὅταν ἀσθενῶ διὰ χριστὸν, τότε δύνατὸς εἰμι. καὶ πάλιν λέγων τινὶ ῥητῷ· εἰ δεῖ με καυχᾶσθαι, ἐν τῇ ἀσθενείᾳ μου καυχήσομαι, ἵνα ὀικήσῃ ἐν ἐμοὶ ἡ δύναμις τοῦ χριστοῦ. τότε οὖν προέκειτο ἀυτοῖς οὐ μεθύσκεσθαι ὄινῳ, ἀλλὰ πληροῦσθαι ἁγίῳ πνεύματι, καὶ τὰς καρδίας ἑτοιμάσαι εἰς ὠδὰς καὶ ὕμνους πνευματικοὺς εἰς δόξαν καὶ ἔπαινον τοῦ θεοῦ. ἐκείνη ἤν γυμνασία τῆς γλυκυτάτης διδαχῆς τῶν θείων καὶ πνευματικῶν ἀναγνωσμάτων, ἐκείνη θάρσος καὶ προτροπὴ τῆς φωτοφόρου διδασκαλίας εἰς τὸ. ἔμπροσθεν ἐπεκτείνεσθαι ἐν τῷ τοῦ χριστοῦ σταδίῳ, ἐκεῖ ζέειν τῷ πνεύματι ἐκ τῇ τοῦ θεοῦ δουλείᾳ, ἐκεῖ εὐχαὶ ἄπαυσται καὶ δεήσεις ἀπαράληπτοι, καὶ δάκρυα εἰρήνην φέροντα ἀπὸ τῆς φιλανθρωπίας τοῦ θεοῦ, ὑπὲρ τῆς κοινῆσ ζωῆς γινόμενα, ὥστε διαλλαγῆναι τῶν πάντων ποιητὴν. ἐν ταύταις διαγωγαῖς διανύων ἡμέρας πολλὰς ἐν ἀβάτοις τόποις, ἐν ταῖς ἀρχαῖς τοῦ εὐφράτου· ποταμοῦ, ἐν σπηλαίοις καὶ σχίσμασιν ὀρέων καὶ ἀκρωρίαις ὀικῶν, καὶ τὸν τύπον ἀναδεξάμενος τοῦ μεγάλου προφήτου ἡλίου καὶ τοῦ παναγίου Ἰωάννου τοῦ Βαπτιστοῦ, καλῶν ἔργων χαρακτὴρ ἐγένετο.

[156] Τούτων ἑαυτῷ ἐπιτεθηκὼς, καὶ τῇ θεἳκῇ ἐμπορείᾳ πλουτίζων, ποτὲ δὲ καὶ κατέβαινεν περιελθεῖν, καὶ ἐνισχύσαι τοῦς μαθητευομένους ἐν τῇ ἀληθείᾳ, διαφορών· καὶ ψυχωφελῶν πραγμάτων. πάσαις ταῖς ἐκκλησίαις ἀντιλήψεις δωρούμενος διὰ τῆς τοῦ θεοῦ χάριτος ἀνυπερθέτως. διαπαντὸς δὲ παριστάμενος τοῖς τόποις διὰ τῆς θεἳκῆς κυβερνήσεως πάντας προθυμοτέρους καὶ ἀυτοπροαιρέτους ἐποίει, ἐν ἀπαύστῳ στόματι τὴν ἀένναον διδασκαλίαν εἰς τὰς καρδίας πάντων σπείρων, λίπαρὰν γῆν καὶ γόνιμον ἀπεδείκνυεν τὰς ψυχὰς ἀυτῶν. ταῦτα ἐν πᾶσι τοῖς καιροῖς ἔπραττεν ἕνεκεν τῆς ἑαυτοῦ ψυχῆς καὶ πάσης τῆς χώρας. σύνήθως γὰρ ὁι ἀληθινοὶ διδάσκαλοι τὰς ἀρετὰς ἀυτῶν κανόνα τοῖς μαθητευομένοις ἐκτίθενται, δηλαδἠ ὑπομνήσκοντες τὸ δεσποτικὸν ῥητὸν, ὁ περὶ τοῦ μόνου καὶ ὄντως σοφοῦ Ἰησοῦ χριστοῦ λέγει· ἤρξατὸ ὁ Ἰησοῦς ποιεῖν τε καὶ διδάσκειν. ἀυτὸς γὰρ πολλάκις κατ᾽ ἰδίαν τοὺς μαθητὰς λαβὼν, ἀδιαλείπτως τύπος ἀυτοῖς ἐγένετο, ὅτε καὶ τὸν μακαρισμὸν τῆς δωρεᾶς παρεῖχεν ἐν τῷ ὄρει, καὶ πάλιν ἐν ἀυτῶι τῶι ὄρεὶ τὴν κανονικὴν εὐχὴν παρεδίδου, καὶ πάλιν ἐν ταῖς ἡμέραις τῶν ἀζύμων ἐν τῇ νομίμῳ πανηγύρει τὰς νυκτερινὰς εὐχὰς. τρίτον ἐν τῶι ὄρει τῶν ἐλαιῶν κατ᾽ ἰδίαν προσέφερεν. ὅθεν; δηλαδὴ οὐχ ἑαυτοῦ ἔνεκεν ὁ πάντων δεσπότης, ἀλλὰ πρὸς καθολικὴν διδαχὴν τοῦτο ἔπραττεν, καὶ ἐγίνετο τύπος πᾶσι τοῖς ὑποτεταγμένοις. διὸ φάσκων ἔλεγεν· γρηγορεῖτε καὶ προσεύχεσθε, ἵνα μὴ εἰσέλθητε εἰς πειρασμόν.

[157] Ἀλλὰ νῦν οὔποτε τῶν κουφοτέρων τεχνῶν τῆς γνώσεως ἐπιτύχοιεν, ὥστε μετὰ τῶν θεολόγων συνταχθῆναι, περὶ ἧς ὁ παῦλός φησιν· ὅτι τὸ πνεῦμα ἐν τῇ κατὰ τὴν διάνοιαν θεωρίᾳ στεναγμοῖς ἀλαλήτοις ὑπερτυγχάνει ὕπερ ἡμῶν, ἐπιστάμενος τὰς τοῦ πνεύματος τοῦ ζωοποιοῦ ἐνεργείας, πρὸς τὸ ἔργον καὶ τὴν γνῶσιν εὐθύνοντος ἡμᾶς, κατὰ τὸν τύπον τοῦ κυρίου ποιοῦντος καὶ διδάξαντος, καὶ τοιούτους ἡμᾶς εἶναι, ὥστε εἰδέναι τὴν πρεσβείαν τοῦ ἁγίου πνεύματος, εἰς τὸ ὑπὲρ ἀλλήλων ἡμᾶς ἐντυγχάνειν τῶι θεῷ. τὸ δὲ ὕψος τῆς πρεσβείας τοῦ μονογενοῦς, καὶ τοῦ ἁγίου πνεύματος παρὰ πᾶσιν ἠγνόηται. μία γάρ ἐστιν ἡ τιμὴ τῆς θεότητος, καὶ οὐ διάφορος. δεξάμενοι οὖν τὴν ἀληθινὴν διαδσκαλίαν, πρῶτον ἑαυτοῖς τὴν ὠφέλειαν, ἔπειτα καὶ τοῖς μαθητευομένοις βαστάζοντες ἔφερόν, ποτε μὲν ἰδιαζόντως, ποτὲ δὲ καὶ μετὰ τῶν συναχθέντων, τὴν τοῦ χριστοῦ δόξαν ὑψώσαντες· ὠφελιμώτατον γὰρ ὑπάρχει ἀπὸ πάντων τῶν κοσμικῶν περισπασμῶν ἡσυχίαν ἄγειν, καὶ ἰδιάζειν. τοῦτο γὰρ καὶ ὁι προφῆται πρότεροι ἠργάσαντο, ὁι έν τοὶς ὄρεσι καὶ ἐρήμοις καὶ σπηλαίοις καὶ ταῖς ὀπαῖς τῶν πετρῶν, τῆς θεἳκῆς διαγωγῆς τὴν δουλείαν πληροῦντες κατὰ τὸ ἀποστολικὸν ῥητὸν. ὡσάυτως δὲ καὶ πάντες ὁι πατέρες, ὁι διαδεξάμενοι ἀπὸ τῶν ἀποστολικῶν κανόνων, τοῖς μετέπειτα τύποι ἐγένοντο. ὅθεν καὶ ὁ μακάριος οὗτος ἔφερεν ἐν ἑαυτῷ τὰς παραδώσεις, καὶ ὁμοίως πᾶσι παρεδίδω, τὴν ἐντολὴν παραγγέλλων, λιπαροὺς καὶ εὐπρεπεῖς ἐν τοῖς θεἳκοῖς θησαυροῖς πάντας ἐργαζόμενος.

[158] Κατὰ καιροὺς δὲ ἐφιστάμενός τισι τόποις, εἰς τὴν ἀυτὴν σπουδὴν προέτρεπεν ακοιμήτῳ τῷ ὄμματι. τότε οὖν ποθεινοτάτη καὶ εὐπρεπεστάτη καὶ ὑπερκαλλίστη ἐγεγόνει ἡ χώρα τῆς ἀρμενίας. ὡς γὰρ ὁ μωυσῆς νομοθέτης εὑρεθεὶς ταὶς ἑβραἳκαῖς παρεμβολαῖς μετὰ τοῦ προφητικοῦ χόρου, καὶ ὁ παρρησιαστικώτατος παῦλος μετὰ τοῦ ἀποστολικοῦ συστήματος, καθ᾽ ὡμοίωσιν ἀυτῶν εἰς μέσον παρελθὼν, καὶ τὸ ζωοποιὸν κήρυγμα τοῦ εὐαγγελίου τοῦ χριστοῦ ἐπειράσθη τῇ τῶν ἀρμενίων γλώττῃ *, τὴν θεοσέβειαν πάντες ἐδίδαξεν, καὶ ἐν πάσαις χώραις πορευόμενος ἐπελέξατο ἑαυτῷ εἰς κατοίκησιν ἐρήμους τόπους, κἀκεῖσε ᾤκει, ἀπὸ τῶν ἐρημίων πάντας εἶναι ἐπισκόπους πάσαις ταῖς πατράσιν τῆς ἀρμενίων χώρας. ὁι δὲ ἐπ᾽ ἀυτοῦ χειροτονηθέντες καὶ κατασταθέντες, πλείους ἤ τετρακόσιοι ἐπίσκοποι ἦσαν, ὁι καὶ διαφόροις τόποις ἐπισκόπησαν᾽ τό δὲ πλῆθος τῶν πρεσβυτέρων καὶ διακόνων καὶ ἀναγνωστῶν, καὶ ἀλλων τῶν ἐν τῇ λειτουργίᾳ τοῦ θεοῦ κατασταθέντων, τὸν ἀριθμὸν ὑπερβαίνει. τηρηδάτιος δὲ ὁ βασιλεὺς τὴν εὔνοίαν τῶν ὑπηκόων ἀπαιτῶν, τὴν πίστιν τῆς πρὸς ἀυτὸν εὐνοίας ἀπὸ τῆς ὑποταγῆς πρὸς τὰς ἐντολὰς τοῦ θεοῦ τὸν λαὸν ἐπιδείκνυσθαι ἔφασκεν, καὶ ἐν τῇ πίστει τῇ πρὸς τὸν ἁπάντων δημουργὸν καὶ θεὸν· καὶ πάντων μετὰ προθυμίας πιστευόντων ἐν σπουδῇ ἐπληροῦντο τὰ προστεταγμένα. πολλάκις δὲ ὁ βασιλεὺς προσπίπτων ἠντιβόλει τὸν ἀρχιεπίσκοπον ἀυτῷ παραμεῖναι διαπαντὸς, καὶ περινοστεῖν τὰς χώρας. ὁ δὲ οὐκ ἐπένευσεν, ἀλλ᾽ ἐν ταῖς ἐρήμοις κατοικῶν, ἐν νηστείαις κατέτρυχεν ἑαυτὸν, ἳνα μὴ ἀπὸ τῆς ὑπερηφανίας ἐπαρθεὶς καταπατηθῇ, ἀλλ᾽ ὄρισεν ἑαυτῶι ἐν πάσαις ταῖς ἡμέραις τῆς ζωῆς ἀυτοῦ διὰ τεσσαράκοντα ἡμερῶν τὴν νηστείαν ἄγειν μέχρι τῆς τοῦ χριστοῦ κλήσεως καὶ ἀναπαύσεως τῆς ἰδίας τελευτῆς.

[159] Ὁ δὲ βασιλεὺς σὺν πάσῃ τῇ χώρᾳ ὀδυρόμενος τὸν χωρισμὸν ἀυτοῦ, έν πολλῇ ἀδημονίᾳ διῆγεν. τότε ἀκούσας ὁ βασιλεὺς παρά τινων, ἐπισταμένων περὶ τοῦ ἁγίου γρηγορίου, ὅτι νεώτερος ἔτι ὑπάρχων καὶ βιώσας δυὸ ἔσχεν ὑιοὺς, ὧν ὁ μὲν πρωτότοκος ἐγνωρίζετο οὐρθάνης τοὔνομα, ὅστις καὶ ἀυτὸς ἐν τῷ βίῳ διαπρέπων εἰς βαθμὸν λειτουργίας πρεσβυτέρου προσῆλθεν. ὁ δὲ δεύτερος ἀροστάκης, ὅστις ἐκ νέας ἡληκίας ἐν τῶι θεἳκῷ ἔργῳ τε καὶ δουλείᾳ ἀνετράφη, ἀναχωρητής τε καὶ ἀσκήτης ὢν, καὶ τὰ ὄρη ὄικων, καὶ πόλλαις κακοπαθείαις ὑποπιεσθεὶς κατα τὸ εὐαγγέλιον πάσῃ τῇ γυμνασίᾳ, τοῖς πνευματικοῖς μαθήμασιν ἐξέδωκεν ἑαυτὸν, ὅτι τε μονοχείτων ἦ καὶ μόνος, καὶ πεινῶν καὶ διψῶν, καὶ λαχάνοις χρώμενος, ἀπεκέκλειστο ἐν ἐνδύμασι ταπεινοῖς καὶ χαμοκοιτίαις. πολλάκις τὰς νυκτερινὰς ἀγρυπνίας ἐν ἀκοιμήτῳ ὄμματι ἐκποδὸς ἀποπληρῶν, καὶ τοῦτο οὐκ ἐπ᾽ ὀλίγῳ χρόνῳ, ἀλλ᾽ ἐπὶ πλείστῳ ὀικούμενος. εὑρηκὼς δέ τινας, προσπελάσαι ἑαυτῶι πεποίηκεν καὶ κατηχήσας ἀυτοὺς, ἐδίδαξεν τὴν ἐυαγγελικὴν λετουργίαν, καὶ τοὺς ἐπερχομένους πειρασμοὺς ἀνδρείως φέρειν. οὕτος δὲ φωστὴρ γενόμενος καὶ ὑπερεκλάμψας, ἐγνώσθη θεῶι καὶ ἀνθρώποις. περὶ τούτων ἀκριβέστερον μαθὼν τηρηδάτιος ὁ βασιλεὺς, ἐν τάκει καὶ ἀνυπερθέτως ἀπέστειλε τρεῖς τῶν ἐνδοτάτων ἀρχόντων μετὰ θείων γραμμάτων, ἵνα τοὺς δυὸ ὑιους γρηγορίου κομίσωσιν ἀυτῷ.

[160] Τῶν δὲ πεμφθέντων παρὰ τοῦ βασιλέως ὁ πρῶτος, στρατοπεδάρχης πάσης τῆς μεγάλης ἀρμενίας, ὁ δεύτερος, τασάτης ἀσουκώων πατρίδος ἄρχων, ὁ τρίτος δατὰς, ὁ προμηνυτὴς τοῦ βασιλέως. παραγενόμενοι οὖν οὗτοι ἐν τῇ καππαδοκῶν χώρᾳ, εὑρὸν τὸν οὐρθάνην ἐν τῇ καισαραίων πόλει. ὁ δὲ ἅγιος ἀρωστάκης ὤκει ἐν ταῖς ἐρήμοις ἀναχωρητὴς, ὅστις οὐκ ἐπείθετο χωρισθῆναι τῆς ἡσυχίας, καὶ συνελθεῖν ἀυτοῖς, εἰμὴ ἐγεγόνει συνέλευσις πλήθους χριστιανῶν· ὁι καὶ πάντα ποιήσαντες, ἐποίησαν ἅμα ἀυτοῖς συνελθεῖν ἀυτὸν, φάσκοντες· βέλτιόν σοι ὑπάρχει ὁ κόπος τῆς τοῦ θεοῦ ἐργασίας, ἢ περιμονία τῆς ἐν τῇ ἐρήμῳ κατοικίας. προπέμπουσιν οὖν ἀυτὸν σὺν τῷ ἰδίῳ ἀδελφῷ. ὁι δὲ ἀπεσταλμένοι, παραγενάμενοι ἐν τῇ ἀρμενίων χώρᾳ, τοὺς δυὸ ὑιοὺς γρηγορίου παρέστησαν τῷ βασιλεῖ· οὓς δεξάμενος ὁ βασιλεὺς, σὺν ἀυτοῖς εἰς ἐκζήτησιν τοῦ ἁγίου γρηγορίου ἐξῆλθεν, ὅπου δὴ ἕυροι· καὶ ἐλθὼν εὑρίσκει ἀυτὸν ἐν τῇ δαραναλητῶν πατρίδι, ἐν τοͅ ὄρει τῷ καλουμένῳ μαναάρχ, ἐν τῇ ἐρήμῳ. παρεκάλεσεν οὖν ὁ βασιλεὺς τηρηδάτιος τὸν ἅγιον γρηγόριον, ἀνθ᾽ ὧν, φησιν, οὐκ ἠβουλήθης παραμεῖναι ἡμῖν, ἀγαπήσας τὴν ἐρημίαν καὶ τὸν μοναστικὸν βίον, χειριτόνησον ἡμῖν ἐπίσκοπον τὸν ἅγιον ὑιὸν ἀρωστάκην ἀντὶ σοῦ. ὁ δὴ καὶ πεποίηκεν ἀυτὸς, κατὰ τὸ γεγραμμένον· ἀντὶ τῶν πατρῶν σου ἐγενήθησαν ὁι ὑιοί σου. καταστήσεις ἀυτοὺς ἄρχοντας ἐπὶ πάσην τὴν γῆν.

[161] Ὁ͂υτος ὁ ἀρωστάκης, ὑπερβαλλόντως κάλλιστος εὑρεθεὶς, ἐπλεόνασε τὴν διδασκαλίαν ὑπὲρ τὸν πατέρα, καὶ μετ᾽ ἀυτὸν κρατήσας τοῦ πατρικοῦ τόπου, παρέλαβε τοὺς ὄιακας τοῦ καθολικοῦ θρόνου τῆς μεγάλης ἀρμενίας. τότε καὶ ἀυτὸς ὁ ἅγιος γρηγόριος ἐκπορεύεται περιελθεῖς τοὺς τόπους, καὶ τὰς διαταγὰς τῶν μαθητευομένων περιεργάσασθαι, ὅπως παραμυθήσηται ἀυτοὺς, καὶ χαροποιήσῃ, καὶ πλεῖον στηριξῃ. τηρηδάτιος δὲ, ὁ εὐσεβέστατος βασιλεὺς, ὑπηρέτει ἀυτῷ κατὰ τοὺς μαθητὰς τῆς πίστεως τοῦ χριστοῦ. ἀμέτρως γὰρ εὐλαβέστατος εὑρεθεὶς, καὶ τὴν θεογνωσίαν παρ᾽ ἀυτοῦ ἀναδεξάμενος, μετὰ πάσης γυμνασίας ἐν τῇ θεἳκῇ διαταγῇ προσέκοπτεν, καὶ ποθεινότατος πᾶσιν ἐγένετο ἐν τῇ τηρήσει τῶν ἐντολῶν τοῦ θεοῦ, τύπος λοιπὸν τῶν ἀγαθῶν ἔργων πάσῃ τῇ χώρᾳ γενόμενος, προσέχων μετὰ πάσης σπουδῆς τῇ ἀναγνώσει τῆς θεοπνευστοῦ γραφῆς, ὅτι μάλιστα τῆς ἑλλινικῆς παιδεύσεως ἄκρως ἦν μετεσχηκὼς, ἐν τῇ φιλοσοφίᾳ καὶ κοσμικῇ γυμνασίᾳ· μεμαθηκὼς γὰρ ταύτην ὑπῆρχεν. δεξάμενος δὲ καὶ τὴν οὐράνιον χάριν τῆς τοῦ χριστοῦ δωρεᾶς παραυτίκα φωτισθεὶς, καὶ ἰχνηλατήσας τὰς διαταγὰς τῶν τοῦ θεοῦ προσταγμάτων, ἑτοίμως τὴν ψυχὴν ἀυτοῦ τῷ θεῷ προσανέθηκεν, καὶ κατὰ τὸ ἐυαγγελικὸν μέτρον ὁλοθύμως εἰς δουλείαν τοῦ φιλανθρώπου θεοῦ ἐκδοὺς ἑαυτὸν, ἀπεγυμνώθη παντελῶς τῶν ἐθνηκῶν ἐπιθημιῶν, φέρων ἐπὶ τῷ στόματι διαπαντὸς τὸ καύχημα τοῦ δεσποτικοῦ σημείου, καὶ ἀκολούθως λατρεύων τῷ ἐσταυρομένῳ, τῷ πάντων ζωοποιῷ.

[162] Ἐυδοκήσας δὲ μάλιστα συνεῖναι τῷ χορῷ τῶν τοῦ χριστοῦ μαθητῶν, καὶ τοῖς τὸν ἀυτοῦ σταυρὸν βαστάζουσιν ἁγίοις, ὅρον ἑαυτοῦͅ ἐξέθετο ἐν νηστείαις καὶ ἀγρυπνίαις καὶ ἀπαύστοις εὐχαῖς καὶ στεναγμοῖς ἀλαλήτοις, ὅλον τὸν χρόνον ἐκτελήσαι, καὶ πηγὰς δακρύων ἐκφέρειν, δεόμενος τὸν θεὸν διαπαντὸς ὑπὲρ ἑαυτοῦ τε καὶ τῆς ἰδίας χώρας, τὴν συγχώρησιν ἐκζητῶν, ἵνα μὴ τὰ πρότερα τὰ ἐν ἀγνοίᾳ ἡμαρτημένα ἀυτῷ ἀναμνησθῶσιν. πολλῇ δὲ σπουδῇ ἐν πᾶσι τῇ δυνάμει ὑπακούων τῇ εὐαγγελικῇ διδασκαλίᾳ ὑπετάσσετο, εἰς τὸ δουλεύειν τῷ θεῷ εὐπρεπῶς καὶ δεόντως. οὕτως οὖν παιδευθεὶς προέκοπτεν διὰ πάσης εὐθύτητος ἐν ἔργοις ἀγαθοῖς, ὥστε καὶ ἀυτὸν ἤδη ὑπερεκπερισσοῦ τῆς θεἳκῆς διδασκαλίας ἔξαρχον καὶ προστάτην γενέσθαι. γρηγόριος δὲ ὁ ἅγιος ἀρχιεπίσκοπος μετὰ τοῦ ἁγίου ὑιοῦ ἀυτοῦ ἀρωστάκου καὶ συναντιλαμβανομένων ἀυτῷ συνεργῶν περινοστήσας τοὺς μαθητευθέντας ἐστήριξεν, ἐμμεῖναι ἐν τῇ ἀληθινῇ διδασκαλία.

[Albino relicta cura palatii, in eremo] Albinum autem, virum tenacem veri Deique amantissimum in palatio regio magistrum a ordinavit: & ipse ad tempus otio vacabat in montibus inaccessis, omnibus exemplar factus in omnibus. Assumens enim quosdam in monasteriis institutos, seorsum abibat in montes, in scissuris petrarum & speluncis degens, & victum quotidianum sibi parans ex herbis. Cum autem ita gnaviter vexando corpori se tradidissent, attendebant ad consolationem dicti Apostolici: Cum infirmor propter Christum, tunc potens sum. Et iterum quodam verbo dicit: Si oportet me gloriari, in infirmitate mea gloriabor, ut habitet in me virtus Christi. Tunc igitur illis propositum erat, non inebriari vino, sed impleri Spiritu sancto, & præparare corda sua ad cantica & hymnos spirituales in gloriam & laudem Dei. Illa erat exercitatio suavissimæ doctrinæ divinarum & spiritualium lectionum, erat fiducia & adhortatio illuminantis eruditionis ad se in stadio Christi extendendum ad ulteriora: ibi erat fervor spiritus in servitute Dei; ibi preces assiduæ, obsecrationes abundantes, lacrymæ pacem afferentes a misericordia Dei, pro communi vita effusæ, ut omnium Conditor reconcilietur. In hoc vitæ instituto multos transigens dies in locis inaccessis, circa ortum fluminis Euphratis, in speluncis & montium scissuris & crepidinibus habitans, exemplarque secutus magni prophetæ Eliæ & fanctissimi Joannis Baptistæ, bonorum operum factus est exemplar.

[156] [se exercet Sanctus, quo & sibi] Hisce ubi se cumulaverat, & divina negotiatione dives erat factus, aliquando etiam descendebat, ut circumiret, & confirmaret discipulos suos in veritate, rerum variarum animabusque utilium adminicula absque dilatione omnibus ecclesiis per Dei gratiam impertiens. Semper vero locis assistens, divina gubernatione omnes alacriores & voluntarios reddebat, ore indesinenti semper fluentem doctrinam in omnium cordibus seminans, ostendebat, animas eorum terram esse pinguem & fœcundam. Hæc omnibus temporibus agebat, cum animæ suæ gratia tum regionis totius. Nam veri doctores solent virtutes suas discipulis tamquam legem proponere, recordantes videlicet dicti Dominici, quod de solo & vere sapiente Jesu Christo ait: Cœpit Jesus facere & docere. Ipse enim frequenter discipulos suos in loco privato instruens, illis perpetuo erat forma vivendi. Unde & prædicationem beatitudinum in monte peregit, & iterum in eodem monte canonicam orationem tradidit: rursum in diebus azymorum in festivitate legal? preces nocturnas. Tertio in monte olivarum privatim eos allocutus est. Quare? Videlicet non sui ipsius causa, qui omnium erat Dominus; sed id faciebat ad generalem dandam instructionem, factusque est omnibus subditis suis exemplar. Hac de causa dixit: Vigilate & orate, ut non intretis in tentationem.

[157] [& aliis sapientiam acquirat, suos tamen] Jam vero non alias faciliores reperiant artes obtinendæ scientiæ, qua theologis annumerentur b. De quo Paulus dicit: Quod in mentis contemplatione ipse Spiritus interpellat pro nobis gemitibus inenarrabilibus. Ita ille, cognoscens operationes Spiritus vivificantis, nosque ad opus & cognitionem dirigentis, exemplo Domini facientis & docentis, ut & nos tales simus, ut noscamus interpellationem sancti Spiritus, & nos quoque invicem pro aliis intercedamus apud Deum. Excellentia autem intercessionis c Unigeniti & Spiritus sancti apud omnes ignota est. Unus enim est honor Divinitatis, & non diversus. Ubi ergo veram obtinuerant doctrinam, primum quidem sibi ex ea utilitatem afferebant, deinde & discipulis, modo privatim, modo omnibus congregatis, Christi gloriam extollentes. Utilissimum quoque est ab omnibus occupationibus mundanis otium habere, & vivere in solitudine. Hoc enim & priores prophetæ fecerunt, qui in montibus, in desertis, in speluncis, in petrarum cavernis, divini instituti servitutem explebant secundum dictum Apostolicum. Similiter & omnes patres, qui in Apostolorum mores successerunt, posteris suis facti sunt exemplaria. Unde & hic Beatus traditiones in se repræsentabat, & similiter omnibus tradebat, mandatum annuntians, opimosque & ornatos ex divinis thesauris omnes reddens.

[158] Ad tempus vero ad quædam veniens loca, vigilanti oculo ad idem adhortabatur studium. [aliquando visitans & docens. Cum Sanctas nollet semper cum rege esse.] Tunc ergo desideratissima, honestissima & supra modum pulcherrima facta erat regio Armeniæ. Sicut enim Moyses castris Hebraicis cum choro prophetico inventus est legislator, & liberrimus Paulus cum turba Apostolica, simili modo in medium eorum progressus, & vivificam Euangelii Christi prædicationem sermone Armenorum aggressus, pietatem omnes docuit; & omnes ingrediens tractus, in omnibus pro sua habitatione sibi elegit loca deserta, ibique habitabat: [indeque factum,] d ut ex eremis sint omnes episcopi omnibus provinciis regni Armeniæ. Qui vero ab ipso ordinati erant & constituti, plures quam quadringenti e erant episcopi, qui & episcopatum in diversis locis administrarunt. Multitudo vero presbyterorum, diaconorum, lectorum, & aliorum, qui in Dei ministerio sunt constituti, numerum supergreditur. At rex Teredatius, subditorum suorum exigens benevolentiam, dicebat fidem benevolentiæ in se ostendi a populo per subjectionem, qua Dei præcepta observabat; & per fidem in omnium Conditorem & Deum. Omnibus autem cum alacritate credentibus, studiose perficiebantur mandata. Rex porro frequenter procidens rogabat Archiepiscopum, ut semper maneret secum, & provincias circumirent. At ille non consensit, sed habitans in locis desertis, se jejuniis affligebat, ne in superbiam elatus conculcaretur. Omnibus vero diebus vitæ suæ sibi præscripsit, ut jejunaret per dies quadraginta usque ad vocationem Christi & requiem ejus per mortem.

[159] At rex cum universo regno dolens de secessu ejus, [rex duos illius filios ex Cappadocia] in multa vivebat tristitia. Tunc rex per quosdam, qui res Gregorii noverant, intellexit, quod, cum junior esset & matrimonio junctus, duos genuisset filios, quorum primogenitus notus erat, nomine Urthanes f, qui etiam honesta vita ornatus in ministerio clericali presbyter erat ordinatus: secundus vero Arostaces g, qui a pueritia educatus erat in opere & servitute Dei, cumque anachoreta esset & asceta, & in montibus degeret, multosque secundum Euangelium in omni exercitatione passus esset labores, disciplinis spiritualibus se tradiderat: nam unico indutus erat vestimento & solus, esuriens & sitiens, oleribus vescens, degebat reclusus humilibus & indumentis & humi cubationibus. Nocturnas h vigilias frequenter vigilanti oculo expedite peragebat: & hoc modo non exiguo, sed longissimo tempore habitaverat. Cum vero quosdam invenisset, illos ad se jussit accedere, eosque instruendo Euangelicum ministerium docuit, & irruentes tentationes fortiter tolerare. Hic ergo lumen effectus, & supra modum resplendens, notus erat Deo & hominibus. De hisce autem cum accuratius instructus esset rex Teredatius, continuo sine dilatione tres ex principibus familiarissimis cum divinis litteris misit, ut duos Gregorii filios ad se perducerent.

[160] Primus ex missis a rege præfectus erat castrorum totius magnæ Armeniæ: [in Armeniam accersit. Ex his Arostaces ordinatur episcopus:] secundus Tasates, princeps provinciæ Asucoorum: tertius Datas, prænuntius i regis. Ubi ergo hi advenerant in provinciam Cappadocum, Urtanem invenerunt in civitate Cæsareensi. At sanctus Arostaces habitabat anachoreta in locis desertis; neque is consensit ad discedendum ex solitudine & cum illis proficiscendum, nisi ubi factus fuerat conventus multorum Christianorum. Hi omnia molientes, effecerunt, ut una cum illis discederet, dicentes: Utilior tibi est labor in opere Dei, quam perseverans habitatio in eremo. Itaque ipsum cum fratre suo dimittunt. Qui vero erant missi, postquam advenerant in Armeniam, duos Gregorii filios regi stiterunt. His acceptis, rex cum illis profectus est ad quærendum sanctum Gregorium, ubicumque eum posset invenire: veniensque eum reperit in provincia Daranaletarum, in monte, cui nomen Manaarch, in loco solitario. Quapropter rex Teredatius hortatus est sanctum Gregorium, dicens: Quandoquidem noluisti nobiscum manere, quod ames solitudinem & vitam monasticam, pro te episcopum nobis manuum impositione constitue sanctum filium tuum Arostacen. Id sane & ipse fecit, secundum quod scriptum est: Pro patribus tuis nati sunt tibi filii k: constitues eos principes super omnem terram.

[161] [Gregorius discipulos visitat, juvante rege, cujus pietas] Hic Arostaces quam optimus repertus, prædicationem multiplicavit supra Patrem l, & post ipsum in paternum elevatus locum, suscepit administrationem Catholici solii magnæ Armeniæ. Tunc & ipse sanctus Gregorius egressus est, circumiturus tractus, ad dispositiones discipulorum curiose perficiendas, ut eos consolaretur, eis gratificaretur, eosdemque magis confirmaret. Teredatius vero, piissimus rex, eidem ministrabat pro more discipulorum fidei Christi. Supra modum enim inventus est religiosissimus, obtentaque per eum cognitione Dei, omni contentione in mandatis divinis proficiebat, cunctisque desideratissimus evadebat in observatione mandatorum Dei, factus demum exemplar bonorum operum toti regno. Cum omni studio animum advertebat ad lectionem Scripturæ divinitus inspiratæ, quia quam maxime Græcæ eruditionis particeps erat, in philosophia & in exercitatione mundana: illam enim didicerat. Accepta vero cælesti gratia donorum Christi confestim illuminatus, investigatisque mandatorum Dei decretis, prompto studio animam suam Deo obtulit, & secundum mensuram Euangelicam toto animo in servitutem misericordiæ Dei se tradens, desideriis gentilibus omnino renuntiavit, perpetuo in ore suo gerens gloriationem signi Dominici, & consequenter serviens Crucifixo, qui vitam omnibus tribuit.

[162] [& virtus fuse laudatur, & Arostace episcopo.] Cum autem summopere desideraret interesse choro Christi discipulorum, Sanctorumque ejus crucem bajulantium, sibi ipse præscripsit mensuram in jejuniis, in vigiliis, in assiduis precibus, in gemitibus ineffabilibus, quam omni tempore expleret, simulque fontes lacrymarum effunderet, orans Deum perpetuo pro se & pro regno suo, veniamque efflagitans, ne priora, quæ per ignorantiam commiserat, peccata in memoriam adversus se revocarentur. Multa vero diligentia & totis viribus Euangelicæ doctrinæ se subjiciebat ad serviendum Deo decenter & honeste. Sic ergo institutus proficiebat per omnem justitiam in operibus bonis, ut jam ipse supra quam redundanter divinæ doctrinæ dux præsesque fieret m. At sanctus archiepiscopus Gregorius cum sancto filio suo Arostace episcopo, & cum reliquis adjutoribus, quos assumpserat, in circuitu visitavit discipulos, eosque confirmavit ad persistendum in vera doctrina.

ANNOTATA.

a Nimirum pro rebus spiritualibus & ecclesiasticis.

b Forte exciderint aliquot verba, quibus dicebatur clarius, non alio modo divinam scientiam facilius obtineri, quam contemplatione in loco solitario. Aut ultima illa verba omisit, tamquam exprioribus intelligenda. Certe omnino insinuat, solitarias orationes, meditationes, contemplationes, ad impetrandam rerum divinarum scientiam utilissimas esse; ideoque improbandum non esse, si illi etiam, qui de salute animarum curam habent, subinde se ab hominum societate ad tempus avellant, ut scientiam sibi & aliis profuturam facilius acquirant aut perficiant.

c Locus S. Pauli, ex quo ratiocinia sua deduxit auctor, Rom. 8 ℣ 26 sic habet Latine: Sed ipse Spiritus postulat pro nobis gemitibus inenarrabilibus. Pro postulat Græce est ὑπερεντυγχάνει interpellat aut intercedit. Verum locus passim explicatur de Spiritu sancto per gratiam suam ad recte orandum incitante & orantes juvante, idque colligitur ex præcedentibus Apostoli verbis: Similiter autem & Spiritus adjuvat infirmitatem nostram &c. Quare recte ait auctor, excellentiam illius interpellationis S. Spiritus pro nobis ignotam hominibus esse; ne quis crederet, talem esse, qualis esse Sanctorum pro nobis intercessio, aut hominum viventium pro aliis. Addit rationem aptam, quod una & equalis sit Divinitas Patris & Filii & Spiritus sancti.

d Forte hic ὥστε, vel simile quid omissum. Hinc ad sensum explendum addidi voces, indeque factum. An assertum auctoris, quod omnes Armeniæ episcopi ex desertis aut monasteriis venerint, satis fundatum sit, non inquiro.

e Jam monui lit. q ad cap. 13, tantam episcoporum Armeniæ multitudinem prorsus videri improbabilem.

f Orthanes nomen scribitur apud Metaphrastem, apud Galanum Verthanes, ibique cap. 4 poniturtertius inter archiepiscopos Armeniæ, & fratris sui successor, consentiente Moniero pag. 76: apud Combefisium in sæpe memorata Narratione de rebus Armeniæ tertius archiepiscopus vocatur Bertanes.

g Apud Metaphrastem Arostanes, apud Galanum cap. 3 Aristarces, apud Combefisium Rostaces.

h Egregium sane anachoretam descripsit Agathangelus noster, & mox eidem etiam tribuit studium alios docendi & instruendi ad salutem. Nihil ego virtutibus Arostacis, qui successor Patris in primatu Armeniæ fuit, detractum volo. Timeo tamen, ne ille pro sua in comminiscendo audacia magis consideraverit, quid monachum ornaret, quam revera ex documentis didicerit, qualem juvenis Arostaces vitam duxerit.

i Vox Græca προμηνυτὴς alibi a me non invenitur, sed derivatur a προμηνύω præsignifico, præmonstro, prænuntio. Hinc regis prænuntius a me dictus.

k Non existimo, allegatum. Scripturæ locum recte adhiberi, ad probandum patribus substituendos esse filios eorum carnales in regimine ecclesiarum, quod in Ecclesia Catholica improbatur. Attamen, si tanta fuit virtus Arostacis, quanta asseritur in hac Vita, ea fuerit causa electionis illius, non quod Gregorii esset filius; si ejus revera fuit filius, ut credunt Armeni: nam hoc mihi utcumque dubium apparet, cum quod ea opinio ex hac verisimiliter Vita sit orta, tum quod scriptor ex spirituali filio carnalem facere potuerit, & reliqua de nuptiis Gregorii & legatione regis adjungere. Verumtamen apud Combefisium Rostaces, ut ibi vocatur, etiam filius dicitur Gregorii, eaque est opinio omnium Armenorum, ut hæc minime videatur neganda, etsi videri possit minus certa.

l Mallem dixisset, post Patrem; aut bene cœpta Patris a filio amplificata, & ad majorem perfectionem perducta.

m Memorari Teridatem regem in Fastis Armenorum ad 29 Novembris, jam ostendi in Commentario num. 7. Ad illum ergo diem examinari ulterius poterit cultus ejusdem.

* Forte addendum καὶ

CAPUT XV.
Laus Constantini imperatoris, quem cum Gregorio invisit Teridates: concilium Nicænum, cui interest Gregorii filius: perseverantia Sancti in bono usque ad mortem: fides scriptoris.

Τούτων δὲ οὕτως ἐχόντων, ἐν τοῖς καιροῖς ἐκείνοις ἐβασίλευσεν κωνσταντίνος, ὑιὸς κωνσταντίου βασιλέως, ἐν τῇ χώρᾳ τῶν σπανίων καὶ γαλλίων, καὶ ἐπίστευσεν εἰς θεὸν, τὸν ποιητὴν οὐρανοῦ καὶ γῆς, καὶ εἰς τὸν ἀυτοῦ ὑιὸν, τὸν λόγον τοῦ θεοῦ, τὸν μονογενῆ, καὶ τὸ ἅγιον πνεῦμα τῆς θεότητος ἀυτοῦ. οὗτος συναθροίσας ἄπειρον πλῆθος ἐπὶ τὴν μεγάλην θάλασσαν, τὴν ἐν τῷ ὠκεανῷ, τοῦτον τὸν περὶ τῆς πίστεως πᾶσι διέθετο, ἵνα ὁμοθυμαδὸν πάντεσ τῇ ἀληθείᾳ πάντες πιστεύσωσιν, ἐν ἑνί θεολόγῳ φθόγγῳ ἐπὶ τὸ ἀυτὸ τὰς ἐντολὰς τοῦ θεοῦ ἐπιτελοῦντες, ὥστε ἑνὸς θεοῦ προσκυνητὰς γενέσθαι· καὶ θαρρήσας τῷ θεῷ τὰ τῶν ἑλλήνων βασιλέων ὄρμησεν, καὶ εὐθέως ἐξολοθρεύσας ἀπώλεσεν πάντας διὰ τῆς δυνάμεως τοῦ δεσποτικοῦ σημείου, τοὺς ἀκαθάρτους καὶ παρανόμους βασιλεῖς, τὸν διωκλητιανὸν καὶ μαρκιανὸν καὶ μαξιμιανὸν καὶ λικινιανὸν καὶ μαξέντιον, καὶ πᾶν ἀκάθαρτον γένος τῶν ἐθνηκῶν βασιλέων ἐξῇρεν ἐκ μέσου, καὶ ᾠκοδόμησεν ἔκκλησίας, καὶ τὰ κατεστρημμένα θυσιαστήρια ἔστησεν ἐν τοῖς οἴοις τοῦ θεοῦ. ἐξεδωμάτωσεν δὲ καὶ μαρτύρια, καὶ ἐπλήθυνε τοὺς λειτουργοὺς ἀυτῶν, προσέθηκέν τε τιμὴν καὶ τοῖς ἱερεῦσι τοῦ θεοῦ. καὶ ἐποίησεν ἐιρήνην τοῖς ἐπιγείοις, καὶ ἐξῇρεν ἐκ μέσου τὰ σκάνδαλα, ἵνα μηδεὶς ἐν μηδενὶ προσκόψῃ εἰς τὴν θεἳκὴν πορείαν. κατέστρεψεν δὲ καὶ τὰ βδέλυκτα ἱερὰ τῶν δαιμόνων, καὶ τοὺς ὑπηρέτας ἀυτῶν φυγάδας ποιήσας ἐξήλειψεν. δῶρα δὲ καὶ τιμὴν ἐχαρίσατο τοῖς ἐν τῇ ἀληθινῇ θεοσεβείᾳ ἐμμείνασιν, καὶ μὴ ἀφισταμένοις τῆς εὐθύτητος.

[164] Τούτου οὖν ἕνεκεν ἐχαρίσθη ἀυτῷ νίκῃ πρὸς πάντας, ἀνεδέξατο γὰρ εἰς ἀυτὸν καὶ τὸ σημεῖον, τὸ τοῦ ἀεὶ νικῶντος σταυροῦ, καὶ τὰ προστάγματα τῆς ἀληθινῆς ἐντολῆς, καὶ ἐμμένειν ἐν τῇ ἑδραίᾳ πίστει τοῦ κυρίου ἐπηγγείλατο, καὶ ταύτην διὰ γραμμάτων εἰς τὴν ὀικουμένην ἤπλωσεν. ἐξέπληξεν δὲ πάντας τῇ ἀνικήτῳ δυνάμει διὰ τῆς φωτοφόρου πίστεως, καὶ εὐσεβῶς τῷ δεσπότῃ ἀυτοῦ προκείμενος διετέλεσεν. οὕτως ὑπερισχύσας ἐφυγάδευσε τὴν στρατιὰν τοῦ σκότους, καὶ ἀνώτερος πάντων ἐγένετο. τοὺς δὲ ὑποταγέντας τῇ προκυνήσει τῆς ἀληθείας, ὡς φίλους, μετὰ πλείστης τιμῆς ὀικείους ἑαυτῷ ἐποίει, καὶ τούτῳ τῷ τρόπῳ πάντων τῶν ἀνθρώπων δυνατώτερος εὑρεθεὶς, τὴν ἰδίαν βασιλείαν παρὰ τοῦ θεοῦ δεδομένην ὄντως βασιλείαν ἡγεῖτο. ἐπὶ τοσοῦτον δὲ προέκοψεν ἐν τῇ εὐαρεστήσει τοῦ θεοῦ, ὥστε πάσας τὰς ἡμέρας τῆς ζωῆς ἀυτοῦ ὑπὲρ ἀγγέλων ὑπηρετεῖσθαι, καὶ τὸ σημειόχριστον διάδημα ἐπὶ τῆς κεφαλῆς κατὰ πρωῒ· ἐπιτιθέναι οὕτως θεωρῶν οὐράνιον ἄγγελον τῇ ἰδίᾳ ὑπηρεσίᾳ ὁ μακαρίτης, ποθεινότατος πᾶσιν ἐγένετο ὁ εὐσεβέστατος βασιλεὺς κωνσταντίνος· ὃς καὶ τὴν ἰδίαν ἁλουργίδα τῷ χριστῷ προσανέθηκε. διὰ γὰρ τῆς ἐνούσης ἀυτῷ θεοσεβείας πάντας ὑπερνικήσας, ἔστησε τὴν βασιλείαν ἀυτοῦ ἐν πίστει, καὶ ἐν πάσαις ταῖς ἐκκλησίαις ἐβεβαίωσε τὴν ἀληθινὴν πίστιν.

[165] Τούτων δὲ ἀκουστῶν γενομένων ἐν τῇ ἀρμενίων χώρᾳ, καὶ ἐν τῷ παλατίῳ τῆς ἀρσακιτῶν πρὸς τηρηδάτιον βασιλέα τῆς μεγάλης ἀρμενίας, πολλὴν εὐχαριστίαν προσενέγκας τῷ θεῷ, μετὰ πλείστης χαρᾶς καὶ εὐφροσύνης εὐλόγησεν τὸν κύριον, ὅτι ἐν πάσῃ τῇ γῇ δοξάζηται τὸ πανάγιον ἀυτοῦ ὄνομα. ὅτε οὖν ἤκουσε τοιαῦτα ὁ βασιλεὺς, ἐβουλεύσατο μετὰ σπουδῆς πορευθῆναι πρὸς ἀυτὸν, καὶ ἕτοιμος γενόμενος παραλαμβάνει τὸν μέγαν ἀρχιεπίσκοπον γρηγόριον, καὶ τὸν ὑιὸν ἀυτοῦ ἀρωστάκην ἐπίσκοπον, καὶ ἀπὸ τῶν περὶ ἀυτῶν ἐνδόξων τούς τέσσαρας τιμιωτάτους τοῦ ἰδίου παλατίου, τὸν πρῶτον τοποκράτορα ἀπὸ νορσιρέων μερῶν, τὸν δεύτερον τοποκράτορα ἀπὸ τῶν τῆς ἀσσυρίας μερῶν, τὸν δὲ τρίτον ἀπὸ τῶν ἀρουαστῶν μερῶν, τὸν δὲ τέταρτον ἀπὸ τῶν μασαχοῦ τῶν οὕννων μερῶν, καὶ τὸν μέγιστον ἄρχοντα τοῦ ὄικου τῶν λεγομένων ἀγγελιτῶν, καὶ τὸν στέφοντα τὸν βασιλέα ἄρχοντα, ἄσπετ λεγόμενον, καὶ τὸν στρατοπεδάρχην τὸν μέγαν, καὶ τὸν ἄρχοντα μακιτῶν, καὶ τὸν ἄρχοντα συνιστῶν, καὶ τὸν ἄρχοντα ῥεστουνιτῶν, καὶ ἀπογράφοντα ἄρχοντα, καὶ τὸν ἐθνάρχην σαπιανῶν, καὶ τὸν ἄρχοντα πασκαπετέων, καὶ πλείστους τῶν ἀλλων μεγάλων, καὶ ἑβδομήκοντα χιλιάδας ἐκλεκτῶν στρατοπέδων.

[166] Ἐξελθων οὖν ἀραρὰτ τῆς πατρίδος, καὶ οὐαλαρσαπάτ τῆς πόλεως, ἐπέρασεν εἰς τὰ μέρη τῆς Ἰωνίας. πολλὰς δὲ ἡμέρας διανύσας, ἐν πλείστῃ εὐφροσύνῃ καὶ τιμῇ καὶ ἑτοιμασίᾳ κατὰ τὰς πόλεις ὑπὸ πάντων τῶν ἀρχόντων μετὰ μείζονος ὑποδοχῆς, διὰ γῆς τε καὶ θαλάσσης ἐπειγόμενος, ἔφθασεν ἐν τῇ χώρᾳ τῶν ἰταλῶν, εἰς τὴν βασιλεύουσαν πόλιν τῶν ῥωμαίων· καὶ περὶ τοῦτο παραυτίκα ἐμηνύθη ἐν τῷ βασιλικῷ παλατίῳ. ἀκούσας δὲ ὁ θεοσεβέστατος βασιλεὺς καὶ τιμιώτατος τῶν βασιλέων κωνσταντίνος, καὶ ὁ ἀρχιεπίσκοπος, εἰσπορευόμενος ἐν τῷ ἀυτοῦ παλατίῳ πάντοτε, ὁ καλούμενος εὐσέβειος, μετὰ μεγίστης τιμῆς καὶ ἀγάπης ἐξῆλθον εἰς ἀπάντησιν ἀυτῶν, καὶ ἑτοίμασαν ξενία ἐν τῇ ἀυτῇ ὀικουμένῃ πόλει, ὅπως ἀναπαύσηται ἀπὸ τοῦ μήκους τῆς ὁδοιπορείας. θαυμάσας οὖν ὁ θεοφιλέστατος καίσαρ κωνσταντίνος, ἐπηρώτα τὸν βασιλέα τηρηδάτιον, λέγων· πῶς πρὸς σὲ τὰ θαυμάσια τοῦ θεοῦ γέγονεν, ἀδελφὲ; ὁ δὲ διηγήσατο πάντα ἀκριβῶς ἐπὶ τοῦ καίσαρος, τὴν παρὰ τοῦ θεοῦ γεγενημένην φιλανθρωπίαν, καὶ τὴν τημωρίαν τοῦ γενέσθαι ἐν μορφῇ κτηνῶν, ἀνεπαισχύντως ἐξαγγείλας, καὶ τὴν ὑπομονὴν τῶν ἀθλοφόρων μαρτύρων, καὶ πάντα τὰ πεπραγμένα λεπτομερῶς ἐξειπὼν· καὶ τὸν παρεστῶτα μέγαν γρηγόριον ἐπὶ τοῦ καίσαρος ἀποδεικνύων, οὗτός ἐστιν, ἔφη, ὁ ἀνὴρ, δι᾽ οὗ ἡμεῖς ἔγνωμεν τὴν φιλανθρωπίαν τοῦ θεοῦ, καὶ περὶ τοῦ ἀνδρὸς καρτερίας καὶ ὑπομονῆς, καὶ τῶν σημείων καὶ θαυμάτων δι᾽ ἀυτοῦ γενομένων.

[167] Διὸ ὑπερθαυμάσας ὁ θειότατος καίσαρ κωνσταντίνος, καὶ ταπεινώσας ἑαυτὸν, ἔπεσεν εἰς τοὺς πόδας τοῦ ἁγίου γρηγορίου, ἵνα εὐλωγηθῇ παρ᾽ ἀυτοῦ· πρεπόντως δὲ ἀυτὸν τιμήσας, ὡς τοῦ χριστοῦ ὁμολογήτην. ἀξίως καὶ τὸν βασιλέα τηρηδάτιον ἀδελφικῷ φιλήματι προσεδέξατο, καὶ ἠγάπησεν ἀυτὸν, ὡς γνησιώτατον ἀδελφὸν, καὶ ὁμόψυχον, μάλιστα θεωρῶν ἀυτὸν φιλόχριστον· καὶ διαθήκην πρὸς ἀυτὸν διέθετο, μεσίτην ποιησάμενος ἀυτῶν τὴν εἰς τὸν κύριον ἡμῶν Ἱησοῦν Χριστὸν πίστιν, ὅπως ἀπαραλείπτως ἡ φιλία μεταξὺ τῆς βασιλείας ἀυτῶν εἰς τέλος διατηρηθείῃ· καὶ περισσῶς ἐβεβαίωσε τὸν βασιλέα τῆς ἀρμενίας ἐν τῇ ὁμολογίᾳ τῆς ἁγίας τριάδος. περὶ δὲ τῶν παναγίων τοῦ θεοῦ μαρτύρων κωνσταντίνος ὁ μέγας καίσαρ διηγήσατο, πῶς ἐν ῥωμίᾳ οὖσαι ἐβίωσαν, καθὼς πάλαι περὶ ἀυτῶν ἐπίστατο τὴν εὐάρεστον ἀυτῶν τῷ θεῷ πολιτείαν, καὶ πῶς συγγενίδες ἀυτοῦ ὑπάρχουσαι, πάντων ὁμοῦ διὰ τὸν χριστὸν κατεφρόνησαν. ἐξεῖπεν δὲ ἀυτῷ καὶ τὴν νίκην τῆν δωθεῖσαν ἀυτῷ παρὰ τοῦ θεοῦ πρὸς πάντας τοὺς ἔχθρους τῆς ἀληθείας, πῶς πάντων περιεγένετο, καὶ φησιν πρὸς αὐτὸν. γίνωσκε, ἀδελφὲ, ὅτι ὁ θεὸς ἐν πάσῃ τῇ γῇ ἀποδείκνυσι τὸ ἔλεος τῆς δεσποτείας ἀυτοῦ, ὅπως πάντα τὰ ποιήματα ἀυτοῦ γνώσωνται ἀυτὸν καὶ γένωνται προσκυνηταὶ τῆς ἀληθείας· τοὺς γὰρ τοιούτους προσκυνητὰς βούλεται.

[168] Μετὰ δὲ ταῦτα τιμηθέντες πρεπόντως ἀπὸ τῶν βασιλικῶν, καὶ τῶν ἐκκλησιῶν, καὶ τιμιωτάτων ἀρχόντων τῆς πόλεως ἐν δώροις μείζουσι, μετὰ πολλῆς εὐνόιας συνετάξατο τῷ θείῳ ἀυγούστῳ. δεξάμενος δὲ ἀσπασμὸν καὶ ἀπὸ τοῦ ἀρχιεπισκόπου τῆς ἐκκλησίας, καὶ τῶν ἐνδοξοτάτων ἀρχόντων, ἐξῆλθεν μετὰ πάσης τιμῆς. ἀναβιβάσαντες δὲ ἀυτούς ἐν χρυσεμπάστοις ἅρμασιν, κελεύσαντος τοῦ καίσαρος οὕτως, προεπέμποντο εὐπρέπως ἐπὶ τὴν βασιλικὴν ὁδὸν. λαμπρότατοι δὲ φανέντες πάσαις ταῖς πόλεσι, καὶ κατὰ τὸ βασιλικὸν ἀξίωμα κατὰ πάντων τιμηθέντες, ἔφθασαν εἰς τὴν τῶν ἀρμενίων χώραν, ἐν πατρίδι ἀραρὰτ, ἐν πόλει οὐαλαρσαπὰτ, ἔνθα τὰ κοιμητήρια ἦν τῶν μαρτύρων, φέροντες καὶ τὰ παρασχεθέντα δῶρα, χρυσὸν καὶ ἄργυρον καὶ τιμιώτατα σκεύη, ἐπὶ τῷ ἀναθήσθαι τῇ ὑπηρεσίᾳ τῆς τοῦ θεοῦ ἐκκλησίας, καὶ τοῖς εὐκτηρίοις τῶν μαρτύρων. ἔδωκεν δὲ καὶ ὁ μέγας καίσαρ εἰς τιμὴν τῶν μαρτύρων χρυσᾶ κειμήλια, ὁι δὲ καὶ προσανέθηκαν, καὶ πλέον τῆς ἰδίας ἐκκλησίας ἐκόσμησαν. ὁ δε μέγας γρηγόριος ἤρξατο περινοστεῖν τοὺς μαθητευομένους, καὶ ἐπὶ πλεῖον ἀυτούς στηρίζειν τῷ ἀληθινῷ κηρύγματι.

[169] Τούτων δὲ οὕτως ἐχόντων, μετὰ ταῦτα ἐκέλευσεν ὁ μέγας καίσαρ ἀυγοῦστος κωνσταντίνος σύνοδον πάντων τῶν ἐπισκόπων γενέσθαι ἐν τῇ νικααίων πόλει. τότε ὁ μέγας βασιλεὺς τηρηδάτιος καὶ ὁ ἅγιος καὶ καθολικὸς γρηγόριος παρασκευάσαντες ἀπέστειλαν τὸν ἀρωστάκην ἔπίσκοπον, ὑιὸν δὲ τοῦ ἁγίου γρηγορίου παραγενέσθαι ἐν τῇ νικαίων πόλει μετὰ πάντων τῶν ἐπισκόπων, ἔνθα πάσῃ ὀικουμένῃ ἐξεδώθη ἡ ἀληθινὴ παράδωσις τῆς πίστεως, καὶ διατάξεις τῶν φωτοφόρων κανόνων, δεδομέναι εἰς εὐαρέστησιν τοῦ θεοῦ ὑψίστου. ἐν ταύτῃ τῇ συνόδῳ εἰσελθὼν ὁ μεγὰς καίσαρ κωνσταντίνος, ὡμολόγησε τὴν ὀρθὴν πίστιν, καὶ παρὰ πάσης τῆς συνόδου εύλογηθεὶς καὶ στεφθεὶς, τὸ ἐπαίνετον ὄνομα ἐν τῇ γῇ κατέλειπεν, καὶ τὴν δικαιοσύνην ἐν τῷ οὐρανῷ προέπεμψεν. ὁ δὲ μακαριώτατος ἀρωστάκης ἤρχετο ἐλλαμφθεὶς ἀπὸ τῆς πίστεως τῆς ἁγίας καὶ τεοπρεπεστάτης συνόδου σὺν τοῖς κανόσι τῶν νικααίων. ἔφθασε δὲ ἐν τῇ τῆς ἀρμενίας χώρᾳ, καὶ προσήνεγκε τῷ βασιλεῖ καὶ τῷ ἁγίῳ ἀρχιεπισκόπῳ τὴν ἐνεχθεῖσαν παράδωσιν. ἐν ταύτῃ οὖν τῇ πίστει ὁ ἅγιος γρηγόριος καὶ τοῖς κανόσι φωτίσας τὴν κληρωθεῖσαν ἀυτῷ χώραν τῆς ἀρμενίας, συμπράττοντος δὲ καὶ τοῦ βασιλέως τηρηδάτου, πάσας τὰς ἡμέρας τῆς ζωῆς ἀυτοῦ ἐφωταγώγησε πάντας.

[170] Ἔπειτα δὲ ὑψηλοτέρως κατηχήσαντος τοῦ μακαρίου γρηγορίου ἐν πλείστοις λόγοις δυσερμηνεύτοις καὶ παραβολαῖς βαθείαις, καὶ εὐακούστως διὰ τοῦ πολυνοήμονος χαρίσματος, ἀπὸ τῆς δυνάμεως τῶν προφητικῶν πλήσης πάντος γεύματος θεἳκοῦ, ῥυθμίσας, κατὰ τὴν ἀληθινὴν καὶ εὐαγγελικὴν πίστιν ἐξέθετο. πολλὰ δὲ αἰνιγματωδῶς ἀπὸ τοῦ φθαρτοῦ κόσμου λαβὼν, ἐπὶ πλεῖον ἀπέδειξε τὴν ἐλπίδα τῆς ἀναστάσεως, πρὸς τὰ μέλλοντα εὐτρεπίζων πάντας, καὶ πείσας εὐχερῶς δέξασθαι τοῖς τῇ ἀγνοίᾳ καὶ σαρκικοῖς φρονήμασι κατεχομένους, ὅπως νήψωσι καὶ ἐνδυναμωθῶσιν διὰ τῆς περισσοτέρας προθυμίας, καὶ εὑραῖοι γένωνται ἐπὶ τὸ βεβαιῶσαι τῆς εὐαγγελικῶν ἀγαθῶν τοὺς δρόμους. τὴν δὲ ἐπιστασίαν τῆς ἁγίων ἐκκλησιῶν χάριτι χριστοῦ ἐλλείπων ἔφερεν, καὶ πλέον ἐσπούδαζεν πάντας προτρέπων εἰς ἀγαθοεργίαν, νυκτός τε καὶ μεθ᾽ ἡμέραν ἐν νηστείαις καὶ εὐχαῖς καὶ ἀπάυστοις δεήσεσιν, μετὰ μεγάλης τῆς φωνῆς τὰ θεἳκὰ προστάγματα ὑπομημνίσκων, καὶ πάντα ἄνθρωπον ἀσφαλιζόμενος· καὶ οὐκ ἔδωκεν ὕπνον ὀφθαλμοῖς, οὐδὲ νυσταγμὸν τοῖς βλεφάροις, οὐδὲ ἀνάπαυσιν τοῖς κροτάφοις, μέχρις ἔφθασεν τὴν τοῦ κυρίου κλῆσιν.

[171] Ὅυτως μετὰ τοῦ βασιλέως καὶ πάντων τῶν μαθητῶν τὸν πάντα ἀυτῶν χρόνον τοῖς ἀναγνώσμασι σχολάσαντες τῆς θείας γραφῆς, νυκτὸς καὶ ἡμέρας ἐν ἀυτοῖς ἤνθουν, καὶ κερδήσαντες πάντα, τύπον ἀγαθὸν τοῖς φιλομαθέσι κατέλειπον, ἔχοντες θεἳκὰς παραγγελίας εἰς ἀσφάλειαν ἡμῶν· ὧν ἡ μὲν πρώτη διατάττει, ἐν τῷ νόμῳ κυρίου μελετᾷν νυκτὸς καὶ ἡμέρας. ἡ δὲ δεύτερα ὁμοίως παρακελεύεται, προσέχειν τῇ ἀναγνώσει καὶ τῇ παρακλήσει καὶ τῇ διδασκαλίᾳ· μὴ ἀθέτει, φησὶ, τὴν ἔν σοι χάριν. ἐν ταύτῃ ἴσθη καὶ μελέτα, ἵνα σου ἡ προκοπὴ πᾶσι φανερὰ γενηται. πρόσεχε σεαυτῷ καὶ τῇ διδασκαλίᾳ, καὶ ἐν ἀυτῇ χρονήσεις. τοῦτο γὰρ ποιῶν σεαυτὸν σώσεις, καὶ τοὺς ὑπακούοντάς σου. τούτῳ οὖν τῷ τρόπῳ πάσας τὰς ἡμέρας τῆς ζωῆς ἀυτοῦ ἀποστολικῶς διάγων, ἠκολούθη τοῖς παραγγέλμασι τῶν παραδεδωκότων. τοῦτο ποιήσας μετὰ τῆς τελευτὴς ἀυτοῦ ἐν πάσῃ ψυχῇ ἐγκατέθετο τὴν τοῦ χριστοῦ φωταγογοῦσαν ἀγάπην.

[172] Ὑμεῖς δὲ, καθὼς ἐδεξάμεθα τὴν διάταξιν τοῦ σου κράτους, ἄριστε βασιλέων τηρηδάτιε, συγγράφειν τὰ ὑπομνήματα, ὡς χρήστους χρονογραφέας τόμους, διελύψαμεν, καὶ κατὰ τὸν τύπον τῆς ἑλληνικῆς παιδεύσεως ἀκολούθως τὰ πάντα συνεγραψάμεθα. προσεσχηκότες δὲ καὶ, ὡς ἐν ἐσόπτρῳ, τῇ θεἳκῇ παραδώσει καὶ τῇ δεδομένῃ ἐντολῇ τῷ μεγάλῳ μωυσεῖ, ὅστις παραγενόμενος περὶ πάντων τῶν γενομένων πραγμάτων, τὰ θεἳκὰ προστάγματα παρέδωκεν διὰ τῆς συγγραφῆς εἰς τήρησιν τῶν ἐν τοῖς μετέπειτα αἰῶσιν ἐρχομένων· ἀκολούθως δὲ καὶ τοῖς ἄλλοις προφήταις, ὂις ὁ θεὸς ἐτάξατο· λάβε σεαυτῷ λέγων τόμον νέον μέγαν, καὶ γράψεις ἐν ἀυτῷ γραφίδει γραμματέως, καὶ ἀλλαχοῦ γράψον τὴν ὅρασιν ταύτην ἐν πλάξιν καὶ ἐν βιβλίῳ, ἵνα ὁι ἀναγινώσκοντες παρρησίᾳ ἀναγνώσωνται· ὁ δὲ ἅγιος δαβὶδ ῥητῶς περὶ πάντων τῶν ἐθνῶν τὸν κλῆρον τῶν θείων προσταγμάτων σημαίνει. φάσκων· γραφείτω ἅυτη εἰς γενεὰν ἑτέραν, καὶ ξύριος διηγήσεται ἐν γράφῃ λαῶν ὅπερ ἐλθὼν ἐπλήρωσεν χριστὸς ὁ σωτὴρ ἡμῶν διὰ τῆς θεἳκῆς χάριτος· ἐξέλθετε λέγων εἰς πάντα ἔθνη, καὶ κηρύξατε τὸ ἐυαγγέλιον τοῦτο ὑποκάτω τοῦ οὐρανοῦ. ὅθεν καὶ ὁ μακαριώτατος τῇ ἐλπίδι τοῦ θεοῦ ἐμπλησθεὶς ἐν σπουδῇ ἐφανέρωσε κατὰ τὸ εὐαγγέλιον τὴν ἀυτοῦ ἐργασίαν.

[173] Νῦν δὲ κατὰ τὸν τύπον τὸν γεγραμμένον ἐπὶ τέλει καταπαύσωμεν, οὐκ ἐκ παλαιὰς φήμης ἐγνωκότες, ἃ συνεγραψάμεθα ἀκολούθως, ἀλλ᾽ ὂις ἡμεῖς παρεστάμενοι, θεαταὶ ἐγενόμεθα τῶν πεπραγμένων ἔργων, καὶ ἀκροαταὶ τῆς κεχαριτομένης διδασκαλίας. καὶ ὑπηρέται τῶν ἐυαγγελικῶν προσταγμάτων, οὐ ψευδολογήσαντες μυθωδῶς ἐκ τῶν ἡμετέρων λόγων, πλεῖστα δὲ καταλείποντες τῇ συντομίᾳ, τοῖς ἐπισημοτέροις ἐχρησάμεθα, συλλέξαντες τῶν χρυσιμωτέρων τὴν σύνθεσιν· ὅπερ οὐχ ἡμῖν μόνοις, ὦ βασιλεὺ, ἀλλ᾽ ὅταν καὶ ἐπὶ τοῦ σου κράτους ὁ τόμος ἀναγνωσθῇ, πάντη ἔκδηλον γενήσεται. οὐδἐ γὰρ ἱκανοὶ ὑπήρχομεν πάντα τὰ πεπραγμένα παρὰ τῶν ἁγίων καθ᾽ ἓν ἐπισημάνεσθαι, ἀλλ᾽ εἰς τὸ εὐχερέστερον καὶ ἀναγκαῖον καὶ ἡδύτατον, ἀποστολικῶς τὴν προαίρεσιν ἐξεδώκαμεν, ὡς καὶ ὁ ἅγιος λουκᾶς τὰ πλεῖστα τῶν ἁγίων ἀποστόλων ἔργα παρεῖς λεπτομερῶς ἐκθέσθαι, τὰ ἀναγκαῖα καὶ ὀφελιμώτατα ἐξηγήσατο. ὅθεν καὶ ἡμεῖς καθ᾽ ὁμοιότροπον ἐξεθέμεθα οὐκ εἰς τιμὴν τῶν ἐκλεκτῶν τοῦ χριστοῦ, ὃι διὰ πάντων τῶν καυχημάτων τοῦ ζωοποιοῦ σταυροῦ γνωρισθέντες ἐτιμήθησαν, ἀλλ᾽ εἰς τύπον θάρσους τῶν πνευματικῶν γεννημάτων, τῶν μελλόντων μαθητευθῆναι ἐν διαφόροις γενεαῖς κατὰ τὸν πνευματικὸν ψαλμωδὸν, τὸν λέγοντα· καθὼς ἐνετείλατο τοῖς πατρᾶσιν ἡμῶν τοῦ γνωρίσαι ἀυτὰ τοῖς ὑιοῖς ἀυτῶν, ὅπως γνῷ γενεὰ ἑτέρα, ὑιοὶ τεχθησόμενοι καὶ ἀναστήσονται, καὶ ἀναγγελοῦσιν ἀυτὰ τοῖς ὑιοῖς ἀυτῶν, ἵνα θῶνται ἐπὶ τὸν θεὸν τὴν ἐλπίδα ἀυτῶν, καὶ μὴ ἐπιλάθωνται τῶν ἔργων τοῦ θεοῦ, καὶ τὰς ἐντολὰς ἀυτοῦ ἐκζητήσωσι, ἵνα μὴ γένωνται, ὡς ὁι πατέρες ἀυτῶν, ἀλλ᾽ ἵνα ἀυτὸι πρὸς τὸν δημιουργὸν οὕτως φθεγγόμενοι ἔιπωσι· κύριος ὁ θεὸς ἡμῶν σὺ εἶ, καὶ ἀυτός εἴπῃ· λαός μου ὑμεῖς ἐστε· ἀυτῷ ἡ δόξα ἐις τοὺς ἀιῶνας. ἀμὴν.

[Constantinus Magnus, cujus egregia opera] Cum hæc sic se haberent, illis temporibus imperabat Constantinus, filius Constantii imperatoris, in regione Hispaniarum & Galliarum a: crediditque in Deum factorem cæli & terræ, & in Filium ejus Unigenitum, Verbum Dei, & in sanctum Spiritum Divinitatis eius. Hic collecta immensa multitudine ad mare magnum, quod est Oceanus, de ratione fidei coram omnibus egit, ut uno omnes essent animo, omnes veritati crederent, consono sermone de Deo omnes simul præcepta Dei perficerent, omnesque unius Dei fierent adoratores. Confisus porro de Deo, imperatorum gentilium b ditionem invasit: & brevi tempore per virtutem signi Dominici penitus exterminavit immundos & injustos imperatores, Diocletianum c, & Marcianum d, & Maximianum e, & Licinianum f, & Maxentium, omneque immundum gentilium imperatorum genus g de medio sustulit: & ædificavit ecclesias, altariaque eversa in Dei ædibus erexit. Construxit similiter sacras Martyrum ædes, earumque ministros multiplicavit; & Dei sacerdotum auxit honorem. Pacem terræ tribuit, & offendicula e medio abstulit, ut nullus ulla in re laberetur contra institutum divinum. Evertit autem & abominanda sacra h dæmonum, eorumque ministros fugatos obliteravit. Dona vero & honorem impertiebat illis, qui in vero Dei cultu permanserant, & a via recta non erant aversi.

[164] [& pietas laudantur, Romanum obtinet imperium,] Horum ergo causa eidem contra omnes data est victoria. Nam ille acceperat signum crucis semper vincentis, veræque legis præcepta; & pollicitus est se mansurum in firma Domini fide, & hanc litteris i per orbem declaravit. Omnes autem attonitos reddidit insuperabili virtute fidei luciferæ, & pie Domino suo subjectus vitam traducebat. Sic supra modum confortatus agmen tenebrarum fugabat, & omnibus fiebat major. Illos vero, qui se veritatis cultui subjecerant, tamquam amicos, maximo cum honore familiares sibi faciebat, & hoc modo omnibus hominibus factus potentior, imperium sibi a Deo datum, vere imperium existimabat. Tantum vero proficiebat in gratia Dei, ut omnibus diebus vitæ suæ angelos k haberet sibi ministrantes, & diadema Christi signo distinctum matutino tempore capiti suo imponentes. Cum autem religiosissimus imperator Constantinus ita paratum ad sibi ministrandum perspiceret cælestem angelum, beatus ille omnibus factus est desideratissimus: qui & purpuram suam Christo obtulit. Cum enim pietate sibi insita omnes superaret, per fidem imperium suum constituit, & in omnibus ecclesiis veram fidem stabilivit.

[165] [& innotescit Teridati, qui statuit illum invisere:] Ubi hæc innotuerant in regione Armenorum, & in palatio regni Arsacidarum Teredatio regi magnæ Armeniæ, multis Deo gratiis actis, maxima cum lætitia & exsultatione benedixit Domino, quod in omni terra glorificaretur sacrosanctum nomen ejus. Quando igitur talia rex audivit, consilium cepit ipsum studiose invisendi: factusque ad iter l paratus comites assumpsit magnum Archiepiscopum Gregorium m & filium ejus Arostacen episcopum, & ex viris apud se honoratis quatuor palatii sui honoratissimos: primum Norsireorum tractus præfectum, secundum Assyriæ partium præfectum, tertium tractus Aruastarum, quartum Masachi partium Hunnorum; & principem primum domus eorum, qui nominantur Angelitæ; & principem, qui diadema regi imponit, Aspet vocatum; & magnum castrorum præfectum; & ducem Macitarum, & ducem Synistarum, & ducem Restunitarum, & scribam principem, & præfectum gentis Sapianarum, & præfectum Pascapeteorum; plurimosque ex aliis magnatibus, & septuaginta n millia electorum militum.

[166] [Romamque profectus,] Egressus ergo a provincia Ararat & civitate Valarsapat, transivit in provinciam Ioniæ. Multos autem transigens dies, magna cum voluptate, honore & apparatu in civitatibus ab omnibus præfectis una cum majore susceptione exhibitis, per terram & mare festinans, pervenit in provinciam Italicam, & in dominantem urbem Romam: & hac de re nuntius quamprimum delatus est ad palatium imperiale o. Ubi id intellexerat religiosissimus imperator & regum omnium honoratissimus Constantinus, & Archiepiscopus, qui in eius palatio semper versabatur, nominatus Eusebius p, maximo cum honore & amore egressi sunt in occursum eorum, & in eadem illa orbis instar urbe præpararunt hospitia, ut requiesceret post iter longissimum. Cum autem miraretur Dei amantissimus imperator Constantinus, interrogabat regem Teredatium, dicens: Quo modo Dei mirabilia in te facta sunt, frater? Ille vero omnia coram imperatore accurate enarravit, nimirum exhibitam a Deo misericordiam, pœnamque inflictam, qua formam jumentorum induerant, sine pudore referens, & tolerantiam Martyrum coronatorum, omniaque facta enucleate exponens: adstantem vero magnum Gregorium imperatori ostendens, Hic est, inquiebat, Vir ille, per quem cognovimus misericordiam Dei; narrabatque Viri fortitudinem ac patientiam, signaque & miracula per eum patrata.

[167] Quapropter supra modum miratus, & humilians se divinissimus imperator, [agit cum Constantino,] procidit ad pedes sancti Gregorii, ut sibi bene precaretur, ipsum vero decenter honorans, ut Christi Confessorem. Regem quoque Teredatium digne excepit fraterno osculo, eumque dilexit ut fratrem germanissimum & unanimem, maxime quod videret Christi amantem. Fœdus q quoque cum eo inivit, fidem in Dominum nostrum Jesum Christum interponens, ut indesinenter amicitia inter regna eorum usque ad finem conservaretur. Abundantius etiam confirmavit regem Armeniæ in confessione sanctissimæ Trinitatis. De sanctissimis autem Dei Martyribus narravit Constantinus magnus imperator, quo modo vixissent, quando erant in ditione Romana, qua ratione olim cognovisset eorum vivendi modum Deo gratum; quodque, cum eius essent consanguineæ r, omnia simul pro Christo reliquissent. Narravit victoriam sibi a Deo datam de omnibus veritatis inimicis, quo omnes superavisset modo; eidemque dixit: Scito, frater, quod Deus in omni terra ostendat misericordiam dominationis suæ, ut ipsum omnes creaturæ eius agnoscant, fiantque cultores veritatis: tales enim vult adoratores.

[168] Post hæc majoribus decore honorati donis, cum ex rebus imperatoris, [donaque pro Sanctis Martyribus accipit, & defert in Armeniam.] tum ab ecclesiis, tum a præcipuis Urbis principibus, summa cum benevolentia valedixit divino Augusto. Accepta etiam salutatione benevola ab Archiepiscopo Ecclesiæ s, & ab honoratissimis principibus, egressus est cum omni honore. Cum autem ipsos elevassent in currus auro distinctos, jubente sic imperatore, honorifice deduxerunt t in viam regiam. Ubi vero in omnibus civitatibus magnificentissimi apparuerant, & pro regia dignitate ab omnibus fuerant honorati, pervenerunt in regionem Armeniæ, in provinciam Ararat, in urbem Valarsapat, ubi erant sepulcra Martyrum. Afferebant autem obtenta dona, aurum & argentum, vasaque pretiosissima, ut ea offerrentur in ministerium Ecclesiæ Dei, & oratoriorum Martyrum. Dedit autem magnus imperator in honorem Martyrum etiam ornamenta aurea; hi vero & obtulerunt, eaque oratoria magis, quam propriam ecclesiam, exornarunt. At magnus Gregorius cœpit invisere discipulos, eosque vera prædicatione magis confirmare.

[169] Hisce sic se habentibus, postea magnus cæsar augustus Constantinus jussit concilium omnium episcoporum congregari in urbe Nicæa. Tunc magnus rex Teredatius & sanctus & Catholicus Gregorius, [Arostaces Gregorii filius adest concilio Nicæno:] facta præparatione, miserunt Arostacen u episcopum, filium sancti Gregorii, ut cum omnibus episcopis adesset in urbe Nicæa, ubi toti mundo edita est vera fidei traditio, conditaque dispositio canonum luciferorum, ambæ ad placendum Deo altissimo. Hoc ingressus concilium magnus imperator Constantinus, confessus est rectam fidem, & ab omni concilio faustis precationibus honoratus & coronatus, laudabile nomen in terra reliquit, & justitiam præmisit in cælum. At beatissimus Arostaces, illustratus fide sancti divinique concilii, venit cum canonibus Nicænorum Patrum: pervenitque in Armeniam, ac regi & sancto Archiepiscopo attulit stabilitam traditionem. Hac igitur fide hisque canonibus sanctus Gregorius illuminavit commissam sibi Armeniæ regionem, rege Teredatio opem afferente, & sic omnibus vitæ suæ diebus lumen omnibus attulit.

[170] [Sanctus vero pergit suos diligenter instruere,] At deinde sublimius instruere cum cœpisset beatus Gregorius, multaque interpretatu difficilia & parabolas obscuras adhibere, per gratiam mentis multa intelligentis, quod virtute rerum propheticarum plenus esset omni gustu divino, verbis captu facilibus ea investigabat, & secundum veram & Euangelicam fidem exponebat. Cum multa etiam ænigmatice a corrupto mundo assumeret, spem resurrectionis pluribus demonstrabat, omnes ad futura recte convertens, dextereque eos, qui ignorantia & carnalibus desideriis erant detenti, inducens ad recipiendam doctrinam, ut vigilarent majorique alacritate confirmarentur, stabilesque fierent ad firmandos cursus bonorum Euangelicorum. Principalem vero ecclesiarum curam, gratia Christi x deficiens gerebat, magisque diligenter omnes adhortabatur ad exercitium bonorum operum, idque noctu & in die, in jejuniis & orationibus & assiduis obsecrationibus, magna voce res divinas commemorans, & omnem hominem muniens. Et non dedit somnum oculis, neque palpebris dormitationem, neque requiem temporibus suis, donec pervenerit ad vocationem Domini.

[171] [& pietatis opera exercere usque ad mortem.] Sic cum rege y & omnibus discipulis omni tempore, vacantes lectionibus divinæ Scripturæ, in iis nocte & die florebant, lucrumque ex omnibus capientes, bonum exemplar discere cupientibus reliquerunt, habentes divina præcepta ad securitatem nostram. Horum primum jubet, in lege Domini meditari nocte ac die. Secundum similiter jubet, attendere lectioni, exhortationi & doctrinæ. [1 Tim. 4. 13] Noli negligere, inquit, gratiam, quæ in te est. In hac esto & meditare, ut profectus tuus manifestus sit omnibus. Attende tibi & doctrinæ, insta in illis. Hoc enim faciens & teipsum salvum facies, & eos, qui te audiunt. Hoc ergo modo omnes vitæ suæ dies Apostolice transigens, sequebatur præcepta eorum, qui ea tradiderant. Cum vero ista fecisset, post obitum suum z tota anima sua consecutus est illuminantem Christi amorem.

[172] [Conclusio auctoris,] Nos vero, quemadmodum accepimus præceptum potentiæ tuæ, optime regum Teredati, conscribendi commentarios, velut utiles descriptionis temporum tomos disposuimus, & ad similitudinem eruditionis Græcæ, omnia consequenter conscripsimus. Attendimus tamen etiam, veluti in speculum intuiti, ad divinam traditionem, & ad præceptum magno Moysi datum, qui, cum adfuisset omnibus rebus gestis, divina præcepta scriptis tradidit, ut observarentur ab iis, qui venturi essent futuris seculis: consequenter & ad alios prophetas, quibus Deus præcepit: Sume tibi librum novum grandem, & scribes in eo stilo scribæ. Et alibi: Scribe hanc visionem in tabulis & in libro, ut legentes cum libertate legant [Jsa. 81, Habac. 22]. At sanctus David disertis verbis, de omnibus gentibus loquens, hæreditatem divinorum præceptorum ostendit, dicens: Scribatur hæc in generatione altera, & Dominus narrabit in scriptura populorum. Quod Christus Servator noster, ubi venerat, implevit divina gratia; Exite, inquiens, ad omnes gentes, & prædicate Euangelium hoc in orbe terrarum. Unde & Beatissimus, Dei fiducia repletus, studiose ostendit, operationem suam Euangelio conformem.

[173] [fidem suam in scribendo commendantis.] Nunc vero exemplari conscripto finem demum imponamus, qui non ex antiqua fama novimus, quæ consequenter scripsimus, sed, cum ipsi adfuerimus, rerum gestarum facti sumus spectatores aa & doctrinæ traditæ auditores. Cum autem Euangelicorum præceptorum simus ministri, non sermone nostro fabulose mendacia bb comminiscentes; sed plurima brevitatis gratia prætermittentes, insignioribus usi sumus, ex utilioribus collecta compositione. Quod quidem non nobis tantum, o rex, sed ubi tomus coram potestate tua lectus fuerit, ubique fiet manifestum. Neque enim idonei eramus ad omnia, quæ peracta sunt a Sanctis, singulatim exponenda: sed ad illud, quod facilius, necessarium & suavissimum est, more Apostolico consilium nostrum defleximus, quemadmodum & sanctus Lucas, plurima sanctorum Apostolorum opera minutatim exponere prætermittens, necessaria & utilissima enarravit. Unde & nos simili modo exposuimus, non in honorem Electorum Christi, qui vivificæ crucis gloriationibus innotuerunt & honorati sunt, sed ad exemplar fortitudinis spiritualium filiorum, qui erudientur in variis generationibus secundum spiritualem Psalmistam, qui dicit: Sicut mandatum est patribus nostris nota facere ea filiis suis, ut cognoscat generatio altera: filii, qui nascentur, & exsurgent, & narrabunt filiis suis, ut ponant in Deo spem suam, & non obliviscantur operum Dei, & mandata ejus exquirant, ne fiant sicut patres eorum: sed ut ipsi ad Conditorem loquentes, dicant: Dominus Deus noster es tu: & ipse dicat: Populus meus vos estis. Ipsi gloria in secula. Amen.

ANNOTATA.

a Quod hic de Constantino Magno asseritur, ipsum imperasse in Hispaniis & Galliis, quando ad religionem Christianam conversus est, verum est & satis accuratum, licet addi potuisset Britannia. Nam has provincias statim post mortem patris Constantii administrare cœpit, & conversus est, antequam trajecit in Italiam contra Maxentium ibi dominantem. Verum minime invenio, jam ab illo tempore Constantinum omnes fuisse hortatum, ut fierent Christiani, & unum colerent Deum, sicut eum fecisse mox subjungit auctor. Postea tamen id fecit per litteras.

b Hæc rursum sic exaggerata sunt, acsi alios omnes dejecisset Constantinus, eosque religionis causa aggressus esset, quod verum non est. Totum tamen imperium tandem obtinuit. Quo autem modo alii omnes deciderint, breviter dicam.

c Contra Diocletianum bella non gessit Constantinus: nam ille ultro imperium deposuit anno 305, & post aliquot annos privatus obiit.

d Legendum puto Maximianum, intelligendumque Herculium Diocletiani collegam. Hunc bis in insidiis deprehensum anno 310 ad mortem adegit Constantinus, quem occidere tentaverat.

e Si hic indicetur Maximianus Galerius; is morbo miserrimo interiit, nec impetitus bello fuit a Constantino, qui ab eius insidiis solum sibi cavit fugiendo ad patrem Constantium: si vero agatur de Maximino Daia, hic bellum gessit contra Licinium cum Constantino fœderatum, victusque & fugiens, sumpto veneno, horrendos passus est cruciatus & morte terribili vitam reliquit.

f Legendum Licinium, etiamsi Licinianus quoque eidem fuerit nomen, cum dictus fuerit: C. Flavius Valerius Licinianus Licinius. Hic autem jam memoratus est, ut amicus Constantini. Verum ea amicitia non fuit perpetua: nam quando soli imperium tenebant Constantinus & Licinius, mortuis Diocletiano, utroque Maximiano, Constantio, Severo, Maxentio, Maximino, & Alexandro etiam, qui aliquo tempore in Africa Augusti nomen gesserat; bellum quoque exortum est inter Constantinum & Licinium, victusque est Licinius, ac deinde pax redintegrata anno probabilius 314. Ea tenuit usque ad annum 323, quo Licinius iteratis vicibus victus & captus est, ac deinde etiam occisus.

g Contra Maxentium, qui filius erat Maximiani Herculii, & Romam tyrannide opprimebat, ex Gallia exercitum per Alpes duxit Constantinus anno 311 aut 312, victisque ejus exercitibus, qui & circa Alpes & in variis deinde Italiæ partibus se opponebant, Romam usque processit, ipsumque Maxentium vicit. Tum hic fugiens in Tiberim lapsus est, & aquis suffocatus anno 312. Ex dictis, quæ certa & nota sunt, utcumque innotescit modus, quo Agathangelus noster sua solet augere, verisque falsa miscere. Ait generatim, per virtutem signi Dominici (id est, sanctæ Crucis) penitus exterminavit immundos & injustos imperatores. Verum est & passim notum, Constantinum vicisse virtute Crucis, quæ eidem divinitus erat ostensa. Verum est, sic victos a Constantino Maxentium & Licinium. Si quis addere velit Maximinum ex Lactantio de Mortibus persecutorum cap. 46, eumque singulari favore Dei a Licinio victum dicere, non repugnabo. At nec ille a Constantino victus est, nec ab ullo Diocletianus. Maximianus Herculius a Constantino quidem punitus est, sed quando privatuserat & in atrocissimo scelere deprehensus, imo & probabilius ante Constantini conversionem ad Christum. Tres tantum ex septem de medio sustulit Constantinus. Verum omnes illos Christianorum persecutores sustulit Deus, solusque ad exaltandam Ecclesiam Catholicam imperavit demum Constantinus. Nam quæ sequuntur de ecclesiis conditis, aliisque in favorem religionis decretis, vera sunt.

h Hæc rursum pro majori saltem parte vera sunt. Nam, teste Eusebio in Vita Constantini lib. 2 cap. 45, per legem Constantinus prohibuit detestanda idolorum cultus sacrificia, … ita ut nullus deinceps nec statuas deorum erigere, nec divinationes & hujusmodi vanas artes attentare, nec victimas cædere auderet. Idem lib. 3 cap. 54 & sequentibus de idolorum & templorum destructione agit, uti & locis aliis. Verumtamen non sic ubique destructa sunt idola eorumque templa, ut nulla remanserint.

i Prolixas ea de re Constantini litteras recitat Eusebius in Vita cap. 48 & sequentibus.

k Hic rursum ad nugas delabitur Agathangelus, dum angelos quotidie Constantino ministrantes inducit ad imponendum capiti diadema. Ejusmodi forsan fabella in Armenia fuerit sparsa.

l Totum istud regis Teridatis iter saltem dubium videri debet, cum nullibi fuerit assertum ab Eusebio in Vita Constantini, aut ab ullis scriptoribus vetustis Romanæ historiæ. Metaphrastes ipse, etiamsi tot Agathangeli fabulas adoptaverit, iter Teridatis pro commentitio habuisse videtur: nam penitus istud omisit. Nicephorus lib. 8 cap. 35 insinuat aliqua de illo Teridatis itinere ex fama, sed illud fortius asserit Galanus cap. 2 pag. 27 ita scribens: Porro autem eo pro certo & explorato ubique divulgat Armena traditio, regem Teridatem una cum S. Gregorio Romam usque processisse ad imperatorem Constantinum & S. Silvestrum Papam visendum, & cum ipsis perpetua unionis fœdera ferienda, ut, qui hoc apud Armenios negaret; pene hæreticus haberetur. Tum profert relationem ex libro rituali Ms. Armenorum, cui nomen Giarrentir, id est Liber narrationum. Hunc vero antiquissimum vocat. At novimus, aliquos tam esse faciles in illo vetustatis elogio, ut codices, quibus trium aut quatuor seculorum ætas est, vetustissimos liberaliter dicant. Si vero liber ille octo etiamaut decem esset seculorum, ne vel sic quidem satis esset vetustus, ut nos certos redderet de itinere Teridatis & Gregorii, prout refertur in hac Vita, & modo non multum dissimili apud Galanum. Itaque per partes consideremus, quam multa in ipsa relatione occurrant improbabilia præter silentium antiquorum.

m Si credimus biographo, tam amans solitudinis erat S. Gregorius, ut nollet apud Teridatem in aula degere, ideoque filius eius Arostaces creatus sit episcopus. Qua ergo verisimilitudine fingitur cum rege Romam profectus?

n Qua rursum verisimilitudine septuaginta hominum millia cum rege ex Majore Armenia Romam ivisse dicuntur?

o Hæc ita sunt scripta, acsi Constantinus passim Romæ mansisset, cum tamen raro Romam veniret, & non diu admodum in Urbe maneret.

p Fuit S. Eusebius tempore Teridatis Romanus Pontifex, de quo actum est ad 26 Septembris. At defunctus est S. Eusebius sub Maxentio, quando Romæ non imperabat Constantinus. Itaque manifestus est hic error, & revera apud Galanum substitutus est S. Silvester, in cujus pontificatum certo incidit adventus Teridatis, si verus est.

q Fœdus fuisse inter Constantinum & Teridatem, facile credam. Verum id fieri etiam potuit per legatos: non tamen credemus, tale fœdus initum, quale exhibet in prolixo instrumento Galanus a pag. 31. Illud enim plane fictitium & imperite ab Armeno quodam impostore consarcinatum esse, facile videbit quilibet eruditus, qui vel modice in arte critica versatus est. Privilegia, quæ in eo Romanus Pontifex dicitur S. Gregorio concessisse, ne speciem quidem habent probabilitatis.

r Ridiculum rursus biographi figmentum, qualia habet multa. Nec Romæ natus erat Constantinus, nec eius pater Constantius aut avus Eutropius erant Romani: sed ex Dardania, ubi hodierna est Bulgaria latius extensa. Quomodo ergo fingitur consanguineus Virginum, quas auctor Romæ dixit habitasse?

s Cum in hac Vita nihil legatur de privilegiis a Romano Pontifice acceptis pro ecclesia Armena, figmenta illa, quæ apud Galanum ex Historia Armena leguntur, dicenda sunt recentiora.

t Constat, concilium Nicænum, de quo mox agetur, habitum esse anno 325. Itaque iter Teridatis cum S. Gregorio debuisset incidere in annum 324, aut in tempus, quo Licinius in Minore Asia & Oriente imperabat: nam ultimum bellum inter Licinium & Constantinum anno 323 gestum est, & sub hujus anni finem, victo Licinio, Minor Asia cum reliquis Licinii provinciis transiit ad Constantinum. Venisse autem Teridatem ad Constantinum transeundo per Licinii provincias, quas vitare non poterat, nequaquam est probabile. At satis probabile & verisimile est, Teridatem anno 324 ad Constantinum totius imperii dominum excurrisse, ut pacem & amicitiam cum eo stabiliret. Si autem id revera fecit, longe probabilius est, aut Cæsareæ aut Nicomediæ, aut in alia quadam civitate Minoris Asiæ, collocutos esse dictos principes, quam Romæ.

u Fuisse Arostacen revera in concilio Nicæno; pluribus probavi in Commentario num. 94, ibique num. 95 ostendi, quo nunc nomine in subscriptionibus innotescat episcopus ille Armenus.

x Hic non in textu utroque addendum puto, quia necessarium videtur ad explendam dictionem. Porro quæ hic asserta sunt de Sancti eruditione & cura suos instruendi, suspicionem ingerunt, aliqua ab eo scriptis tradi potuisse. Illud revera asseritur in Homilia ante memorata de S. Gregorio apud Montfauconum tom. 12 Operum Chrysostomi pag. 823 his verbis: Is ardenti cum zelo libros Scripturarum divinitus inspiratarum edocuit; Homilias conscripsit sapientia plenas, populosque quamplurimos erudivit. Ad hæc editor annotavit sequentia. Viginti & tres Homilias composuit, quas habemus in codice O bibliothecæ regiæ. Addit ad vocem erudivit hanc observationem: Innuit institutionem ad fidem, quam scripsit sanctus Gregorius in gratiam regis & regni Armeniæ. Hæc fidei expositio refertur quoque in supra dicto codice, qui scriptus fuit anno æræ Armenæ 704, & Christi 1255. Possunt & alia aliis locis servari Sancti scripta: an vero jam dicta ejus certo sint, aliis examinandum relinquo.

y Hæc non recte cohærent cum assertis cap. 14, quod amore solitudinis nollet cum rege semper manere; nisi secessus ad eremum exponatur de modicis temporum intervallis, quibus secedere poterat ad acuendum spiritus fervorem.

z Mirum est, nihil in Vita legi de obitu Sancti, sicut nec apud Metaphrastem. Quare huc transfero, quæ de morte Sancti scribit Galanus cap. 2 pag. 37. Ut spiritum suum, inquit, silentio & cælestis contemplationis dulcedine opportunius in solitudine recrearet, in secretiores Armeniæ montes secessit, ubi arctioris vitæ instituto, assiduo jejunio senioque confectus, obdormivit in Domino supra montem Siepuh. Tum ex Armenorum Ordinis Prædicatorum Breviario hæc de obitu Sancti recitat: Beatus illuminator noster Gregorius, ab humanis oculis occultatus, asperam eremitarum vitam per multos jam duxerat annos in recessu cujusdam montis Daghaniensis provinciæ; cujus transitus ad Christum sciri a nemine potuit, nisi quod pastores nonnulli post aliquid tempus casu corpus ejus invenientes, ibidem sepelierunt. Additur, quo modo ex sepulturæ loco corpus sit translatum: sed ea in Commentario sunt data num. 19. Est ea de morte S. Gregorii traditio Armenorum, de qua consentit Monierus pag. 76. Quam vero ea sit parum certa, facile videbit studiosus lector, cum corpus diu manserit occultum, & post inventum per revelationem corpus, ea opinio videatur ex conjecturis nata.

aa Hæc de omnibus saltem auctorem dicere nulla ratione potuisse, observavi in Commentario num. 55, & magis id ipsum ostendi num. 69 & seqq.

bb Quidquid dixerit, de impostura fit suspectus, dum omnia vidisse se dicit, atque interim plurima aperte fabulosa narrat. Nam aut falso coævum se dicit, & sic mentitur: aut revera coævus fuit, & sic fabularum amantem se prodit; nisi postea aliquis Acta interpolaverit, & ea reliquerit verba. Vide de eo conjecturam triplicem in Commentario num. 72.

VITA ALTERA
Auctore anonymo
Ex codice Ms. bibliothecæ Barberinæ

Gregorius episcopus Armeniæ in Armenia Majore (S.)
Ripsime virgo M. in Armenia Majore (S.)
Gaiana virgo M. in Armenia Majore (S.)
Socii Martyres in Armenia Majore

BHL Number: 3664

A. ANONYMO.

PROLOGUS.

[Sanctorum Vitas scribere cum sit utile,] Insignes Christi philosophos & purpuratos cælestis curiæ senatores tanto dignioribus præconiis debemus attollere, quanto & graviora supplicia pro fide sui Regis eos pertulisse cognovimus: ipsi sunt enim milites invictissimi, qui potius eligentes mori, quam vinci, stolas suas in sanguine Agni non minus feliciter, quam mirabiliter, dealbaverunt; ipsi sunt triumphatores & amici Dei, qui cælestia regna per momentaneam mortem pro fidei constantia sunt adepti. Eorum interventione munita Ecclesia, in Omnipotente confidit; eorum exemplo instructa, quotidie cum inimico invisibili pugnat; eorum splendore amicta, quasi aurora consurgens, candida & rubicunda procedit. Martyres enim, quorum fulgore Ecclesia, velut indumento proprio, amicitur, sunt & ex innocentia vitæ candidi, & ex rubore martyrii rubicundi. Isti sunt flores rosarum & primitiæ pugnatorum, in quibus Dei Filius sapienter de humani generis adversario triumphavit: quia enim ipse tribus turmis, prima infidelium, secunda hæreticorum, tertia peccatorum, regnum Dei invadere cupiditate iniqua præsumpserat; mirabili quoque ordine Rex noster in triplici, martyrum videlicet, doctorum & confessorum militia obviavit: quatenus & infidelium impietatem martyrum constantia superare, & hæreticorum blasphemiis doctorum verba, quasi jacula ignita, opponere, & peccatores in malo subvertere, in bono per confessorum exempla radiantia confirmare, & felicem sponsam suam Sponsus felicior primo floribus rosarum aspersus a, secundo sagittis ardentibus præmunivit, tertio liliis convallium adornavit.

[2] Floribus aspersit, ne intolerabili vitiorum odore afficeretur, [Vitam S. Gregorii meliori stilo exponendam suscipit auctor.] sagittis præmunivit, ne in fide nimia simplicitate deficeret; liliis adornavit, ne ex multiplici nigredine, qua fuerat adoperta, vilesceret. Extrania b dona Sponsus contulit suæ sponsæ ad pulchritudinem: media largire dignatus est ad tutelam: prima & ad decorem pariter exhibuit & virtutem. Quamquam & in decore luna speciosior videretur, & in virtute terribilis, & ordinata castrorum acies, appareret. Reus ergo apud divinam Majestatem esse convincitur, qui ad Ecclesiæ constantiam & ornamentum martyrum victorias & agones non ea, qua par est, eloquentia manifestat. Hoc mecum considerans, & super talenta ad duplicandum credita pertimescens, passionem S. Gregorii Armeniensis, quæ olim satis inconsulto c & rusticano stylo fuerat exarata, tum ipsius Sancti, tum precibus & suggestione Dominæ Gaytæ d venerabilis abbatissæ, quæ intra Parthenopensem urbem monasterium puellarum Dei suo nomini dedicatum religiose & sapientissime regit, verbis ornatioribus e aggredior decorare, ut & piæ postulationi videar satisfacere, & apud Dominum Martyris interventu mihi locum merear invenire.

ANNOTATA.

a Pro aspersus, quod clare in codice legitur, legendum aspersit, in margine observavit Papebrochius noster, qui hanc Vitam exscripsit.

b Idem credidit, pro Extrania scriptum fuisse, Et tertia.

c Hoc de inconsulto stilo potuit auctor dicere de Vita Græca propter nimias exaggerationes & prolixitatem. At verisimilius dixerit de Latina, quæ ex Græca ante ipsum fuerat composita. Nam Blasius Acciaiuolo ex Latina aliqua S. Gregorii Vita suam anno 1576 impressit Italicam, quam solum ex Latina translatam vocat, nec tamen illa cum hac Latina congruit, sed magis cum Græca, quamvis multa non sint recte in Italico exposita, quæ verisimiliter in priore Latina jam fuerant corrupta.

d De Gayta abbatissa monasterii Neapolitani S. Gregorii Armeni, & de tempore, quo illa præfuit & hæc Vita scripta est, dubitanter disserui inCommentario prævio num. 56 & seqq.

e Tolerabilis est stilus hujus Vitæ pro medio ævo. Præterea auctor crisim exercuit, & magis improbabilia amputavit. Vel sic tamen non omnia, quæ ex Græca Vita adoptavit, satis videntur probabilia, & non raro a mente Græci biographi aberravit, & aliis quoque non caret defectibus.

CAPUT I.
Sublato Parthorum regno, Artasiras Persarum adeptus regnum, belloque impetitus a Cusarone Armeniæ rege, eum per sicarios occidit, & Armeniam occupat: Teridates Cusaronis filius regnum Armeniæ recipit, & S. Gregorium a fide Christiana abstrahere tentat.

[Occiso Artabano, Artasiras Persarum rex] Cum Persarum & Assyriorum regnum Artabanus, ex Parthorum genere oriundus propria sibi virtute & sapientia subjugasset a, magna Perses b & Assyrii invidia super ejus dominatione, quod fuerat ex Armenis c, torquebantur: alienigenæ enim subesse dominio pudor illis & tædium videbatur, & ideo de suo genere præesse aliquem modis omnibus affectabant. Crescente ergo quotidie hac invidia, contigit, ut quidam miles Assyrius nomine Artasyra d adversus eundem Artabanum cum pluribus Persis & Assyriis conspiraret, quatenus & eum morti tradere, & se eripere a jugo dominationis illius possent. Congregato igitur Artasyra magno de Assyriis & Persis exercitu campestri prælio cum Artabano pugnavit, & non solum eum in ipso prælio interemit, verum etiam omnes suos milites, & totum ejus regnum suo dominio subjugavit. Quod cum frater illius nomine Chusaron e, qui Armenis imperabat, audisset, graviter angustiatus & dolens, germani mortem amarissime flevit. Post dies vero meroris & luctus cogitans, qualiter fratris sui necem vindicare valeret, assumptis secum omnibus fere sui regni militibus, in manu valida Persarum fines cum Artasyra rege pugnaturus invadit.

[4] [a Cusarone Armeniæ rege vincitur & multum affligitur.] Videns autem rex inæstimabilem multitudinem pugnatorum, corde dissolutus est & contremuit, & inter timorem pugnæ & verecundiam fugæ positus, quid deberet agere, nesciebat. Tandem suorum militum animatus suasione, licet nolens, in campum egreditur, & prælium cum Armenorum exercitu & rege conmittit; non valens autem adversariorum sustinere virtutem, cum sua militia terga vertens, fugam arripuit. Rex ergo Chusaron victoriam, inimico fugiente, adeptus, adversariorum stragem non modicam faciens, & plurima Persarum regni loca devastans, ad ultimum in partes Armenias cum magna præda & ingenti lætitia remeavit. Sequenti quoque anno non parvam militiam coadunans, in Persarum regnum ire, & plusquam prima vice fecerat, illud aggressus est devastare: quod etiam per singulos annos usque ad decennium similiter fecit. Dum has adversitates rex Persarum annualiter pateretur, & jam ante faciem Chusaronis regis stare omnino non posset, convocans totius regni sui principes & magnates, diu cum eis consilium habuit, quomodo posset ab his infestationibus liberari: in ipso consilio dignitates plurimas & dona ingentia promittebat, si eum de suis aliquis vindicare, superatum sæpe a Chusarone rege, illata iniuria potuisset.

[5] Tunc quidam de astantibus, Anac nomine, Parthus genere, [Verum Anac Parthus, promissis Artasiræ inductus,] ex eiusdem Chusaronis prosapia oriundus, pollicitus est, ei se daturum pro suis viribus operam, quatenus sanguinis sibi ratione conjunctus prædictus rex Armenus occideretur. Cumque rex hoc gratulabundus audisset, cepit ei suggerere, ut id quantocyus effectui manciparet, pro remuneratione hujus facinoris non solum ablatam sibi a rege Chusarone hæreditatem f, verum etiam, ut in talibus fieri solet, montes & maria, cælum & terram promittens. Respondens autem Anac Parthus, dixit: Familiæ tantum meæ dignemini paterna clementia subvenire, quia tam pro vestri regni, quam pro vestræ personæ, vindicta cum g meo germano morti & periculo tradam: & hæc dicens, iter cum proprio fratre suo in Armeniæ partes arripuit. Veniens ergo in quandam Armenorum civitatem, ubi rex aderat, & regio conspectui se præsentans, a Chusarone rege cum omni honore & humanitatis officio est susceptus; cumque rex causam sui adventus inquireret, Artasyræ imperio rebellem esse, & ab ejus facie se fugisse respondit, asserens malle se circa regem sibi proximum & consanguineum paupertatem complecti, quam apud extraneum honoribus & divitiis abundare. Tunc rex nimis exhilaratus magnum sibi * honorem concedens, in secundo solio sublimatum eum sedere juxta se fecit, & jussit, ut quotidie suo lateri familiaris assiduus adhæreret. Ante h vero Parthus longe aliter cogitans, quam rex sperabat, de die in diem oportunitatem rei quærebat, ut iniquitatem, quam de nece ejus corde conceperat, posset quandoque opere parturire.

[6] Quodam ergo tempore, dum rex magnum exercitum congregasset, [Cusaronem, dolis deceptum, occidit, ipseque deinde occiditur] & in secreto loco cum suis consiliariis, inter quos Anac Parthus cum suo germano aderat, quasi solitarius moraretur, cepit rationem ponere, qualiter in regnum Persarum, sicut annualiter per decennium fecerat, proficisci devastandi causa deberet. Tunc ille promissionis, quam regi Persarum fecerat, non oblitus, cum suo fratre Chusaronem regem in solitariam partem advocat, quasi de suo sibi proficuo locuturus; & evaginatis, quos diu occultaverant, gladiis prædictum regem crudeliter percusserunt: quo facto, in equos suos velociter conscendentes, fugam arripuere. Quod scelus unus de familia regis aspiciens i, cepit cum fletu magno clamare: Huc venite, huc properate, & mors innocentis regis non minus iniuste k, quam strenue, vindicetur. Hoc audito, milites Chusaronis homicidas sunt cursu velocissimo persequuti, eosque apud Erasach fluvium capientes l in ipso fluvio digna sibi reddentes supplicia necaverunt.

[7] Quo facto, cum ululatu & fletu magno ad regem, [cum familia sua, exceptis duobus parvulis.] extremum anhelitum jam trahentem, milites remeant, & ab eo in mandatis accipiunt, ut omnes fere m, quos de cognatione Anach Parthi possent in suo imperio invenire, sine mora gladio trucidarent, quod secundum regis jussionem perniciter est effectui mancipatum: statim enim a viro usque ad mulierem, a sene usque ad infantem, de parentela Anach Parthi sunt in ore gladii jugulati, exceptis duobus tantum ejusdem Anach filiis parvulis, quorum unus in regionem Serdos n, alter in partes Armeniæ fugatus est. Rex autem Persarum, cum necem Cusaronis regis audisset, gaudio magno repletus, cum suo exercitu in Armeniæ partes venit, & totum regnum ejus invadens, suo nomini & imperio titulavit.

[8] [S. Gregorius, doctus fidem Christianam, servit Teridati:] Tunc filius Chusaronis, ætate puer, nomine Teridatius, cujusdam sui militis studio est liberatus, & in partes Romaniæ deductus est: ibidem apud quemdam comitem Armenium o manens erudiebatur. Interea Gregorius filius Anach Parthi, qui in partes Armeniæ p deductus fuerat, cum morti sui consanguinei traderentur, in Cæsarea Cappadociæ morabatur, ibique a quodam Catholico viro, cui adhæserat, omni Christianorum scientia est imbutus. Hic cum antiquum genitoris sui facinus, quod in Chusarone egerat, didicisset, ad Teridacium pergens, famulatum illi spontaneum exhibebat, ut patris inauditum scelus suo quasi servitio expiaret. Occultabat vero seipsum, nemini manifestans, unde oriundus fuisset, aut quare sponte se Teridacii famulatui subjugasset.

[9] [hic vero, fortitudine præstans,] Per idem tempus Gothorum rex, prælium cum Græcorum rege facturus, validam manum militum congregavit, & quia in viribus sui corporis confidebat, regi Græcorum in hunc modum verba de monomachia facienda direxit: Quare in nostrorum regnorum periculum & ruinam nostros exercitus & milites fatigamus, cum a nobis duellium * sine aliqua militari strage fieri possit? Ambo igitur singulari certamine dimicemus, & si te mihi pugna mediante subjecero, tui quoque mihi subjicientur; si vero me superaveris, mei etiam in æternum tibi flectent genua & deservient: & ita in utraque parte erit sanguinis effusione * tranquillitas. Cumque verba ista rex Græcorum audisset, contristatus est valde, quia optionem faciendæ monomachiæ nec respuere valebat pro verecundia, nec recipere poterat pro absentia virium, quas sibi non inesse sciebat. Et convocans ad se majestativis litteris totius regni sui comites & magnates, consilium ab eis cœpit exigere, qualiter Gothorum regi posset absque suæ personæ injuria respondere.

[10] [Gothum singulari pugnæ superasse fertur,] Tunc Licinianus q comes, qui cum Teridacio ad regem venerat, inter comites & magnates alios dixit: Non turbetur hac de causa cor Domini mei neque formidet; imo omnis mœror abscedat, & angustia de animo regio auferatur; est enim hic mecum quidam juvenis, nomine Teridacius, quondam Chusaronis Armeniæ regis filius, qui & statura procerus, & magna corporis est virtute munitus. Poterit ergo iste, si majestati vestræ placuerit, & purpura indui & diademate regio insigniri, quatenus in personæ vestræ similitudinem & figuram Gothorum regem singulari certamine aggrediatur & superet. Placuit sermo regi, & ad se Teridacium vocans, jussit, ut sequenti die regalibus vestimentis indueretur, quatenus bellum posset expetitum singulare subire. Supervenienti igitur die Teridacius regia vestimenta se induit, & ejus speciem repræsentans, cujus ornamentis fuerat insignitus, Gothorum regem in monomachia est aggressus, & vicit: figurativus, ut sic dicam, cæsar verum cæsarem r gloriose in habitu regio superavit, & superatum manibus apprehendens ad Græcorum regem usque perduxit. Tunc rex magnificans Teridacium, dansque illi munera magna, diadema super caput ipsius posuit, & purpura eum induens ornamentis regalibus decoravit: militiam quoque magnam dedit ei, quatenus patris amissum regnum posset militum auxilio rehabere.

[11] Accepta ergo Teridacius a rege licentia abeundi, [receptoque paterno regno, S. Gregorium, idola colere detrectantem,] cum militibus, quos in adjutorium sibi dederat, in partes Armeniæ proficiscitur, ibique multos ex Persarum principibus jugulans, plures persequens, non solum patris regnum de jure sibi competens recuperavit, verum etiam pace illud perpetua s stabilivit. Quo facto nimis exhilaratus & gaudens, præcepit omnibus militibus, ut secum antrum Artemidis ingredientes thura & sacrificia tam pro regno reacquisito, quam pro victoria, quam fuerat adeptus, offerrent. Sancto etiam Gregorio in mandatis specialiter dedit, ut coronis & arborum ramis Artemidis imaginem t decoraret. Quod cum Sanctus perficere recusaret, & responderet, se Jesum Christum a pueritia coluisse; Teridacius rex iratus, dixit ad eum: Quomodo ausus fuisti in Deum credere, qui a me non colitur nec adoratur? & hæc dicens, eum in custodiam mitti jussit.

[12] Altera vero die præcepit rex S. Gregorium exhiberi, [multis rationibus conatur] cumque suo fuisset conspectui præsentatus, hujuscemodi eum verbis aggreditur: Cum tot annis gratum mihi servitium exhibueris & acceptum; mirari non sufficio, quare te uno momento mercede tibi debita meum contemnendo imperium sponte prives. Ad hæc Sanctus: Secundum mandatum Apostoli, qui servos suis dominis jubet esse subjectos, præsto fui omni tempore tibi pro tuæ voluntatis arbitrio famulari; & nisi in te remanserit, semper solitum servitium exhibebo: si vero servitutem illam, quæ soli Deo debetur, vis ut tibi, tuo præcepto colendo idola muta & surda, impendam, hoc minime sum facturus: quia inter servitutem & servitutem differentiam esse, fides Christiana cognoscit. Est enim quædam servitus propria solius Dei, de qua ipsemet dicit: Honorem meum alteri non dabo. Est & alia multorum communis, de qua scribit Apostulus: Cui honorem, honorem; cui vectigal, vectigal, cui tributum, tributum. Secundum ergo hanc ultimam servitutis acceptionem, etsi non idolis, quia spiritu & sensu carent, tibi tamen, non propter tuam remunerationem, quia a te nihil exspectavi, sed propter mandatum Apostolicum, famulabor.

[13] Et rex: Cognosce, Gregori, quia non meæ severitati, [a fide Christiana abducere, sed frustra.] sed tuæ stultitiæ ascribetur, si tu ipse tibi animosa pertinacia vis nocere: hac enim hora omne meritum totius impensi mihi servitii perdidisti. Nunc ergo loco honoris tribulationes tibi redibuam u & angustias pro retributione gloriæ contumelias, in vicem dignitatis carcerem & catenas, postremo & morte, quæ omnibus est terribilis, multis mediantibus suppliciis, faciam te consumi, nisi magnam deam Artemidem totius sobrietatis matrem & summi Jovis filiam adoraveris. Et Sanctus: Utinam dignus inveniar pro nomine Domini mei Jesu Christi morti & supplicio tradi! hoc est enim, quod semper optavi & opto. Fac ergo, quod vis: quia deos mutos & surdos adorare nullo modo possum: de illis enim noster Psalmista dicit: Simulacra gentium argentum & aurum opera manuum hominum: os habent, & non loquentur; oculos habent, & non videbunt; aures habent, & non audient; nares habent, & non odorabunt; manus habent, & non palpabunt; pedes habent, & non ambulabunt: non clamabunt in gutture suo: neque enim est spiritus in ore ipsorum. Similes illis fiant, qui faciunt ea, & omnes, qui confidunt in eis.

ANNOTATA.

a Regnum Persarum, Assyriorum, & vicinorum ipsis in Asia populorum, aliquot seculis possederant Parthi, illudque post patrem Vologesum Artabanus ex Parthis ultimus obtinuit. Itaque illud Artabanus non intulit familiæ suæ, nec armis subjugavit, ut hic scriptor credidit.

b Pro Perses, quod est in codice, lege Persæ.

c Iterum fallitur auctor: neque enim ex Armenis erat Artabanus, nec alienigena aut novus rex, sed ex regia stirpe Parthorum. Credibile tamen est, invisum Persis & Assyriis fuisse Artabanum ob nimium fastum: nam Herodianus, qui eo tempore vivebat, de Artabano pag. 576 ait: Qui Rex Magnus primus (ex Parthis) appellatus est, duplicique diademate utebatur. Multa quoque de fastu Artabani, & de violenta regni administratione leguntur in Vita Græca num. 5 & 7, sed forte per ambitiosum eius inimicum supra verum exaggerata. Poterat tamen Persas quoque & Assyrios ad invidiam excitare, quod Parthiaolim ignobilis fuisset & modica, cum ipsi amplis gauderent provinciis, quæ olim tenuerant Orientis imperium.

d De Artasyra, ut hic scribitur, vel Artasira aut Artaxerxe, ejusque gestis contra Artabanum, & deinde contra regem Armeniæ, consuli possunt dicta in Commentario num. 104, & Vita Græca cap. 1 & 2.

e Chusaron, in Vita prima, ex qua omnia hæc adoptata sunt, Cusaron, aut Cusaro, ab hodiernis Armenis Chosroës vocatur.

f De ablata Anaco per Armenum hæreditate nihil habet Vita Græca. Id igitur addidit de suo Latinus.

g Verisimiliter scriptum fuerit: Me cum meo germano &c.

h Pro Ante legendum videtur, At.

i Græcus non ait, visum esse, sed continuo rescitum ab aliquo, qui verisimiliter ad clamorem percussi regis accurrerat.

k Juste legendum, opinor.

l Submersos esse in flumine Erasach, quod pontesab utraque parte occupati essent a persequentibus habet Vita Græca num. 15, ubi & Annotata videri possunt. Itaque homicidæ non fuerunt vivi capti, nec a persequentibus occisi: sed cum Araxem fluvium, utroque loco Erasach dictum, tranare tentarent, aquis hausti.

m Illud fere perperam additum est. Nam nullum excepit rex, sed illi duo parvuli, qui fuerunt servati, cura alicujus contra regis mandatum fuerunt subducti.

n Quid loci insinuare voluerit auctor, ignoro. Quo autem perducti dicantur illi parvuli, vide in Vita Græca num. 15. Nam noster hic Latinus Armeniæ & regionum vicinarum topographiam prorsus ignorasse videtur, ideoque loca pleraque omittit.

o De subducto Teridate Vita Græca num. 16: sed ibi non dicitur apud comitem Armenium mansisse, quæ conjectura est Latini.

p Imo ex Armeniæ partibus deductus fuerat Cæsaream. Pro sequentibus videri possunt Annotata ad Vitam Græcam, ex qua sunt accepta.

q Hic recte omissa est fabula, quæ a Græco narratur num. 19, sed rectius etiam omissa esset tota illa Teridatis pugna æque fabulosa.

r Titulus cæsaris non congruit Gothorum regi.

s Pax illa perpetua nec asseritur in Vita Græca, nec vere asseri potuit, nam tempore Teridatis bella contra Persas gesserunt Armeni cum Romanis, & contra Romanos ipsos circa annum 312 Teridates regnum & religionem Catholicam defendit, ut dictum in Commentario num. 87.

t Artemis Græce, Diana Latine vocatur. Vide Vitam Græcam num. 21, ibique consequenter Annotata etiam pro sequentibus. Solum monebo, ubi Latinus a Græco recessit.

u Forte scriptum fuerit, tribuam aut retribuam. Jam vero, si quis hæc ratiocinia contulerit eum discursibus Vitæ Græcæ, facile perspiciet, Latinum alia ex Græca adoptasse, alia omisisse, & sua iis substituisse, & utrumque pro ingenio sua disserentibus verba attribuisse.

* id est, ei

* i. e. duellum

* forte sine sanguinis effusione

CAPUT II.
Tormenta plurima, eaque gravissima S. Gregorio pro fide illata: tandem in teterrimum injicitur carcerem, ut sic moriatur.

[Sanctus diuturno suspendio cruciaus,] Ad hæc rex nimia ira commotus, manus Sancti post terga ligari, camum in ore ipsius mitti, lapides a salinarum dorso ejus adhiberi, & tam dorsum quam pectus illius funibus obligari & fortiter constringi præcepit: post hæc in excelsum locum domatis palatii sui per artificialia organa, ut non posset cito mori, eum suspendi fecit. Cumque hoc secundum regis imperium perniciter fuisset exequutioni mandatum, per septem dierum spatium Sanctus in hoc acerrimo tormento pependit. Post septem vero dies impiissimus rex eum absolvi, & sibi exhiberi mandavit: quem cum videret, hoc modo eum est allocutus: Bene tibi contigit, miser, qui nec deos veneraris, nec meum imperium parvipendere animosa pertinacia timuisti. Saltem nunc vade, & sacrifica diis, & honora eos, quibus a totius mei regni habitatoribus cultus & debita reverentia exhibetur: alioquin amariora tibi supplicia inferuntur *, quatenus duritia tua similia, immo æqualia, tormenta experiaris. Et Sanctus: Dii tui manu sunt artificis sculpti; ea ratione, qua facti sunt & compositi, eadem possunt destrui & dissolvi: omne enim, quod compositum est, dissolvi, & quod est factum, destrui potest: quæ enim de non esse ad esse venerunt, nisi ea Creatoris potentia conservaret, utpote quæ ab eo exordium accepere, quotidie paulatim de esse ad non esse redirent. Dii igitur tui, non solum materia creationi & corruptioni subjacent, verum etiam spiritu & sensu carent: quomodo adorare me jubes, non attendo *, nisi forte me illis similem esse autumas, qui stultissima digitorum suorum opera timent; quasi quidquam majus & excellentius suo possit artifice inveniri. Quare deos debeam adorare, qui tibi nec de meis tormentis nec de sua injuria sunt loquuti, utpote qui mortuis similes, nec loqui nec respirare aliquo modo possunt? Deum vivum proinde adorabo, qui me & ad passionis tolerantiam animavit, & in ipsa tolerantia non deseruit.

[15] Hæc cum audisset rex, incredibili furore repletus, [rursum suspensus capite deorsum verso, orans] præcepit eum in equuleo per unum tantum pedem capite verso suspendi: post hæc fumum subtus caput ejus de stercore & stipula fieri jussit: postremo decem satellitibus mandavit, ut graviter cum fustibus virentibus eum cæderent. Et ita per septem continuos dies suspensus mansit. Dum autem B. Gregorius sic penderet, orationem ad Dominum hujuscemodi fudit: Gratias tibi ago, Domine, qui me dignatus es in his suppliciis animare & beatitudinis tuæ consortem fieri. Ab initio homines, qui sunt opera manuum tuarum, dilexisti, in ipsa creatione non solum paradisi delicias & requiem eis conferens, verum etiam immortalitatem, qua possent non mori, concedens, ut in hoc statu debitam tibi obedientiam exhibentes, ad eum quandoque statum suo merito & tua gratia pervenirent, in quo morti & corruptioni subiacere non possent: sed quia invidia inimici mors introivit in mundum, homo tuum imperium parvipendens, & secundum animam in profundum inferni, & secundum corpus in temporales miserias ita cecidit, quod resurgere nunquam potuit. Tu vero, qui sæpe consuevisti creaturæ tuæ in periculis & necessitatibus subvenire, super hominum miseria & lapsu dolens, Unigenitum tuum in mundum istum pro eo redimendo a majestatis tuæ sede misisti, qui tuo imperio sua sponte & Spiritus sancti beneplacito in mundum veniens, carnem nostram suæ Deitati veraciter voluit adunare, ut in illo nostram substantiam possidentes, non solum ad immortalitatem, quam habuimus, verum etiam ad eam, quam habituri eramus, ascendere ipso mediante possemus; qui non solum pro nobis carnem mortalem assumpsit, verum etiam mortem ignominiosam suscepit, & pretiosum Sanguinem de suo latere fudit: carnem assumpsit, ut damnum, quod homo de eo intulerat, restauraret; mortem suscepit, ut tibi de contemptu hominis satisfaceret; sanguinem fudit, ut mundum a peccato redimeret. In assumptione carnis formam nobis humilitatis proposuit, in susceptione mortis mensuram charitatis expressit, in effusione sanguinis sacramentum redemptionis ostendit.

[16] [ratiocinætur,] Denique ipsum Sanguinem nobis tradidit ad bibendum, ut, qui semel fuerat pretium nostrum in cruce, quotidie nobis esset poculum in altari. Jam vero quis ipsum ordinem redemptionis nostræ non admiretur & admirando commendet? quia enim homines nihil aliud cogitare noverunt nisi carnem, tuus Filius carnem sapientibus obtulit, ut, qui Deum invisibilem cognoscere non poterant, saltem per carnem & in carne visibilem cognoscerent & amarent: in qua carne non sine magni causa mysterii se vivum & mortuum voluit exhibere: nam quia humanum genus primo imagines faciendas ex nimia dilectione invenit, ut videlicet amicorum viventium posset memoriam retinere, qui absentia fuerant separati; deinde errore crescente ad hoc eas statuit erigendas, quatenus per illas hominibus longissime ante mortuis cultum Deo debitum exhiberet; justissime tuus Filius factus est, & primo imago, ut sic dicam, viva b carnem animatam suscipiendo, & postmodum imago mortua suam animam voluntarie deponendo; quatenus & in viva imagine se ut amicum nobis repræsentaret, & in mortua ad sui cultum ab idolorum errore converteret; ut quia nos stultos colere homines mortuos delectaverat; non jam eos mortuos, qui prodesse non possunt, sed eum, in cujus morte mundi est posita redemtio, adoremus; & ita repræsentando se vivum amicorum desideriis satisfecit, exhibendo se mortuum errantes ab idolorum cultu & obsequio revocavit: & quoniam in idolorum templis solebant homines fatui convenire, ut ibi de mortuis animalibus sacrificio c, manducarent, carnem, quam tibi in sacrificium suavitatis obtulerat, in sua Ecclesia distribuit comedendam; ut qui soliti erant corporeo cibo refici, pretiosam ejus carnem ad suæ redemtionis memoriam manducarent; carnem suam, quam pro salute nostra in cruce omnibus tormentis & suppliciis exposuerat, contra peccata cibum mundi esse constituit; ut qui ad mensam Divinitatis suæ nos invitaverat, hujus quotidiani cibi refectione ad festivum ferculum, quod est ejus visio, nos perduceret.

[17] Tu ergo, Deus omnipotens, qui per Filium tuum tot hominibus beneficia præstitisti, [& opem divinam implorat.] miserere mei, sicut misertus es latronis in cruce, qui passione Unigeniti tui communicans, uno momento factus est ejus membrum; cujus fuerat uno quasi verbo confessor. Da mihi, Domine, virtutem & tolerantiam in passionibus istis, ut cursum martyrii mei inoffenso pede valeam consummare: libenter enim calicem salutaris accipio, quia Filium tuum pro me animam suam posuisse non nescio: libenter hic animam perdo, quia in terra viventium eam invenire me credo: libenter corpus meum suppliciis universis expono, quia in die resurrectionis illud indui gloriosa immortalitate non dubito. Dominator omnipotens, requies tribulantium *, consolator lugentium, sustentatio oppressorum, qui voluntatem sperantium in te facis, dirige gressus meos in beneplacito tuo, quatenus & hic Filio tuo merear conformari per passionem, & in futuro semper eum videam tecum in æterna gloria permanentem. Amen.

[18] Post septem vero dies rex Teridacius deponi Martyrem de eculeo jubet, [Depositas, rursumque interrogatus, & constanter respondens,] & suo conspectui præsentari: quod cum factum fuisset, diu rex Martyrem intuens, & admirans, quomodo post tot tormenta non defecisset, tandem ita eum est allocutus: Quæ tuum animum dementia sic invasit, ut in vanitate sensus tui prius turpiter mori, quam vivere gloriose affectes: nec jam mihi velis in gaudio pro retributione justitiæ adhærere, sicut a juventute pro præmio in exhibitione obsequii adhæsisti? Ad hæc Martyr: Quoniam ante faciem Dei vivi apparere concupisco, ideo a corpore migrare desidero, quia super hoc nullatenus, nisi mediante morte, satisfacere desiderio meo possum. Quidquid ergo de meo corpore tuo resederit animo, facias; quia mortem gratanter excipio & amplector. Et Rex: Nequaquam tibi, Gregori, hoc concedetur, ut a tribulatione instanti per momentaneam mortem citius libereris; sed per longa tempora corpus tuum exquisitis faciam suppliciis laniari, quatenus deorum contemptus sufficienter, prout dignum est, vindicetur.

[19] Et hæc dicens, de ligno tabulas concavas ad modum tibiarum & pedum ejus fieri jussit, [variis craciatur tormentis,] quatenus in eis possent tam tibiæ quam pedes includi d & post inclusionem funibus vehementer astringi; cumque hoc factum esset, per summitatem digitorum pedum sanguis cepit ex funium constrictione nimia emanare. Dum vero Martyr hæc pateretur, dicit ad eum rex: Sentisne, Gregori, tormenta, quæ tibi omnium miserrimo inferuntur? Et Martyr: Data est mihi virtus a Deo meo, ut tormenta tua superem, & contemnam. Tunc præcepto regis satellites Martyrem ab illa tibiarum & pedum constrictione solventes, clavos ferreos in plantas ejus crudeliter desixerunt: & tenentes eum duo viri per manus hinc & inde currere faciebant, quatenus supplicia suppliciis adderentur. In ipso cursu ex infixione clavorum de pedibus Martyris ubertim sanguis in terta effundebatur. Tunc dicit ei rex deridendo: Modo invisibilia contemplaris, & ideo tormenta ista visibilia parvipendis. Et Sanctus: Bene dixisti, me jam invisibilia contemplari, quia video modo, qualiter ii, qui in corpore lugentes semina mittunt, in æternitate cum gaudio & lætitia manipulos fructuum suorum colligant. Dicit impius rex satellitibus suis, qui astabant: Cædite hunc obstinatum, & luctum ei præbete, ut postmodum lætitiæ sibi veniant. In ipsa hora præcepto regio sceleris ministri obedientes graviter eum colaphis cederunt *, & dum hoc fieret, improperabat ei rex, dicens: Hoc est, insensate, gaudium, quod exspectas. Et Martyr: Ita est: nisi enim ardorem solis prius operarius sustinuerit, fructum & satietatem postmodum apprehendere de suarum manuum labore non potest.

[20] [quæ fortiter] Et rex: Ergo laboras, dum tibi supplicia inferuntur. Et post hæc imperat, salem, acetum & nitrum in simul commisceri, & Martyrem supinum extendi, eique vertice in cochlea camperatri e intercluso, ut se movere non posset, prædictum liquamen, fistula arundinea mediante, per nares in interiora cerebri ejus projici mandat. Post hæc jubet pelliceum follem deferri, & impleri spurcitiis & fuligine, non tamen usque ad summum, ut flatum emittere, & attrahere posset; & eo in Martyris cervice ligato, per sex dies hoc tormento sibi a commanipularibus diaboli est illusum. Post spatium vero sex dierum mandavit rex follem pelliceum de Martyris cervice auferri, eumque suis tribunalibus sisti, cui & dixit: Forsitan a regno illo venis, de quo nobis sæpenumero es loquutus. Cui Martyr: Verum est, quod dicis, quia a regno Dei mei venio; nisi enim in ejus regno animo & contemplatione fuissem, nequaquam tot cruciatus pro illius regni desiderio pertulissem. Rex hoc audiens, & in ira amplius exardescens, pedes Martyris funibus ligari, & in eculeo capite verso suspendi, & aquam per secessum * ejus in interiora infundi jussit. Post hæc eum sua jussione depositum monebat, dicens: Acquiesce jam, Gregori, consiliis meis, & dilige deos, quorum providentia totum regnum defenditur & subsistitur *. Et Sanctus ad ista: Donec spiritus in corpore meo fuerit, a caritate Dei mei separari non potero.

[21] [& constanter] Hoc audito, rex nimia ira convictus, jussit in tantum costas ejus ungulis ferreis dissipari, quousque locus, in quo Martyr stabat, suo sanguine repleretur: quod cum fieret, ita eum gratulabundus alloquebatur: Jam necesse est, Vir lapidee, ut meo desiderio satisfacias, dum in talibus es suppliciis constitutus, quod te aut miseram mortem eligere, aut meo mandato oporteat obedire. Ad hæc Sanctus: Nunquam erit, quod consulis *; nunquam cultum Dei mei, in quo educatus sum a pueritia, derelinquam; nunquam Deum meum negabo, qui me & a præsenti angustia liberare, & in gehennam ignis mittere animam tuam potest. Et rex: Ubi est Deus tuus, qui te de manibus meis eripiat, & me in gehennam ignis mittat, ut asseris? Et hæc dicens, imperat afferri tribulos & in terram prosterni, & corpore Martyris denudato, super eosdem tribulos eum extendi & revolvi sæpenumero jubet, ut, Martyre ex omni parte compuncto, nullus locus in ejus corpore a læsione vacaret: quod secundum impiam jussionem eo die ministri sceleris crudeliter effectui manciparunt. Altera vero die cum ad regem deductus esset, dicit ei rex: Valde miror, quomodo adhuc vivis, & pro nihilo tot illata tibi supplicia computasti: sed manifesta nunc, quomodo fiat istud, quia necesse est jam te inaudita supplicia experiri. Ad hæc Sanctus: Non est meum sustinere, nec ex mea virtute durare: sed gratia Jesu Christi tolerantiam & fortitudinem suo Militi in agone largitur; quatenus & tu amplius erubescas, & ejus potentia magis ac magis in sui Martyris constantia reveletur. Si de mea virtute præsumerem, tormenta sustinere non valens succumberem, & negarem: quia vero supra firmam tantum petram meum posui fundamentum, quid mirum, si supplicia parvipendens in modum petræ videor duruisse?

[22] Hoc audito rex nimio furore accensus, laminas ferreas ad modum genuum ejus fieri, [tolerat:] & cum clavis acutissimis ex utraque infigi suis genibus mandat. Post hæc eum suspendi fecit, quatenus genua ejus evellerent *: & per tres dies ita pependit. Die vero tertio Martyrem satellites deponentes, regio eum conspectui præsentarunt, cui rex dixit: Vides, Gregori, quia nequaquam te de manibus meis eripuit vanitas spei tuæ, in qua confidis. Et Martyr: Tua potius spes & operatio vana esse probatut. An non vides, quia omnium pœnarum genera vultu hilari pertransivi, quarum collatione me cito defecturum aut in corpore, aut in fidei constantia credidisti; & ego quidem, cujus corpus omnibus angustiis subjacuit & pressuris, in die judicii a Deo meo in jucunditate & gloria renovabor: tu vero, si in infidelitate hac perseveras, cum corpore simul & anima igni inextinguibili cruciaberis. Et rex: Non est mihi cura de renovatione, quam concedendam esse a Deo tuo promittis, nec apud me est ejusmodi reputatio: sed quia dixisti, quod in illa vita igne inextinguibili cruciabor, ego te ad tempus comburi extinguibili igne præcipiam: & videbimus, quid faciet Deus tuus, in quo præsumis. Et hæc dicens, plumbum liquefactum fieri in lebetem, & super corpus Sancti mandavit infundi. Cum autem hoc factum esset, stabat Martyr fortis & constans, quasi non fuisset in aliquo læsus. Rex vero exterritus, & admirans ejus tolerantiam, dixit: Quomodo est in te spiritus, & per tot tormenta non defecisti, quæ a tam longo tempore cum meo imperio sunt illata? Et Martyr: Jam dixi, quia non est ex mea virtute, sed Dei hujusmodi supplicia sustinere: hoc est enim testamentum ejus, quod cum suis electis posuit, ut & hic eos in propria fide servet, & in futuro ipsorum labori dignum præmium reddat: elegit enim eos in caritate non ficta, & dedit illis gloriam sempiternam. Caritas ficta f esset, si quos elegit, non salvaret: sed caritas vera esse probatur, quia quos semel gratis elegit, sibi conregnaturos in æternum conservat.

[23] Videns rex Martyrem non posse cruciatibus flecti, [tandem in teterrimum injicitur carcerem, ut moriatur.] cogitabat sibi honores ac divitias polliceri, ut, quem tormentis nequiverat a suæ mentis proposito, commonitione blandiflua revocaret. Et dum hoc agere jam cepisset, accessit ad eum unus de magnatibus suis, dicens: Domine mi rex, non expedit, ut sceleratus iste veniam tuæ misericordiæ consequatur: est enim filius Anach Parthi, qui felicis memoriæ patrem tuum crudeliter cum hujus patruo interfecit: in cujus morte tota fere Armenia est destructa. Quod cum rex audisset, & veraciter, quod filius Anach Parthi esset, cognovisset; nimia indignatione repletus, per manus, pedes, & collum Sanctum vinciri, & sic vinctum in quamdam civitatem, nomine Artaxat, deduci fecit. Quo cum deductus fuisset, in quemdam mortiferum locum g regio est mandato depositus, quatenus patri debitam pœnam afflictio filialis exsolveret. Locus enim ille propter viros nequissimos & in pœnam omnium malefactorum fuerat ædificatus, & omnes, qui mittebantur in eo, toti deficiebant, quia locus & frigore abundabat & obscuritate horridus, & putredine abominabilis, & quod est deterius, serpentibus plenus erat: in quo tamen Martyr Dei per quatuordecim annos, per quos ibi moratus est, Dei misericordia vixit: quædam enim mulier, in præfata civitate degens, per revelationem est in somnis admonita, ut quotidiano victu Martyrem positum in lacu pessimo sustentaret: quod secundum visionem, quam viderat, studiose per dies singulos faciebat: quotidie namque panem unum projiciebat in lacum, quo Martyr Domini reficiebatur. Et ita usque quatuordecim annos Sanctus in lacu illo pestifero, sicut prædictum est, muliebri fuit ministerio sustentatus; quousque Deo volente de eodem lacu abstractus est.

ANNOTATA.

a Si per lapides Salinarum auctor intelligat duras salis massas, quæ instar marmoris e fodinis eruuntur, consonat cum Græco. Quod addit de cautione adhibita, ut non posset cito mori, non est in Græco, verisimile tamen. Vide ibi annotata.

b Quæ dicuntur de imagine viva & mortua, & reliqua fere omnia hujus orationis ratiocinia ex Vita Græca ab auctore desumpta sunt, cum aliqua tamen mutatione, & omissis non paucis. Poterant omnia sine damno omitti, cum verisimiliter non sint S. Gregorii verba.

c De mortuis animalibus sacrificio oblatis, vel de mortuorum animalium sacrificio.

d Hoc aliter exponitur in Vita Græca num. 47.

e Quid voce camperatris significatum voluerit auctor, prorsus ignoro. De tormento consonat cum Vita Græca.

f Nolim, prudens lector hoc dictum stricte accipiat. Certe Dei caritas in electos est non ficta. At non cogitavit auctor, quid sequeretur, si caritas Dei in homines, quos ad æternam salutem non perducit, ficta esset. Omnis igitur Dei caritas vera est & non ficta, etiamsi & divinæ justitiæ lolum relinquat. Neque id auctor negare voluit, quantum conjicio: sed ratiocinando devenit, quo non debebat.

g De carcere S. Gregorii, qui ab alio etiam, minus tamen congrue, lacus vocatur, pluribus locis agit Vita Græca. Consuli potest Commentarius noster num. 116.

* forte inferentur

* i. e. capio

* afflictorum

* ceciderunt

* i. e. anum

* subsistit

* i. e. suades

* forte evellerentur

CAPUT III.
Martyrium SS. Ripsimes & Gaianæ: Teridatis insania: S. Gregorius carcere liberatus: regis & Armenorum instructio & sanatio: idola destructa.

[Martyrium S. Ripsimes & Gaianæ: pœna Teridatis,] Interea rex Teridacius Ripsimiam, illustrem civem Romanam & sacratissimam virginem, quæ Diocletiani imperatoris conjugium fugiens, in partes Armeniæ cum sancta Gaiane nutrice venerat, cupiebat sibi matrimonio mediante associare. Quod cum illa facere recusaret, & diceret, se Jesum Christum suum sponsum nulla posse ratione dimittere, tam B. Ripsimia, quam ejus nutrix, propter castitatis fidem tamdiu sunt suppliciis maceratæ, quousque supremum spiritum a exhalarent. Unde factum est, ut rex tum pro tormentis, quæ B. Gregorio intulerat, tum pro sanctarum martyrio Mulierum, debitas pœnas divino judicio sustineret: quadam enim die, cum venatum cum suis familiaribus pergeret, repente spiritus eum malignus invadens & præcipitans de curru, in quo sedebat, adeo insanire fecit, ut extra naturam humanam factus, carnes suas ex nimia rabie devoraret, & ut brutum animal factus, campestria ex incredibili insania b circuiret. Plures etiam de militibus suis eodem tempore in hunc modum a dæmone vexari cœperunt: justum quippe fuerat, ut ad torquendum diabolo traderentur, qui Creatoris sui præcepta contempserant, & eum in suis corporibus invenisse habitaculum demonstrarent, qui a longo jam tempore in eorum animabus domicilium constituerat. Facta est igitur tribulatio & angustia in Armeniæ regione non modica, quia homines & de proximorum cruciatibus tristabantur, & se sine tutela regia esse dolebant.

[25] Per idem tempus soror regis, nomine Chusaroducta, [quem a Gregorio sanandum, in visione audit ejus soror.] vidit in somnis quemdam virum clarissimum sibi præcipientem: Dicas Armeniæ optimatibus, ut Gregorium Dei famulum abstrahere de lacu festinent, quia per ipsum universæ Armeniæ via salutis & scientiæ ostendetur. Cumque a somno evigilasset, & visionem, quam viderat, timore perculsa referret, auditores eam ceperunt deridere, dicentes: Fortasse & tu a dæmonio es arrepta, quæ verba hujuscemodi profers? quomodo infortunatus ille vivere adhuc posset, cum quatuordecim sint anni transacti, ex quo in locum mortiferum est dejectus? vix enim ibi ejus ossa invenirentur, nedum quod hominem vivum extrahere inde possimus. Factum est autem, ut eadem Chusaroducta in somnis secundo & tertio commonefacta, quatenus omnibus fratris sui optimatibus diceret, ut Gregorius de lacu ad eorum salutem ocyus extraheretur, alioquin pro negligentia sua supplicia esset multa passura. Quæ pergens cum maxima festinatione ad optimates, visionem seriatim, quam exterrita viderat, indicavit.

[26] Habito igitur consilio, optimates in civitate Artaxat, ubi lacus fuerat ædificatus, quemdam principem Abdiam c nomine dirigunt, præcipientes ei, ut de Gregorio studiose inquireret; &, [Sanctus e carcere eductus,] si vivum illum reperisset, secum eum cum honore maximo ad eos perducere festinaret. Veniens ergo Abdias in civitate predicta, ab ejus civibus cum magno honore & gaudio est susceptus. Quibus sui adventus causam sollicite inquirentibus, ut Gregorium vinctum de lacu extraheret, se venisse respondit. Mirantibus illis atque dicentibus ex temporum longitudine & loci pœnalitate hominem in fata jam concessisse; Abdias visionem sororis regis, quam super hoc bis & ter viderat, recitavit. Statim ergo funes longos & validos afferentes in ipsum lacum mortiferum deposuere, clamante Abdia principe ac dicente: Gregori, si adhuc inter vivos es, veni foras; quia Deus tuus, cui servis, te ascendere jussit. Cumque S. Gregorius ascendisset, videntes homines totum corpus ejus nigerrimum, obstupuere: & induentes eum cum ingenti gaudio & honore, in civitatem Valerotistam, ubi morabatur rex Teridacius, adduxerunt.

[27] [regem & alios habet supplices: reliquias Martyrum colligit:] Tunc rex cum omnibus illis, qui ab iniquo spiritu vexabantur, S. Gregorio obviavit, & humi prostrati pedes Sancti apprehendere & sæpenumero osculari ceperunt, ex toto corde veniam petentes, & obsecrantes, ut & passiones, quas sibi intulerant, traderet oblivioni, & illis concupitam sanitatem impendere dignaretur. Quibus B. Gregorius, de terra eos præcipiens consurgere, dixit: Nolite a me, qui similis vestri sum, salutem corporis aut animæ quærere, sed cognoscite Factorem vestrum, qui fecit cælum & terram, mare & omnia, quæ in eis sunt; & ipse poterit vos sua pietate curare. In ipsa hora interrogavit S. Gregorius astantes, dicens: Ubi sunt sanctarum Martyrum corpora? At illi dixerunt: Quæ Martyrum corpora quæris? Et Sanctus: Quæ a vobis sunt pro amore Christi & fidei confessione perempta. Dixerunt ei: Veni & vide. Pergens itaque Sanctus ad locum, ubi sanctæ Mulieres pro fidei constantia occubuerant, & earum reliquias, quæ dispersæ fuerant, pia colligens devotione, in unum locum studuit congregare: quatenus posset eas insimul debito honore & reverentia sepelire. Tunc rex & omnes magnates pretiosas vestes in sepulturæ honorem & gloriam contulerunt, quatenus splendidis vestimentis sanctæ Mulieres in ipsa sepultura induerentur. Sanctus vero indignos eos Martyrum obsequio judicans, quia nondum fuerant baptismatis gratiam consequuti, suis vestimentis earum reliquias operire curavit, ut universa, quæ ad sepulturæ honorem contulerant, reportarent. Ipse autem Martyrum reliquias deferens ad locum extra civitatem, ubi eorum fuerat habitatio, properavit, & manens ibi per totam noctem omnipotenti Domino supplicavit, ut pœnitentes, qui cupiebant salvari, apud eum de peccatis suis locum misericordiæ invenirent.

[28] [deinde regem & populum] Altera vero die Teridacius cum totius fere regni d sui principibus & magnatibus omnique populo civitatis Valerotistæ, genu flexo ante S. Gregorium pergunt plorantes atque dicentes: Indulge nobis mala, quæ tibi fecimus, & postula a Creatore omnium Deo tuo, ut non pereamus. Quibus S. Gregorius dixit: Quod Creatorem omnium Deum meum esse dicitis, bene facitis, quia scientibus eum Deus est: qui enim ipsum non, ut decet, agnoscunt, licet revera sint sui creatione, extranei tamen sunt ab illo iniquitate: sola enim iniquitas intra nos & Deum divortium facit, sola iniquitas inter Creatorem & creaturam parietem inimicitiæ ponit. Mali ergo homines a Deo sunt, sed non cum illo; ex Deo vivunt, sed non illi; per Deum sapiunt, sed non illum: primo denotantur alienati, secundo ingrati, tertio insensati. Cognoscite ergo Deum meum omnipotentem esse, & omnia, quæ in mundo sunt, fecisse, ut & in corpore a flagello instanti eripi, & in anima salutem perpetuam consequi valeatis. Ipse est enim Creator omnium rerum, incomprehensibilis, immensus, inæstimabilis, absque termino, sine tempore, absque corpore, sine materia, ex se perfectus, in se subsistens, per se omnia creans, qui & est propinquus omnibus rebus conditis per essentiæ infinitatem, & invisibilis ab eisdem per excellentiam majestatis.

[29] Ipse igitur, qui omni principio est superior, ab omni passione liberrimus, [ad pœnitentiam hortatur.] ab omni mutabilitate extraneus, propter nostram salutem carnem induit, & mortem suscepit; non quia nequibat nos sine carnis indumento & mortis susceptione salvare; sed ut tanto amplius nos ad sui dilectionem accenderet, quanto ad humiliora pro nostra caritate descenderat. Non egebat Divinitas susceptione humanitatis, sed indigebat humanitas passione Divinitatis e, quatenus pia ejus ad terrena descensione ipsa posset gloriose ad cælestia sublimari: Dei enim ad ima descensio, nostra est ad summa promotio: nolite ergo de vestris criminibus desperare, sed agite gratias Creatori, quia sua justitia ideo vos castigavit, ut sanet, sua longanimitate ad hoc vos exspectavit, ut parcat; sua misericordia idcirco vos sustinuit, ut indulgeat. Agite pœnitentiam de reatibus & ignorantiis vestris, ut Deum, quem cultu dæmonum & martyrio Mulierum vobis usque modo fecistis iratum, reddatis vobis deinceps precibus & emendatione vitæ placatum. Tunc enim Sanctæ, quæ a vobis passæ sunt, pro vestra salute ad Deum intercedent, si dolorem sufficientem de commissis criminibus in vestro animo esse cognoverint.

[30] Cum Sanctus hæc verba dixisset, tam rex & optimates sui, [Timentibus spem ingerit, & ex miraculis] quam reliqua hominum plebs, insimul sua vestimenta sciderunt, & spargentes cinerem super capita sua, humoque prostrati, unanimiter quasi ex uno ore clamabant: Quomodo poterit esse nobis aliqua remissionis spes & fiducia, cum in nostris ignorantiis & tenebrosis viis perditi simus? Sanctus vero Gregorius dixit eis: Nolite præ timore nimis desperare; quia Deus noster longanimis est, mansuetus & pius, & major est ejus patientia, quam sit vestri magnitudo languoris. At illi dixerunt: Corda nostra, Pater sanctissime, confirmare digneris, & Creatorem cæli & terræ pro nostris reatibus deprecare, ut nos pœnitentes recipere non dedignetur. Et hæc dicentes propter incredibilem insaniam dæmonum nec ad momentum discedere a Sancti conspectu volebant: statim enim, si ab eo separari tentabant, a dæmonibus sine requie vexabantur. Cum ergo Sanctus ista videret, eorum afflictioni compatiens; talem ad eos protulit orationem. Omnibus notum est, quia propter Dei mei fidem mala mihi incredibilia intulistis; adeo enim in me crudelitas vestra exarsit, quod hoc a vestra iniquitate sum passus, quod humanam naturam est impossibile sustinere: id ergo, quod humanæ naturæ fuit & est impossibile, id divina potentia possibile factum videtis. Quis enim vestrum crederet, quod homo inter serpentes die noctuque vivere, & in tam asperis tormentis posset incolumis permanere, nisi vos mihi super hoc testes essetis, qui & locum horrendum scitis, & supplicia ipsimet intulistis? Videtis ergo, quod ipse Deus meus naturæ sit factor, qui ejus est immutator: videtis, quia ipse est naturæ dominus, qui eam ad suum imperium pro sua voluntate convertit: distinguendum est ergo inter potestatem naturæ & potestatem Creatoris: natura si quidem suos fines & terminos excedere nullo modo potest, quia cursum sibi a Deo concessum eam necesse est custodire.

[31] [in sua conservatione factis] Creator vero illa etiam, quæ impossibilia sunt naturæ, potentia interminabili & infinita virtute, cum vult, potest effectui mancipare. Nulla tum contumelia fit naturæ, cum aliquid contra eam fieri a Creatore videtur, quia Creator nequaquam potentiam suam intra fines naturalis potentiæ alligavit, imo ab eo, quidquid habet eadem potentia naturalis, accepit. Tres quippe sunt cursus rerum, mirabilis, voluntarius, naturalis: & mirabilis quidem aliis aut eorum legi non est subjectus, sed libere in omnibus dominatur, neque illis, ut dictum est, facit injuriam, quando eis obviare videtur, quia nec illi habent aliquid, nisi quod acceperunt ab eo, nec ille, nisi sub se, aliquid eis dedit. Licet ergo secundum naturam impossibile fuerit, me tot illata supplicia sustinere; Deus tamen omnipotens, cui servio, quod naturæ fuit & est impossibile, ex sua potentia possibile esse fecit; & ideo super tormentis meis non est mirandum, quoniam hoc, ut dixi, non ex potestate naturæ, sed Dei, quæ distinguitur a natura, ut dictum est, potentia contigit. Cognoscite ergo, quia ille, qui me inter supplicia servavit incolumen, ipse corda vestra de malo in bonum convertens, suo amore replevit. Dico enim de me, quia, nisi Deus parvitatem meam conservasset ad viam vobis scientiæ demonstrandam; neque salutis verbum prædicare præsumerem, neque inter tot amara tormenta vivere potuissem. Quotidie namque in lacu illo horrido & profundo angelum Domini confortantem me aspiciebam, atque dicentem: Ne timeas, Gregori, quia Dominus custodit te, ut sis ei minister in prædicatione, ut sis cultor vineæ suæ dilectæ, quatenus cum aliis operariis mercedem tibi debitam, peracto labore, recipias.

[32] [eam confirmat: hortatur ad ecclesiam exstruendam.] Audite igitur me, dilectissimi, & Dei nuntium, ferentem vobis vitæ monita & præcepta, ne respuatis: facite meum consilium, quod suggero, quatenus in die judicii securi ante faciem Dei vivi possitis sine rubore vestrorum reatuum apparere: expellite vanas cogitationes a mentibus vestris, & suscipite in eis timorem Dei, ut postea fidem, quæ humanæ salutis initium est, & virtutum est omnium fundamentum, plantare in ipsis jejunio, obedientia & humilitate possitis. Quod si in esse constiterit, & digni baptismatis lavacro efficiemini, & sub vestris pedibus humani generis adversarium conteretis; sanctis etiam Mulieribus, quas neci pro fidei constantia tradidistis, ædificare oratorium studeatis, quatenus earum intercessione & Judicis iram evadere, & vitam possitis perpetuam obtinere. Omnes ergo cum gaudio spirituali & fructuosa devotione hoc agite, ut, qui hic sanctis Martyribus domos ædificatis, in cælo ipsarum precibus clarissimas possitis percipere mansiones. [Pergit docere Sanctus: deinde Martyribus ædem sacram,]

[33] Hæc cum dixisset B. Gregorius, dedit licentiam tam regi & magnatibus suis, quam populo universo, ut ad loca propria remearent. Rex autem & magnates ejus separari ab eo nolebant, quia, cum facere id tentabant, ut prædictum est, a dæmonibus sine requie vexabantur. Erat igitur eorum mansio die ac nocte in vineis juxta ostium tabernaculi Sancti, & induti saccis, cinere super capita sua sparso, in jejunio & luctu per sexaginta dies f ibi manserunt: B. vero Gregorius die ac nocte non cessabat eorum animos lege divina instruere & confirmare. Ad famam autem & prædicationem ejus properabat omnis utriusque sexus & ætatis diversæ audire Dei mirabilia & videre: timor enim divinus ita omnium corda repleverat, ut certatim cum summa festinatione ad Sanctum irent, parati & fidem Christi suscipere, & in omnibus Martyris imperio obedire. Completis itaque sexaginta diebus, tam rex cum suis principibus & magnatibus, quam populus universus ad pedes S. Gregorii ceciderunt rogantes, ut sanitatem super sua valetudine invenirent: omnes enim erant a justo Judice in furoris virga percussi. Dum ergo omnes prostrati jacerent, B. Gregorius dixit eis: Surgite, & Martyres prius in requiem commutemus, ut ipsæ postea in corporis & animæ renovationem suis precibus vos commutent: & cum hæc dixisset, jussit præparari omnia, quæ ad construendum oratorium necessaria videbantur.

[34] Hoc audientes, omnes cum velocitate nimia & devotione mirabili universa, [areasque curat componi, eorumque corpora in iis ipse collocat.] quæ oportuna erant ædificio, deferebant: alii enim lapides, alii ligna cedrina, alii marmora pretiosa portabant: currebant enim omnes ad hoc opus perficiendum, non modo viri & mulieres, verum etiam senes & parvuli g, cum timore magno & reverentia debita, timens unusquisque, ne, si ab hoc ædificio inveniretur extorris, a salutifera gratia efficeretur extraneus. Sanctus vero Gregorius plumbeam lineam h fabrorum accipiens, oratorii fundamenta cum nimia diligentia designavit, ut post designationem tam fundamenta immobilia constituere, quam totius fabricæ superficiem erigere valerent: & ita in paucis diebus Sanctis Dei pulcherrimo & eleganti opere templum i mirabile construxerunt. Post hæc B. Gregorius cedrinis tabulis locellos, in quibus conderentur reliquiæ, fieri jussit. Quod cum factum esset, accipiens ipse locellos, solus in eis Sanctarum reliquias collocavit, semotim uniuscujusque corpus in proprio locello recondens, & dicens eis, qui sibi locellos attulerant: Nequaquam licet vobis Martyrum exequio * appropiare, cum adhuc non sitis baptismatis gratiam consequuti.

[35] Rex vero & uxor ejus, principes quoque & magnates sui auri & argenti nimium, [Dona pro Martyribus oblata interim servari jubet,] balsami plurimum, linteamina byssina, pannos hyacinthinos & vestes purpureas, ornatas auro phrygio, attulerunt, juxta templi ostium ea ponentes. Cum autem S. Gregorius egrederetur, & omnia hujuscemodi ornamenta ante januam templi cumulata videret, dixit ad illos, qui ea illic posuerant: Non est conveniens Sanctarum reliquiis de rebus vestris aliquid appropiare, nisi sancto lavacro purificemini. Hæc itaque omnia in cubiculis imperialibus k custodiantur, donec vobis magister & pastor a Deo, patre totius misericordiæ, concedatur, ut fiant pontifices & sacerdotes & in vobis ordo ecclesiasticus esse incipiat, & cum fueritis a peccatis vestris unda baptismatis emundati, ad altaris officium & ecclesiæ ornamentum omnia ista per pontificem vobis a Deo concessum habebitis.

[36] Post hæc omnes B. Gregorio supplicabant, quatenus sanitatem eis impendere dignaretur. Quibus B. Gregorius dixit: [regem sanat, templa idolorum destruit.] Ecce ego vobiscum sum, sicut unus ex vobis: quæro sanitatem vestram a Deo, & vos quærite, & vestri, qui semper benignus & pius est, miserebitur. Flectite ergo genua vestra Deo, quatenus vobis incolumitatem largiri dignetur. Quod cum universi fecissent, ipse ante locellos Martyrum genua flectens, eosque devotissime amplexatus, prolixam orationem pro sanitate regis & aliorum omnium ad Deum fudit. Et cum complesset orationem, apprehendens manum regis, signo crucis facto, eum a dæmonio liberavit: omnes etiam, qui morbo simili laborabant, nec non plures alios, paralyticos, leprosos, aridos, hydropicos, & diversis languoribus fatigatos per Salvatoris gratiam pristinæ restituit sanitati l. Tunc a rege B. Gregorius impetravit, quatenus sibi per totum regnum suum ire, & subvertere idolorum templa liceret; quod cum rex ei animo benigno concederet, ubicumque B. Gregorius dæmonum templa esse cognoverat, statim ea destruere, & argentum & aurum, quod in eis poteret invenire, per egenos dividere festinabat. Cumque a fundamentis templa everterentur, audiebantur in aëre voces dæmonum, lamentantium & dicentium: Væ væ nobis m! quoniam ab omni loco Jesus Mariæ filius nos expellit, & in virtute ejus Gregorius, olim maceratus universis suppliciis & emortuus, nos persequitur.

ANNOTATA.

a De SS. Ripsimia & Gaiana multo plura dabit Vita Græca cap. 6 & 7; sed multis fœdata fabulis, ut ibidem annotavi. De sanctitate tamen & cultu earum abunde constat, & cultus variis locis probatus est in Commentario prævio.

b De pœna Teridatis, ejusque ministrorum, varia congessi in Annotatis ad caput 8 Vitæ Græcæ lit. a, & ibidem lit. c de sequenti sororis eius visione.

c In Vita Græca Autauias, aut Autaïas cum Metaphraste. Vide ibidem Annotata.

d Hic Latinus noster multo plus dicit, quam dixerat Græcus, quando totius fere regni principes ad Gregorium adducit. Nam Græcus solumloquitur de iis, qui erant in civitate regia, & maxime de iis, qui male se habebant. Hinc rursum non recte Latinus omnem civitatis populum regi adjungit. Ratiocinia partim ex Græco adoptavit, partim alia substituit.

e Divinitas sive natura divina nequaquam passa est aut pati potest. At passa est Persona divina sive Deus in natura humana. Nec aliter, ut conjicio, sensit auctor; sed imprudenter locutus est, Divinitatem ponendo pro Deo aut Persona divina.

f Sexaginta quinque dies ponit Græcus.

g De senibus & parvulis nihil dixit Græcus auctor.

h Funiculum, non plumbeam lineam, habet auctor primus.

i Tria ædificata asserit Græcus, sed non innuit, ullum ex illis fuisse templum mirabile, nec de elegantia structuræ loquitur. Sic supra Latinus marmora pretiosa addidit, & passim nonnihil amplificat asserta Græci, ubi existimat id fieri posse; multo tamen plura omittit, sicut omisit totam S. Gregorii visionem.

k In regiis melius dixisset: at ne hoc quidem habet Græcus. Consule de his Annotata ad caput XI Vitæ Græcæ lit. b.

l Hanc regis & aliorum sanationem ex duobus Vitæ Græcæ locis composuit hic Latinus, ex singulis aliquid adoptans, & aliquid etiam adjiciens. De sanatione manuum & pedum agit Græcus num. 124, de integra omnium restitutione num. 127. Sanatum a Gregorio regem credimus. At pro adjunctis videri possunt Annotata ad caput XI lit. l.

m Idolorum templa destruxit S. Gregorius: de eo nullum est dubium. Voces quoque ejusmodi dæmonum non essent incredibiles; si assererentur ab auctore magis sincero, quam sit Græcus, ex quo hic sua hausit.

* i. e. exsequiis

CAPUT IV.
S. Gregorius Cæsareæ a Leontio consecratur archiepiscopus Armeniæ: eo reversus, regem multumque populum baptizat, totamque convertit Armeniam: Sancti virtutes & obitus.

[S. Gregorius ut episcopus fiat Armeniæ,] Postquam vero B. Gregorius totam fere Armeniam ab idolorum cultu & spurcitiis emundavit, ad regem Teridacium cum omni gaudio & lætitia est reversus. Tunc rex consilium cum omnibus principibus suis habuit, quatenus B. Gregorius archiepiscopus ad illuminationem totius Armeniæ efficeretur. Sed cum Athleta Christi hoc deprehenderet, omni nisu resistere eis cepit, dicens, se tanto honore indignum esse, & consulens eis, ut aliquem invenirent, qui onus istud posset sine animæ suæ dispendio sustinere. Cumque per dies plurimos inter eos contentio hujuscemodi fieret, una eademque nocte in somnis angelus Domini & regi apparuit, præcipiens, ut Dei Hominem in summum sacerdotem sine mora eligi faceret; & B. Gregorio se ostendit, monens eum, quatenus sacratissimum honorem recipiens, petitioni regiæ acquiesceret, asserens voluntatem regis & populi a Deo esse, ideoque minime sibi licere Dei disponentis arbitrio contraire. Supervenienti igitur die, dum utrique unam & eandem visionem revelatione sibi mutua patefacerent; B. Gregorius, non audens amplius voluntati regiæ, imo Dei dispositioni resistere, dixit: Fiat voluntas Dei: paratus sum in omnibus adimplere, quidquid de mea parvitate facere superna dignatio disposuerit.

[38] Tunc rex ingenti gaudio & exultatione repletus, cum omni gloria & honore S. Gregorium ad Leontium venerabilem præsulem Cæsareæ delegavit, [mittitur Cæsaream, ubi a S. Leontio consecratur.] litteris regalibus ei supplicans, ut ipsum in archiepiscopum totius Armeniæ consecraret. Dedit autem B. Gregorio tam ad sui honorem, quam ad itineris comitatum sedecim de honoratioribus totius sui regni principibus, præcipiens eis, ut Domini Confessorem in aureo curru, equis albis attrahentibus eum, ponerent, & usque Cæsaream illi hoc modo proficiscenti cum omni subjectione collaterales individui adhærerent. Assumptis ergo secum B. Gregorius sedecim principibus sibi a rege datis, aureum currum conscendens a, Cæsaream in paucis diebus, Deo iter suum prosperum faciente, pervenit. Quo cum pervenisset, tam a Leontio venerabili archiepiscopo, quam ab omnibus civitatis illius hominibus cum ingenti honore & humanitatis officio est susceptus. Cumque principes, qui cum B. Gregorio venerant, piam regis petitionem antistiti Cæsareæ patefacerent, & ejus super hoc deprecatorias litteras in medium protulissent; antistes regis conversioni congaudens, preces ejus primo clementer admisit, postea diligenti exequutioni mandavit: audiverat enim, quomodo B. Gregorius pro confessione fidei Christianæ horrida supplicia pertulisset, & qualiter postmodum rex, a Deo illum visitante percussus, fuerat ad eum corde contrito & humiliato reversus. Mittens ergo archiepiscopus per universam diœcesim suam legatos, omnes episcopos suæ ditioni subjectos in Cæsarea congregari mandavit; quatenus episcoporum synodo adunata B. Gregorio totius Armeniæ pontificium traderetur. Quibus congregatis in unum & manum super caput ipsius ponentibus, B. Gregorius Spiritus sancti gratia mediante potestatem ligandi & solvendi cum honore pontificatus accepit.

[39] [Reversus in Armeniam, regem] Quo facto, licentia & benedictione humiliter postulata *, ad regem reverteretur iter arripuit. In ipsa vero reversione, ubicumque superesse adhuc templa b dæmonum audiebat, divertebat illuc, & ea penitus destruere festinabat. In multis etiam locis ad honorem Dei ecclesias construens, sacerdotes inibi & baptisteria consecrabat. Audiens itaque Teridacius rex, quod B. Gregorius, accepto honore pontificii, remearet, cum sua conjuge Asichina regina & sorore sua germana Chusaroducta & magna militia ei statuit obviare, quatenus salutis eorum bajulus in immenso honore & gaudio exciperetur. Veniens autem usque ad flumen Euphratem, & audiens eum ad subvertenda quædam templa, quæ fuerant residua, divertisse, in eodem loco eum per unius mensis spatium exspectavit. Subversis itaque per idem spatium universis templis Armeniæ, quæ supererant, post triginta dies Sanctus ad regem Teridacium est reversus: cumque eum juxta flumen Euphraten cum omni sua militia invenisset, nimium exhilaratus præcepit suis, ut per aliorum triginta dierum spatium juxta prædictum fluvium commanentes in jejunio, luctu & oratione persisterent, quatenus eos lavacro regenerationis dignos Spiritus sancti gratia inveniret. Quod cum fecissent, post triginta dies in ipso flumine Euphrate eos in Trinitatis nomine baptizavit, & post baptismum sacramenta eis cælestia & redemptionis mysterium reseravit.

[40] [& immensam hominum multitudinem baptizat:] Dum autem baptizarentur, visa est quædam lux in modum columnæ in ipso flumine, in cujus summitate Dominicæ Crucis signum reverendum apparuit; quia enim ii, qui tenebræ olim fuerant, lucis filii divina largiente misericordia efficiebantur, justum fuit, ut ad hoc ostendendum columna inter eos splendoris ineffabilis appareret. Postquam vero omnes de sancto lavacro ascenderunt vestibus albis induti, cereos in manu gestantes ad Dominicum templum, quod B. Gregorius construxerat in civitate Bacaubam contigua flumini, in quo baptizati fuerant, perrexerunt: in quo cum B. Gregorius Missarum solemnia celebraret, universis sacrosanctum Corpus & Sanguinem Agni immaculati distribuit. Ii vero, qui in illa die sunt baptizati plures quam quindecim miliades, id est, centum quinquaginta millia hominum exstitere. Mansit autem ibi B. Gregorius per dies septem, ut ii, qui ad primum diem venire nequiverant, per illos dies residuos novum induere hominem & Christo conformari valerent: in quibus diebus multitudo innumerabilis per Domini sacerdotem baptismatis est mysterium consecuta.

[41] Post hæc totam Armeniæ regionem Gregorius sua prædicatione circumdans, [totam convertit Armeniam, amansque solitudinis,] decem viros religiosos, quorum nomina sunt Albinus, Euthalius, Bassus, Moyses, Eusebius, Joannes, Agapius c, Arsocius, Antiochus, in episcopos provida discretione promovit: sacerdotes quoque innumeros ordinans, unicuique eorum ecclesiam assignavit. Monasteria quoque in desertis locis plura constituit, in quibus viri Deo dignissimi die noctuque Creatori suo sedulum & acceptabile sacrificium exhibebant: erat enim ibi fervor spiritualis, lectio frequens, oratio assidua & indefessa, edictum de corporis abstinentia, collatio de dulcedine lacrymarum, & cætera ibi sanctæ disciplinæ studia exercebantur. Postquam vero B. Gregorius totam Armeniam ad viam salutis & scientiæ revocavit, contemplationis requiem magis diligens, quam vitæ activæ labores, in desertum ad montana loca perrexit, ut ibi tanto liberius, quanto secretius, Creatori suo posset sollicitius famulari.

[42] Rex autem Teridacius sæpenumero ad eum accedens, [suos tamen subinde visitat. Pietas regis Teridatis,] ipsius pedibus provolutus rogabat eum, ut secum ad urbes descendens conversorum ad Deum animos in fide sua prædicatione firmaret; asserens longe melius ei esse multorum animas reddere Creatori & lucrifacere, quam sibi soli in contemplationis requie providere. Cujus precibus B. Gregorius compatiens & devictus, frequenter solitudinis loca deserens, in civitates Armeniæ descendebat, & cum Teridacio rege permanens, pia illi solatia super quotidiano gemitu & afflictione assidua ministrabat. Teridacius enim rex tum pro sui cordis duritia, tum pro tormentis, quæ B. Gregorio inferri jusserat, crebra suspiria & innumeros singultus emittens, amaras lacrymas indesinenter more currentis fluvii emittebat. Toto namque vitæ suæ tempore in vigiliis, oratione, luctu & jejunio perseverans Creatorem omnium supplicabat, quatenus sua delicta sibi ad pœnam non imputaret, sed ea gratuito dono & ineffabili pietate delere ad sui nominis gloriam dignaretur.

[43] [Gregorii Sermones scripti & obitus.] Postquam vero B. Gregorius universam terram Armeniæ sua prædicatione convertit, ad vitam se transferens contemplativam, secundum sapientiam sibi a Deo datam sermones multos & ædificationis verba composuit, atque ad succedentium notitiam & proficuum styli officio designavit, quatenus non solum sui contemporanei & propinqui, verum etiam posteri & remoti in doctrina ejus largiflua salutis consilium invenirent. In bonis etiam operibus adeo se pervigilem & studiosum ostendit, ut & actio suo nomini conveniret, & nomen congrueret actioni. Nequaquam enim more illorum, qui tuba inversa canunt, & sermones suos operibus destruebat, & opera sermonibus impugnabat. Cum ergo post bonum certamen, quod certaverat, cursum ministerii consummasset, immortalitatis stolam pro retributione justitiæ recepturus, senex & plenus dierum ad Dominum in pace migravit. Cujus festum celebratur quarto Nonas Decembris ad laudem & gloriam Domini nostri Jesu Christi, qui cum Patre & spiritu sancto vivit & regnat Deus per omnia sæcula sæculorum. Amen.

ANNOTATA.

a De consecratione per Leontium Cæsareensem constat. At consecratio facta est tempore persecutionis. Hinc multa Græci scriptoris asserta, etiamsi hic non parum sint contracta & modestius posita, non fiunt verisimilia. Videri poterunt Annotata ad Vitam Græcam cap. 12.

b De uno in via destructo loquitur Vita Græca num. 141 & seqq. De pluribus ecclesiis quasi in itinere exstructis mox eadem agit, sed verisimiliter præpropere.

c Hoc loco omissus Artius, & sequentis nomen leviter mutatum. Consule Græcum num. 154, & ad illam Vitam Annotata pro reliquis.

* Deest ut

DE S. LEOPARDO MARTYRE ROMANO,
CULTO AQUISGRANI IN GERMANIA.

Sub Juliano, ut fertur.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Memoria in sacris Fastis; translatio & cultus Aquisgrani: Acta fabulosa.

Leopardus martyr Romanus, cultus Aquisgrani in Germania (S.)

AUCTORE C. S.

Petrus Galesinius in Martyrologio sanctæ Romanæ Ecclesiæ S. Leopardum hodie annuntiavit Aquisgrani in Germania Cis-Rhenana his verbis: [Illum hoc die annuntiant Martyrologium Galesinii, & Romanum Baronii,] Aquisgrani, S. Leopardi martyris, qui Juliani imperatoris jussu pro Christi gloria primo variis excruciatus suppliciis, demum veræ divinæque pietatis athleta fortissimus, datis cervicibus, coronatur. Eumdem in suo Martyrologio Romano retinuit Baronius, adscripta urbe Roma pro palæstra; quo modo etiam legitur in hodierno, quod a Benedicto XIV summo Pontifico recognitum, abhinc aliquot annis recusum est. Hujus verba accipe. Eodem die, S. Leopardi martyris, ex domesticis Juliani apostatæ, cui caput Romæ amputatum fuit, & corpus ejus Aquisgranum translatum. Galesinius in Annotationibus suis laudat Tabulas Aquisgranenses & Molani Indiculum Sanctorum Belgii; Baronius autem eumdem Molanum in Indiculo & additionibus ad Martyrologium Usuardi.

[2] In hisce Molanus apud Sollerium nostrum inter Auctaria Usuardina ad hunc diem sic habet: [Molanus & Grevenus in Auctariis Usuardinis;] Eodem die, festivitas S. Leopardi martyris; ac mox minoribus typis addit: Romæ; nunc in Aquisgrani quiescentis. In Indiculo autem Sanctorum Belgii hæc ait: S. Leopardus martyr, cubicularius Juliani imperatoris, a quo etiam post varia tormenta Romæ capite plexus est; translatus quiescit Aquisgrani, quod oppidum est imperiale diœcesis Leodiensis. Festum ejus incidit in trigesimum Septembris. Pluribus de eodem denuo agit in Natalibus Belgii, ubi ex Lectionibus ecclesiæ Aquensis, sive Aquisgranensis, elogium ei texuit, quod quia ex Actis infra dandis contractum est, prætermitto. Molanum igitur, qui post medium seculum XVI scripsit, primum e martyrologis ducem hic secuti fuere Galesinius & Cardinalis Baronius; ego aliquot antiquiores adjungam. Grevenus in suo Martyrologio Usuardino, anno 1521 edito, quo se usum fuisse, Molanus in Præfatione indicat, sanctum Martyrem hoc eodem die jam commemoraverat; Romæ (inquiens) S. Leopardi martyris, apud Aquisgrani nunc quiescentis: quæ ipsissima fere verba sunt, quæ a Molano primæ annuntiationi suæ adjecta dixi.

[3] In Florario quoque nostro Ms. Sanctorum, quod anno 1486 ad calcem perductum esse notatur, [Florarium, editio Lubeco-Coloniensis, & Ms. Martyrologium Bedæ,] hodie legitur: Aquisgrani, sancti Leopardi martyris. Ejusdem ætatis est Martyrologium Usuardinum editionis Lubeco-Coloniensis, anno 1490 factæ, quod pariter habet: Ipso die, sancti Leopardi martyris. Denique his omnibus multo antiquius est Martyrologium Bedæ, quod in usum imperialis basilicæ S. Mariæ Virginis Aquisgranensis auctum, & ex ejusdem Ms. codice descriptum exstat in Museo nostro. Nullum quidem annum præfert; sed cum præfixum habeat Chronicon a Nativitate Christi usque in annum 1196 deductum, neque in isto Martyrologio ullus Sanctus eo tempore posterior occurrat, verisimillimum est, utrumque circa finem seculi XII exaratum esse. In hoc ad prædictum diem sic dicitur: Eodem die, festivitais (lege festivitas) sancti Leopardi martyris. Porro ad hæc observare tria possumus.

[4] Primum est, per vocem festivitas festum aliquod peculiare, [in usum basilicæ Aquisgranensis auctum.] non solam Sancti in sacris Fastis memoriam indicari, idque Aquisgrani, cum S. Leopardi corpus jam tum quievisse dicendum sit in basilica Aquisgranensi, ad cujus usum istud Bedæ Martyrologium auctum fuit. Secundum est, dubium relinqui, an ibidem memoria natalis seu martyrii dies, an translationis vel alterius cujuscumque solemnitatis indicetur: nam & vox festivitas ambigua est; & in aliis ejusdem Martyrologii annuntiationibus Natale, depositio, passio, vel aliqua ejusmodi vocula pro martyrum memoria ordinarie leguntur. Tertio denique non videtur dubitandum, quin Molanus primam annuntiationis suæ partem, quam in priori editione solam habet, ex illo ipso Martyrologio acceperit; tum quia etiam utitur voce festivitas; tum quia annuntiationi apposuit litteram P, qua in Præfatione num. X præmonuerat, indicari ista hausta esse ex Martyrologio propriæ ecclesiæ apud Belgas; hoc est, in qua corpus sanctum quiescit, vel in qua Sanctus resedit. Belgis autem Aquisgranenses accensuit.

[5] [Colitur Aquisgrani, ubi ejus corpus asservatur,] Corpus S. Leopardi martyris in prædicta basilica Aquisgrani a multo tempore religiose servatum esse, etiam aliunde discimus. Passio illius Ms., quam dabo, sic habet in calce: Postea vero translatus Aquisgrani, ubi usque hodie ejus pia intercessio quæritur, & de miraculis tam gloriosi Martyris per fidelium voces laus Christo recitatur, annuente Domino nostro Jesu Christo, cujus floret imperium in sæcula sæculorum. Amen. De eodem sacro corpore ibidem quiescente etiam consentiunt Petrus à Beeck in Aquisgrano cap. 9, Joannes Noppius in ejusdem civitatis Chronico lib. 1, cap. 2, & libelli sive catalogi sacrarum reliquiarum, quæ singulis septenniis in eadem imperiali basilica publice ac solemniter fidelibus solent ostendi, & inter quas decimo septimo loco corpus S. Leopardi recensetur. Laudatus Noppius præterea scribit, sacra hujus ossa simul cum corpore S. Caroli Magni imperatoris pretiosæ thecæ inclusa fuisse. Verba ejus ex Germanicis Latina subjungo.

[6] [quod tamen non videtur cum S. Caroli Magni corpore] Post peractam canonizationem (Caroli Magni) sacrum hujus corpus una cum ossibus nobilis Romani ac martyris S. Leopardi a prædictis duobus episcopis (Coloniensi atque Leodiensi) positum fuit in arca aurea, quæ hodieque in chori ara servatur, ac in majoribus solemnitatibus spectanda deponitur. Ita quidem ille, at mihi parum versimiliter. Canonizatio hæc, quam anno 1166 factam præmiserat, fuit solemnis Caroli Magni corporis elevatio, quam Fredericus I imperator cum consensu antipapæ sui Guidonis Cremensis, Paschalis III dicti, assistentibus Raynaldo archiepiscopo Coloniensi & Alexandro Leodiensi antistite, multisque imperii principibus peregit: de qua consule Opus nostrum tom. 2 Januarii in S. Carolo Magno pag. 888 & sequentibus, ubi etiam dicti Frederici imperatoris diploma, hac super re datum, notatur quidem anno 1166, sed ipsa sacri corporis elevatio præcedenti contigisse dicitur.

[7] [in eadem arca inclusum ac simulelevatum fuisse.] Verum nulla hic de S. Leopardo fit mentio; neque assequi potui, unde Noppius, qui Chronicon suum anno 1632 Coloniæ Agrippinæ typis vulgavit, didicerit, hujus Sancti ossa simul cum corpore S. Caroli Magni in una communi lipsanotheca recondita & suo etiam tempore sic servari solita esse. Certe supra laudati catalogi reliquiarum, variis annis ante & post Noppii Chronicon editi (quorum potior est fides) oppositum docent, dum corpus S. Leopardi recensent, & aliqui etiam ejusdem lipsanothecam æri incisam exhibent sine ulla addita vocula de S. Caroli corpore in eadem theca servato. Quam ob rem suspicor, Noppium hic hallucinatum fuisse, & quod de utriusque Sancti reliquiis in eodem altari asservatis acceperat, de eadem etiam arca interpretatum esse. Verum hæc melius dispicere poterunt Aquisgranenses. Utut sit, ex dictis prudenter dubitari nequit, quin S. Leopardi martyris corpus, aut saltem ejusdem notabilis pars, in sæpe dicta basilica Aquisgrani jam ab aliquot seculis quiescat, magnoque semper in honore fuerit, cum inter celebriores sacras reliquias singulis septenniis magna cum solemnitate publicæ soleat venerationi exponi.

[8] [Dicitur corpus ejus Otriculo ex Umbria] Locum, ex quo hæ S. Leopardi exuviæ Aquisgranum allatæ fuerunt, scriptor Passionis illius assignat Utricolam, in quo loco illum mox a martyrio primitus sepultum fuisse ait, ultra triginta milliaria dissito ab urbe Roma. Eadem prorsus habet Molanus in Natalibus Sanctorum Belgii, ex Lectionibus, ut ait, ipsius ecclesiæ Aquisgranensis. Utricola, sive Otriculum, vel ut alii scribunt, Ocriculum, olim civitas episcopalis fuit, pro qua destructa mille circiter passibus inde aliud ejus nominis oppidum postea conditum exstat non longe a Tiberi fluvio, in Umbria ac in diœcesi Narniensi, Italis etiam nunc Otricoli dictum. In eo Oppido olim (ac forte etiam suo tempore) jacuisse alicujus S. Leopardi martyris corpus, ait Jacobillus in Sanctis Umbriæ, ab Henschenio nostro relatus ad diem XIV Maii in SS. Victore & Corona pag. 269, num. 2, ubi ex illius fide dicitur ibidem in charta membranea sic legi: Ex æde divi Victoris Tiberina anno Domini MCCCXVI sanctorum martyrum, Fulgentii, Elozymi, Nectarii, Leopardi & Coronæ translata corpora hoc sub altari quiescunt. Subdit, ad istud altare incisam marmori exstare inscriptionem: Hic requiescunt SS. Fulgentius, Lozymus, Nectarius, Leopardus & Corona, martyres Christi: quæ certe favent assertioni ex Actis Mss. & Molano mox allegatæ.

[9] De tempore & auctore translationis nihil certi traditum reperi, [Aquisgranum translatum, quod satis verisimile est;] nisi quod ea donatio S. Carolo Magno accepta referri videatur; quæ quidem opinio satis verisimilis est, quia constat, Aquisgranensem basilicam ab hoc sancto imperatore conditam, censuque ac supellectili & Sanctorum reliquiis locupletatam esse. Verumtamen cum hæc ratio sola non evincat, suspicionem aliam movere possunt, quæ Henschenius noster mox laudatus in eadem pagina 269 num. 3 ex Ms. Ultrajectino memoravit de corporibus SS. Victoris & Coronæ per Ottonem imperatorem Otriculo Aquisgranum translatis. Ms. hoc, teste Henschenio, continet Sermonem de martyrio & translatione Victoris & Coronæ Utricolo Aquisgranum; in eoque legitur: Quæ (corpora SS. Victoris & Coronæ) Otho imperator Romæ coronatus Aquisgranum detulisset: ubi in capella S. Mariæ a Carolo Magno constructa singulis sub altaribus essent condita, ibique Dei annuente gratia, multa salutis præstarentur miracula. Hæc, inquam, suspicionem movere possunt pro S. Leopardi translatione eidem Ottoni adscribenda, præsertim quia verbis numero præcedenti datis expressa mentio fit de SS. Leopardi, Coronæ aliorumque reliquiis simul asservatis Otriculi, unde secundum dicta superius S. Leopardi martyris, de quo agimus, corpus Aquisgranum translatum fuisse creditur.

[10] Fortasse in alterutram partem aliquid certius proferre possem, [sed de tempore ac auctore translationis minus constat.] si Ms. Ultrajectinum ab Henschenio laudatum, quod frustra quæsivi, ad manus meas pervenisset. Porro sive Aquisgranenses sui S. Leopardi corpus a Carolo Magno, sive ab aliquo Ottone acceperint, nihil obsunt allegata num. 8, secundum quæ S. Leopardi corpus seculo XIV adolescente Otriculi etiam quieverit; nec pariter obest, quod Jacobillus post tom. 3 de Sanctis Umbriæ pag. XXXVIII illud etiam inter Sanctorum corpora suo tempore ibidem asservata recensuerit; nam quod sæpe alias in Opere nostro observatum est, id hic etiam fieri potuit, ut notabilis sacri corporis pars corpus dictum fuerit, atque ita una ejusdem parte Aquisgranum translata, alia, quæ Otriculi remanserat, licet forte longe minor, corpus, ut ante, sit appellatum. Atque hæc pro conjecturis a me dicta sunto; nam Jacobillus sanctum illum Leopardum, quasi alium a nostro, fratrem S. Nectarii pariter martyris, ibidem simul quiescentis, facit; quod quo monumento nitatur, mihi plane incompertum est. Hactenus de S. Leopardi reliquiis & cultu.

[11] [Acta ejus, ab auctore minime antiquo scripta,] Acta ejusdem accepimus a Joanne Gamans, Societatis nostræ presbytero, descripta ex antiquo Ms. libro ecclesiæ B. Mariæ Aquensis, id est, Aquisgranensis; suntque simillima, sed prolixiora, elogio, quod Molanum in Natalibus Sanctorum Belgii ex ejusdem imperialis basilicæ lectionibus dedisse, monui num. 2. Illorum scriptor, cum de translatione ad ecclesiam Aquisgranensem facta meminerit, certe seculo nono, cujus initio illa dedicata fuit, antiquior non est, imo forte multo junior, ut ipsemet satis innuit, dum velut de re dudum præterita ait in calce: Postea vero (post primam Sancti sepulturam Otriculi) translatus Aquisgrani, ubi usque hodie ejus pia intercessio quæritur &c. Dubitari tamen posset, an hæc a recentiori scriptore antiquis Actis non fuerint adjecta, si cetera huic suspicioni faverent; quod non modo non faciunt, verum etiam scriptorem loco & tempore a S. Leopardi martyrio longe remotum manifestant.

[12] [fabulis laborant, dum Sanctum Romæ, præsente Juliano,] Duo autem in his Actis fidem scriptoris præsertim sublestam faciunt. Primum est S. Leopardi palæstra Romana, præsente Juliano imperatore apostata; alterum occasio, quo ille Christum confessus & passus dicitur. Quod ad primum attinet, Julianum Romæ tunc degentem facit, & quidem non exiguo tempore, sed ut minimum per quatuor mensium spatia; quod certe contrarium est scriptoribus vetustis ac synchronis, quorum nullus tradidit, Julianum post assumptum in Galliis Augusti titulum umquam Romæ fuisse; & ex quorum dictis præterea constat, eumdem post mortem Constantii, ante quam Christianos persecutus non est, numquam ex Oriente regressum fuisse. Itaque vel palæstra Sancti transferenda est in Orientem, in quem Julianus mox ab obitu Constantii citatis itineribus profectus est; & sic omnia concident, quæ de Leopardi Romano domicilio, deque institutione ac baptismo a quodam Valentino ibidem acceptis, & sepultura Otriculana ille narrat; vel pro Juliano substituendus est præses aliquis aut præfectus Romæ, & fabulis accensenda, quæ idem scriptor Julianum inter ac Leopardum facta refert.

[13] [& divinos honores sibi poscente, passum aiunt,] Alter ejusdem scriptoris error, seu verius commentum est, quod dicat, Julianum jussisse omnes nobiles, infra Romam habitantes, sibi offerre sacrificia, acsi deus esset: ac solitum esse thuribulum aureum coram se quotidie habere, ut omnes, qui illum salutandi gratia accederent, thus in eo adolerent. Hoc autem nemo veterum de Juliano tradidit, nec S. Gregorius Nazianzenus, ipsi synchronus, in Orationibus, quas in illum scriptas reliquit, eidem exprobrare prætermisisset, si is eo etiam dementiæ devenisset. Enimvero Julianus apostata tam ex hujus, quam ex aliorum antiquorum assertis voluit religiosus deorum cultor haberi, non deus. Quin tantam quoque simulabat homo vafer modestiam, ut ne domini quidem titulo, quem alii ejusdem decessores augusti admiserant, compellari se pateretur, ut scribit ipsemet in Misopogo pag. 66, editionis opera Dionysii Petavii factæ. Parum igitur novit Juliani indolem anonymus noster, multumque a verisimili abscessit, dum illum divinos honores sibi poscentem in scenam produxit, sanctumque Leopardum, quod eosdem ei negasset, coronatum martyrio credi voluit.

[14] [quod utrumquæ falsum esse] Objici hic posset locus ex laudato S. Gregorio Nazianzeno, qui in Oratione 3, quæ adversus Julianum est, inter nefarias artes, quibus illum usum esse scribit, ut Christianos sensim ac velut inscios ad idolorum cultum adduceret, etiam istam narrat. Julianus anniversarium festum celebrans, singulis militibus donativum de more largiturus, juxta se aurum & thus poni jussit, ac in propinquo ignem; voluitque, ut quilibet, antequam donativa acciperent, ex antiquo, ut præferebat, more in largitionibus imperatoriis servari solito, thus incenderent; re ipsa autem, ut hac cæremonia Christianam fidem abnegasse censerentur. Sic est, hæc ibi pluribus narrat Gregorius, uti & Sozomenus lib. 5, cap. 17; sed ambo eadem non Juliani vanæ ambitioni, sed ejusdem impio studio in promovendo inanium deorum cultu adscribunt.

[15] Propter facti tamen similitudinem suspicor, hunc ipsum locum anonymo nostro præluxisse, [ostenditur. Julianus domesticos suos persecutus est,] illumque totam Nazianzeni narrationem sic immutasse, ut, quod in Oriente contigerat, Romæ factum dixerit; pro militibus omnes nobiles infra Romam habitantes substituerit; ac denique, quod a Juliano apostata semel dicta occasione perfide tentatum fuerat, ipse illum ad divinos honores sibi arrogandos quotidie factitasse commentus sit. His fabulis rejectis, videamus, quid de S. Leopardo admitti possit; solent enim fabulæ veris misceri. Illum Juliani apostatæ cubicularium fuisse ait, & pro Christi fide occisum. Nihil hoc difficultatis patitur, nec caret exemplo sub Juliano, qui cum Christianam religionem paulatim abolere decrevisset, domesticos suos in primis aggressus est, teste laudato S. Gregorio, cujus verba sunt, quæ subdo. Quod cum in animum induxisset, … alterum ipsius stratagema hoc fuit, solumque ex omnibus cautum & circumspectum; tametsi alioqui valde impium, ut a domesticis & satellitum manu (quod omnibus persecutoribus familiare est) sceleris exordium duceret.

[16] Neque enim fieri posse (noverat) ut externos aggrederetur; [e quibus forte fuit S. Leopardus, & in Oriente passus;] nisi his sibi conciliatis atque adjunctis, quemadmodum nec exercitum adversus hostes ducere, cum imperatore contendentem & dissidentem. Atque hanc ob causam aulam totam commutat, aliis morte prius subductis ac de medio sublatis, aliis submotis & expulsis; non tam quia benevolo erga magnum imperatorem (Constantium) animo fuerant, quam quod majori erga majorem imperatorem (Christum) benevolentia afficerentur. Ex hisce ergo unus fuisse credi posset S. Leopardus cubicularius, nisi Romæ passus esse diceretur, quo tempore Julianus, cui erat a cubiculis, cum tota aula sua versabatur in Oriente. Contra vero, si ille in Oriente passus sit, qua ratione Valentinus (ut in eadem Passione legitur) prope Romam habitans, ejusdem corpus mox a martyrio sepelivit Otriculi in Umbria, unde Aquisgranum translatum creditur. Ne lectorem pluribus morer; unum e duobus statuendum est; videlicet, vel S. Leopardum in Oriente passum esse, vel, si Romæ passus sit, fabulosa esse omnia, quæ de ejusdem cum Juliano gestis anonymus venditat.

[17] Postremum mihi probabilius apparet ob rationes, quas lectori expendendas propono. [sed verisimilius Romæ, absente Juliano,] Primo potuit anonymus noster multo melius instrui de loco, ex quo S. Leopardi reliquias Aquisgranenses acceperint, quam de ejusdem gestis tot secula anterioribus: si autem illæ Otriculo acceptæ sint, verisimilius est, Sanctum Romæ passum esse, quam in Oriente; cum de translatione hinc facta Otriculum nihil sciatur. Secundo sic facile componi potest sancti Martyris Romana palæstra cum sepultura Otriculana. Tertio secundum allegata num. 8 & 10 fuit Otriculi alicujus S. Leopardi martyris corpus, vel saltem reliquiæ, quarum magna vel etiam potior pars potuit Aquisgranum translata fuisse. Quarto denique id etiam in aliorum martyrum Actis sequioris notæ satis commune est, ut imperatores, sub quibus passi fuere, velut præsentes inducantur, quos constat tunc procul inde abfuisse.

[18] [sub præfecto gentili] Hoc ipsum etiam in persecutione Juliani locum habere, observavit Cardinalis Baronius, qui in Annotatis ad Martyrologium Romanum die X Maii in S. Gordiano sub illo pariter passo, Admonemus, inquit, iterum lectorem, carnificinas illas, quas Romæ in Christianos exerceri solitas temporibus Juliani ferunt, non ab ipso Juliano, sed Aproniano præfecto Urbis institutas &c. Imo ea erat Juliani vafrities, ut, quo mansueti animi princeps haberetur, nulla lata lege Christianos ad idololatriam cogeret, nec cogi velle diceret; sed interim tales præfectos præsidesque populis daret, qui probe noverant, se nihil gratius ei posse præstare, quam si illos modis omnibus quam crudelissime persequerentur; uti non uno in loco laudatus S. Gregorius testatus est. Legerit ergo anonymus noster, S. Leopardum, cujus corpus Aquisgranenses Otriculo acceperant, Romæ passum fuisse sub Juliano apostata, idque de imperatore præsente perperam interpretatus, conjecturas suas infeliciter addiderit & pro factis venditaverit.

[19] [martyr occubuit.] Ceterum Tillemontius tom. 7 Monument. Eccles. in persecutione Juliani apostatæ art. XI observat, eodem imperante, urbis Romanæ præfecturam tres gessisse, Tertullum, Maximum & Apronianum, paganos omnes. Denique, si S. Leopardus revera sub Juliano passus sit, ejusdem martyrium inter mortem Constantii imperatoris, quæ mense Novembri anni 361 contigit, ac Juliani necem, qua mense Junio anni 363 impietatis suæ pœnas dedit, reponendum est. Nunc Acta subjicio; quæ, licet fabulosa aut certe fabulis conspersa sint, quia tamen nec prolixa sunt, nec alibi, quod sciam, typis edita, danda censui, ut eruditus lector ipse suum de iisdem judicium facilius ferre queat.

ACTA FABULOSA
Auctore anonymo
Ex codice Ms. ecclesiæ B. Mariæ Aquisgranensis.

Leopardus martyr Romanus, cultus Aquisgrani in Germania (S.)

BHL Number: 4888

A. ANONYMO.

[Romæ nobiliter natus, a Juliano apostata] Temporibus Juliani apostatæ a fuit vir quidam magnæ nobilitatis intra urbem Romanam, cujus erat nomen Leopardus, qui etiam habitabat in domo Aquilinea b, unicus patris sui filius. Dum ipse vero jam dictus Puer pervenisset ad suam ætatem, mittitur a patre ad discendum septem liberales artes. Prætitulatus vero apostata iter agebat per domum Aquilineam, aspiciensque sursum, vidit quendam Puerum specie admirabilem in corpore, sed pulchriorem in animo; crispo capite, lato humero, subtili ventre, oculis more Romano nigris, lacertis quoque robustis, genis pubescentibus, alacri vultu & mediocri statura c. Dum vero prænominatus apostata ad palatium reversus fuisset, misit quendam juvenem nomine Gallum, ut sub imperiali præcepto jussus sibi pater eum præsentaret, eo quod a tanto Juvene servitium habere decrevisset: pater vero gaudens lætanter eum ad palatium direxit.

[2] Julianus autem videns eum, circumstantibus consulibus referebat: [adsciscitur cubicularius, sed a Valentino] O quam decet, talem tanto servire. Manente itaque secum Puero per quatuor mensium spatia, in tantum sibi placuit, ut ab ipso appellaretur Cubicularius dilectus; ab omnibus autem Romanis speciosior imperatore vocaretur. Magister autem, ad quem ille missus fuerat pro studio, habitabat super Tyberim juxta pontem Molium d, qui nomine dicebatur Valentinus: fungebatur enim ipse summi sacerdotii honore e, vir præclarus ac Deum timens. Audiens tunc magister Leopardi, quod in tanto dignitatis honore viguisset, nocte ad eum veniens, his verbis alloquitur. O qualis dignitas hujus sæculi, sed quanto major futuri! Ista scilicet visibilis ac commutabilis; ventura autem sine dubio ultra intellectum hominis delectabilis. Scio, te in hujus vanitatis palatio præsentis sæculi magistratum tenere ac gloriam fallacis sæculi multum diligere; ideoque te, dilectissime Fili, diligenter admoneo, ut cogites de interitu antecessorum tuorum, & quo quantoque honore fungerentur, dum in senatorio ordine aliqui morarentur, & quomodo in pulverem sunt redacti. Et quid plura? Ad hoc, quod illi nunc sunt, reverteris, & omnem hujus gloriam absque tua voluntate relinques.

[3] Itaque dulce solamen laborum, melius tibi est, [in fide instructus & baptizatus,] ut sacri chrismatis unctione ac baptismatis unda recreatus, indubitanter post hujus sæculi vitam ad æternæ gloriam hæreditatis pervenias. Igitur Puer monitis magistri stupefactus fuit, ac rursus animum recolligens, voluntaria voce respondit: Salutaris est admonitio tua, pater sancte, ut antea, dum sæpius tecum in scholis studui, multa magnaque miracula de Domino Jesu Christo mihi meisque conscholaribus enarrasti. Ipsum vero, quem prædicas, Jesum Christum credo & confiteor, & in ipsius nomine baptizari volo, ac etiamsi oportuerit me mori, non eum negabo. Magister non modico gaudio repletus, accipiens eum per manum, duxit ad thermas Diocletiani, exuensque eum vestimentis, baptizavit illum in fonte, qui vocatur Palatinus, sub nomine Jesu Christi. Est autem ipse fons infra thermas Diocletiani, ducente aquæductu usque ad chrisotoclinium, quæ vocatur Aurea domus.

[4] In septima itaque die imperator more solito jussit omnes nobiles, [recusansque Juliano thus adolere,] infra Romam habitantes, sibi offerre sacrificia, acsi deus esset. Mos quippe suus talis erat, ut thuribulum aureum coram se quotidie staret, atque omnes, qui ad eum salutando pervenissent, quique per ordinem thimiamata ad laudem misissent f. Tunc contigit quadam die, quod juvenis ipse Leopardus ante eum veniens, thimiamatis confectionem mittere noluisset: cæsar vero signum ei faciens, ut ad se veniret, susurransque ei in auriculam dicit: Oblivioni morem tuum tradidisti, mihi thimiamatis odorem non offerens. Ipse vero Spiritu sancto confortatus, aperta confessione protulit: Christianus sum, & Christum confiteor, & hunc solum adoro. Reddere igitur volo Deo, quæ Dei sunt, tibi autem cæsari, quæ tua sunt. Inclinabat itaque se in manum cæsar, & ingemuit valde, dicens Leopardo: O quomodo carere debes nostra familiaritate; ego autem tuæ decore formositatis! At si non citius a te mihi sacrificium offertur, mors tibi procul dubio apparatur.

[5] [post verbera decollatur, sepelitur, Aquisgranum transfertur.] Ipse vero e contra audacter loquutus, talem sermonem protulit: Dominus in Euangelio dicit: Nolite timere eos, qui corpus occidunt, animam autem non possunt occidere. Nec, cæsar, tuas minas timeo, nec pro te Deum relinquo. Cæsar furore correptus, jussit eum carnificibus dari, ut eum verberibus cæsum, si possent, a credulitate sua cessare facerent. Videntes autem, quod nihil proficerent, reversi nuntiaverunt cæsari: Julianus vero commotus jussit eum extra muros decollari. Decollatus est autem Athleta Christi pridie Kalendas Octobris sub Juliano apostata g. Dictum est ergo Valentino de bono certamine ipsius; qui cum gaudio veniens, corpusque ejus colligens cum aromatibus & linteis pretiosis, duxit eum ultra triginta milliaria in locum, qui vocatur Utricola h: non enim audebat eum Romæ sepelire propter metum cæsaris. Postea vero translatus Aquisgrani i, ubi usque hodie ejus pia intercessio quæritur, & de miraculis tam gloriosi Martyris per fidelium voces laus Christo recitatur, annuente Domino nostro Jesu Christo, cujus floret imperium in sæcula sæculorum. Amen.

ANNOTATA.

a Julianus apostata ab exercitu suo Parisiis proclamatus augustus anno 360, Romanum imperium post Constantium, mense Novembri anni 361 mortuum, solus obtinuit usque in annum 363, cujus mense Junio, die 26 impiam animam exhalavit ex vulnere in bello adversus Persas accepto. Hoc autem tam exiguo imperii sui tempore Ecclesiam Dei, præsertim per ministros suos, graviter persecutus est.

b Quam domum hic per Aquilineam designat? An forte domum C. Aquilii equitis Romani, & clarissimi juris periti, in colle Viminali olim celebrem? Parum refert; quia ex dictis in Commentario fabulosa sunt, quæ de Juliani apostatæ mora Romana gestisque in Urbe cum S. Leopardo anonymus enarravit.

c Tam accurata sancti Martyris descriptio oculatum testem vel oculati testis testimonium, vel fabulatoremindicat; quod postremum hic ex ceteris omnibus manifestum est.

d Pontem Milvium designat, duobus circiter milliaribus ab urbe Roma dissitum, Constantini Magni de Maxentio victoria celebrem, Italis Ponte Molle, a quo Anonymus Molium fecit, appellatum. Verum hinc denuo liquet, scriptorem hunc a S. Leopardi temporibus longissime abfuisse.

e Molanus in Natalibus Sanctorum Belgii arbitratus est, hunc Valentinum fuisse S. Valentinum episcopum Interamnensem; cujus, inquit, tempus in Gestis suis non exprimitur, sed ex eis constat, Romæ eum habuisse multitudinem scholasticorum. Acta hujus Sancti illustrata habes in Opere nostro ad diem 14 Februarii, ibidemque pag. 757, num. 10 dicitur quidem multitudo scholasticorum illius opera ad Christum confluxisse, sed non ab eodem in liberalibus artibus instituta fuisse. Verum hoc nihil refert: cum enim S. Valentinus episcopus Interamnensis seculo tertio passus sit, debuit hic alius fuisse a magistro S. Leopardi; vel hujus martyrium ad seculum tertium pariter referendum est. Porro sublestior est anonymi nostri fides, quam ut in S. Leopardi magistrum pluribus inquiramus.

f Fabulosa hæc esse, probavi in Commentario.

g Genus, locum diemque martyrii ac persecutorem, sub quo S. Leopardus passus est, forsitan e vetustiori didicit anonymus.

h De Utricola, sive Otriculo consule Commentarium num. 8.

i Adi eumdem Commentarium.

DE S. HIERONYMO PRESBYTERO
ET DOCTORE ECCLESIÆ IN BETHLEEM.

Probabilius anno CDXIX.

COMMENTARIUS HISTORICUS.

Hieronymus presbyter & doctor Ecclesiæ, in Bethleem (S.)

BHL Number: 3876, 3878

AUCTORE J. S.

§ I. Generalis hujus Commentarii idea.

Apud Sulpicium Severum lib. 1 Dialogorum cap. 9 Posthumianus, qui sex mensibus apud S. Hieronymum fuerat, [Ut S. Hieronymus multos vivens habuit hostes,] testatur, eum hæreticis odio fuisse, bonis omnibus admirationi & amori. Verissimum hoc esse Posthumiani assertum, ignorare poterit nullus, qui sanctissimi Doctoris Opera diligenter perlegerit. Si quis vero consideraverit, prava Joviniani & Vigilantii dogmata, quæ S. Hieronymus acriter refutavit, ac semper in scriptis suis refutare pergit, seculis posterioribus resuscitata fuisse, non mirabitur, odio etiamnum esse Hieronymum iis omnibus, qui Jovinianum, Vigilantium, aliosque hæreticos malunt duces habere, quam sanctos Ecclesiæ Patres. Horum igitur, utpote apertorum hostium, facile possemus judicia contemnere, nisi causam odii sui callide celarent, aliaque in Operibus S. Hieronymi quærerent, ut Viro maximo maculas aliquot possent adspergere, & sic alios in partes suas traherent contra famam Doctoris integerrimi.

[2] Etenim, quemadmodum vivens Hieronymus non solos hæreticos habuit adversarios & obtrectatores, [ita etiamnum non paucos] sed multos etiam alios, ita hoc tempore non paucos reperio, qui ejusdem facta scriptaque irreverenter & immisericorditer carpunt, assertisque non minus falsis, quam odiosis, Sancti famam maculare student. Inter hos eminere videntur illi, qui auctoritatem Romani Pontificis solent arrodere. An istis fortasse displicuerint magnifica elogia, quibus fidem Romanam Apostolico ore laudatam frequenter celebrat, quibus cathedram S. Petri effert, quibus a Sede Romana omnem in fidei articulis errorem amovet, eidemque incorruptam Patrum hæreditatem vindicat, certo edicere nequeo. At saltem video, ea ab ipsis alto involvi silentio. An forte illos magis offenderit, quod S. Hieronymus clarissimis verbis asserat necessitatem communicandi cum Romana Ecclesia, quod prophanos dicat, omnique salutis spe excludat illos omnes, qui a communione Romani Pontificis se subtrahunt, aliis ego considerandum relinquam. Hoc tamen asserere non dubito, ex ipsis S. Hieronymi Operibus diligenter perlectis aliam mihi prorsus de sancto Doctore ideam ingestam esse, quam nonnulli scriptores ingerere studuerunt.

[3] Vidit olim Erasmus, qui S. Hieronymi Opera edidit & Vitam scripsit, [habet obtrectatores iniquos,] iniqua esse quorumdam de moribus S. Hieronymi judicia. Idem judicarunt alii Operum ejus editores, & nominatim Joannes Martianæus, qui ideam generalem, a nupero scriptore de moribus Hieronymi datam, pro hispido phantasmate habuit, non pro vera idea. Obstupui similiter, fateor, & exhorrui ad ideam generalem, quam dedit Tillemontius tom. 12 art. 1 de S. Hieronymo, etiamsi in utramque partem disserat, & nonnulla ab aliis magis reprehensa mitigare utcumque videatur, ac paucula etiam de Sancti virtutibus misceat. Hoc saltem gaudeo, agnovisse Tillemontium, solidam S. Hieronymo fuisse humilitatem: sed parum capio, quomodo cum eo virtutum fundamento conjungat vitia nonnulla, quæ cum solida humilitate vix conjungi possunt, ortumque ducunt ex superbia, præsertim cum vitia illa asserat sine ulla probatione idonea. Verum Tillemontii asserta mox examinabo. De aliis Hieronymi censoribus, qui præcipue Sanctum accusant de nimia styli acrimonia, generatim dicendum videtur, ipsos incidisse in illud ipsum vitium, quod immerito fortasse in Hieronymo reprehendunt, & certe multum exaggerant supra verum. Facile credidero, acrimoniam illam a multis jactari, qui rem ipsam non examinarunt, sed aliorum censuris credulos se præbuerunt, aut paucula solum Opuscula Sancti legerunt.

[4] [& censores levissimos.] At non sunt tam facile ferenda judicia de viris sanctitate famosis, qualis in primis est S. Hieronymus; sed mature omnia sunt expendenda, consideratis rerum singularum adjunctis. Etenim si omnem styli acrimoniam temere condemnemus, condemnabimus Prophetas, Apostolos, Joannem Baptistam, imo & Christum Dominum, qui, etiamsi mitissimus hominum esset, Pharisaicam superbiam subinde acrioribus verbis confundendam censuit, exemploque suo falli nescio luculenter docuit, non omnem verborum acrimoniam aut suavitati aut lenitati aut caritati esse contrariam. Quare diligenter considerandum est, contra quos acriori stylo usus sit S. Hieronymus, quibus occasionibus pungenti utcumque calamo pugnandum duxerit, quem in finem adversarios durius percusserit, quantam conflictu vehementiore utilitatem Ecclesiæ attulerit. Nam si hæc omnia maturo examine fuerint expensa, si raro in Operibus Hieronymi, habita ratione multitudinis, acrimonia styli apparuerit, non magis fortasse qualiscumque illa vehementia censuræ obnoxia videbitur, quam fortitudo militis, ferreo brachio hostes a patria arcentis; quam solicitudo patris, filium rebellem duris plagis ad frugem revocantis, quam prudentia experti medici, putrida membra, ne vicina inficiantur, resecantis.

[5] [Observatæ] Lubet breviter huc transferre omnia, quæ Tillemontius in S. Hieronymo art. 1 non immerito reprehensa censuit, aut ipse tamquam reprehendenda observat. Primum ait, S. Hieronymum in scriptis suis satis frequenter aberrare, assignatque pro omni probatione levissimum memoriæ lapsum, apud Cotelerium tom. 2 pag. 260 assignatum, nimirum quod credatur laudasse verba Theophili Antiocheni pro verbis S. Ignatii, ejusdem civitatis episcopi. Ne certum quidem est, memoria ibi lapsum esse S. Hieronymum. At longe certissimum est, ex leviusculo memoriæ lapsu perperam inferri, Sanctum satis frequenter in scribendo aberrare; neque id recte dicendum, etiamsi alia id genus leviuscula afferri valeant. Secunda accusatio; eaque gravior est, quod ex Origene varia Operi suo inseruerit veritati contraria, laudaturque præclarum scilicet Opus Dupinii, quod ne nominare quidem in Opere nostro volumus. At nec Dupinius nec Rufinus idonei sunt testes ad notam illam Hieronymo inurendam, sed consulenda erant Opera ipsa S. Hieronymi, examinandaque loca, quæ Rufinus objecit: nam hoc examine satis patebit, nullos Origenis errores ab Hieronymo umquam approbatos, sed eo solum modo recitatos, ut abunde liqueat, alienum ab iis fuisse Hieronymum. Verum hæc suis locis fusius venient disputanda contra defensorem Rufini Tillemontium.

[6] Tertia accusatio est, quod S. Hieronymus male locutus sit de S. Joanne Chrysostomo. [contra S. Hieronymum] At hanc variorum opinionem, quæ famæ S. Hieronymi apud neotericos multum nocuit, jam refutavi in S. Chrysostomo ad XIV Septembris, ac ne probabilem quidem existimo. Quarta est, quod non eadem æquitate, qua id fecit S. Augustinus, in improbis bonum, quod habebant, a malo distinxerit. Dicit hoc Tillemontius sine ulla probatione: contrarium probabit tota gestorum series. Quinta accusatio Tillemontii est, Quicumque adversarium habuit (Hieronymum) semper fere fuit hominum vilissimus. Laudat Norisium, qui ea certe verba non habet loco assignato in margine. Si vero haberet, auctoritas neoterici scriptoris nihil evinceret, cum facta sint reclamatura: nam si hostes Ecclesiæ aliquando contempsit, id justa ratione fecit, ut probabitur. Sexta accusatio est, quod nimium jactaverit Hieronymus eloquentiam suam. Frivola est Rufini calumnia, quia S. Hieronymus aliquando poëtarum aliorumque scriptorum gentilium verba adducit. Hoc autem eum fecisse laudabili ratione ostendam contra ineptias Rufini.

[7] Septima accusatio est Palladii item inimici, invidiam Hieronymo objicientis. [a Tillemontio] Palladio, quem ut hostem omittere debuerat, suppetias venit suis verbis Tillemontius, definitque, Sanctum indole fuisse utcumque amara & morosa, quæ multis displicuerit. Quin & facile iratum fuisse dicit, ac difficulter ignovisse illis, a quibus se læsum credebat. Verum per totum hujus Commentarii decursum ostendam, mitissimum fuisse Hieronymi ingenium; sed ab omni adulatione alienum, & liberum ad vera edicenda, ac festivo etiam joco inimicos, qui longe graviora merebantur, irridendos. Hinc, teste Posthumiano jam laudato, eum boni omnes admirantur & diligunt. Hinc paulo post ait idem Posthumianus: Nisi mihi fuisset fixum animo, & promissum Deo teste, propositam eremum adire, vel exigui temporis punctum a tanto Viro discedere noluissem. Hinc ex Italia, Gallia, Hispania, Africa, aliisque regionibus ad visendum Hieronymum accurrerunt non pauci, ut dicetur suis locis. Liceat hic verbo edicere, ex lectis Hieronymi Operibus, aliorumque de eo scriptis, aliam mihi prorsus esse de indole Sancti opinionem, iniquissimamque videri censuram Tillemontii.

[8] [expenduntur;] Tam vero ridicula, & ab omni etiam specie veri aliena videtur comparatio ejusdem Tillemontii inter Hieronymum & Rufinum, ut vix oculis meis credam, eum scribere potuisse, quæ impressa lego. Nam, inquit, si (virtus solida) unice consisteret in vita æquabili & uniformi, in qua pauci committuntur defectus, ratio esset præferendi Rufinum. Et deinde rursus multum moderationis attribuit Rufino, nullibi Hieronymo. Verum hæc crisis talis omnino mihi videtur, qualis foret, si quis colubrum tacite mordentem præferret cani, præ foribus domini sui contra fures nocturnos latranti. Si Tillemontius veterum judicia, ac nominatim S. Augustini maluisset sequi, quam recentium hæreticorum, Hieronymo moderationem, Rufino maledicta attribuisset. Certe Augustinus in Epistola inter Hieronymianas 110, lecta S. Hieronymi contra Rufinum Apologia, ait: Et tu quidem quantum tibi modereris, quantumque teneas aculeos indignationis tuæ, ne reddas maledictum pro maledicto, satis in tuis litteris eminet. In eadem rursum Epistola sub finem: Quapropter quis prudentium non videat, etiam tu quam tolerabiliter feras amicissimi quondam & familiarissimi incredibiles nunc inimicitias, consolante conscientia &c. Verum hæc suo loco latius deducentur, & ex ipsis Hieronymi ac Rufini scriptis luculenter probabitur, nihil omisisse Rufinum, quo Hieronymi famam denigraret; Hieronymum vero, ut generosum Athletam, causa non minus quam eloquentia superiorem, pepercisse Rufino in reliquis; at parcere non debuisse in causa fidei, ne hæresis Origenistarum majora caperet incrementa.

[9] [aliaque generatim perstringuntur.] Mitto alia, quæ de vitiis S. Hieronymi generatim dicit Tillemontius, mitto similiter pauca illa, quæ de virtutibus ejus jejune perstrinxit: nam Sanctum multis accusare, paucisque timide ac frigide defendere, prævaricatio mihi videtur, non defensio. Nec defectum illum reparavit post relatam S. Hieronymi mortem art. 143, ubi ait, aliis se relinquere curam colligendi elogia, quibus viri illustres Sanctum certatim exornarunt. Posset hoc excusari, si idem passim fecisset de aliis, si in Rufinum Hieronymi adversarium non fuisset liberalior, si saltem per decursum lucubrationis suæ honorifica antiquorum elogia suis locis fideliter inseruisset: at hac quoque ex parte aliquando deficientem invenio. Mitto demum hoc loco omnia alia, sive ab hæreticis sive a Catholicis contra mores aut doctrinam S. Hieronymi objecta; sed singula, quæ aliquid speciei habent, suis locis commemorabo & examinabo. Liceat interea candide edicere, me tot objectionum, ne dicam calumniarum causa, non solum Opera S. Hieronymi perlegere voluisse, antequam hunc scribere cœpi Commentarium; sed pleraque etiam neotericorum de Hieronymo scripta diligenter considerasse ac subinde cum aliquot Sancti scriptis contulisse; antequam qualecumque de moribus Sancti formarem judicium: nec tamen invenisse ullam post baptismum in sancto Doctore maculam; nullum ejus dictum aut factum, quod nequeat defendi ut laudabile, aut certe excusari ut bona intentione commendandum. Hoc autem ut clarius lector intelligere valeat, ad singula facta, quæ obtrectatoribus occasionem præbere utcumque possent, rationes, quibus ad ita agendum moveri potuit, assignare conabor.

§ II. Documenta præcipua de S. Hieronymo, cum vetustiora tum etiam recentiora.

[Vita colligenda ex ipso maxime Hieronymo. & aliis synchronis.] Nunc paucis enumerare placet præcipua documenta, ex quibus haurienda est Vita S. Hieronymi. Cum nulla habeatur Vita satis antiqua aut satis accurata, ut enumeratione multarum statim innotescet, gesta virtutesque Viri sanctissimi ex ipsis ejus Operibus sunt colligenda, non quod laudes suas inaniter celebret, sed quod frequenter indicet, quo tempore librum aliquem aut Epistolam scripserit, & non raro etiam aliqua breviter de gestis suis insinuet; insuper quod alios monendo vel hortando sua non obscure sensa insinuet, ac demum quod scripta ipsa gestorum ac laborum ejus pars sint maxima. S. Augustinus aliquod etiam ad colligendam S. Hieronymi Vitam affert subsidium, cum quod plures ad ipsum scripserit Epistolas, tum quod eumdem in aliis suis Operibus non raro laudet. Accedunt in Epistolis suis S. Paulinus, Theophilus Alexandrinus, S. Innocentius Papa, Sulpicius Severus in Dialogis, S. Prosper in Chronico, aliique plures coævi aut suppares, de quibus fiet mentio suis locis. Non licebit etiam prætermittere scripta Rufini contra S. Hieronymum cum Hieronymianis impressa, ut ex illis magis elucescat, quam acerbe simul ac frivole invectus sit in S. Hieronymum, quantamque S. Hieronymo necessitatem imposuerit respondendi. Utar autem constanter editione ultima Veronensi Operum S. Hieronymi, decem tomis distincta; alias tamen tres, quas ad manum habeo, consulam & laudabo, ubi videbitur operæ pretium.

[11] Tria scripta plane insulsa de S. Hieronymo olim circumlata fuerunt, [Tria scripta de S. Hieronymo supposititia,] quæ demum communi eruditorum consensu, ut fœtus supposititii, prorsus fuerunt rejecta. Edidit tamen ea Joannes Martianay tom. 5 Operum S. Hieronymi inter supposititia col. 449 & sequentibus, brevemque censuram singulis præfixit. Primum ex illis scriptis fuit vulgatum nomine S. Eusebii Cremonensis, qui S. Hieronymi discipulus erat, aut certe familiaris, acsi esset Epistola Eusebii, Damaso Portuensi episcopo scripta: De morte S. Hieronymi. Alterum S. Augustini nomen mentitur, daturque pro Epistola S. Augustini Hipponensis episcopi ad Cyrillum Jerosolymitanum episcopum de magnificentiis beati Hieronymi. Tertium fuit suppositum nomine Cyrilli episcopi Jerosolymitani de miraculis Hieronymi ad sanctum Augustinum episcopum Hipponensem. Habemus eadem scripta impressa seculo XV aut XVI inchoato, sed nec annus nec locus impressionis fuit additus. Eorumdem etiam ex variis codicibus habemus apographa, ad Majores nostros missa, eademque fere uni ex codicibus nostris inserta video, præfixo tamen initio ex alia quapiam Vita. Verum omnia illa prorsus sunt inutilia, satisque erit lectores instruere, ut caveant a fraudulentis illis mercibus: quod non satis fecit nuperus biographus infra memorandus.

[12] Eminentissimus Baronius ad annum 420 num. 43 indignationem suam contra id genus impostores declarat, [ut jam Baronius observavit,] existimatque tres diversos fuisse: sed ex styli similitudine probabilius fit, cumdem sub tribus diversis nominibus lectorum simplicitati illudere voluisse. Equidem, ut puto, inquit, sicuti fecit olim presbyter Asianus, qui amore Pauli, ut ex Tertulliano diximus, Periodos Pauli & Theclæ confinxit, ita & isti amore Hieronymi plurima commenti sunt; digni sane & ipsi, ut eidem ab Ecclesia sententiæ subjicerentur & pœnæ, quam ille tunc juste irrogatam subire coactus est. Aversatus namque semper est candor ecclesiasticæ veritatis & pudor Christianæ simplicitatis exhorruit omne, quod fictum, & respuit omne, quod commentitium esse conspexit: & execrata est omnino, atque acri semper insectata est odio, ac severa coërcuit disciplina omne mendacium cum ejus auctore sincera fides. Tum observat, supposititias illas Vitas verisimiliter procusas esse, quod nulla exstaret conscripta; & sic prosequitur: Quamobrem diversi pro ingenii diversitate diversa excogitarunt inventa, dum vel Eusebii, vel Augustini, vel Cyrilli Hierosolymorum episcopi nomine conscripserunt Epistolas, quibus res gestas ex animi cujusque sententia adinventas atque commentas conscriberent. Et ne ullus dubitandi locus esset, eas subintroduxerunt personas, quas ipsi, licet errantes, putarint illis vixisse temporibus. Sed ex his ipsis mendaces detecti sunt & impostores, ex quibus conati sunt videri veraces. Quis enim (amabo te) audiens Cyrilli episcopi Hierosolymorum nomen ad ista referri tempora, quem ante annos triginta ipsius assertione S. Hieronymi constat esse defunctum, non statim ea indignabundus excutiat? Ita Baronius.

[13] [videntur ejusdem impostoris,] Argumentum autem istud, quod petit ab ætate S. Cyrilli Hierosolymitani, plusquam triginta annis ante S. Hieronymum defuncti, non solum ostendit, mandacem esse Epistolam ejus nomini suppositam, sed etiam Epistolam S. Augustino affictam, cum hæc ad eumdem Cyrillum data legatur, ac demum personati Eusebii Epistolam ad Damasum, in qua S. Hieronymi obitus S. Cyrillo in cellula oranti fingitur revelatus. Ex illo plusquam triginta annorum anachronismo, qui in omnibus æque locum habet, verisimillimum fit, eumdem fuisse histrionem, qui Eusebii, Augustini & Cyrilli personas repræsentare voluit. Licet enim alia confinxerit nomine Eusebii, alia nomine Augustini, alia rursum nomine Cyrilli, in omnibus Cyrillum Hieronymo superstitem facit, ut turpissimus hic anachronismus, in quem nullus gestorum S. Hieronymi & historiæ illius temporis vel mediocriter gnarus facile incidere poterat, vix ullum relinquat dubium, quin unus idemque sit impostor, qui tres personas assumpsit, ut indoctæ posteritati illuderet. Stylus ubique idem hanc conjecturam abunde confirmat, ut jam vidit & observavit Martianæus, qui & alia Opuscula supposititia eidem attribuit. Ante Epistolam personati Eusebii censuram suam his verbis exprimit: Eamdem facundia, eadem eruditio, idem sermonis lepos. Illud ridiculum, hominem ne tantulum quidem potuisse dictionis figuram variare. Omni, quod aiunt, pedi eumdem inducit calceum. Apud hunc artificem eodem utuntur charactere omnes, Hieronymus, Augustinus, Cyrillus, Eusebius, & Ambrosius: apud hunc, opinor, balbutiret ipse Tullius &c. Idem observat ante Epistolam Augustino tributam his verbis: Mutavit personam noster hic histrio, sed vocem ac gestum mutare non potuit. Demum ante pseudo-Cyrilli de Miraculis scriptum: Idem & hic stylus, idem pectus, eadem insania: semper sui similis est, quocumque titulo personatus prodeat hujus actor fabulæ.

[14] Baronius aliquot etiam errores alios monstravit in memoratis Epistolis, [qui multos illis immiscuit errores, apertaque mendacia,] nimirum quod in iis veste muliebri Sanctus dicatur Roma aufugisse, quod ex Urbe dicatur profectus Constantinopolim, quod asseratur scivisse etiam linguas Chaldæorum, Persarum atque Medorum, cum primam utcumque forsan intellexerit, non alias duas; quod virginitatem omni tempore illibatam servasse affirmetur, cum ipse Hieronymus fateatur contrarium; quod impostor ipsum Hieronymum sua ignorantia faciat hæreticum monothelitam, quod statuat, Silvanum fuisse archiepiscopum Nazareth, cum diutissime post contigerit Nazareth esse ecclesiam episcopalem. Subditque: Quis igitur tales æquo animo ferat imposturas? Hisce addi possent alii errores plurimi, nec difficulter probari posset, omnia in tota illa scriptorum farragine tam improbabiliter esse conficta, ut nihil plane in iis reperiatur ulla fide dignum, nisi ex aliis scriptis innotescat. Prudenter igitur monet laudatus Martianæus: Rejicienda sunt a Christianis hujuscemodi fabulamenta. Prudenter vocat rabulam, nulli rei, nisi perdendis chartis, natum.

[15] Hæc ego paucioribus indicassem, nisi nostris quoque temporibus scriptor aliquis Italicæ Vitæ S. Hieronymi totam Lucubrationem suam insulsis illis figmentis corrupisset fœdeque contaminasset. [ut perperam ex iis haurire voluerit nuperus scriptor.] Credidit nimirum novus ille biographus, cujus Opusculum anno 1746 Venetiis impressum est, se officio suo fecisse satis, quod lib. 1 cap. XI fassus fuerit, non esse Augustini nec Cyrilli Epistolas, quæ ipsorum nomine fuerunt suppositæ; voluitque vel sic fictitias visiones, miraculaque plurima æque fictitia Opusculo suo inserere. Frivola sic agendi ratio est, quod ex falsitate tituli aut personarum, quibus Epistolæ illæ sunt attributæ, non consequatur falsitas rerum, quæ in iis narrantur. Hoc quidem verum est, si quis fictitio nomine uti voluerit, quo verum suum nomen mundo non faciat manifestum. At si quis se mentitur S. Cyrillum, S. Augustinum, S. Eusebium, fingatque omnia se vidisse, aut partim ex testibus oculatis, partim ex aliis fide dignissimis intellexisse, quæ personatus scribit, quo modo non multiplicis mendacii reus erit? Si vero ille aperte mendax, quis eidem prudenter credere poterit, præsertim si multa apertis erroribus fœdata, omniaque improbabili modo expressa in chartam conjecerit, prout fecit mendax ille histrio, qui Eusebii, Augustini & Cyrilli personas agere voluit? Præterea Baronius non solum illas Epistolas censuravit ut lucubrationes falsi nominis; sed explodenda vocat mendacia, dicitque ingesta ab imperitis & impostoribus; taliaque omnino esse, qualia semper aversatus … est candor ecclesiasticæ veritatis, qualia semper pudor Christianæ simplicitatis exhorruit, qualia semper execrata est … sincera fides. De tempore, quo primum figmenta illa comparuerunt, plura inferius dicam.

[16] Vitam aliquam S. Hieronymi, reliquis omnibus, ut videtur, [Vita S. Hieronymi, quam credidit Mabillonius a Gennadio scriptam,] vetustiorem primus edidit Mabillonius tom. 4 Analectorum, ubi pag. 193 de ea scribit sequentia: Superior Hieronymi Vita, quæ ab auctore antiquissimo scripta est, nobis sese obtulit primo in duobus codicibus pervetustis, uno Luxoviensi, altero Sancti-Gallensi. Deinde vero eamdem in quibusdam codicibus regiis invenimus. Optandum esset, ut auctor ad singula facta tanti Doctoris magis descenderet. Sed, quod antiqua tulerunt tempora, nobis messuisse sat est. Hieronymi breve elogium retulimus in tomo 2 Analectorum ex Gennadio, quem hujusce Vitæ auctorem, uti & breviatorem, esse existimamus. Illam recudit Martianæus tom. 5 primo loco ex tribus aliis Mss., cum duobus Mabillonii collatis, deditque post Vitam lectiones variantes. Habemus eamdem Vitam in duobus codicibus nostris Mss., uno admodum vetusto, altero item pergameno, sed minus antiquo. Quod autem conjicit Mabillonius de Gennadio auctore, non displicet Martianæo, sed id, verisimile sibi ait videri, tum propter styli rationem, cum propter silentium in causa Rufini Aquileiensis, cui Gennadius impensius favebat.

[17] [multis fœdata est erroribus,] At huic conjecturæ parum favent, quæ de erroribus auctoris recte observat, his verbis: Quisquis porro fuerit Vitæ hujus auctor, parum exercitatus fuit in historia & Operibus Hieronymianis: nec optandum fuisset, eum descendisse ad singularia quædam facta Hieronymi, quia plurimis scatet erroribus chronologiæ & historiæ; sicut quum ait, ordinatum fuisse Romæ presbyterum Hieronymum annorum viginti novem. Quod utrumque falsum esse, nullus ignorat, qui res & Opera Hieronymi accuratius didicerit. Hæc, inquam, dicta de erroribus memoratæ Vitæ insertis non satis probabilem relinquunt opinionem de auctore Gennadio, præsertim cum accedant alii etiam errores, in quos Gennadium incidisse, difficulter credi potest. Etenim Gennadius floruit eodem seculo, quo defunctus est S. Hieronymus, nec sufficienti caruit doctrina ad Vitam alicujus Sancti multo melius enarrandam. Errat enim non solum Vitæ auctor, dum Romæ presbyterum ordinatum dicit Hieronymum, & dum ait ordinatum ætate viginti & novem annorum; sed tertio errat, dum Roma discedentem deducit Constantinopolim, cum ex ipso Hieronymo contrarium potuerit discere. Errat quarto, dum post prædicta omnia Hieronymum mittit ad deserta loca, in iisque per quadriennium detinet: nam hæc diu ante fuerant peracta. Errat quinto, dum inducit commercium inter Hieronymum in Bethleem degentem & S. Damasum, qui defunctus erat, antequam Hieronymus Roma in Palæstinam discederet. Errat sexto, dum Hieronymo attribuit aliqua Opuscula, ab eo numquam conscripta. Errat septimo, dum annos quinquaginta & sex habitationi ejus in Bethleem videtur attribuere, cum ibi annis solum triginta quatuor circiter habitaverit.

[18] [nec videtur esse Gennadii,] Accedunt alia, quæ per decursum examinabuntur: nam certos errores solum recensere volui. Atqui credibile non est, Gennædium Hieronymo supparem, & multorum librorum scriptorem, qui procul dubio multa S. Hieronymi Opuscula legerat, in tot tamque crassos errores incidisse. Quod autem de stylo ait Martianæus, mihi nequit probari: nam stylus Gennadii multo melior est & purior, quam sit stylus dicti biographi, qui subinde aliqua Vitæ immiscet parum Latina, & passim sermonem profert minus elegantem, quam sit dictio Gennadii. Jejuna etiam magis est Vita, quam ut digna videatur auctore suppare. Præterea Gennadius nullam conscripsit Vitam, quantum novimus; & in Catalogo scriptorum cap. 17 luculenter declarat, se pro partibus Rufini stetisse contra Hieronymum, ut hac vel sola ratione prorsus incredibile fiat, dictam S. Hieronymi Vitam a Gennadio fuisse conscriptam. Quare, cum nullus codex eam Gennadio attribuat, vix capio, unde in eam opinionem deductus sit eruditus Mabillonius. Nam ea mihi prorsus improbabilis apparet, cum omni careat testimonio, & innumeri dictæ Vitæ defectus auctorem insinuent recentiorem, aut certe minus doctum, quam fuit Gennadius. Verumtamen existimo, primam hanc esse S. Hieronymi Vitam, scriptamque aut seculo VI aut serius. Poterit dictæ Vitæ aliquid auctoritatis tribui in iis, quæ credibilia sunt, quando major auctoritas non obsistit. Attamen operæ pretium me facturum non existimo, si illam recuderem ob paucissima, quæ continet: nam hæc Commentario facile inseri, suisque locis examinari poterunt.

[19] Alia rursum oritur dubitatio de elogio S. Hieronymi, [Idem Gennadii non videtur elogium Hieronymi aliud.] quod edidit Mabillonius tom. 2 Analectorum ex codice Corbeiensi, in quo est caput primum Catalogi virorum illustrium, quem post S. Hieronymum concinnavit Gennadius. Tillemontius tom. 12 Nota 1 in S. Hieronymum non existimat, Gennadii esse illud elogium, variasque pro opinione sua affert rationes. Villarsius in editione Veronensi dedit Catalogum Gennadii tom. 2 col. 951, elogiumque Hieronymi distincto charactere. Rationem in Annotatis allegat his verbis: Parum abfuit, quin totum istud capitulum de Hieronymo, quod Martianæus & Fabricius præponunt Gennadii Catalogo, penitus resecarem. Certe e Gennadii Catalogo non profecit, neque in Mss. ullis invenitur, aut invenire contigit nobis; si Corbeiensem unum excipias, quem Merovingiacis, ut illis vocare placuit, litteris exaratum tradunt patres Benedictini, Mabillonius & Martianæus; & alterum Martinianum, ex quo ante annos centum quinquaginta legit Suffridus Petri: qui meliore tamen usus consilio, non quasi Gennadii primum capitulum, sed in Epistola ad lectorem sive Prologo exhibuit. Cæterum neque in aliis editis libris reperitur, neque antiquis scriptoribus notum, aut ab ipso Trithemio lectum est. Nos Italico charactere ab ipso Opere separamus, alibi, quas narret fabulas, examinaturi. Non possum non assentiri Tillemontio Villarsioque, elogium istud Gennadii minime videri, eum quia scriptum est stylo etiam deteriore, quam Vita eidem mox abjudicata, tum quia varios continet errores, tum quia non enumerat scripta Hieronymi more Gennadii, sed aliqua solum de iis generatim dicit, eaque non minus de scriptis ab ipso Hieronymo enumeratis, quam de posterioribus, imo de iis fere solis loquitur, ut recte dicat Tillemontius, in illo elogio reperiri omnia, quæ Gennadius omittere debuerat, omitti omnia, quæ illi fuissent recensenda.

[20] Aliam S. Hieronymi Vitam edidit Martianæus tom. 5 col. 508, [Vita alia a Martianæo edita,] tamquam auctoris incerti, nec satis respondentem meritis sancti Doctoris nostri. Habemus eamdem Vitam in tribus codicibus nostris Mss., & in alio seorsum fabulam dictæ Vitæ insertam de leone per S. Hieronymum sanato. Ejusdem Vitæ ex codice Trevirensi etiam habemus apographum. Vidit Vitam illam Baronius: nam ad annum 420 num. 28 aliquot errores refutat eidem insertos. Auctorem vero ignoravit, dubitanter tamen monstravit ex Petro Diacono, qui in Opusculo de Viris illustribus Casinensibus cap. 4 ita habet: Sebastianus B. Benedicti monachus Hieronymi doctoris egregii Vitam describens, legendam ecclesiis tradidit: in qua, quæ ei a puero institutio, quale in juventute studium, quæ in senectute ei scientia fuerit, lucidissime satis demonstrat. Joannes Baptista Marus, qui laudatum Opusculum Petri Diaconi Romæ edidit cum Annotatis, in his ex Wione & Vossio observat, non videri a Sebastiano scriptam Vitam S. Hieronymi Ecclesiæ doctoris, sed S. Hieronymi discipuli S. Benedicti. At non novimus Sanctum illum Hieronymum S. Benedicti discipulum; nec capimus, qua ratione doctoris egregii titulo honoratus fuisset, ut annotatio illa fiat improbabilis.

[21] [auctorem habet Sebastianum monachum Casinensem, ] Omnem porro dubitationem de auctore illius Vitæ tollit Erasmus Gattula in Historia abbatiæ Casinensis, ubi Sæculo 1 Benedictino, quod extendit usque ad annum æræ Christianæ 600, pag. 12 ita scribit: Floruit etiam Sebastianus (illo sæculo, ut existimat) S. Benedicti discipulus, auctor Vitæ S. Hieronymi Ecclesiæ doctoris, ut ex Mss. bibliothecæ nostræ codicibus, signatis num. 147 & 148 constat, quæ etiam reperitur in Mss. Sublacensibus & Reatensibus; ut hinc videas deceptum eruditissimum Johannem Gherardum Vossium, Sebastiano eam Vitam abjudicantem lib. 3 de Historicis Latinis cap. 3, dum asserit, Vitam S. Hieronymi, alumni S. Benedicti, ab eo scriptis consignatam. Et mox: Vita incipit: Plerosque nimirum illustrium virorum non ambigo nosse &c. Hoc plane initium est apud Martianæum, uti & in Mss. nostris, aliaque plura, quæ recitat Gattula, in illis reperiuntur, ut modo omne de autore illius Vitæ dubium videatur sublatum. An autem Sebastianus floruerit ante annum 600, ut ejus ætatem figit Gattula, non æque certum videtur. Nam ordo Petri Diaconi id quidem insinuat; sed ejus auctoritas rem non omnino facit certam. At parum refert, fueritne Sebastianus seculi sexti, an posterior; cum saltem remotior fuerit ab ætate S. Hieronymi, quam ut potuerit alia habere documenta, quam scripta sancti Doctoris aut aliorum de ejus gestis.

[22] [sed ob errores illi insertos non est recudenda.] Itaque neque hæc Vita videtur recudenda, cum pluribus etiam, quam præcedens, inquinata sit erroribus. Aliquot errores jam produxit laudatus Baronius, nimirum quod Romæ S. Hieronymus dicatur presbyter ordinatus, & quidem Cardinalis, ut addit auctor; quod virginitatem asseratur servasse, quod multa scripsisse aut sacras Scripturas emendasse sub Liberio Pontifice, cum hæc facta sint sub Damaso; quod auctor Julianum, S. Augustini adversarium, vocet Manichæum, cum fuerit Pelagianus, Manichæis contrarius, quod demum prolixam narret fabulam de leone per S. Hieronymum curato, prout narrari in Prato spirituali de S. Gerasimo abbate observat Baronius. Res tota, quæ perperam ad Hieronymum ex errore scribentis translata fuit, examinabitur sub finem hujus Commentarii. Reperio & alios errores, maxime chronologicos, eosque partim ex prima Vita adoptatos, in eadem Vita: sed allegata sufficiunt, ut prudens lector videat, illam a nobis merito non recudi.

[23] [Tertia Vita ex Scriptis Sancti composita: sed crassis inquinata erroribus.] Aliam rursum S. Hieronymi Vitam tom. 5 col. XI edidit Martianæus, tamquam compositam ex scriptis S. Hieronymi, itemque ex scriptis SS. Augustini, Damasi, Gregorii, Gelasii aliorumque. Eadem habetur in uno ex codicibus nostris, sed eo minus antiquo. Vita ipsa antiqua non est, nec ullum habere potest meritum, nisi ex diligentia & crisi auctoris. Diligentia autem illius certe major est, quam præcedentium, cum multo plura ex Operibus S. Hieronymi & aliorum antiquorum collegerit. At crisis non est satis accurata, cum multos ex prioribus Vitis errores adoptaverit, suosque aliquot adjunxerit. Ex aliis presbyterum facit Cardinalem, & sub Liberio Papa: qui error est geminus. Tertium eumque multiplicem ipse adjungit, dum Liberium Papam facit Arianum & cum Constantio imperatore persecutorem Ecclesiæ, iisque S. Hieronymum cum S. Paula se opponentem: nam puella erat Paula, moriente Constantio, Hieronymus vero adolescens Grammaticæ dabat operam. Addit quarto inane commentum, quod S. Hieronymi hostes prope lectum ejus posuerint vestem muliebrem. Demum, ut brevis sim, tota chronotaxis perturbata est, nihilque fere suo loco positum, ac ne putida quidem leonis fabula prætermissa. Quapropter, etsi auctor multa de Operibus S. Hieronymi referat, multaque ipsius loca alleget, cum ordine careat & chronotaxi, prodesse nequit ad acquirendam claram de Sancti gestis intelligentiam. Huic scriptori, qui forsan seculo XII aut XIII scripserit, necdum notas fuisse existimo supposititias Epistolas, Eusebii, Augustini, & Cyrilli nomine vulgatas, cum nullam de iis faciat mentionem.

[24] Verum seculo XIV Opus prolixum de S. Hieronymo conscripsit Joannes Andreas, [Prolixum Opus Joannis Andreæ, in quo adoptatæ fabellæ præcedentes.] celeberrimus jurisconsultus Bononiensis, apud quem supposititias illas merces pro genuinis adoptatas reperio. Opus Joannis Andreæ habemus manuscriptum in codice mediocriter spisso, quem totum implet. Idem habemus impressum Basileæ, Pontificatum gerente Leone X & imperante Maximiliano I, sive anno 1514, ut in fine dicitur. Titulus Operi impresso hic præfixus est: Hieronymianus, divi Hieronymi vitæ, mortis, prodigiorum, dictorum ac scriptorum exflorationes perstringens (ut sequens indicat Prologus) principaliter quatuor in partes divisus, per decretorum famosissimum doctorem, D. Joannem Andreæ studiosissime compilatus. Auctor, scriptis suis juridicis notissionus, floruit seculo XIV, obiitque Bononiæ anno 1348, nec multis annis ante obitum, ut postea probabo, Opus suum edidit. Nomen ipse suum prodit in Prologo; divisionemque Operis in quatuor partes tradit, nimirum primam partem dirigit ad augendum S. Hieronymi cultum, præcipue apud Italos; secunda parte Sancti gesta, mortem & miracula daturum se ait, tertia illustrium virorum elogia, ac quarta demum canones ex scriptis S. Hieronymi depromptos. Secunda pars ad propositum nostrum conduceret, si Joannes Andreas crisim historicam æque habuisset ac legum scientiam. At insignis ille jurisconsultus omnia fere præcedentium Vitarum vitia adoptat, nonnulla adjungit errata ex Vincentio Bellovacensi, Jacobo de Voragine & aliis, ac demum omnes fabulas, Eusebii, Augustini & Cyrilli venerandis nominibus confictas, lucubrationi suæ inserit, ut superfluum videatur de prolixo ejus Opere plura dicere. Illud tamen utile nobis erit pro gloria Sancti posthuma, cum multa producat tempore suo facta..

[25] Necesse etiam non est de modo memoratis Vincentio Bellovacensi & Jacobo de Voragine multa observare. [Alii Scriptores: seculo XIV primum productæ Epistolæ Cyrilli & aliorum,] Primus multa ex scriptis S. Hieronymi collegit præcepta moralia; de gestis Sancti pauciora, eaque erroribus fœdata dedit, qualia etiam habet Jacobus de Voragine. Verumtamen apud hos seculi XIII scriptores necdum invenio personatorum Eusebii, Augustini & Cyrilli fabulas; ut hæ videantur productæ adulto seculo XIII aut ineunte XIV: neque enim a similibus cavissent laudati scriptores, quantum ex eorum scriptis colligere licet. Ab iis non abstinuit Petrus Calo, Ordinis Prædicatorum, ut constat ex apographo, quod præ manibus habeo. Scripsit autem laudatus Calotius circa initium seculi XIV; eodemque seculo post medium Petrus de Natalibus, cui Calotii Opus præluxit, Catalogum Sanctorum conscripsit, in quo compendiosam magis, quam accuratam, tradidit, S. Hieronymi Vitam, adoptatis plerisque præcedentium erratis, fabulisque Epistolarum suppositarum. Ex dictis colligitur, ab initio fere seculi XIV fabulosas illas Epistolas vulgari ac laudari cœpisse, eodemque seculo scriptum existimo codicem nostrum, in quo post initium alterius Vitæ subjunctas reperio. Cum autem nec in ullo ex codicibus nostris vetustioribus illæ compareant, nec notæ videantur fuisse Vincentio Bellovacensi aut Jacobo de Voragine aut ulli alteri, quantum invenire potui, ante Petrum Calotium; non immerito suspicor, notas vulgo non fuisse dictas Epistolas ante seculum XIII fere finitum. Fortasse tamen multo citius fuerint confictæ, cum potuerint diu occultari, ut postea pro vetustis comparerent.

[26] [quas nuperus scriptor contra Baronium defendit,] Hæc autem de minori illorum commentorum vetustate observanda credidi, quia necdum dicere possum, quod jam suo tempore dixit Tillemontius, Epistolas illas ab omnibus, historiæ utcumque peritis, prorsus deseri, ut fabulis, falsitate & ignorantia plenas. Verum hoc quidem erit in Gallia, opinor; sed alibi adhuc invenio fabularum istarum defensores. Prodiit anno 1752 prolixum Opus Latinum de S. Hieronymo, in duas divisum partes, quarum prima longissimam exhibet Dissertationem de Natali solo S. Hieronymi, secunda ejusdem sancti Doctoris Vitam. Auctor est admodum reverendus pater Josephus Bedekovich, Ordinis Fratrum Eremitarum S. Pauli primi eremitæ definitor generalis. Novus hic scriptor in Vita cap. 25 Epistolas illas suscepit defendendas contra Baronium, Quia plures, inquit, gravissimæ notæ scriptores, uti est Petrus de Natalibus in Catalogo Sanctorum, Marcus Marulus in Palæstra Christiana, his Epistolis usi sunt. Et mox ait, iis Epistolis se usurum, quas, inquit, unius Baronii authoritas non videtur sufficienter sua evacuare virtute. Hoc verum est, si sola Baronii spectetur auctoritas; at rationes a Baronio allegatæ, quibus multæ aliæ adjungi possunt, abunde ostendunt, Epistolas esse mendaces. Interim laudatus scriptor ad unum dumtaxat Baronii argumentum respondere conatus est, reliquis prætermissis, videlicet ad argumentum de Cyrillo ante Hieronymum triginta annis defuncto. Cogitat primo, nomen Cyrilli potuisse scribi pro nomine Praylii; secundo Epistolam forsan esse Cyrilli Alexandrini; tertio admitti saltem posse Eusebii Epistolam, imo & Cyrillum Hierosolymitanum forsan vixisse, moriente Hieronymo. Baronio demum opponit Marcum Marulum & Laurentium Beyerling, ut scribit, eosque credit non minus celebres, quam Baronium.

[27] [sed illæ tales sunt, ut prorsus defendi nequeant.] Ego scriptoribus laudatis nihil detractum volo, sed nullam ipsis me facturum injuriam existimo, si magis crediderim Baronio, qui dictas Epistolas examinavit, aut potius Baronii rationibus, quam aliis quibuscumque, qui sine ullo examine aliquid ex illis allegarunt. Quæ vero excogitavit nuperrimus ille scriptor de nomine Praylii pro Cyrilli forsan posito aut de Cyrillo Alexandrino, improbabilia sunt: nam toties recurrit Cyrilli nomen in omnibus tribus Epistolis, tam aperte non verbis modo, sed ipsis quoque rerum adjunctis Hierosolymitanus fingitur, ut nec nomen per librarios corruptum, nec Cyrillum Alexandrinum in illis epistolis invenire possit, quisquis illas oculo critico expendit. Præterea, si religiosus auctor cogitasset, stylum omnium illarum Epistolarum esse hominis Latini, Cyrillum vero utrumque & Praylium linguæ Latinæ verisimiliter gnaros non fuisse; in Epistola etiam S. Augustino attributa non agnosci hujus sancti doctoris stylum; sed eamdem scribendi methodum in omnibus tribus inveniri; si addidisset errores apertos, aliaque incredibilia in illis asserta, ac demum multorum seculorum de iisdem silentium, abstinuisset, opinor, a defensione Epistolarum, quas ipse S. Hieronymus, si viveret, acri censura perstringeret. Verum jam plura de his dixi, quam mereantur putida illa commenta, quæ nullo ingenio, nulla eloquentia rursum fierent probabilia.

[28] Accedo ad neotericos, qui egregia S. Hieronymi gesta conati sunt ex ejusdem scriptis, [Vita per Erasmum scripta,] aliisque vetustis documentis enarrare, prætermissis fabellis. Ex his primus mihi innotuit Erasmus, qui plura de S. Hieronymi gestis collegit, quam ulli præcedentes, & meliore ordine enarravit. De doctrina & eloquentia S. Hieronymi tam magnifice sensit Erasmus, ut eum omnibus omnino sanctis Patribus, tam Latinis quam Græcis, præferendum crediderit. De moribus ejusdem Doctoris longe justius tulit judicium, quando eo nihil umquam fuisse nec humanius nec urbanius asseruit, quam recentiores quidam, qui Hieronymum videntur solum considerasse ex paucis Opusculis, in quibus acriori stylo usus est: at hanc styli acrimoniam non caruisse justis rationibus, recte observavit Erasmus, & nos suis locis probabimus. Verumtamen non caret illa Vita aliquot erroribus, eum historicis tum chronologicis; neque id mirandum est, cum Erasmus scripserit, priusquam chronologia & historia multorum studio ad eam perfectionem erat perducta, ad quam deinde pervenit, etiamsi etiam hoc tempore multa supersint emendanda.

[29] Eodem seculo XVI, quo Erasinus Vitam S. Hieronymi scripserat, [alia per Marianum Victorium.] ejusque Opera ediderat; aliam editionem Operum concinnavit Marianus Victorius episcopus Reatinus, aliamque eidem præmisit S. Hieronymi Vitam, studiose compositam. Hanc prætulit Baronius ad annum 420 num. 50, suadetque lectoribus, ut res gestas S. Hieronymi non aliunde requirat; his tamen emendatis, inquit, quæ jure emendanda superius tibi nostri suggesserunt Annales. Dubitavi aliquantisper, an dictam Hieronymi Vitam, meo etiam judicio reliquis omnibus præferendam, Operi nostro insererem. At, cum omnia Sancti gesta ex iisdem fontibus, ex quibus Erasmus & Victorius hauserunt, copiose petenda sint; superfluum credidi alterutram Vitam recudere.

[30] Post Erasmum & Victorium multa de rebus gestis S. Hieronymi collegit, [Multa de Hieronymo examinata a Baronio & Tillemontio.] examinataque suis Annalibus inseruit Baronius. Justam plane de sanctitate Hieronymi, ac de molitionibus Rufini opinionem habuisse videtur eruditissimus Cardinalis, (quemadmodum & Erasmus & Victorius,) & non pauca illorum errata recte correxisse. Multo etiam plura de S. Hieronymo examinavit, quam narrarunt laudati biographi, ut in multis usui nobis sit futurus. Verumtamen si qua per decursum in chronotaxi aut in aliis Eminentissimi viri placitis corrigenda videbuntur, id consueta nobis libertate præstabimus, sicut fecit de aliis ipse Baronius. Post Baronium S. Hieronymi gesta multi examinarunt, alii prolixius, alii brevius, alii omnia, alii solum pauca, singuli pro instituto suo. Longum esset, omnium texere catalogum, & magis etiam, exponere, quanta sint singulorum merita in hisce aut peccata. Ex Gallis unum fere expendam Tillemontium, qui majorem passim adhibuit in gestis illustrium virorum colligendis & examinandis diligentiam, aut certe plura minutatim inquirit, quam alii plerique; & multos semper habet sectatores. Hisce de causis Tillemontium præ reliquis frequentius allegare, &, ubi opus est, corrigere solemus; quemadmodum iterum fiet in hoc Commentario, quod ille justo iniquiorem S. Hieronymo se exhibuerit, & Rufinum frivolis rationibus defendere videatur ac laudare, ut Hieronymum deprimat: qua occasione in plurimos incidit errores, per decursum manifestandos.

[31] [Vita per Martianæum scripta, alia per Dolcium.] Eodem fere tempore Vitam S. Hieronymi Gallice conscripsit Joannes Martianay, Benedictinus Gallus, qui & novam Operum S. Hieronymi editionem quinque tomis imprimendam curavit. Hæc Vita, anno 1706 Parisiis impressa, longe melior est, quam sit collectio Tillemontii, quia eruditus auctor justam de moribus & virtutibus S. Hieronymi ideam conceperat, qualem Erasmus, Victorius & Baronius habuerunt, talemque lectoribus suis ingerit; at Tillemontius deformem exhibuit picturam, illamque picturæ suæ deformitatem non raro conatus est defendere adoptatis Rufini calumniis; ut non dubitem edicere, totam ejus de Hieronymo collectionem gravi illo errore prorsus corruptam videri. Anno 1750 alia rursum prodiit S. Hieronymi Vita, Latino sermone conscripta, cujus titulus est Maximus Hieronymus Vitæ suæ scriptor, sive de moribus, doctrina, & rebus gestis divi Hieronymi… Commentarius. Auctor Sebastianus Dolci, ex Ordine Minorum S. Francisci, patria Ragusinus, res gestas S. Hieronymi diligenter examinare studuit, & ad ordinem chronologicum revocare: justam habuit de moribus S. Hieronymi opinionem, ejusque gesta non solum enarranda, sed & probanda suscepit. Hunc igitur passim consulam, opinionesque ejusdem chronologicas, in quibus a præcedentibus non raro recedit, frequenter examinabo.

[32] [plures aliæ Vitæ, nobis fere inutiles.] Restant breviter indicandæ aliquot S. Hieronymi Vitæ, quarum minor nobis usus esse poterit. Anno 1595 impressa est Matriti prolixa admodum S. Hieronymi Vita Hispanica, cujus auctor est Josephus de Siguenca, Hieronymiani Ordinis in Hispania Religiosus. Hic scriptor attentissimus est ad omnia, quæ laudem S. Hieronymi augere videntur, sed subinde contra veritatem, ut, quando contendit, virginitatem perpetuo ab Hieronymo servatam, quando dignitatem Cardinalitiam ipsi attribuit, quando facta nonnulla supra verum exaggerat, quando fabulam Leonis sanati defendit. Horum causa, & vel maxime quia scriptor nullibi ipsa scriptorum vetustorum verba allegat; Vitam illam ad propositum nostrum prorsus inutilem censeo. Plura quoque non dicam de Vita Italica jam memorata, quam Josephus Renato edidit anno 1746, quia jam monui multa illi inserta esse fabulosa ex Epistolis supposititiis. Malo hoc consilio similiter corrupta est Vita Latina, quam anno 1752 impressam jam monni; nec plura hic lubet de illa adjungere. Demum anno 1752 Josephus Swinger, e Societate Jesu doctor sacræ theologiæ edidit Apologiam S. Hieronymi contra Joannem Clericum, notissimum sanctorum Patrum obtrectatorem. Apologia illa modestissime scripta est, rationesque allegat idoneas, quibus qualiscumque acrimonia styli Hieronymiani excusari non modo, sed etiam probari potest. Plures scriptores laudabo, ubi locus id exiget.

§ III. Patria S. Hieronymi investigatur.

[Sanctus Stridone in confinio Dalmatiæ & Pannoniæ natus:] De patre & patria sua Hieronymus in libro de Viris illustribus cap. 135 ita loquitur: Hieronymus, patre Eusebio natus, oppido Stridonis, quod a Gothis eversum, Dalmatiæ quondam Pannoniæque confinium fuit. Multorum hic locus exercuit ingenia, variasque peperit opiniones, cum alii Stridonem Istriæ, alii Dalmatiæ, alii Pannoniæ adscripserint. Baudrandus in Lexico Geographico Stridonem existimat non distingui a Sidrona, quam Liburniæ urbem dixit Ptolemæus, & fuisse versus confinia Pannoniæ late sumptæ tempore S. Hieronymi. Addit sequentia: Postea tantisper restaurata fuit, & nunc Strigoum vocatur ab accolis, in Dalmatia, ut scribit Marcus Spalatensis in sua Dissertatione, quæ refertur in Historia Joannis Lucii de Regno Dalmatiæ, ubi etiam refutat opinionem Blondi, qui scripserat, Stridonem patriam S. Hieronymi esse in Istria, nuncque Sdrigna, vocari. Cellarius in Geographia antiqua tom. 1 pag. 359 dubitat, an Sidrona Ptolemæi possit haberi pro Stridone S. Hieronymi patria. Tillemontius Nota 2 existimat, Stridonem ita fuisse in confiniis Dalmatiæ & Pannoniæ, ut pro varia extensione provinciarum aliquando Pannoniæ annumerata fuerit, aliquando Dalmatiæ. Inter episcopos concilii Nicæni tom. 2 Conciliorum col. 54 subscriptus legitur, Domnus Stridonensis, attributus Pannoniæ, distinctusque ab episcopis Dalmatiæ, qui præcedunt, ut jam observavit Tillemontius.

[34] Hisce apertos errores addiderunt aliqui, & sic inquisitionem longe difficiliorem reddiderunt.[at Stridonem perperam Istriæ tribuit Blondus,] Primo erravit Blondus, qui Stridonem Istriæ voluit includere, quandoquidem certum est, confinium Dalmatiæ & Pannoniæ non fuisse in Istria. Atqui tamen Stridon quondam erat confinium Dalmatiæ & Pannoniæ. Nequit igitur esse in Istria, quæ notabili intervallo a finibus Pannoniæ semper abfuit. Joannes Baptista Goynæus Opusculum scripsit de Situ Istriæ, editum in Thesauro antiquitatum Italiæ tom. 6, part. 4, in quo cap. 4 mira verborum acrimonia irascitur in illos, qui negant Istriæ attribuendum Hieronymum. At unica ratione solida, si eam potuisset proferre, plus profecisset pro Italis suis contra barbaros, ut vocat, quam sexcentis injuriis. Nam vanas illas sine rationibus iras merito contemnent omnes, risuque excipient minime barbaro. Quapropter rectius fecisset Goynæus, si nos docuisset, quid loci modo sit Sdringa, quod Blondus oppidulum vocat. Rectius inquisivisset, quantum fidei mereatur istud Blondi assertum: Visitur vero apud Sdrignam sive Stridonem prædicti Eusebii, genitoris S. Hieronymi, sepulchrum, & fama per ætatis successiones tradita, & litteris laminæ insculptis plumbeæ, in eo, ut ferunt, repertæ, notissimum.

[35] Degens in Istria Goynæus de horum veritate inquirere poterat & debebat. [nec recte in Istria natus dicitur Hieronymus.] At frigide dicit, Si vera sunt ea, quæ tradit Blondus de monumento Eusebii ejusdem patris. Qua enim ratione nos longe dissiti ea credemus vera, cum ille de veritate dubitet? Certe sola Blondi auctoritas rem illam non facit certam. Præterea, si omnino tempore Blondi aliquod monumentum fuisset ostensum pro sepulcro patris S. Hieronymi, quomodo non suspicaremur, opinionem illam fuisse sivetraditionem potius popularem, quam Blondus adoptaverat, quam veritatem bene compertam? Si etiam certo sciremus, sepulcrum cujusdam Eusebii in Istria fuisse, parum id prodesset ad asserendos eidem S. Hieronymi natales contra clarum ipsius Sancti testimonium. Testatur Sanctus, in confinio Dalmatiæ & Pannoniæ natum se fuisse, non in Italia, non in Istria. At nec Italiam ignorabat nec Istriam, utpote geographiæ peritissimus. Frustra igitur Blondus, ut tantum Virum plane Italicum faceret, quemadmodum fatetur, sepulcrum patris ejus quæsivit in Istria. Nam, si cujusdam Eusebii sepulcrum ibi fuit, fuit verisimiliter alterius Eusebii.

[36] [Natus quoque non est in hodierna Dalmatia.] Nihilo magis quærenda est patria S. Hieronymi in hodierna Dalmatia, longe angustioribus finibus circumscripta, quam olim erat Dalmatia, quæ usque ad confinia Pannoniæ extendebatur, ut verba ipsius manifestum faciunt. Quapropter manifeste errarunt, qui patriam S. Hieronymi prope Scardonam aut prope Salonam ad mare Adriaticum quæsiverunt. Non lubet tamen operosius investigare, quibus terminis circumscripta fuerit olim Dalmatia, cum sola Dalmatiæ & Pannoniæ confinia, modo inveniri possint, ad propositum nostrum spectent. Verum Pannonia, quæ a Septemtrione habebat Danubium omnibus notum, ab Occidente Noricum, ab Oriente Mysiam, a Meridie Dalmatiam, ab aliis longius in Meridiem extenditur, ab aliis minus longe. Cellarius in Geographia antiqua Pannoniam extendit in Meridiem ultra Savum, & sic eidem includit partem hodiernæ Bosniæ & Croatiæ. Alii videntur Pannoniam solum usque ad Savum extendere, & sic hodiernam Slavoniam Pannoniæ attribuunt.

[37] [Limites Pannoniæ & Dalmatiæ diverso modo figuntur:] Alii demum quidam neoterici contendunt, Pannoniam tempore S. Hieronymi extensam non fuisse in Meridiem ultra Dravum flumen, ut Slavoniam hodiernam prorsus excludant, eamque attribuant Dalmatiæ. Prima opinio, quæ Pannoniam ultra Savum versus montes Dalmatiæ & Liburniæ extendit, certis argumentis probata non videtur, etiamsi alias sit geographorum eruditorum. Secunda, quæ totam Slavoniam hodiernam, quæ aliquando Savia fuit dicta, antiquæ Pannoniæ attribuit, certa omnino est pro aliquot seculis; at non æque manifestum fit, regionem illam, quæ inter Savum Dravumque & Danubium sita est, semper Pannoniæ annumeratam fuisse. Hinc orta est tertia opinio, cujus patroni contendunt, ad Meridiem Dravo aliquando limitatam fuisse Pannoniam, Dalmatiam vero late sumptam usque ad Dravum, & infra confluentes Dravi ac Danubii usque Danubium fuisse extensam.

[38] [possunt ii convenire Sidronæ Ptolemæi in Liburnia,] Prima & secunda ex relatis opinionibus utcumque favent illorum sententiæ, qui exstimant, S. Hieronymi patriam fuisse civitatem illam, quam Ptolemæus, agens de Liburnia, recenset inter mediterraneas Liburniæ, & Sidronam vocat. Nam S. Hieronymus, dum ad confinia Pannoniæ & Dalmatiæ patriam suam collocat, sub Dalmatia late sumpta videtur Liburniam comprehendere, eaque ratione civitas Liburniæ mediterraneæ potuit esse ad confinia Pannoniæ. Verumtamen ea res manet admodum incerta, cum satis notabilis sit differentia inter nomina Stridon & Sidrona; cumque non dicat Ptolemæus, Sidronam fuisse in confinio Pannoniæ; sed eam aliquo intervallo a limitibus amoveat. Præterea nullus certo edicere novit hodiernum Sidronæ nomen: aut hoc saltem illi opinioni non favet: nam aliis nunc Blanda vocatur, aliis Belas.

[39] Præterea traditionem ullam aut memoriam de Hieronymo in locis illis nato allegari non video. Sola similitudo nominis, [sed ea opinio plane est incerta.] eaque non magna, pro Sidrona patria S. Hieronymi statuenda profertur. Ex tali nominis similitudine alii ex Scardona Stridonem facere voluerunt contra apertam Hieronymi declarationem, cum Scardona longe abesset a finibus Pannoniæ. Quapropter dicendum est, opinionem illam de Sidrona prorsus esse incertam; etiamsi vera esse possit secundum geographiam, si Pannonia ab aliis longius ultra Savum extensa fuerit in Meridiem, quam eam extendat Ptolemæus; sic enim potuit esse in confinio Pannoniæ; aut si Sidrona Savo propinquior fuerit, quam locetur in tabula Ptolemæi. Non miror igitur, geographos in eam opinionem propendisse, ut Stridonem a Sidrona non distinguendam crederent, aut certe suspicarentur; nec tamen solidum illius opinionis est fundamentum.

[40] Alius ab aliquot saltem seculis locus assignatur, quem scriptores non pauci, [Alii patriam S. Hieronymi credunt Stridovam,] & maxime Hungari, patriam S. Hieronymi fuisse volunt. Est ille situs prope confinia trium provinciarum, nimirum Croatiæ, Styriæ, & Hungariæ, inter fluvios Dravum & Murum, paulo inferius concurrentes. Oppidum, quod modo in illo loco est, vocatur Stridova, Strigova, aut etiam Stridovo, Strigovo, & Strigna pro variis vicinorum populorum dialectis. Regio vocatur insula, aut insula Muræ in Topographia Hungariæ Latine redita anno 1718, aut Muro-Dravana apud Bedecovich, qui volumen justæ molis exaravit, ut hodiernam Stridovam cum Stridone componeret, & geographiam suæ aliorumque multorum, qui locum bene habuerunt cognitum, opinioni conciliaret. De Stridova etiam alii scripserunt; sed non sine erroribus. Tillemontius art. 2 cum aliis illam Styriæ attribuit, cum tamen sit in comitatu Szaladiensi Hungariæ, aliasque fuerit in Varasdinensi Croatiæ, & in episcopatu Zagrabiensi. Insulam Muro-Dravanam, quæ secundum omnes tabulas geographicas, quas consului, potius peninsula est, formata ex Muro Dravoque inferius confluentibus & rivis aliquot in utrumque flumen superius circa Styriæ confinia se exonerantibus, late describit Bedecovichius cap. 50, addita etiam tabula geographia. Tum cap. 51 inquirit, a quibus populis inhabitata fuerit; & cap. 52, quos diversis temporibus habuerit dominos. Mox cap. 53 ostendere nititur, populum esse Slavonicum, non Hungaricum, variaque recitat documenta, quibus ostendit, olim fuisse in comitatu Varasdinensi Croatiæ, testaturque, linguam Slavonicam in insula usitatam, non Hungaricam. Deinde & alia multa disputat, ad propositum nostrum minime pertinentia.

[41] De ipso oppido cap. 60 ita scribit laudatus auctor: Oppidum Stridonense, [nunc vicum in confiniis Hungariæ, Croatiæ & Styriæ,] quod in Latino idiomate Stridon, in Slavonico pro varia circumjuncti populi dialecto Stridovo, Strigovo & Strigna appellatur, ut oculis circumspicimus, in valle inter montes vineis consitos situatum est. Idem cap. 44 observavit, a Mura fluvio vix dimidiæ horæ itinere Stridonem distare. Nec longius distat a confinio Styriæ secundum tabulam, quam dedit. In nova Styriæ tabula Joannis Baptistæ Homanni notatur Stridova, patria S. Hieronymi Ecclesiæ doctoris, magis versus Dravum. At credendum potius Bedecovichio, qui exiguum tractum exactius delineare potuit, quam Homanno, qui locum ob vicinam Styriam solum assignat. Oppidum habet ecclesiam parœcialem S. Mariæ Magdalenæ dicatam, cui subsunt etiam populi vicinorum vicorum, ut fuse exponit auctor. At ipsum ut fatetur, exiguum oppidum est, vix triginta constans domibus, iisque humilibus, culmo tectis, cultis tamen &c. Multa quoque auctor ratiocinatur de episcopatu Stridonensi, qui verisimilis fit ex subscriptionibus concilii Nicæni, & finem habere potuit, quando civitas eversa est tempore S. Hieronymi.

[42] [ubi sacellum Sancto in colle structum,] Procedit autem cap. 61 ad locum ipsum natalium S. Hieronymi investigandum, fateturque, illum nullis antiquorum scriptis innotescere. Tum ait ex traditione, Sanctum eo loco esse natum, quo honori ejus templum impositum est. Templum porro colliculo e regione parochialis ecclesiæ locatum est. Ergo domum paternam S. Hieronymi, in qua natus est, in colliculo eodem constitisse, inferendum est. Ad hoc probandum allegat ex Topographia Hungariæ sequentia verba: Stridova D. Hieronymi natale solum, utpote in cujus honorem templum colliculo impositum multis supplicationum ordinibus, ex remotioribus etiam Hungariæ partibus eo adductis, plurimisque prodigiis continuo celebratur. Addit alium testem de sacello Sancti posito in monticulo, ex cujus radice fons aquæ salutaris promanat. De fonte adjungit ipse: Fitque ad eumdem omnium supplicationum ordinum huc adductorum tantus æque concursus, quantus ad ecclesiam, non alia de causa, quam ut de ea salutari aqua cum devotione ad S. Hieronymum bibant, domumque in vasculis absportent, seque bibendo hic, suosque domi ægrotos bibentes ab infirmitatibus præcipue, quod mirere, febrilibus sanos faciant. Cujus aquæ beneficium cum milleni & milleni homines ab immemorabili tempore se expertos esse testati fuissent, hodiedum etiam fonticulum hunc, tot Hieronymianas gratias, quot aquarum guttas scaturientem, omnes illi, qui sanitatis causa accedunt, fontem gratiarum profitentur.

[43] [quod ædificatum dicitur anno 1448:] His accedit, inquit auctor, trabs lignea vetusta, quæ figuris Gothici characteris sequentia incisa repræsentabat verba: Hic natus est S. Hieronymus ecclesiæ doctor. Trabs hæc supposita erat tabulato vestibuli seu atrii, ex solidis quercinis roboribus compacti, ipsius ecclesiæ, quam Fridericus comes Cilejæ ad annum Christi MCDXLVIII hoc in loco honori S. Hieronymi erigi curaverat. Sed an hoc vestibulum seu propylæum prius vel postea erectum extiterit, ad notitiam nostram non pervenit. Tum aliqua disserit auctor, ut ratione verisimili persuadeat, vestibulum illud ecclesia, anno 1448 structa, fuisse antiquius; & docet, ecclesiam seculo XVI ordini suo S. Pauli eremitæ donatam fuisse, ac nostro demum seculo, cum terræ concussionibus multum esset passa, totam fuisse dejectam, & a fundamentis reædificatam. Ex inventis vero hac occasione fundamentis vetustis suspicatur, majorem ibi olim exstitisse ecclesiam. At, prætermissis brevitatis gratia iis omnibus, solum observo, traditionem de nato ibidem S. Hieronymo saltem viguisse ab anno 1448, quo constructa fuit illa ecclesia. Ex litteris vero Nicolai Papæ V, quas laudatus Bedecovichius recitat cap. 44, colligitur, dictam traditionem jam vetustam fuisse anno 1447, quo datæ sunt summi Pontificis litteræ.

[44] [at ex litteris Pontificiis anni 1447 colligitur,] Quapropter majorem illarum partem huc transfero: Nicolaus Episcopus servus servorum Dei universis Christi fidelibus præsentes litteras inspecturis salutem &c. Gloriosus Deus in Sanctis suis, & in ipsorum glorificatione congaudens, in veneratione beati Hieronymi confessoris sui eo jucundius delectatur, quo ipse, utpote quasi luminosa ardens lucerna, super candelabrum in domo Domini posita, errorum tenebris profugatis ejus meritis almam matrem Ecclesiam præ cæteris excellentius illustravit. Cum itaque, sicut accepimus, dilectus filius nobilis vir Fridericus Ciliæ, Ortenburgæ & Zagoriæ comes, ac regni Slavoniæ bannus, de propria salute recogitans, & in cælestibus thesaurizare cupiens, ob singularem, quam ipse, & alii Christi fideles partium illarum, ad B. Hieronymum confessorem, tamquam præcipuum Ecclesiæ sidus irradians, gerunt devotionis affectum, ecclesiam sive curam S. Hieronymi de Stridoneo, Zagrabiensis diœcesis, quæ olim domus paterna ipsius Sancti, & in qua nutritus & educatus extitit, de bonis sibi desuper creditis notabiliter construi & ædificari fecerit, ac solenniter dotaverit: nos cupientes, ut dicta ecclesia congruis honoribus frequentetur, & in suis structuris & ædificiis debite conservetur, ac fidelium hujusmodi devotio peramplius augeatur, ipsique fideles eo libentius causa devotionis confluant ad eamdem, & ad conservationem hujusmodi manus promptius porrigant adjutrices, quo ex hoc ibidem dono cælestis gratiæ uberius conspexerint se refertos, præfati comitis in hac parte supplicationibus inclinati, de omnipotentis Dei misericordia, ac beatorum Petri ac Pauli Apostolorum auctoritate confisi, omnibus vere pœnitentibus & confessis, qui præfatam ecclesiam in festo B. Hieronymi devote visitaverint annuatim, & ad illius conservationem hujusmodi manus porrexerint adjutrices, quinque annos & totidem quadragenas de injunctis eis pœnitentiis misericorditer relaxamus, præsentibus perpetuis futuris temporibus valituris &c.

[45] Epistola Pontificia, quam dedi ex Typographia Hungariæ, [traditionem de nato ibi Hieronymo jam tum fuisse vetustam,] quod aliquot mendis adspersa sit apud Bedecovichium, notatur data Romæ apud S. Petrum anno Incarnationis Dominicæ millesimo quadringentesimo quadragesimo septimo quarto Idus Novembris, Pontificatus nostri (id est, Nicolai V) anno primo. Ad fidem Epistolæ conciliandam auctor ibidem hæc præmittit: Extracta est autem hæc Epistola anno Christi MDCXCVIII Romæ ex archivio summi Pontificis cum ejusdem facultate, & Magistri sacri palatii revisione & approbatione, opera & industria R. P. Martini Czeles e Societate Jesu, ibidem ad D. Petri pœnitentiarii, uti testatum facit eminentissimi Cardinalis Leopoldi a Kollonitz archiepiscopi Strigoniensis subscriptio cum appensione proprii sigilli. Jam vero ex dicta Epistola certum fit, admodum vetustam esse traditionem de S. Hieronymo ibidem nato. Si enim anno 1447 id summus Pontifex in suis litteris indubitanter asserit, prout asserentem audimus, non est credibile, opinionem illam paulo ante fuisse natam.

[46] Epistola quoque ipsa, si recte expendatur, insinuare videtur, [& ecclesiam diu ante ibi Sancto exstructam.] ecclesiam S. Hieronymi non fuisse tunc exstructam, sed solum notabiliter instauratam: non enim dicitur nova ecclesia exstructa, & S. Hieronymo dedicata, sed ecclesia sive cura, id est, parœcia, S. Hieronymi notabiliter constructa, ædificata & dotata. Vox autem notabiliter non congruit fundationi novæ parœciæ, de qua diceretur melius recenter aut noviter; sed instaurationi censusque incremento, præsertim cum vocetur ecclesia sive cura S. Hieronymi, nec dicatur eidem recenter dicata. Quapropter existimo, ecclesiam multo antiquiorem fuisse; sed a comite renovatam censuque auctam. Itaque, si solam spectemus traditionem, videtur Stridova prævalere reliquis locis, quibus natales S. Hieronymi attribuuntur. Pro hac quoque sententia major videtur esse consensus vicinorum populorum, imo & scriptorum Hungarorum & Illyricorum, quam sit pro ulla alia.

[47] [In confinio Dalmatiæ & Pannoniæ] Quapropter breviter saltem inquirendum est, an geographia cum traditione satis probata conciliari possit. Neque enim negari potest, traditiones id genus populares, etiamsi aliquatenus vetustæ sint, frequenter fallere, cum non raro initium habuerint ex conjectura, quæ acceptata paulatim in traditionem abiit. Ut autem dicta traditio cum verbis S. Hieronymi, & recta geographia concilietnr, necesse tantum est, ut probari possit, insulam illam Muro-Dravanam, in qua est Stridova, vel tempore S. Hieronymi, vel alio quopiam ante Hieronymum seculo, fuisse in confinio Pannoniæ ac Dalmatiæ. Cum enim Hieronymus de everso Stridonis oppido dicat, Dalmatiæ quondam Pannoniæque confinium fuit; possunt illa verba exponi de tempore S. Hieronymi, quo eversum est circa annum 380, aut de tempore præterito, ut vera sint verba, sive respiciant ad ipsam Hieronymi ætatem, sive ad tempus pluribus seculis præteritum. Vel sic tamen difficile erit ostendere, insulam Muro-Dravanam umquam fuisse in confinio Dalmatiæ & Pannoniæ, saltem ante tempora S. Hieronymi, aut eo vivente. Plurima sane disseruit Bedecovichius, ut Dalmatiam usque ad Dravum extenderet; neque tamen perspicio, id eum evicisse pro tempore, de quo agendum est. Lubet tamen idem brevius tentare, ut studiosus lector de re tota judicium ferre possit.

[48] [Stridova non erat S. Hieronymi tempore; sed sub Augusto,] Quod quærimus, nequit inveniri tempore S. Hieronymi. Nam Sextus Rufus, qui scripsit Breviarium suum ad Valentinianum Augustum, vivente Hieronymo, de victoriis ac provinciis populi Romani, cap. 8 Illyrici late sumpti provincias ita enumerat: Habet Illyricus septem & decem provincias: Noricorum duas, Pannoniarum duas, Valeriam, Saviam, Dalmatiam, Mœsiam, Daciarum duas. Et in diœcesi Macedoniæ sunt septem: Macedonia, Thessalia, Achaia, Epiri duæ, Prævalis & Creta. Erat igitur eo tempore Savia, quæ modo Slavonia dicitur, & olim Pannoniæ fuit, uti & Valeria, inter Pannonias & Dalmatiam media. Quapropter quærendum est tempus, quo illa divisio non erat facta, & quo Dalmatia ad Dravum usque se extendebat. Si quo tempore id contigerit, id omnino sub Augusti imperio quærendum existimo: nimirum quando subacta erat Dalmatia, provinciaque Romani imperii facta, Dalmatiæ provinciæ adjectum credo, quidquid in Pannonia erat subactum a Romanis, sive civitates ad Savum sitas, totumque tractum Savo & Dravo intermedium. Constat enim, Dalmatas prius a Romanis subactos esse, quam Pannonios; hosque Dalmatia contra Romanos subsidia tulisse, eaque occasione partem suæ ditionis amisisse, quando tota subacta est Dalmatia. Pars igitur illa Pannoniæ, quæ æ Romanis erat occupata, videtur accessisse Dalmatiæ subactæ, prout eidem provinciæ inclusa fuit Liburnia, imo & Japydia, quæ cum Dalmatia stricte dicta unam sub Romanis Dalmatiæ provinciam constituerunt.

[49] [quando per bella pars Pannoniæ] Dio Cassius lib. 49 ad annum Urbis conditæ 719 primum docet, Liburnos Japydes cum aliis bellum movisse Romanis, & Augustum ipsum contra Japidas profectum, & graviter sauciatum fuisse. His vero victis, in Pannonias exercitum duxit, neque læsus quidem ab iis umquam, neque ullum crimen objiciens. Et, quando dixerat, ubi habitarent Pannonii, nempe ad Istrum fluvium a Norico usque ad Mysiam Europæam, Dalmatis vicini, eorumque mores exposuerat, narrat ad Sisciam civitatem, quæ ad Savum erat sita, iterum fuisse vulneratum Augustum, sed Sisciam deinde captam esse. Ita his in potestatem cæsaris receptis, reliqua etiam Pannonia pacis conditiones accepit. Hoc est bellum Dalmaticum, quod teste Suetonio lib. 2 cap. 20, Augustus per se gessit, & in quo etiam vulnera excepit. Verum eodem anno Pannonii a Romanis defecerunt, & cum iis Dalmatarum rebellio exorta est. Ai, ut habet Dio, Pannonii rursum recepti sunt; Dalmatæ vero difficulter subjugati. Tum subjungit: Ac exinde Dalmatia, ut quæ arma semper & per se, & ob propinquitatem Pannoniæ (Græce Pannoniorum) requireret, Augusti custodiæ commissa est. Ex his colligitur, eo tempore factam esse Romanorum provinciam, eique annexam fuisse quidquid subactum erat in Pannonia.

[50] Jam vero, si attendamus ad memorata, quæ narrantur ad annum Urbis conditæ 743, [accessit Dalmatiæ Romanorum,] aliaque similiter consideremus, vix dubitare poterimus, quin Dalmatica Romanorum provincia fere ad Dravum usque eo tempore se extenderet; essetque insula Muro-Dravana in confinio Dalmatiæ provinciæ & Pannoniæ, eo usque liberæ. Quippe dum Siscia urbs munita ad Savum ab Augusto expugnata erat, pax data est Pannoniis ab Augusto; sed procul dubio Romanorum more, ut victi amplum terrarum tractum amitterent. Certe Sirmium, quod ultra Savum erat situm, Romanorum præsidio tenebatur, ut Dio testatur lib. 55, quando ad annum 759 novum inter Romanos & Dalmatas Pannoniosque fœderatos ortum est bellum. Hoc autem bellum, quod Batones duo, alter Dalmata, alter Pannonius, concitarunt, toto triennio continuatum est, finitumque demum est, partim subjectis, partim pacificatis Dalmatis; Pannoniis vero ad pacem reductis, ut fusius apud Dionem videri potest. At rursum anno sequenti in Dalmatia proprie dicta bellum inter Romanos ac Dalmatas recruduit, ut lib. 56 narrat Dio, ac tunc demum Dalmatæ omnino fuerunt debellati.

[51] Utrum etiam Pannonii, qui intra Dravum & Danubium habitabant, [forte in confinio utriusque fuerit.] eodem tempore in potestatem Romanorum venerint, apud Dionem non invenio: nam ne ullam quidem urbem ultra Dravum a Romanis occupatam scribit. Varii tamen scriptores asserunt generatim, Pannoniam ab Augusto subactam. Inter hos Sextus Rufus ita habet: Batone Pannoniorum rege subacto, in ditionem nostram Pannoniæ venerunt. Suetonius lib. 2 cap. 21 etiam Pannoniam annumerat provinciis per Augustum domitis. At lib. 3 cap. 9 gesta Tiberii exponens, solum ait: Pannonico (bello) Breucos & Dalmatas subegit. Quidquid autem sit verius, sive omnes Pannonii pace mox memorata Romanis se subjecerint, sive pars magna inter Dravum & Danubium libera remanserit, utcumque assignavi tempus notabile, quo insula Muro-Dravana videtur fuisse in confinio ditionis Pannoniorum & Dalmaticæ Romanorum provinciæ. Si quis nolit hanc expositionem admittere, credatque non eo sensu in confinio Dalmatiæ Pannoniæque fuisse Stridonem, sed potius inter Pannoniam Dalmatiamque stricte dictam, non contendam pugnaciter pro opinione incerta; sed lubens admittam quamcumque opinionem, modo verior appareat aut certior.

[52] Porro fœdissime vastatam fuisse deinde patriam suam, [Vastata fuit Hieronymi patria ante annum 392,] S. Hieronymus declarat tom. 6 col. 676, scribens in Sophoniam, his verbis: Iram quippe Domini etiam bruta sentiunt animalia: & vastatis urbibus, hominibusque interfectis, solitudinem & raritatem bestiarum quoque fieri, & volatilium pisciumque, testis Illyricum * est, testis Thracia, testis, in quo ortus sum solum, ubi præter cælum & terram & crescentes vepres, & condensa silvarum, cuncta perierunt. Hæc scripsit S. Hieronymus anno 392. Ex hac autem observatione rursus certissimum fit, Stridonem non fuisse in Istria, ad quam Gothi non pervenerunt saltem ante annum 400, quo Alaricus versus Italiam processit. An tunc in Istriam penetraverit, non inquiro, quia non spectat ad propositum nostrum. Verum, si Stridon fuerit eo loco, quo Stridovam modo esse docuimus, fuerit a Gothis illud oppidum excisum, postquam anno 378 Valens imperator ab iis prope Adrianopolim in Thracia victus erat, & in fuga combustus. Nam post insignem illam victoriam Gothi, ubi frustra aliquot urbes in Thracia tentaverant, illamque deprædati erant, digressi sunt effusorie per Arctoas provincias, quas peragravere licenter adusque radices Alpium Juliarum, ut Ammianus testatur lib. 31. Et Zosimus lib. 4 pag. 751 ad eadem respicit tempora, dum ait Mysiæ … Pannoniæque loca a barbaris vexata fuisse.

[53] [quod Stridovæ congruit, non Istriæ.] De eodem tempore loquitur S. Hieronymus, sic tamen, ut alias quasdam præcedentes & subsequentes aliorum barbarorum populationes includat, in Epitaphio Nepotiani sive Epistola 60, dum dicit: Viginti & eo amplius anni sunt, quod inter Constantinopolim & Alpes Julias quotidie Romanus sanguis effunditur. Scythiam, Thraciam, Macedoniam, Dardaniam, Daciam, Thessaliam *, Achaiam, Epiros, Dalmatiam, cunctasque Pannonias Gothus, Sarmata, Quadus, Alanus, Hunni, Wandali, Marcomanni vastant, trahunt, rapiunt. Per verba & Alpes Julias excluditur rursum Istria, includitur vero insula Muro-Dravana iis, Cunctasque Pannonias. Quapropter nec historiæ nec geographicæ rationes conciliari possunt cum opinione illorum, qui S. Hieronymum in Istria natum voluerunt; historicæ vero optime conciliantur cum traditione incolarum insulæ Muro-Dravanæ; nec eidem sic repugnat geographia, ut ea opinio nequeat ut probabilis haberi. Si certam non ausim dicere, id fit, quia ex sola traditione populi certum non eruitur argumentum.

[Annotata]

* Mss. Illyricus

* al. Thessalonicaur mendose.

§ IV. Annus natalis Hieronymi investigatur, statuiturque cum S. Prospero circa annum 331.

[Ex Prospero & Vita prima natus est Sanctus anno 331:] De anno natali non minus dissentiunt scriptores, quam de patria S. Hieronymi; hocque maxime oritur ex ipsis sancti Doctoris verbis, qui frequenter adolescentiam sibi aut juventutem attribuit, de iis loquens temporibus, quibus certo ad ætatem utcumque maturam pervenerat. S. Prosper in Chronico sub consulibus Basso & Albavio, id est, anno 331, habet, Nascitur Hieronymus. At idem ad annum 420, quo eum obiisse asserit, ait defunctum anno ætatis suæ nonagesimo primo, pridie Kal. Octobris. Hic autem annorum numerus insinuat, natum Hieronymum anno 329 aut 330, ut error in alterutrum locum irrepsisse videatur. Si forte Prosper scripserit undenonagesimo, ex eoque librarius aliquis formaverit nonagesimo primo, allegati loci invicem congruent. Huic suspicioni favet Vita prima apud Martianæum, quæ de ætate Sancti sic habet: Omne vitæ suæ tempus implevit annis LXXXVIII & mensibus sex. Nam in dicta Vita, uti & in aliis duabus apud Martianæum, obitus Sancti figitur anno XII * Theodosii imperatoris, ut anni octoginta octo natales Sancti deducant ad annum 331 a Prospero assignatum. Utrum annus emortualis S. Hieronymi ex vitioso S. Prosperi loco tam fiat certus, quam communi recentiorum consensu fuit receptus, suo loco examinabimus. Interim certum est, Vitam primam cum primo S. Prosperi loco consonare pro natalibus S. Hieronymi anno 331 figendis, ut jam observavit Martianæus in Vita cap. 2, ubi illam sententiam tuetur.

[55] Non desunt certe argumenta, quæ pro illa epocha afferri possunt: [hæc sententia pluribus] sed suas etiam patitur difficultates, eaque de causa multi S. Hieronymum decem aut duodecim annis juniorem faciunt, alii etiam quatuordecim. Non invalidum pro epocha S. Prosperi argumentum desumitur ex comparatione ætatis S. Hieronymi & S. Augustini. Etenim natus est S. Augustinus anno 354, ut dictum est ad XXVIII Augusti in S. Augustino. Tantam autem ætatis differentiam asserit Hieronymus, ut Augustini pater per ætatem esse potuerit, seque senem prositeatur, dum florentem ætatem Augustino attribuit. In Epistola 405 (alias 92) sic in fine loquitur: Vale, mi amice carissime, ætate fili, dignitate parens. Scripsit hoc circa annum 403, quando Augustinus ab anno ætatis quinquagesimo non longe aberat, & Hieronymus secundum epocham Prosperi septuaginta circiter & duos numerabat annos, ut merito sic loqui posset. At, si sexagenarius tantum fuisset, ut sequitur ex opinione Baronii & Tillemontii, aut etiam sexagenario minor, ut habet aliorum epocha, qua ratione episcopum fere quinquagenarium sic alloqueretur? In eadem Epistola dicit. Senem latitantem in cellula lacessere desine. Sin autem tuam vis vel exercere vel ostentare * doctrinam, quære juvenes & disertos & nobiles, quorum Romæ dicuntur esse quam plurimi, qui possint & audeant tecum congredi, & in disputatione sanctarum Scripturarum jugum cum episcopo ducere. Ego quondam miles, nunc veteranus, & tuas & aliorum debeo laudare victorias, non ipse rursus effœto corpore dimicare. Ego sane non capio, quomodo hæc aliaque, quibus senectutem sibi in eadem Epistola attribuit Hieronymus, sexagenarius ad fere quinquagenarium scripsisset.

[56] In Epistola 102 (alias 91) ait Augustino: Superest, [Sancti dictis fit admodum verisimilis.] ut diligas diligentem te, & in Scripturarum campo juvenis Senem non provoces. In Epistola 112, scripta anno 404 aut 405, ait se ætatis ultimæ & pene decrepitum. Et in fine: Peto in fine Epistolæ, ut quiescentem senem olimque veteranum militare non cogas, & rursum de vita periclitari. Tu, qui juvenis es, & in pontificali culmine constitutus, doceto populus &c. Quinquagenarius erat Augustinus, quando juvenis vocatur ab Hieronymo, quo igitur jure se ætatis ultimæ & pene decrepitum dixisset, qua ratione senem olimque veteranum, si vix major sexagenario fuisset, dum illa aliaque plura id genus scribebat? Quapropter nequeo acquiescere rationibus illorum, qui S. Hieronymum multo minorem ætate faciunt. Nam & in secunda contra Rufinum Apologia, quæ composita est anno 402, quo necdum sexaginta annos Hieronymo attribuunt adversarii, de sua & Rufini senectute frequenter meminit, & in aliis quoque Operibus circa eadem tempora scriptis. Accedit S. Augustinus, qui testatur, S. Hieronymum vixisse usque ad decrepitam ætatem. Verba dabo post mortem relatam. At ætas ejus non fuisse decrepita, si, ut adversarii volunt, obiisset aliquot annis octogenario minor, & in eadem fere cum Augustino ætate decessisset. Quare examinandæ veniunt rationes, quibus Baronius, Tillemontius, aliique eos secuti, tam longe a Prospero recedendum crediderunt sine testimonio ullius scriptoris antiqui, imo contra omnium antiquorum de grandæva S. Hieronymi senectute consensum.

[57] [Prima objectio contra sententiam nostram] Tillemontius, qui Baronii rationes collegit, primum argumentum sumit ex Commentariis in Abacuc tom. 6 cap. 660, ubi refert Sanctus dictum gentilis de morte Juliani imperatoris, anno 363 occisi. Sic autem de se loquitur: Dum adhuc essem puer, & in Grammaticæ ludo exercerer &c. Baronius ad annum 372 existimat, S. Hieronymum tunc egisse annum ætatis circa vigesimum. At, puer non vocatur ordinario loquendi modo, si quis vigesimum attigerit ætatis annum. In illa igitur sententia vix minor loci allegati est difficultas, quam in epocha antiquorum, ex qua annos triginta & duos eo tempore agebat Hieronymus. Audiamus igitur, quid pro se respondeat Baronius: Facile erit, inquit, ut in mille labatur errores & in diversa feratur, qui ejusdem S. Hieronymi in locutione tropos minime consideravit & figuras. Si ergo tropis & figuris usus est Sanctus, ut variis exemplis docet Baronius, frustra ille locus objicitur. Nam si dixit, Infans eram, quando jam triginta erat annorum, ut observat Baronius, non debemus mirari, quod dixerit, Dum adhuc puer essem &c., quando annos numerabat verisimiliter triginta duos. Quærendum potius est, quibus occasionibus id genus tropis utatur Sanctus. Hoc igitur dicam, prout mihi videtur. Puerorum est Grammaticæ præceptis erudiri, eaque de causa, opinor, puerum se dixit eo tempore fuisse Hieronymus, quod etiam tum puerilibus studiis inhæreret. Sic Præfatione in Abdiam de tempore, quo junior Abdiam exponere tentaverat, ait: Infans eram, necdum scribere noveram &c., non ætate, aut inscitia formandi characteres; sed scientia Scripturarum, & facultate eas recte exponendi.

[58] [examinatur & solvitur.] Verum, inquiet aliquis, estne credibile, Hieronymum usque ad ætatem triginta duorum annorum Grammaticæ studiis occupatum fuisse? Respondeo, hoc incredibile non videri, si recte intelligatur, uti etiam intellexit Baronius. Nam per Grammaticam designat omnem litteraturam profanam, nimirum non sola præcepta loquendi Latine aut scribendi, sed & poëticam, rhetoricam, philosophicam, geographicam, historicam, aliasque scientias profanas, quibus ad subtiliter & eleganter scribendum aut loquendum juventus imbuitur. Hisce artibus eodem seculo etiam diutius inhæserunt SS. Basilius & Nazianzenus, quibus tamen nihilo inferior est Hieronymus, ut mirandum non sit, si triginta trium aut quatuor fuerit annorum, priusquam ad studia theologica & sacræ Scripturæ animum adjecerit. Quot ille Opera philosophica, dialectica, historica, præter poëtica & rhetorica, diligentissime legere debuerit, ac frequenter pervolvere, Opera ipsius luculenter testantur. Hæc autem pleraque sub disciplina magistrorum didicit Hieronymus, ut infra videbimus. Quapropter si quis utcumque usu didicerit, quam late paleat artium illarum scientia, & studiosa Operum Hieronymianorum lectione perspexerit, quantum in iis excelluerit, nequaquam mirabitur, in iis versatum fuisse post annum ætatis trigesimum secundum.

[59] Secundum Tillemontii argumentum tale est, ut vel solum hoc nostram sententiam faciat certam. [Aliud Tillemontii argumentum tale est,] Hieronymus in Epistola 68 (alias 33) refert, S. Antonium venisse Alexandriam ad refutandos Arianos, eaque de re dicit: Quæ infantiæ meæ temporibus accidit. Erat igitur infans ætate Hieronymus, dum eo venit Antonius ob rationem dictam. Erat autem tunc Alexandriæ præsens S. Athanasius, qui Sanctum redeuntem deduxit, ut in Vita ipse testatur. De hisce consentit Tillemontius. At gratis affirmat, S. Antonii illum adventum contigisse anno 355. Nam ex Vita S. Antonii, per S. Athanasium scripta, luce clarius est, Arianos ab Antonio Alexandriæ refutatos ante mortem Constantini Magni. Certe in Vita S. Antonii apud S. Athanasium tom. 2 pag. 847 narrantur gesta ab Antonio Alexandriæ num. 69 & sequentibus. Deinde vero post alia num. 81 ait S. Athanasius: Porro Antonii fama ad imperatores usque pervenit. Hæc enim cum didicisset Constantinus augustus, itemque filii ejus Constantius & Constans augusti, illi tamquam patri scripsere, litteras mutuo ab illo accipere peroptantes. Addit, S. Antonium, hortantibus monachis, rescripsisse. Editor S. Athanasii in margine observat, gesta Alexandrina Antonii contigisse inter annum 326 & 335. Apud nos tom. 2 Januarii pag. 110 dicitur: Id circiter anno Christi CCCXXX aut paulo post factum. Tillemontius tom. 7 Nota 8 in S. Antonium fatetur, factum figendum eo tempore, quo fixum est apud nos, si S. Athanasius ordinem temporis in narrando servaverit, illumque ordinem admodum esse naturalem.

[60] Quid ergo opponit? Primo Theodoretum, qui Antonium sub Constantio venisse dicit. [ut ejus sententiam prorsus evertat, & nostram confirmet.] At, ut ipse fatetur, exigua in hisce est auctoritas Theodoreti, qui factum lib. 4 cap. 24 extra ordinem leviter attingit, & fortasse Constantio librarii errore legitur pro Constantino, omissa unica littera. Secundo ait, Hieronymum necdum fuisse natum. At hoc quæritur: nec debuit Tillemontius vitioso circulo uti, ut ex duobus incertis utrumque probaret, nimirum ex natali tempore S. Hieronymi tempus adventus S. Antonii, & rursum ex tempore adventus tempus natale. Neque enim id est probare, sed in circuitum ambulare, & ex errore in errorem incidere. Objicit tertio, Didymum, quocum tunc egit S. Antonius, anno 335 tantum fuisse annorum viginti sex, aut forsan viginti duorum. At ejusmodi ratiunculæ nihil possunt contra apertam veritatem. Poterat S. Antonius juvenem mirari pro ætate eruditissimum, eumque monere, ne doleret de amissis oculis carneis, sed potius lætaretur de mentis acumine. Etenim auctoritas S. Athanasii, qui gesta S. Antonii diligenti inquisitione habebat perspecta, parique diligentia conscripsit, qui S. Antonium Alexandriæ viderat, & redeuntem comitatus fuerat, nullum relinquit dubium, quin Antonius Alexandriæ fuerit notabili tempore ante mortem Constantini, & ante primum S. Athanasii exsilium, ad quod missus est anno 335, ut inter hunc annum & 331 videatur figendus S. Antonii Alexandriam adventus. S. Prosper in Chronico Epistolam Constantini ad S. Antonium refert ad annum 335. Cum autem antea Alexandriam venerit Antonius, hoc forte contigerit anno 334 aut 333. Quocumque anno venerit inter 331 & 335, infans tunc erat Hieronymus ex sententia nostra, quæ solidissimum ex datis Hieronymi verbis habet fundamentum.

[61] Tertia Tillemontii objectio speciei aliquid habet, difficultatis nihil. In Epistola 120 ad Hedibiam scribit S. Hieronymus sequentia: [Tertia objectio non habet difficultatem,] Majores tui Patera * atque Delphidius, quorum alter antequam ego nascerer, rhetoricam Romæ docuit: alter me jam adolescentulo omnes Gallias prosa versuque suo illustravit ingenio &c. Atqui, inquit Tillemontius, Paterius Romæ docebat uno anno ante mortem Constantini, sive anno 336, secundum ipsius Hieronymi Chronicon. Revera S. Hieronymus ait, illo anno (non anno 339, ut alii dixerunt:) Patera rhetor Romæ gloriosissime docet. Verum non dicit Hieronymus, tunc primum docere cœpisse. Quis prudens credat, uno tantum anno docuisse Pateram aut Paterium? Forte jam decem annis, aut etiam viginti docuerat Paterius, quando tantum sibi nomen acquisiverat, & singulari aliquo honore ornatus est. Sic de Libanio rhetore Antiocheno solum meminit ad annum 369, etiamsi antea aliis locis docuisset, & Antiochiæ ab anno 354 celebris fuisset, ut docet de Libanio ipse Tillemontius tom. 4 Imperatorum in Juliano art. 36. Ausonius poëta Carm. 4 de Professoribus, celebrat Attium Pateram, de quo agimus, satisque declarat, seniorem fuisse, quam ut credibile sit, Romæ solum docere cœpisse circa 336. Illum enim alloquens dicit: Tamen quod ævo floruisti proximo, juvenisque te vidi senem. At Ausonius, qui juvenis vidit senem Pateram, jam anno 379 erat ipse senex, sicut observavi ad XXVIII Septembris in S. Exuperio num. XI, ut verisimiliter juvenis non fuerit post 336, aut certe non multo post; cumque tunc senex esset Patera, hic forte non solum ante annum 331, quo natum credimus Hieronymum; sed etiam decem, viginti aut pluribus annis ante docuerit.

[62] [uti nec alia eidem addita a Dolcio.] Ex Delphidio rhetore, qui dicti Paterii erat filius, argumentum item sumit Dolcius in Vita, quia de illo S. Hieronymus in Chronico habet: Alcimus & Delphidius rhetores in Aquitania florentissime docent; quod ait haberi ad annum 360, cum potius sit ad annum 355, quo secundum nos Hieronymus erat annorum viginti & quatuor. At Hieronymus supra laudatus de Delphidio dicit, Me jam adolescentulo omnes Gallias prosa versuque suo illustravit ingenio. Hoc autem fecit diu ante designatum docendi tempus, ut rursum liquet ex Ausonio laudato, qui post Pateram Carmine quinto celebrat Delphidium, quem ab arte poëtica primum laudat dicens: Tu pæne ab ipsis orsus incunabulis, Dei poëta nobilis: deinde ab arte oratoria in defendendis clientibus: tertio ab odio, quod contraxit accusando potentes, & quarto demum a docendi munere. Quod postremum Delphidii recenset officium, post reliqua dicens: Mox inde Rhetor, sed non longo tempore superstes, ut subjungit. At videamus, quo fere tempore partes accusatoris assumpserit. Inter alios Delphidius accusavit Numerium Galliæ Narbonensis præfectum, ut habet Ammiamus lib. 18 cap. 1. Hoc autem contigit sub initium anni 359, ut etiam observat Tillemontius in Juliano tunc cæsare art. 8. Jam vero, si consideremus, hanc verisimiliter non fuisse primam Delphidii accusationem; ante accusationes vero præcessisse defensiones, & poëmata Delphidii omnium fuisse prima; facile videbimus, tempus designatum ab Hieronymo, quo Delphidius prosa versuque illustrabat Gallias, inter annum 340 & 350 figendum esse, & S. Hieronymum ex nostra sententia adolescentulum fuisse; non item in sententia adversariorum, secundum quam infans tunc erat aut puerulus. Noluit illo argumento uti Tillemontius, quod revera nobis favet.

[63] Objicit quarto Tillemontius verba S. Hieronymi in Isaiam lib. 5 cap. 15: [Quarta nihil omnino probat.] Audivi quemdam Areopolitem, sed & omnis civitas testis est, motu terræ magno in mea infantia, quando totius orbis littus transgressa sunt maria, eadem nocte muros urbis istius corruisse. Hoc rursum ad opinionem suam inani labore trahere conatur Tillemontius, dicens, Sanctum loqui de terræ motu, qui contigit anno 365. Idem existimavit Baronius, nec tamen eo usus est argumento, quod crederet Hieronymum tunc fuisse annorum viginti duorum, & figurate locutum. Sane quis prudenter credat, propria locutione usum Hieronymum, si agit de calamitate anni 365, quæ latius narratur ab Ammiano lib. 26 cap. 10? Neque enim infantia ad annos viginti duos extendi potest, ut jam observarunt editores Veronenses ad locum allegatum. Hi vero existimant, designari ab Hieronymo terræ motum anni 344, quo Neocæsaream in Ponto subversam scribit ipse Hieronymus in Chronico. At ille motus terræ fuisse solum videtur in paucis locis. Agit vero Hieronymus de terræ motu magis generali, in quo & mare transgressum est littora, & muri civitatis Areopolitanæ in Arabia conciderunt. Propius ad infantiam S. Hieronymi accedunt, magisque horrendi ac diuturni fuerunt terræ motus anni 341, quos ipse rursum Hieronymus in Chronico annotavit, aliique scriptores. Erat tunc decem circiter annorum Hieronymus, nec mirandum esset, si eam ætatem vocasset infantiam. Theophanes non illo solum anno, sed etiam quatuor sequentibus varios refert terræ motus; alium quoque ad annum 333. Quem ex omnibus designaverit Hieronymus, ignoramus: at omnes illi satis congruunt opinioni nostræ.

[64] Objicit quinto Tillemontius ex Epistola 52 (alias 2) ad Nepotianum hæc verba: [Quinta & sexta] Dum essem adolescens, immo pene puer, & primos impetus lascivientis ætatis eremi duritia refrenarem, scripsi ad avunculum tuum sanctum Heliodorum exhortatoriam Epistolam &c. Epistola autem ad Heliodorum, de qua loquitur, scripta est anno 375, quando ex sententia Tillemontii triginta trium circiter erat annorum, secundum nos quadraginta quatuor. Jungo huic sextam Tillemontii objectionem, quia eadem fere est difficultas. Scripsit S. Hieronymus contra Helvidium anno 383 aut 384, quando adversarii eidem attribuunt ultra annos quadraginta. Attamen lib. 13 in Ezechielem cap. 44 de illo Opusculo sic loquitur: Super qua quæstiuncula Romæ adversum Helvidium, illius temporis hæreticum, in adolescentia non grandem librum scripsisse me novi. Miror sane hæc objecta esse a Tillemontio, cum ejus chronotaxi æque in speciem repugnent, ac nostræ. Neque enim pene puer est, qui annos agit triginta tres; neque in adolescentia est, qui major est quadragenario. Itaque considerandum est, quo sensu Sanctus pene puerum & adolescentem se dixerit, eodem nimirum, quo verbis num. 67 dandis, infantem se vocavit, quando primum tentavit in Abdiam scribere.

[65] Omnia hæc referuntur ad scientiam sacrarum Scripturarum, [solvantur.] aut facultatem scribendi de rebus sacris. Infans erat in Litteris sacris, quando ante vitam solitariam tentabat in Abdiam scribere; adolescens, immo pene puer, ad præcepta recte vivendi danda, ut certe pro sua humilitate Sanctus voluit, quando ex eremo scripsit ad Heliodorum; rursum in adolescentia erat ad scribendum de rebus sacris contra hæreticos, quando Romæ scripsit contra Helvidium. Itaque, dum sic loquitur Hieronymus, non respicit ad ætatem suam; sed ad progressum, quem fecerat in studiis sacris, quando prædicta composuit scripta. Nisi hoc aut simili sensu intelligatur, quo modo intelligemus verba, quibus in objecta ad Nepotianum Epistola se senem facit? Nunc, inquit, jam cano capite, & arata rugis fronte &c. Et num. 4: Audi fratrem collegio, patrem senio. Scripta autem est Epistola circa 394. Igitur, si pene puer erat anno 375, si adolescens circa 384, quo demum modo senex erat anno 394? Neque enim adolescens decem annis fit senex. Quare nequaquam sententiæ nostræ repugnant datæ objectiones, sed potius eidem favent caput canum & rugata frons, nisi & hæc eodem sensu sint exponenda.

[66] [Alia Baronii objectio,] Restat examinandum argumentum, quod ex Præfatione in Abdiam prophetam sumpsit Baronius, quodque Tillemontius non improbavit. Fateor, me non intelligere, qua ratione argumentum vocari debeat, & non potius locus male intellectus. Vult ex illa Præfatione extundere Baronius, S. Hieronymum in Abdiam scripsisse primum, dum triginta erat annorum, ac deinde post alios triginta annos composuisse Commentarium in Abdiam hodie exstantem: Quot enim, inquit, annos natus erat, cum jam priorem elucubrarat, tot sane annis postea interlapsis (ut ait) posteriorem elaboravit. Si hæc omnino diceret Hieronymus, contraria prorsus essent sententiæ Baronianæ. Neque enim secundum in Abdiam Commentarium scripsit circa annum 402, ut voluit Baronius, sed anno 394 aut 395, ut ipsis Sancti verbis probabo num. 574. Itaque primum scripsisset circa 365, & natus esset circa 335, quod propius ad nostram, quam ad Baronii sententiam accedit. Verum ex omnibus, quæ Baronius in verbis Hieronymi invenisse se credidit, ego nihil invenio, nisi unum idque ambiguum. Unum hoc, quod sensu Baronii potest exponi, habetur ex illis Hieronymi verbis: Nec diffiteor per hosce triginta annos in ejus opere me ac labore sudasse. Loquitur de opere Domini, sive intelligentia & expositione sacrarum Scripturarum. Baronius credit, triginta annos designari post expositum prima vice Abdiam. Hæc loci expositio, quæ nequit nostræ opinioni obesse, examinabitur loco jam dicto.

[67] [quæ ne spectat quidem] At nullo verbo innuit Hieronymus, se triginta annorum fuisse, quando primum tentabat in Abdiam scribere. Juvenem se tunc fuisse ubique insinuat, nuperque e schola rhetorum egressum, & infantem in Litteris sacris. Hoc est, inquit, illud tempus, mi Pammachi hac luce dulcior, quo egressi scholam rhetorum, diverso studio ferebamur, quando ego & Heliodorus carissimus pariter habitare solitudinem Chalcidis nitebamur; quod putabam latere (Opusculum in Abdiam,) vulgatum est. Infans eram, necdum scribere noveram: titubabat manus, tremebant articuli. Hæc certe non designant ullum annorum numerum. Initio pluribus verbis infantiam suam in sacris studiis declarat, ita ordiens: Cum essem parvulus, ut parvulus loquebar, ut parvulus sapiebam, ut parvulus cogitabam: postquam factus sum vir, quæ parvuli erant, deposui. Si Apostolus proficit, & quotidie præteritorum obliviscens, in priora se extendit: … quanto magis ego, qui necdum ad ætatem perfecti viri, & in mensuram Christi veni, mereri debeo veniam, quod in adolescentia mea, provocatus ardore & studio Scripturarum, allegorice interpretatus sum Abdiam prophetam, cujus historiam nesciebam. Ex allegatis verbis, Nec dum ad ætatem perfecti viri, & in mensuram Christi veni, suspicatur Baronius elici ætatem minorem Christi ætate, sive annos triginta ob locum mox allegandum. At iis verbis S. Hieronymus non respicit ad præteritum tempus, quo scripserat, sed ad præsens, quo illa scribit: nam non dicit necdum veneram, sed necdum … veni, insinuans, se cum Apostolo proficere, sed perfectum non esse. Totum ratiocinium tale est. Apostolus fatetur, aliquando parvulum se fuisse in scientia, & semper proficere; quo modo ego, qui necdum perfectam assecutus sum scientiam, venia dignus non ero, si in adolescentia in exponendo Abdia erravi? Ipsa expositio Hieronymi verborum Epistolæ ad Ephesios cap. 4 ℣ 13, Donec occurramus omnes in unitatem * fidei, & agnitionis Filii Dei, in virum perfectum, in mensuram ætatis plenitudinis Christi; datam explicationem facit certam. Nam ipse Hieronymus tom. 7 Operum col. 616 & seq. locum allegatum de perfecta virtute & scientia exponit.

[68] Rursum in Præfatione dicta Hieronymus sic loquitur: [ad ætatem Sancti.] Sperabam in scriniolis latere, quod scripseram, & ingenioli mei primam temeritatem ignibus voveram, quum subito de Italia affertur exemplar a quodam juvene tot annis, quot & ego quondam scripseram, laudante Opusculum meum. Nihil hæc significant, nisi Opusculum allatum ad Hieronymum fuisse a quodam juvene tot annis nato, quot ipse annorum fuerat, quando scripserat. Hinc subjungit: Fateor, miratus sum, quod quantumvis aliquis male scripserit, invenit similem lectorem. Baronius ex illis verbis ait, tot annis postea allatum fuisse Opusculum. At id non habetur in Hieronymo, qui nihil dicit de tempore, quo allatum fuit, sed unice suam scribentis illud ætatem comparat cum ætate afferentis. Nihil igitur ex illa Præfatione haberi potest de natalitio S. Hieronymi anno. Alia argumenta contra sententiam S. Prosperi & nostram non attulit Baronius aut Tillemontius. Unum tamen adjecit Dolcius in Vita, quod breviter examinabo.

[69] Habuit S. Hieronymus fratrem Paulinianum, a S. Epiphanio presbyterum ordinatum in Palæstina, [Alia objectio item solvitur:] ut suo loco dicemus. Fuit certo Paulinianus multo junior Hieronymo, eamque ætatis differentiam etiam exaggerat Dolcius in calculis subducendis parum accuratus, nisi forte sint impressionis menda. Annus natalis Pauliniani utcumque innotescit ex Epistola 82 (alias 62) ad Theophilum Alexandrinum, in qua Hieronymus sic habet: Porro ætas ejus (Pauliniani) & beatitudini tuæ nota est, & quum ad triginta annorum spatia jam pervenerit, puto eam in hoc non esse reprehendendam. Epistola illa, ut suo loco ostendam, data est anno 396 exeunte. Natus igitur est Paulinianus circa annum 367, & triginta sex circiter annis secundum opinionem nostram Hieronymo fuit junior. Hoc mirandum esset, si ejusdem matris esset Paulinianus. At ex tanta ætatis differentia facile conjicimus, ex altera uxore natum esse. Hoc autem modo non mirabimur, si idem pater viginti aut viginti quinque annos natus genuerit Hieronymum, ac deinde quinquagesimo sexto aut sexagesimo primo ætatis anno Paulinianum. Novi ego pueros etiamnum viventes, natos ex patre septuagenario, ut nulla in illo argumento sit difficultas.

[70] Itaque nullum ab adversariis allatum est argumentum, [& breviter confirmatur sententia nostra.] quod, si recte expendatur, difficultatem patiatur, aut recedere cogat a sententia S. Prosperi, cui Vitæ antiquiores sunt conformes. Auctoritatem S. Prosperi confirmant dicta omnia Hieronymi de grandæva sua ætate, uti & Augustini & aliorum, & magis etiam comparatio inter ætatem Hieronymi & Augustini data. Quod vero Hieronymus dicit, infantiæ suæ temporibus S. Antonium venisse Alexandriam, tale est, ut prudens non supersit dubium; quin ante annum 335 natus sit Hieronymus. Quapropter sententiam S. Prosperi, quam dubitans examinare cœpi, considerata omnium objectionum levitate, ausim pro satis comperta sic asserere, ut saltem vero anno natali sit proxima, si forte ipso anno 331 natus non fit Sanctus. Ceterum hanc quæstionem fusius tractandam credidi, quia opposita Baronii & aliorum argumenta nullibi refutata inveni. Possent adjici multa Sancti dicta, cum circa finem seculi IV & initium V frequenter de senio suo meminerit: sed hæc minus necessaria credidi.

[Annotata]

* i. e. 419

* al. ostendere

* al. Paterius

* Hier. unitate

§ V. Parentes, frater, soror, matertera: studia in patria & Romæ: iter in Galliam: baptismus Romæ susceptus.

[Sanctus habuit parentes Catholicos, quos & divites fuisse] Natum se fuisse parentibus Christianis, testatur ipse Hieronymus in Præfatione in Job, ex Hebræo Latine redditum, tom. 9 Col.ta scribens: Quanto magis ego Christianus, de parentibus Christianis natus, & vexillum crucis in mea fronte portans &c. In Epistola 82 (alias 62) dicit de se & fratre Pauliniano: Nos … ab ipsis, ut ita dicam, incunabulis Catholico sumus lacte nutriti. Habuit igitur parentes non solum Christianos, sed etiam Catholicos. Nomen patris erat Eusebius, ut docet lib. de Viris illustribus cap. 135: matris nomen nullibi exprimit, uti neque sororis, de qua fiet mentio. Frater Paulinianus jam memoratus est, & variis locis redibit. Castorinam habuit materteram, ad quam una exstat Epistola inferius referenda. An illustri genere ortus sit Sanctus, certo non constat. Verisimillimum tamen est, honesto saltem loco natum esse, opesque satis amplas ejus fuisse parentibus. Certe studia Hieronymi Romana, quæ diuturna fuisse videbimus, itinera plurima per Gallias aliasque regiones, quæ narrabimus, luculenter ostendunt, multum pro Hieronymi institutione expensum fuisse pecuniæ, ut necesse sit dicere, parentes ejus non caruisse opibus.

[72] [& nobiles, verisimillimum fit ex variis.] Conjectura de opibus & honesto genere S. Hieronymi vires acquirit ex sodali, quocum nutritus est, Bonoso. Nam in Epistola 3 (alias 41) ad Rufinum monachum de Bonoso, solitariam vitam aggresso, sic ad Deum loquitur: Gratia tibi, Domine Jesu, quod in die tua habeo, qui pro me possit rogare. Scis ipse (tibi enim patent pectora singulorum …) ut ego, & ille pariter a tenera infantia ad florentem usque adoleverimus ætatem, ut iidem nos nutricum sinus, iidem amplexus foverint bajulorum: & quum post Romana studia ad Rheni semibarbaras ripas eodem cibo, pari frueremur hospitio, ut ego primus cœpi velle te colere. Eædem nutrices, iidem bajuli, studia Romæ eadem, cibi ad Rhenum iidem, idem hospitium, ac demum convictus in pueritia, adolescentia & juventute luculenter insinuant, similes fuisse opibus Hieronymi & Bonosi parentes, verisimileque faciunt, stirpe natos non absimili. Qualis autem fuerit Bonosi conditio, Hieronymus in eadem Epistola num. 4 declarat, laudatis animi magnitudinem, qua omnia reliquerat, his verbis: Cedant huic veritati tam Græco quam Romano stylo mendaciis ficta miracula. Ecce puer honestis sæculi nobiscum artibus institutus, cui opes affatim, dignitas apprime inter æquales erat, contempta matre, sororibus, & carissimo sibi germano, insulam pelago circumsonante naufragam, cui asperæ cautes & nuda saxa & solitudo terrori est, quasi quidam novus paradisi colonus insedit. Hæc sufficiant de genere S. Hieronymi, cui saltem opes non defuerunt, ac verisimiliter neque generis nobilitas.

[73] Puer diligenter institutus est in domo paterna, ut colligitur ex libro 1 contra Rufinum, [Severe educatus in domo paterna, ibi studia inchoavit,] ubi num. 30 eum sic alloquitur: Quis nostrum non meminit infantiæ suæ? Ego certe, ut tibi homini severissimo risum moveam, … memini me puerum cursitasse per cellulas servorum, diem feriatum duxisse lusibus, & ad Orbilium sævientem de aviæ sinu tractum esse captivum. Ostendunt hæc verba, severe educatum fuisse Hieronymum rudimentisque artis Grammaticæ imbutum Stridone sub disciplina pædagogi, quem ob severitatem vocat Orbilium a celebri Orbilio grammatico Beneventano, qui plagosus vocatur ab Horatio. Utrum Stridone item contigerint, an postmodum Romæ, quorum in somno senex aliquando recordabatur, certo edici nequit. Certe datis verbis subjungit sequentia: Et quo magis stupeas, nunc cano & recalvo capite, sæpe mihi videor in somnis comatulus, & sumpta toga, ante rhetorem controversiolam declamare. Quumque experrectus fuero, gratulor me dicendi periculo liberatum. Præfatione in Job jam laudata de studiis pueritiæ & adolescentiæ sic habet: Et in Latino (sermone) pene ab ipsis incunabulis inter grammaticos & rhetores & philosophos detriti sumus. Similia fortasse in patria cœpit Sanctus, ac deinde Romæ perfecit. Qua vero fuerit ætate, dum ad Romana missus est studia, nullibi invenio. Nam, etiamsi aliquando se puerum vocet, alias adolescentulum, dum Romæ studebat, ex eo loquendi modo ætas non satis innotescit.

[74] Sive autem Romam profectus sit tenera ætate, sive annos natus fere viginti, [eaque continuavit Romæ, ubi sepulcra martyrum sæpe visebat.] certum est, pluribus annis Romæ Hieronymum studuisse, ibidemque miros in litteris humanioribus fecisse progressus. In Epistolam ad Galatas lib. 1 cap. 2 de exercitiis suis Romanis Hieronymus ita loquitur: Aliquoties, quum adolescentulus Romæ controversias declamarem, & ad vera certamina fictis me litibus exercerem, currebam ad tribunalia judicum, & disertissimos oratorum tanta inter se videbam acerbitate contendere, ut, omissis sæpe negotiis, in proprias contumelias verterentur &c. De iis, quæ præter studia Romæ egit, in Ezechielem lib. 12 cap. 40 hæc memorat: Dum essem Romæ puer, & liberalibus studiis erudirer, solebam cum cæteris ejusdem ætatis & propositi diebus Dominicis sepulcra Apostolorum & martyrum circuire, crebroque cryptas ingredi, quæ in terrarum profunda defossæ, ex utraque parte ingredientium per parietes habent corpora sepultorum, & ita obscura sunt omnia, ut propemodum illud propheticum compleatur: Descendant ad infernum viventes &c. Hæc innuunt, pietatem in Apostolos & martyres viguisse in adolescente Hieronymo.

[75] Præcipuus magister Hieronymi in grammaticalibus fuit Donatus, [Præceptor ibi Hieronymi Donatus,] de quo variis vicibus meminit. In Ecclesiasten cap. 1 ait, Præceptor meus Donatus. Contra Rufinum lib. 1 num. 16 iterum Donatum præceptorem suum nominat, simulque insinuat, quamplurima se legisse liberalium studiorum Opuscula, Rufinum sic alloquens: Puto, quod puer legeris Aspri in Virgilium & Sallustium Commentarios, Vulcatii in Orationes Ciceronis, Victorini in Dialogos ejus, & in Terentii comœdias præceptoris mei Donati, æque in Virgilium, & aliorum in alios, Plautum videlicet, Lucretium, Flaccum, Persium atque Lucanum. Ipse puer, aut potius adolescens aut juvenis, omnia verisimillime ista legerat: neque enim alias ista Rufino diceret. In Chronico ad annum 354 ita habet: Victorinus rhetor, & Donatus grammaticus meus, Romæ insignes habentur: e quibus Victorinus etiam statuam in foro Traiani meruit. Itaque de Donato præceptore in grammaticalibus nullum est dubium.

[76] [non Victorinus.] Voluerunt alii & Victorinum Hieronymo præceptorem dare in rhetorica, præeunte Vita prima his verbis: In arte quidem grammatica Donatum habuit præceptorem, in rhetorica autem Victorinum oratorem. Dubitandum quidem non videtur, quin S. Hieronymus jam Romæ studuerit, dum rhetoricam ibi docere pergebat Victorinus, & sic aliquando docentem audire potuerit. Attamen nullibi ipsum nominat magistrum aut præceptorem suum, quamvis non solum de Victorino meminerit duobus locis jam allegatis, sed etiam in libro de Viris illustribus cap. 101, ubi vel maxime locus exigebat, ut magistrum suum vocaret, si revera fuisset. Quapropter cum duobus locis, ubi Donatum & Victorinum simul commemorat, Donatum vocet præceptorem suum aut grammaticum, de Victorino taceat, dicendum est, hunc Hieronymi præceptorem non fuisse, sed solum ex magistris artium liberalium innotuisse Donatum. In Præfatione Commentariorum in Epistolam ad Galatas de Victorino S. Hieronymus iterum sic meminit: Non quod ignorem Caium Marium Victorinum, qui Romæ, me puero, rhetoricam docuit, edidisse Commentarios in Apostolum. Hic autem, ut observat editor Villarsius, aliquando etiam editum fuit, me puerum pro me puero; indeque credit contigisse, ut aliqui Victorinum pro magistro Hieronymi habuerint.

[77] [Degebat adhuc Romæ anno 363, ibique bibliothecam collegit,] Necdum Roma discesserat Hieronymus anno 363, quo occisus est Julianus apostata, ut liquet ex Sancti verbis num. 57 datis. Annos tunc agebat circiter triginta & duos, ut non immerito dixerit num. 73: Inter grammaticos & rhetores & philosophos detriti sumus; fortasse enim ultra viginti annos illis artibus perfectissime discendis impendit. Mirabile hoc videbitur iis, qui omnem artium illarum amplitudinem non intelligunt. Verum, qui ex parte saltem Hieronymianam diligentiam imitati sunt, ut jam dicere cœpi num. 58, & ipsa Hieronymi Opera attente pervolverunt; facile perspicient, paucis annis acquiri non posse tantam scientiam profanam, quantam ille habuit; imo mirabuntur, legi ab Hieronymo potuisse tot profanorum scriptorum Opuscula, præsertim cum ea non semel aut leviter pervolverit, sed multa ex iis memoriæ mandaverit, & certe perfectam copiosamque scribendi de omni scientia profana materiam ex libris tunc maxime lectis sibi comparaverit. Ut autem plures id genus scriptores ad manum haberet, bibliothecam sibi congregavit, ut ipse testatur in Epistola 22 ad Eustochium, ubi num. 30 hæc scribit: Cum ante annos plurimos, domo, parentibus, sorore, cognatis, &, quod his difficilius est, consuetudine lautioris cibi, propter cælorum me regna castrassem, & Jerosolymam militaturus pergerem, bibliotheca, quam mihi Romæ summo studio ac labore confeceram, carere omnino non poteram. Sic nimirum eo tempore omnes scriptores profanos evolvere ac intelligere voluit, puta grammaticos, poëtas, oratores, geographos, historicos, dialecticos, logicos, physicos, diversosque moralis philosophiæ doctores; quemadmodum postea nullos fere non legit sacræ Scripturæ interpretes, scientiæque theologicæ scriptores.

[78] Noverat procul dubio juvenis Hieronymus illud Horatianum: [& scientias quaslibet profanas didicit.] Scribendi recte sapere est principium & fons. Intelligebat, non sufficere ad hoc sola grammaticæ & rhetoricæ præcepta; sed necessariam quoque esse plurimarum rerum cognitionem. Quemadmodum enim architecto etiam peritissimo ad construendum pulcrum aliquod ædificium non sufficit ars ipsa, nisi ad manum habeat pretiosorum lapidum lignorumque copiam, qua structuram eleganter possit ornare; ita nec orator nec scriptor ullus copiosam variamque in scribendo exhibebit eloquentiam, nisi cum artis ipsius legibus plurimarum rerum conjunxerit notitiam, qua & orationem suam in loco possit variare, & copiose de qualibet materia disserere. Quapropter Hieronymus magno ingenio, diligentique studio perdiscere voluit, quidquid affert grammatica ad emendate scribendum, quidquid suggerit dialectica ad subtiliter ratiocinandum, quidquid docet rhetorica ad ornate dicendum, quidquid poëtarum fabulæ, philosophorum multiplices opiniones, historiarum antiquarum varietas abunde subministrant, ad orationem pulcre colorandam, eleganter distinguendam, apte roborandam, copiose extendendam, & amplificandam. Mirum igitur non est, iis studiis multum temporis impendisse juvenem Hieronymum. Id mirari solum poterunt ii, qui aut Opera S. Hieronymi non legerunt, aut intelligere non valuerunt, quanta in iis lateat scientiarum omnium liberalium copia, perfectissimæque eloquentiæ varietas.

[79] Jam vero, antequam progredior ad baptismum Romæ susceptum, [Lapsum se in adolescentia fatetur Hieronymus;] lubet examinare assertum quorumdam neotericorum, qui voluerunt, virginitatem semper illibatam ab Hieronymo servatam. At nos, quantum fieri potest, nec veram laudem Hieronymo ereptam volumus, nec falsam eidem attribuere sustinemus. Hieronymus ipse opinionem illam aliquot locis refellit. In Epistola 7 (alias 43:) Scitis ipsi, inquit, lubricum adolescentiæ iter, in quo & ego lapsus sum, & vos non sine timore transitis. In Epistola 14 (alias 1) ad Heliodorum num. 6 idem insinuat his verbis: Et hoc ego, non integris rate vel mercibus, nec quasi ignarus fluctuum, doctus nauta præmoneo; sed quasi nuper naufragio ejectus in littus, timida navigaturis voce denuncio. In illo æstu (in mundo) charibdis luxuriæ salutem vorat. Ibi ore virgineo ad pudicitiæ perpetranda naufragia scyllæum renidens libido blanditur &c. Clarius etiam se virginem negat in Epistola 48 (alias 50) ad Pammachium, sive in libro Apologetico pro libris contra Jovinianum scriptis. Sic enim habet num. 20: Virginitatem autem in cælum fero, non quia habeam, sed quia magis mirer, quod non habeo. Ingenua & verecunda confessio est, quo ipse careas, id in aliis prædicare. Numquid quia gravi corpore terræ hæreo, avium non miror volatus? &c. Simile quid rursum insinuat in Epistola 125 (alias 4) ad Rusticum, ut merito dubitare non possimus de lapsu aliquo ante baptismum susceptum.

[80] Attamen utcumque innuit ad Pammachium scribens Hieronymus, se lapsum non esse post baptismum, dum dicit: [non item constat de gravi lapsu post baptismum.] Prima est virginitas a nativitate, secunda virginitas a secunda nativitate, id est, baptismo. Hanc secundam quasi virginitatem verisimiliter habuit Sanctus, cum lapsum in itinere lubrico adolescentiæ se dixerit. Neque huic conjecturæ obstat, quod Vir humillimus frequenter se peccatorem nominet, aut varia sibi attribuere videatur delicta. In Epistola 18 (alias 122 & 123) ad Damasum num. XI ita loquitur: Utinam autem & ego compungar, & post compunctionem Dei visione dignus efficiar, quum sim homo & non munda labia habeam, & in medio quoque populi immunda labia habentis habitem. Isaias ut justus tantum in sermone peccaverat: ideo sola labia habebat immunda, non conscientiam. Ego vero quia & oculis video ad concupiscendum, & manu scandalizor & pede, & omnium membrorum parte delinquo, habeo omnia immunda: & quia semel spiritu baptizatus, rursum tunicam pollui, secundi baptismatis purgatione, id est, ignis indigeo. Gravius etiam se accusare videtur in Epistola 2 (alias 38) ad Theodosium, cujus & monachorum eidem subditorum preces flagitat. Vocat se obsessum omni crimine caput. Ait: Ego sum ille prodigus filius, qui omni, quam mihi Pater crediderat, portione profusa, necdum me ad Genitoris genua submisi: necdum cœpi prioris a me luxuriæ blandimenta depellere. Verum hæc omnia videntur esse Hominis necdum liberi tentationibus, qui pro sua humilitate præteritam vitam vehementer accusat.

[81] [Sanctus Romæ baptizatus est,] Romæ baptizatum fuisse S. Hieronymum, ipse insinuat in duabus ad S. Damasum Epistolis. In priori, quæ est 15 (olim 57) ita loquitur: Ideo mihi Cathedram Petri & fidem Apostolico ore laudatam censui consulendam: inde nunc meæ animæ postulans cibum, unde olim Christi vestimenta suscepi. Rursum in sequenti ad Damasum: Ego igitur, ut ante jam scripsi, Christi vestem in Romana urbe suscipiens, nunc barbaro Syriæ limite teneor. Per vestimenta Christi baptismum designari, quia baptizati candidis induebantur vestibus, quilibet facile perspiciet, ut necesse non sit pluribus refutare inscriptionem aliquam, quam in Gradensi insula vidisse se ait Dolcius cap. 4, acsi ibidem baptizatus esset S. Hieronymus: quam opinionem ipse etiam risu potius, quam pluribus verbis refellendam credidit. Verum de tempore, quo baptismum Romæ suscepit, non æque constat. Baronius ad annum 372 num. 40 adulta ætate baptizatum dicit; sed antequam proficisceretur in Galliam. Tillemontius art. 3 existimat, baptismum itinere Gallico posteriorem esse; neque ea opinio caret probabilitate, certam tamen non existimo. Ratio Tillemontii petitur ex verbis num. 72 datis, Et quum post Romana studia ad Rheni semibarbaras ripas eodem cibo, pari frueremur hospitio, ut ego primus (sive ante Bonosum) cœperim velle te colere. Existimat videlicet, non congruere S. Hieronymi gloriæ, si dicamus, prius baptizatum fuisse, ac deinde Deum colere voluisse.

[83] [peregrinatusque in Galliam, perfectius Deo servire ibi statuit,] Verum ea ratio rem nequaquam facit certam: potuit enim antea baptismum suscipere, & Deum colere modo multis communi, ac deinde propositum concipere Deum perfectius colendi in vita solitaria, cum eam videatur cogitationem in Gallia concepisse, fatente Tillemontio. Itaque incertum mihi est, fueritne Romæ baptizatus ante iter in Galliam, an post dictum iter Romam reversus sit ad baptismum ibidem suscipiendum. Hoc ex verbis jam datis certum est, Hieronymum post Romana studia in Gallia ad Rhenum fuisse cum Bonoso socio. An alios ibi habuerit peregrinationis socios, certo edicere nequeo. Ad Niceam hypodiaconum Aquileiensem deinde scripsit in Epistola 8 (alias 42:) Inter delicias patriæ & communes, quas habuimus, peregrinationes, aliquando suspira. Utrum autem Niceas cum Hieronymo in Galliam sit peregrinatus, an ad alia loca, nullibi invenio. Dubitari etiam potest, an jam antea in Gallia non fuisset Hieronymus, sive studiorum causa, sive ad lustrandam regionem. Certe lib. 2 contra Jovinianum num. 7 ait: Quum ipse adolescentulus in Gallia viderim Atticotos *, gentem Britannicam, humanis vesci carnibus. Sic hoc loco adolescentulum ætate se vocaverit, fuerit fortasse in Gallia ante studia Romana, aut tempore studiorum Roma peregrinatus fuerit in Galliam. Incertum id tamen est, cum subinde adolescentulum se vocet alio sensu, ut jam vidimus.

[83] In hoc autem, de quo agimus, itinere cum Bonoso otiosus in Gallia non fuit. [ibique librum S. Hilarii exscripsit. Rufinum] Nam Treviris manu sua exscripsit duo satis prolixa S. Hilarii Opera, ut habet in Epistola 5 (alias 6) ad Florentium, quem rogat, ut ea a Rufino ad se transferat his verbis: Interpretationem quoque Psalmorum Davidicorum, & prolixum valde de Synodis librum sancti Hilarii, quem ei apud Treviros manu mea ipse descripseram, ut mihi transferas peto. Hæc ejusmodi librorum exscriptio innuit, jam tunc ad sacra studia animum adjecisse Hieronymum: indeque conjicere possumus, plures id genus libros ab eo in illo itinere exscriptos esse; neque breve fuisse illud iter, in quo & Treviris fuit, & ad Rhenum, & procul dubio in multis aliis Galliæ civitatibus. Præterea ex verbis mox allegatis colligitur, jam eo tempore amicos fuisse Hieronymum & Rufinum. Ex Epistola 3 (alias 41) ad Rufinum etiam colligitur, vetustam esse illorum amicitiam, cœptamque certe, antequam Hieronymus in Orientem proficisceretur. Eum enim optans videre, ait: Quam ego nunc tua arctis stringerem colla complexibus, quam illud os, quod mecum vel erravit aliquando, vel sapuit, impressis figerem labiis? Verum hæc intelligi possunt de tempore, quo eos simul Aquileiæ videbimus habitasse: neque necesse est dicere, Rufinum Romæ cum Hieronymo studuisse, cum Hieronymus Rufinum frequenter videre potuerit aut Aquileiæ, aut in patria, quando Romæ studens ad visendos parentes subinde excurrebat, ut eum fecisse, verisimillimum est.

[84] Hieronymum jam ante conversionem a Rufino cognitum fuisse, [jam eo tempore noverat.] liquet etiam ex Invectivis Rufini lib. 2 num. 7, ubi dicit: Ante enim, quam converteretur, mecum pariter & litteras Græcas & linguam penitus ignorabat. Hæc sane verba insinuant, cognitum Rufino fuisse juvenem Hieronymum. At nequaquam ex iis inferendum est, cum eo Rufinum Romæ studiis operam dedisse, quod ne verisimile quidem est, cum ex nullo innotescat loco, & Rufinus artem oratoriam vix primis labris in adolescentia degustasset, ut de ipso ait Hieronymus lib. 1 contra Rufinum num. 3. Verum ex datis Rufini verbis alia oritur dubitatio, videlicet an linguæ Græcæ ignarus esset S. Hieronymus, quando Roma discessit. Asseruit hoc quidem Rufinus, ut ridiculo argumento S. Hieronymum perjurii reum faceret. At tanta est levitas Rufini in asserendo plura, quam noverat, contra S. Hieronymum, ut fidem non mereatur. Imo ipsa Rufini ratiocinatio ostendit, juvenis Hieronymi studia scientiamque parum Rufino fuisse perspecta. Rem breviter exponam.

[85] [Linguam Græcam jam noverat Hieronymus,] Hieronymus, cum ex amicis Romanis intellexisset, libros suos contra Jovinianum ab homine imperito traduci tamquam erroribus fœdatos, in Epistola 50 (alias 51) ad Domnionem, postquam observaverat, hominem indoctum ne dialectica quidem Aristotelis Opera legisse, & vel sic ratiocinari apud imperitos, de se subjungit ironice: Stultus ego, qui me putaverim hæc absque philosophis scire non posse… Frustra ergo Alexandri verti Commentarios: nequidquam me doctus magister per εἰσαγγωγὴν Porphyrii introduxit ad logicam &c. Ex hoc loco calumniandi occasionem sumit Rufinus. Ut autem probet, Alexandri Aphrodisei & Porphyrii, scriptorum gentilium, Opera ab Hieronymo fuisse lecta post conversionem, temere asserit, linguam Græcam antea ipsi fuisse ignotam. At Hieronymus clare dicit, se a docto magistro ad logicam fuisse introductum per Isagogen Porphyrii. Legit igitur dialecticum illud Porphyrii Opus, quando erat sub docto magistro, quando logicam discere studebat, & consequenter quando studebat Romæ: neque enim postea logicam sub magistro aut dialecticam didicit, sed sacris studiis se tradidit. Testatur hoc ipse lib. 1 contra Rufinum num. 30 ita scribens: Septem modos conclusionum dialectica me elementa docuerunt, quid significet ἀξίωμα, quod nos PRONUNTIATUM possumus dicere; quomodo absque verbo & nomine nulla sententia fit, soritarum gradus, pseudomeni argutias, sophismatum fraudes. Jurare possum, me postquam egressus de schola sum, hæc numquam omnino legisse.

[86] [antequam ex studiis Romanis discessit,] Itaque nullum est dubium, quin Alexandri & Porphyrii Opera dialectica diligenter Romæ evolverit Hieronymus, cum in iis nihil quæsiverit præter artem recte ratiocinandi, quam postea amplius discere non debuit; cumque docto uteretur magistro ad intelligendum Porphyrii Isagogen. Quare, si illa Opera necdum exstabant Latine, ut existimavit Rufinus, noverat linguam Græcam Hieronymus, dum Romæ studebat, eamque verisimiliter ibidem didicit. Hoc aliunde verisimillimum est, ut de ea re dubitare non possim: novimus enim tanto tempore Hieronymum litteris politioribus in patria & Romæ operam dedisse, ut non potuerit otium deesse ad linguam Græcam discendam. Novimus, tot scriptores Græcos eo præsertim tempore ab eodem lectos, ut verisimile non sit, illorum omnium Opera Latine reddita fuisse. Præterea constat, linguam Græcam deinde Hieronymo notam fuisse, cum multa ex Græco sermone in Latinum verterit. Atqui nullum invenimus tempus, quo linguam difficilem postea didicisset; non in itinere Gallico, non Aquileiæ, quod scivisset Rufinus; non in eremo Chalcidis, ubi Hebraicam discere cœpit, quando jam Græcam noverat, ut liquet ex audito Apollinari ante discessum ad eremum.

[87] [ut variis rætionibus ostenditur.] Nullum igitur superest tempus, quo linguam Græcam didicisset Hieronymus post Romana studia, nisi iter in Orientem. At lingua copiosissima non tam facile discitur, ut hoc iter Hieronymo ad eam discendam sufficere potuerit. Itaque necessario dicendum est, Hieronymum in pueritia aut adolescentia Græcis pariter ac Latinis litteris fuisse imbutum; Latinis perfectissime; Græcis eo usque, ut scriptores Græcos intelligeret, Græce tamen non scriberet. Accedit silentium ipsius Hieronymi. Nam frequenter loquitur de summo labore, quo linguam Hebraicam virili ætate didicit, numquam de Græca, quæ tamen, utpote longe copiosior, multo plus laboris ac temporis requirit, ut agnoscent omnes, qui utramque voluerunt discere. Quapropter assertum Rufini prorsus improbabile ausim dicere, nec tamen idcirco ipsum aperti mendacii accuso. Potuit ille suspicari, Hieronymum, dum simul habitabant Aquileiæ, quod nec Græce loqueretur, nec illius linguæ scientiam coram sodalibus jactaret, aut parum aut nihil Græce scivisse. Quam autem levis suspicio sufficeret Rufino ad aliquid asserendum contra S. Hieronymum, probant innumeræ ejus calumniæ, probat ipse locus objectus, dum miro stupore ex Hieronymi verbis probare nititur, Porphyrium ab ipso lectum post conversionem: ipsa enim verba luculenter ostendunt, agi de tempore, quo Romæ studuit. Eadem levitate num. 12 objicit impudens calumniator, non Christum, sed Barrabam, ab Hieronymo electum, quia nimirum Sanctus ad discendam linguam Hebraicam usus est magistro Judæo Baranina. Si tam puerili argutia calumniari voluit factum laudabile, qua ratione mirabimur, si plura asseruit incerta falsaque?

[88] Ex verbis supra allegatis, Alexandri verti Commentarios, [Non reddidit Latinos Alexandri Commentarios.] alia oritur dubitatio. Nam Tillemontius art. 10 aliique ea verba exponunt de versione in Latinam linguam. At Villarsius in Præfatione generali num. 31 contendit, verba exponenda esse de lectione frequenter repetita. Rationes affert varias. Primo vertere idem est, inquit, ac versare manu aut evolvere, totusque Epistolæ contextus insinuat hunc sensum. Secundo, non addit Hieronymus, quid ex Commentariis illis verterit, nec verisimile est, omnia Alexandri Opera ab eo in Latinum versa. Tertio Rufinus non objicit et versionem, sed lectionem. Hæc prolixius apud Villarsium deducta videri possunt. Mihi certe probabile non est, Hieronymum ea Opera Latine reddidisse, dum erat Romæ in studiis, & minus etiam postea. Hoc unum fortasse fecerit, quod non contentus diligenti lectione, selecta quædam ex iis Operibus Latina sibi fecerit. Vix enim dubitari potest, quin Hieronymus ex præcipuis scriptoribus varia sibi delegerit, præsertim quando integra eorum volumina bibliothecæ suæ non inserebat.

[Annotata]

* al. Scotos

§ VI. Commoratio S. Hieronymi Aquileiæ: recensentur amici Hieronymo noti ante iter in Orientem: Epistola prima scripta.

[Sanctus fuit aliquando Athenis, forte post visam Galliam:] Quemadmodum ignoramus, quo anno in Galliam venerit S. Hieronymus, quantoque ibi tempore manserit, sic non possumus designare annum, quo Aquileiæ cœpit habitare, nec dicere, an eo profectus sit statim post iter Gallicum. Hoc plane certum est, anno 363 Romæ adhuc studuisse Hieronymum, ideoque saltem in Galliam non esse profectum post Romana studia, nisi exeunte fere anno 363 aut uno ex sequentibus annis. Post peregrinationem Gallicam, quam totam fere lustrasse satis verisimile est, ad alias quoque regiones peregrinari potuit, aut in Italiam vel in patriam redire. Fortasse & in Græciam amore multa videndi & discendi eo tempore profectus fuerit. Certe Athenis aliquando fuit, cum in Zachariam lib. 2 cap. 12 ita scribat: In arce Atheniensium juxta simulacrum Minervæ vidi sphæram æneam gravissimi ponderis, quam ego pro imbecillitate corpusculi movere vix potui. Quum autem quærerem, quidnam sibi vellet, responsum est ab urbis ejus cultoribus, Athletarum in illa massa fortitudinem comprobari, nec prius ad agonem quemquam descendere, quam ex levatione ponderis sciatur, quis cui debeat comparari. Aliqui credunt, Sanctum Athenis fuisse, quando ex Oriente rediit Romam. At non video, qua itineris ratione Athenas fuisset perductus. Malim igitur credere, vel ex Italia vel ex patria Pannonia profectum esse in Græciam, sicut peregrinatus est in Galliam, lustrandi multa discendique gratia.

[90] [habitavit Aquileiæ aliquo tempore cum Rufino:] Post peregrinationes plures S. Hieronymus rudimenta quædam vitæ monasticæ exorsus est Aquileiæ, ubi videtur fuisse circa annum 370. Rursum tamen ignoratur, quot annis Aquileiæ habitaverit, imo etiam an annos aliquot, an solum anni alicujus partem ibi traduxerit. At ex amicis, quibus Aquileiæ conjunctus fuit, certo innotescit, Sanctum Aquileiæ ad aliquod tempus habitasse. Certe Rufinus ibi habitabat, quando ab eo avulsus est Hieronymus, & in Orientem profectus. Nam lib. 1 Invectivarum num. 3 ita de se loquitur Rufinus: Ego, sicut & ipse & omnes norunt, ante annos fere triginta in monasterio jam positus, per gratiam baptismi regeneratus, signaculum fidei consecutus sum per sanctos viros Chromatium, Jovinum, & Eusebium, opinatissimos & probatissimos in Ecclesia Dei episcopos, quorum alter tunc presbyter beatæ memoriæ Valeriani, alter archidiaconus, alius diaconus, simulque pater mihi & doctor symboli ac fidei fuit. Hæc Rufinus anno 401, ut suo loco videbimus. Erat igitur in monasterio Aquileiensi ante annum 373, quo Hieronymum discessisse videbimus. Discessit autem a Rufino, avulsus inexspectato aliquo turbine, ut scribit in Epistola 3 ad ipsum his verbis: Postquam me a tuo latere subitus turbo convulsit: postquam glutino caritatis hærentem impia distraxit avulsio. Tunc mihi cæruleus supra caput astitit imber: tunc maria undique & undique cælum. Habitabat igitur Aquileiæ cum Rufino Hieronymus anno 372 aut 373, quando subita aliqua persecutione, de qua conjecturam meam inferius dicam, coactus est fugere, & in Orientem navigavit.

[91] [ibique plures habebat amicos,] Præter Rufinum alios Aquileiæ sibi amicos conciliavit S. Hieronymus, nimirum tres superius nominatos, Chromatium postea Aquileiensem episcopum, Eusebium ejus fratrem & Jovinum, postea item episcopos ignotarum nobis civitatum. Matrem quoque & sorores Chromatii ibidem noverat Hieronymus; uti & Niceam subdiaconum & Chrysogonum monachum, ad quos postea scribentem videbimus. Accedit, qui comes fuit Hieronymi in itinere, Innocentius. Cum enim subito discesserit Sanctus, necesse est dicamus, dictum itineris comitem habitasse cum eo Aquileiæ, quando inde mari se commisit. Forte & Bonosus, sodalis antiquus, Aquileiæ cum Hieronymo habitavit. Hoc tamen est incertum, cum videatur ante iter Hieronymi solitariam vitam in insula amplexus. Heliodorus quoque ibidem cum Hieronymo habitare potuit. At certe inter amicos Aquileiæ ab eo cognitos non fuit Florentius, quem iis annumerat Baronius ad annum 372 num. 42: nam Florentium non viderat Hieronymus, quando ad ipsum Hierosolymæ commorantem scripsit Epistolam 4, § 7 commemorandam.

[92] Habebat & aliis locis amicos aliquot S. Hieronymus. Romæ erat S. Pammachius in studiis notus, ut liquet ex Epistola 66 (alias 26) ad Pammachium, [uti & Romæ Pammachium, & pluribus locis alios.] cui de illo tempore num. 9 ita loquitur: Scitum est quoque illud Catonis: “Sat cito, si sat bene.” Quod nos quondam adolescentuli, quum a perfecto oratore in præfatiuncula diceretur, risimus. Meminisse te puto erroris mutui, quando omne Athenæum scholasticorum vocibus consonabat: “Sat cito, si sat bene”. De antiqua amicitia rursum meminit in Præfatione ad Abdiam: Hoc est illud tempus, mi Pammachi hac luce dulcior, quo egressi scholam rhetorum, diverso studio ferebamur, quando ego & Heliodorus carissimus pariter habitare solitudinem Syriæ Chalcidis nitebamur. * Crevit multum amicitia inter Hieronymum & Pammachium, postquam Hieronymus deinde aliquot annis Romæ commoratus est, ut suis indicabitur locis. Noverat S. Hieronymus & Concordiæ, quæ Rufini patria videtur, Paulum senem prope centenarium, ad quem amicissime scribentem videbimus. Noverat Æmonæ virgines sacras, de quarum silentio postea amice conqueretur. Noverat Julianum diaconum, cui sororis suæ curam commendaverat, ut pluribus deinde dicetur. De hoc autem Juliano ad Epistolam 6 hæc observat editor Veronensis: Hunc Julianum Aquileiæ diaconum miro consensu faciunt Mss. omnes. Nullus autem dubito, quin idem sit, cujus monitis sororis suæ conversionem acceptam refert Hieronymus … Unde non longe a sancti Doctoris patria eum abfuisse colligitur. Epistola ipsa, § 8 danda, magis innuit Stridonensem diaconum, non Aquileiensem. Fuit & monachus quidam Antonius Hieronymo tunc notus, ad quem exstat Epistola temporis minus certi.

[93] Unam ex Hieronymi Epistolis, quæ ad nostram pervenerunt notitiam, [Epistola prima] Aquileiæ anno 371 aut 372 scriptam existimo, primam videlicet in editione Veronensi (alias 49) de muliere septies icta. Scripsit illam Sanctus, rogante Innocentio, post notabile otium, a studio nimirum eloquentiæ, ut ipse insinuat, ita ordiens: Sæpe a me, Innocenti carissime, postulasti, ut de ejus rei miraculo, quæ nostra ætate acciderat, non tacerem. Quumque ego id verecunde & vere, ut nunc experior, negarem, meque assequi posse diffiderem; sive quia omnis sermo humanus inferior est laude cælesti; sive quia otium, quasi quædam ingenii rubigo, parvulam licet facultatem pristini siccasset eloquii: tu e contrario asserebas, in divinis rebus non possibilitatem inspici debere, sed animum; neque posse eum verba deficere, qui credidisset in Verbum. Quid igitur faciam? Quod implere non possum, negare non audeo. Super onerariam navem rudis Vector imponor, & Homo, qui necdum scalmum in lacu rexi, Euxini maris credor fragoribus &c. Tot excusationes ostendunt, primum id esse S. Hieronymi Opusculum; & nominatim illa verba, Qui necdum scalmum in lacu rexi, evincere videntur, primum id esse Opusculum Hieronymi, exceptis tamen familiaribus epistolis, quas procul dubio ante scripserat plures; sed nulla earum ad nos pervenit. Otium etiam, quo utcumque siccatum fuisset eloquium, convenit commorationi Aquileiensi: inter hanc enim & Romana eloquentiæ studia intercessit diuturna peregrinatio & studium sacrum.

[94] Accedit ipsa historia, qua de agit, & Innocentius, ad quem scribit, [sive historia de muliere septies icta,] ac demum Evagrius, cujus laudes in fine commemorat. Nam omnia hæc insinuant, in Italia potius, quam in Oriente, scriptam esse historiam. Historia Vercellis nuperrime contigerat, atque hoc compendio pro titulo exponitur: Hieronymus Innocentii precibus historiam cujusdam miraculi refert, quod Vercellis in Liguria sua ætate acciderat. Quædam mulier a viro adulterii falso accusata, atque una delatus juvenis, tormentis ad eliciendam veritatem cruciantur. Hic impatiens confitetur, quod non admiserat; ista constanter negans, nulla vi ad confessionem non admissi sceleris adduci potest. Ducitur uterque ad supplicium, & juvenis quidem occiditur; mulier vero sæpius icta mori non potest. Demum, cum videretur necem occubuisse, sublatum cadaver revivit: & cum denuo ad supplicium requireretur, Evagrius ei ab imperatore veniam suis precibus impetrat. Primo, cum historia in Italia contigerit, non est verisimile expositionem ejus in Oriente petitam ab Innocentio, aut scriptam ab Hieronymo.

[95] [videtur Aquileiæ scripta,] Secundo Innocentius quidem cum Hieronymo profectus est in Orientem, sed Antiochiæ defunctus est, antequam ad eremum pervenerat Hieronymus, ut dicam num. 102, Hieronymus vero ipse graviter ibidem ægrotavit. Itaque, cum vivente ac petente Innocentio, historia illa sit scripta, non potuit scribi in eremo, non Antiochiæ, ubi ipse ægrotabat Hieronymus. In ipso itinere scriptam esse, nequaquam fit verisimile, cum itineris molestia inter excusationes non sit allegata. Restat igitur, ut in Italia scriptam dicamus cum editore Veronensi: nam & dicta de Evagrio hanc sententiam etiam confirmant. Fuit autem Evagrius iste ex præcipuis tunc S. Hieronymi amicis, paucaque de eo hic notanda veniunt. Erat Evagrius presbyter Antiochenus, ex illustri stirpe Pompeiani ducis ortus, ut observat Hieronymus in verso Eusebii Chronico ad annum 2 Aureliani imperatoris. Venerat in Occidentem cum S. Eusebio Vercellensi episcopo, quando hic ab exsilio post synodum Alexandrinam reversus est in Italiam. Rediit autem Evagrius in Orientem anno 373. Hæc ultima colliguntur ex Epistola S. Basilii 138 (alias 8) ad S. Eusebium Samosatenum, cui hæc scribit: Presbyter Evagrius, Pompeiani Antiochensis filius, qui quondam in Occidentem cum B. Eusebio profectus fuerat, rediit nunc Roma, petens a nobis epistolam &c. Venit nimirum Cæsaream Evagrius, dum redibat Antiochiam.

[96] [quando Evagrius, Hieronymi amicus, erat in Occidente.] Quid vero boni in Occidente fecerit, Hieronymus in laudata Epistola sub finem ita perstringit: En quo me gestorum ordo protraxit. Jam enim ad Evagrii nostri nomen pervenimus: cujus ego pro Christo laborem si arbitrer a me dici posse, non sapiam; si penitus tacere velim, voce in gaudium erumpente, non possim. Quis enim valeat digno canere præconio, Auxentium (Arianum episcopum,) Mediolani * incubantem, hujus excubiis sepultum pene ante quam mortuum? Romanum Episcopum (Damasum,) jam pene factionis (schismatis Ursiniani) laqueis irretitum, & vicisse adversarios, & non nocuisse superatis… Præsentis tantum rei fine contentus sum. Imperatorem (Valentinianum) de industria adit, precibus fatigat, merito lenit, sollicitudine promeretur, ut redditam vitæ (mulierem septies ictam) redderet libertati. Ita Hieronymus de Evagrio, cujus gesta contra Auxentium Arianum & pro Damaso Romano Pontifice latius hic non expono. At solum observo, longe plura de Evagrii meritis dicere potuisse Hieronymum, si scripsisset in Oriente, cum ibi multa pro Hieronymo ejusque comitibus fecerit. Itaque ex silentio de beneficiis Evagrii etiam colligitur, primum illud Hieronymi Opusculum ante iter Orientale scriptum fuisse.

[97] Quin imo vehemens mihi est suspicio, ex eodem illo Opusculo ortum esse subitum illum turbinem, [Ex ea forsan ortus turbo, cujus causa discessit in Orientem.] qui Hieronymum a Rufino aliisque amicis Aquileiensibus avulsit. Si quis enim historiam, prout a juveni & eloquente Hieronymo liberrime conscripta est, voluerit pervolvere, facile videbit, ex ea nasci potuisse potentum virorum contra Scriptorem inimicitias. Mulierem declarat innocentem, crudelissime jussu consularis tortam, condemnatamque ex falsa alterius confessione, sic enarrat, ut consularis crudelitas injustitiaque non minus omnium oculis exponatur, quam mulieris constantia innocentiaque. Non minus graphice exponitur duorum carnificum, quorum primus quater mulieri caput amputare voluerat, secundus ter eum in finem percusserat, frustratus miraculo conatus, mulierisque, postquam visa erat mori, ad vitam quasi regressus, & occultatio usque ad obtentam ejus ab imperatore per Evagrium libertatem. Ut brevis sim, talis est tota historia, ut consularis, si eam viderit, non potuerit non summo pudore suffundi, & contra Scriptorem excandescere, ac pro sua crudelitate ultionem expetere, sive per leges, sive alio quocumque modo. Quapropter vehementer suspicor, timore iracundi consularis ejusve consanguineorum Hieronymum ex Italia se subduxisse. Hæc autem conjectura roboratur ex comitibus, qui cum eo discesserunt, videlicet Innocentio, qui Hieronymum ad scribendum induxerat, & Evagrio, qui mulieri aut gratiam aut certe libertatem apud imperatorem obtinuerat: nam & hi iracundi hominis indignationem timere poterant.

[Annotata]

* al. volebamus

* al. Mediolanis

§ VII. Iter S. Hieronymi Aquileia Antiochiam: socii itineris: morbus Sancti Antiochiæ: mors Innocentii: adventus & reditus Heliodori: mirabile Sancti somnium: refutatæ Rufini calumniæ: tres scriptæ Epistolæ: auditus Appollinaris.

[Hieronymus per mare in Thraciam, indeque per terram in Syriam] Aquileia discessisse Hieronymum ob subitam persecutionem, de qua conjecturam meam dixi, jam vidimus. Vel sola hæc discedendi ratio insinuat, in patriam inde non fuisse profectum, cum in ea non minori fuisset periculo expositus. Verum ipsa quoque Sancti de discessu suo verba, manifestum faciunt, per mare discessisse. Nam laudata ad Rufinum Epistola 3 de itinere sic habet: Postquam me a tuo latere subitus turbo convulsit: postquam glutino caritatis hærentem impia distraxit avulsio, “tunc mihi cæruleus supra caput astitit imber: tunc maria undique, & undique cælum.” Datis Virgilii verbis navigationem per mare significat. Quo autem navigaverit, sequentia utcumque innuunt de itinere verba: Tandem in incerto peregrinationis erranti, quum me Thracia, Pontus atque Bithynia, totumque Galatiæ atque Cappadociæ iter, & fervido Cilicum terra fregisset æstu, Syria mihi velut fidissimus naufrago portus occurrit. Ex provinciis, quas post navigationem transivit aut attigit, prima nominatur Thracia, ut navigatio videatur directa fuisse ad portum aliquem Thraciæ, forte Constantinopolim. Inde, trajecto Bosphoro, terrestri itinere per Bithyniam, (quæ etiam a Ptolemæo Pontus & Bithynia vocatur) Galatiam, Cappadociam & Ciliciam profectus est in Syriam.

[99] [cum Innocentio & Evagrio proficiscitur] In hoc itinere socium S. Hieronymi fuisse Innocentium, quem Antiochiæ defunctum videbimus, nullum est dubium. De Evagrio similiter dubitandum non est, cum duos illos vocet duos oculos suos. Heliodorum adjungunt aliqui; sed minus probabiliter. Nam Heliodorus videtur alia via subsecutus, ut cum Hieronymo eremum incoleret: quod tamen, mutato proposito, postea non fecit. Quantum ego ex collatis Hieronymi Epistolis colligere valeo, Heliodorus Hierosolymam navigavit, indeque Antiochiam venit ad Hieronymum, mutatoque proposito, in patriam reversus est, ut inferius pluribus ostendam. Sic Rufinus non diu post abitum S. Hieronymi in Ægyptum transmisit, ut solitarios ibi inviseret. Porro verba S. Basilii, num. 95 data, ostendunt, Evagrium presbyterum, quem unum ex duobus oculis nominat Sanctus, Cæsareæ in Cappadocia cum Basilio egisse de rebus Antiochenis.

[100] [anno 373: in itinere videt cœnobium S. Theodosii in Cilicia:] Ex hoc autem Basilii & Evagrii colloquio, quod anno 373 figitur, ulterius Tillemontius art. 4 recte deducit, S. Hieronymum eodem anno 373 discessisse in Orientem, atque Antiochiam venisse. Vidit in eodem itinere S. Hieronymus S. Theodosium abbatem, ejusque monasterium in Scopulo cognominatum, de quo apud nos actum est ad XI Januarii pag. 677 & seqq.. Erat illud monasterium in Cilicia juxta Rosum oppidum, ut ibidem videri potest. Fuisse ibi Hieronymum, liquet ex Epistola ejus secunda inferius partim recitanda, in qua desiderium suum vivendi in illo monasterio declarat. Hoc igitur itinere ante hiemem anni 373 Antiochiam attigerit, cum supra conqueratur de fervido æstu Ciliciæ; iterque ex Cilicia Antiochiam usque non sit longum. De Ancyra Galatiæ metropoli visa meminit Sanctus in Prologo libri 2 in Epistolam ad Galatas: id autem factum fuerit in eodem itinere.

[101] [bibliothecam secum vehit.] In illo etiam itinere bibliothecam, quam Romæ comparaverat, secum vexit S. Hieronymus, ut habemus ex Epistola 22 ad Eustochium. Quum ante annos plurimos, inquit num. 30, domo, parentibus, sorore, cognatis, &, quod his difficilius est, consuetudine lautioris cibi, propter cælorum me regna castrassem, & Jerosolymam militaturus pergerem, bibliotheca, quam mihi Romæ summo studio ac labore confeceram, carere omnino non poteram. Ex iisdem verbis liquet, Sanctum Hierosolymam proficisci voluisse, sed illud propositum fuisse mutatum videbimus. Confirmatur id ex Epistola 5 (alias 6) ad Florentium, ubi ait: Quibus lectis (litteris,) ita reaccensus est animus Jerosolymam proficiscendi, ut pene nocuerit proposito, habitandi nimirum in eremo Chalcidis, ex qua scripta est Epistola. Tillemontius Nota 6 nequit credere, Hieronymum voluisse Hierosolymam proficisci, idque ob allegata verba. Verum sine justa ratione locum illum allegat, in quo de secundo proposito agitur. Desideravit primum Hierosolymam pergere, ut dicit in Epistola ad Eustochium: sed Antiochiæ gravi, ut videbimus, correptus est morbo, & socium amisit Innocentium, ut demum solum haberet Evagrium. Hujus amicitia & favor effecit, opinor, ut nollet longius Antiochia discedere, ut aliquod in peregrina regione haberet solatium & adjumentum, quod multis morbis debilitato summe erat necessarium. Per Epistolam Florentii reaccensus est animus Hierosolymam eundi; sed cohibuit se proprosito habitandi in deserto.

[102] Post expositum iter in Epistola ad Rufinum, quid sibi in Syria sive Antiochiæ evenerit, [Ægrotante Hieronymo Antiochiæ, Innocentius] refert his verbis: Ubi ego quidquid morborum esse poterat expertus, ex duobus oculis unum perdidi. Innocentium enim, partem animæ meæ, repentinus febrium ardor abstraxit. Nunc uno & toto mihi lumine Evagrio nostro fruor, cui ego semper infirmus ad laborem cumulus accessi. Mortuus igitur est Innocentius anno 373 aut 374, antequam ex diuturnis morbis convaluisset S. Hieronymus. Tillemontius Nota 8 inquirit in annum obitus Innocentii, erroresque ex erroribus producens, ut certe mihi videtur, contendit, Innocentium non obiisse ante annum 375. Hac ratione Hieronymus mansisset Antiochiæ apud Evagrium toto fere biennio, ab anno scilicet 373 usque ad 375 longe progressum.

[103] Nam post Innocentium ibi etiam mortuus est Hylas, [& Hylas moriuntur;] ut subjungit Hieronymus his verbis: Erat nobiscum & Hylas, sanctæ Melanii * famulus, qui puritate morum maculam servitutis abluerat: & hic necdum obductam rescidit cicatricem. Post mortem Hylæ pergebat ægrotare Hieronymus, necdum sanitati restitutus, dum illam scribebat Epistolam; & sic perveniretur facile usque ad finem anni 375, & etiam usque ad sequentem, si reliqua Tillemontiana de tempore itineris Rufini essent admittenda. At minime urget ratio Tillemontii, petita ex Epistola 1 de Muliere septies icta, in qua dicit Hieronymus, Auxentium Arianum opera Evagrii sepultum pene ante quam mortuum. Credit nimirum, id scribi non potuisse ante mortem Auxentii. At, cum Auxentius fuerit condemnatus, privatusque communione Catholicorum, poterat pene sepultus dici, etiamsi necdum esset mortuus. Et certe non potuit illam Epistolam in Oriente ante mortem Innocentii scribere Hieronymus, ut jam probatum est.

[104] Dum ægrotus, aut certe infirmus & languidus, pergebat Antiochiæ apud Evagrium degere Hieronymus, [venitque eo Hierosolyma Heliodorus.] ad eum venit amicus Heliodorus, nuntiavitque Hieronymo, Rufinum venisse in Ægyptum, quod tamen certo edicere non poterat. Id rursum habemus ex Epistola 3 ad Rufinum num. 2, ubi sic habet: Prima inopinati gaudii (de adventu Rufini) ab Heliodoro fratre mihi est nuntiata felicitas. Non credebam certum, quod certum esse cupiebam, præsertim quum & ille ab alio se audisse diceret, & rei novitas fidem sermonis auferret. Venisse autem Heliodorum Hierosolyma ad Hieronymum, colligitur ex Epistola 4 (alias 5,) quæ eodem tempore ad Florentium Hierosolymæ habitantem scripta est. Nam eum prædicat ob adjutum Heliodorum his verbis: Heliodori fratris a te adjuta necessitas mutorum etiam potest ora laxare. Quibus gratiis, quo ille præconio peregrinationis incommoda a te fota referebat? Ita ut ego ille tardissimus, quem intolerabilis languor exedit, pennatis, ut aiunt, pedibus, gestu caritatis & voto te salutaverim, & etiam complexus sim. Ex subsidio, quod Heliodoro Hierosolymæ præstitit Florentius, liquet eum Hierosolymæ fuisse, antequam veniret ad Hieronymum. Non fuisse autem ab initio Antiochiæ cum Hieronymo, jam observavi ex verbis de morte Innocentii, Ex duobus oculis unum perdidi. Ex sequentibus de Evagrio, Nunc uno & toto lumine Evagrio nostro fruor, rursum colligitur, discessisse Heliodorum, antequam Epistolas illas simul scriberet Hieronymus: nam alter oculus fuisset Heliodorus, sicut ante fuerat Innocentius.

[105] [At hic, frustra detinere conante Hieronymo, rursum discedit] Propositum fuisse Heliodoro cum Hieronymo eremum incolere, sed eum a proposito resiliisse, forte ob mortem Innocentii & pertinacem languorem Hieronymi, sive alia quacumque de causa, habemus ex Epistola 6 (alias 73) ad Julianum diaconum, cui hæc scribit: Sanctus frater Heliodorus hic adfuit, qui quum mecum eremum vellet incolere, meis sceleribus fugatus abscessit. Multum tamen laboravit Sanctus, ut Heliodorum secum retineret. Epistolam enim 14 (alias 1) ad Heliodorum deinde scriptam, sic orditur: Quanto amore & studio contenderim, ut pariter in eremo moraremur, conscium mutuæ caritatis pectus agnoscit. Quibus lamentis, quo dolore, quo gemitu, te abeuntem prosecutus sim, istæ quoque litteræ testes sunt, quas lacrymis cernis interlitas. Verum tu quasi parvulus delicatus, contemptum Rogantis per blandimenta fovisti, & ego incautus, quid tunc agerem, nesciebam. Tacerem? Sed quod ardenter volebam, moderate dissimulare non poteram. Impensius obsecrarem? Sed audire nolebas, quia similiter non amabas. Quod unum potuit, spreta caritas fecit. Quem præsentem retinere non valuit, nunc quærit absentem. Quoniam igitur & tu ipse abiens postularas, ut posteaquam ad deserta migrassem, invitatoria ad te scripta transmitterem, & ego me facturum promiseram; invito: jam propera &c. Hæc ostendunt, non modo a proposito resiliisse Heliodorum, sed etiam abiisse, antequam Hieronymus migrasset ad deserta, quod pergeret ægrotare. Hujus autem morbi causa aut nullas dederit Heliodoro abeunti ad amicos litteras, aut perbreves, quæ non fuerint conservatæ. Tillemontius Nota 7 de Heliodoro disserit, & ex uno duos facere nititur, sed nullo alio fundamento, quam quod itinera Heliodori non bene disposuerit.

[106] [anno 374, ægrotante etiam tum Hieronymo.] Jam vero, cum Heliodorus & Rufinus non nisi post discessum S. Hieronymi in Orientem fuerint profecti, alterque in Ægyptum venisset, alter Hierosolymæ fuisset, indeque venisset Antiochiam, nequit reditus Heliodori in Occidentem figi ante annum 374. Verumtamen, dum ille erat Antiochiæ, ubi verisimiliter non diu substitit, pergebat graviter ægrotare Sanctus. Nam in Epistola 6 ad Julianum morbi sui testem allegat Heliodorum, & de illo sic loquitur: Ita me jugis tam corporis ægrotatio, quam animæ ægritudo consumpsit, ut morte imminente, nec mei pene memor fuerim. Quod ne falsum putes, oratorio more post argumenta testes vocabo. Sanctus frater Heliodorus hic adfuit &c. Jam vero gravis ille diuturnusque morbus ad aliud nos deducit factum, quod sine ulla dubitatione contigit Antiochiæ, non in eremo, ut alii crediderunt, eosque secutus Tillemontius art. 9.

[107] [Anno 374 in Quadragesima Antiochiæ, non in eremo,] Loquor autem de famoso somnio, in quo Sanctus graviter correptus est ob nimiam lectionem scriptorum profanorum, & cujus causa deinde a lectione Ciceronis, poëtarum, aliorumque similium scriptorum profanorum, quos eloquii gratia legebat, abstinere cœpit. Nullo verbo insinuat, se fuisse in eremo, dum id contigit. Contra ait, aut certe insinuat, eo id factum tempore, quo adhuc Hierosolymam pergere cogitabat. Eo autem animo fuisse videtur, degens Antiochiæ, donec elegit habitationem in eremo Chalcidis. Præterea scribens in Epistolam ad Galatas, in Præfatione libri tertii ait ad Paulam & Eustochium: Nostis enim & ipsæ, quod plusquam quindecim anni sunt, ex quo in manus meas numquam Tullius, numquam Maro, numquam gentilium litterarum quilibet auctor ascendit; &, si quid forte inde, dum loquimur, obrepit, quasi antiqui per nebulam somnii recordamur. In Præfatione libri secundi etiam dicit: Multi jam anni sunt quod hæc legere desivimus. At suo loco ostendemus, expositionem Epistolæ ad Galatas nulla ratione figi posse serius, quam anno 389. Quapropter somnium illud Hieronymi nequit statui post annum 374. Cum autem morbus, in quo fuit oblatum, media ferme Quadragesima fuerit auctus, certissimum fit, necdum eo tempore in eremo fuisse Sanctum, & consequenter somnium figendum Antiochiæ in Quadragesima anni 374. Morbus ipse gravissimus, quem in narrando somnio asserit, tempus confirmat, cum non videatur tam graviter in eremo laborasse.

[108] De eo autem in Epistola 22 ad Eustochium num. 30, [mirabile somnium habuit Sanctus,] ubi dixerat, non potuisse se bibliotheca sua carere, etiamsi Jerosolymam militaturus pergeret, Hieronymus scribit sequentia: Itaque miser ego lecturus Tullium, jejunabam. Post noctium crebras vigilias, post lacrymas, quas mihi præteritorum recordatio peccatorum ex imis visceribus eruebat, Plautus sumebatur in manus. Si quando in memetipsum reversus, Prophetas legere cœpissem, sermo horrebat incultus. Et quia lumen cæcis oculis non videbam, non oculorum putabam culpam esse, sed solis. Dum ita me antiquus serpens * illuderet, in media ferme Quadragesima medullis infusa febris, corpus invasit exhaustum: & sine ulla requie (quod dictu quoque incredibile sit) sic infelicia membra depasta est, ut ossibus vix hærerem. Interim parantur exequiæ, & vitalis animæ calor, toto frigescente jam corpore, in solo tantum tepente pectusculo palpitat: quum subito raptus in spiritu, ad tribunal Judicis pertrahor, ubi tantum luminis, & tantum erat ex circumstantium claritate fulgoris, ut projectus in terram, sursum aspicere non auderem. Interrogatus de conditione, Christianum me esse respondi. Et ille, qui præsidebat: Mentiris, ait, Ciceronianus es, non Christianus: ubi enim thesaurus tuus, ibi & cor tuum. Illico obmutui, & inter verbera (nam cædi me jusserat) conscientiæ magis igne torquebar, illum mecum versiculum reputans: “In inferno autem quis confitebitur tibi?”

[109] Clamare tamen cœpi, & ejulans dicere: Miserere mei, [quo deterritus est a lectione librorum profanorum,] Domine, miserere mei. Hæc vox inter flagella resonabat. Tandem ad præsidentis genua provoluti, qui adstabant, precabantur, ut veniam tribueret adolescentiæ, & errori locum pœnitentiæ commodaret, exacturus deinde cruciatum, si gentilium litterarum libros aliquando legissem. Ego, qui in tanto constrictus articulo, vellem etiam majora promittere, dejerare cœpi, & nomen ejus obtestans, dicere, Domine, si umquam habuero codices sæculares, si legero, te negavi. In hæc sacramenti verba dimissus, revertor ad superos, &, mirantibus cunctis, oculos aperio, tanto lacrymarum imbre perfusos, ut etiam incredulis fidem sacerem ex dolore. Nec vero sopor ille fuerat, aut vana somnia, quibus sæpe deludimur. Testis est tribunal illud, ante quod jacui: testis judicium triste, quod timui: ita mihi numquam contingat in talem incidere quæstionem. Liventes fateor habuisse me scapulas, plagas sensisse post somnum, & tanto dehinc studio divina legisse, quanto non ante mortalia legeram. Hæc de se refert humillimus Hieronymus, ut S. Eustochium virginem deterreat a lectione librorum gentilium, maxime poëtarum, qui certe, cum obscena multa reliquis immiscere soleant, virgini non congruunt. Hinc num. 29 præmittit hoc monitum: Nec tibi diserta multum velis videri, aut lyricis festiva carminibus, metro ludere. Et mox: Quid facit cum Psalterio Horatius? cum Euangeliis Maro? cum Apostolo Cicero? &c.

[110] [quam etiam aliis, ipsique Damaso Papæ dissuasit.] Nec tantum virginibus dissuasit Hieronymus lectionem poëtarum, aliorumque scriptorum gentilium, sed viris etiam eruditis. In Epistola 21 (alias 146) ad Damasum Romanum Pontificem, qui ipse erat poëta, sed Christianus & pius, agens de siliquis, quibus filius prodigus ventrem implere cupiebat, ita loquitur: Possumus autem & aliter siliquas interpretari. Dæmonum cibus est carmina poëtarum, sæcularis sapientia, rhetoricorum pompa verborum. Hæc sua omnes suavitate delectat, & dum aures versibus, dulci modulatione currentibus, capiunt, animam quoque penetrant, & pectoris interna devinciunt. Verum ubi cum summo studio fuerint ac labore perlecta, nihil aliud, nisi inanem sonum & sermonum strepitum suis lectoribus tribuunt: nulla ibi saturitas veritatis, nulla refectio justitiæ reperitur. Deinde vero, ubi plura attulerat ex sacris Litteris, observassetque, Apostolum sub aliis verbis quasi dicere: Ne legas philosophos, oratores, poëtas; nec in eorum lectione requiescas; contra sacerdotes similium scriptorum nimis amantes hæc profert objurgationis verba: At nunc etiam sacerdotes Dei, omissis Euangeliis & Prophetis, videmus comœdias legere, amatoria bucolicorum versuum verba canere, tenere Virgilium: & id, quod in pueris necessitatis est, crimen in se facere voluptatis. Nominatim graviter reprehendit temeritatem eorum, qui malunt Latini magis videri, quam Christiani, dum formulas jurandi per deos gentilium usurpant. Absit, inquit, ut de ore Christiano sonet: Jupiter omnipotens; & me Hercule, & me Castor, & cætera magis portenta, quam numina. * Hæc de iis Sanctus post annos multos.

[111] [Ex dicto somnio Rufinus Hieronymum ridicule perjurii accusavit:] Verumtamen ex allegato superius loco gravis calumniæ occasionem arripuit Rufinus, dum operosa disputatione S. Hieronymum perjurii reum facere conatus est; acsi juratus promisisset, non lecturum se deinceps gentilium libros, eamque promissionem non servasset. Rufinum ego minus miror, cum hic, quod nihil solidæ accusationis reperire posset, & vel sic homo iracundus mallet alium accusare, quam se defendere, ubique magno conatu magnas proferat nugas. Ratiocinia quoque Rufini satis refutavit Hieronymus, etiamsi breviter tantum responderit. Nam observat primo, se promisisse pro futuro, innuitque, se deinde id genus libros non legisse; sed ea omnia oblitum non fuisse, quæ antea legerat. Altera responsio est, somnium fuisse, ex somnio autem nullam nasci obligationem. Sed tamen, inquit, qui somnium criminatur, audiat prophetarum voces, somniis non esse credendum, quia nec adulterium somnii ducit me ad tartarum, nec corona martyrii in cælum levat. Cum autem Rufinus post datum Hieronymi responsum, ridiculam calumniam repetiisset in litteris, Hieronymus lib. 3 num. 32 risu hominem excepit, nihilque ulterius respondit, nisi promissionem fuisse dormientis.

[112] At Tillemontius art. 9 magnam in re nihili difficultatem sibi imaginatur, [cui frustra succurrit Tillemontius; cum verum fuerit somnium,] & non solum ex Rufino nititur probare, Hieronymum non abstinuisse a lectione librorum gentilium; sed etiam non audet Hieronymo consentire, somnium fuisse, in quo omnia sunt peracta; ac tandem Hieronymum, quasi in perjurii luto hærentem, non obscure deserit. Deplorat nimirum miseriam humanæ fragilitatis, insinuatque, defectu humilitatis noluisse Hieronymum agnoscere peccatum suum. Verum in ejusmodi errores frequenter lapsus est auctor ille, quod antiquos scriptores legerit sine sufficienti scientia dialectica & theologica. Certe nulla potest esse dubitatio, quin omnia acciderint dormienti Hieronymo, ut ipse facile decies diversis verbis repetit lib. 1 & 3 contra Rufinum. Nam ex ipso, qui objicitur, loco idem clare intelligitur. Fatetur Sanctus, se plagas sensisse post somnum. Quis igitur dubitet, quin plagis affectus sit in somno, omniaque dormienti acciderint? Jacebat Sanctus in lecto oculis clausis instar moribundi, ut liquet ex illis verbis: Et mirantibus cunctis, oculos aperio. Quomodo ergo projectus in terram, sursum aspicere non audebat, quomodo clamare cœpit & dejerare, nisi quod illa reliquaque omnia sic in ejus imaginatione versabantur, ut accidere solet somniantibus? Quapropter nequit dubitari, quin omnia in somno contigerint, ut Hieronymus toties repetit contra Rufinum, & in ipso etiam loco objecto declarat.

[113] At, inquies, cur ergo dicit? Nec vero sopor ille fuerat, [in quo divinitus correctum monitumque se dixit Sanctus,] aut vana somnia, quibus sæpe deludimur. Respondeo, ita locutum Hieronymum, quia credidit, somnium fuisse a Deo immissum, seque in illo fuisse correptum, admonitumque, ut a lectione librorum gentilium abstineret, aut certe nimiam legendi libros illos libidinem temperaret. Negat, vanum fuisse aut naturale somnium; at somnium fuisse, seque in eo correctum & admonitum, non negat. Sic lib. 3 contra Rufinum num. 32 respondet: Magni criminis reus sum, si puellis & virginibus Christi dixi, sæculares libros non legendos, & me in somnis commonitum promisisse, ne legerem. Et infra: Ego me humiliter reprehensum refero &c. Sic S. Josephus, Mariæ sponsus, Matth. 2 ℣ 13 ab angelo in somnis monetur, ut fugeret in Ægyptum. Sic Abimelech rex Geraræ Gen. 20 ℣ 3 per somnium monetur, ut restituat Abrahamo uxorem Saram. Sic Josepho patriarchæ multa per somnium de futura sua magnitudine fuerunt significata: multaque regi Ægyptio Pharaoni, multa regi Nabuchodonosor, aliisque pluribus, in somno fuerunt ostensa. Itaque, dum ait Hieronymus supra, Nec vero sopor ille fuerat aut vana somnia, negat somnium fuisse vanum, ortumque ex causa mere naturali, nihilve significans; sed tam ibi, quam postea ad Rufinum, declarat, eo somnio se fuisse correptum de nimia lectione librorum gentilium. At utroque rursum loco insinuat, dormienti sibi omnia contigisse. Nam in prima expositione, ut probet, non inane fuisse somnium, somnium tamen, ait post somnum se liventes .. habuisse .. scapulas, plagas sensisse; sicut aliquis, qui in somnio se læsisset, dixisset: Expergefactus vidi sanguinem copiose fluentem. Postea vero de illo somnio ait: Ego me humiliter reprehensum refero; fateturque se in somnis commonitum promisisse, ne legeret gentilium libros, sed non dicit, se aliter promisisse aut jurasse, quam in somno.

[114] [nec tamen se ulla promissione obstrictum.] Quapropter inanissima est objectio Tillemontii, qui Hieronymum quasi mentientem inducere voluit, nolentemque veritati cedere. Si vero etiam crediderit, Hieronymum non minus obligatum fuisse ad præstanda ea, quæ in somno promiserat, aut potius ad servanda ea, quæ se promisisse somniaverat, mirabilem sane secutus est theologiam. Certe ea non erat sententia Hieronymi, dum Rufino lib. 3 cap. 32 respondit: Nunc breviter dixisse sufficiat, te exigere a dormiente, quod numquam vigilans præstitisti. Et lib. 1 num. 31 ait: Nec adulterium somnii ducit me ad tartarum, nec corona martyrii in cælum levat; nimirum quia sine libertate arbitrii fiunt, quæ in somno peraguntur. Verumtamen Hieronymus deinde abstinuit a lectione librorum gentilium, ut jam vidimus; quia censebat, se monitum illo somnio, ut id faceret. Et, si fortasse postmodum aliquot gentilium libros iterum legerit, ut Rufinus & Tillemontius contenderunt, id procul dubio fecerit, quia satis intelligebat, reprehensum se fuisse ob nimis assiduam gentilium lectionem, non ob moderatum usum, qui omnibus fere sanctis Patribus communis fuit. Certe S. Augustinus, qui eam Hieronymi in somno reprehensionem verisimiliter non ignorabat, ea de causa non abstinuit a libris gentilium, quos in libris de Civitate Dei frequentissime adducit & refutat; multisque aliis locis.

[115] [Rufini argumenta] Ipsas tamen objectiones Rufini audiamus. Objicit primo lib. 2 num. 5, nullam fere Hieronymi paginam esse, ubi non dicat: Sed Tullius noster, sed Flaccus noster, sed Maro. Immanis est exaggeratio: nam omnia fere Opuscula Hieronymiana verbis sacræ Scripturæ plena sunt: subinde tamen in nonnullis aliquid ex poëtis inseritur. Dum autem dicit Tullius noster, unice significat, scriptorem esse Latinum, uti & de Horatio subinde fit. Ait secundo, Chrysippum & Aristidem, Empedoclem, aliosque Græcos, atque etiam Pythagoræ libros laudari ab Hieronymo. Nugæ sunt hæ Rufinianæ: nam quæ de his aliquando profert Hieronymus, poterat ex fideli memoria, ut se ait fecisse, vel certe ex suis excerptis facile producere. Tertio objicit, verba num. 85 data de lecta Porphyrii Isagoge & Alexandri Commentariis. At hæc Romæ legerat, quando discebat logicam. Rufinus tamen ait: Nec argumentari potest, se ante hæc didicisse. Ante enim quam converteretur, mecum pariter & litteras Græcas & linguam penitus ignorabat. Post juramentum omnia hæc &c. At Tillemontius, qui objectionem alias adoptavit, art. 10 fatetur, difficulter credi posse, Hieronymo tunc linguam Græcam fuisse ignotam. Mihi vero res plane est incredibilis, aut potius aperte falsa. Abunde vero certum est, Romæ logicam didicisse Hieronymum ex allegatis auctoribus, idque ope docti magistri.

[116] [contra S. Hieronymum] Vel sola hæc Rufini objectio, quam ut validissimum telum contra S. Hieronymum prolixis verbis miraque fiducia intorquet, abunde ostendit, quanta temeritate Viri sancti dicta factaque calumniatus sit. Tanta enim verborum impudentia in Hieronymum insurgit, acsi grave crimen solido ratiocinio probasset; cum tamen non nisi aranearum telas nexuerit, totumque argumentum homine vel mediocriter docto sit indignum. Nam utraque propositio, ex qua crimen deducit, falsa est. Falsum est juramentum assertum: neque enim juravit, qui se jurasse somniavit. Falsa est asserta lectio Porphyrii & Alexandri post somnium de juramento, cum Hieronymus clarissime locutus sit de tempore, quo Romæ discebat logicam. Quapropter candide edico, solo illo argumento Rufinum apud me plus suo honori detraxisse, quam omnibus suis invectivis S. Hieronymi famam læserit. Nam temeritatem suam in asserendo luculenter hic prodit in re manifesta, ut hinc colligere possimus, quam exiguam aut nullam mereatur fidem, dum alia asserit minus comperta.

[117] Ultima Rufini objectio forte aliquid veri habet, [nihil prorsus] sed inanissima est. Monachi, ut asserit lib. 2 num. 8, in monte Oliveti quam plurimos ei Ciceronis Dialogos descripserunt, amplamque acceperunt laboris mercedem. Vidit ipse Rufinus codicem Hieronymi scriptum, in quo erat unus Dialogus Ciceronis, & idem ipse Græcus Platonis. Addit ineptus calumniator: Sed quid immoror tamdiu in re, quæ luce clarior est? Cum … ante non multo adhuc tempore partes Grammaticas executus sit, & Maronem suum, comicosque & lyricos & historicos auctores traditis sibi ad discendum Dei timorem puerulis exponebat, scilicet & ut præceptor fieret auctorum gentilium, quos si legisset tantummodo, Christum se negaturum juraverat. Non examino, an omnia hæc sint vera, & non saltem exaggerata supra veritatem. Nam hoc certum est, in omnibus illis nihil esse, quod sit reprehensione dignum.

[118] Abstinuit S. Hieronymus ad annos saltem quindecim ab omni lectione librorum illorum, [evincunt.] ob quorum nimiam lectionem divino somnio reprehensum se existimabat, ac fortasse etiam tota vita illos deinde in usum proprium non legit. Si vero postea Vir humillimus pueros etiam instruere voluit, eosque in legendis gentilium libris (quod in pueris necessitatis est, ut ait num. 110) ad sermonem Latinum & Græcum recte discendum dirigere, melioresque ac minus periculosos in manus tradere, ac demum obscuriora quædam ex iis exponere, quid in facto tam laudabili vel severissimus Cato reprehendendum putet? Nam quod de juramento jactat Rufinus, puerorum terriculum est, non argumentum viro dignum: nec Rufinus ipse, opinor, si somniasset se jurasse, decem diebus se non manducaturum, maluisset fame mori, quam contra imaginarium juramentum de more cibum sumere. Si quis hæc prolixius existimet disputata, quam erat necesse, cogitet, posterioribus seculis novos contra S. Hieronymum insurrexisse Rufinos.

[119] Eo tempore, quo Antiochiæ languebat post morbum S. Hieronymus, [Sanctus scribit ad S. Theodosium abbatem, humillime] tres Epistolas conscripsit, nimirum secundam, tertiam & quartam editionis Veronensis. Ardebat Sanctus desiderio amplectendi vitam monasticam aut solitariam, sed locum, ad quem se conferret, necdum elegerat; languorque ex morbis relictus cogebat differre propositum. Epistola 2 (alias 38) ad Theodosium abbatem & ceteros anachoretas in Cilicia, quos anno 373 in itinere viderat, ex tribus forte prima est, & certe scripta Antiochiæ, quia Sanctus de vitæ instituto anceps hærebat. Totam, quia miram Hieronymi humilitatem probat, huc transfero. Quam vellem nunc, inquit, vestro interesse conventui: & admirandum consortium, licet isti oculi non mereantur aspicere, tota cum exultatione complecti. Spectarem desertum omni amœnius civitate. Viderem desolata ab accolis loca, quasi ad quoddam paradisi instar, Sanctorum cœtibus obsideri. Verum quia hoc mea fecere delicta, ne consortio beatorum insereretur * obsessum omni crimine caput; idcirco obsecro (quia vos impetrare posse non ambigo) ut me ex istius tenebris sæculi vestro liberetis oratu. Et, ut ante dixeram præsens, & nunc per litteras votum indicare non cesso, quod mens mea omni ad id studium cupiditate rapiatur. Nunc vestrum est, ut voluntatem sequatur effectus.

[120] [declarans desiderium amplectendi vitam monasticam.] Meum est, ut velim: obsecrationum vestrarum est, ut velim & possim. Ego ita sum, quasi a cuncto grege morbida aberrans ovis. Quod nisi me bonus Pastor ad sua stabula humeris impositum reportarit, lababunt gressus, & in ipso conamine vestigia concident Assurgentis. Ego sum ille prodigus filius, qui omni, quam mihi Pater crediderat, portione profusa, necdum me ad Genitoris genua submisi: necdum cœpi prioris a me luxuriæ blandimenta depellere. Et quia paululum non tam desivi a vitiis, quam cœpi velle desinere, nunc me novis diabolus ligat retibus: nunc nova impedimenta proponens, maria undique circumdat & undique pontum: nunc in medio constitutus elemento, nec regredi volo, nec progredi possum. Superest, ut oratu vestro sancti Spiritus aura me provehat, & ad portum optati littoris prosequatur. Hæc verisimiliter scripsit Sanctus ante intellectum Rufini adventum in Ægyptum, sive ante duas sequentes Epistolas, eodem tempore datas; imo fortasse etiam ante somnium superius relatum, sive sub initium anni 374: quidquid sit, certe ante abitum ad eremum.

[121] [Scribit ad Florentium Hierosolymæ commorantem, additis litteris ad Rufinum,] Circa mediam æstatem anni 374 S. Hieronymus scripsit ad Rufinum, quem in Ægyptum venisse intellexerat, aliamque simul dedit Epistolam ad Florentium Hierosolymæ commorantem, ut hic adjunctam ad Rufinum perferendam curaret. In utraque admirabilem caritatem, humanitatem, summamque humilitatem manifestam facit. Primum agam de Epistola ad Florentium, quem Hieronymo innotuisse per beneficia Heliodoro præstita, colligitur ex initio, quod tale est: Quantus beatitudinis tuæ rumor diversa populorum ora compleverit, hinc poteris æstimare, quod ego te ante incipio amare, quam nosse. Ut enim ait Apostolus, “quorumdam hominum peccata manifesta sunt, præcedentia ad judicium”; ita e contrario tuæ dilectionis fama dispergitur, ut non tam laudandus sit ille, qui te amat, quam scelus putetur facere ille, qui non amat… Heliodori fratris a te adjuta necessitas mutorum etiam potest ora laxare, … ita ut ego ille tardissimus, quem intolerabilis languor exedit, pennatis, ut aiunt, pedibus, gestu caritatis & voto te salutaverim, & etiam complexus sim. Gratulor itaque tibi, & nascentem amicitiam ut Dominus confœderare dignetur, precor. Et quia frater Ruffinus, qui cum sancta Melania ab Ægypto Jerosolymam venisse narratur, individua mihi germanitatis caritate connexus est, quæso, ut Epistolam meam, huic Epistolæ tuæ copulatam, ei reddere non graveris. Necdum Hierosolymam venerat Rufinus, nec nisi incertum de eo rumorem audivisse videtur Hieronymus. Hac de causa Epistolam ad Florentium dirigit.

[122] [quem multum laudat, se humiliter deprimens;] Quam vero sincere Rufinum diligeret, modesteque de se sentiret, colligitur ex sequentibus: Noli nos ejus æstimare virtutibus: in illo conspicies expressa sanctitatis insignia: & ego cinis & vilissima pars luti, & jam favilla dum vertor, satis habeo, si splendorem morum illius imbecillitas oculorum meorum ferre sustineat. Ille modo se lavit (baptismo nuper suscepto) & mundus est, & tamquam nix dealbatus: ego cunctis peccatorum sordibus inquinatus, diebus ac noctibus opperior cum tremore reddere novissimum quadrantem. Sed tamen, quia Dominus solvit compeditos, & super humilem & trementem verba sua requiescit, forsitan & mihi, in sepulcro scelerum jacenti, dicat: Hieronyme, veni foras. Sanctus presbyter Evagrius plurimum te salutat, & Martinianum fratrem juncto salutamus obsequio, quem ego videre desiderans, catena languoris innector. Vale in Christo. Ex desiderio videndi Martinianum fratrem, qui haud dubie solitarius erat, colligitur, S. Hieronymum etiam tum desiderasse solitariam vitam amplecti in Palæstina, aut certe de loco dubium hæsisse. Utrum autem Martinianus ille sit S. Martinianus anachoreta in Palæstina, qui eo vixit tempore, ut videri apud nos potest in Vita ejus ad XIII Februarii, an alius quispiam, certo edicere nequeo. At verisimile est, dictum Sanctum designari.

[123] Quemadmodum Rufinum magnis hic celebrat laudibus, [Rufino exponit desiderium videndi ipsum,] sic in Epistola 3 ad Rufinum non vulgare declarat ipsum videndi desiderium. Orditur enim hoc modo: Plus Deum tribuere, quam rogatur, & ea sæpe concedere, quæ nec oculus vidit nec auris audivit, nec in cor hominis ascenderunt, licet ex sacrorum mysterio voluminum ante cognoverim; tamen in caussa propria nunc probavi, Ruffine carissime. Ego enim, qui audacia satis vota credebam, si vicissitudine litterarum imaginem nobis præsentiæ mentiremur, audio te Ægypti secreta penetrare, monachorum invisere choros, & cælestem in terris circumire familiam. O si nunc mihi Dominus Jesus Christus vel Philippi ad eunuchum, vel Abacuc ad Danielem translationem repente concederet, quam ego nunc tua arctis stringerem colla complexibus, quam illud os, quod mecum vel erravit aliquando vel sapuit, impressis figerem labiis? Verum quia non tam te sic ad me venire, quam ego ad te sic ire non mereor, & invalidum, etiam cum sanum est, corpusculum crebri fregere morbi, has mei vicarias, & tibi obvias mitto, quæ te copula amoris innexum ad me usque perducant.

[124] Mox exponit, quo modo nuntium de ejus adventu acceperit, [eumque ad constantem amicitiam hortatur:] primum per Heliodorum, deinde per monachum Alexandrinum, ac tandem per multos peregrinantes. Hic vero, inquit, tota credulitatis frena laxavi, & tunc vere ægrotum esse me dolui. Et nisi me attenuati corporis vires quadam compede præpedissent, nec mediæ fervor æstatis, nec navigantibus semper incertum mare, pia festinatione gradienti valuisset obsistere. Credas mihi, frater, non sic tempestate jactatus portum nauta prospectat, non sic sitientia imbres arva desiderant, nec sic curvo assidens littori anxia filium mater exspectat. Post multa de suo itinere aliaque, in fine ad constantem amicitiam hortatur his verbis: Sed ut ad illud redeam, unde discesseram, obsecro te, ne amicum, qui diu quæritur, vix invenitur, difficile servatur, pariter cum oculis mens amittat. Fulgeat, cui libet *, auro; & pompaticis ferculis corusca ex sarcinis metalla radient. Caritas non potest comparari. Dilectio pretium non habet. Amicitia, quæ desinere potest, vera numquam fuit. Ita sincerissimus amicitiæ cultor Hieronymus. At æqualem fuisse Rufini amicitiam, nullo deprehendere possum indicio; imo ne probare quidem possumus, ad has S. Hieronymi litteras illum umquam respondisse.

[125] [celebrat vitam monasticam Bonosi,] In eadem Epistola Rufino narrat mireque celebrat vitam monasticam Bonosi, quam verisimiliter intellexerat ex Heliodoro. Bonosus tuus, inquit, imo meus, &, ut verius dicam, noster, scalam præsagatam Jacob somniante jam scandit: portat crucem suam; nec de crastino cogitat, nec post tergum respicit. Seminat in lacrymis, ut in gaudio metat… Insulam pelago circumsonante naufragam, cui asperæ cautes & nuda saxa & solitudo terrori est, quasi quidam novus paradisi colonus insedit. Nullus ibi agricolarum, nullus monachorum, ne parvus quidem, quem nosti, Onesimus, quo velut fratre in osculo fruebatur, in tanta vastitate adhæret lateri comes. Solus ibi, imo jam, Christo comitante, non solus, videt gloriam Dei, quam etiam Apostoli, nisi in deserto, non viderant. Non quidem conspicit turritas urbes; sed in novæ civitatis censu dedit nomen suum. Horrent sacco membra deformi; sed sic melius obviam Christo rapietur in nubibus. Nulla euriporum amœnitate perfruitur; sed de latere Domini aquam vitæ bibit. Propone hæc tibi ante oculos, amice dulcissime, & in præsentiam rei totus animo ac mente convertere &c.

[126] [eam se desiderare innuens.] Addit plura de Bonoso, eumque sequendi desiderium luculenter declarat, ita Deum alloquens: Memento, quæso, hunc bellatorem tuum mecum quondam fuisse tyronem… Fruatur ille virtutis corona, & ob quotidiana martyria stolatus agnum sequatur… Mihi concede, ut inter Sanctorum calcanea caput possim levare; ut quum ego voluerim, (& primus quidem, ut ante dixit) ille perfecerit, mihi ignoscas, quia (ob morbum) implere non potui, illi tribuas præmium, quod meretur. Hæc abunde declarant, qualem ægrotans anno 374 vitam meditaretur S. Hieronymus.

[127] [Apollinarium Scripturas exponentem audit.] Interea, quando gravitas morbi utcumque remiserat, studium sacræ Scripturæ prosecutus est, & Apollinarium Laodicenum, cujus magna erat doctrinæ fama, eo tempore docentem audivit. Fuit quidem Apollinarius novæ conditor hæresis, quæ jam tum innotescere incipiebat, sed ipse hæresiarcha necdum innotuerat. Quare Tillemontius art. 5 recte observat, in hac commoratione Antiochena Apollinarium ab Hieronymo auditum, cum Apollinarii hæresis videatur innotuisse, priusquam ex deserto Antiochiam rediit Sanctus. De audito in juventute Apollinario Hieronymus ita loquitur in Epistola 84 (alias 65) ad Pammachium & Oceanum num. 3: Dum essem juvenis, miro discendi ferebar ardore, nec juxta quorumdam præsumptionem ipse me docui. Apollinarium Laodicenum audivi Antiochiæ frequenter, & colui: & quum me in sanctis Scripturis erudiret, numquam illius contentiosum super sensu dogma suscepi. Quod ait super sensu, idem est, ac super mente. Nam mente humana Christum privabat Apollinarius, volebatque Divinitatem Christo pro mente fuisse. Apollinarium similiter magistris suis annumerat Hieronymus lib. 1 contra Rufinum num. 13.

[Annotata]

* al. Melaniæ

* al. hostis

* al. nomina

* al. inferretur

* al. quilibet

§ VIII. Sanctus inhabitat eremum: inde scribit ad Florentium: deinde multas mittit Epistolas ad amicos Aquileienses, aliosque Occidentales.

[Eremum incolere cœpit Sanctus verisimiliter anno 374:] Quo anno & mense Antiochia ad eremum discesserit S. Hieronymus, certo statuere non possumus. Pergebat Antiochiæ commorari, languebatque post mediam æstatem anni 374, quando scripsit ad Rufinum, ut mirandum non esset, si ad eremum non abscessisset ante annum 375. Attamen probabilius est, eum discessisse ante finem anni 374: nam jam in eremo erat, quando accepit responsum Florentii Hierosolymæ degentis ad priores suas litteras, post mediam æstatem datas. At responsum Florentii verisimiliter Antiochiæ accepisset, si ibidem substitisset usque ad annum 375. Epistolas tamen ex eremo nullas forte scripsit ante annum 375. Nam dum scribebat ad Florentium, jam litteras acceperat ex Occidente. Litteras autem amici Aquileienses vicinique Occidentales videntur ad Hieronymum mississe post reditum Heliodori, qui certe Aquileiam non pervenerit ante provectam æstatem anni 374: nam eodem anno, forte sub initium æstatis ex Syria discesserat. Omnia igitur insinuant, Epistolas Hieronymi de quibus modo agemus, potius referendas esse ad annum 375, quam ad 374.

[129] Prima ex iis videtur quinta (alias 6) ad Florentium, [Inde scribit Florentio de proposito suo non exeundi eremo,] cui & Antiochiæ scripserat. Ita orditur Sanctus: In ea mihi parte eremi commoranti, quæ juxta Syriam Saracenis jungitur, dilectionis tuæ scripta perlata sunt. Quibus lectis, ita reaccensus est animus Jerosolymam proficiscendi, ut pene nocuerit proposito, quod profuerit caritati. Nunc igitur, quomodo valeo, pro me tibi litteras repræsento: &, si corpore absens, amore tamen & spiritu venio, impendio exposcens, ne nascentes amicitias, quæ Christi glutine cohæserunt, aut temporis aut locorum magnitudo divellat; quin potius fœderemus eas reciprocis Epistolis. Illæ inter nos currant, illæ sibi obvient, illæ nobiscum loquantur. Non multum perditura erit caritas, si tali secum sermone fabuletur. Ruffinus autem frater, ut scribis, necdum venit; &, si venerit, non multum proderit desiderio meo, quum eum jam visurus non sim. Ita enim & ille longo intervallo a me separatus est, ut huc non possit excurrere; & ego arreptæ solitudinis terminis arceor, ut cœperit jam mihi non licere, quod volui; videlicet iter Hierosolymitanum. Jam enim locum vitæ solitariæ, de quo diu hæserat ambiguus, sibi elegerat, ab eoque non recedere statuerat.

[130] Subjungit Sanctus: Ob hoc & ego obsecro, & tu ut petas, [petensque aliquot libros sibi mittendos curet.] plurimum quæso, ut tibi beati Rhetitii Augustodunensis episcopi Commentarios ad describendum largiatur, in quibus Canticum Canticorum sublimi ore disseruit. Scripsit & mihi quidam de patria supradicti fratris Ruffini, Paulus * senex, Tertulliani suum codicem apud eum esse, quem vehementer reposcit. Et ex hoc quæso, ut eos libros, quos me non habere Brevis subditus edocebit, librarii manu in charta scribi jubeas. Interpretationem quoque Psalmorum Davidicorum, & prolixum valde de Synodis librum sancti Hilarii, quem ei apud Treviros manu mea ipse descripseram, ut mihi transferas, peto. Nosti hoc esse animæ Christianæ pabulum, si in Lege Domini meditetur die ac nocte. Cæteros hospitio recipis, solatio foves, sumptibus juvas. Mihi si rogata præstiteris, cuncta largitus es. Et quoniam, largiente Domino, multis sacræ bibliothecæ codicibus abundamus, impera vicissim, quodcumque vis, mittam. Nec putes mihi grave esse, si jubeas. Habeo alumnos, qui antiquariæ arti serviant. Neque vero beneficium pro eo, quod postulo, polliceor. Heliodorus frater (dum Hierosolyma venerat Antiochiam) mihi indicavit, te multa de Scripturis quærere, nec invenire &c. Mitto reliqua, utpote ad propositum nostrum minus conducentia. Nihil de morbo suo dicit in hac Epistola. Fuerit, opinor, sanatus, antequam ad eremum se transferret. Ex Epistola Pauli Concordiensis superius memorata, quæ verisimiliter allata est cum Epistola S. Chromatii & aliorum, hanc Epistolam ad annum 375 maluimus referre, quam ad præcedentem.

[131] [Juliano diacono curam suæ sororis commendat,] Deinde eodem anno octo aut novem Epistolas Hieronymum simul scripsisse ad amicos Aquileienses aliosque Occidentales, vehementer suspicamur, licet certo nequeat argumento probari, omnes simul fuisse missas. Nonnulli ex illis priores ad Hieronymum scripserant, videlicet Julianus diaconus; Chromatius, Jovinus & Eusebius Aquileienses unam simul miserant Epistolam, & aliam Paulus senex Concordiensis. Itaque de rescriptis ad illos litteris primum agam. In Epistola 6 (alias 73) ad Julianum diaconum, a quo objurgatus fuerat de silentio litterarum, pro excusatione allegat morbum, quo laboraverat Antiochiæ, testemque morbi citat Heliodorum. Deinde sequentia eidem de sorore sua & aliis respondet: Sororem meam, filiam in Christo tuam, gaudeo, te primum nunciante, in eo permanere, quod cœperat. Hic enim, ubi nunc sum, non solum quid agatur in patria, sed an ipsa patria perstet, ignoro. Et licet me sinistro Ibera excetra ore dilaniet, non timebo hominum judicium, habiturus judicem Deum; juxta illud, quod quidam * ait: “Si fractus illabatur orbis, impavidum ferient ruinæ”. Quapropter quæso, ut Apostolici memor præcepti, quo docet opus nostrum permanere debere, & tibi a Domino præmium in illius salute pares, & me de communi in Christo gloria crebris reddas sermonibus lætiorem. Quem vocibus illis Ibera excetra, designet, non constat. Voce excetra certe designatur homo pessimus, aut mala meditans. Putant aliqui Lupicinum Stridonis episcopum designari. Magis ego suspicor, eumdem esse, cujus causa Hieronymus Aquileia in Orientem profectus est.

[132] [itemque Chromatio, Jovino & Eusebio,] Porro curam de sorore, quæ lapsa fuerat in juventute, non modicam quoque ostendit in Epistola 7 (alias 43) ad Chromatium, Jovinum & Eusebium, Aquileienses clericos, eodem tempore data. Sic enim habet num. 4: Soror mea sancti Juliani in Christo fructus est. Ille plantavit, vos rigate: Dominus incrementum dabit. Hanc mihi Jesus pro eo vulnere, quod diabolus inflixerat, præstitit, vivam reddendo pro mortua. Huic ego (ut ait gentilis poëta) omnia etiam tuta timeo. Scitis ipsi lubricum adolescentiæ iter, in quo & ego lapsus sum & vos non sine timore transitis. Hoc illa nunc maxime ingrediens, omnium est fulcienda præceptis, omnium est sustentanda solatiis, id est, crebris vestræ sanctitatis epistolis roboranda. Et, quia caritas omnia sustinet, obsecro, ut etiam a papa Valeriano (Aquileiensi nempe episcopo) ad eam confortandam litteras exigatis. Nostis puellares animos his rebus plerumque solidari, si se intelligant curæ esse majoribus. In mea enim patria rusticitatis * vernacula deus venter est, & in diem vivitur; & sanctior est ille, qui ditior est. Accessit huic patellæ (juxta tritum populi sermone proverbium) dignum operculum, Lupicinus sacerdos. Hic aliunde ignotus, sed minime laudatur in sequentibus, quæ brevitatis causa mitto.

[133] His de sororis cura præmissis, subjungo initium Epistolæ, [quibuscum magna junctus erat amicitia:] ex quo colligitur, quanta caritate cum S. Chromatio, Jovinoque & Eusebio conjunctus esset Sanctus noster: Non debet charta dividere, quos amor mutuus copulavit: nec per singulos officia mei sunt partienda sermonis, quum sic invicem vos ametis, ut non minus tres caritas jungat, quam duos (Chromatium & Eusebium fratres) natura sociavit: quin potius, si rei conditio pateretur, sub uno litterulæ apice nomina indivisa concluderem, vestris quoque ita me litteris provocantibus, ut & in uno tres, & in tribus unum putarem. Nam postquam, sancto Evagrio transmittente, in ea ad me eremi parte delatæ sunt, quæ inter Syros ac Saracenos vastum limitem ducit, sic gavisus sum, ut illum diem Romanæ felicitatis, quo primum Marcelli apud Nolam prælio, post Cannensem pugnam, Hannibalis agmina conciderunt, (prima erat contra Hannibalem victoria) ego vicerim. Et licet supradictus frater (Evagrius) sæpe me visitet, atque me ita ut sua in Christo viscera foveat: tamen longo a me spatio sejunctus (utpote habitans Antiochiæ) non minus mihi dereliquit abeundo desiderium, quam attulerit veniendo lætitiam. Nunc cum vestris litteris fabulor, illas amplector, illæ mecum loquuntur, illæ hic tantum Latine sciunt. Hic enim aut barbarus semisermo discendus est, aut tacendum. Quotiesquumque carissimos mihi vultus notæ manus referunt impressa vestigia, toties aut ego hic non sum, aut vos hic estis. Addit alia similia, & de brevitate litterarum amice conqueritur.

[134] Profundam rursus in hac Epistola humilitatem monstrat Sanctus, [humilitas Sancti, se cum Bonoso comparantis.] dum se cum Bonoso, de quo scripserant, comparat his verbis: Bonosus, ut scribitis, quia filius ἰχθύος id est, piscis, aquosa petit. Nos pristina contagione sordentes, quasi reguli & scorpiones, arentia quæque sectamur. Ille jam calcat super colubri caput: nos serpenti, terram ex divina sententia comedenti, adhuc cibus sumus. Ille jam potest summum Graduum Psalmum scandere: nobis adhuc in primo ascensu flentibus, nescio, an dicere aliquando contingat: “Levavi oculos meos in montes: unde veniet auxilium mihi.” Ille inter minaces sæculi fluctus in tuto insulæ, hoc est, Ecclesiæ gremio sedens, ad exemplum Joannis, librum forte jam devorat: ego in scelerum meorum sepulcro jacens, & peccatorum vinculis colligatus, Dominicum de Euangelio exspecto clamorem: Hieronyme, veni foras. Bonosus, inquam, quia secundum Prophetam, omnis diaboli virtus in lumbis est, trans Euphratem tulit lumbare suum, ubi illud in foramine petræ abscondens, & postea scissum reperiens, cecinit: Domine, tu possedisti renes meos. Dirupisti vincula mea, tibi sacrificabo hostiam laudis. Me vero * Nabuchodonosor ad Babylonem, id est, confusionem mentis meæ, catenatum duxit: ibi mihi captivitatis jugum imposuit: ibi ferri circulum naribus meis innectens, de canticis Sion cantare præcepit. Cui ego dixi: Dominus solvit compeditos, Dominus illuminat cæcos. Ut breviter cœptam dissimilitudinem finiam, ego veniam deprecor, ille exspectat coronam. Hactenus humillimus Eremicola, variis modis insinuans, necdum se carere tentationibus carnisque illecebris: quod postea magis explicabit. In Eadem Epistola totam S. Chromatii familiam miris laudibus extollit, ac salutat.

[135] [Scribit ad Paulum Concordiensem, petens] Dubitare vix possum, quin eodem tempore missa sit Epistola 10 (alias 21) ad Paulum, senem prope centenarium, habitantem Concordiæ, quæ civitas erat Italiæ, non admodum longe distans Aquileia. Nam Pauli litteras accepisse Hieronymum initio vitæ solitariæ, vidimus supra in Epistola ad Florentium. Ipsa tamen Epistola non ita claras temporis, quo scripta est, notas continet. At Vita S. Pauli primi eremitæ, quam in Catalogo scriptorum suorum primam ex omnibus ponit S. Hieronymus, simul cum hac Epistola ad Paulum fuit missa, quæ saltem in eremo fuit conscripta, ut mox probabimus. Itaque, sive Epistola ad Paulum eodem cum reliquis tempore scripta fuerit, ut probabilius est, sive aliquot mensibus, aut integro etiam anno serius, quod mihi non est omnino certum, de ea hic agam. Initio vegetam Pauli senectutem & pietatem commendat. Tum aliqua pro laudibus, ut facete ait, ipsum flagitat his verbis: Et ne putes modica esse, quæ deprecor; margaritam de Euangelio postularis; Eloquia Domini, eloquia casta, argentum igne examinatum, probatum terræ, purgatum septuplum, scilicet Commentarios Fortunatiani, (qui fuerat episcopus Aquileiensis & in Euangelia scripserat:) & propter notitiam persecutorum, Aurelii Victoris Historiam, simulque Epistolas Novatiani, ut dum schismatici hominis venena cognoscimus, libentius sancti martyris Cypriani bibamus antidotum.

[136] [aliquot libros, quos legeret,] Ex his liquet, S. Hieronymum in eremo non solum legisse sacram Scripturam, ejusque interpretes, sed etiam alios libros utiles ad hauriendam doctrinam ecclesiasticam. Ceterum observo breviter, rogari ab Hieronymo Aurelii Victoris Historiam. Attamen Aurelius Victor, qui sub Constantio scripsit, erat homo gentilis. Itaque non existimabat S. Hieronymus, se somnio illo, de quo actum est § 7, a Deo monitum, ut nullos plane gentilium libros quacumque etiam de causa legeret; sed solum, ut abstineret a lectione illorum, qui magis delectationis quam utilitatis gratia ingenium suavi carminum modulatione aut rhetoricorum pompa verborum occupant, & a studiis utilioribus avocant. Tillemontius art. 9 Rufinum, illius loci oblitum, novo argumento juvare voluit ex petita Historia Aurelii Victoris, acsi credidisset lectionem illius Hieronymo post imaginarium in somno juramentum fuisse illicitam. At aliter judicavit ipse Hieronymus, aliter judicabunt omnes theologi.

[137] [mittensque eidem Vitam S. Pauli primi eremitæ,] Subjungit autem Sanctus in laudata Epistola: Misimus interim te tibi, id est Paulo seni Paulum seniorem, in quo propter simpliciores quosque multum in dejiciendo sermone laboravimus. Sed nescio, quomodo, etiamsi aqua plena sit, tamen eumdem odorem lagena servat, quo, dum rudis esset, imbuta est. Si hoc munusculum placuerit, habemus etiam alia condita, quæ cum plurimis Orientalibus mercibus ad te, si Spiritus sanctus afflaverit, navigabunt. Hæc ultima certe evincunt, ex Oriente missam esse hanc Vitam cum Epistola, quandoquidem Orientales promittat merces. Præterea tam hæc promissio quam petitio librorum insinuant, scriptam esse Epistolam & Vitam, priusquam Hieronymus cogitabat de discessu suo: neque enim petiisset, ut libri ad se in Orientem mitterentur, si cogitasset, cito sibi discedendum fore. Ex Catalogo etiam Scriptorum, quem dat lib. de Viris illustribus cap. 135, videtur Vita S. Pauli scripta ante Epistolam ad Heliodorum. Nam primam omnium recenset Vitam Pauli monachi, tum librum Epistolarum, ac tertio loco ad Heliodorum exhortatoriam. Hæc autem exhortatoria certo scripta est sub initium vitæ eremiticæ. Quapropter dicendum omnino videtur, primum S. Hieronymi in eremo Opusculum fuisse Vitam S. Pauli eremitæ.

[138] De ea a se scripta meminit Sanctus in Chronico ad annum 359 his verbis: [quam scripsit] Antonius monachus centesimo & quinto ætatis anno in eremo moritur, solitus multis ad se venientibus de Paulo quodam Thebæo miræ beatitudinis viro referre complura: cujus nos exitum brevi libello explicavimus. Obtinet hæc Vita in editione Veronensi primum locum tomi secundi. In Prologo S. Hieronymus observat, S. Paulum fuisse primum eremitam, additque, S. Antonii Vitam jam fuisse scriptam, tam Græco quam Romano stylo, nimirum Græco a S. Athanasio, cujus lucubrationem Evagrius Hieronymi amicus fecit Latinam. Tum ait: Pauca de Pauli principio & fine scribere disposui, magis quia res omissa erat, quam fretus ingenio. Num. 6 loquitur de monachis, quos in sua eremo viderat. Jesum testor & sanctos angelos ejus, in ea eremi parte, quæ juxta Syriam Saracenis jungitur, & vidisse me monachos & videre, e quibus unus per triginta annos clausus, hordeaceo pane & lutulenta aqua vixit, alter in cisterna veteri … quinque carycis per singulos dies sustentabatur.

[139] Hunc locum, quia diversimode legitur in Mss., [in eremo:] versat Tillemontius Nota 13 pro epocha scriptæ Vitæ. Prout locus hic editus est, & vidisse me … & videre, certo innuit, Hieronymum scripsisse in eremo; idque magis etiam declaratur, ubi pro verbis vixit & sustentabatur, legitur vivit & sustentatur, ut etiam est in aliquot Mss. At, quocumque modo legendum sit, nequit ille locus prævalere argumentis jam datis. Dixerit solum Hieronymus, vidisse se monachos, dixerit de altero vixit, de altero sustentabatur, minime hæc significant, Hieronymum in eremo non fuisse, aut monachos illos non vixisse, dum illa scribebat. Cum enim eremus latissime pateret, nec adibat quotidie Sanctus singulos monachos, nec adire poterat; sed vivebat sejunctus ab iis in sua cellula. Respicit igitur ad tempus, quo illos vidit; eaque de causa ait, vidisse, ait vixit, ait sustentabatur; sed minime significat, se ex eremo discessisse aut illos obiisse.

[140] In fine hujus Vitæ contra insanos rerum mundanorum amatores acriter insurgit sanctus Scriptor, [in ea graviter perstringit mundana studia.] ita perorans: Libet in fine Opusculi eos interrogare, qui sua patrimonia ignorant, qui domos marmoribus vestiunt, qui uno filo villarum insuunt prædia; huic seni seminudo quid umquam defuit? Vos gemma bibitis, ille naturæ concavis manibus satisfecit. Vos in tunicis aurum texitis, ille ne vilissimi quidem indumentum habuit mancipii vestri. Sed e contrario illi pauperculo paradisus patet, vos auratos gehenna suscipiet. Ille vestem Christi, nudus licet, tamen servavit: vos vestiti sericis, indumentum Christi perdidistis. Paulus vilissimo pulvere coopertus jacet, resurrecturus in gloriam: vos operosa saxis sepulcra premunt cum vestris opibus arsuros. Parcite, quæso, vobis: parcite saltem divitiis, quas amatis. Cur & mortuos vestros auratis obvolvitis vestibus? cur ambitio inter luctus lacrymasque non cessat? An cadavera divitum, nisi in serico, putrescere nesciunt? Obsecro, quiquumque hæc legis, ut Hieronymi peccatoris memineris; cui si Dominus optionem daret, multo magis eligeret tunicam Pauli cum meritis ejus, quam regum purpuram cum pœnis suis. Hucusque S. Hieronymus.

[141] [Scribit ad Niceam subdiaconum,] Eodem tempore, quo S. Hieronymus scripsit Epistolas jam relatas, data etiam videtur octava (alias 42) ad Niceam hypodiaconum Aquileiæ. Antiquus is erat Sancti amicus, quem ad amicitiam litteris continuandam humana expostulatione hortatur. Omissa parte prima Epistolæ, posteriorem subjungo: Ecce beatus Chromatius, inquit, cum sancto Eusebio, non plus natura quam morum æqualitate germano, litterario me provocavit officio. Tu modo a nobis abiens, recentem amicitiam scindis potius, quam dissuis: quod prudenter apud Ciceronem Lælius vetat. Nisi forte ita tibi exosus est Oriens, ut litteras quoque tuas huc venire formides. Expergiscere, expergiscere, evigila de somno, præsta unam chartæ schedulam caritati. Inter delicias patriæ & communes, quas habuimus, peregrinationes, aliquando suspira. Si amas, scribe obsecranti: si irasceris, iratus licet scribe. Magnum & hoc desiderii solamen habebo, si amici litteras vel indignantis accipiam. Ex allegatis verbis Tillemontius art. XI existimat, Niceam cum S. Hieronymo profectum fuisse in Orientem, indeque reversum. At, cum socios, quos Antiochiæ habuit, recensuerit Hieronymus in Epistola ad Rufinum, nec ibi aliove ullo loco de Nicea meminerit; non sic intelligenda putem verba Sancti, Tu modo a nobis abiens &c; acsi Niceas fuisset in Oriente; sed de silentio ejus, quod litteras non misisset, ut Chromatius aliique fecerant.

[142] [qui aliunde non innotuit.] Hunc porro Niceam laudatus Tillemontius variis locis, & nominatim tom. 10 eumdem credit cum S. Niceta Dacorum episcopo, de quo apud nos actum est ex S. Paulino ad VII Januarii, rursumque disputatum ad XXII Junii. Alii voluerunt Niceam fuisse episcopum Aquileiensem, & S. Chromatii successorem, ut videri potest in Opere nostro ad XXII Junii. Pro neutra opinione tam solidum invenio fundamentum, ut ex qualicumque nominis similitudine alterutram defendere audeam. Exstat Epistola S. Leonis Papæ ad Nicetam episcopum Aquilegiensem, eaque figitur anno 458. At prorsus improbabile est, Niceam, quocum S. Hieronymus in juventute peregrinatus est, ad eum usque annum superfuisse. Hoc quidem minus improbabile est de Niceta, quem celebrat S. Paulinus, quemque in Catalogo scriptorum cap. 22 videtur commemorare Gennadius, ubi Niceas Romacianæ civitatis episcopus vocatur, variaque scripta edidisse dicitur. Attamen multa prius essent probanda, antequam S. Nicetam, Romatianæ civitatis episcopum, satis probabiliter possemus confundere cum Nicea Aquileiensi, de quo nihil præterea invenio in Operibus S. Hieronymi; prout nec apud Gennadium, nec apud Paulinum lego, Apostolum Dacorum fuisse ex clero Aquileiensi.

[143] Tribus aliis Epistolis ejusdem, ut videtur, temporis S. Hieronymus de silentio amicorum conqueritur, videlicet nona, [Sanctus item scribit ad Chrysogonum, ad virgines Æmonenses,] undecima & duodecima. Nona (alias 44) data est ad Chrysogonum Aquileiæ monachum, quam sic orditur: Qui circa te affectus meus sit, carissimus ambobus Heliodorus tibi potuit fideliter nunciare. Notus igitur erat reditus Heliodori, dum hæc scribebat Sanctus. Deinde expostulat de non acceptis ab eo litteris, aitque in fine: Quum hoc ipsum debueris scribere, te non habuisse, quod scriberes. Chrysogonus ille Rufino deinde adhæsit contra S. Hieronymum, ut suo ordine dicemus. Epistola XI (alias 39) data est ad virgines Æmonenses, Sancto verisimiliter cognitas, quod non longe admodum ab ejus patria distarent. De illis conqueritur his verbis: Vos autem ignoscite, obsecro, dolenti: dico enim læsus, dico lacrymans & irascens; ne unum quidem apicem toties vobis tribuenti officium præstitistis. Mox se humillimus Vir comparat cum tenebris, cum peccatoribus, cum errante ovicula, cum filio prodigo; sed addit, hisce omnibus, uti & Petro neganti, ignovisse Dominum; nec esse credendum detrahentibus, quia aliter … hominum livor, aliter Christus judicat. Hæc Epistola non probatur certo ex eremo aut Oriente data: nam omnia etiam Aquileiæ sic scribere potuisset Sanctus.

[144] Duodecima ad Antonium monachum (alias 45) ejusdem est sententiæ, [& ad Antonium monachum.] & eodem tempore in editione Veronensi figitur. Cum tamen suspicaretur Hieronymus, qui decem jam, nisi fallor, inquit, epistolas, plenas tam officii quam precum, miserat, ex arrogantia oriri posse tam pertinax silentium, breviter exponit, quantum sit humilitatis bonum, quantum superbiæ detrimentum. Epistolam vero concludit his verbis: Crede mihi, nisi stili verecundia prohiberet, tanta læsus ingererem, ut inciperes mihi rescribere vel iratus. Sed quoniam & irasci hominis est, & injuriam non facere Christiani, ad antiquum morem revertens, rursus precor, ut & diligentem te diligas, & conservo sermonem conservus impertias. Hæc rursum Epistola certas non habet temporis notas. Tillemontius art. 3 suspicatur, Antonium illum fuisse monachum Romanum, mentionemque de eo fieri in Epistola 22 ad S. Eustochium num. 28, ubi carpitur monachus perversus, dictus in aliquot editionibus Antonius. At ille Antimus dicitur in postremis editionibus, eoque describitur modo, ut verisimile non fiat, ad eum umquam scripsisse S. Hieronymum.

[145] Venio ad Epistolam 13 (alias 36) ad Castorinam materteram ab Hieronymo datam. [Castorinam materteram litteris placare studet:] Erat illa Hieronymo irata, nescimus, qua de causa, fortasse quia Sanctus malebat unice Deo servire, quam in domo paterna familiæ suæ curam gerere. Quæcumque fuerit odii aut iracundiæ causa, Sanctus aliis litteris eam placare jam studuerat, dum has scripsit. Manifestissimum odii periculum & malum in hac breviter exponit, rationemque allegat his verbis: Scilicet ut veteri rancore deposito, mundum pectoris Deo paremus habitaculum. Et inferius: Precor itaque, quod & ante annum prioribus litteris rogaveram, ut pacem, quam nobis reliquit Dominus, habeamus, & meum desiderium, & tuam mentem Christus intueatur … Quod si tu, quod procul absit, nolueris: ego liber ero. Epistola me hæc mea, quum lecta fuerit, absolvet. Potuit hæc etiam Aquileiæ scribi, alteraque præcedens, quæ perdita est. Potuit & utraque mitti ex Oriente, hæc cum reliquis, prior in discessu Heliodori. Cum res de tribus modo relatis sit incerta, secutus sum editorem Veronensem, qui Epistolas S. Hieronymi meliori ordine disposuit, quam ullus antea fecerat.

[146] [Heliodorum longa Epistola ad Vitam monasticam hortatur,] Restat Epistola ad Heliodorum, quæ certissime ex eremo scripta est, referendaque cum aliis ad annum 375. Est illa modo decima quarta (alias 1) & aliquot vicibus superius laudata. Hortatur Sanctus Heliodorum, ut vitam amplectatur monasticam, liberasque eloquentiæ suæ habenas laxat. Hac de causa in Epistola 52 (alias 2) ad Nepotianum de illa Epistola scripsit sequentia: Dum essem adolescens, immo pene puer (nimirum in studiis sacris) & primos impetus lascivientis ætatis eremi duritia refrenarem, scripsi ad avunculum tuum sanctum Heliodorum exhortatoriam Epistolam, plenam lacrymis querimoniisque, & quæ deserti sodalis monstraret affectum. Sed in illo Opere pro ætate tunc lusimus, & calentibus adhuc rhetorum studiis atque doctrinis, quædam scholastico flore depinximus. Ita ibidem de illa Epistola loquitur Sanctus, quemadmodum explicat num. 4, ne iterum Nepotianus requirat pueriles declamationes, sententiarum flosculos, verborum lenocinia, & per fines capitulorum singulorum acuta quædam breviterque conclusa, quæ plausus & clamores excitent audientium. Malebat nimirum senior Hieronymus magis attendere ad gravitatem & sapientiam monitorum, quæ dabat, quam ad elegantiam & concinnitatem periodorum. Verumtamen eloquentem illam Epistolam ipse quoque magni fecit, cum & in catalogo scriptorum suorum eamdem nominatim recenseat, ut paucas alias; & in Epistola 77 (alias 30) de Fabiola dicat: Librum, quo Heliodorum quondam juvenis ad eremum cohortatus sum, tenebat memoriter.

[147] [in eaque difficultates & lucra illius vitæ exponit.] Lubet unum ex illa Epistola locum recitare, quod ex illo & difficultates vitæ solitariæ & sensa S. Hieronymi utcumque innotescant. O desertum, inquit, Christi floribus vernans! O solitudo, in qua nascuntur lapides, de quibus in Apocalypsi civitas magni Regis exstruitur! O eremus familiarius Deo gaudens! Quid agis, frater, in sæculo, qui major es mundo? Quamdiu te tectorum umbræ premunt? Quamdiu fumosarum urbium carcer includit? Crede mihi, nescio quid lucis aspicio. Libet, sarcina corporis abjecta, ad purum ætheris evolare fulgorem. Paupertatem times? sed beatos Christus pauperes appellat. Labore terreris? at nemo athleta sine sudore coronatur. De cibo cogitas? sed fides famem non timet. Super nudam metuis humum exesa jejuniis membra collidere? sed Dominus tecum jacet. Squalidi capitis horret inculta cæsaries? sed caput tuum Christus est. Infinita eremi vastitas te terret? sed tu paradisum mente deambula. Quotiescumque illuc cogitatione conscenderis, toties in eremo non eris. Scabra sine balneis attrahitur cutis? sed qui in Christo semel lotus est, non illi necesse est iterum lavare. Et, ut breviter ad cuncta audias Apostolum respondentem, “Non sunt, inquit, condignæ passiones hujus sæculi ad superventuram gloriam, quæ revelabitur in nobis”. Delicatus es, frater, si & hic vis gaudere cum sæculo, & postea regnare cum Christo.

[Annotata]

* Concordiensis

* Horatius

* al. rufticitas

* al. verus

§ IX. Designatur desertum, in quo vixit Sanctus: vita austera & occupationes: tentationes, quibus affligitur: Discit linguam Hebraicam: exscribit Hebraicum Euangelium: commentatur in Abdiam prophetam.

[Habitatio Sancti erat in solitudine Chalcidis,] Ex prioribus Sancti in eremo Epistolis, quas recensuimus, de loco habitationis nihil habemus, nisi Sanctum fuisse commoratum in ea parte eremi, quæ juxta Syriam Saracenis jungitur; aut, quæ inter Syros ac Saracenos vastum limitem ducit. At in Præfatione in Abdiam Sanctus vocat solitudinem Syriæ Chalcidis. Est autem Chalcis metropolis illius regionis in Syria, quæ a metropoli Chalcidene vocatur, sitaque est inter Antiochiam ditionemque Antiochenam & Euphratem fluvium notissimum; sed usque ad hunc non extenditur, ut tota mediterranea sit & arida, nullisque fluviis alicujus nominis rigata. In Epistola 15 ad Damasum ait: Et quia pro facinoribus meis ad eam solitudinem commigravi, quæ Syriam juncto Barbariæ fine determinat. Per Barbariam intelligit regionem a Saracenis tunc inhabitatam, quantum conjicere possum, quia supra Syriam Saracenis jungit. Itaque vel eremum illam tam late extendit Sanctus, ut Palmyrenam solitudinem, cui Arabia deserta adjacet, etiam comprehendat; aut Saraceni eo tempore in Palmyrenam solitudinem se extenderant. Attamen habitatio S. Hieronymi non tanto intervallo aberat Antiochia, sed videtur fuisse prope vicum Maroniam, cujus possessio ad Evagrium presbyterum, S. Hieronymi fautorem, eo tempore erat devoluta.

[149] Certe sanctus Doctor tom. 2 Operum col. 41 in Vita S. Malchi hæc scribit: [& circa Maroniam vicum,] Maronia * triginta ferme millibus ab Antiochia urbe Syriæ haud grandis ad Orientem distat viculus. Hic post multos vel dominos vel patronos, dum ego adolescentulus morarer in Syria, ad papæ Evagrii (episcopus nempe erat, dum illa scribebat Sanctus) possessionem devolutus est. Quem idcirco nunc nominavi, ut ostenderem, unde nossem, quid scripturus sum. Habitabat nimirum in illo loco senex Malchus, de quo mira narrabantur, Sanctusque Malchum ibidem interrogavit de vita sua. Malchus autem junior inhabitaverat eremum Chalcidis, ut dicitur num. 3. Deinde captus fuit a Saracenis, liberatusque per fugam captivitate, cum abbas ejus interim obiisset, Maroniam venit, ibique monachis se tradidit, ut in fine narratur. Ex his autem habemus, eremum prope vicum Maroniam jam ante S. Hieronymum a monachis fuisse inhabitatam. In eadem etiam eremo habitasse S. Hieronymum, omnia prorsus insinuant. Nam & Malchum ibidem interrogavit, & ante ab accolis de eo mira audeverat, & Maronia erat Evagrii possessio, ut procul dubio Maroniam excurrerit, quando Hieronymum, quem sæpe, ut num. 133 dictum est, visitabat, erat invisurus.

[150] Cellarius in Geographia antiqua tom. 2 pag. 263 inter oppida Chalcidenæ, quæ obscura sunt, recenset oppidum, Maronias a Ptolemæo dictum; sed existimat, [quæ non est distinguenda a Maronia Ptolemæi.] illud esse aliud ab Hieronymi Maronia. At idoneam hujus distinctionis rationem non invenio. Nam & Maronia Hieronymi in Mss. vocatur Maronias, ut editor Veronensis testatur; & oppidum, quod Ptolemæi tempore obscurum erat, poterat Hieronymi tempore viculus esse haud grandis. Certe duo secula, quibus Hieronymus posterior est Ptolemæo, ad hoc sufficiunt; cum quod multa bella in illis partibus gesta sint inter Romanos & Persas, & maxime ob viciniam Saracenorum, qui multa solebant vastare & peregrinantes in captivitatem abducere. Neque necesse est, Maroniam Ptolemæi plus quam triginta milliaribus ab Antiochia amovere; licet in ejus tabula longius distet, quam Chalcis, utpote magis in Austrum remota versus Palmyram. Neque enim Chalcis totis triginta milliaribus Antiochia abfuisse videtur, ut longius distare debeat: neque tantam auctoritatem tribuimus tabulis Ptolemæi pro situ locorum, ut alteram Maroniam necesse esset confingere, si in ejus tabula paulo longius videretur distare. Hæc sufficiant de eremo, quam inhabitavit S. Hieronymus.

[151] [Austera Sancti ibidem vita,] Qualem ibi vitam duxerit Sanctus, quam solitariam, quam austeram duramque, partim colligitur ex verbis num. 147 datis. In Epistola 22 ad S. Eustochium de vita ibi ducta liberius loquitur. Mox allegabo totum locum. Interim pauca excerpo expendenda. Solitudo exusta solis ardoribus, horridum monachis præstabat habitaculum. Horrebant sacco membra deformia, & squalida cutis situm Æthiopicæ carnis obduxerat, contracta videlicet nigredine nimio solis æstu. Nuda humo (somnum capturus) ossa vix hærentia (præ macie) collidebat. Pro societate hominum, scorpionum tantum socius erat & ferarum. Pœnitenti de peccatis præteritis quotidie lacrymæ fluebant ex oculis, quotidie gemitus e pectore erumpebant. Pallebant ora jejuniis, … & repugnantem carnem hebdomadarum inedia subjugabat; tantusque erat in cibo & potu monachorum illorum rigor, ut etiam languentes uterentur aqua frigida, & coctum aliquid accepisse, luxuria censeretur. Clamando ad Dominum diem crebro jungebat cum nocte; & sicubi concava vallium, aspera montium, rupium prærupta cernebat, ibi suæ orationis eligebat locum. Itaque non immerito dicit: Qui ob gehennæ metum tali me carcere ipse damnaveram. Sive enim consideremus maximos Syriæ calores, quibus affuetus non erat; sive extremam solitudinem, quam feræ magis reddebant horribilem; sive duritiam cubilis & vestimenti, quæ exhausto morbis corpusculo non mediocrem inferebant molestiam; sive summam cibi potusque vilissimi parsimoniam, perpetuaque fere jejunia, quibus robusta etiam corpora debilitantur; necesse est dicere, vitam pœnitentis Hieronymi undequaque fuisse durissimam. Alias molestias, quæ in eremo passus est Sanctus, inferius referemus.

[152] [quam molestiorem reddebat sociorum defectus] Interim consideremus ulterius modum vivendi in deserto. Carebat iis solatiis Hieronymus, quibus alii plerique monachi gaudere poterant ex mutua conversatione. Nullus fortasse aderat, quocum poterat loqui, quia forte nullus monachorum noverat linguam Latinam aut Græcam. Hic enim, inquit Sanctus in Epistola 7, aut barbarus semisermo (Syriacus nimirum) discendus est, aut tacendum. Evagrius quidem sæpe visitabat Sanctum, sed longo spatio sejunctus, utpote habitans Antiochiæ, ubi presbyter erat, ac deinde factus est episcopus, non tanto tempore apud Hieronymum manere poterat, nec toties ipsum invisere, ut non integras hebdomadas, & aliquando verisimiliter menses neminem haberet, quocum ulla miscere posset colloquia, saltem initio. Objici tamen possunt verba ad Florentium scripta in Epistola 5: Habeo alumnos, qui antiquariæ arti serviant, in exscribendis nimirum libris. At illi verisimiliter erant Antiochiæ, quando illorum opera non utebatur Sanctus, & bibliotheca ipsa Hieronymi aut Antiochiæ aut Maroniæ verisimiliter manebat, ex eaque Sanctus libros accipere poterat, quos volebat, ope Evagrii, qui & epistolas transmittebat.

[153] Præterea, ut moribus monachorum se accommodaret Sanctus, [Manuum labore vivit, studiis sacris vacat:] propriis manibus quotidie laborabat. Sic enim habet in Epistola 17 (alias 77) ad Marcum presbyterum: Nihil alicui præripui, nihil otiosus accipio. Manu quotidie & proprio sudore quærimus cibum, scientes ab Apostolo scriptum esse: “Qui autem non operatur, nec manducet.” Hæc scripsit Sanctus, postquam aliquot annis in eremo habitaverat, & cogebatur discedere. Habuerit tunc aliquot socios, quorum æque ac suo nomine loquitur, & quos ait discedere. At ignotum est, quinam illi fuerint, nec ab initio eos habuerat. Nam ex primis sociis Innocentius & Hylas erant defuncti, Heliodorus vero discesserat, nec umquam rediit in Orientem. Evagrius amicus erat & fautor, non socius in deserto. Ceterum studiis quoque sacris in deserto operam dedisse Sanctum, satis liquet ex libris, quos colligere nitebatur. Id non minus certo eruitur ex verbis Epistolæ 22 ad Eustochium, ubi relate somnio, observat, se tanto dehinc studio divina legisse, quanto non ante mortalia legerat.

[154] Non caruisse quoque sanctum Eremitam molestis imaginationibus, [tentationibus affligitur,] cogitationibusque ad libidinem incitantibus, ingenue fatetur in sæpe laudata Epistola 22 ad Eustochium num. 7, ita scribens: O quoties ego ipse in eremo constitutus, & in illa vasta solitudine, quæ exusta solis ardoribus, horridum monachis præstat habitaculum, putabam, me Romanis interesse deliciis. Sedebam solus, quia amaritudine repletus eram. Horrebant sacco membra deformia, & squalida cutis situm Æthiopicæ carnis obduxerat. Quotidie lacrymæ, quotidie gemitus, &, si quando repugnantem somnus imminens oppressisset, nuda humo ossa vix hærentia collidebam. De cibis vero & potu taceo, quum etiam languentes monachi aqua frigida utantur, & coctum aliquid accepisse, luxuria sit. Ille igitur ego, qui ob gehennæ metum tali me carcere ipse damnaveram, scorpionum tantum socius & ferarum, sæpe choris intereram puellarum. Pallebant ora jejuniis, & mens desideriis æstuabat in frigido corpore, & ante hominem sua jam in carne præmortuum sola libidinum incendia bulliebant. Itaque omni auxilio destitutus, ad Jesu jacebam pedes, rigabam lacrymis, crine tergebam, & repugnantem carnem hebdomadarum inedia subjugabam.

[155] Non erubesco infelicitatis meæ miseriam confiteri: [& consolationibus cælestibus recreatur.] quin potius plango, me non esse, quod fuerim. Memini me clamantem, diem crebro junxisse cum nocte, nec prius a pectoris cessasse verberibus, quam rediret, Domino increpante, tranquillitas. Ipsam quoque cellulam meam, quasi cogitationum mearum consciam, pertimescebam. Et mihimet iratus & rigidus, solus deserta penetrabam. Sicubi concava vallium, aspera montium, rupium prærupta cernebam, ibi meæ orationis locus, ibi illud miserrimæ carnis ergastulum. Et, ut ipse mihi testis Dominus, post multas lacrymas, post cælo inhærentes oculos, nonnumquam mihi videbar interesse agminibus angelorum, & lætus gaudensque cantabam: “Post te in odorem unguentorum tuorum curremus.” Hæc ostendunt, sanctum Anachoretam non solum tentationibus in cogitatione & imaginatione pulsatum fuisse, sed post acria certamina relatasque palmas cælestibus quoque consolationibus quandoque abundasse. At Vir humillimus de hisce brevissime loquitur; de tentationibus vero prolixius, ut Virginem nuper conversam ad pugnam instrueret, cautamque redderet ac diligentem in amovendis omnibus, quibus virginitas detrimentum pati posset.

[156] [Ut tentationes melius superet, magno labore] In Epistola 125 (alias 4) quam Senex scripsit ad instruendum Rusticum monachum, de tentationibus suis rursum loquitur, simulque docet, quo usus sit remedio ad se molestis istis cogitationibus liberandum. Dum essem juvenis, inquit num. 12, & solitudinis me deserta vallarent, incentiva vitiorum ardoremque naturæ ferre non poteram. Quem quum crebris jejuniis frangerem, mens tamen cogitationibus æstuabat. Ad quam edomandam cuidam fratri, qui ex Hebræis crediderat, me in disciplinam dedi, ut post Quintiliani acumina, Ciceronis fluvios, gravitatemque Frontonis, & lenitatem Plinii, alphabetum discerem, & stridentia anhelantiaque verba meditarer. Quid ibi laboris insumpserim, quid sustinuerim difficultatis, quoties desperaverim, quotiesque cessaverim, & contentione discendi rursus inceperim, testis est conscientia, tam mea, qui passus sum, quam eorum, qui mecum duxerunt vitam. Et gratias ago Domino, quod de amaro semine litterarum dulces fructus carpo. De magistro, quo in eremo utebatur, mentionem facit in Epistola 18 (alias 142 & 143) num. 10 his verbis: Est vir quidam, a quo ego plura didicisse me gaudeo, & qui Hebræorum sermonem ita elimarit, ut inter scribas eorum Chaldæus existimetur. De eodem iterum meminit num. 15.

[157] [discit linguam Hebræam,] Porro, etiamsi primam rationem discendi linguam Hebraicam ex tentationibus repetierit S. Hieronymus; non defuit alia etiam ratio, qua impulsus laborem illum suscepit, diuque continuavit. Nam in Præfatione ad Isaiam ex Hebraico versum tom. 9 col. 685, mercedem laboris sui a Deo desiderans, ait: Qui (Deus) scit, me ob hoc in peregrinæ linguæ eruditione sudasse, ne Judæi de falsitate Scripturarum ecclesiis ejus diutius insultarent. Hæc fuit præcipua ratio vertendi Scripturas ex fonte Hebraico, ut suis locis dicetur; eademque impulit Hieronymum, ut non uno, sed pluribus magistris usus sit ad acquirendam linguæ Hebraicæ perfectam intelligentiam, tædiaque omnia, quæ non modica interveniebant, fortiter superandum.

[158] [tædiaque istius laboris vincit.] In Præfatione ad versionem Danielis tom. 9 Col.e difficultatibus, quas passus est, ita loquitur: Denique & ego adolescentulus, post Quintiliani & Tullii lectionem ac flores rhetoricos: cum me in linguæ hujus pistrinum reclusissem, & multo sudore multoque tempore vix cœpissem anhelantia stridentiaque verba resonare, & quasi per cryptam ambulans, rarum desuper lumen aspicerem, impegi novissime in Danielem, & tanto tædio affectus sum, ut desperatione subita omnem veterem laborem voluerim contemnere. Verum adhortante me quodam Hebræo, & illud mihi crebrius in sua lingua ingerente, “Labor omnia vincit improbus”; qui mihi videbar sciolus inter eos, cœpi rursum discipulus esse Chaldaicus. Et, ut verum fatear, usque ad præsentem diem magis possum sermonem Chaldaicum legere & intelligere, quam sonare. Ceterum eo tempore tantam Hebraicæ linguæ scientiam adeptus est Sanctus, ut deinde, quando Romæ degebat, in Epistolis ad Damasum, ad Marcellam & Paulam, textus Hebraicos frequenter recitaverit, ex iisque difficilia loca elucidarit. Attamen & alio deinde usus est magistro, priusquam sacram Scripturam ex Hebraico in Latinum sermonem transferre cœpit, ut videbimus suo loco.

[159] Dum eremum pergebat incolere Sanctus, ubi sufficientem acquisiverat linguæ Hebraicæ notitiam, [Eo tempore videtur exscripsisse Euangelium Hebraicum.] fortasse exscripserit volumen Hebraicum Matthæi, quo utebantur Nazaræi Berœenses. Eremus enim, quam inhabitabat Sanctus, non longe distabat Berœa Syriæ, ut facile aliquod exemplar ad Hieronymi cellulam transferri potuerit, ibique ab eodem exscribi. Aptum id erat exercitium discenti linguam Hebraicam, nec ullum invenio tempus, quo illud exscriptum ab Hieronymo æque est verisimile. De exscripto autem illo Euangelio ipse Hieronymus lib. de Viris illustribus cap. 3 sic habet: Porro ipsum Hebraicum (Matthæi Euangelium) habetur usque hodie in Cæsariensi bibliotheca, quam Pamphilus martyr studiosissime confecit. Mihi quoque a Nazaræis, qui in Berœa urbe Syriæ hoc volumine utuntur, describendi facultas fuit. Breviter observo, non dicere Hieronymum, exscripsisse se illud ipsum exemplar, quod servabatur in bibliotheca Cæsariensi. Idem Euangelium ibidem cap. 2 laudatur ab Hieronymo his verbis: Euangelium quoque, quod appellatur Secundum Hebræos, & a me nuper in Græcum Latinumque sermonem translatum est &c. Pluribus aliis locis docet S. Hieronymus, istud Euangelium, prout acceptum a Nazaræis Berœensibus primum exscripserat, deinde a se Latine ac Græce redditum, quemadmodum pluribus exposui ad XXI Septembris in S. Matthæo § 3. Hic dixisse sufficiat, verisimiliter in eremo exscriptum fuisse ab Hieronymo. De interpretatione vero serius facta alibi agemus. Certe Hebraicum jam habebat, quando circa annum 383 scripsit ad Damasum Epistolam 20, in qua illud laudat. At de interpretatione sua serius loqui incepit.

[160] Magis ambiguum est tempus, quo Abdiam conatus est prima vice exponere. [Primus Sancti in Abdiam Commentarius] Baronius ad annum 372 num. 55 existimat, Commentarium primum in Abdiam fuisse scriptum anno 372 aut 373, tuncque annorum triginta fuisse Hieronymum, & post alios triginta annos alterum Commentarium in Abdiam, quem habemus, ab eodem fuisse elaboratum. Tillemontius art. 6 conjecturas Baronii partim sequitur partim suæ chronotaxi accommodat, ponitque Commentarium Antiochiæ scriptum, quando ibi simul erant Hieronymus & Heliodorus. Hic ordo certe melior est, quam Baronii, qui Heliodorum cum Hieronymo primum deducit ad eremum, in qua Heliodorus numquam fuit, ut jam dictum est. Attamen mihi, ut sententiam meam breviter edicam, videtur Commentarius ille primus in eremo scriptus, postquam Heliodorus abierat, ac jam diu in Occidentem erat reversus. Nec triginta annorum tunc fuisse Sanctum, jam probavi num. 66; nihilo magis alterum Commentarium triginta annis fuisse posteriorem, suo loco similiter probabo. Hic vero satis erit ex ipsis verbis, per Baronium & Tillemontium allegatis, ostendere, nec præsente Heliodoro, nec Antiochiæ, Commentarium videri scriptum, sed in Chalcidis eremo, & absente Heliodoro.

[161] [non videtur scriptus Antiochiæ,] Verba Hieronymi, ex quibus tempus scripti illius Commentarii colligitur, sunt in Præfatione ad Abdiam, ubi Sanctus frequenter diversis modis repetit, juvenem se fuisse, dum illum composuit. At illa generalis de sua juventute, adolescentia ac pene pueritia assertio nihil prodest, ad figendum potius Antiochiæ Commentarium, quam in deserto. Propius igitur assignat tempus his verbis: Hoc est illud tempus, mi Pammachi, hac luce dulcior, quo egressi scholam rhetorum, diverso studio ferebamur, quando & ego & Heliodorus carissimus pariter habitare solitudinem Syriæ Chalcidis nitebamur. Quod de Pammachii & Hieronymi diversis dicitur studiis, nihil prodest, quandoquidem latissime pateat. Unice igitur quærendum, quo tempore Hieronymus & Heliodorus pariter habitare nitebantur, non quamlibet eremum, sed nominatim solitudinem Syriæ Chalcidis. Existimavit Tillemontius, opinor, illam fuisse Hieronymi & Heliodori voluntatem, quando simul erant Antiochiæ apud Evagrium. Verum quamdiu apud Hieronymum Antiochiæ mansit Heliodorus, Sanctus graviter ægrotavit. Qua igitur ratione fiat credibile, eum tunc scribere cœpisse in sacram Scripturam? Præterea non videtur Sanctus locum habitationis suæ in deserto elegisse, nisi diu post discessum Heliodori. Nam de loco hæsit ambiguus, desideravitque aut adire monasterium Theodosii abbatis in Cilicia, aut Hierosolymam, ut liquet ex Epistola secunda & ex quinta. Heliodorus quoque, dum erat Antiochiæ, necdum eremum cum Hieronymo incolere voluit, sed frustra desiderante eum retinere Hieronymo, in patriam reversus est, ut Epistola 14 testatur. Quare illud tempus non videtur assignare Opusculo suo S. Hieronymus; neque ullum, quod præcessit.

[162] [sed in eremo Chalcidis.] At loquitur de tempore, quo eremum incolebat, & Heliodorum eo venturum sperabat; de tempore, inquam, quo Heliodorum invitabat, illeque se venturum promittebat. Invitavit autem Hieronymus Heliodorum per Epistolam 14, anno 375 datam, ut abiens Heliodorus petierat, illeque abeunti promiserat. Desiderabat, quantum videtur, Heliodorus cum Hieronymo in eremo vivere; sed retinebatur parentum reverentia, sororisque viduæ ac parvuli nepotis cura. Nepotianus is erat, sororis viduæ filius, de cujus salute, ne mundi periculis immergeretur, sollicitus erat Heliodorus. Hinc fortissimam eidem, id verisimiliter desideranti, Epistolam scripsit Hieronymus, ut veniret, neglectis parentum precibus, ut veniret, licet parvulus e collo penderet nepos. Hujus autem nepotis causa, ejusque matris vitam eremiticam ab Heliodoro dilatam, declarat ipse Hieronymus in Epistola 60 (alias 3) ad Heliodorum, sive in Epitaphio Nepotiani, qui est ille ipse nepos Heliodori. Nam hunc num. 3 sic alloquitur: Alius forsitan scriberet, quod ob salutem illius Orientem eremumque dimiseris; & me carissimum sodalem tuum redeundi spe lactaveris, ut primum, si fieri posset, sororem cum parvulo viduam; deinde, si consilium illa respueret, saltem nepotem dulcissimum conservares. Hic est enim ille, de quo tibi quondam vaticinatus sum: “Licet parvulus e collo pendeat nepos”. Ex his certum fit, Hieronymo spem fuisse de Heliodoro venturo ad eremum, illumque promissa dedisse, ac verisimiliter etiam conatum fuisse domesticis se expedire negotiis, & in eremum Chalcidis ad Hieronymum accedere. Eo igitur tempore videtur scripsisse Hieronymus Opusculum in Abdiam, quod excidit, quia Auctori suo displicebat.

[163] De illo primo in sacram Scripturam conatu humillime loquitur Sanctus, [De illo Opusculo, quod excidit, humillime] dicens Opus fuisse puerilis ingenii. Occasionem vero sic exponit: Ardebat animus cognitione mystica, & quia legeram omnia possibilia credentibus, ignorabam diversa esse charismata. Litteras sæculi noveram, & ob id putabam me librum legere posse signatum. Stultus ego, viginti quatuor seniores, habentes in manibus phialas & citharas, & quatuor animalia plena oculis consurgunt de throno suo, imperitiam confitentur, gloriam Agno canunt, & Virgæ de radice Jesse, & putabam posse me, quod credebam: cujus in manu non fiebat sermo Dei, nec dicere poteram: “A mandatis tuis intellexi”. Neque illius de Euangelio beatitudinis recordabar: “Beati mundo corde, quoniam ipsi Deum videbunt”. Necdum de altari carbo sublatus labia mea purgaverat. Necdum error veteris ignorantiæ igne Spiritus sancti fuerat circumcisus, & audacter loquebar ad Dominum: “Ecce ego, mitte me”. Mox addit, quo modo Opusculum istud postea prodierit: Sperabam in scriniolis latere, quod scripseram, & ingenioli mei primam temeritatem ignibus voveram, quum subito de Italia affertur exemplar a quodam juvene tot annis, quot & ego quondam scripseram, laudante Opusculum meum. Fateor, miratus sum, quod, quantumvis aliquis male scripserit, invenit similem lectorem sui. Ille prædicabat, ego erubescebam: ille quasi mysticos intellectus ferebat ad cælum; ego dimisso capite confiteri meum pudorem prohibebar.

[164] Non tamen improbat Opusculum ut erroribus fœdatum, [postea locutus est Hieronymus.] sed solum ut fœtum incipientis minus perfectum; cum subjungat: Quid igitur? Condemnamus, in quibus pueri lusimus? Minime. Scimus enim in tabernaculum Dei & aurum & pilos caprarum similiter oblatos. Legimus in Euangelio, viduæ pauperis duo minuta magis, quam divitum substantias, approbata. Et tunc dedimus, quod habuimus, & nunc, si tamen aliquid profecimus, Domino suum reddimus. Gratia enim ejus sum, quod sum. Nec diffiteor, per hosce triginta annos in ejus opere me ac labore sudasse. Ita Vir humillimus de primo suo in Scripturas conatu locutus est, quando alterum in Abdiam edebat Commentarium. Primum vero illum in Catalogo librorum suorum non recensuit. Villarsius in Præfatione Generali, Operibus S. Hieronymi præfixa, pag. XII ait, secundum Commentarium spectare ad annum 396, indeque argumentatur, priorem illum, subducta ratione (triginta nimirum annorum) anno adscribendum CCCLXVI vel circiter. Verum circa annum 366 non cogitabat de inhabitanda eremo Chalcidis cum Heliodoro: nec ait Hieronymus, secundum triginta annis post primum fuisse scriptum. Solum dicit Sanctus, triginta annis vacasse se studiis sacris, antequam illum scriberet. Cum vero primum composuit, iam aliquot annos iisdem studiis tribuerat, & non parum procul dubio in iis profecerat: neque enim alias tentasset prophetam exponere. Postea tamen vidit, non satis peritum eo tempore se fuisse ad tentandam prophetæ explanationem, illumque peritiæ qualemcumque defectum pro sua humilitate exaggeravit, quando prioribus meliora poterat substituere.

[Annotata]

* al. Maronias

§ X. Ob dissensiones ecclesiæ Antiochenæ Sanctus exagitatur in eremo, & duas hac de causa ad Damasum Papam scribit Epistolas, aliam quoque ad Marcum presbyterum.

[Cum occasione Meletii scissa esset Antiochenæ ecclesia.] Ubi notabili tempore in eremo vixerat S. Hieronymus, multis exagitari cœpit molestiis, quarum causa duas ad S. Damasum Papam scripsit Epistolas. Ut harum difficultatum originem studiosus lector intelligat, pauca sunt præmittenda de scissionibus ecclesiæ Antiochenæ, ortis occasione Arianorum. Postquam Ariani ecclesiam Antiochenam sub imperatore Constantio per aliquot episcopos Arianos possederant, ad eamdem transtulerunt Meletium, quod existimarent ipsum hæresi non fore contrarium. Verum Arianorum spem fefellit Meletius, & se Catholicum professus est, hac de causa non diu post per Constantium & Arianos in exsilium ejectus, sed post mortem Constantii sub Juliano ad ecclesiam suam reversus, ut reliqui passim episcopi exsules. Professio tamen Catholica Meletii non eumdem habuerat effectum in omnium animis Catholicorum Antiochenorum. Pars magna eum ut Catholicum pro episcopo suo statim acceptavit & coluit; quamvis non abhorruisset a communione cum Arianis, & horum maxime opera promotus esset. Pars alia, (qui Eusthatiani vocabantur, quod, expulso olim S. Eustathio, Catholico Antiocheno episcopo, numquam communicare voluissent cum substitutis Arianis episcopis) recusabat Meletium agnoscere, quod ab Arianis promotus esset, quodque fortasse fidem ejus haberent suspectam; & sic ab episcopo & reliquis Catholicis erant divisi.

[166] [duoque essent Catholici episcopi, ac Vitalis quoque accederet:] Anno 362 crevit illa dissensio, quando Lucifer Calaritanus, rediens ab exsilio, venit Antiochiam. Nam Catholicis Eustathianis episcopum ordinavit Paulinum, ut jam duo essent episcopi Antiocheni, ambo Catholici, singulique haberent partem Catholicorum. Singuli quoque habebant ecclesias sibi faventes. Meletium pro episcopo habebant plerique Orientales; Occidentales vero cum Romano Pontifice, & Ægyptii cum patriarcha Alexandrino magis favebant Paulino. Ad hosce Catholicos accessit Vitalis Apollinarista, qui hæresim suam diu occultaverat, & circa annum 377 ab Apollinario hæresiarcha episcopus fuit ordinatus. Hi tres jactabant, secum communicare Romanum Pontificem, quod certe verum erat de Paulino. At alii duo non videntur admissi fuisse ad communionem Romani Pontificis, tamquam episcopi Antiocheni, sed Vitalis solum ut presbyter, quamdiu ejus hæresis latebat, fuerat receptus; Meletii vero episcopatum nec omnino probasse videntur Romani Pontifices propter Paulinum; nec tamen prorsus improbasse, donec tandem aliqua inter Paulinum & Meletium concordia fuit inita. Præter tres memoratos, Arianorum Antiochiæ episcopus erat Euzoius, sed hunc hæreticum esse noverat Hieronymus.

[167] [gravisque vigeret altercatio,] Altera controversia eodem tempore Orientem agitabat, & verisimiliter vires sumebat ex discordia de episcopatu Antiocheno. Illam, cum de vocibus magis esset, quam de dogmate, sedaverat olim aut sedare saltem conatus erat S. Athanasius, sed apud Antiochenos certe recruduerat, ut liquet ex verbis Hieronymi infra dandis. Interim, quid fuerit controversiæ, docebit S. Gregorius Nazianzenus in Oratione 21 de S. Athanasio, quem ob eam sedatam laudat. Ubi enim observaverat, magnas aliquando contentiones dissidiaque oriri ex sola de verbis, quæ ad eumdem sensum tendunt, pugna, hanc ipsam controversiam pro exemplo allegat, ita scribens: Nam cum essentia una, & tres hypostases a nobis pie dicerentur, quod alterum Divinitatis naturam, alterum trium Personarum proprietates declarat; atque eodem quidem modo apud Romanos intelligerentur, cæterum * ob linguæ illius angustiam, & verborum inopiam, HYPOSTASIM ab ESSENTIA distinguere non possent, eoque factum esset, ut pro ea, ne tres substantias admittere viderentur, Personarum vocabulum inducerent, quid tandem contigit? Res profecto ridicula, vel potius miseranda. Diversæ fidei speciem præbuit levis illa & jejuna de vocum sono altercatio. Hic deinde & Sabellismus ob tres Personas (non admissis nimirum tribus Hypostasibus) & Arianismus ob tres Hypostases (acsi fuissent tres substantiæ diversæ) quorum utrumque pertinax contendendi studium effinxerat.

[168] Tum, relato schismatis periculo, remedium a S. Athanasio adhibitum sic exponit: [unane dicenda esset hypostasis, antres hypostases,] Utraque parte leniter & benigne accita, verborumque sententia diligenter & accurate perpensa, posteaquam concordes reperit (in dogmate,) nec, quantum ad doctrinam, ullo modo inter se dissidentes, ita negotium transegit, ut nominum usum concedens, rebus eos constringeret. Permittebat nimirum S. Athanasius, ut dicerent tres Hypostases, modo servarent unitatem substantiæ, aut unam Hypostasim, modo admitterent tres Personas vere subsistentes. At huic compositioni non omnes constanter acquievisse; sed monachos Meletianæ partis renovasse calumniam de Sabellianismo contra eos, qui unam dicebant Hypostasim, certissimum fit ex dandis S. Hieronymi verbis. Suspectum similiter Hieronymo fuisse modum loquendi illorum, qui tres dicebant Hypostases, nequaquam miror, cum sic etiam loqui possent Ariani, illique Arianos imitarentur in accusatione Catholicorum, qui unam Hypostasim dicebant, & tres admittebant Personas vere subsistentes. Sabellianæ impietatis arguor, inquit Hieronymus in Epistola 17, tres subsistentes, veras, integras, perfectasque Personas, indefessa voce pronuntians: si ab Arianis, merito: si ab orthodoxis; qui hujusmodi arguunt fidem, orthodoxi esse desierunt. Hosce fuisse ex parte Meletiana, colligitur ex eo, quod eadem calumnia de Paulino fuerit prolata. At nec Meletius ipse nec Paulinus umquam videntur invicem hæreseos accusasse. Vitalis vero, qui nullum jus habebat ad episcopatum Antiochenum, Sabellianismi accusavit Paulinum, verisimiliter ut gregem ipsius ad se pertraheret.

[169] S. Hieronymus, cum Antiochena ecclesia sic esset scissa, [Hieronymus per litteras consulit S. Damasum,] multamque eidem molestiam exhiberent monachi, quod tres Hypostases non diceret, per litteras recurrit ad S. Damasum summum Pontificem, petiitque primum, quocum ex Antiochenis episcopis communicare deberet, cum interim ab omnium communione abstinuisset. Epistola est 15 (alias 57) quam per partes recitabo. Primum declarat Sanctus, quanti faciat Sedem Apostolicam, ita ordiens: Quoniam vetusto Oriens inter se populorum furore collisus, indiscissam Domini tunicam, & desuper textam, minutatim per frusta discerpit; & Christi vineam exterminant vulpes, ut inter lacus contritos, qui aquam non habent, difficile, ubi fons signatus & hortus ille conclusus sit, possit intelligi; ideo mihi Cathedram Petri, & fidem Apostolico ore laudatam, censui consulendam, inde nunc meæ animæ postulans cibum, unde olim Christi vestimenta suscepi. Neque vero tanta vastitas elementi liquentis, & interjacens longitudo terrarum, me a pretiosæ margaritæ potuit inquisitione prohibere. “Ubicumque fuerit corpus, illuc congregabuntur aquilæ”. Profligato a sobole mala patrimonio, apud vos solos incorrupta Patrum servatur hæreditas *. Ibi cespite terra fœcundo Dominici seminis puritatem centeno fructu refert. Hic obruta sulcis frumenta in lolium avenasque degenerant. Nunc in Occidente Sol justitiæ oritur; in Oriente autem Lucifer ille, qui ceciderat, super sidera posuit thronum suum. Vos estis lux mundi, vos sal terræ, vos aurea vasa & argentea: hic testacea vasa vel lignea virgam ferream & æternum opperiuntur incendium.

[170] [quocum ex tribus communicare debeat,] Tum humilitatem suam excusat, exponitque, quibuscum interim communicaverit, quod incertus esset de Antiochenis, ita pergens: Quamquam igitur tui me terreat magnitudo, invitat tamen humanitas. A Sacerdote Victima salutem, a Pastore præsidium Ovis flagito. Facessat invidia: Romani culminis recedat ambitio, cum successore Piscatoris & discipulo Crucis loquor. Ego nullum primum, nisi Christum, sequens, Beatitudini tuæ, id est, Cathedræ Petri, communione consocior. Super illam Petram ædificatam Ecclesiam scio. Quicumque extra hanc Domum agnum comederit, prophanus est. Si quis in Noë Arca non fuerit, peribit regnante diluvio. Et quia pro facinoribus meis ad eam solitudinem commigravi, quæ Syriam juncto Barbariæ fine determinat *; nec possum Sanctum Domini tot interjacentibus spatiis a Sanctimonia tua semper expetere: ideo hic collegas tuos Ægyptios confessores sequor, & sub onerariis navibus parva Navicula delitesco. Non novi Vitalem, Meletium respuo, ignoro Paulinum. Quiquumque tecum non colligit, spargit; hoc est, qui Christi non est, Antichristi est.

[171] [communicans interim cum episcopis exsulibus;] Tillemontius art. 16 & 17 miro silentio præterit verba omnia Hieronymi, quibus apertissime declaratur necessitas communicandi cum Ecclesia Romana, uti & omnia illa, quibus in Romana Ecclesia dicitur incorrupta Patrum servari hæreditas, licet de hisce agat ad Damasum Epistolis. Verum alia erat Tillemontii sententia de necessitate communionis cum Ecclesia Romana, eaque apud nos refutata est in Historia patriarcharum Constantinopolitanorum ante tom. 1 Augusti pag. 48. Attamen non debuerat sensa Hieronymi de Ecclesia Romana supprimere, præsertim cum studiose Operibus suis inseruerit, quidquid idem Sanctus de fastu aut aliis vitiis Romanæ urbis aliquando protulit. Nam ea scribendi ratione viris prudentibus manifestum facit, colligere se studuisse, quidquid conducere videbatur ad auctoritatem Ecclesiæ Romanæ deprimendam, omisisse vero non raro præclara sanctorum Patrum de auctoritate ejusdem Ecclesiæ testimonia. Quinam porro essent confessores illi Ægyptii, quibuscum S. Hieronymus, communicasse se dicit, colligitur ex Theodoreto lib. 4 cap. 22, ubi habet, Episcopos Ægypti numero undecim, qui multum laudantur, ope Arianorum per comitem Magnum Diocæsaream relegatos fuisse, urbem, quæ a Judæis Domini interfectoribus colitur. Judæorum inhabitatio insinuat, fuisse Diocæsaream Galilææ, ad quam relegati fuerunt episcopi, de quibus agitur. Tribus ex illis episcopis Epistolam suam 265 (alias 293) scripsit S. Basilius, nimirum Eulogio, Alexandro & Harpocrationi, Ægypti episcopis exulibus; quos laudat, & in media Palæstina constitutos ait. Itaque cum illis Ægypti episcopis communicasse interim S. Hieronymum, existimo cum Villarsio in Annotatis, & cum aliis pluribus.

[172] De altera quæstione Damasum his verbis Hieronymus interpellat: [eidem exponit, quantum patiatur, quia timebat] Nunc igitur proh dolor! post Nicænam fidem, post Alexandrinum (videlicet anni 362) juncto pariter Occidente decretum, trium Hypostaseon ab Arianorum prole, Campensibus, novellum a me homine Romano nomen exigitur. Qui, quæso, ista Apostoli prodidere? Quis novus magister gentium Paulus hæc docuit? Interrogamus, quid tres hypostases posse arbitrentur intelligi: tres personas subsistentes aiunt. Respondemus, nos ita credere. Non sufficit sensus, ipsum nomen efflagitant; quia nescio quid veneni in syllabis latet. Clamamus, siquis tres hypostases, ut tria enhypostata, hoc est, tres subsistentes personas, non confitetur, anathema sit. Et quia vocabula non ediscimus *, hæretici judicamur. Si quis autem Hypostasim, Usian intelligens, non in tribus personis unam hypostasim dicit, alienus a Christo est: & sub hac confessione vobiscum pariter cauterio Unionis inurimur. Observandum hic, locum diverso modo antea editum fuisse, pro vocibus nimirum ab Arianorum prole Campensibus, editum fuit, ab Arianorum præsule & Campensibus.

[173] Verum dubitare vix possim, quin genuina sit editio Veronensis, [tres hypostases dicere, ut volebant Meletiani monachi,] quam dedi. Nam monachos fuisse, a quibus ita urgebatur, in duabus sequentibus epistolis insinuat Hieronymus, præsertim in Epistola 17, ubi clarissime monachos ea de causa arguit. At Meletium id exegisse, nullibi insinuat: neque id facere Meletius poterat, cum ab ejus communione abstineret Hieronymus. Intelligit igitur Meletianos, qui Campenses vocabantur, quod conventus in campis agere diu fuissent coacti. Illos vero Arianorum prolem dicit, non solum quia Meletius ab Arianis creatus erat episcopus, sed quia Meletiani non æque abhorruerant a communione episcoporum Arianorum, qui sederant Antiochiæ ante Meletium, ac Eustathiani, qui se semper ab Arianis separaverant. Martianæus ad hanc Epistolam etiam observat, in pluribus Mss. codicibus legi, ab Arianorum prole Campensibus. Hæc igitur vera videtur lectio, & sic Hieronymus Meletium non vocat episcopum Arianorum, ut voluit Tillemontius art. 17; sed Meletianos sive Campenses vocat prolem Arianorum, quia multi ex illis cum Arianis præcedentibus communicaverant. Alius erat Antiochiæ episcopus Arianorum: at neque de hoc loquitur Sanctus.

[174] Hic ita porro prosequitur: Decernite, obsecro, [quamque sibi suspectus esset] si placet, & non timebo tres Hypostases dicere. Si jubetis, condatur nova post Nicænam fides, & similibus verbis cum Arianis confiteamur orthodoxi. Sic loquitur fidenter Hieronymus, quia noverat, nihil decernendum a Romano Pontifice, quod orthodoxæ fidei esset contrarium. Nam vehementer suspectum habebat illum loquendi modum, quo Ariani revera utebantur, & quo hi Patrem substantia separabant a Filio, & Spiritum sanctum ab utroque. Ubi vero perversum illum Arianorum sensum exposuerat, subdit: Absit hoc a Romana fide: sacrilegium tantum religiosa populorum corda non hauriant. Sufficiat nobis dicere unam substantiam, tres Personas subsistentes, perfectas, æquales, coæternas. Taceantur tres Hypostases, si placet, & una teneatur. Non bonæ suspicionis est, cum in eodem sensu verba dissentiunt. Sufficiat nobis memorata credulitas. Ita suspicionem suam declarat Hieronymus, licet ipsorum interpretationem sciret Catholicam.

[175] [ille loquendi modus,] Et mox iterum: Sed mihi credite, venenum sub melle (interpretationis Catholicæ) latet: transfiguravit se angelus satanæ in angelum lucis. Bene interpretantur Hypostasim, & cum id, quod ipsi exponunt, habere me dicam, hæreticus judicor. Quid tam anxie unum verbum tenent? quid sub ambiguo sermone latitant? Si sic credunt, ut interpretantur, non damno, quod retinent. Si sic credo, ut ipsi sentire se simulant, permittant & mihi meis verbis suum sensum loqui. Hæc omnia ostendunt vehementes Hieronymi suspiciones, neque eas fundamento carentes, cum quia tam pertinaciter, contra concordiam a S. Athanasio olim decretam, renuebant admittere Catholicam Hieronymi de una Hypostasi sive substantia expositionem, tum quod antea cum Arianis multi illorum communicassent.

[176] [paratus tamen sententiæ Damasi acquiescere:] Attamen tanta erat Hieronymi fiducia de Sede Apostolica, ut rem totam judicio S. Damasi permittat. Aut, si rectum putatis, inquit, tres Hypostases cum suis interpretationibus debere nos dicere, non negamus. Et inferius: Quamobrem obtestor Beatitudinem tuam per Crucifixam * mundi salutem, per homousian * Trinitatem, ut mihi Epistolis tuis, sive tacendarum, sive dicendarum Hypostaseon detur auctoritas. Et ne forte obscuritas loci, in quo dego, fallat bajulos litterarum, ad Evagrium presbyterum, quem optime nosti, dignare scripta transmittere. Simul etiam, cui apud Antiochiam debeam communicare, significes; quia Campenses, cum Tharsensibus hæreticis copulati, nihil aliud ambiunt, quam ut auctoritate communionis vestræ fulti, tres Hypostases cum antiquo sensu (Arianum insinuat sensum) prædicent.

[177] [observatio de Tharsensibus.] Per Tharsenses hæreticos non intelligit S. Hieronymus asseclas Silvani Tharsensis, ut vult editor Veronensis. Nam Silvanus Tharsensis diu erat defunctus, dum illa scribebat Hieronymus, & quidem in fide Catholica, quam Romæ erat professus, ut colligitur ex constanti ejus amicitia cum S. Basilio, qui Silvanum Tharsensem frequenter laudat in Epistolis suis & defunctum etiam Beatum vocat in Epistola 244 (alias 82.) Verum post mortem Silvani ecclesiam Tharsensem ab Arianis occupatam fuisse, luget S. Basilius in Epistola 34 (alias 5.) Cum tamen non omnes Tharsenses Arianum episcopum fuerint secuti, ut colligitur ex Basilii Epistolis 113 & 114 (alias 203 & 204) sed aliqui sub presbyteris manserint Catholici, fortasse Tharsenses illi, qui cum Meletianis conspirabant, etiam erant Catholici, & falso suspecti de hæresi.

[178] [Iterum petit, quocum sit communicandum.] Post hanc primam Epistolam, necdum accepto responso, alteram ad Damasum, breviorem quidem, sed urgentissimam misit Hieronymus, ut mentem Pontificis intelligeret. Est hæc Epistola 16 (alias 58,) quam orditur humillime, ut Damasum ad respondendum permoveat. Deinde rem ita exponit: Ego igitur, ut ante jam scripsi, Christi vestem in Romana Urbe suscipiens, nunc barbaro Syriæ limite teneor. Et ne putes alterius hanc de me fuisse sententiam; quid mererer, ipse constitui. Verum, ut ait gentilis poëta: “Cælum, non animum mutat, qui trans mare currit”: ita me incessabilis inimicus post tergum sequutus est, ut majora in solitudine bella nunc patiar. Hinc enim præsidiis fulta mundi Ariana rabies fremit. Hinc in tres partes scissa Ecclesia ad se rapere me festinat. Monachorum circa manentium antiqua in me surgit auctoritas. Ego interim clamito, Si quis Cathedræ Petri jungitur, meus est. Meletius, Vitalis, atque Paulinus tibi hærere se dicunt. Possem credere, si hoc unus assereret. Nunc autem duo mentiuntur, aut omnes. Idcirco obtestor Beatitudinem tuam per Crucem Domini, per necessarium fidei nostræ decus, passionem Christi, ut, qui Apostolos honore sequeris, sequaris & merito: ita in solio cum duodecim judicaturus sedeas: ita te alius senem cum Petro cingat: ita municipatum cæli cum Paulo consequaris, ut mihi litteris tuis, apud quem in Syria debeam communicare, significes. Noli despicere animam, pro qua Christus mortuus est. Nihil hic amplius quærit de una aut tribus Hypostasibus.

[179] Hæ Epistolæ multum videntur displicuisse Tillemontio. [Perperam negat Tillemontius ob hypostases,] Nam Sanctum earum causa in multis carpit sine justa ratione. Primum art. 17 credere nequit, Meletianos non acquievisse Hieronymo, tres Personas subsistentes eo sensu admittenti, quo illi exponebant tres Hypostases. At hoc quidem est Hieronymum de aperto mendacio suspectum facere, imo etiam de mendacio apud illum, cui res tota erat probe perspecta. Nam importunam illam monachorum Meletianorum contentionem non solum perscripsit ad Damasum, qui longe aberat; sed etiam in Epistola 17 (alias 77) ad Marcum presbyterum, cui in fine sic loquitur: Cæterum ego fidei meæ testes habeo aures tuas, & beati fratris Zenobii, quem tecum omnes, qui hic sumus, plurimum salutamus. Et jam ante eidem dixerat, Antequam de fide mea, quam optime nosti, tecum loquar, adversus barbariem istius loci versu cogor clamare vulgato: Quod genus hoc hominum &c? Quæ idcirco, inquit, de gentili poëta sumpsimus, ut, qui Christi pacem non servat, pacem saltem discat ab ethnico. Videamus modo, an eadem fere non sint, de quibus ad Marcum queritur Sanctus.

[180] Hæreticus vocor, inquit, homousian prædicans Trinitatem. [etsi tres personas subsistentes confiteretur,] Sabellianæ impietatis arguor, tres subsistentes, veras, integras, perfectasque Personas, indefessa voce pronuncians. Si ab Arianis, merito. Si ab orthodoxis; qui ejusmodi arguunt fidem, orthodoxi esse desierunt. Aut si eis placet, hæreticum me cum Occidente, hæreticum me cum Ægypto, hoc est, cum Damaso Petroque (Alexandrino) condemnent. Quid unum hominem, exceptis sociis, criminantur? Si rivus tenuiter fluit, non est alvei culpa, sed fontis. Pudet dicere: de cavernis cellularum damnamus orbem. In sacco & cinere volutati, de episcopis sententiam ferimus. Quid facit sub tunica pœnitentis regius animus? Catenæ, sordes & comæ non sunt diadematis signa, sed fletus. Permittant me, quæso, nihil loqui. &c.

[181] [vexatum a monachis fuisse Hieronymum.] Et mox: Non mihi conceditur unus angulus eremi. Quotidie exposcor fidem, quasi sine fide renatus sim. Confiteor, ut volunt: non placet. Subscribo, non credunt. Unum tantum placet, ut hinc recedam. Jamjam cedo: abruperunt a me partem animæ meæ, carissimos fratres. Ecce discedere cupiunt, imo discedunt, melius esse dicentes, inter feras habitare, quam cum talibus Christianis: & ego ipse, nisi me & corporis imbecillitas, & hyemis retineret asperitas, jam modo fugerem. Verumtamen, dum vernum tempus adveniat, obsecro, ut paucis mihi mensibus eremi concedatur hospitium. Aut, si hoc tardum videtur, abscedo. Domini est terra & plenitudo ejus. Ascendant soli cælum, propter illos tantum Christus mortuus sit, habeant, possideant, glorientur. Mihi autem absit gloriari, nisi in cruce Domini nostri Jesu Christi, per quem mihi mundus crucifixus est, & ego mundo. Aut hæc magis exaggerata sunt, quod credibile non est, cum scribat ad virum bene instructum, aut omni exaggeratione carent, quæ scripsit ad Damasum.

[182] [Idem ob aliæ Sanctum perperam carpit,] At rursum insurgit eruditus magis, quam S. Hieronymo addictus, Tillemontius, aitque, in ipsum recidere Hieronymum querelas, quas facit de nimia monachorum contentione, cum conatus sit persuadere Damaso, ut una solum diceretur Hypostasis, tresque Hypostases habuerit suspectas. Respondeo, vanam esse observationem: neque enim ullo verbo Hieronymus persuadere conatus est Damaso, ut modus loquendi illorum Græcorum, qui sano sensu tres dicebant Hypostases, damnetur; sed id solum egit, ut Latini, Ægyptii, aliique, qui unam dicebant sano etiam sensu Hypostasim, alio modo loqui non cogerentur, & sic Athanasio aut potius concilio Alexandrino consensit. Quod autem Hieronymus in adversariis suis contentionem illam de dicendis tribus Hypostasibus habebat suspectam, non carebat ratione, cum æ prole Arianorum proponeretur, & loquela esset Arianorum, usitata quidem a multis Græcis Catholicis, nec tamen ab omnibus, uti nec ab Ægyptiis aut Latinis. Carpit tertio Hieronymum Tillemontius, quod vehementer Meletio videatur contrarius, & magis quidem quam Vitali hæretico. Respondeo, Vitalis hæresim necdum eo tempore notam fuisse S. Hieronymo, at notum fuisse omnibus, Meletium olim communicasse cum Arianis, & ab hisce ad episcopatum fuisse promotum; ideoque mirandum non fore, si magis a Meletio abhorruisset eo tempore Sanctus, quam a Vitale, cujus hæresis postea innotuit.

[183] [cum Hieronymus nulli fecerit injuriam,] Attamen Meletium non vocat Arianorum episcopum, nec Meletium intelligit, ut perperam credidit editor Veronensis, dum dicit, Hinc enim præsidiis fulta mundi Ariana rabies fremit: nam mox opponitur in tres partes scissa Ecclesia, unaque ex his partibus attribuitur Meletio. Per ecclesiam autem intelligit Catholicos Antiochenos, sive illos, quos in eremo positus Catholicos credebat. Cum vero dicit, Meletium respuo, declarat, se non adhærere illi, qui primus ex tribus erat ordinatus, sicut eidem multi alii non adhærebant, quia amicus fuerat Arianorum, & ab Arianis promotus. Itaque in omnibus istis laudabiliter se gessit S. Hieronymus, & sententiam summi Pontificis sequi voluit, ut communicaret cum illo ex tribus, quocum ille communicandum decerneret. Interim etiam caritatem servavit erga eos, a quibus vexabatur. Nam rogatus a Marco presbytero de fide sua, per Epistolam jam laudatam respondit, licet alias sibi silendum credidisset post fidem suam toties declaratam, hancque responsi sui dat rationem. Sed quia caritas omnia superat, & propositum (silendi) vincit affectus; non tam injuriam facientibus reddo vicem, quam tibi respondeo postulanti. Apud Christianos enim, non qui patitur, ut ait quidam, sed qui facit contumeliam, miser est. Hæc ob querelas de monachis jam relatas.

[184] Sub finem vero ad quæsitum de fide ulterius sic respondit: [& fidem suam sæpius exposuerit,] De fide autem quod dignatus es scribere, sancto Cyrillo dedi conscriptam fidem. Qui sic non credit, alienus a Christo est. Verum hæc fidei professio, quæ verisimiliter brevis est, modo non exstat. Nam, quæ edita est nomine S. Hieronymi prolixa Explanatio fidei ad Cyrillum, passim ab eruditis habetur supposititia, & merito, nec explicat articulum illum de hypostasi aut hypostasibus, ob quem Hieronymus erat suspectus, nec est styli Hieronymiani. Quæritur etiam, quis sit ille Cyrillus, cui conscriptam fidem misit Hieronymus. Nonnulli indicant S. Cyrillum Hierosolymitanum, quem constat eo tempore fuisse in exsilio, utpote ejectum e sede Hierosolymitana.

[185] Verum res plane incerta est, cum quia Cyrilli nomen satis erat commune, [& in scripto etiam Cyrillo non satis noto.] ut plures illius nominis episcopi esse possent, tum quia Hieronymus non bene videtur sensisse de S. Cyrillo Hierosolymitano, si ejus sunt, quæ leguntur in Chronico ad annum 352. At ob multas Chronici Hieronymiani interpolationes rursus incertum videtur, an ea de Cyrillo scripserit S. Hieronymus: nam in vetustissimo codice Vaticano ex bibliotheca reginæ Sueciæ nihil haberi dicitur de illis, quæ in editis Hieronymi Chronicis leguntur de Cyrillo. Cyrillum quoque nullo prorsus verbo lædit Hieronymus in libro de Viris illustribus cap. 112, ubi eum brevi laudat elogio. Itaque, sicut incertum est, rectene tunc an sinistre de Cyrillo Hierosolymitano senserit Hieronymus, sic magis etiam videtur ambiguum, eine an alteri fidem suam exposuerit.

[186] Restat investigandum, quo tempore posteriores illæ ex eremo Hieronymi Epistolæ ad Damasum & Marcum presbyterum fuerint scriptæ, [Non certo constat de anno, quo sic vexari cœpit Sanctus,] & cujus loci Marcus fuerit presbyter. Baronius vexationes, quas S. Hieronymus passus est in eremo, narrat ad annum 378 ex Epistola ad Marcum. Tillemontius primam ad Damasum Epistolam figit anno 376, alteram anno 377, ad quem similiter refert Epistolam ad Marcum. Villarsius in præfatione editionis Veronensis ait, tres illas Epistolas fuisse scriptas inter exeuntem annum 376, quo Vitalis factus est episcopus, & ineuntem 379, quo episcopi confessores Ægyptii ad sedes suas remissi sunt: creditque, priorem ad Damasum anno 376 labente aut sequentis initio scriptam, alteram anno 377, Epistolam vero ad Marcum exeunte anno 378 aut ineunte 379, cum hiemis tempore sit scripta. Hæc Villarsii chronotaxis nequit certe multis annis a vera aberrare: vix tamen crediderim, Epistolam ad Marcum duobus annis posteriorem esse prima ad Damasum: nam sic ultra duos annos ita exagitatus fuisset Hieronymus. Malim igitur conjicere, unius anni spatio omnes tres fuisse scriptas. Utrum vero Epistola ad Marcum ex tribus sit ultima, an vero media inter utramque ad Damasum, non liquet ullo indicio. Nihilo certius videtur, fueritne vexatio illa S. Hieronymi cœpta anno 376, an 377, aut etiam 378: nam forte protracta non est ultra annum, recedente verisimiliter Antiochiam S. Hieronymo.

[187] Fortasse omnis illa S. Hieronymi vexatio solum cœpta est post reditum Meletii ab exsilio. [probabile est, cœptam vexationem post reditum Meletii anno 378:] Nam in utraque ad Damasum Epistola sic de Meletio loquitur Hieronymus, acsi fuisset Antiochiæ. Rediit autem ab ultimo exsilio Meletius post mortem Valentis imperatoris Ariani, sive post medium anni 378. Nam Gratianus imperator, intellecta cito Valentis cæde, quæ contigit die IX Augusti, statim, teste Theodoreto lib. 5 cap. 1 & 2, legem dedit, ut omnes episcopi Catholici, quos Valens relegaverat, ad ecclesias suas reverterentur. Itaque vi hujus legis, quæ procul dubio statim in Orientem perlata est, iam mense Septembri vel Octobri Meletius Antiochiam redire potuit. Hoc autem reditu Meletii verisimiliter accensa sunt diversarum partium studia, ut monachi, qui Meletiani erant, S. Hieronymum tunc urgere cœperint, quod intelligerent, eum cum Meletio non communicare. Si autem eo solum tempore cœpta est illa Hieronymi vexatio, scripserit ad Damasum currente ad finem anno 378, iterumque sequenti anno, antequam ex solitudine Antiochiam rediit, & inter has duas media fuerit Epistola ad Marcum presbyterum.

[188] [at minime certum.] Probabilissima mihi videretur illa chronotaxis; nisi in priore ad Damasum Hieronymus diceret: Hic collegas tuos, Ægyptios confessores sequor; & in altera: Hinc præsidiis mundi fulta, Ariana hæresis fremit. Nam mundi præsidia per Valentem habebant Ariani, ut ille necdum defunctus fuisse videatur; & confessores Ægyptii poterant æque, ac Meletius, per loges Gratiani ad sedes suas reverti. Hæc, fateor, impediunt, quo minus chronotaxim datam Villarsianæ præferendam censeam. Posset tamen dici, etiam post mortem Valentis non defuisse protectores hæresi Arianæ, & Hieronymum dicere, Ægyptios confessores sequor, quod illos fuisset secutus, & necdum discessissent, quando primum scribebat ad Damasum: ideo vero tam studiose de communione amplectenda inquirere, quod brevi discessuros sciret. Quidquid demum sit de occasione & tempore, quo Hieronymum ita exagitarint monachi, non dubito, quin Sanctus ea de causa eremum reliquerit, sive coactus a monachis, sive a Damaso Papa incitatus.

[189] [Marcos presbyter, ad quem scripsit Sanctus,] Petiit S. Hieronymus, scribus ad Marcum, ut paucis sibi mensibus eremi concederetur hospitium, nimirum dum vernum tempus adveniret. Quid responderit Marcus, ignoramus. De Marco autem ipso hæc annotavit Villarsius: Veteres editi hunc Marcum presbyterum Celedensem faciunt. Mss. autem plerumque presbyterum aut episcopum Chalcidæ. Est autem verisimillimum, legi debere Teledensem, ut codices alii habent: quippe Teledam in Calcidæ regione grande oppidum erat, a quo non longe monasterium S. Eusebii fuisse, ex Theodoreto in Vitis Patrum cap. 4 discimus; adeoque potuit ejus loci presbyter Calcidensium fidem agnoscere. Idem suspicatur Tillemontius art. 18. De S. Eusebio, cujus monasterium erat prope vicum Teledan in monte Coryphes, actum est apud nos ex Theodoreto ad XVIII Januarii. Teleda autem ibi num. 3 dicitur vicus maximus & populo frequentissimus. Situs vero montis Coryphes, in quo & vicus ille erat & monasterium S. Eusebii, num. 2 ponitur ad Orientem Antiochiæ, & ad Occidentem Berrhœæ, ut fere inter Antiochiam & Berrhœam videatur fuisse mons Coryphe & vicus Teleda, propinquiorque dictis civitatibus, quam Chalcidi, in cujus eremo degebat Hieronymus. Quare illa sententia mihi videtur incerta.

[190] [verisimiliter sacra monachis administrabat.] Martianæus tam in Vita, quam in Annotatis ad Epistolam existimat, Chalcidis fuisse presbyterum, ut in plerisque Mss. legitur, aut etiam episcopum. Verum Chalcidis episcopum fuisse Marcum, existimare nequeo, cum Theodoretus lib. 5 Historiæ cap. 4 referat, Eusebium iis temporibus Chalcidis episcopum consecratum a S. Eusebio Samosateno. Magis itaque credo, Marcum fuisse presbyterum, qui præerat monachis eremi Chalcidensis, aut certe sacra iis peragebat ministeria. Poterat idem ecclesiæ Chalcidensis esse presbyter, & deputatus ab episcopo ad curam monachorum.

[191] Quamvis nullum exstet Damasi responsum ad interrogata S. Hieronymi; [Hieronymo verisimiliter respondit Damasus:] dubitare tamen non possumus, quin Damasus responderit, jusseritque Hieronymum cum Paulino communicare. Verisimile quoque est, Damasum persuasisse Hieronymo, ut cremum desereret, nisi id jam fecisset, coactus importunis monachorum molestiis, ante acceptas Damasi litteras, quas per Evagrium aut Antiochiæ aut in deserto accipere potuit. Quid vero de una dicenda aut tribus Hypostasibus responderit Damasus, etiam incompertum est. At rursum verisimile est, respondisse Damasum, ut cuique liceret more suo loqui, & vel unam vel tres dicere Hypostases, modo recta interpretatio accederet, & sensus orthodoxus.

[192] Ceterum existimamus probabilius, Hieronymum ex deserto non venisse Antiochiam ante annum 379 inchoatum; [Sanctus deserit eremum: quamdiu ibi vixerit.] sed hoc anno & Antiochiam venisse, ibique saltem aliquot mensibus mansisse. Hactenus egimus de vita solitaria S. Hieronymi in eremo Chalcidis, eamque extendimus ultra annos quatuor, nimirum ab anno 374 ad finem decurrente usque ad annum 379 inchoatum, & forte usque ad vernum tempus ejusdem anni. Baronius ad annum 372 credidit, Hieronymum ab anno 370 in Syriam profectum, & anno 371 in eremo habitare cœpisse, sed non attendit ad tempus, quo Evagrius presbyter, quocum erat Hieronymus, Cæsareæ fuit cum S. Basilio. Pagius ad eumdem annum num. 4 vitam solitariam S. Hieronymi figendam dicit anno 367 aut 368. Verum ex manifesto errore in alterum hunc errorem incidit. Baronius ad annum 372 recte observat, tunc floruisse S. Theodosium abbatem, ad quem scripsit S. Hieronymus. Bollandus autem ad XI Januarii de S. Theodosio abbate in Scopulo egit pag. 677, ibique obitum ejus fixit circa annum 412. At Pagius utrumque correcturus, contendit, S. Theodosium fuisse mortuum ante annum 370, quia de Helladio ejus successore scribit ibidem Theodoretus: Gregis autem præfecturam accepit Helladius ille admirabilis, qui in illis quidem locis perpetuis fuit sexaginta annis, deinde Cilicum divinitus electus est antistes. Sexaginta annos, quibus partim monachus, partim abbas, in monasterio habitasse dicitur Helladius, de sola ejus præfectura explicare voluit Pagius, & sic quadraginta fere annorum spatium vitæ S. Theodosii detrahit, & Hieronymum sex aut septem annis citius, quam oportebat, ad eremum deducit.

[Annotata]

* Græce sed

* al. auctoritas

* al. differminat

* al. edicimus

* al. Crucifixum

* al. homousion

§ XI. Sanctus venit Antiochiam, ubi presbyter ordinatur: scribit ibidem Dialogum adversus Luciferianos.

[Hieronymus non statim ex eremo ivit Hierosolymam,] Eminentissimus Baronius ad annum 378 num. 62 existimat, S. Hieronymum, quando ex eremo discessit, Hierosolymam fuisse profectum. Marianus Victorius Sanctum credidit Hierosolymam ivisse, antequam ordiretur vitam solitariam in eremo Chalcidis. Verum Tillemontius Nota 6 fuse disputat, ut probet, S. Hieronymum Hierosolymæ numquam fuisse ante mortem S. Damasi. Nolim quidem omnia ejus ratiocinia adoptare, vera tamen videtur ea sententia, ut paucis probare conabor. S. Hieronymus contra Rufinum lib. 3 num. 22 exponit itinera sua, quibus post mortem Damasi, relicta Roma, in Palæstinam migravit. Ex iis huc traduco, quæ de adventu Antiochiam & Hierosolymam dicit: Veni, inquit, Antiochiam, ubi fruitus sum communione pontificis confessorisque Paulini, & deductus ab eo, media hyeme & frigore gravissimo, intravi Jerosolymam. Vidi multa miracula, & quæ prius ad me fama pertulerat, oculorum judicio comprobavi. Hæc luculenter insinuant, Hieronymum antea Hierosolymæ non fuisse. Neque enim diceret, se tunc oculorum judicio comprobasse, quæ prius sola fama audiverat, si antea fuisset Hierosolymæ. Tam apertum id est indicium, antea Hierosolymæ non fuisse Sanctum, ut eum ibi citius fuisse dicere non possimus sine claro ipsius testimonio. Atqui in scriptis suis nullibi declarat Hieronymus, Hierosolymæ se fuisse, antequam eo venit, ut stabilem in Palæstina sedem figeret. Nam loca a Baronio allegata facillime alio sensu exponuntur, & necessario exponenda sunt. Examinabimus singula, dum videbimus Sanctum Roma discedentem.

[194] [sed Antiochiam, ubi a Paulino] Itaque non Hierosolymam, etiamsi ante eam videre desiderasset, ex eremo profectus est, sed Antiochiam reversus est Sanctus, verisimiliter ad Evagrium Paulini presbyterum, & Hieronymi ipsius amicum præcipuum. Antiochiæ autem eo tempore presbyterum fuisse ordinatum S. Hieronymum, multa certe verisimillimum faciunt. Etenim a Paulino consecratum se fuisse, Sanctus ipse declarat in libro contra Joannem Hierosolymitanum tom. 2 col. 451, ita dictum Joannem alloquens: Faca te ordinatum (Paulinianum fratrem Hieronymi;) idem ab eo audies, quod a me misello homine sanctæ memoriæ episcopus Paulinus audivit. Num rogavi te, ut ordinarer? Si sic presbyterium tribuis, ut monachum nobis non auferas, tu videris de judicio tuo. Sin autem sub nomine presbyteri tollis mihi, propter quod sæculum dereliqui: ego habeo, quod semper habui: nullum dispendium in ordinatione passus es. Ex his primo habemus, Hieronymum ordinatum esse a Paulino episcopo. Non vocat quidem Antiochenum, nec tamen merito dubitabimus, quin is fuerit Antiochenus. Nam non modo nullus alius innotuit Paulinus, a quo ordinari circa id tempus potuit Hieronymus; sed eidem Paulino deinde fuit amicissimus: cum eo enim & S. Epiphanio Romam profectus est, rediensque in Orientem, a Paulino Antiochiæ exceptus est & Hierosolymam deductus, & quotiescumque de Paulino Antiocheno loquitur, id facit summo cum honore.

[195] [ordinatus est presbyter] Præterea Antiochenæ ecclesiæ presbyterum se esse, satis clare insinuat S. Hieronymus in allegato libro contra Joannem Hierosolymitanum, dum paulo ante data verba dicit: Si de me & de presbytero Vincentio (ista dicis,) satis multo dormisti tempore, qui post annos tredecim nunc excitatus hæc loqueris. Ob id enim & ego Antiochiam, & ille Constantinopolim, urbes celeberrimas, deseruimus, non ut te in populis prædicantem laudaremus, sed ut in agris & in solitudine adolescentiæ peccata deflentes, Christi in nos misericordiam deflecteremus. Tredecim anni, post quos Joannes Hierosolymitanus S. Hieronymo molestus esse cœpit, designant tempus, quo Roma profectus cum Vincentio presbytero & aliis, Antiochiam transiit & in Palæstinam venit. Ex eo igitur loco recte colligitur, presbyterum Antiochenæ ecclesiæ fuisse Hieronymum, Vincentium Constantinopolitanæ. Neque enim Hieronymus ullo alio titulo dicere poterat Antiochiam a se desertam, quam quod ibi presbyter servire potuisset, si desiderasset; sed potius dixisset, patriam a se desertam, aut certe Romam, ubi multo diutius habitaverat, quam Antiochiæ. Accedit comparatio inter ipsum & Paulinianum fratrem, qui etiam invitus erat presbyter ordinatus, ideoque non magis cogebatur vitam monasticam relinquere, ut serviret episcopo, a quo ordinatus erat, quam Hieronymus, ut ministraret in ecclesia Antiochena.

[196] Jam vero consecratum esse S. Hieronymum eo tempore, [post relictam eremum.] quo post habitationem eremi fuit Antiochiæ, nullibi quidem aperte dicitur; colligitur tamen ex antecedenti & consequenti vita. Certe presbyter non erat, quamdiu vixit in eremo, nec ibi consecratus est, cum non auderet communicare cum ullo ex tribus, qui episcopos se Antiochenos dicebant. Aliunde vero colligitur, presbyterum fuisse S. Hieronymum, quando post paucos annos degebat Romæ. Nam Rufinus in Epistola de adulteratione librorum Origenis, (apud Martianæum tom. 5 col. 253) ait, Damasum commississe editionem ecclesiasticæ fidei, subscribendam Apollinaristis, cuidam amico suo presbytero, viro disertissimo. Hisce autem verbis cum designet Hieronymum, ut suo loco dicetur, necesse est dicere, Hieronymum fuisse presbyterum, quando Romæ erat cum Paulino Antiocheno & S. Epiphanio Salaminensi. Id ipse Hieronymus insinuat in Epistola ad Eustochium, anno 384 Romæ scripta, dum num. 28 dicit: Sunt alii (de mei ordinis hominibus loquor) qui ideo presbyteratum & diaconatum ambiunt, ut mulieres licentius videant. Itaque cum ordinatus sit a Paulino Antiocheno, ideoque credibile non sit, in alia civitate ordinatum esse, quam Antiochena, ex qua Constantinopolim deinde ac Romam profectus est, non alio probabiliter tempore, quam quo post eremum Antiochiæ commoratus est, ordinatio figi potest, nec alteri anno aptius illigari, quam 379.

[197] Ex jam relato Hieronymi presbyteratu Baronius ad annum 378 num. 65 refutat opinionem illorum, [Ex hac ordinatione refelluntur, qui S. Hieronymum] qui medio & posteriore ævo dixerunt, Sanctum fuisse Romanæ Ecclesiæ presbyterum Cardinalem. Illam opinionem singulari Opusculo inculcare conatus erat Alphonsus Ciaconius, eaque de causa, opinor, Baronius in veritatem censuit investigandum, quamvis id faciat brevius, & Ciaconium non nominet. Verum brevitas Baronii, qui non curavit levitatem argumentorum Ciaconii manifestare, effecisse videtur, ut postea plures scriptores dignitatem Cardinalitiam Hieronymo attribuere voluerint, argumentaque repetierint plane inutilia ad propositum, quod crisi historica minus essent imbuti. Nam revera pro Cardinalitia S. Hieronymi dignitate nullum affertur argumentum, quod historico critico validum videri possit. Prolixior sane est Ciaconii tractatus, pluraque affert cum verba tum scriptorum sibi faventium nomina, quam ut singula operose examinari & refutari valeant, nisi integrum justæ molis scribatur Opusculum: at, cum omnia sint argumenta levissima, pleraque generali responso satis refellentur, alia brevi examine concident; & sic necesse non erit admodum prolixam texere disputationem.

[198] Recte sub initium Tractatus sui, quem anno 1583 Venetiis impressum habemus, [Romanæ Ecclesiæ Cardinalem] observat Ciaconius, pro hac controversia non esse consulendos theologos aut philosophos, non astronomos aut geometras; sed historiographos, aut scriptores, qui historias Operibus suis inseruerunt. Vellem tamen, alteram addidisset observationem, nimirum abstinendum similiter esse a spuriis scriptis, quæ venerandis sanctorum Patrum nominibus supposita sunt; nec magni faciendos recentium scriptorum, qui historica crisi caruerunt, prolixos catalogos. Nam hac ratione omittendi erant S. Cyrillus Hierosolymitanus, S. Eusebius Cremonensis, S. Petronius Bononiensis, S. Augustinus ad Fratres in Eremo. Nuda enim hæc sunt nomina; neque Opuscula illa supposititia, quæ dictorum Patrum nomina mentiuntur, auctoritatem habere debent in præsenti controversia, quidquid verborum lenociniis, quæ nullo indigent responso, inculcare conetur Ciaconius. Documentis supposititiis, quæ modo recensui, Ciaconius addit scriptores quinque aut sex medii ævi, qui seculo XIII aut serius floruerunt. At hisce de rebus seculi IV, quo alii a Liberio, alii a Damaso Hieronymum volunt Cardinalem creatum, sine antiquorum auctoritate scribentibus, fidem adhibere non erit prudentis critici, præsertim cum obstent rationes graves mox recensendæ. Minus etiam rem tantam nobis persuadere possunt scriptores seculi XV & XVI, quos subjungit.

[199] [argumentis] Post scriptores, ex quibus nullus omnino notabili pro re tam antiqua valet auctoritate, ad conjecturas procedit Ciaconius. Observat autem, ordinatum fuisse a Paulino Antiocheno, quæ vera est observatio. At, cum Ado dicat Romanæ Ecclesiæ fuisse presbyterum, conjicit postmodum promotum ad Cardinalatum. Verum Romanæ Ecclesiæ presbyterum fuisse Hieronymum negamus: neque enim erat Paulini Antiocheni Romanos ordinare presbyteros. Quare inter scriptores sibi faventes Adonem adducere poterat Ciaconius: nam Cardinalem non negaremus Hieronymum, si Romanum crederemus presbyterum. At ea fuit conjectura Adonis, aut alterius, qui non consideravit argumenta opposita, ex ordinatione Paulini maxime petenda. Alteram conjecturam sumit Ciaconius ex illis Hieronymi verbis in cap. 3 Isaiæ: Et nos habemus in Ecclesia senatum nostrum, cœtum presbyterorum. At quilibet Christianus ita loqui potest: neque enim Hieronymus ait, se ex illo senatu esse. Deinde per cœtum presbyterorum non solos intelligit presbyteros Romanos, sed presbyterorum cœtum cuilibet episcopo ut senatum attribuit.

[200] [aliquot] Majorem de Hieronymi Cardinalatu suspicionem injicere possunt verba ipsius in Epistola 123 (alias XI) ad Ageruchiam, ubi dicit: Ante annos plurimos, quum in chartis ecclesiasticis juvarem Damasum, Romanæ urbis Episcopum, & Orientis atque Occidentis synodicis consultationibus responderem &c. Etenim allegata verba omnino evincunt, S. Hieronymum a secretis fuisse S. Damaso Papæ; ex illo autem ministerio credibile fieret, Romanis etiam presbyteris sive Cardinalibus fuisse annumeratum; nisi obstaret ordinatio jam ante suscepta Antiochiæ. Juvit Damasum Hieronymus presbyter, ut videbimus inferius, in magnis Ecclesiæ negotiis. Amabat Hieronymum Damasus, ejusque ingenium & eruditionem magni faciebat. Summo sacerdotio, id est, episcopatu tum passim dignus habebatur S. Hieronymus. Hæc omnia manifestant, eo loco apud Damasum, & apud populum Romanum, vivente Damaso, fuisse Sanctum, ut ad majores dignitates promoveri potuisset, si id ipse desiderasset. At Sanctus nolebat alicui ecclesiæ alligari, sed vitam monasticam vivere, ideoque Paulino, dum consecratus est, dixerat: Si sic presbyterium tribuis, ut monachum nobis non auferas, tu videris de judicio tuo &c. Hæc igitur fuerit ratio, cur Hieronymi quidem opera usus sit Damasus, nec tamen eum ad episcopatum promoverit, aut Romanæ Ecclesiæ alligaverit.

[201] Objicit quarto Ciaconius verba S. Augustini ex Epistola 116 (alias 97) ad Hieronymum, [levibus] ubi dicit Augustinus: Quamquam enim secundum honorum vocabula, quæ jam Ecclesiæ usus obtinuit, episcopatus presbyterio major sit; tamen in multis rebus Augustinus Hieronymo minor est. Tum laudat scriptores aliquot, qui existimant, Augustinum fateri, se minorem dignitate, quia Hieronymus erat presbyter Cardinalis; iisque suffragium suum adjungit. Verum longissime aberrant a mente Augustini, imo & Hieronymi. Nam Augustinus allegata proferens, respexit ad verba illa Hieronymi ex Epistola 105 (alias 92) ad Augustinum: Vale, mi amice carissime, ætate fili, dignitate parens. Hisce certe verbis, ut ætate minorem, sic dignitate majorem Augustinum asserit Hieronymus. Majorem se dignitate, quod episcopatus presbyterio major sit, negare non potuit humillimus Augustinus, tamen in multis rebus se minorem Hieronymo affirmat, uti vere minorem ætate, eloquentia, linguarum peritia, sacræ Scripturæ notitia, omnique eruditione tam sacra quam profana eo tempore, quo scribebat fere quinquagenarius, dicere se poterat, aut saltem existimare. Itaque ex allegato loco nihil habetur pro Cardinalatu Hieronymi.

[202] Nihilo rectius Ciaconius affert verba Hieronymi ex Epistola 45 (alias 99) ad Asellam, [creare voluerunt.] ubi dicit: Antequam domum sanctæ Paulæ nossem, totius in me Urbis studia consonabant. Omnium pene judicio dignus summo sacerdotio decernebar. Neque enim summum sacerdotium necesse est intelligere Romanum Pontificatum, ut auctor ille credidit, magis attendens ad hodiernum loquendi usum, quam ad sensum verborum Hieronymi. Gratis igitur dicit, voluisse Romanos, ut post mortem Damasi Pontifex eligeretur Hieronymus. Si tamen illud fuisset Romanorum desiderium, ex eo rursum non recte colligeretur, Cardinalem Romanum fuisse Hieronymum. Neque enim ulla lex vetabat, alterius ecclesiæ presbyterum aut diaconum ad summum Pontificatum provehere. Tabulas pictas etiam objicit Ciaconius, quod in iis S. Hieronymus exhibeatur ornamentis Cardinalitiis indutus. At non miramur, pictores in opinionem illam, ubi nata fuit, statim consensisse, uti in alia aperte fabulosa passim consentiunt. Mitto modo argumenta omnia, quæ Ciaconius refutare conatur, & pauca solum allegabo contra opinionem illam medio ævo natam, & posterioribus seculis avide adoptatam, sed a melioribus demum criticis post Baronium rejectam.

[203] Si S. Hieronymus fuisset Cardinalis, habuisset Romæ ecclesiam aliquam curæ suæ commissam, [Præterea ex gestis Romæ] sive titulum Cardinalitium. At nullum uspiam de ecclesia sua protulit verbum. In iis, quæ per triennium fere scripsit Romæ, nuspiam de ecclesia, in qua ministrare debuisset, mentionem facit. Si quis solum legere voluerit Epistolam 45 ad Asellam, quam Roma discedens scripsit Sanctus, videbit, nihil fere Hieronymum Romæ fecisse, quod non carperent adversarii ipsius, sed nihil de ecclesia male administrata aut objecisse adversarios, aut refutasse Hieronymum. Omnia fere, quæ Romæ egit & passus est, in illa Epistola attingit. Ait, frequenter se cum virginibus egisse, divinos libros disseruisse nonnullis, S. Paulæ domum frequentasse, eaque occasione multis appetitum fuisse calumniis. At nihil de Scripturis in ecclesia expositis, nihil de Sacramentis administratis, nihil de populo instituto, nihil de ecclesia sibi per Damasum commissa, nihil de ea relicta. Idem silentium de omnibus istis regnat in Epistolis, quas ad Hieronymum Romæ degentem scripsit Damasus, idem rursum in Rufini Invectivis, & in omnibus prorsus scriptis antiquis. At, si discedens Roma Hieronymus, numquam eo reversurus, ecclesiam sibi commissam reliquisset, materiam accusandi certe invenisset Rufinus.

[204] [& in Palæstina probatur,] Expendamus modo argumentum, quo usus est Baronius ad annum 378. Contendebat Joannes Hierosolymitanus, Hieronymum, Vincentium, Paulinianum Hieronymi fratrem, presbyteros omnes, sibi ut episcopo subjectos esse debere. Respondet Hieronymus in libro contra Joannem num. 41, deseruisse se Antiochiam, Vincentium Constantinopolim, ut ducerent vitam monasticam, Paulinianum vero in Cypro degere, & subesse episcopo, a quo ordinatus erat, S. Epiphanio. Hoc autem idem est, acsi dixisset, episcopus meus est Antiochenus, Vincentii Constantinopolitanus, Pauliniani Salaminensis in Cypro. At si Cardinalis aut presbyter Romanus fuisset Hieronymus, debuisset Romam a se desertam dicere, non Antiochiam, eoque titulo probare, subjectum se non esse Hierosolymitanæ ecclesiæ. Altera Hieronymi responsio est, quod voluerit manere monachus, & nulli ecclesiæ ut presbyter alligari. Fac a te ordinatum (Paulinianum) inquit Joanni Hierosolymitano; idem ab illo audies, quod a me misello homine sanctæ memoriæ episcopus Paulinus audivit: Num rogavi te, ut ordinarer? Si sic presbyterium tribuis, ut monachum nobis non auferas, tu videris de judicio tuo. Sin autem sub nomine presbyteri tollis mihi, propter quod seculum dereliqui, (vitam videlicet monasticam) ego habeo, quod semper habui (id est, vel sic manebo monachus) nullum dispendium in ordinatione passus es.

[205] [presbyterum non fuisse Romanæ Ecclesiæ.] Noluit igitur S. Hieronymus, libertatis suæ acerrimus vindex, ordinatione sua avelli a vita monastica, aut ministeriis ecclesiæ Antiochenæ addici. Qua igitur ratione credemus, addictum postea fuisse ministeriis Ecclesiæ Romanæ, præsertim cum nullum habeamus testem idoneum, sed verba factaque Sancti contrarium prorsus insinuent? Adeo ab officio sacerdotali obeundo alienus fuit Hieronymus, ut ne monachis quidem, quibus præerat, sacra ministeria obire sustinuerit, teste S. Epiphanio in Epistola inter Hieronymianas 51 (alias 60,) ubi rationem ordinati Pauliniani reddit his verbis: Cum enim vidissem, quia multitudo sanctorum fratrum in monasterio consisteret, & sancti presbyteri Hieronymus & Vincentius propter verecundiam & humilitatem nollent debita nomini suo exercere Sacrificia, & laborare in hac parte ministerii, quæ Christianorum præcipua salus est &c. Hisce observatis, Baronius ita argumentatur: Cum omnino se liberum fateatur, nec umquam tituli vinculo voluisse astringi testetur; vide, quo modo subsistat, ut fuerit ipse creatus a Damaso presbyter Cardinalis. Da igitur presbyterum Cardinalem sine titulo, & acquiescent, qui de his dubitant, dicentibus Hieronymum ordinatum a Damaso presbyterum Cardinalem: sunt enim correlativa & ad aliquid significantia antiquo more presbyter Cardinalis & titulus, ut alterum sine altero esse non valeat. Hactenus Baronius. Verum ab hoc diverticulo in viam redeamus.

[206] Opusculum contra Luciferianos in commoratione illa Antiochena ab Hieronymo scriptum, [Dialogum contra Luciferianos scribit,] existimat Tillemontius art. 18 & Nota 14, eaque opinio probabilior mihi videtur, quam Baronii, qui dictum Opusculum ad annum 382 Romæ compositum credidit. Certe Hieronymus ipse lib. de Viris illustribus cap. 135 recensens scripta sua, Altercationem Luciferiani & Orthodoxi ponit statim post ea, quæ in eremo composita jam vidimus, & ante Chronicon, quod Constantinopoli scripsit, antequam venit Romam. Cum autem passim scripta sua eo recenseat ordine, quo exarata sunt, nullaque hic sit ratio ab eo recedendi, chronotaxis illa omnino videtur amplectenda. Nam & occasio scribendi, quam statim exponam, etiam persuadet, Opusculum istud potius Antiochiæ, quam in ulla alia urbe scriptum fuisse. Præterea num. 20 ait de concilio Nicæno: Supersunt adhuc homines, qui illi synodo interfuerunt. Habitum autem est concilium Nicænum anno 325, ut hac quoque ratione circa annum 379, quo Antiochiæ Hieronymum fuisse credimus, potius credatur scripta lucubratio, quam aliquot annis serius. Lubet modo investigare, qua occasione S. Hieronymus Dialogum istum conscripsisse videatur.

[207] Diuturna dissensio inter Meletium & Paulinum, qua Antiochena ecclesia erat divisa, [sive altercationem, cujus occasio exponitur:] fuit amica compositione anno 379, ut creditur, sublata statutumque, ut singuli suum usque ad mortem regerent gregem; post mortem vero alterutrius, qui superstes esset, toti ecclesiæ Antiochenæ præesset solus. De hac pacificatione Catholicorum Antiochenorum videri possunt dicta ad XII Februarii in S. Meletio § 8, ubi etiam observatum est, Luciferianos, qui erant cum Paulino, ob receptam Meletii communionem fuisse offensos. De eadem inter Meletium & Paulinum compositione egi ad XXIII Septembris in S. Liberio § 13, ibique probare conatus sum, eo tempore opinionem Luciferi Calaritani, qui noluerat episcopos Arianorum hæresi aut communione aliquando infectos in gradibus suis ab Ecclesia recipi, & diu defunctus erat, in schisma degenerasse, pacem pertinaciter rumpentibus Luciferianis. Hoc sane initium schismati Luciferianorum attribuunt Socrates & Sozomenus, quando dicunt, Luciferianos ob receptum Meletium recessisse a ceteris, id est, schismate divisos esse non modo a Meletianis, sed etiam a reliquo Paulini grege, sive ab omnibus Catholicis. Ea igitur de causa fuerit nata altercatio, quam enarrat & exponit Hieronymus.

[208] Ipsum Operis initium favet datæ conjecturæ. Sanctus enim sic orditur: [ex qua colligitur, schisma tunc recenter ortum,] Proxime accidit, ut quidam Luciferi sectator cum alio Ecclesiæ alumno odiosa loquacitate contendens, caninam facundiam exercuerit. Asserebat quippe, universum mundum esse diaboli, &, ut jam familiare est eis dicere, factum de Ecclesia lupanar. At ille e contrario, rationabiliter quidem, sed importuno & loco & tempore, defendebat non sine causa Christum mortuum fuisse, nec ob Sardorum tantum mastrucam Dei Filium descendisse. Quid plura? Dum audientiam & circulum lumina jam in plateis accensa solverent, & inconditam jam disputationem nox interrumperet, consputa pene invicem facie, recesserunt. Hoc tamen his, qui adfuerunt, statuentibus, ut in secretam porticum primo mane conveniretur. Quo quum juxta placitum omnes convenissent, visum est utriusque sermonem a notariis excipi. Ad hæc observo, dicta illa schismatica aut hæretica, universum mundum esse diaboli, &factum de Ecclesia lupanar, quæ proferebantur ob receptos in dignitatibus suis episcopos lapsos, tamquam nova referri ab Hieronymo, sicuti insinuat illis verbis, ut jam familiare est eis dicere. At eam fuisse ipsius Luciferi sententiam, nullibi dicit aut insinuat Sanctus.

[209] [& Luciferum non pro schismatico habitum ab Hieronymo;] Præterea in toto Opusculo Luciferianos nullibi vocat schismaticos, fortasse quod necdum damnati essent ab Ecclesia; sed num. 19 dicit nimium religiosos, & num. 20 illorum opinionem impugnat exemplo concilii Nicæni, in quo aliquot episcopi Ariani post subscriptam fidei definitionem fuerunt recepti, ita loquens: Miror quosdam, & certe Nicænæ fidei sectatores, tantæ duritiæ existere, ut tres confessores de exilio revertentes non putent id ob totius orbis salutem necessitate facere debuisse, quod tot & tales viri (in concilio Nicæno) voluntate fecerunt. De Lucifero diu defuncto etiam modeste loquitur & honorifice, improbans tamen, quod relicta aliarum ecclesiarum cura, ad suam recessisset, & de sententia ipsius subjungens sequentia: Unum est, quod etiam in præsenti constanter loquar, verbis eum a nobis dissentire, non rebus; siquidem recipiat, qui ab Arianis baptisma consequuti sunt. Hoc autem argumento per totum Opusculum utitur contra Luciferianos Hieronymus, non posse eos improbare receptionem episcoporum de lapsu pœnitentium, cum pœnitentes admitterent eos, qui ab Arianis erant baptizati. Hoc sensu num. 14 Orthodoxi nomine dicit Luciferiano: Consentimus in fide, consentimus in hæreticis recipiendis, consentiamus etiam in conventu.

[210] [Hilarium vero diaconum ab Ecclesia recessisse,] In eodem tamen Opusculo S. Hieronymus refutat errorem Hilarii diaconi, qui exsilium etiam pro fide sustinuerat, sed in eum lapsus erat errorem, ut baptizatos ab Arianis sine novo baptismate recipere nollet. Hunc autem errorem Hilariumque ipsum multo vehementius improbat Hieronymus, ita scribens num. 21: Hilarius quum diaconus de Ecclesia recesserit, solusque, ut putat, turba sit mundi, neque Eucharistiam conficere potest, episcopos & presbyteros non habens: neque baptisma sine Eucharistia tradere. Et quum jam homo mortuus sit, cum homine pariter interiit & secta, quia post se nullum clericum diaconus potuit ordinare. Vides, opinor, lector, de Hilario dici, eum recessisse de Ecclesia, adhærentesque ei sectam vocari. Ut vero hic dicitur, solusque, ut putat, turba sit mundi, sic eodem sensu num. 25 vocatur Deucalion orbis. Cum autem S. Cyprianus in simili fuisset errore, ut observat S. Hieronymus num. 23, contra sectatores Hilarii num. 25 ita scribit: Verum si voluerint hi, qui ab Hilario instituti sunt, & oves sine pastore esse cœperunt, de Scripturis ea proferre, quæ beatus Cyprianus ob hæreticos rebaptizandos in Epistolis suis reliquit, sciant illum hæc non cum anathemate eorum, qui se sequi noluerant, edidisse. Siquidem in communione eorum permansit, qui sententiæ suæ contraierant &c. At non eadem videtur fuisse mens Hilarii diaconi ejusque sectatorum, qui de Ecclesia recesserunt. Luciferiani similiter, quando contra eos scribebat S. Hieronymus, recedere ab Ecclesia cœperunt, in schisma delapsi, licet Lucifer ipse non eo usque videatur processisse.

[211] [cujus occasione Sanctus præclara dat monita.] Quapropter præclara iis monita, omnibus hæreticis & schismaticis, qui docili animo veritatem amplecti voluerint, multum profutura, num. 27 adjungit, ita scribens: Brevem tibi apertamque animi mei sententiam proferam, in illa esse Ecclesia permanendum, quæ ab Apostolis fundata, usque ad diem hanc durat. Sicubi audieris eos, qui dicuntur Christi, non a Domino Jesu Christo, sed a quoquam alio nuncupari; ut puta Marcionitas, Valentinianos, Montenses sive Campitas: scito non Ecclesiam Christi, sed Antichristi esse synagogam. Ex hoc enim ipso, quod postea instituti sunt, eos se esse indicant, quos futuros Apostolus prænuntiavit. Nec sibi blandiantur, si de Scripturarum capitulis videntur sibi affirmare, quod dicunt, quum & diabolus de Scripturis aliqua sit locutus, & Scripturæ non in legendo consistant, sed in intelligendo. Alioqui si litteram sequimur, possumus & nos quoque novum nobis dogma componere, ut asseramus, in Ecclesiam non recipiendos, qui calceati sint, & duas tunicas habeant. Hactenus S. Hieronymus, a quo tunc alia Antiochiæ scripta non novimus.

§ XII. Sanctus Constantinopolim profectus, ibi audit S. Gregorium Nazianzenum: nonnulla ibi scripta Opuscula.

[Constantinopolim profectus, Nazianzenum] Anno 379 aut 380 Constantinopolim profectus est S. Hieronymus, ea maxime de causa, ut audiret S. Gregorium Nazianzenum, qui eo missus erat ad fidem Catholicam in illa ecclesia, per Arianos infecta, restituendam. De S. Gregorio Nazianzeno olim in sacris Scripturis magistro meminit S. Hieronymus in Epistola 50 (alias 51) ad Domnionem, ubi carpens imperitum declamatorem, recenset varios in variis disciplinis magistros suos, ironiceque de Nazianzeno & aliis sic loquitur: Et, ut humana contemnam, sine caussa Gregorium Nazianzenum & Didymum in Scripturis sanctis catechistas habui: nihil mihi profuit Hebræorum eruditio, & ab adolescentia usque ad hanc ætatem quotidiana in Lege, Prophetis, Euangeliis Apostolisque meditatio. Nazianzenum etiam lib. 1 contra Jovinianum laudat his verbis: Et præceptor meus Gregorius Nazianzenus &c. De eodem iterum loquitur lib. 1 contra Rufinum num. 13 ita scribens: Numquid in illa Epistola Gregorium virum eloquentissimum non potui nominare? Quis apud Latinos par sui est? Quo ego magistro glorior & exulto. Erat annorum quadraginta octo aut novem, quando Nazianzenum audire cœpit, sed multo etiam senior, quando eadem de causa profectus est ad Didymum, ut suo loco videbimus. Tantus erat Viri ardor perficiendi se in scientia sacrarum Scripturarum.

[213] Audivit autem Nazianzenum & publice in ecclesia docentem, [& publice docentem & privatim audit,] & in privatis congressibus sua eidem dubia proposuit. Liquet hoc ex iis, quæ refert in Epistola 52 (alias 2) ad Nepotianum, ubi sic habet: Præceptor quondam meus Gregorius Nazianzenus, rogatus a me, ut exponeret, quid sibi vellet in Luca Sabbathum δευτερόπρωτον, id est, secundo primum, eleganter lusit, Docebo te, inquiens, super hac re in ecclesia, in qua, mihi omni populo acclamante, cogeris invitus scire, quod nescis. Aut certe, si solus tacueris, solus ab omnibus stultitiæ condemnaberis. Ita verisimiliter Nazianzenus respondebat, facete irridens levitatem populi, ut difficilem quæstionem prius examinaret. At ea responsio simul ostendit, tam privatim quam publice Nazianzenum ab Hieronymo auditum. In Epistolam ad Ephesios cap. 5 ℣ 32 rursum Sanctus insinuat, privatim se cum S. Gregorio de Scripturis egisse. Ait enim: Gregorius Nazianzenus, vir valde eloquens, & in Scripturis apprime eruditus, quum de hoc mecum tractabat loco, solebat dicere &c. Hinc lib. de Viris illustribus cap. 117 dicit: Gregorius, primum Sasimorum, deinde Nazianzenus episcopus, vir eloquentissimus, præceptor meus, quo Scripturas explanante didici &c. Quanti Hieronymum faceret Nazianzenus, uti & S. Gregorius Nyssenus, colligitur ex Nysseni elogio ibidem cap. 128. Gregorius Nyssenus episcopus, inquit, frater Basilii Cæsariensis, ante paucos annos mihi & Gregorio Nazianzeno contra Eunomium legit libros. Factum id fuerit anno 381, quando Constantinopoli in concilio fuit Nyssenus.

[214] [ibique biennio aut fere triennio mansit.] Cœpit etiam Constantinopoli S. Hieronymus nonnulla scribere Opuscula, ut ingenium suum exerceret ad majora, quemadmodum colligitur ex Commentariis in Isaiam lib. 3, ubi sic habet: De hac visione ante annos circiter triginta, quum essem Constantinopoli, & apud virum eloquentissimum Gregorium Nazianzenum, tunc ejusdem urbis episcopum, sanctarum Scripturarum studiis erudirer, scio me brevem dictasse subitumque tractatum, ut & experimentum caperem ingenioli mei, & amicis jubentibus obedirem. De hoc Opusculo, quod forte primum non est, agam inferius. Interim observo ex hoc loco manifestum fieri, Nazianzenum Constantinopoli ab Hieronymo auditum. Fuit autem Nazianzenus Constantinopoli triennio, ut ipse dicit in Oratione de Episcopis tom. 2 pag. 302, nimirum ab anno 378 exeunte aut ineunte 379 usque ad annum 381 longe etiam provectum. Hieronymus vero Constantinopolim venerit anno 379 aut 380, & sic saltem uno anno & aliquot mensibus Constantinopoli apud Nazianzenum substiterit Hieronymus, imo & duobus fere annis cum eodem fuerit, si venerit ante hiemem anni 379. Potuit etiam post ejus recessum manere anno fere toto, ut saltem biennio & forsan fere triennio fuerit Constantinopoli.

[215] [Eusebii Chronicon ibi vertit & continuat,] Primam lucubrationem Hieronymi ex iis, quas composuit Constantinopoli, existimamus fuisse Chronicon, partim ex Græco Eusebii redditum Latinum, partim auctum & usque ad annum 378 continuatum. De eo dum loquitur S. Hieronymus, passim versum a se Eusebii Chronicon dicit. In Danielis caput nonum ait: Quem locum in Chronico ejusdem Eusebii, quem ante annos plurimos in Latinam linguam vertimus, diligens lector plenius edissertum poterit invenire. In præfatione ad librum de Situ & nominibus locorum Hebraicorum vocat Eusebii Temporum canones, quos, inquit, nos Latina lingua edidimus. In Catalogo scriptorum suorum, quem dat lib. de Viris illustribus cap. 135 post librum contra Luciferianos, de quo ante egimus, Chronicon recenset his verbis: Chronicon omnimodæ historiæ. At in Epistola 57 (alias 101) solum de versione rursum loquitur, dicens: Quum Eusebii Cæsariensis Chronicon in Latinum verterem &c. De versione sua jam meminit in Epistola 18 (alias 142) sive in Opusculo de Visione Isaiæ, quod scriptum est Constantinopoli, ut liquet ex verbis superius num. 214 datis, dum tempus visionis assignat, & hæc subjungit: Sicut manifestum esse poterit his, qui voluerint legere Temporum librum, quem nos in Latinam linguam ex Græco sermone transtulimus. Ex his nihil habemus de tempore, quo cœpit Chronicon Eusebii vertere.

[216] At ex ultimo loco certum fit, saltem serius scriptum non esse Latinum S. Hieronymi Chronicon. [anno 380 aut 381 absolutum:] Ordo vero, quo recensetur inter Opera Hieronymi, insinuat, medium fuisse inter librum contra Luciferianos Antiochiæ editum, & versionem Homiliarum Origenis mox memorandam. Præterea, cum circa finem Chronici referatur mors Valentis imperatoris anno 378 cæsi, & sub finem Præfationis mentio fiat de imperio Theodosii, promoti sub initium anni sequentis; non potest saltem absolutum esse Chronicon ante annum 379. Si vero consideremus ultima præfationis verba, quibus indicat, quare nihil scripserit de tempore Gratiani & Theodosii, non credemus, Chronicon absolutum ante annum 380 aut 381. Quo fine contentus, inquit, reliquum tempus Gratiani & Theodosii latioris Historiæ stilo reservavi: non quo de viventibus timuerim libere & vere scribere: timor enim Dei hominum timorem expellit; sed quoniam, debacchantibus adhuc in terra nostra barbaris, incerta sunt omnia. Ita loqui poterat anno 380 aut initio sequentis, postquam variis contra barbaros præliis imperium suum illustrare cœperat Theodosius. At non videtur sic locuturus fuisse, simul atque anno 379 intellexerat, imperium Theodosio delatum. Quapropter existimo, Chronicon Eusebii sic anno 380 ab Hieronymo Latine redditum, suppletumque & continuatum, ut fortasse ab anno 376 in eremo fuerit inchoatum, finitum vero verisimiliter anno 381. De tempore, quo inchoatum videtur, consule dicenda § 32.

[217] Præter Operis utilitatem, quam Latinis communem facere voluit Sanctus, [qua de causa illum laborem susceperit,] ad eum laborem suscipiendum excitatus verisimiliter fuit Hieronymus, ut more veterum in vertendis Græcis stylum exerceret, & majorem antiquarum historiarum notitiam acquireret. Præfationem ad Vincentium, postea in Palæstina socium, ut passim conjiciunt eruditi, & Gallienum aliunde ignotum, orditur hoc modo: Vetus iste disertorum mos fuit, ut exercendi ingenii caussa Græcos libros Latino sermone absolverent. Hoc item se facturum insinuans, difficultatem interpretationis exponit, subditque: Itaque, mi Vincenti carissime, & tu Galliene, pars animæ meæ, obsecro, ut quidquid hoc tumultuarii Operis est, amicorum, non judicum, animo relegatis; præsertim cum & notario, ut scitis, velocissime dictaverim, & difficultatem rei etiam divinorum voluminum instrumenta testentur, quæ a septuaginta interpretibus edita, non eumdem saporem in Græco sermone custodiunt. His verbis, & magis etiam sequentibus pluribus insinuat, se jam eo tempore Hebraicas Scripturas legisse. Deinde docet, quibus litterarum distinctionibus lectorum commodo & utilitati consuluerit, ut ibidem legi poterit.

[218] Demum declarat, se aliqua nova Eusebianis inseruisse, [& quo modo partim transtulerit, partim auxerit.] quod monet, ut lectores & Græcorum fidem, inquit, suo auctori (Eusebio) adsignent, & quæ nova inseruimus, de aliis probatissimis viris libata cognoscant. Sciendum etenim est, me & interpretis & scriptoris ex parte officio usum, quia & Græca fidelissime expressi, & nonnulla, quæ mihi intermissa videbantur, adjeci, in Romana maxime historia, quam Eusebius hujus conditor libri, non tam ignorasse, utpote eruditissimus, quam, ut Græce scribens, parum suis necessariam perstrinxisse mihi videtur. Itaque a Nino & Abraam usque ad Troiæ captivitatem pura Græca translatio est. A Troia usque vicesimum Constantini annum nunc addita nunc mixta sunt plurima, quæ de Tranquillo & cæteris illustribus historicis curiosissime excerpsimus. A Constantini autem supradicto anno usque ad consulatum augustorum Valentis VI & Valentiniani iterum, totum meum est. Hactenus de suo Opere Hieronymus. Illud non raro Sanctus ipse, ut jam vidimus, Augustinusque & alii antiqui laudarunt. Notissimum quoque est temporibus nostris, frequenterque impressum & recusum.

[219] [Chronicon illud in Mss. fuit interpolatum.] At iniqua transcribentium libertate multas passum est interpolationes & corruptiones, eaque de causa tantam nequit hoc tempore habere auctoritatem, quantam mereretur, si purum exstaret, quale conscriptum est ab Hieronymo. Historiam vero, quam de temporibus Gratiani & Theodosii promittere videtur Sanctus, numquam scripsit, quantum novimus, quod explanationibus sacræ Scripturæ, refutatione hæreticorum, aliisque id genus piis Operibus fuerit semper occupatissimus. Ceterum alia non pauca de Chronico Eusebii & Hieronymi possunt examinari; sed ea me justo longius a gestis S. Hieronymi abducerent. Quapropter curiosos lectores remitto ad tomum octavum editionis Veronensis, qui Chronicon complectitur cum prolixa eruditi editoris præfatione & amplissimis Annotatis. Perspicient etiam, posterioribus seculis contigisse, quod prævidit & in præfatione prædixit Hieronymus, ita scribens: Nec ignoro, multos fore, qui solita libidine detrahendi omnibus, quod vitare non potest, nisi qui omnino nihil scribit, huic volumini genuinum dentem infigant. Calumniabuntur tempora, convertent ordinem, res arguent, syllabas eventilabunt. Et, quod accidere plerumque solet, negligentiam librariorum ad auctores referent. Inter obtrectatores vero Hieronymiani Chronici non infimum locum habet Scaliger, sed hunc quoque frequentissime refutat editor Veronensis.

[220] [Transfert Homilias Origenis 14 in Jeremiam,] In sæpe laudato Operum suorum catalogo post Chronicon S. Hieronymus recenset, In Hieremiam & Ezechiel Homilias Origenis viginti octo, quas, inquit, de Græco in Latinum verti. Ex hisce quatuordecim in Jeremiam sunt, totidem in Ezechielem. Omnes, inter Opera Origenis antea solum impressas, collectioni Operum S. Hieronymi inseruit diligens editor Veronensis tom. 5 a col. 741, ubi ad Vincentium presbyterum ita præfatur Hieronymus noster: Magnum est quidem, amice, quod postulas, ut Origenem faciam Latinum, & hominem, juxta Didymi videntis sententiam, alterum post Apostolum * ecclesiarum magistrum etiam Romanis auribus donem. Sed oculorum, ut ipse nosti, dolore cruciatus, quem nimia impatiens lectione contraxi, & notariorum penuria, quia tenuitas hoc quoque subsidium abstulit; quod recte cupis, tam ardenter, ut cupis, implere non valeo. Itaque post quatuordecim Homilias in Jeremiam, quas jam pridem confuso ordine interpretatus sum, & has quatuordecim in Ezechielem per intervalla dictavi, id magnopere curans, ut idioma supradicti viri a simplicitate sermonis, quæ sola ecclesiis prodest, etiam translatio conservaret, omni rhetoricæ artis splendore contempto. Res quippe volumus, non verba laudare. Et mox, post quædam de Operibus Origenis, ait: Scio,te cupere, ut omne genus transferam dictionis: præmisi causam, cur facere non possim. Hoc tamen spondeo, quia si, orante te, Jesus reddiderit sanitatem, non dicam cuncta, quia hoc dixisse temerarium est, sed permulta sum translaturus ea lege, qua tibi sæpe constitui, ut ego vocem præbeam, tu notarium. Ita Sanctus.

[221] Translatas autem esse has Homilias Constantinopoli, colligitur ex ordine jam dicto, [& totidem in Ezechielem.] quo illas inter Opera sua recensuit Sanctus, nimirum inter Chronicon & Opusculum de Visione Isaiæ mox memorandum, ideoque circa annum 381. Favet huic ordini etiam Vincentius, cui & Chronicon & has Homilias inscripsit. Oculorum dolor, quo laborabat, verisimiliter erat contractus in supplendo & continuando Eusebii Chronico. Ait enim, nimia lectione contractum. Multa autem variorum librorum lectio necessaria erat supplenti Chronicon, & magis etiam continuanti. Non tamen eodem prorsus tempore Homilias in Jeremiam & in Ezechielem transtulit, cum dicat priores jam pridem translatas. Conjicere igitur possumus, priores aut ante Chronicon, aut ante Chronici continuationem Latine redditas, & reliquas post absolutum Chronicon, eoque tempore omnes simul editas. Quod autem suspicatur Tillemontius art. 14, posteriores quatuordecim in Ezechielem non esse translatas, nisi post annum 386, sive post visum Alexandriæ Didymum, quia de eo in Præfatione meminit, nequaquam est probabile, ut jam observavit Veronensis editor Villarsius. Cum enim magna doctrinæ fama floreret Didymus, variaque edidisset Opuscula, necesse non erat Hieronymo eum videre, antequam de eodem loqueretur. Ceterum quæ ob illam versionem, laudemque Origeni datam, contra Hieronymum objecit Rufinus, examinabuntur cum aliis eo loco, ubi adoptatas ab aliquot neotericis Rufini calumnias refutabimus.

[222] Post dictas Homilias S. Hieronymus ponit tractatum de Seraphim. [Scribit Opusculum de Seraphim,] Insinuatur autem Opusculum de Visione Isaiæ, quod se Constantinopoli scripsisse dicit verbis num. 214 datis. Rationes scribendi has ibi allegat: Ut & experimentum caperem ingenioli mei, & amicis jubentibus obedirem. Quinam fuerint illi amici, non edicit. At verisimiliter degebant Constantinopoli. Interim Opusculum illud editum est inter Epistolas, & olim quidem distractum fuit in duas ad Damasum Epistolas, quæ erant 142 & 143 inter Hieronymianas. Martianæus in sua editione Opusculum conjunxit, ediditque tom. 3 post Commentarios in Isaiam, relicto tamen titulo Epistolæ ad Damasum. Villarsius in sua editione Veronensi conjunctum similiter tractatum edidit tom. 1 ut Epistolam 18 ad Damasum. Verum in Annotatis insinuat ex Sixto Senensi, non videri Epistolam ad Damasum; testaturque, in codice Vaticano 215, qui olim fuit reginæ, hunc præfixum esse titulum: Incipit brevis subitusque tractatus B. Hieronymi de Seraphim, quæ in visione Esaiæ leguntur, quem in Constantinopoli adhuc discipulus eloquentissimi viri Gregorii Nazianzeni experimento sui sensus & amicorum rogatu edidit, cui titulum imposuit de Seraphim. In toto Tractatu nihil est, quod habeat Epistolæ speciem; nihil, quod innuat, Damaso Opusculum fuisse inscriptum. Malim igitur existimare scriptum fuisse in gratiam Vincentii presbyteri aliorumque amicorum.

[223] Hieronymus ipse librum vocat, non epistolam, quando in Epistola 84 (alias 65) anno 399 ad Pammachium & Oceanum data, [figendum anno 380, aut 381,] observat, se in eo correxisse pravam Origenis interpretationem, ita scribens: In lectione Isaiæ, in qua duo seraphim clamantia describuntur, illo (Origene) interpretante Filium & Spiritum sanctum, nonne ego detestandam expositionem in duo testamenta mutavi? Habetur liber in manibus, ante viginti annos editus. Quapropter conjicere licet, Opusculum illud postea ab Hieronymo, dum Romæ erat, Damaso communicatum esse, indeque ortam inscriptionem ad Damasum. Nam ex Epistola Damasi ad Hieronymum, nunc inter Hieronymianas 35 (olim 124) abunde liquet, Damasum etiam legisse scripta Hieronymi in eremo elucubrata. Itaque, inquit Damasus, quoniam.. tabellario ad me remisso, nullas jam te habere epistolas dixisti, exceptis his, quas aliquando in eremo dictaveras, quosque tota aviditate legi atque descripsi &c. Ceterum Opusculum istud anno 380 aut 381 scriptum fuisse credimus, licet sic pleni non essent viginti anni usque ad Epistolam 84, anno 399 datam. Cum enim rotundo numero utatur Sanctus, tempus tam stricte computasse non videtur, ut necesse sit annos viginti plenos aut fere plenos dicere. Fateor tamen, ab anno 379 dictari potuisse.

[224] [in quo & perversam Origenis interpretationem corrigit,] Quod autem supra dicit de emendata Origenis interpretatione, in Opere ipso sic legitur: Quidam ante me, tam Græci quam Latini, hunc locum exponentes, Dominum super thronum sedentem, Deum Patrem, & duo seraphim, quæ ex utraque parte stantia prædicantur, Dominum nostrum Jesum Christum & Spiritum sanctum interpretati sunt. Quorum ego auctoritati, quamvis sint eruditissimi, non assentior. Multo siquidem melius est, vera rustice, quam falsa diserte proferre &c. Non propria manu scripsisse Sanctum, sed interpolatis vicibus dictasse, & oculis etiam tum laborasse, ostendunt sequentia num. 16 verba: Huc usque dictasse sufficiat; quia & oratio, quæ non propriæ manus stilo expolitur, quum per se inculta est, tum multo molestior fit, si tædium sui prolixitate congeminet, ut oculorum dolore cruciati, auribus tantum studeamus & lingua. Hæc verba forsan occasionem præbuerunt Opusculum in duo dividendi; sed ea non fuit mens S. Hieronymi, qui solum diversis diebus Opusculum dictavit, ut dictanda melius meditari posset.

[225] [& multum humilitatis ostendit.] Multum humilitatis Christianæ in eodem Opusculo exhibet Sanctus. Nam num. 3 ita loquitur: Qui peccator est, & mei similis, videt Dominum sedentem in valle Josaphat; non in colle, non in monte; sed in valle & in valle judicii. Qui vero justus, & Isaiæ similis est, videt illum sedentem super thronum excelsum & elevatum. Rursum num. XI: Utinam autem & ego compungar, & post compunctionem Dei sermone dignus efficiar, quum sim homo, & non munda labia habeam, & in medio quoque populi immunda labia habentis habitem. Plura subdit, jam recitata num. 80. Item num. 6 preces humiliter flagitat his verbis: Quæ quum non minimum pulverem moveant, & prima statim fronte difficultatem interpretationis objiciant, in commune Dominum deprecemur, ut mihi quoque de altari carbo mittatur, ut, omni peccatorum sorde detersa, primum possim Dei sacramenta conspicere, dehinc enarrare, quæ videro. Hactenus de scriptis Constantinopoli. Baronius ad annum 372 num. 61 Homilias Origenis in eremo versas credit, quia Sanctus lib. 2 contra Rufinum num. 23 dicit, se eas transtulisse in adolescentia. Verum hoc modo loquendi designat adolescentiam suam in studiis sacris, eamque variis locis longissime extendit.

[Annotata]

* al. Apostolos

§ XIII. Sanctus venit Romam: a secretis est S. Damaso Papæ: scribit nonnulla Opuscula in sacram Scripturam, rogante Damaso.

[S. Hieronymus cum Paulino & Epiphanio Romam venit,] Postquam biennio aut forsan triennio Constantinopoli fuerat S. Hieronymus, Romam venit anno 382 ad finem vergente. At ignoramus, utrum illo ipso anno 382 recta Constantinopoli Romam sit profectus, an vero ab anno 381 Constantinopoli discesserit, & Antiochiam sit reversus ad Paulinum episcopum, quocum deinde Romam venit. Baronius ad annum 382 num. 2 existimat, Hieronymum non esse reversum Antiochiam; sed Damasi (Papæ) monitum litteris, venturum Romam, iter per Græciam suscepisse, eoque tempore Athenas adire voluisse. Fuit certe Athenis S. Hieronymus, ut dictum est num. 89, sed incertum est, quo tempore eo fuerit profectus. Nam sicut juvenis lustravit Galliam, ita & Græciam, non magis a patria Pannonia dissitam, in juventute peragrare potuit. Malim igitur conjicere, aut reversum esse in Syriam, indeque cum Paulino & Epiphanio Romam anno 382 profectum, aut mansisse Constantinopoli, donec illi venirent, si forte eam pertransire voluerint Paulinus & Epiphanius, ut itinere terrestri Romam proficiscerentur. Quidquid sit, Hieronymus in Epistola 127 (alias 6) insinuat, se cum laudatis episcopis Romam profectum, ita scribens: Denique quum & me Romam cum sanctis Pontificibus Paulino & Epiphanio ecclesiastica traxisset necessitas: quorum alter Antiochenam Syriæ, alter Salamineam Cypri rexit ecclesiam. Hæc verba insinuant, saltem partem itineris cum laudatis episcopis instituisse Sanctum, & aut vocatum cum illis fuisse a Damaso, aut rogatum a Paulino, cujus maxime causa concilium erat Romæ congregandum.

[227] Nam ecclesiastica necessitas, de qua loquitur Hieronymus, [ubi ob scissuram Antiochenam,] maxime erat orta ex morte S. Meletii, qui anno 381 circa Junium in concilio Constantinopolitano obiit. Poterat ea morte omnino cessare divisio ecclesiæ Antiochenæ, si administratio totius ecclesiæ relicta fuisset Paulino, qui supererat; ut conventum fuisse inter Meletium & Paulinum, jam observavi num. 207. S. Gregorius Nazianzenus, nuper in cathedra Constantinopolitana confirmatus, vehementer institit, ut memoratum servaretur pactum, nullusque in locum Meletii substitueretur episcopus, relicta Paulino totius ecclesiæ cura. At Orientalium plerorumque, qui pro Meletio steterant, tanta erat contra Occidentales, cum Ægyptiis Paulino adhærentes, æmulatio, ut maluerint divisionem Antiochenam continuare & exasperare, electo in locum Meletii Flaviano. Ægerrime id tulit Nazianzenus, eaque de causa cogitare cœpit de dimittendo episcopatu, ut ipse insinuat in Carmine 1 de Vita sua tom. 2 pag. 26; aliisque etiam causis accedentibus, non diu post impetravit, ut sibi liceret episcopatum abdicare, & discedere, prout revera discessit.

[228] Electio Flaviani non minus displicuit S. Damaso, S. Ambrosio, cunctisque Occidentis episcopis, quia continuabat divisionem Antiochenam. Hac igitur de causa indictum est concilium generale sub Damaso Romæ celebrandum. [Flaviani electione auctam, concilium erat indictum,] Cumque S. Hieronymus multa de illis discere potuisset Antiochiæ & Constantinopoli, suaque eruditione & integritate inclaruisset, ejus in illo concilio opera uti voluit S. Damasus. Itaque hunc in finem cum Paulino & Epiphanio Romam venit anno 382. Venisse autem post mensem Augustum, aut certe post Augusti initium, colligitur ex ejus verbis: nam in discessu dixit, se pene triennium Romæ degisse. Discessit autem mense Augusto anni 385. Pro dicto concilio opera Hieronymi præcipue usus videtur Damasus, & de illius concilii tempore locutus maxime videtur Hieronymus in Epistola 123 (alias XI) ad Ageruchiam, ubi dicit: Ante annos plurimos, quum in chartis ecclesiasticis juvarem Damasum Romanæ urbis episcopum, & Orientis atque Occidentis synodicis consultationibus responderem &c. Non pauca certe & ante concilium, & congregatis episcopis, & finitis episcoporum consultationibus, scribenda & expedienda fuerunt. Hieronymum autem in scriptis illis concinnandis operam suam adhibuisse, colligitur ex verbis Rufini dandis.

[229] [ad quod multi conveniunt episcopi Occidentales,] De episcopis ad illud concilium convocatis loquitur Hieronymus in Epitaphio S. Paulæ, sive in Epistola 108 (alias 27) ita de S. Paula scribens: Quumque Orientis & Occidentis episcopos ob quasdam ecclesiarum dissensiones Romam imperiales litteræ contraxissent, vidit (Paula) admirabiles viros Christique pontifices, Paulinum Antiochenæ urbis episcopum, & Epiphanium Salaminæ Cypri, quæ nunc Constantia dicitur: quorum Epiphanium etiam hospitem habuit; Paulinum in aliena manentem domo, quasi proprium humanitate possedit. Dicuntur quidem hic convocati Orientis & Occidentis episcopi, at majorem partem Orientalium non venisse, mox dicam. Interim de tempore concilii observo, celebratum videri sub finem anni 382, cum Hieronymus cum Paulino & Epiphanio non venerit certe ante Augustum, ut probatum est supra, & verisimiliter post Augustum; Paulinus vero & Epiphanius Roma non discesserint ante annum 383, ut colligitur ex sequentibus Hieronymi verbis, quibus ait, eos discessisse, exacta hyeme, aperto mari. Fuerunt in illo concilio S. Ambrosius multique episcopi Occidentales. Forte ad illud venerint aliqui Ægyptii, qui stabant pro Paulino: quorum adventus tamen nullo monumento antiquo potest probari.

[230] [Orientales vero se per tres legatos excusant.] At major pars Orientalium, qui Flavianum Meletio substituerant Antiochiæ episcopum, rursum convenit Constantinopoli in æstate anni 382, ut narrat Theodoretus lib. 5 cap. 8. Cum autem ibi intellexissent, se vocari ad concilium Romanum, prolixam scripserunt epistolam, quam cap. 9 recitat Theodoretus, eamque transmiserunt Romam per tres episcopos, Cyriacum, Eusebium & Priscianum. Hac vero Epistola modeste insinuant, se non venturos, multasque afferunt excusationes, fidem suam orthodoxam exponunt, electionem Nectarii pro ecclesia Constantinopolitana, Flaviani pro Antiochena, & S. Cyrilli confirmationem pro Hierosolymitana iis declarant verbis, ut satis appareat, eo fuisse animo Orientales, ut nollent Flaviani partes deserere. Hac verisimiliter de causa, ne schismate Oriens divideretur ab Occidente, nihil perfectum fuisse videtur in concilio Romano ad asserendam soli Paulino ecclesiam Antiochenam: continuata enim est divisio ad multos annos. Si concilium Romanum Orientalibus ad laudatam epistolam responderit, id fecerit opera S. Hieronymi. Certe in eodem concilio conscripta fuit per S. Hieronymum fidei formula, quæ admittenda erat Apollinaristis, ut ab Ecclesia Catholica reciperentur.

[231] Hac occasione Rufinus in Apologia pro Origene, [Quid S. Hieronymo cum Apollinaristis] apud Martianæum tom. 5 Operum Hieronymi col. 353, narrat sequentia: Damasus Episcopus, cum de recipiendis Apollinarianis deliberatio haberetur, editionem ecclesiasticæ fidei, cui iidem editioni, si Ecclesiæ jungi velint, subscribere deberent, conscribendam mandavit cuidam amico suo presbytero viro disertissimo: qui hoc illi ex more negotium procurabat. Necessarium visum est Dictanti in ipsa editione de Incarnatione Domini, Hominem Dominicum dici. Offensi sunt in hoc sermone Apollinaristæ: novitatem sermonis incusare cœperunt. Adesse sibi cœpit, qui dictaverat, & ex auctoritate vera scriptorum Catholicorum virorum, confutare eos, qui impugnabant. Accidit, ut unus * ex ipsis, qui novitatem sermonis causabantur, ostenderet in libello Athanasii episcopi scriptum esse sermonem, de quo quæstio habebatur. Quasi suasus jam ille, cui probatum fuerat, rogavit, sibi dari codicem, quo & aliis ignorantibus & contradicentibus satisfaceret. Accepto codice, inauditum excogitavit adulterationis genus. Locum ipsum, in quo sermo iste erat scriptus, rasit: & ipsum sermonem rursum rescripsit, quem raserat. Codex redditus, simpliciter receptus est. Movetur iterum pro eodem sermone quæstio. Ad probationem codex profertur: invenitur sermo, de quo erat quæstio, ex litura in codice positus. Fides proferenti talem codicem denegatur, eo quod litura illa corruptionis ac falsitatis videretur indicium. Sed quoniam, ut iterum eadem dicam, Viventi hæc facta sunt a vivente, continuo egit omnia, ut fraus commissi sceleris nudaretur, & commissi macula non innocenti Viro, qui nihil tale gesserat, adhæreret; sed in auctorem facti atque in uberiorem ejus infamiam redundaret.

[232] Aperte profitetur S. Hieronymus lib. 2 contra Rufinum num. 20, [in illo concilio acciderit.] hæc de se dicta fuisse a Rufino, neque facti veritatem negat, etiamsi improbet, quod talia allegasset Rufinus ad probandum libros Origenis ab hæreticis fuisse corruptos. Nam nec Operum Origenis corruptio ex illo facto poterat recte colligi; factumque ipsum, quoniam multis annis mansisset vulgo ignotum, fictitium plerisque videri poterat, quando post octodecim annos publice scribebatur a Rufino. Hinc S. Hieronymus vocat apertas ineptias, utpote ad propositum Rufini nihil conducentes, imo & fabellam dicit, quod talis videri posset; cumque declarasset, se peti sub nomine cujusdam amici Damasi, Romanæ Urbis Episcopi, … cui ille ecclesiasticas epistolas dictandas tradidit, factumque breviter perstrinxisset, Rufinum ita alloquitur: Quæso te, amice carissime, ut in ecclesiasticis tractatibus, ubi de veritate dogmatum quæritur, & de salute animarum nostrarum majorum flagitatur auctoritas, hujuscemodi deliramenta dimittas, & prandiorum cœnarumque fabulas pro argumento non teneas veritatis. Fieri enim potest, ut, etiamsi a me verum audisti, alius, qui hujus rei ignarus est, dicat a te esse compositum, & quasi mimum Philistionis vel Lentuli, ac Marulli stropham eleganti sermone confictam. Ita Hieronymus. Verba autem illa, Etiamsi a me verum audisti, satis insinuant, factum esse verum, & ab ipso Hieronymo relatum Rufino, dum erant amici; fabellam vero vocari, quia revera speciem fabellæ habet, & post annos octodecim relatum ignorantibus fabella videri poterat. Ceterum observo, illum loquendi modum, quo Christus dicebatur Homo dominicus, a variis quidem usitatum fuisse; sed aliis displicuisse. Videri potest S. Augustinus lib. 1 Retract. cap. 19.

[233] [Sanctus, cujus fama magna erat Romæ, rogatus a Damaso,] Ex Operibus, quæ Romæ scripsit S. Hieronymus, ea recenset prima, quæ scripta sunt ad Damasum. Hieronymi autem eruditionem & ingenium Damasus maximi faciebat, eaque occasione Sancti fama Romæ mirum in modum inclarescebat. Declarat id ipse Hieronymus in Epistola 45 (alias 99) ad Asellam his verbis: Antequam domum sanctæ Paulæ nossem, totius in me urbis studia consonabant. Omnium pene judicio dignus summo sacerdotio decernebar. Beatæ memoriæ Damasus, meus sermo erat. Dicebar sanctus, dicebar humilis & disertus. Ita de priori tempore locutus est, quando discedebat Roma Hieronymus, mutatis tunc Romanorum plerorumque studiis. Inter Opera vero Romæ ad Damasum scripta primum in Catalogo ponit De Osanna. Petiit hoc Opusculum Damasus per litteras, quæ inter Hieronymianas sunt 19. Has, cum perbreves sint, totas subjicio: Commentaria quum legerem Græco Latinoque sermone in Euangeliorum interpretatione a nostris, id est, orthodoxis viris, olim ac nuper scripta, de eo, quod legitur: Osanna filio David, non solum diversa, sed etiam contraria sibimet proferunt. Dilectionis tuæ est, ut ardenti illo strenuitatis ingenio, abscissis opinionibus, ambiguitatibusque supplosis, quid se habeat apud Hebræos, vivo sensu scribas, ut & de hoc, sicut & de multis, tibi curæ nostræ in Christo Jesu gratias referant. Ita Damasus, anno 383 aut sequenti.

[234] [scribit de Osanna,] Hieronymus vero Dissertationem suam, quæ inter Epistolas est 20, (alias 145) ita orditur: Multi super hoc sermone diversa finxerunt &c. Refutataque expositione S. Hilarii & aliorum, subjungit: Restat ergo, ut omissis opinionum rivulis, ad ipsum fontem, unde ab Euangelistis sumptum est, recurramus. Mox procedit ad inquirendum locum Veteris Testamenti Hebraicum, ex quo hauserant Euangelistæ, & eruditam texit disputationem. Totam vero concludit hoc epilogo: Hæc interim juxta mediocritatem sensus mei breviter strictimque dictavi. Cæterum sciat Beatitudo tua, in istiusmodi disputationibus molestiam in legendo non debere subrepere: quia facile & nos potuimus aliquid ementiri, quod ex una voce solveret quæstionem, sicut & cæteros fecisse monstravimus: sed magis condecet ob veritatem laborare paulisper, & peregrino aurem accommodare sermoni, quam de aliena lingua fictam referre sententiam. Utinam hoc Sancti Hieronymi consilium omnibus semper placuisset scriptoribus, aut illis saltem, qui crisim in scribendo profitentur! De sua illa Expositione meminit Hieronymus, in Matthæum scribens, ad cap. 21 ℣ 9 his verbis: Porro quod sequitur, Osanna filio David, quid significet, & ante annos plurimos in brevi Epistola ad Damasum, tunc Romanæ urbis Episcopum, dixisse me memini, & nunc perstringam breviter.

[235] [item de parabola filii prodigi] Post hoc Opusculum in Catalogo scriptorum suorum aliud subjungit Hieronymus hoc modo expressum: Et de frugi & luxurioso filiis. Hanc expositionem item rogavit Damasus verbis Hieronymi Epistolæ 21 (alias 146) ad Damasum insertis. Quis est iste in Euangelio Luc. 15) Pater, qui duobus filiis substantiam dividit? qui duo filii? qui major, quive minor? Quomodo minor acceptam substantiam cum meretricibus dissipat; fame facta, a principe regionis præponitur porcis, siliquas comedit, ad Patrem redit, accipit annulum & stolam, & immolatur ei vitulus saginatus? Quis sit major frater, & quomodo de agro veniens, susceptioni fratris invideat? Et cætera, quæ in Euangelio plenius explicantur. Hæc quærebat Damasus, addens sequentia: Scio multos in hac lectione diversa dixisse, & fratrem majorem, Judæum; minorem existimasse gentilem populum. Sed quæro, quomodo Judaico populo possit aptari: “Ecce tot annis servivi tibi, & numquam mandatum tuum præterii; & numquam dedisti mihi hædum, ut cum amicis meis apularer”. Et ille: “Fili, tu semper mecum es, & omnia mea tua sunt”. Si autem de justo & peccatore voluerimus esse parabolam, justo non poterit convenire, ut de salute alterius, & maxime fratris, contristetur. Hæc de interrogatione Damasi ex litteris Hieronymi, qui quæstiones sapienter propositas considerans, responsum sive Epistolam suam ita orditur: Beatitudinis tuæ interrogatio disputatio fuit. Et sic quæsisse, quærendo viam est dedisse quæsitis. Sapienter quippe interroganti sapientia reputabitur.

[236] Deinde vero quæstiones propositas totamque parabolam cum aliis affinibus prolixe & erudite elucidat solvitque, [ejusque fratris natu majoris.] ut in laudata Epistola 21 videri poterit. In fine addit aliquid excusationis non necessariæ de stylo, ita concludens Epistolam: Non ambigo, quin inculta tibi nostræ parvitatis videatur oratio: sed sæpe causatus sum, expoliri non posse sermonem, nisi quem propria manus limaverit. Itaque ignosce dolentibus oculis, id est, ignosce dictanti, maxime cum in ecclesiasticis rebus non quærantur verba, sed sensus, id est, panibus sit vita sustentanda, non siliquis. Hæc duo Opuscula ad Damasum anno 383 magis composita credo, quam anno 384, sub cujus finem, ut probabo, Damasus obiit. Cum enim existimem, Hieronymum post expedita concilii Romani negotia otiosum non fuisse; probabilius puto, priora ad Damasum Opuscula anno 383 fuisse composita, licet non diffitear, etiam anno 384 componi potuisse. De posteriore Opusculo mentionem facit Hieronymus lib. 2 contra Jovinianum, ita scribens: Super qua parabola (de filio frugi & luxurioso) libellum quondam Damaso Episcopo, dum adhuc viveret, dedicavi.

[237] In catalogo scriptorum suorum, a cujus ordine numquam sine evidenti ratione recedendum existimo, [Damasus præcedentia Hieronymi scripta legit,] post Opera modo relata S. Hieronymus subjungit: De tribus quæstionibus Legis Veteris. Hoc Opusculum, quod inter Epistolas est 36 (olim 125) etiam conscripsit Hieronymus, rogante Damaso per Epistolam inter Hieronymianas 35 (alias 124.) Pontifex Hieronymum sic alloquitur: Dormientem te, & longo jam tempore legentem potius quam scribentem, quæstiunculis ad te missis excitare disposui; non quo & legere non debeas: hoc enim veluti quotidiano cibo alitur & pinguescit oratio: sed quod lectionis fructus sit iste, si scribas. Itaque quoniam & heri tabulario ad me remisso, nullas te jam habere Epistolas dixisti, exceptis his, quas aliquando in eremo dictaveras, quasque tota aviditate legi atque descripsi: & ultro pollicitus es te furtivis noctium horis aliquas, si vellem, posse dictare; libenter accipio ab offerente, quod rogare volueram, etiamsi negasses. Neque vero ullam puto digniorem disputationis nostræ confabulationem fore, quam si de Scripturis sermocinemur inter nos; id est, ut ego interrogem, tu respondeas… Accingere igitur, & mihi, quæ subjecta sunt, dissere, servans utrobique * moderamen, ut nec proposita solutionem desiderent, nec Epistola brevitatem. Fateor quippe tibi, eos, quos jam pridem Lactantii dederas, libros ideo non libenter lego, quia & plurimæ Epistolæ ejus usque ad mille spatia versuum tenduntur, & raro de nostro dogmate disputant.

[238] [& quæstianibus excitat Sanctum ad alia scribendum:] Allegata Damasi verba probant primo, quanti Sanctus ille eruditusque Pontifex Hieronymi scripta faceret, quantaque aviditate legeret omnia, etiam pridem aliis inscripta. Insinuant secundo, Opusculum Hieronymi, quod petit Damasus, scriptum fuisse notabili tempore post priora, & sic verisimiliter anno 384 compositum fuisse. Ex responso Hieronymi ulterius liquet, Hieronymum Hebraicis libris acquirendis & exscribendis intentum eo tempore fuisse, & cogitasse de transferendo in sermonem Latinum libro Didymi de Spiritu sancto. Ex hac autem cogitatione Hieronymi, qui Librum laudatum Didymi non transtulit ante mortem Damasi, Vallarsius in præfatione editionis Veronensis probabiliter infert, non diu ante mortem aut supremum morbum Damasi illa utrimque fuisse scripta. Est hoc sane probabile ob rationem datam, minime tamen certum; quia forte maluit Damasus, ut alia inferius referenda prius ageret S. Hieronymus.

[239] [idque forte antequam Romæ ad alios scripsit.] Cum autem Vallarsius mortem Damasi nobiscum & cum plerisque neotericis figat anno 384, mense Decembri, credidit, ante hanc Damasi Epistolam, & secutam Hieronymi lucubrationem multa alia a Sancto fuisse scripta ad Marcellam, ad Paulam, ad Eustochium, adversus Helvidium: quæ omnia ab ipso Hieronymo in catalogo postponuntur. Non inficior, probabilem videri erudito editoris conjecturam, certam tamen non credo ob rationem jam datam. Quapropter existimo, sequendum ordinem ipsius Hieronymi, hujusque familiaritatem cum nobilibus illis mulieribus Romanis fuisse cœptam post scripta ad Damasum Opuscula, aut certe non diu ante, ut scripta ad illas probabilius sint posteriora. Ipsa allegata Damasi Epistola favet ordini Hieronymiano: nam Marcella, Paula, Eustochium, Blæsilla, aliæque piæ virgines, postquam earum pietati servire cœperat Sanctus, magis occupatum habuerunt Hieronymum, quam at Damasus dicere potuerit dormientem & longo jam tempore legentem potius, quam scribentem.

[240] [Respondet ad quæstiones Damasi, & Hebraica exscribit,] Damasus porro, ubi illa præmiserat, quinque proponit quæstiones perquam difficiles ex Genesi, quæ in laudata Epistola legi possunt. Hieronymus vero responsum suum, sive Epistolam 36 orditur hoc modo: Postquam Epistolam tuæ Sanctitatis accepi, confestim accito notario, ut exciperet, imperavi. Quo ad Officium præparato, quod eram voce prompturus, ante mihi cogitatione pingebam. Interim jam & ego linguam & ille articulum movebamus; quum subito Hebræus intervenit, deferens non pauca volumina, quæ de synagoga quasi lecturus acceperat. Et illico, Habes, inquit, quod postulaveras: meque dubium, & quid facerem, nescientem, ita festinus exterruit, ut, omnibus prætermissis, ad scribendum transvolarem: quod quidem usque ad præsens facio. Verum quia heri, diacono ad me misso, ut tu putas, Epistolam, ut ego sentio, Commentarium, te exspectare dixisti, brevem responsionem ad ea desiderans, quæ singula magnorum voluminum prolixitate indigent, ταῦτά σοι ἐσχεδίασα, duabus tantum quæstiunculis prætermissis: non quo non potuerim & ad illas aliquid respondere, sed quod ab eloquentissimis viris, Tertulliano nostro scilicet, & Novatiano, Latino sermone sint editæ; & si nova voluerimus afferre, sit latius disputandum. Certe exspecto, quid placeat: utrumne epistolari brevitate sententias tibi velis digeri, aut singulorum libros confici. Hæc contra brevitatem, quam cupiebat Damasus.

[241] Quæstiones autem prætermissæ altera erat de animalibus mundis & immundis, [& Didymi librum transferre cogitat:] altera de circumcisione: de quibus & Origenem scripsisse dicens, adjungit: Ut, si ipse invenire nihil possem, de ejus tamen fontibus mutuarer. Insinuat vero statim alia se meditari, ita pergens: Et, ut verius loquar, Didymi de Spiritu sancto librum in manibus habeo, quem translatum tibi cupio dedicare, ne me existimes tantummodo dormitare, qui lectionem sine stilo somnum putas. Tum de quæstionibus tribus disputatis: Antelatis itaque problematibus, quæ Epistolæ tuæ subjeceras, quid mihi videretur annexui, veniam postulans & festinationis pariter & morarum; festinationis, quia ad unam lucubratiunculam dictare voluerim multorum opus dierum, tarditatis, quia alio opere detentus, non statim ad interrogata rescripsi. De hoc Opusculo mentionem facit S. Hieronymus in libro Quæstionum Hebraicarum in Genesim ad cap. 4 ℣ 15 hoc modo: Super quo capitulo exstat Epistola nostra ad Episcopum Damasum. Quæstio autem erat prima de his verbis: Omnis, qui occiderit Cain, septem vindictas exsolvet. Agens vero de secunda quæstione soluta ad cap. 15 ℣ 16 de quarta generatione, qua promissus est Abrahæ posterorum ad terram promissam regressus, ait: Super quo capitulo parvum volumen edidimus.

[242] Post laudatum Opusculum S. Hieronymus in catalogo ponit Homilias in Cantica canticorum duas. [vertit duas Origenis Homilias.] De his Homiliis Origenis, quas Latinas fecit, meminit ipse Hieronymus in Epistola 84 (alias 65) ita scribens: Objiciunt mihi, quare Origenem aliquando laudaverim. Ni fallor, duo loca sunt, in quibus eum laudavi: Præfatiuncula ad Damasum in Homilias Cantici canticorum &c. Inter Opera Hieronymi editionis Veronensis exstant illæ Homiliæ tom. 3 a pag. 499, ubi Sanctus ad Damasum ita præfari incipit: Origenes, quum in cæteris libris omnes vicerit, in Cantico * canticorum ipse se vicit. Tum exponit, quanta in Canticum scripserit volumina, aitque illa se prætermittere, quia ingentis est otii, laboris & sumptuum omnia vertere: sed hos duos tractatus, inquit Damaso, quos in morem quotidiani eloquii parvulis adhuc lactentibus composuit, fideliter magis quam ornate interpretatus sum, gustum tibi sensuum ejus, non cibum offerens, ut animadvertas, quanti sint illa æstimanda, quæ magna sunt, quum sic possint placere, quæ parva sunt. Hæ laudes Origenis criminandi materiam præbuerunt inimicis Hieronymi; sed omnes id genus criminationes simul repellemus. Ceterum videtur prolixiorem Didymi librum interim distulisse Hieronymus, ut breviores Origenis Homilias prius transferret.

[Annotata]

* uni legendum, opinor

* al. utrumque

* al. Cantica

§ XIV. Textum Latinum Euangeliorum, volente Damaso, corrigit ex Græco, totumque Novum Testamentum, & ex Veteri Psalterium.

[Mandante S. Damaso, textum Latinum] Quæ de correctione textus sacrarum Scripturarum modo veniunt exponenda, Romæ inchoata sunt, mandante Damaso, sed in catalogo scriptorum Hieronymi ab ipso non sunt omnia enumerata, nec suo ordine posita, quæ ibidem attinguntur. Hoc solum dicit Hieronymus lib. de Viris illustribus cap. 135: Novum Testamentum Græcæ fidei reddidi; subditque, Vetus juxta Hebraicam (linguam) transtuli. Cum autem in illo scriptorum suorum catalogo solum recenseat libros scriptos aut in aliam linguam translatos, de Novo Testamento correcto videtur solum loqui occasione Veteris translati, & eo tempore, quo componebat Veteris ex Hebraico translationem. Hinc solam recenset correctionem Novi Testamenti, etiamsi multas partes Veteris ex Græco textu Septuaginta interpretum etiam correxisset. Hæ autem correctiones a Sancto inchoatæ sunt Romæ, Damaso Papa imperante, ut constat ex Præfatione, quam Euangeliis præmisit. In illa enim ad Damasum sic orditur: Novum Opus facere me cogis ex veteri, ut post exemplaria Scripturarum toto orbe dispersa, quasi quidam arbiter sedeam: & quia inter se variant, quæ sint illa, quæ cum Græca consentiant veritate, decernam. Græcam dicit veritatem, quia Euangelia omnia, excepto unico Matthæi, quod saltem primum Græce erat translatum, reliquique omnes libri Græce a suis scriptoribus erant exarati.

[244] [Novi Testamenti ex Græco corrigit:] Non abhorrebat ab utili illo labore Hieronymus, prævidebat tamen, quantam ea emendatione sibi posset creare invidiam, ita pergens: Pius labor, sed periculosa præsumptio, judicare de cæteris ipsum ab omnibus judicandum; senis mutare linguam, & canescentem jam mundum ad initia retrahere parvulorum. Quis enim doctus pariter vel indoctus, cum in manus volumen assumpserit, & a saliva, quam semel imbibit, viderit discrepare, quod lectitat, non statim erumpat in vocem, me falsarium, me clamans esse sacrilegum, qui audeam aliquid in veteribus libris addere, mutare, corrigere? Adversus quam invidiam duplex caussa me consolatur: quod & tu, qui summus Sacerdos es, fieri jubes; & verum non esse, quod variat, etiam maledicorum testimonio comprobatur. Si enim Latinis exemplaribus fides est adhibenda, respondeant, quibus. Tot enim sunt exemplaria pene, quot codices. Sin autem veritas est quærenda de pluribus; cur non ad Græcam originem revertentes, ea, quæ a vitiosis interpretibus male edita, vel a præsumptoribus imperitis emendata perversius, vel a librariis dormitantibus aut addita sunt aut mutata, corrigimus? Neque vero ego de Veteri disputo Testamento, quod a septuaginta senioribus in Græcam linguam versum, tertio gradu ad nos usque pervenit… De Novo nunc loquor Testamento; quod Græcum esse, non dubium est, excepto apostolo Matthæo, qui primus in Judæa Euangelium Christi Hebraicis litteris edidit. Hoc certe quum in nostro sermone discordat, & diversos rivulorum tramites ducit; uno de fonte quærendum est.

[245] Deinde quid in quatuor Euangeliis præstiterit Hieronymus, post pauca docet his verbis: [quo id modo in Euangeliis præstiterit.] Igitur hæc præsens Præfatiuncula pollicetur quatuor tantum Euangelia, quorum ordo est iste, Matthæus, Marcus, Lucas, Joannes, codicum Græcorum emendata collatione, sed veterum. Quæ ne multum a lectionis Latinæ consuetudine discreparent, ita calamo temperavimus, ut his tantum, quæ sensum videbantur mutare, correctis, reliqua manere pateremur, ut fuerant. Canones quoque, quos Eusebius Cæsariensis episcopus, Alexandrinum sequutus Ammonium, in decem numeros ordinavit, sicut in Græco habentur, expressimus. Quod si quis de curiosis voluerit nosse, quæ in Euangeliis vel eadem vel vicina vel sola sint, eorum distinctione cognoscat. Magnus siquidem hic in nostris codicibus error inolevit, dum, quod in eadem re alius Euangelista plus dixit, in alio, quia minus putaverint, addiderunt. Vel dum eumdem sensum alius aliter expressit, ille, qui unum e quatuor primum legerat, ad ejus exemplum cæteros quoque æstimaverit emendandos. Unde accidit, ut apud nos mixta sint omnia, & in Marco plura Lucæ atque Matthæi: rursum in Matthæo plura Joannis & Marci, & in cæteris reliquorum, quæ aliis propria sunt, inveniantur. Quum itaque canones legeris, qui subjecti sunt, confusionis errore sublato, & similia omnium scies, & singulis sua quæque restitues. Hæc sufficiunt, ut studiosus lector intelligat, quantas quamque necessarias emendationes Latinis sui temporis Euangeliorum codicibus adhibuerit S. Hieronymus. Ipsos canones, quos a Græcis accepit, videre quoque fusius explicatos & expressos poterit in editione Veronensi.

[246] Hæc Euangeliorum correctio certo facta est, vivente Damaso. [Non absolvit totum ante mortem Damasi:] An non æque constat, an totius Novi Testamenti correctionem ante mortem Damasi Sanctus absolverit: nullam enim aliorum librorum dedicationem reperimus. Hac de causa magis conjicio, Damasum supremo morbo laborare cœpisse, dum corrigendis aliis Novi Testamenti libris occupabatur Hieronymus. Certe priora laudatæ Præfationis verba insinuant, totius Novi Testamenti correctionem a Damaso petitam. Generatim quoque asserit Sanctus: Novum Testamentum Græcæ fidei reddidi. Idem repetiit in Epistola 71 (alias 28) ad Lucinium, ubi hæc scribit: Septuaginta interpretum editionem & te habere non dubito; & ante annos plurimos diligentissime emendatam, studiosis tradidi. Novum Testamentum Græcæ reddidi auctoritati. Ut enim veterum librorum fides de Hebræis voluminibus examinanda est, ita novorum Græci sermonis normam desiderat. Clare iterum hic loquitur de toto Novo Testamento. Quod vero dicit de interpretatione Septuaginta, spectat ad Vetus Testamentum, & inferius probabitur.

[247] Placuit S. Augustino labor ab Hieronymo correctioni Euangeliorum impensus, [& forte non statim totum vidit Augustinus, cui placuit:] & in Epistola inter Hieronymianas 104 (alias 88) ad Hieronymum de ea emendatione scribit sequentia: Proinde non parvas Deo gratias agimus de opere tuo, quo Euangelium ex Græco interpretatus es: quia pene in omnibus nulla offensio est, quum Scripturam Græcam contulerimus. Unde si quisquam veteri falsitati contentiosus faverit, prolatis collatisque codicibus, vel docetur facillime vel refellitur. Et si quædam rarissima merito movent, quis tam durus est, qui labori tam utili non facile ignoscat, cui vicem laudis referre non sufficit? Ex his tamen S. Augustini verbis gemina oriri potest dubitatio: prima, quare de solo loquatur Euangelio; altera, cur dicat interpretatus es, non correxisti. Ad primam respondeo, de Euangelio loqui Augustinum, aut quia aliorum librorum emendationem adhuc ignorabat, aut quia multo plura in Euangeliis fuerant emendanda, quam in aliis Novi Testamenti libris: nam imprudenti quorumdam consilio ad singula Euangelia ex aliis multa fuerant adjecta, ut supra Hieronymus testatur num. 145. Ad secundam dico, interpretationem vocari, quia tam notabilis erat illa emendatio, ut Euangelia sic emendata possent dici ex Græco sermone translata. Nam ex Græco transtulit omnia, quæ Latine non erant bene expressa.

[248] [totum tamen Hieronymus correxit,] Hieronymus in Epistola 112 (alias 89) respondens Augustino, respiciensque ad allegata verba, sic loquitur: Et, si me, ut dicis, in Novi Testamenti emendatione suscipis, exponisque caussam, cur suscipias; quia plurimi linguæ Græcæ habentes scientiam, de meo possint Opere judicare &c. Substituit hic pro Euangelio Novum Testamentum, pro interpretatione emendationem, quamvis aliter locutus fuisset Augustinus. Itaque vel insinuat, quomodo loquendum fuisset Augustino; vel ipsum docet reliquos etiam libros a se correctos, si id forte ignorabat. Certe S. Hieronymus post Euangelium reliquos etiam Novi Testamenti libros correxit, idque ipsum Romæ statim post Euangelia absoluta cœpisse, nequaquam dubito. At verisimiliter, ut jam dixi, ægrotavit graviter, aut etiam obiit Damasus, ante opus absolutum. Eo autem defuncto, obtrectatores invidi in Virum sanctum graviter insurrexerunt, omniaque ejusdem dicta & facta paulatim ausi sunt carpere.

[249] [&, obstrepentibus licet æmulis,] Liquet hoc ex Epistola 27 (alias 102) ad Marcellam Romæ data, quam ita orditur Sanctus: Post priorem Epistolam … ad me repente perlatum est, quosdam homunculos mihi studiose detrahere, cur adversum auctoritatem veterum, & totius mundi opinionem, aliqua in Euangeliis emendare tentaverim. Quos ego cum possem meo jure contemnere (asino quippe lyra superflue canit:) tamen ne nos superbiæ, ut facere solent, arguant, ita responsum habeant: Non adeo me hebetis fuisse cordis, & tam crassæ rusticitatis (quam illi solam pro sanctitate habent, piscatorum se discipulos asserentes, quasi idcirco sancti sint, si nihil scierint) ut aliquid de Dominicis verbis aut corrigendum putaverim, aut non divinitus inspiratum: sed Latinorum codicum vitiositatem, quæ ex diversitate librorum omnium comprobatur, ad Græcam originem, unde & ipsi translata non denegant, voluisse revocare. Quibus si displicet fontis unda purissimi, cœnosos rivulos bibant &c.

[250] [verisimiliter Romæ absolvit:] Post alia postmodum afferenda, ad gregem illum imperitorum, quos bipedes asellos vocat, revertitur, simulque ostendit, etiam Epistolas S. Pauli a se correctas, dum tria ex illis allegat loca, sicut ante fuerant lecta, & sicut correxerat: Illi legant, inquit: “Spe gaudentes, tempori servientes”. Nos legamus: “Spe gaudentes, Domino servientes” Illi adversus presbyterum accusationem omnino putent recipiendam. Nos legamus: “Adversus presbyterum accusationem ne receperis, nisi sub duobus aut tribus testibus: peccantes autem coram omnibus argue.” Illis placeat: “Humanus sermo & omni acceptione dignus”. Nos cum Græcis, id est, cum Apostolo, qui Græce locutus est, erremus: “Fidelis sermo & omni acceptione dignus”. Hæc loca ostendunt, statim post Euangelia etiam emaculatas aliquot S. Pauli Epistolas, ut verisimile fiat totius Novi Testamenti emendationem Romæ fuisse peractam; nulli tamen (exceptis Euangeliis) dicatam, quod interim obiisset aut morti proximus esset Damasus. Non omnino tamen certum fit, Romæ omnia peracta.

[251] Quin imo ex variis S. Hieronymi locis oriri potest suspicio, [ubi etiam correxit Psalterium,] in eadem commoratione Romana correctum etiam fuisse textum Latinum Veteris Testamenti ex Græco Septuaginta interpretum. Nam verbis num. 246 datis testatur, se ante annos plurimos diligentissime emendatam studiosis tradidisse interpretationem Septuaginta. Similiter lib. 2 contra Rufinum num. 24 de emendato textu Latino Septuaginta interpretum ita loquitur: Egone contra Septuaginta interpretes aliquid sum loquutus, quos ante annos plurimos diligentissime emendatos, meæ linguæ studiosis dedi? Attamen illa postmodum fieri potuerunt. Verum de Psalterio clarius loquitur, dum lib. 2 contra Rufinum num. 30 hæc profert: Psalterium quoque, quod certe emendatissimum juxta Septuaginta interpretes nostro labore dudum Roma suscepit &c. Hoc Romæ a se correctum, rursum clarissimis verbis edicit in Præfatione ad Psalterium secundum Septuaginta, quod secunda etiam vice postmodum correxit, & tunc illa Præfatione munivit. Sic enim ibi loquitur: Psalterium Romæ dudum positus emendaram, & juxta Septuaginta interpretes, licet cursim, magna illud ex parte correxeram &c. Itaque de Psalterio nullum est dubium.

[252] Verum longe mihi probabilius & quasi certum apparet, [at non totum Vetus Testamentum.] laborem emendandi aut transferendi totam translationem Septuaginta interpretum serius a Sancto in Palæstina susceptum. Nam, ut videbimus suo loco, translulit S. Hieronymus puram Septuaginta interpretum editionem, quæ servabatur in Hexaplis Origenis Cæsareæ in Palæstina; non communem, quæ erat interpolata. At, dum Romæ commorabatur, necdum fuerat in Palæstina, nec viderat Cæsareæ Hexapla Origenis, ut nequaquam sit probabile, versionem ex iis & emendationem Romæ fuisse concinnatam. Unicum igitur, quod pro correctione Veteris Testamenti Romæ Sanctus præstitisse videtur, est qualiscumque emendatio Psalterii, quod Romæ prima vice correxit, sed non tam accurate, ut ipse insinuat verbis jam datis: Psalterium Romæ dudum positus emendaram, & juxta Septuaginta interpretes, licet cursim, magna illud ex parte correxeram. Altera Psalterii correctio aut translatio ex Hexaplis cum reliquis omnibus deinde exponetur.

§ XV. Liber adversus Helvidium: Epistola de Custodia virginitatis ad Eustochium: hujus occasione multi offensi. Aliæ duæ Epistolæ anni 384.

[Scribit Sanctus contra Helvidium,] Primum Opusculum post jam recensita ad Damasum S. Hieronymus in Catalogo ponit librum Adversus Helvidium de virginitate Mariæ perpetua. De scripto illo Opere pluribus aliis locis meminit sanctus Doctor. In Epistola ad Eustochium de Virginitate, quæ sequitur in Catalogo, ad illud num. 22 Eustochium remittit his verbis: Quantas molestias habeant nuptiæ, & quot sollicitudinibus vinciantur, in eo libro, quem adversus Helvidium de beatæ Mariæ perpetua virginitate edidimus, puto breviter expressum. Romæ scriptum esse hunc librum, declarat in Epistolam ad Galatas cap. 1 ℣ 19 his verbis: Memini me, dum Romæ essem, impulsu fratrum librum de sanctæ Mariæ virginitate edidisse perpetua. De eo rursum meminit in Matthæi cap. 12 ℣ 19. In Prologo Dialogi adversus Pelagianos alteram scribendi rationem profert, ita scribens: Adversum eos autem, qui me dicunt hoc Opus inflammatum invidiæ facibus scribere, breviter respondebo, numquam me hæreticis pepercisse, & omni egisse studio, ut hostes Ecclesiæ mei quoque hostes fierent. Helvidius scripsit contra sanctæ Mariæ virginitatem perpetuam. Numquid, ut ei responderem, ductus invidia sum, quem omnino in carne non vidi? In ipso adversus Helvidium libro num. 16 ait: Ego ipse, qui contra te scribo, quum in eadem tecum urbe consistam, albus, ut aiunt, aterve sis, nescio. Erat igitur & Helvidius Romæ, sed Hieronymo ignotus.

[254] [vivente adhuc Damaso,] In Epistola 48 (alias 50) ad Pammachium num. 17 de hoc libro & secuta paulo post Epistola ad Eustochium, ita loquitur: Dum adviveret sanctæ memoriæ Damasus, librum contra Helvidium de beatæ Mariæ virginitate perpetua scripsimus, in quo necesse fuit nobis ad virginitatis beatitudinem prædicandam multa de molestiis dicere nuptiarum. Num vir egregius & eruditus in Scripturis, & virgo Ecclesiæ Virginis doctor, aliquid in illo sermone reprehendit? In libro quoque ad Eustochium multo duriora de nuptiis diximus, & nemo super hac re læsus est. Amator quippe castitatis præconium pudicitiæ intenta aure captabat. Ex his habemus, vivente Damaso, librum contra Helvidium fuisse scriptum, eumque a Damaso lectum. Quod ambiguum est de Epistola ad Eustochium, ut inferius exponam. Cum autem Damasus obierit mense Decembri anni 384, scriptus fuerit eodem anno 384 liber adversus Helvidium post memorata ad Damasum Opuscula, ut habet ordo scriptorum ab ipso Hieronymo concinnatus. De illo etiam libro meminit Hieronymus in Ezechielem lib. 13 ad cap. 44 his verbis: Super qua quæstiuncula Romæ adversum Helvidium, illius temporis hæreticum, in adolescentia non grandem librum scripsisse me novi. Liceat breviter observare, in adolescentia librum dici scriptum, quia etiam tum in studiis Scripturarum adolescebat, & novos postea adivit magistros. Erat tamen quinquagenario major, & biennio post, quando Didymum adivit, jam canis spargebatur caput, & magistrum potius, quam discipulum, decebat, ut observat ipse in Epistola 84 (alias 65).

[255] [de perpetua virginitate] Prava Helvidii dogmata, quæ homo indoctus inculcare nitebatur, erant duo, primum quod beatissima Dei Genitrix post natum Christum alios ex Josepho filios peperisset, qui Fratres Domini dicebantur; alterum, quod virginitas non præstet conjugio. Non inquiro, an vera sint omnia, quæ de Helvidio asseruit Gennadius in Catalogo cap. 32. Hoc abunde constat, hominem fuisse nec eloquentia nec eruditione præstantem, prorsusque obscurum. Opusculum suum S. Hieronymus exorditur hoc modo: Nuper rogatus a fratribus, ut adversus libellum cujusdam Helvidii responderem, facere distuli: non quod difficile fuerit, hominem rusticanum, & vix primis quoque imbutum litteris, super veri assertione convincere; sed ne respondendo dignus fieret, qui vinceretur. Huc accedebat, quod homo turbulentus, & solus in universo mundo sibi & laicus & sacerdos (qui, ut ait ille *, loquacitatem facundiam existimat, & maledicere omnibus bonæ conscientiæ signum arbitratur) accepta materia disputandi, amplius inciperet blasphemare, & quasi de sublimi loco in totum orbem ferre sententiam: meque, quia veritate non posset, laceraret conviciis. Verum quia hæ omnes tam justæ silentii mei causæ, ob scandalum fratrum, qui ad ejus rabiem movebantur, justiori fine cessarunt, jam ad radices infructuosæ arboris Euangelii securis est admovenda, & cum infœcunditate foliorum tradenda flammis, ut discat aliquando reticere, qui numquam didicit loqui.

[256] Post invocationem sanctissimæ Trinitatis, de methodo, [beatissimæ Virginis Matris.] qua scripturus erat, ita loquitur: Non campum rhetorici desideramus eloquii, non dialecticorum tendiculas nec Aristotelis spineta conquirimus. Ipsa Scripturarum verba ponenda sunt: ipsis, quibus adversum nos usus est, testimoniis revincatur, ut intelligat, se & legere potuisse, quæ scripta sunt, & non potuisse, quæ pietate roborata sunt, cognoscere. Ubi vero argumenta Helvidii diserte subverterat, & Catholicam sententiam confirmarat, in fine ipsum alloquitur hac orationis clausula: Rhetoricati sumus, & in morem declamatorum paululum lusimus. Tu nos, Helvidi, coëgisti, qui jam Euangelio coruscante, ejusdem vis esse gloriæ virgines & maritatas. Et quia arbitror, te veritate superatum, ad detractionem vitæ meæ, & ad maledicta converti (solent enim hoc & mulierculæ facere, quæ victoribus dominis male optant in angulis) illud dico præveniens, gloriæ mihi fore tua convitia, quum eodem, quo Mariæ detraxisti, ore me laceres, & caninam facundiam Servus Domini pariter experiatur & Mater. Ceterum Helvidium num. 16 comparat cum obscuro nebulone, qui templum Dianæ incendit, ut, cum non posset recte factis, saltem flagitio sibi nomen acquireret; ideoque mirandum non est, quod hominem ex vanitate ad impia dogmata delapsum subinde contemptim tractaverit, ut salutarem incuteret pudorem, si fieri posset.

[257] Post dictum librum S. Hieronymus ponit Epistolam Ad Eustochium de Virginitate servanda. [Scribit præcepta vivendi S. Eustochio virgini,] Verbis num. 254 datis librum vocat Sanctus. Et revera Opusculum illud, licet passim Epistolis annumeretur, interque illas sit vigesima secunda, tantæ est molis, ut merito liber vocari possit, aliosque nonnullos Hieronymi libros prolixitate superet. De S. Eustochio egi ad XXVIII Septembris, ibique compendio recensui præclara vivendi præcepta, quæ eidem in ætate puellari virginitatem professæ dedit in hoc libello S. Hieronymus. Veniet tamen nobilissima illa Virgo, quæ Hieronymum usque ad mortem habuit morum magistrum, sæpius per decursum commemoranda, uti & mater ejus S. Paula, vidua sanctissima, quæ ab Hieronymo semel Romæ cognito numquam deinceps recedere voluit. Hujus quoque Vita apud nos data est ad XXVI Januarii, ubi nobilissimæ viduæ insignes virtutes latius videri poterunt. Hic solum inquiram, quo modo nata videatur familiaritas S. Hieronymi cum S. Paula ejusque filiabus, & cum S. Marcella, illustrissima similiter vidua, de qua actum est ad XXXI Januarii. Prima fuisse videtur Marcella, quæ amore sacrarum Scripturarum in familiaritatem S. Hieronymi insinuare se conata est: cumque amica esset S. Paulæ, & ad pietatem, quam prior professa erat, quasi magistra, per Marcellam nata videtur consuetudo, quæ inter Paulam & Hieronymum orta est maxima. Hujus conjecturæ fundamentum lectorum oculis breviter objiciam.

[258] [cujus matri S. Paulæ videtur innotuisse per S. Marcellam:] S. Hieronymus in Epistola 127 (alias 16) ad Principiam virginem S. Marcellæ Epitaphium seu vitæ compendium concinnavit. In eo autem observat, Marcellam fuisse nobilium feminarum primam, quæ institutum monachorum Romæ imitari voluit. Deinde num. 5 dicit: Hujus amicitiis fruita est Paula venerabilis: in hujus cubiculo nutrita Eustochium virginitatis decus, ut facilis æstimatio sit, qualis magistra, ubi tales discipulæ. Hæc ostendunt, Marcellæ quasi discipulas fuisse Paulam & Eustochium. Qua vero industria Hieronymus a Marcella fuerit pertractus, docet num. 7 his verbis: Denique quum & me Romam cum sanctis pontificibus Paulino & Epiphanio ecclesiastica traxisset necessitas, … & verecunde nobilium feminarum oculos declinarem, ita egit secundum Apostolum importune, opportune, ut pudorem meum sua superaret industria. Et quia alicujus tunc esse nominis existimabar super studio Scripturarum, numquam convenit, quin de Scripturis aliquid interrogaret; nec ut statim acquiesceret, sed moveret e contrario quæstiones; non ut contenderet, sed ut quærendo disceret earum solutiones, quas opponi posse intelligebat. Dum ait, pudorem, quo nobilium feminarum oculos declinabat, a Marcella fuisse superatum, abunde insinuat, primam illam fuisse, quacum de sacrarum Scripturarum intelligentia agere cœpit. Ex hisce igitur sponte fluit conjectura jam data, Marcellæ opere Paulam & Eustochium factas esse S. Hieronymi discipulas. Potuit tamen Sanctus Paulæ etiam innotescere per Paulinum & Epiphanium.

[259] [Epistola illa anno 384 data, vivente verisimiliter Damaso,] Ex multis vero Epistolis, quas ad sanctas illas mulieres Romæ scripsit Hieronymus, prima recensetur prolixa, qua de agimus, ad Eustochium Epistola. Scriptam autem hanc suspicamur, rogante Paula, & verisimiliter etiam Marcella, ipsaque desiderante Eustochio. Utrum scripta fuerit, vivente Damaso Papa, utcumque ambiguum est ex verbis num. 254 recitatis. Nam Damasus clare dicitur legisse librum adversus Helvidium; de Epistola vero ad Eustochium diserte id non affirmatur. Cum tamen in ipsa Epistola num. 22 Papæ Damasi fiat mentio, nec addatur sanctæ memoriæ aut aliud obitus ejus indicium, probabilius videtur, scriptam esse Epistolam, vivente Damaso. Quapropter eam existimo exaratam anno 384 ad finem vergente. Ex ipsa quoque Epistola num. 15 habetur, Blæsillam Eustochii sororem natu maximam viro fuisse orbatam, antequam hanc scriberet Hieronymus. Quin & Tillemontius Nota 29 existimat, Blæsillam jam tum fuisse conversam ad vitam illam piam austeramque, quam quatuor fere mensibus ante mortem inchoavit. At mihi plane contrarium videtur. Verba ipsa subjungo: Et quidem molestias nuptiarum, & incerta conjugii, domestico exemplo didicisti, quum soror tua Blæsilla, ætate major, sed proposito minor, post acceptum maritum septimo mense viduata est. O infelix humana conditio, & futuri nescia! & virginitatis coronam, & nuptiarum perdidit voluptatem. Et quamquam secundum pudicitiæ gradum teneat viduitas, tamen quas illam per momenta sustinere existimas cruces, spectantem quotidie in sorore, quod ipsa perdiderit, & quum difficilius experta careat voluptate, minorem continentiæ habere mercedem. Sit tamen & illa secura, sit gaudens. Centesimus (virginum) & sexagesimus (viduarum) fructus de uno sunt semine castitatis. Hæc omnia honestam indicant viduam, qualis post mortem mariti aliquo tempore fuit Blæsilla; non ferventissimam illam mundoque mortuam, qualem fuisse tribus aut quatuor ultimis mensibus Blæsillam, testatur Hieronymus in Epistola 39 (alias 25) ad Paulam. Quapropter nihil est in Epistola ad Eustochium, quod probet, scriptam post annum 384.

[260] In illa autem Epistola S. Hieronymus non modo præclara Eustochio dedit documenta, [Romanos non paucos offendit, quod vitia] sed multorum etiam graviter perstrinxit vitia; cum ut sacra virgo ab iis caveret, tum ut pericula ex alienis nascentia cognosceret, ac verisimiliter etiam ut multos simul erudiret. Hæc Sanctus præstabat consueta sibi libertate & eloquentia, ea tamen cautela, ut solum inveheretur in vitia multis communia, & personas nominatim non aggrederetur. Hac de causa nullus poterat irasci, nisi qui se obnoxium fateretur. Verumtamen multorum contra S. Hieronymum ora aperta sunt occasione illius Epistolæ, idque ipse satis indicat in Epistola 52 (alias 8) ad Nepotianum decennio serius scripta, quæ similiter vivendi præcepta continet pro clericis & monachis. Hanc enim concludit hoc epilogo: Coëgisti me, Nepotiane carissime, lapidato jam Virginitatis libello, quem sanctæ Eustochio Romæ scripseram, post annos decem rursus Bethleem ora reserare, & confodiendum me linguis omnium prodere. Aut enim nihil scribendum fuit, ne hominum judicium subiremus: quod tu facere prohibuisti; aut scribentes nosse, cunctorum adversum nos maledicorum tela esse torquenda.

[261] Quid vero in illa Epistola maxime oculos Romanos offenderit, [in ea libere perstringerentur. Rufinus] Sanctus insinuat in Epistola 27 (alias 102) ad Marcellam his verbis: Unum miser loquutus, quod virgines sæpius deberent cum mulieribus esse, quam cum masculis, totius oculos Urbis offendi, cunctorum digitis notor, “Multiplicati sunt super capillos capitis mei, qui oderunt me gratis, & factus sum eis in parabolam”. Et tu putas, me aliquid deinceps locuturum? Rufinus, qui irato adeo animo contra Hieronymum scripsit, ut frequenter videatur præ iracundia non expendisse, quæ accusabat, lib. 2 Invectivarum num. 4 multo plura accusat. Libellum quemdam, inquit, de conservanda Virginitate Romæ positus scripsit: quem libellum omnes pagani & inimici Dei, apostatæ & persecutores, & quicumque sunt, qui Christianum nomen odio habent, certatim sibi describebant, pro eo, quod omnem ibi Christianorum ordinem, omnem gradum, omnem professionem, universamque pariter fœdissimis exprobrationibus infamavit Ecclesiam: & ea, quæ gentiles falso in nos conferre crimina putabantur, iste vera esse, imo multo pejora a nostris geri, quam illi criminabantur, asseruit. Verum, si qui forte gentiles Opusculum istud S. Hieronymi exscripserint, id facere poterant ob eloquentiam. Certe ex illa Epistola non poterant discere occulta & legibus punienda Christianorum crimina, sed solum vitia omnibus conspicua, quæ nec ipsi poterant ignorare, modo curiose in omnium ordinum mores vellent inquirere.

[262] Ejusmodi paucorum vitia improbari a sanctioribus, nec omnibus esse communia, [ejus causa Hieronymum accusans, refutatur.] ex Opusculo Hieronymi intelligebant gentiles; indeque majorem potius, quam minorem, de sanctitate morum Ecclesiæ Catholicæ æstimationem concipere debebant. Quæ Rufinus protulit ad ridiculam illam accusationem probandam, risu magis sunt digna, quam seria refutatione. Nullus ægre ferre debebat Opusculum sancti Doctoris, qui generaliter monuit, ne peccaretur. Poterat merito Sanctus cum Apostolo dicere Gal. 4 ℣ 16: Ergo inimicus vobis factus sum, verum dicens vobis? Noverat ipse Hieronymus, veritatem peccantibus odiosam esse, multosque semper reperiri, qui erubescunt audire ea, quæ non erubuerunt facere. Hinc in Epistola 40 (alias 100) ad Marcellam ita loquitur: Medici, quos vocant chirurgicos, crudeles putantur, & miseri sunt. An non est miseria, alienis non dolere vulneribus, & mortuas carnes inclementi secare ferro? non horrere curantem, quod horret ipse, qui patitur, & inimicum putari? Ita se natura habet, ut amara sit veritas, blanda vitia existimentur. Noverat hæc, inquam, Hieronymus. At maluit prodesse, quam placere hominibus. Nec umquam Ecclesiæ multum profuisset, si fuisset ex iis, de quibus Deus Isaiæ 56 ℣ 10: Speculatores ejus cæci omnes, nescierunt universi: canes muti non valentes latrare.

[263] [Aliæ duæ Epistolæ anno 384 datæ.] Epistola 23 (alias 24) & sequens 24 (alias 15,) omnium primæ inter scriptas ad Marcellam ponuntur in editione Veronensi. Prior agit de exitu Leæ viduæ, eodem die defunctæ, quæ morum sanctitate insignis, virginum monasterio præfuerat. Explicabat Hieronymus Marcellæ aliisque præsentibus Psalmum 72, quando mors S. Leæ, de qua actum est apud nos ad XXII Martii, nuntiata est, ut declarat his verbis: Quum hora ferme tertia hodiernæ diei septuagesimum secundum Psalmum … legere cœpissemus … repente nobis nuntiatum est, sanctissimam Leam exisse de corpore. Hac igitur occasione Sanctus hanc scripsit Epistolam, quæ breve continet S. Leæ elogium, apud nos datum ad XXII Martii. Biduo post data est sequens Epistola de Laudibus Asellæ, ut liquet ex initio. Nemo reprehendat, inquit, quod in Epistolis aliquos aut laudamus aut carpimus: quum & in arguendis malis sit correptio cæterorum, & in optimis prædicandis bonorum ad virtutem studia concitentur. Nudiustercius de beatæ memoriæ Lea aliqua dixeramus; illico pupugit animum, & mihi venit in mentem, non debere nos tacere de virgine, qui de secundo ordine castitatis loquuti sumus. Igitur Asellæ nostræ vita breviter explicanda est &c. De S. Asella agendum est ad VI Decembris, ubi elogium de vivente scriptum cum aliis dari poterit. Interim observo, scriptas esse has Epistolas circa tempus, quo obiit Prætextatus, homo gentilis, pro anno 385 consul designatus. Nam in priori mentio fit de Prætextato recentissime defuncto. Mortem autem Prætextati figendam sub finem anni 384, probabo § 18. Quapropter ambæ hæ Epistolæ sub finem anni 384 datæ sunt, ideoque eas hic recensui post alia ejusdem anni scripta. Fieri quidem potest, ut aliæ quædam ad Marcellam præcesserint: sed id saltem incertum est, & fortasse omnes, quas mox recensebo, spectant ad annum 385, aut certe ad exeuntem annum 384. At adeo incertis immorari non lubet, præsertim cum parum intersit, unone an altero anno sint scriptæ. Quapropter pergam cum illo dubio ad reliquas, dum prius exposuero, quid S. Hieronymus in gratiam aliquot matronarum ac virginum viva voce præstiterit.

[Annotata]

* Tertullianus

§ XVI. Sanctus Marcellæ, Paulæ, aliisque sacras Litteras exponit partim verbo partim scripto: recensentur Epistolæ ad illas datæ.

[Recensentur viduæ & virgines sanctæ,] Sacras Litteras a S. Hieronymo viva voce frequenter expositas sanctis viduis Marcellæ & Paulæ, insinuant aliquot locis Epistolæ ad illas eumdem in finem datæ. Idem officium a S. Hieronymo præstitum Blæsillæ tunc viduæ, docet Præfatio Commentariorum in Ecclesiasten, in qua ad Paulam Blæsillæ matrem ejusque sororem Eustochium ita scribit Sanctus: Memini me ante hoc ferme quinquennium, quum adhuc Romæ essem, & Ecclesiasten sanctæ Blæsillæ legerem, ut eam ad contemptum istius seculi provocarem, & omne, quod in mundo cerneret, putaret esse pro nihilo, rogatum ab ea, ut in morem Commentarioli obscura quæque dissererem, ut absque me posset intelligere, quæ legebat. Hac ratione Blæsillam a mundi vanitatibus ad vitam piissimam induxit: sed ob secutam ejus mortem dilatus est Commentarius. Inter has Sancti discipulas erat etiam Eustochium, ut liquet ex Epistola 30 (alias 155) ad Paulam, ubi dicit: Saluta Blæsillam & Eustochium, tirunculas nostras. Saluta Felicianam, vere carnis & spiritus virginitate felicem. Saluta reliquum castitatis chorum, & domesticam tuam ecclesiam. Ex his generatim salutatis nonnullæ etiam procul dubio erant Hieronymi in sacris Litteris discipulæ.

[265] Nam in Epistola 45 (alias 99) ad Asellam virginem sic habet: [quibus Hieronymus Romæ sacras Litteras] Multa me virginum crebro turba circumdedit. Divinos libros, ut potui, nonnullis sæpe disserui. Lectio assiduitatem, assiduitas familiaritatem, familiaritas fiduciam fecerat. Ex his fuit ipsa Asella, virgo sanctissima. Marcellina quoque & Felicitas, quas in illa Epistola salutat, ex hisce fuisse videntur. Prior verisimiliter erat S. Marcellina virgo, soror S. Ambrosii, quæ Romæ tunc habitabat. De ea apud nos actum ad XVII Julii. Altera mihi aliunde ignota. In eadem rursum Epistola, & in aliis, salutat Albinam matronam, S. Marcellæ matrem. Verbis supra datis salutat & Felicianam virginem. Fuerunt certe & plures aliæ virgines & viduæ, quas instruxit Romæ S. Hieronymus. An vero illis annumerandæ sint S. Lea vidua, quam laudavit defunctam elogio, & Principia virgo, quæ post discessum Hieronymi cum S. Marcella habitare cœpit; non ausim certo edicere. Nam S. Leam, ut ait in elogio, unius cubiculi secreta vallabant, ut fortasse numquam exiret monasterio, cui præerat. Principia vero admodum tenellæ tum erat ætatis, quandoquidem, capta anno 410 per Gothos Roma, id est, post annos viginti sex ejus pudicitiæ timebat S. Marcella, ut colligitur ex hujus Epitaphio ad Principiam scripto. Attamen credibile est, Principiam una cum Marcella expositionibus S. Hieronymi subinde interfuisse, uti interfuit tenella Eustochium cum S. Paula; & S. Leam scriptis ejus saltem non caruisse.

[266] Jam vero hæ prælectiones sacræ Scripturæ sic videntur institutæ, ut plures simul convenirent, sive in domo S. Paulæ id fieret, sive in S. Marcellæ, sive modo in una, [exposuit. Habitasse Sanctum in parte palatii S. Marcellæ] modo in altera. Vix enim dubitari potest, quin illi conventus haberentur apud Paulam aut Marcellam, & alterutra semper adesset, si forte neutra ad alterius palatium ea de causa pergeret. Tillemontius art. 23 suspicatur, Hieronymo hospitium fuisse in palatio S. Marcellæ, quia in laudato Marcellæ Epitaphio num. 8 ad Principiam scribit sequentia: In nostrum locum statim audivimus te illius adhæsisse consortio, & numquam ab illa ne transversum quidem unguem, ut dicitur, recessisse. Favet huic suspicioni, quod Albinam Marcellæ matrem pro sua habuerit matre, Marcellamque ipsam pro sorore. Nam in Epistola 45 ad Asellam eas salutari jubet his verbis: Saluta matrem Albinam sororemque Marcellam. Et in Epistola 32: Albinam communem matrem valere cupio, … eamque per te salutari obsecro. Hæc suspicionem ingerunt, sed rem certam non faciunt, cum litteræ ultro citroque mitterentur. Verum cum amplissima essent nobilium Romanorum palatia, poterat Hieronymus in amplissima Marcellæ domo habere habitationem aliquam a ceteris remotam, in qua & studeret, cibum caperet, quiesceret, & in qua litteras a Marcella acciperet per internuntium, suasque ad ipsam daret.

[267] [aut S. Paulæ, minus est probabile:] Similis conjectura fieri potest de hospitio S. Hieronymi in palatio S. Paulæ, ubi certe hospitium habuit S. Epiphanius: illaque conjectura vires acquiret ex calumnia, quæ per malevolos contra Hieronymum & S. Paulam fuit sparsa, ut postea videbimus. Attamen probabilius puto, S. Hieronymum degisse in domo aliqua ab utriusque palatio separata; cum quod nullibi clare edicat, in alterutrius palatio hospitatum se fuisse, tum quod pauper aliquod hospitium habuisse videatur. Nam in Epistola 42(alias 149) ad Marcellam hac ratione excusat brevitatem Epistolæ, Quoniam amicis, inquit, & qui ad nostrum hospitiolum convenerunt, præsentiam nostram negare non possumus. Rursum in Epistola 32 (alias 74) ad Marcellam, cum alio opere detentus multa scribere non potuisset, ait, se duas Epistolas alias mittere, Ne, inquit, Currentius noster forte frustra cucurrerit. Hæc autem verba longiorem innuunt a Marcella distantiam, quam sit partium ejusdem palatii.

[268] [certe cum mulieribus verecunde agebat.] Quidquid autem sit de Sancti hospitio, id certissimum est, cautissimam fuisse conversationem S. Hieronymi cum sanctis illis matronis. De S. Marcella in ejus Epitaphio ait num. 3: Nullum clericorum aut monachorum (quod amplæ domus interdum exigebat necessitas) vidit absque arbitris. De Paula dicit in Epistola 45 ad Asellam: Quam manducantem numquam vidi. Ibidem num. 2 universim de conversatione sua cum virginibus, quibus sacras Litteras disserebat, calumnia appetitus, ita loquitur: Dicant, quid umquam in me aliter senserint, quam Christianum decebat. Pecuniam cujusquam accepi? munera vel parva vel magna non sprevi? in manu mea æs alicujus insonuit? Obliquus sermo, oculus petulans fuit?… Numquid domum alicujus lascivioris ingressus sum? Numquid me vestes sericæ, nitentes gemmæ, picta facies, auri rapuit ambitio? Hæc de sua in conversatione cum mulieribus verecundia & honestate Sanctus.

[269] [Quantum in Scripturis profecerit S. Marcella,] Quantum vero ex illa brevi tempore profecerit S. Marcella, colligitur ex hujus Epitaphio num. 7, ubi eam Sanctus hisce verbis prædicat: Quid in illa virtutum, quid ingenii, quid sanctitatis, quid puritatis invenerim, vereor dicere, ne fidem credulitatis excedam, & tibi majorem dolorem incutiam, recordanti, quanto bono carueris. Hoc solum dicam, quod quidquid in nobis longo fuit studio congregatum, & meditatione diuturna quasi in naturam versum; hoc illa libavit, hoc didicit, atque possedit, ita ut post profectionem nostram, si de aliquo testimonio Scripturarum esset oborta contentio, ad illam judicem pergeretur. Et quia valde prudens erat, & noverat illud, quod appellant philosophi τὸ πρέπον, id est, decere quod facias; sic ad interrogata respondebat, ut etiam sua non sua diceret; sed vel mea vel cujuslibet alterius, ut in eo ipso, quod docebat, se discipulam fateretur. Sciebat enim dictum ab Apostolo: “Docere autem mulieri non permitto”: ne virili sexui & interdum sacerdotibus, de obscuris & ambiguis sciscitantibus, facere videretur injuriam. Ita Hieronymus, ex cujus ad Marcellam Epistolis satis colligitur, ipsam privatim instrui voluisse de difficillimis, quorum expositio maxime erat petenda ex notitia linguæ Hebraicæ. Hinc autem colligimus, reliqua didicisse Marcellam, disserente ad plures simul Hieronymo.

[270] Epistolas ad Marcellam Romæ eo tempore scriptas in catalogo ita recenset Sanctus: [Epistolas complures scribit] Ad Marcellam Epistolarum librum unum. Sunt illæ numero sexdecim, quarum ordo ex generali hac recensione nequit dari. Duas sub finem anni 384 datas jam recensui. Ex aliis nonnullæ ad eumdem fortasse annum spectant, & forte etiam ante illas sunt scriptæ. At certo id dici aut probari nequit. Itaque ex reliquis prius recensebo illas, quæ pertinent ad expositionem Scripturarum, ubi non liquet, alias fuisse interpositas. Ex his prima occurrit, quæ in editione Veronensi est Epistola 25 (alias 136) cujus occasionem Sanctus ita exponit: Nonagesimum Psalmum legens, in eo loco, quo scribitur: Qui habitat in adjutorio Altissimi, in protectione Dei cæli commorabitur, dixeram apud Hebræos pro Deo cæli esse positum SADDAI: … unumque esse de decem nominibus, quibus apud Hebræos Deus vocatur. Illico studiosissime postulasti, ut tibi universa nomina cum sua interpretatione digererem. Faciam, quod petisti. Tum subditur decem Dei nominum brevis expositio.

[271] Quæ sequitur Epistola 26 (alias 137) explicat nomina quædam Hebraica, [ad explananda sacræ Scripturæ loca,] in Scripturis Græcis & Latinis relicta. Epistolam sic orditur: Nuper, cum pariter essemus, non per epistolam, ut ante consueveras, sed præsens ipsa quæsisti, quid ea verba, quæ ex Hebræo in Latinum non habemus expressa, apud suos sonarent: curque sine interpretatione sint posita, ut est illud, Alleluia, Amen, Maran atha, ephod. Respondet ad omnia Hieronymus, excepta expositione vocis Ephod; additque: Vellem tibi aliquid & de Diapsalmate scribere, quod apud Hebræos scribitur SELA; & de Ephod, & de eo, quod in cujusdam Psalmi titulo habetur AIELETH, & cæteris istiusmodi &c. Ex his colligitur, duas Epistolas mox memorandas ista posteriores esse. Præcessit illas Epistola 27 (alias 102) jam bis laudata, qua obtrectatoribus suis, qui correctionem Euangeliorum reprehendebant, & Epistolam ad Eustochium, libere respondet, quamvis breviter. Nam illa inchoatur hoc modo: Post priorem Epistolam, in qua de Hebræis verbis pauca perstrinxeram, ad me repente perlatum est, quosdam homunculos mihi studiose detrahere &c. Verba cum responso dedi num. 249.

[272] [in illis subinde obtrectatoribus respondens.] Verum ex iis, quæ ad Marcellam subjungit Sanctus, videtur illa desiderasse pro mitissimo suo ingenio, ut iniquissimis calumniatoribus mansuete responderet Hieronymus. Sic enim habet: Scio te, quum ista legeris, rugare frontem, & libertatem meam rursum seminarium timere rixarum; ac meum, si fieri potest, os digito velle comprimere, ne audeam dicere, quæ alii facere non erubescunt. Dubito tamen, an serio Marcella ipsa Hieronymi in scribendo libertatem improbaverit. Fortasse alienas ipsa querelas ad Hieronymum detulit, & ad illas magis respondit Sanctus, quam ad ipsius Marcellæ de illa Hieronymi libertate judicium. Forte ad idem fere tempus pertinet similis ad Marcellam Epistola 40 (alias 100) jam laudata num. 262, in qua respondet Onaso Segestano, homini ignoto, nisi forte fictitio nomine obtrectatores suos generatim designet. Hæc autem Epistola cum minime pertineat ad Marcellam, mulierem suavissimam, & unice refutet homines suspiciosos, qui omnia, quæ scriptis suis contra vitia Hieronymus inserebat, in se dicta suspicabantur, verisimile fit, non ægre tulisse Marcellam, quod Sanctus in Epistolis ad se directis contra obtrectatores se defenderet.

[273] [Aliæ de quæstionibus] Quocumque autem tempore illa fuerit scripta, aliquo tempore post 26 & 27 data est Epistola 28 (alias 138) de Diapsalmate. Hanc ita exorditur Sanctus: Quæ acceperis, reddenda sunt cum fœnore, sortisque dilatio usuram parturit. De Diapsalmate nostram sententiam flagitaras: epistolæ brevitatem caussati sumus, & rem libri non posse explicari litteris pertexuimus. Verum quid prodest ad ἐργοδιώκτην (id est, exactorem operis) meum? Major tibi cupiditas silentio concitatur. Itaque, ne te diutius traham, habeto pauca pro pluribus. Post expositionem suam subjungit: Hæc nos de intimo Hebræorum fonte libavimus, non opinionum rivulos persequentes, neque errorum, quibus totus mundus repletus est, varietate perterriti; sed cupientes & scire & docere, quæ vera sunt. Tum expositionem Origenis Latinam facit, concluditque Epistolam his verbis: Hucusque Origenes, cujus nos maluimus in hac disputatione dumtaxat imperitiam sequi, quam stultam habere scientiam nescientium.

[274] [sacræ Scripturæ] Extorsit non diu post Marcella Epistolam 29 (alias 130) de quæstione olim proposita, saltem ex parte, nimirum de Ephod & Theraphim. Sentiebat Hieronymus difficultatem ejusmodi quæstionum, eamque mox declarat: Epistolare officium est, inquit, de re familiari, aut de quotidiana conversatione aliquid scribere, & quodammodo absentes inter se præsentes fieri, dum mutuo, quid aut velint, aut gestum sit, nuntiant: licet interdum confabulationis tale convivium doctrinæ quoque sale condiatur. Verum tu, dum tota in tractatibus occuparis, nihil mihi scribis, nisi quod me torqueat, & Scripturas legere compellat. Denique heri famosissima quæstione proposita, postulasti, ut, quid sentirem, statim rescriberem. Quasi vero Pharisæorum teneam cathedram, ut, quotiescumque de verbis Hebraicis jurgium est, ego arbiter & litis sequester exposcar… Sed quia vector & internuntius sermonis nostri redire festinat, rem grandem celerius dicto, quam habeo: licet de Scripturis sanctis disputanti non tam necessaria sint verba, quam sensus. Ad quæstiones deinde ita respondet, ut de ea Epistola meminerit in 64 de Veste sacerdotali ad Fabiolam.

[275] Post expositionem eruditam, cui non deest solida eloquentia, [ad eamdem] in fine adjungit sequentia: Quam vellem nunc tibi omnem habitum sacerdotalem exponere, & per singulas vestium species divina ostendere sacramenta. Verum quia in hoc ipso brevitatem epistolæ excessimus, & Josephus & Philo, viri doctissimi Judæorum, multique de nostris id latissime persequuti sunt, quorum, ut aiunt, voce audies me: quæ de cætero velis, præsens percunctator præsentem, ut, si quid forte nescimus, sine teste, sine judice, in fida aure moriatur. Mater communis si valeat, gaudeo, & ut valeat, Dominum precor. Nos, ut scis, Hebræorum lectione detenti, in Latina lingua rubiginem obduximus; in tantum ut loquentibus quoque nobis stridor quidam non Latinus interstrepat. Unde ignosce ariditati: “Etsi imperitus sum sermone, inquit Apostolus, sed non scientia”. Illi utrumque non deerat, & unum humiliter renuebat. Nobis utrumque deest, quia & quod pueri plausibile habueramus, amisimus; nec scientiam, quam volebamus, consequuti sumus, juxta Æsopici canis fabulam, dum magna sectamur, etiam minora perdentes. Ita humiliter Hieronymus & perfectam sibi scientiam Scripturarum abjudicat, & eloquentiam suam perpetua fere lectione sermonis Hebraici, cui accedebat per totum fere decennium omissa poëtarum & oratorum lectio, multum detrimenti passam affirmat. Crevit revera in Hieronymo scientia Scripturarum, quam secutis aliquot annis magno studio conatus est perficere. Attamen jam eo tempore tanta videtur fuisse, ut nulli tunc viventium cederet, quamvis humilitas Hieronymi, qui noverat, quid sibi deesset, contrarium credere potuerit. Eloquentia etiam mascula & succi plena, etsi flosculorum fortasse aliquid perdidisset, nulli certe Latinorum cessisse videtur.

[276] Restat ad Marcellam de locis obscuris sacræ Scripturæ Epistola 34 (alias 141) qua exponuntur loci aliquot Psalmi 126, [Epistolæ.] & maxime quid sit panis doloris, & quid filii excussorum. Nullo autem liquet indicio, sitne hæc prior an posterior modo recensitis. Cum porro cogeretur ibi refutare opinionem male fundatam S. Hilarii, id facit modestissime cum elogio illius Sancti, occasionem erroris attribuens Heliodoro presbytero, cujus ope usus erat pro sermone Græco, & ignorantiæ sermonis Hebraici. Tantum virum, inquit, & temporibus suis disertissimum reprehendere non audeo: qui & confessionis suæ merito, & vitæ industria, & eloquentiæ claritate, ubicumque Romanum nomen est, prædicatur. Claudit Epistolam hisce verbis: Quum hæc furtivis, ut aiunt, operis ad lucubratiunculam velox notarii manus, me dictante, signaret, & plura dicere cogitarem, jam ferme quarta noctis hora excesserat: & repente stimulis quibusdam dolentis stomachi suscitatus, in orationem prorupi, ut saltem reliquo horarum spatio, subrepente somno frustraretur infirmitas. Dubitat Tillemontius, art. 30, utrum Epistola illa sit Romæ scripta, an deinde in Palæstina. At nequeo ego dubitare, quin Romæ sit scripta, cum abrupta sit ob stomachi dolorem. Poterat enim postridie prosequi Sanctus, si erat in Palæstina. At Romæ eodem die responsum exspectabat Marcella.

[277] Romæ etiam procul dubio scripta est ad Marcellam Epistola 37 (alias 133.) Quæsiverat Marcella de voce Tharsis, [Alia de Commentariis Rheticii,] quæ variis modis accipitur in sacris Litteris. Petierat etiam ab Hieronymo Commentarios Rheticii Augustodunensis episcopi in Cantica canticorum. Forte ea occasione dixerat Hieronymus Marcellæ errorem Rheticii de voce Tharsis, ex quo illa occasionem petierit flagitandi expositionem. Quidquid sit cauæ, de voce Tharsis breviter solum in Epistola disserit, & multo plura disputat ad improbandum Rheticii Commentarios. Innumerabilia sunt, inquit, quæ in illius mihi Commentariis sordere visa sunt. Est quidem sermo compositus, & Gallicano cothurno fluens: sed quid ad interpretem, cujus professio est, non quo ipse disertus appareat, sed quo eum, qui lecturus est, sic faciat intelligere, quomodo ipse intellexit, qui scripsit. Et post alia in eumdem sensum: Frustra ergo a me ejusdem viri Commentarios postulas, quum mihi in illis displiceant multo plura, quam placeant. Quod si opposueris, cur cæteris dederim, audies, non omnes iisdem vesci debere cibis. Jesus in deserto plures hordeaceis panibus pascit, frumentaceis pauciores. Addit plura, quibus probat, illos Commentarios inutiles esse iis, qui Scripturarum intelligentiam quærunt, qualis erat Marcella. Verisimiliter Sanctus, qui nuper Commentarios Rheticii legerat, illos aliquibus communicaverat, necdum bene perlectos, eosque hac Epistola præmunire voluit, ne iis nimium fiderent.

[278] [alia de Montanistis, alia de Novatianis.] Rursum Romæ data est Epistola 41 (alias 54) de pravis dogmatis sectatorum Montani. Tentata fuerat Marcella a quodam Montani sectatore, ideoque sciscitata erat Hieronymum. Hic vero eorum deliramenta explicat: nam Perfidiam eorum exposuisse, superasse est, inquit. Romæ similiter data est Epistola 42 (alias 149) contra Novatianos hæreticos de peccato in Spiritum sanctum; de quo interrogaverat Marcella, ut habet initio. In fine brevitatem excusat hoc modo: Fuerat quidem prolixius disserendum; sed quoniam amicis, & qui ad nostrum hospitiolum convenerunt, præsentiam nostram negare non possumus, & tibi non statim respondere, admodum visum est arrogantis, latam disputationem brevi sermone comprehendimus, ut non tam epistolam, quam Commentariolum dictaremus. Hæ duæ Epistolæ nihil habent, ex quo colligatur, utrum scriptæ sint ante recensitas supra de quæstionibus sacræ Scripturæ, an postea.

[279] [Ad eamdem scribit de morbo & conversione Blæsillæ,] Ex aliis quinque Romæ ad Marcellam datis, quas necdum recensui, primam esse existimo Epistolam 38 (alias 23) quæ de morbo Blæsillæ, ejusque ad meliorem vitam conversione tractat. Hanc existimo scriptam circa Martium aut Aprilem anni 385, sive tribus circiter mensibus ante mortem Blæsillæ, quam figam circa Julium ejusdem anni, id est, non diu, antequam Hieronymus mense Augusto in Palæstinam discessit. Hæc Epistola iterum docet, Hieronymum apologias scripsisse ad Marcellam, non pro ipsa, quæ omnia satis noverat, sed pro aliis, qui gesta Hieronymi, & vel maxime conversionem Blæsillæ ad vitam meliorem ægerrime ferebant. Magnam ex illa conversione Hieronymo concitatam esse propinquorum Blæsillæ invidiam, insinuat ipse in Epistola 39 de Obitu Blæsillæ ad Paulam, ubi num. 6 ait: Mihique, Blæsilla nimirum defuncta, veniam impetrat peccatorum; quod monui, quod hortatus sum, quod invidiam propinquorum, ut salva esset, excepi.

[280] [cujus melioris vitæ propositum] Conversionem vero ejus narrat in laudata ad Marcellam Epistola, & pro illa liberam texit apologiam. Blæsillam nostram, inquit, vidimus ardore febrium per triginta ferme dies jugiter æstuasse, ut sciret rejiciendas delicias corporis, quod paulo post vermibus exarandum sit. Venit & ad hanc Dominus Jesus, tetigitque manum ejus, & ecce surgens ministrat ei. Redolebat aliquid negligentiæ, & divitiarum fasciis colligata, in sæculi jacebat sepulcro. Sed infremuit Jesus, & conturbatus in spiritu, clamavit, dicens: Blæsilla, veni foras. Quæ vocata surrexit, & ecce cum Domino vescitur… Corpus pene jacebat exanime, & anhelos artus mors vicina quatiebat. Ubi tunc erant auxilia propinquorum? ubi verba omni inaniora fumo? Nihil tibi debet, o ingrata cognatio, quæ mundo periit, & Christo revixit. Qui Christianus est, gaudeat: qui irascitur, non se esse indicat Christianum.

[281] Mox pergit mira, sed justa, libertate contra iniquos mundi amatores propositum Blæsillæ, [liberrime defendit.] id est, Dei causam defendere; ridetque nimis affectatum mulierum cultum, comparans præcedentem Blæsillæ vitam mundanam cum pia illa & modesta conversatione, quam elegerat. Nec dubitat cum antichristo conferre illos, qui ejusmodi vitæ institutum improbant. Adversarius enim Christi est, inquit, & antichristus, cui præcepta displicent Christi. Quid vero calumniarentur mundani homines, in fine insinuat his verbis: Nos, quia serica veste non utimur, monachi judicamur: quia ebrii non sumus, nec cachinno ora dissolvimus, continentes vocamur & tristes. Si tunica non canduerit, statim illud e trivio: Impostor & Græcus est. Cavillentur vafriora licet, & pingui aqualiculo fartos circumferant homines, Blæsilla nostra ridebit; nec dedignabitur loquacium ranarum audire convicia, quum Dominus ejus dictus sit Beelzebub. Hactenus Hieronymus, contra quem plures forte e potentibus exacerbavit subita Blæsillæ ad pietatem mutatio, quam Epistola ad Eustochium. At injusta illa & Euangelio contraria indignatio ad culmen ascendit, quando post tres circiter menses Blæsilla defuncta est; & Paula in Palæstinam navigare voluit. Aliqui hanc Epistolam fixerunt anno 384, quod crederent Blæsillam citius defunctam, quam defunctam inferius probabo.

[282] Plures ex ante recensitis Epistolæ forsan scriptæ sunt post memoratam de ægrotatione conversioneque Blæsillæ. [Scribit ad S. Paulam de Alphabeto Hebraico,] Id tamen incertum est. At non dubito, quin posteriores sint tres, eodem fere tempore circa finem Junii datæ, videlicet 30 (alias 155) ad Paulam de Alphabeto Hebraico; 31 (alias 19) ad Eustochium de Munusculis, & 32 (alias 74) ad Marcellam. Priorem ad Paulam sic orditur: Nudiustertius, quum centesimum octavum decimum Psalmum tibi insinuare conarer &c, … studiosissime perquisisti, quid sibi velint Hebrææ litteræ, quæ Psalmo, quem legebamus, videbantur insertæ. Respondi, secundum ordinem litterarum eum esse compositum… Identidem flagitasti, ut tibi interpretationes singularum edicerem litterarum. Dixi, fateor: verum quia propter barbariem linguæ memoria labitur omne, quod diximus, desideras commentariolum fieri, ut, si in aliquo forte titubaveris, oblivionem lectio consoletur. Ex his intelligitur, qua occasione epistolaris illa Alphabeti Hebraici expositio sit data; quamque studiose Paula conaretur sacras Litteras intelligere.

[283] At Hieronymus non solum eruditam dat expositionem, [pia miscens monita,] sed morali quoque conspersam doctrina, qua mentem Paulæ, paucis ante annis a mundi vanitatibus avulsam, ad cælestia magis sublevaret. Post ejusmodi expositionem addit sequentia: Oro te, quid hoc sacratius sacramento? quid hac voluptate jucundius? Qui cibi, quæ mella sunt dulciora, quam Dei scire prudentiam, & in abdita ejus intrare, & sensum Creatoris inspicere, & sermones Domini Dei tui, qui ab hujus mundi sapientibus deridentur, plenos discere sapientia spiritali? Habeant sibi cæteri, si velint, suas opes, gemma bibant, serico niteant, plausu populi delectentur, & per varias voluptates divitias suas vincere nequeant. Nostræ divitiæ sint, in Lege Domini meditari die ac nocte, pulsare januam non patentem, panes Trinitatis accipere, & sæculi fluctus, Domino præeunte, calcare. Timuisse Hieronymum, ne Blæsilla aut Eustochium a proposito resilirent, imo & ipsa fortasse Paula, quæ florenti adhuc ætate erat vidua, utpote annos triginta & octo circiter nata, satis insinuant, quæ sequuntur.

[284] [suamque de ejus familia solicitudinem indicans.] Saluta, inquit, Blæsillam & Eustochium, tirunculas nostras. Saluta Felicianam, vere carnis & spiritus virginitate felicem. Saluta reliquum castitatis chorum, & domesticam tuam ecclesiam, cui omnia, etiam quæ tuta sunt, timeo, ne, dormiente Patrefamilias, inimicus homo zizania superseminet: quamvis etiam dicere audeant: “Ego civitas firma, civitas, quæ non oppugnatur.” Nullus, hostili obsidente exercitu, securus est. Nemo, ut beatus Cyprianus ait, satis tutus, periculo proximus. Exemplar Epistolæ si accipere voluerit φιλοπονοτάτη nostra Marcella, tribuito. Et memento mei, obsecrans, ut Dominus noster Jesus Christus conterat satanam sub pedibus nostris velociter. Exemplum Eustochii, cui vestis modesta jussu patrui sui violenter fuit detracta habitusque secularis injectus, ut dictum est in S. Eustochio ad XXVIII Septembris, satis ostendit, non immerito timuisse Hieronymum ob conatus consanguineorum, qui & potentissimi erant, & cum multis potentibus affinitate juncti. Hanc autem Epistolam post conversionem Blæsillæ fuisse scriptam, liquet ex eo, quod eam Sanctus vocet tirunculam. Scriptam vero esse circa finem Junii, colligetur ex sequenti, quacum videtur communicata S. Marcellæ.

[285] [Scribit ad S. Eustochium de Munusculis,] Est hæc 31 (alias 19) de Munusculis ad Eustochium, scriptaque est in festivitate S. Petri, sive XXIX Junii, ut liquet ex his Hieronymi verbis: Festus est dies, & natalis B. Petri. Miserat Eustochium, volente verisimiliter Paula matre, munuscula quædam modici pretii cum Epistola ad S. Hieronymum. Hic autem ex singulis capit occasionem instruendi ac monendi piam puellam, ut dictum est in S. Eustochio ad XXVIII Septembris num. 26 & 27. Se vero illa ex Scripturis monita dare, ait Sanctus Eustochio, ut & pristini libelli etiam nunc recorderis, inquit. Loquitur de Epistola de Servanda virginitate, quam credimus scriptam anno 384 ad finem decurrente, & vivente Damaso. Opinio illa mea utcumque confirmatur ex datis verbis: neque enim illius libelli memoria excidere potuerat Eustochio, nisi multis mensibus præcessisset Epistolam de Munusculis anno 385 fere medio datam. Tillemontius art. 107 Epistolam illam de Munusculis plus quam viginto annis avellit a vero tempore, creditque scriptam post mortem S. Paulæ anno aliquo incerto. Ratio ejus est, quod velit, Eustochium de nulla re disposuisse, vivente Paula matre, ideoque nec munera mittere ad Hieronymum potuisse. Inepta est ea ratio: nam, etsi nec volebat nec poterat munera mittere, nolente matre; poterat certe, ipsa consentiente aut jubente.

[286] Reclamat contra opinionem Tillemontii ipsa Epistola, [& quidem Romæ.] ut jam dixi in S. Eustochio. Unum argumentum, quo certum fit, Romæ scriptam esse, in hunc locum reservavi. Hieronymus munera accepta enumerans, num. 3 sic habet: Accepimus & canistrum cerasis refertum, talibus & tam virginali verecundia rubentibus, ut ea nunc a Lucullo delata existimarem. Siquidem hoc genus pomi, Ponto & Armenia subjugatis, de Cerasunto primus Romam pertulit. Unde & de patria arbor nomen accepit. Si Lucullus Cerasa primus Romam pertulit, quo alio loco, nisi Romæ, poterat existimare tunc a Lucullo delata? Romæ igitur eam Epistolam scripsit Hieronymus, & in festivitate præcipua S. Petri apostoli, quæ celebratur XXIX Junii: nam tunc cerasa ibidem matura sunt.

[287] Epistola 32 (alias 74) ad Marcellam uno alterove die post præcedentes videtur scripta. [Ad Marcellam scribit, dum occupabatur] Hæc est excusatio non scriptæ Epistolæ, quam desiderabat Marcella. Cum autem excusatio illa doceat, quam utili opere occuparetur Hieronymus, totam subjungo: Ut tam parvam epistolam scriberem, inquit, caussæ duplicis fuit, quod & tabellarius festinabat, & ego alio opere detentus, hoc quasi παρέργῳ me occupare nolui. Quæris, quidnam illud sit tam grande, tam necessarium, quo epistolicæ confabulationis munus exclusum sit. Jam pridem cum voluminibus Hebræorum editionem Aquilæ confero, ne quid forsitan propter odium Christi Synagoga mutaverit: &, ut amicæ menti fatear, quæ ad nostram fidem pertineant roborandam, plura reperio. Nunc a Prophetis, Salomone, Psalterio, Regnorumque libris examussim recensitis, Exodum teneo, … ad Leviticum transiturus. Vides igitur, quod nullum officium huic operi præponendum sit. Attamen, ne Currentius noster forte frustra cucurrerit, duas Epistolas, quas ad sororem tuam Paulam ejusque pignus Eustochium miseram, huic sermunculo annexui, ut, dum illas legeris, & in his aliquid doctrinæ pariter ac leporis inveneris, putes tibi quoque scripta esse, quæ illis scripta sunt. Albinam communem matrem valere cupio: de corpore loquor, ut spiritu valeat, non ignorans: eamque per te salutari obsecro, & duplici pietatis officio focillari, quod in una atque eadem Christiana simul diligatur & mater.

[288] Ex hac Epistola, quæ docet magnam certe partem versionis Aquilæ, [conferendo versionem Aquilæ cum textu Hebraico] & verisimiliter totam cum textu Hebraico Romæ collatam esse ab Hieronymo, verisimile fit, jam tunc Sanctum cogitasse de nova versione Veteris Testamenti ex Hebraico. Sic nimirum semper ad ulteriora procedebat. Exscribebat volumina Hebræorum, quando Damasus rogabat expositionem, quam dedit in Epistola 36 num. 240 memorata. Post exscripta Hebraica paulatim processit ad collationem cum Aquila, eamque jam multum promoverat. Ut autem citius absolveret, ad quæstionem Marcellæ nullum dedit responsum; misit tamen ad illam duas Epistolas jam scriptas ad alias, ne ægrius ferret repulsam. Has vero esse duas mox laudatas, certo quidem argumento probari nequit; verisimillimum tamen est, tum quod nullæ aliæ exstent, in quas suspicio cadit, tum quod festivæ sint & doctæ, ut insinuat Hieronymus, tum quod tam hæ duæ quam tertia ad Marcellam videantur spectare ad posteriora tempora, quibus Romæ fuit Sanctus.

[289] [Alia ad Marcellam,] Alias duas Epistolas Romæ scriptis addidit editor Veronensis, quas alii postea scriptas crediderunt. Mihi quoque Romanis annumerandæ videntur illæ, quæ ibidem sunt 43 & 44, alias 18 & 20: non vero Romæ scriptam credo Epistolam 33, cujus solum Fragmentum habetur ex Rufino. Perbrevis est 44 inscripta de Muneribus, hancque suspicor scriptam non diu post memoratam modo ad Eustochium, cum ejusdem sit genii. Fortasse Marcella, non accepto ad quæstionem propositam responso, visaque Epistola ad Eustochium, munuscula quædam misit, ut sic Epistolam reciperet. Quidquid sit, Epistolam Hieronymus sic inchoat: Ut absentiam corporum spiritus confabulatione solemur, facit unusquisque, quod prævalet. Vos dona transmittitis: nos Epistolas remittimus gratiarum. Non video, cur hanc Epistolam alieno nomine, & fortasse Paulæ & Eustochii, scriptam velit editor Veronensis in Annotatis. Nam munera quidem videntur missa ad Paulam etiam & Eustochium, ut habet titulus, Hieronymus tamen suo nomine loquitur, licet obscuritatis aliquid sit in Epistola.

[290] [alia ad eamdem de incommodis Urbis] Epistola 43 verisimiliter est ultima, quam ad Marcellam Romæ dedit Hieronymus, quando discedere statuerat. In hac Epistola videtur Marcellam hortari ad vitam solitariam, numquam tamen monet, ut ipsa Romam relinquat. Quapropter magis fortasse rationem reddit, cur vitam solitariam vellet repetere, Romamque relinquere, ut etiam credit editor Veronensis in chronotaxi Epistolarum. Sive autem conatus sit Marcellam inducere ad vitam solitariam, sive suum consilium aliis probare, incommoda Urbis & delinquendi occasiones ita recenset: Prætermitto prandia, quibus mens onerata premitur. Pudet dicere frequentiam salutandi, qua aut ipsi quotidie ad alios pergimus, aut ad nos venientes cæteros exspectamus. Deinceps itur in verba, sermo teritur, lacerantur absentes, vita aliena describitur, & mordentes invicem consumimur ab invicem. Talis nos cibus occupat & dimittit. Quum vero amici recesserint, ratiocinia supputamus. Nunc ira personam leonis nobis inducit: nunc cura superflua in annos plurimos duratura præcogitat… Vestes non ad usus tantum, sed ad delicias conquiruntur. Ubicumque compendium est, velocior pes, citus sermo, auris attentior. Plura id genus recenset, a quibus pii etiam in urbium frequentia raro cavent.

[291] [& bono vitæ solitariæ.] Tum vero sic pergit: Quapropter, quia multa jam vitæ spatia transmisimus fluctuando, & navis nostra nunc procellarum concussa turbine, nunc scopulorum illisionibus perforata est, quum primum licet, quasi portum quemdam, secreta ruris intremus. Ibi cibarius panis, & olus nostris manibus irrigatum, & lac deliciæ rusticanæ, viles quidem, sed innocentes cibos præbent. Ita viventes non ab oratione somnus, nec saturitas a lectione revocabit. Si æstas est, secretum arboris umbra præbebit. Si autumnus, ipsa aëris temperies & strata subter folia locum quietis ostendent. Vere ager floribus pingitur, & inter querulas aves psalmi dulcius cantabuntur. Si frigus fuerit & brumales nives, ligna non coëmam, & calidius vigilabo vel dormiam. Certe, quod sciam, vilius non algebo. Habeat sibi Roma suos tumultus, arena sæviat, circus insaniat, theatra luxurient, &, quia de nostris dicendum est, matronarum quotidie visitetur senatus. Nobis adhærere Domino bonum est, & ponere in Domino Deo spem nostram; ut quum paupertatem illam cælorum regna mutaverint, erumpamus in vocem: “Quid enim mihi est in cælo, & a te quid volui super terram?” Quo scilicet quum tanta reperiamus in cælo, parva & caduca quæsisse nos doleamus in terra. Fortasse hæc Epistola posterior est mox memoranda ad Paulam, scriptaque paucis diebus ante Hieronymi discessum. Dolcius in Vita cap. 14 existimat, S. Hieronymum post absolutam anni 382 Synodum in asceterio suburbano habitasse. At ea conjectura caret fundamento, repugnatque plurimis, quæ Sanctus Romæ & fecit & scripsit.

§ XVII. Crescunt multorum contra S. Hieronymum odia: Blæsilla mortua, scribit de ejus obitu ad Paulam nimis dolentem: Sanctus atris calumniis appetitus, statuit discedere, & in discessu scribit ad Asellam.

[Invidia contra Sanctum, ejusque causæ.] Quamdiu Romæ mansit S. Hieronymus post mortem S. Damasi Papæ, odia multorum Romanorum contra ipsum semper videntur crevisse, donec tandem atrocibus Sanctum impetierint calumniis. Multos offenderat Epistola ad Eustochium data, & magis verisimiliter consanguineos potentes exacerbabat constantissimæ virginis propositum, modestus habitus, vita austera, in quibus confirmabatur ab Hieronymo. Accedebat similis S. Paulæ vita, & tandem Blæsillæ, quam propinqui ad secundas nuptias pertrahere frustra conabantur. Hæc autem vel maxime ad piam illam modestamque & austeram vivendi rationem pertracta erat ab Hieronymo, ut jam vidimus. Auxit rursum invidiam immatura mors Blæsillæ, vix annos viginti natæ, nimiusque de ea dolor Paulæ matris materiam præbuit obtrectatoribus, acsi maluisset nepotes ex Blæsilla iterum nupta habere, quam videre a secundis nuptiis abstinentem. Ad culmen tandem perductus est furor Romanorum, quando innotuit, Paulam ab Urbe discessuram, & navigaturam in Terram sanctam. Hoc enim cognito proposito, & Hieronymus & Paula mox atrocissima appetiti sunt calumnia, de qua inferius agemus.

[293] Mors Blæsillæ figenda videtur circa mensem Julium anni 385, [Mortua Blæsilla, S. Paulam nimis dolentem] id est, exiguo tempore ante discessum Hieronymi, ut infra probabo. De illo obitu scripsit Hieronymus Epistolam 39 (alias 25) ad Paulam ejus matrem, nimio dolore excedentem, quam eloquenti oratione consolatur, & sub finem acriter reprehendit ob luctum justo acerbiorem. Quanta fuerit ea occasione maledicorum licentia, declarat Hieronymus num. 5 hoc modo: Non possum sine gemitu eloqui, quod dicturus sum. Quum de media pompa funeris te exanimem referrent, hoc inter se populus mussitabat: Nonne illud est, quod sæpe dicebamus? Dolet filiam jejuniis interfectam, quod non vel de secundo ejus matrimonio tenuerit nepotes. Quo usque genus detestabile monachorum non Urbe pellitur? non lapidibus obruitur? non præcipitatur in fluctus? Matronam miserabilem seduxerunt, quæ quam * monacha esse noluerit, hinc probatur, quod nulla gentilium ita suos umquam fleverit filios. Nullus istis dicteriis magis petebatur, quam Hieronymus, qui in illa ipsa Epistola fatetur, suis monitis ad meliora conversam fuisse Blæsillam. Adeo parum curabat insanas levissimæ multitudinis voces, imo & potentium consanguineorum Blæsillæ invidiam. Noverat enim hominis esse Christiani Deo potius placere, quam hominibus.

[294] [Epistola consolatur & reprehendit Sanctus.] Acriter tamen increpabat infirmitatem Paulæ, licet eam alias ut sanctam veneraretur, quod nimio luctu Deo placere non posset, hominibus vero esset offensioni. Dum autem num. 4 ut monacham alloquitur, satis insinuat, eam jam tum habuisse propositum relinquere Romam, & ad locum solitarium proficisci. Et adhuc sic loquutus sum, inquit, quasi unam de turbis convenerim Christianam. Nunc vero, quum sciam toti te renunciasse mundo, & abjectis calcatisque deliciis sæculi, orationi, jejuniis, lectioni vacare quotidie; quum ad exemplum Abraham cupias exire de terra tua, & de cognatione tua, ut, & Chaldæis & Mesopotamia derelictis, terram repromissionis introeas; quum omnem substantiolam aut pauperibus dilargita sis, aut filiis, ante mortem mundo mortua, dederis, miror te ea facere, quæ si facerent cæteræ, reprehensione dignæ viderentur. Hæc verba non modo insinuant propositum relinquendi Romam, sed etiam propinquum discessum, cum in hunc finem Paula jam distribuisset bona sua in pauperes & in filios. Cum autem Epistola fuerit scripta paulo post Blæsillæ obitum, ut declarat Hieronymus in Epistola 77 (alias 30) ad Oceanum his verbis: Plures anni sunt, quod super dormitione Blæsillæ Paulam venerabilem fæminam, recenti adhuc vulnere, consolatus sum: necesse est, ut dicamus, obiisse Blæsillam circa mensem Julium: nam mense Augusto discessit Hieronymus, quem non diu post secuta est Paula.

[295] [Varia Hieronymum rogaverat Blæsilla,] Epistolam illam in Catalogo scriptorum suorum recenset Hieronymus his verbis: Consolatoriam de morte filiæ ad Paulam. Recensetur autem ultimo loco inter scripta Romæ, & procul dubio ultimum est Opusculum, quod Romæ scripsit Sanctus præter Epistolam ad Asellam, in Catalogo non memoratam, unamque forte aut alteram ex memoratis ad Marcellam. Prætermitto elogia Blæsillæ, quæ in ipsa videri possunt Epistola. Illud observo, rogasse Blæsillam, ut Hieronymus ex Græcis Latinos faceret viginti quinque tomos Origenis in Matthæum, & quinque alios in Lucam, & triginta duos in Joannem, ut testatur ipse Hieronymus in Præfatione ad Homilias in Lucam Latine redditas, dicens, id nec virium suarum fuisse, nec otii, nec laboris. Quid præterea Hieronymum rogaverit Blæsilla, quam expositione Ecclesiastæ a mundi vanitatibus avulserat, exponit Sanctus in Præfatione Commentariorum in Ecclesiasten, ubi ait: Memini me ante hoc ferme quinquennium, quum adhuc Romæ essem, & Ecclesiasten sanctæ Blæsillæ legerem, … rogatum ab ea, ut in morem Commentarioli obscura quæque dissererem, ut absque me posset intelligere, quæ legebat. Itaque, quoniam in procinctu nostri operis subita morte subtracta est, & non meruimus, o Paula & Eustochium, talem vitæ nostræ habere consortem, tantoque vulnere tunc perculsus obmutui &c. Allegata verba indicant, voluisse paulo ante mortem Blæsillæ pro hac Ecclesiasten exponere Sanctum, ut postea fecit pro Paula & Eustochio. Ex iis, Et non meruimus … talem vitæ nostræ habere consortem, etiam colligitur, Blæsillam cum matre Paula & sorore Eustochio profecturam fuisse in Palæstinam, si vivere perrexisset.

[296] Tillemontius in S. Hieronymo art. 37 existimat, Blæsillam obiisse eodem fere tempore, [cujus obitus circa Julium anni 385 figendus.] quo obiit Prætextatus gentilis, præfectus prætorio & consul designatus, cujus mortem recte figit sub finem anni 384. Ratio ejus unica petitur ex Epistola 39, de qua agimus: in ea enim num. 2 Hieronymus Deum inducit loquentem ad Paulam nimis dolentem hoc modo: Erubesce, Ethnicæ comparatione superaris. Melior diaboli ancilla, quam mea est. Illa infidelem maritum translatum fingit in cælum, tu mecum tuam filiam (Blæsillam) commorantem, aut non credis, aut non vis. Ethnica illa erat Paulina, Prætextati vidua, Cereris sacerdos magna, ut observat Vallarsius ad Epistolam 23, in qua illud impiæ feminæ de Prætextato mendacium clarius exploditur. Ex loco allegato igitur liquet, Prætextatum fuisse defunctum ante Blæsillam. At ea verba nequeunt evincere, tam exiguo tempore post Prætextatum vixisse Blæsillam, ut dicenda sit obiisse sub finem anni 384 aut initium sequentis. Nam Paulina post sex septemve menses mendacium suum non revocaverat, illudque satis recens, & notum erat Romæ, ut iterum explodi posset ab Hieronymo. Multo vetustius erat exemplum Melaniæ, quod in eadem Epistola num. 4, tamquam recens, Paulæ proponit. Ea igitur ratio nullas contra chronotaxim nostram habet vires. Neque enim verisimile est, Paulam diu Romæ mansisse, postquam bona sua in pauperes & filios diviserat ad discedendum, ut obitus Blæsillæ circa Julium anni 385 sit figendus, quemadmodum supra dixi.

[297] Erupit tandem furor quorumdam contra S. Hieronymum, [Atrox contra Sanctum cusa calumnia,] simul atque innotuit futurus S. Paulæ discessus. Subornatus est homo nequam, & verisimiliter servus, qui crimen aliquod confictum, imo impudicitiam, ut satis clare insinuatur, Hieronymo objiceret, & ne Paulæ quidem parceret. Facile fictitium crimen crediderunt, qui oderant Sanctum, & illi certe, qui calumniæ erant auctores, nihil prætermiserunt, quo fidem inveniret apud plurimos. At calumniator, ubi tormentis coactus est verum dicere, innocentiam Hieronymi fassus est. Hæc palinodia calumniatoris, quem servum credimus, quod tormentis fuerit examinatus, sufficiebat ad purgandum Hieronymum in judicio. At major erat licentia calumniandi, quam ut ora multorum ea confessione clauderentur, nitentibus in contrarium Hieronymi inimicis, inter quos multi procul dubio potentes erant, & non pauci fortasse gentiles. Nam illius calumniæ architectos magis crediderim seculares & nobiles fuisse, quam ecclesiasticos aut monachos. Non deerant quidem ecclesiastici aut monachi vitæ liberioris, qui Hieronymo adversabantur, ejusque & scripta & facta carpebant. Verum aliud est dicta factave alicujus minus probare aut carpere, aliud atroces confingere calumnias. Primum fecerunt non solum sæculares, sed etiam imperiti ecclesiastici: alterum paucorum scelere factum fuerit, sed odio Sancti apud plures fidem invenisse videtur.

[298] Ex laudata ad Asellam Epistola habentur, quæ breviter dicta sunt. [de qua queritur in Epistola ad S. Asellam,] Profuerit illa sive testimonio suo sive alio modo in hac occasione S. Hieronymo, qui sic exorditur: Si tibi putem gratias a me referri posse, non sapiam. Potens est Deus super persona mea sanctæ animæ tuæ restituere, quod meretur. Ego enim indignus nec æstimare umquam potui, nec optare, ut mihi tantum in Christo largireris affectum. Et licet me sceleratum quidam putent, & omnibus flagitiis obrutum; & pro peccatis meis etiam hæc parva sint: tamen tu bene facis, quod ex tua mente etiam malos, bonos putes. Periculosum quippe est de servo alterius judicare, & non facilis venia, prava dixisse de rectis. Veniet, veniet illa dies, in qua & mecum dolebis, ardere non paucos. Ego probrosus, ego versipellis: ego mendax, & satanæ arte decipiens. Quid enim est tutius, hæc vel credidisse vel finxisse de insontibus, an etiam de noxiis credere noluisse? Osculabantur mihi manus quidam, & ore vipereo detrahebant: dolebant labiis, corde gaudebant. Videbat Dominus & subsannabat illos, & miserum me servum suum futuro cum eis judicio reservabat. Alius incessum meum calumniabatur & risum: ille vultui detrahebat: hic in simplicitate aliud suspicabatur.

[299] [refutans cælumniam,] Tum pergit ad defensionem hoc modo: Pene certe triennium cum eis vixi. Multa me virginum crebro turba circumdedit… Dicant, quid umquam in me aliter senserint, quam Christianum decebat. Pecuniam cujusquam accepi? munera vel parva vel magna non sprevi? in manu mea æs alicujus insonuit? obliquus sermo, oculus petulans fuit? Nihil mihi aliud objicitur, nisi sexus meus, & hoc numquam objicitur, nisi quum Jerosolymam Paula proficiscitur. Habemus hinc tempus procusæ calumniæ, quando innotuerat, Paulam profecturam in Palæstinam. Sequitur perstricta calumnia: Esto; crediderunt mentienti: cur non credunt neganti? Idem est homo ipse, qui fuerat: fatetur insontem, qui dudum noxium loquebatur. Et certe veritatem magis exprimunt tormenta, quam risus: nisi quod facilius creditur, quod aut fictum libenter auditur, aut non fictum, ut fingatur, impellitur. Antequam domum sanctæ Paulæ nossem, totius in me Urbis studia consonabant. Omnium pene judicio dignus summo sacerdotio decernebar. Beatæ memoriæ Damasus, meus sermo erat. Dicebar sanctus, dicebar humilis & disertus. Numquid domum alicujus lascivioris ingressus sum? Numquid me vestes sericæ, nitentes gemmæ, picta facies, auri rapuit ambitio? Hactenus generatim refutavit Sanctus suspiciones impudicitiæ sibi objectas, non indicata persona, quacum erat accusatus, nisi obscurissime, indicando ortam calumniam ex vulgato Paulæ proposito Hierosolymam proficiscendi.

[300] [quæ & S. Paulam involvebat,] At sequentia clarissime indicant, S. Paulam simul accusatam fuisse. Sunt autem legenda per interrogationem, ut edidit Martianæus; exponendaque, non de honesta conversatione, ut perperam intellexit Tillemontius art. 25, sed de amore impuro, quem refutat ex moribus S. Paulæ. Nulla fuit alia Romæ matronarum, quæ meam posset edomare (id est, ad libidinem trahere) mentem, nisi lugens atque jejunans, squalens sordibus, fletibus pene cæcata; quam continuis noctibus misericordiam Domini deprecantem sol sæpe deprehendit: cujus canticum Psalmi, sermo Euangelium, deliciæ continentia, vita jejunium? Nulla me potuit alia delectare, nisi illa, quam manducantem numquam vidi? Sed postquam eam pro suo merito castitatis venerari, colere, suspicere cœpi, omnes me illico deseruere virtutes. Hæc ultima ironice profert, & mox pergens in refutatione, declarat ejusmodi calumniam etiam sparsam fuisse de Melania, muliere item nobilissima, quæ diu ante in Ægyptum & Palæstinam fuerat profecta, non quod tum accusatus fuisset Hieronymus, sed quod similis esset causa Melaniæ, quæ & Melanius aliquando vocatur, & Paulæ. Hoc unicum videtur illius loci, qui viros eruditos torsit, idque non magnum mysterium.

[301] Audiamus Hieronymum, qui ita pergit: O invidia primum mordax tui! [insinuansque, quid dolerent] o satanæ calliditas semper sancta persequens! Nullæ aliæ Romanæ urbi fabulam præbuerunt, nisi Paula & Melanius, quæ contemptis facultatibus, pignoribusque desertis, crucem Domi quasi quoddam pietatis levavere vexillum. Si balneas peterent, unguenta eligerent, divitias & viduitatem haberent materiem luxuriæ & libertatis, dominæ vocarentur & sanctæ. Nunc in sacco & cinere formosæ volunt videri, & in gehennam ignis cum jejuniis & pedore descendere. Videlicet non eis licet, applaudente populo, perire cum turbis. Clara est ironia. Pergit Sanctus: Si gentiles hanc vitam carperent, si Judæi, haberent solatium non placendi eis, quibus displicet Christus. Nunc vero, proh nefas! homines Christiani, prætermissa domorum suarum cura, & proprii oculi trabe neglecta, in alieno oculo festucam quærunt. Lacerant sanctum propositum, & remedium pœnæ suæ arbitrantur, si nemo sit sanctus, si omnibus detrahatur, si turba sit pereuntium, si multitudo peccantium. Post hæc modum vivendi Paulæ, & Melaniæ, licet degentis in Palæstina, comparat cum vita mundanorum, qui tantas excitabant turbas.

[302] Tibi, inquit homini mundano, placet lavare quotidie (in balneo nimirum) alius has munditias, [calumniatores:] sordes putat. Tu attagenem ructas, & de comeso acipensere gloriaris. Ego faba ventrem impleo. Te delectant cachinnantium greges: me Paula Melaniusque plangentes. Tu aliena desideras: illæ contemnunt sua. Te delibuta melle vina delectant: illæ potant aquam frigidam suaviorem. Tu te perdere existimas, quidquid in præsenti non habueris, comederis, devoraveris: illæ futura desiderant, & credunt vera esse, quæ scripta sunt. Esto, inepte & inaniter, quibus resurrectio corporum persuasit, quid ad te? Nobis e contrario tua vita displicet. Bono tuo crassus sis: me macies delectat & pallor. Tu tales miseros arbitraris: nos te miserabiliorem putamus. Par pari refertur, & invicem nobis videmur insanire. Hæc, quæ non Paulæ solum & Melaniæ, sed ipsius quoque Hieronymi mores insinuant, non sine dolore scripsit Sanctus, animo tamen minime dejecto, ut liquet ex verbis sequentibus: Hæc, mi domina Asella, quum jam navem conscenderem, raptim flens dolensque conscripsi, & gratias ago Deo meo, quod dignus sim, quem mundus oderit.

[303] Ora autem, ut de Babylone Jerosolymam regrediar, [insignis Sancti in gravissimis illis calumniis] ne mihi dominetur Nabuchodonosor, sed Jesus filius Josedec: veniat Ezras, qui interpretatur adjutor, & reducat me in patriam meam. Stultus ego, qui volebam cantare canticum Domini in terra aliena, & deserto monte Sina, Ægypti auxilium flagitabam. Non recordabar Euangelii, quia qui de Jerusalem egreditur, statim incidit in latrones, spoliatur, vulneratur, occiditur. Sed licet sacerdos despiciat atque levites, Samaritanus ille misericors est, cui quum diceretur, “Samaritanus es & dæmonium habes”; dæmonium renuens, Samaritem se non negavit; quia quem nos custodem, Hebræi Samaritem vocant. Maleficum quidam me garriunt: titulum fidei servus agnosco. Magum vocant & Judæi Dominum meum: Seductor & Apostolus dictus est. Tentatio me non apprehendat, nisi humana. Quotam partem angustiarum perpessus sum, qui cruci milito? Infamiam falsi criminis imputarunt: sed scio per bonam & malam famam perveniri ad regna cælorum. Saluta Paulam & Eustochium, velit nolit mundus, in Christo meas. Saluta matrem Albinam, sororemque Marcellam, Marcellinam quoque & sanctam Felicitatem, & dic eis: Ante tribunal Christi simul stabimus, ibi apparebit, qua mente quis vixerit. Memento mei, exemplum pudicitiæ, & virginitatis insigne; fluctusque maris tuis precibus mitiga.

[304] [fortitudo & modestia.] Totam hanc Epistolam dare volui, quia declarat, quam infami calumnia appetitus fuerit Sanctus: simulque manifestam facit Viri admirabilem fortitudinem, constantiam, humilitatem, patientiam. Si enim calumnia conturbat sapientem, & perdet robur cordis illius Eccle. 7 ℣ 8; non possumus non admirari miram Hieronymi sapientiam ac fortitudinem, qui Epistola non admodum prolixa, raptimque exarata, humiliter ac fortiter, calumniam refutavit, omnemque eidem verisimilitudinem solidis argumentis detraxit; tanta tamen usus est modestia, ut neminem acerbiore verbo lædat, aut quidquam viro Christiano indignum proferat. In Præfatione ad librum Didymi de Spiritu sancto Latine redditum de commoratione sua Romana sic loquitur: Cum in Babylone versarer, & purpuratæ meretricis essem colonus, & jure Quiritum viverem, volui garrire aliquid de Spiritu sancto, & cœptum Opusculum ejusdem Urbis Pontifici dedicare. Et ecce olla illa, quæ in Jeremia post baculum cernitur a facie Aquilonis, cœpit ardere, & Pharisæorum conclamavit senatus, & nullus scriba vel fictus, sed omnis, quasi indicto sibi prælio doctrinarum, adversum me imperitiæ factio conjuravit. Illico ego, velut postliminio, Jerosolymam sum reversus, & post Romuli casam, & ludorum Lupercalia, diversorium Mariæ & Salvatoris speluncam aspexi, … augustiorem multo locum existimans, qui Salvatorem mundi, quam qui fratris (Remi) genuit parricidam (Romulum.)

[305] [Non clerici videntur fuisse,] Hunc locum exponere conatur Baronius ad annum 385 num. 8, conjicitque, per Pharisæorum senatum designari clerum Romanum, eumque inscitiæ accusari, ac imperitiæ factionem vocari. Non existimat Eminentissimus scriptor, universim tam indoctos fuisse clericos Romanos, & merito; sed aliquid condonandum existimat Hieronymo, justis de causis indignanti. At ego minime video, excusatione Hieronymum indigere, nisi aliquos injuste carpserit. Nec video, quo fundamento clerum Romanum per senatum Pharisæorum & imperitiæ factionem potius designasset Hieronymus, quam homines quoslibet superbos, gloriæ cupidos, famam scientiæ aucupantes & imperitos aliorum censores. Existimat Baronius, clericos fuisse iratos Hieronymo ob Epistolam ad Eustochium, recitatque hæc Hieronymi verba ex Epistola 130 (alias 8) ad Demetriadem: Ante annos circiter triginta de Virginitate servanda edidi librum, in quo necesse fuit mihi ire contra vitia, & propter instructionem virginis, quam monebam, diaboli insidias patefacere. Qui sermo offendit plurimos, dum unusquisque in se intelligens, quod dicebatur, non quasi monitorem libenter audivit; sed quasi criminatorem sui operis aversatus est. Verumtamen quid profuit armasse exercitum reclamantium, & vulnus conscientiæ dolore monstrasse? Liber manet, homines præterierunt. Hæc quidem verba evincunt, multos eo libro fuisse offensos, ut jam ante retuli; sed minime probant, eos fuisse clericos: nec ullum invenire potui argumentum, quo probare valeam, clericos præcipuas in Hieronymo persequendo partes habuisse.

[306] Certe Hieronymus in Epistola 54 (alias 10,) cum instructurus esset Furiam, [sed mundani nobiles] viduam nobilissimam & juvenculam, eique secundas nuptias dissuasurus, timere se insinuat ab alio hominum genere, ita scribens: Sciens & videns in flammam mitto manum: adducentur supercilia, extendetur brachium; iratusque Chremes tumido dæsæviet ore. Consurgent proceres adversus Epistolam meam; turba patritia detonabit, me magum, me seductorem clamitans, & in terras ultimas deportandum. Addant, si volunt Samaritem, ut Domini mei titulum recognoscam. Per Chremetem verisimiliter designat Furiæ patrem, etiam tum viventem. Proceres & turba patritia certe non significant clericos. Quapropter, cum Furiæ consanguineos aliosque proceres & patricios maxime tum timere se dicat Sanctus, verisimillimum fit, eorumdem maxime censuram & iracundiam in Sanctum sævisse ob Eustochium, Blæsillam & Paulam instructas, quarum Furia erat consanguinea; illosque fuisse, qui armarunt exercitum reclamantium adversus Hieronymum. Nolim quidem dicere, nullos Hieronymo in gratiam nobilium adversatos fuisse clericos, aut nullos Epistola ad Eustochium fuisse offensos; nam ibi, ut observat Baronius, cavendos monuit clericos lautos, delicatos & leves, quorum esset periculosa consuetudo: hos illa monitione offendi potuisse non negavero, & revera fuisse offensos nonnullos facile credo. At paucorum clericorum offensio nequibat tantam excitare persecutionem, quantam passus est Hieronymus, & gratis omnino Baronius ait, clericos Romanos ab Hieronymo vocari senatum Pharisæorum, aut universum clerum imperitiæ argui.

[307] Adeo sane improbabilis mihi videtur illa Baronii persuasio, [& potentes consanguineique S. Paulæ,] ut non inveniam, unde in illam incidere potuerit eruditissimus scriptor, nisi forte lapsu memoriæ crediderit, per Pharisæos non posse intelligi, nisi sacerdotes & clericos. At nec Pharisæi apud Judæos erant soli sacerdotes, licet inter hos nonnulli essent Pharisæi: & non alios videtur Pharisæos vocare Hieronymus, quam illos qui Pharisæorum vitia imitabantur, cujuscumque sint ordinis. Hoc sensu Hieronymus in Matthæum scribens, dum exponit illa Christi de scribis & Pharisæis verba cap. 23 ℣ 5, Omnia opera sua faciunt, ut videantur ab hominibus, ait: Quicumque igitur ita facit quodlibet, ut videatur ab hominibus, Scriba & Pharisæus est. Hæc mens Hieronymi, hos vocat Phærisæos, qui arrogantia pleni & superbia, opponebant se illis, qui vitam eligebant modestam, humilem, piam, & Christi doctrinæ magis conformem, sicut Pharisæi populum quocumque poterant modo a Christo abducebant. Hos autem fuisse potentes, nobilesque & divites, liquet ex omnibus S. Hieronymi Epistolis, in quibus ad illorum respondet convitia. Hos refutat in Epistola ad Asellam verbis num. 301 datis. Hosce acriter refellit in Epistola 38 de ægrotatione Blæsillæ, ubi de Blæsilla sanata non dubitat dicere: Nihil tibi debet, o ingrata cognatio, quæ mundo periit, & Christo revixit. Qui Christianus est, gaudeat: qui irascitur, non se esse indicat Christianum.

[308] [qui Hieronymum persequebantur.] Mox contra hos apologiam texit, ita pergens: Vidua, quæ soluta est vinculo maritali, nihil necesse habet, nisi perseverare. At scandalizat quempiam vestis fuscior? Scandalizet Joannes, quo inter natos mulierum major nullus fuit: qui angelus dictus, ipsum quoque Dominum baptizavit: qui camelorum vestitus tegmine, zona pellicea cingebatur. Cibi displicent viliores? Nihil vilius est locustis. Illæ Christianos oculos scandalizent potius, quæ purpurisso & quibusdam fucis ora oculosque depingunt: quarum facies gypseæ & nimio candore deformes, idola mentiuntur: quibus si forte improvidis lacrymarum stilla eruperit, sulco defluit: quas nec numerus annorum potest docere, quod vetulæ sint: quæ capillis alienis verticem struunt, & præteritam juventutem in rugis anilibus poliunt; quæ denique ante nepotum gregem trementes virgunculæ componuntur. Mitto reliqua: nam hæc satis innuunt, cujus conditionis viros refutaret & mulieres. In horum quoque gratiam, dum sepeliebatur Blæsilla, ut habet Epistola 39, inter se populus mussitabat, non clerus: Quo usque genus detestabile monachorum non urbe pellitur, non lapidibus obruitur, non præcipitatur in fluctus? Quorum invidiam exceperit causa Blæsillæ, in eadem Epistola ipse Hieronymus declarat his verbis: Mihique (Blæsilla) veniam impetrat peccatorum, quod monui, quod hortatus sum, quod invidiam propinquorum, ut salva esset, excepi. Quapropter gravissima illa persecutio, quam Romæ passus est Hieronymus, non est attribuenda clero Romano, nec consequenter clerum imperitiæ accusavit Hieronymus; sed præcipue consanguineis S. Paulæ, aliisque ejusdem ordinis viris & mulieribus illorum amicis. Hi vero multos ob potentiam in suas partes traxerunt, interque eos verisimiliter clericos aliquot minus religiosos, & nominatim eos, quos Epistola ad Eustochium offenderat.

[309] [Siricius Papa non videtur Hieronymo adversatus.] Altera Baronii conjectura est, quod Siricius Damasi successor usus non fuerit opera S. Hieronymi in conscribendis Epistolis, neque Sanctum tanta amicitia foverit, quanta eumdem prosecutus erat Damasus. Utrumque videtur verum: neque enim ulla habemus indicia singularis amicitiæ, quæ fuisset inter Siricium & Hieronymum. Verum nulla id Siricii culpa aut infenso in Hieronymum animo accidisse existimo; sed potius ipsius Hieronymi voluntate. Imo vehementer suspicor, non nisi exiguo tempore curam ecclesiasticas scribendi Epistolas incubuisse Hieronymo; nimirum quod ipse non desideraret ejusmodi curas; sed mallet unice occupari sacrarum Scripturarum studio. Existimo igitur, consensisse Damasum Hieronymi desiderio, & pro negotiis Ecclesiæ correctionem Novi Testamenti eidem demandasse, variasque proposuisse ex sacris Litteris quæstiones. Vel sola Damasi Epistola 35 inter Hieronymianas, qua Hieronymum ait, longo tempore legentem potius, quam scribentem, quæstiunculis excitare se velle, responsumque Hieronymi ad illam, satis insinuat, non amplius eo tempore ab epistolis Damaso fuisse Hieronymum; sed eidem potius operam præstitisse pro sacrarum Scripturarum intelligentia.

[310] Ceterum S. Gregorius Magnus lib. IX, Epist. 12 novissimæ editionis ad Joannem episcopum Syracusanum ait: Nam ut ALLELUIA hic diceretur (nimirum extra tempus Paschale, ut modo loquimur) de Jerosolymorum ecclesia ex beati Hieronymi traditione traditur tractum. [Aliqua de gestis Romæ minus certis.] Potuit, suadente Hieronymo, id instituere Damasus. Alleluia certe gratissimum fuit Hieronymo: nam de Hebraica illa Domini laudatione in Epistolis frequenter meminit. Utrum vero consuetudo ab Hierosolymitana ecclesia, an ab Antiochena aut Constantinopolitana ad Romanam, auctore Hieronymo, fuerit translata, an forte ab omnibus istis, non inquiro. Posset hic etiam aliquid observari de disputatione S. Hieronymi, quam Romæ habuit cum viro aliquo erudito, ut ipse refert in Epistola 69 (alias 83) ad Oceanum. Verum totam illam disputationem exponere malim ad tempus, quo data est memorata Epistola, ut transeamus ad investigandum annum, quo Sanctus Roma discessit. Neque enim ulterius examinabo Epistolas aliquot ad Damasum, quæ ab eruditis editoribus Operum S. Hieronymi supposititiis dudum annumeratæ sunt: nec inquiram, an Hieronymi revera sint pauca carmina, quæ ejus nomine in Annalibus suis ad annum 384 exhibuit Baronius, cum non invenerim, Sanctum versibus componendis umquam fuisse occupatum.

[Annotata]

* al. quia

§ XVIII. Discessus Hieronymi in Palæstinam anno 385 figendus.

[Quamquam aliqua suspicionem ingerunt,] De anno, quo S. Hieronymus discessit in Palæstinam, diu hæsi ambiguus inter 384 & 385, quod nonnulla S. Hieronymi dicta invenirem, quæ priori viderentur magis favere, quam posteriori: argumenta vero chronologorum, qui passim Hieronymi discessum figunt anno 385, utcumque jam soluta essent a Papebrochio nostro, etiamsi ille etiam communiori sententiæ de morte S. Damasi consenserit. Urgebat me quam maxime locus S. Hieronymi in Epitaphio S. Paulæ, ubi dicit de S. Paula: Vixit in sancto proposito Romæ annos quinque, Bethleem annos viginti. Cum enim, teste eodem ibidem Hieronymo, obierit die XXVI Januarii, anno 404, & discesserit in Palæstinam post Hieronymum mense Augusto vel Septembri, ab alterutro mense anni 385 usque ad XXVI Januarii anni 404 inveniuntur solum anni octodecim & menses quatuor vel quinque, etiamsi totum iter, quod certe aliquot mensium fuit, commorationi in Bethleem includatur. Facile quidem credebam, iter in Palæstinam viginti illis annis annumeratum fuisse; sed existimare vix poteram, annos octodecim & menses forte quinque annos viginti fuisse dictos ab Hieronymo, præsertim cum scriberet Epitaphium, & integram S. Paulæ ætatem exacte per annos, menses & dies designaret.

[312] Hæ rationes vehementem mihi suspicionem ingerebant de anno 384, [Hieronymum anno 384 Roma discessisse,] Pagiumque ad annum 404 num. 34 sui immemorem fecerunt: nam ex illis intulit, S. Paulam in Bethleem vixisse ab anno CCCLXXXIV: quod ejus sententiæ de morte Damasi omnino repugnat. Etenim certum est ex ipso Hieronymo, S. Damasum fuisse defunctum, priusquam Roma ille aut S. Paula discederet, cum in Epistola 45 ad Asellam, quam discedens scripsit, dicat: Beatæ memoriæ Damasus, meus sermo erat. In eadem rursum Epistola aperte insinuat, persecutiones, quas Romæ passus est, inchoatas esse post mortem Damasi, ut necessario dicendum sit, Hieronymum aliquot saltem mensibus Romæ commoratum esse post mortem Damasi. Itaque, cum Damasus obierit X aut XI Decembris, Hieronymus vero discesserit mense Augusto, nequit discessus Hieronymi anno 384 innecti, nisi Damasi mors figatur anno 383. Viderunt hoc Baronius, Tillemontius, aliique plures, qui obitum Damasi figunt anno 384, discessum Hieronymi & Paulæ in Palæstinam anno 385. Horum vero argumenta tendunt ad probandum, non obiisse S. Damasum ante Decembrem anni 384: ex quo consequitur, ut Hieronymus non discesserit ante Augustum anni sequentis. At rursum afferri possunt nonnulla, quæ innuunt, Damasum ab anno 383 fuisse defunctum, & vel maxime allegatus supra Hieronymi locus, cujus difficultatem dissimularunt magis, quam expenderunt Baronius, Pagius & Tillemontius: & cujus causa Papebrochius noster minus certam credidit epocham mortis Damasi, licet communiori sententiæ consentiat, & anno 384 mortuum tradat.

[313] [ex morte tamen Prætextati, ab ipso Hieronymo memorata,] Quare diuturno studio quæsivi, an argumenta, quæ verbis S. Hieronymi proprio sensu intellectis videntur contraria, probabili satis responso dilui possent; sed ita quærendo aliud argumentum inveni, quo omnem deposui dubitationem de anno, quo Sanctus in Palæstinam discessit. Supra vidimus, de morte Prætextati consulis designati mentionem fecisse Hieronymum in Epistola 23 ad Marcellam de Exitu Leæ, & rursum in Epistola 39 de Obitu Blæsillæ. At obitus Prætextati, qui anno 384 erat præfectus prætorio, nulla ratione figi potest ante Augustum aut etiam circa initium aut medium Augusti ejusdem anni 384; sed necessario figendus est sub finem anni. Cum enim defunctus sit consul designatus, antequam consulatum Kalendis Januarii inire posset, & consules eo tempore designarentur anno ad finem vergente, ut aliquot exemplis probat Tillemontius tom. 5 Imperatorum Nota 20 in Theodosium I; dicendum est sub finem anni 384 obiisse Prætextatum, ut etiam observat laudatus Tillemontius. Præterea Gothofredus in Chronologia codicis Theodosiani pag. CXII laudat Legem anno 384 Aquileiæ datam V Idus Septembris … ad Prætextatum præfectum prætorio. Vivebat igitur Prætextatus initio Septembris, & verisimiliter necdum erat designatus consul.

[314] [certo constat, non discessisse ante annum 385.] Hoc autem argumentum certius etiam stringit, quia Epistola, in qua de morte Prætextati prima fit mentio, scripta videtur multis mensibus ante discessum Hieronymi. Non discessit igitur Hieronymus anno 384, quo post Augustum vivebat Prætextatus; sed mense Augusto anni 385, octo aut novem circiter mensibus post ejus mortem. Neque dici prudenter potest, Prætextatum in neutra Epistola nominari ab Hieronymo, eaque de causa alium forsan esse, de quo loquitur Sanctus. Nam Symmachus orator, qui tum erat Urbis præfectus, lib. 10 Epist. 23, 24 & 25 Prætextati mortem imperatoribus annuntiat, & non modo consulem fuisse designatum insinuat; sed etiam talia de turbatione & luctu Urbis in morte Prætextati scribit, qualia de consule designato Hieronymus. Quare nec Baronius, nec Tillemontius, nec Vallarsius dubitat, quin de Prætextato loquatur Hieronymus: nec merito dubitari potest, cum & tempus & reliqua omnia congruant, & consul designatus esset Prætextatus.

[315] Aliud argumentum, quod præcipuum est ex iis, quæ allata sunt ad mortem S. Damasi figendam sub finem anni 384, & consequenter iter S. Hieronymi anno 385, [Idem recte infertur ex Epistola Siricii ad Himerium,] petitur ex Epistola S. Siricii Papæ ad Himerium Tarraconensem, relata apud Baronium ad annum 385 num. 6, impressa vero apud Labbeum tom. 2 Conciliorum col. 1017, & apud Coustantium in Epistolis Romanorum Pontificum col. 624 & alios. Etenim Epistola notatur data tertio Idus Februarias, Arcadio & Bautone consulibus; id est, die XI Februarii anni 385. Exordium vero Epistolæ luculenter insinuat, datam esse circa initium Pontificatus Siricii, qui Damaso successit. Sic enim orditur Siricius: Directa ad decessorem nostrum sanctæ recordationis Damasum fraternitatis tuæ relatio me jam in Sede ipsius constitutum, quia sic Dominus ordinavit, invenit. Quam cum in conventu fratrum sollicitius legeremus, tanta invenimus, quæ reprehensione & correctione sunt digna, quanta optaremus laudanda cognoscere. Et quia necesse nos erat in ejus labores curasque succedere, cui per Dei gratiam successimus in honorem, facto, ut oportebat, primitus meæ provectionis indicio, ad singula, prout Dominus aspirare dignatus est, consultationi tuæ responsum competens non negamus &c. Omnia hæc insinuant, Siricium sub initium Pontificatus sui hæc scripsisse, & non diu post mortem Damasi, cum hunc vivere crederet Himerius, dum suam scribebat Epistolam. Sive enim vivente Damaso, scripserit Himerius, sive, eo jam defuncto, sed mortem ejus ignorans; epistola ejus Romam pervenit, dum electus erat Siricius, atque hic insinuat, se non diu post respondisse. Itaque recte omnia congruunt diei X aut XI Decembris, quo obiit Damasus, & anno 384. Verum satis nobis est ostendisse, obiisse saltem Damasum post Augustum anni 384, & consequenter Hieronymum non discessisse ante Augustum anni 385.

[316] Papebrochius noster in Propylæo Maii pag. 58 agnoscit valorem hujus argumenti; [cujus nota consularis, quod olim vitiose legeretur, suspecta fuit:] modo nota consularis sit genuina. At cum hæc mendose primum edita fuerit hoc modo: Arcadio & Bautone viris clarissimis consulibus, suspectam habet hanc notam duplici de causa, Primo, inquit, quia aliæ hujus Pontificis epistolæ, aliunde erutæ, carent consule: nec in prægressis aliorum Pontificum germanis epistolis, neque in iis, quas episcopi alii ad Romanos Pontifices, imo & ad hunc Siricium dedere, notatur hactenus data diei vel consulatus, ut omnino videatur necdum usus iste in signandis epistolis obtinuisse. Secundo suspectus merito est communis utrique consuli titulus (nempe viris clarissimis.) Nemo enim ea ætate sic scripserit, sed bene: “Arcadio Aug. & Bautone viro clar. coff.” Hæc Papebrochius de data Epistolæ, quam alioquin gravem & probam fatetur, & plagiis nullis cuiquam suspectam, ut omnis ejus suspicio in solam cadat subscriptionem, acsi illa postmodum fuisset addita, non in ipsam epistolam, ut perperam aliqui dixerunt.

[317] At Coustantius, in Epistolis Pontificum col. 638 in annotatis ad Epistolam Siricii observat sequentia: [ut cum eadem recte legatur in antiquioribus Mss.,] Abest “viris clarissimis” ab antiquioribus Mss. Neque ista duo verba legit Dionysius Exiguus, uti fidem facit sincerum ejus exemplar in regia bibliotheca asservatum. Postmodum in collectione ab Hadriano ad Carolum Magnum missa temere adjectum est, VV. CC. ante coss., quod & in alias exinde translatum est. Ex omnibus autem collectionum speciebus nulla est, quæ notam illam consularem non exhibeat. Quocirca Tillemontio levis ac sublesta merito visa est conjectura Papebrochii, qui hac nota motus non satis puram ac sinceram esse suspicatur reliquam Epistolam. Ita ille optima affert, quibus Papebrochii rationibus possit satisfieri; sed falso ait, reliquam epistolam Papebrochio non satis puram ac sinceram esse visam, cum plane contrarium hic dicat, & solam epocham impugnet. Unice igitur inferre debuerat, ex documentis productis conjecturam Papebrochii fieri improbabilem. Cum enim in omnibus omnino reperiatur collectionibus nota illa consularis, & in antiquioribus Mss., uti & apud Dionysium Exiguum, vitio postmodum adjecto careat; improbabile fit, postmodum adjectam fuisse, atque ita concidit conjectura Papebrochii, qui judicavit secundum documenta suo tempore vulgata.

[318] [& apud Dionysium Exiguum, cessat illa suspicio:] Laudatus Coustantius ulterius ad argumentum Papebrochii hoc responso utitur: Neque hinc moveri magis debuit vir eruditus, quod Siricii decessoribus inusitatum hactenus fuerit litteras suas consulari nota consignare; maxime cum hunc usum postea Innocentio ceterisque successoribus ejus familiarem fuisse constet. Verum potuit quidem dicta ratione moveri Papebrochius, cum quod inter epistolas Siricii solum duas inveniret consulari nota insignitas, & utraque difficultatibus obnoxia, nullam vero Anastasii, qui inter Siricium & Innocentium est medius; tum quod falsam consulum notam uni ex Epistolis Damasi videret additam. Si tamen scivisset, notam illam consularem recte adjunctam Epistolæ legi apud Dionysium Exiguum, cujus magna in his debet esse auctoritas, suspicionem suam procul dubio deposuisset.

[319] [videturque Siricius notas consulares primus Epistolis addidisse.] Ad hoc confirmandum valet exemplum Innocentii & successorum. Etenim, postquam diligenter consideravi Epistolas summorum Pontificum seculi IV & V, in eam inducor opinionem, ut credam, usum signandi epistolas diei & consulum nota a Pontificibus cœptam vergente ad finem seculo IV. Primus id fecisse videtur Siricius, sed non constanter. Successoris Anastasii una solum exstat Epistola sine ulla temporis nota, ex qua de ejus consuetudine nequit certum ferri judicium. Tum ex Innocentii litteris plures, quam Siricii, habent diei & consulum notam; ea tamen adhuc caret illarum pars major. Deinde vero Epistolæ Zozimi, qui Innocentium secutus est, omnes fere nota consulari sunt signatæ, nonnullæ tamen solo mense & die. Eadem fere est consuetudo in Epistolis Pontificum proxime subsequentium, nimirum Bonifacii, Cælestini, Sixti III, Leonis Magni, aliorumque. Itaque quod in paucis fecisse reperitur Siricius, in pluribus Innocentius, in plerisque epistolis fecerunt subsecuti seculo V Pontifices. Cum autem Dionysius Exiguus laudatam Siricii Epistolam cum nota consulari dederit, uti & reliqui omnes Epistolarum Pontificiarum collectores, teste Coustantio, nulla superest dubitatio, quin legitima sit illius Epistolæ epocha, & validum argumentum, quod ex ea desumitur pro obitu S. Damasi, & pro discessu Hieronymi ad annum 385 referendo.

[320] [Aliud argumentum Baronii.] Baronius etiam argumentum desumpsit ex Epistola Symmachi, tum Urbis præfecti, in qua de Damaso vivente meminit: idque magni fecit Tillemontius. Illud compendio trado. Symmachus lib. 10 Epist. 34, cum esset accusatus de persecutione contra Christianos, purgat se, & Damasum Papam innocentiæ suæ vocat testem. Atqui, inquiunt, Symmachus Urbis præfectus erat anno 384. Hoc anno igitur Damasus vivebat. Certissima esset consecutio, si Symmachus præfecturam non esset adeptus ante annum 384. At ex Epistola ejusdem libri 31 facile probari potest, ab æstate anni 383 præfectum fuisse. Itaque accusari potuisset ante Decembrem anni ejusdem, & se per dictas litteras defendere, ut ex argumento sic proposito nihil habeatur certi de tempore mortis Damasi. Cum tamen in eadem Epistola fiat mentio Prætextati præfecti prætorio; Prætextatus vero præfecturam illam forte anno 383 non gesserit; sed certo habuerit anno 384; verisimillimum fit, Epistolam Symmachi anno 384 esse scriptam, & consequenter eo anno vixisse S. Damasum, quod ex priori argumento fit certum. Si autem anno 384 vixit Damasus, sequenti solum discessit Hieronymus, ut certis argumentis probatum est.

[321] Quapropter locus S. Hieronymi, qui præcipuam habet difficultatem ob annos viginti commorationi S. Paulæ in Palæstina attributos, [Exponitur locus S. Hieronymi in speciem contrarius,] necessario explicandus est modo improprio, quo scriptores aliquando utuntur, & quo usus est verisimiliter S. Hieronymus, ut numero uteretur rotundo, & Sanctæ in Palæstina commorationem, quantum posset, extenderet. Nimirum partem anni 385, quo Hieronymus & Paula in Palæstinam discesserunt, pro anno numeravit, & post 18 annos integros initium anni 404, quo defuncta est Paula, pro alio anno; eoque numerandi modo annos invenit viginti. Eodem loquendi modo Christus Dominus tribus diebus dicitur fuisse in sepulcro, etiamsi non magna primi & tertii diei parte ibidem permanserit.

[322] Possent etiam objici Chronica Marcellini & Prosperi: [& respondetur ad Chronico.] nam Marcellinus mortem Damasi figit anno 382; Prosper vero ad annum 385 hæc scribit: Hoc tempore Hieronymus presbyter, toto jam mundo clarus, habitat in Bethleem, egregio ingenio & studio universæ Ecclesiæ serviens. Hæc saltem de habitatione rectius dicerentur anno sequenti; circa initium enim anni 386 Hieronymus in Palæstinam pervenit. Videtur igitur Prosper iter Hieronymi referre ad annum 384, quemadmodum & electionem Siricii Papæ videtur figere sub initium ejusdem anni 384. At horum chronologorum auctoritas certioribus argumentis cedere debet; & utrique opponi potest Idatius, qui in Chronico suo Pontificatum Siricii differt usque ad annum VIII Theodosii, Christianæ æræ 386, ut crediderit, non obiisse Damasum ante 385, & sic in contrariam partem excedat. Unice itaque hæc probant, Chronicorum collectores facile ad annum unum alterumve aberrare, eaque de causa illorum auctoritati non inhærendum, dum certiora aliunde habentur monumenta.

§ XIX Sancti iter in Palæstinam & socii: lustrata Palæstinæ & Ægypti loca sacra: consultus de sacris Scripturis Didymus.

[Sanctus cum sociis mense Augusto navem ascendit,] Quandoquidem abunde probatum est, S. Hieronymum anno 385 Roma in Palæstinam discessisse, ad iter ipsum & itineris socios progredimur. Scripsit Hieronymus Epistolam ad Asellam § 17 recitatam, dum erat ingressurus in navim. De ipso autem discessu lib. 3 contra Rufinum num. 22 hæc commemorat: Vis nosse profectionis meæ de Urbe ordinem? Narrabo breviter. Mense Augusto, flantibus Etesiis, cum sancto Vincentio presbytero (Constantinopolitano, jam ante memorato) & adolescente fratre (Pauliniano, qui Romæ se Hieronymo adjunxerat,) & aliis monachis, qui nunc Jerosolymæ commorantur, navim in Romano Portu (oppido postea exciso) securus ascendi, maxima me Sanctorum frequentia prosequente; nimirum usque Portum, & ad navim. Non videntur tamen comitatæ matronæ aut virgines, cum omnium amicissimas salutet in Epistola ad Asellam, & nominatim Paulam & Eustochium, brevi secuturas.

[324] [navigatque in Cyprum, inde Antiochiam, venitque Hierosolymam:] De navigatione subjungit: Veni Rhegium (civitatem in ultimo Italiæ angulo ad fretum Siculum, cui & Scylla adjacet) in Scyllæo littore paululum steti, ubi veteres didici fabulas, & præcipitem pellacis Ulyssis cursum, & sirenarum cantica, & insatiabilem Charibdis voraginem. Quumque mihi accolæ illius loci multa narrarent, darentque consilium, ut non ad Protei columnas, sed ad Ionæ portum navigarem; illum enim fugientium & turbatorum, hunc securi hominis esse cursum; malui per Maleas & Cycladas Cyprum pergere. Ubi susceptus a venerabili episcopo Epiphanio, cujus tu testimonio gloriaris (hoc ironice de Rufino) veni Antiochiam, ubi fruitus sum communione pontificis confessorisque Paulini, & deductus ab eo media hyeme & frigore gravissimo, intravi Jerosolymam.

[325] [quo etiam itinere secuta est S. Paula.] Vidi multa miracula, & quæ prius ad me fama pertulerat, oculorum judicio comprobavi. Hæc ultima insinuant, Hieronymum antea numquam Hierosolymæ fuisse. Eodem fere cursu in Palæstinam paulo post pervenit S. Paula, quæ similiter S. Epiphanium in Cypro, & Paulinum vidit Antiochiæ. Non dicit quidem Sanctus, eodem tempore se in Cypro aut Antiochiæ cum Paula fuisse. Hoc tamen verisimile est, maxime de Antiochia, cum & Paula, teste Hieronymo in Epitaphio sive Epistola 108 media hyeme discesserit Antiochia. Quapropter suspicatur Tillemontius art. 42, Hieronymum & Paulam simul Antiochia discessisse in Palæstinam: quod & mihi fit verisimile.

[326] [Visitat loca sacra,] Hoc autem iter si una instituerint, omnia etiam loca sacra Palæstinæ, quæ S. Paula visitavit, ut fuse exponit Hieronymus in Epistola 108, simul adiverint. Baronius non existimat, S. Hieronymum cum S. Paula aliisque fuisse in itinere, quod hæc ad omnia Palæstinæ & Ægypti loca sacra instituit. Unica ejus ratio est, quod Hieronymus id clare non edicit. Verum, cum eadem itinera susceperit S. Hieronymus, idque pro intelligentia sacrarum Scripturarum, & uno saltem loco insinuet, se visitanti loca sacra Paulæ adfuisse, dubitare vix possim, quin S. Hieronymus, comitantibus aliquot viris eruditis, qui singula exponerent loca, aut certe traditiones de locis sacris vigentes, una cum S. Paula, & comitantibus eam virginibus itinera illa instituerit. Nam tanta accuratione Sanctus Paulæ itinera describit, ut ex modo narrandi singula adfuisse videatur.

[327] [ut sacras Scripturas melius intelligat,] Qua vero intentione Palæstinam lustraverit, exponit in Præfatione in librum Paralipomenon, secundum septuaginta interpretes correctum, ita ordiens: Quomodo Græcorum historias magis intelligunt, qui Athenas viderint; & tertium Virgilii librum (sive itinera Æneæ) qui a Troade per Leucaten & Acroceraunia ad Siciliam, & inde ad ostia Tiberis navigarint; ita sanctam Scripturam lucidius intuebitur, qui Judæam oculis contemplatus est, & antiquarum urbium memorias, locorumque vel eadem vocabula, vel mutata cognoverit. Unde & nobis curæ fuit, cum eruditissimis Hebræorum hunc laborem subire, ut circumiremus provinciam, quam universæ Christi ecclesiæ sonant. Fateor enim, mi Domnion & Rogatiane carissimi, numquam me in divinis voluminibus propriis viribus credidisse, nec habuisse magistrum opinionem meam, sed ea etiam, de quibus scire me arbitrabar, interrogare me solitum, quanto magis de his, super quibus anceps eram? In Præfatione ad Commentarios in Naum ait, vicum Elcesi, in quo natus erat propheta Naum, sibi a circumducente monstratum.

[328] Quapropter verbis supra datis, Vidi multa miracula &c, [simul cum S. Paula,] non alia insinuari existimo, quam relata in itinere S. Paulæ per Palæstinam. Etenim num. 10, quando refert S. Paulam in Bethleem & in specum Salvatoris, antequam ibi domicilium fixerat, ingressam, ait: Jurabat, me audiente. His igitur verbis clare edicit, se eo tempore cum Paula fuisse, ut nulla sit ratio existimandi, reliquum Palæstinæ iter ab ea sine magistro suo Hieronymo institutum. Præterea Sanctus in Præfatione libri 1 in Osee indicat, se anno 386 Alexandriæ fuisse rogatu S. Paulæ. At nulla occurrit ratio, qua rogasset S. Paula, ut Hieronymus Alexandriam proficisceretur, nisi quod ipsa eodem proficiscens Sanctum desideraret itineris comitem. Verba S. Hieronymi dabo num. 337. Non videtur itaque dubitandum, quin anno 386 cum S. Paula primum hiemali tempore præcipua Palæstinæ loca viserit, ac deinde verno tempore in Ægyptum sit profectus: nam æstivo tempore ex Ægypto Paulam rediisse videbimus. Hac de causa Hieronymus lib. 3 contra Rufinum post data verba de itinere in Palæstinam, visisque ibidem miraculis; de itinere in Ægyptum & reditu in Bethleem subjungit sequentia: Inde contendi Ægyptum, lustravi monasteria Nitriæ (uti & S. Paula,) & inter Sanctorum choros aspides (Origenistas) latere perspexi. Protinus concito gradu Bethleem meam reversus sum, ubi adoravi præsepe & incunabula Salvatoris; quemadmodum fecit & S. Paula, perpetuum in Bethleem figens domicilium.

[329] Quapropter & tempus, quo uterque itinera illa suscepit, [quæ Hieronymum habebat magistrum.] & adjuncta omnia insinuant, Paulam cum Hieronymo omnia lustrasse, tamquam cum magistro, quem sibi pro sacrarum Scripturarum intelligentia elegerat. Quod autem Hieronymus id clare non edicat, licet alias res esset honestissima, quia utrique plures aderant sui sexus comites, factum suspicor ob calumnias Romæ a malevolis sparsas, quarum verisimiliter causa non eodem tempore Roma discesserunt. Itaque, cum mihi non supersit dubium, quin itinera Paulæ, ab Hieronymo relata, sint ipsius quoque Hieronymi, & loca in Scripturis memorata non minus studiose ab hoc lustrata sint, quam ab illa; compendio illa itinera recitabo, rescissis brevitatis causa multis, quæ ad commendandam S. Paulæ pietatem inserta sunt. Hæc autem videri possunt ad XXVI Januarii in S. Paula. Ex dandis vero colliget prudens lector, quantum laboraverit S. Hieronymus ad acquirendam sacrarum Litterarum perfectam intelligentiam.

[330] Omitto, inquit, Cœles Syriæ & Phœnicis iter (quo Antiochia in Palæstinam sunt profecti) ea tantum loca commemorabo, [Exponuntur] quæ sacris voluminibus continentur. Beryto Romana colonia, & antiqua urbe Sidone derelicta, in Sareptæ litore Eliæ est ingressa turriculam, in qua adorato Domino Salvatore, per arenas Tyri, in quibus genua Paulus fixit, pervenit Acco, quæ nunc Ptolemais dicitur: & per campos Mageddo, Josiæ necis conscios, intravit terram Philisthiim: mirata ruinas Dor, urbis quondam potentissimæ; & versa vice Stratonis Turrim ab Herode rege Judææ in honorem cæsaris Augusti Cæsaream nuncupatam, in qua Cornelii domum, Christi vidit ecclesiam, & Philippi ædiculas, & cubicula quatuor virginum prophetarum. Deinde Antipatrida, semirutum oppidulum, quod de patris nomine Herodes vocaverat, & Lyddam, versam in Diospolim, Dorcadis atque Æneæ resurrectione ac sanitate inclytam. Hæc videtur conjungere Hieronymus, licet solus Æneas Lyddæ fuerit sanatus, Dorcas vero resuscitata in Joppen mox memoranda, quia S. Petrus Lyddæ erat, dum Dorcadem ut resuscitaret rogatus est.

[331] [loca] Haud procul ab ea (vidit cum Hieronymo Paula) Arimathiam, viculum Joseph, qui Dominum sepelivit, & Nobe, urbem quondam sacerdotum, nunc tumulum occisorum: Joppen quoque, fugientis portum Jonæ; … repetitoque itinere Nicopolim, quæ prius Emmaus vocabatur, apud quam in fractione panis cognitus Dominus, Cleophæ domum in ecclesiam dedicavit. Atque inde proficiscens, ascendit Bethoron inferiorem & superiorem, urbes a Salomone conditas, sed varia postea bellorum tempestate deletas, ad dexteram aspiciens Aialon & Gabaon, ubi Jesus filius Nave contra quinque reges dimicans, soli imperavit & lunæ; & Gabaonitas ob dolos & insidias fœderis impetrati in aquarios lignariosque damnavit. In Gabaa, urbe (alia) usque ad solum diruta paululum substitit, recordata peccati ejus, & concubinæ in frusta divisæ, & tribus Benjamin trecentos viros propter Paulum apostolum reservatos… Ingressa est Jerosolymam, urbem trinominem, Jebus, Salem, Jerusalem, quæ ab Ælio postea Hadriano de ruinis & cineribus civitatis in Æliam suscitata est… Prostrataque ante crucem, quasi pendentem Dominum cerneret, adorabat. Ingressa sepulcrum resurrectionis, osculabatur lapidem, quem ab ostio monumenti amoverat angelus: & ipsum corporis locum, in quo Dominus jacuerat, quasi sitiens desideratas aquas, fideli ore lambebat… Unde egrediens, ascendit Sion… Hanc urbem quondam expugnavit & reædificavit David… Ostendebatur illi columna, ecclesiæ porticum sustinens, infecta cruore Domini, ad quam vinctus dicitur flagellatus. Monstrabatur locus, ubi super centum viginti credentium animas Spiritus sanctus descendisset, ut Joëlis vaticinium compleretur.

[332] [sacra,] Deinde perrexit Bethleem, & in dextera parte itineris stetit ad sepulcrum Rachel, in quo Benjamin … procreavit. Atque inde Bethleem ingressa, & in specum Salvatoris introiens, postquam vidit sacrum Virginis diversorium, & stabulum, in quo agnovit bos possessorem suum, & asinus præsepe Domini sui, … me audiente jurabat, cernere se oculis fidei Infantem pannis involutum, vagientem in præsepi Dominum, magos adorantes, stellam fulgentem desuper, Matrem Virginem, nutricium sedulum, pastores nocte venientes, … parvulos interfectos, Herodem sævientem, Joseph & Mariam fugientes in Ægyptum… Haud procul inde descendit ad turrim Ader, id est, Gregis; juxta quam Jacob pavit greges suos, & pastores nocte vigilantes audire meruerunt; Gloria in excelsis Deo &c. Non alia intentione tum in Bethleem venit cum S. Hieronymo S. Paula, quam ut sacra lustraret loca, ut satis colligitur ex sequentibus. Voluit tamen ibi postea figere habitationem, sed prius peregrinationem suam perficere, ut sequitur.

[333] Statimque concito gradu, cœpit per viam veterem pergere, [quæ S. Paula] quæ ducit Gazam, ad potentiam vel ad divitias Dei, & tacita secum volvere, quomodo eunuchus Æthiops, gentium populos præfigurans, mutaverit pellem suam, & dum vetus relegit Instrumentum, fontem repererit Euangelii. Atque inde ad dexteram transit. A Bethsur venit Escol, quæ in botrum vertitur. Unde in testimonium terræ fertilissimæ … exploratores botrum miræ magnitudinis portaverunt. Nec post longum spatium intravit Saræ cellulas, videns incunabula Isaac, & vestigia quercus Abraham, sub qua vidit diem Christi, & lætatus est. Atque inde consurgens, ascendit Chebron, hæc est Cariath-arbe, id est, oppidum virorum quatuor… Altera die, orto jam sole, stetit in supercilio Caphar Barucha, id est, Villæ Benedictionis, quem ad locum Abraham Dominum prosecutus est: unde latam despiciens solitudinem, ac terram quondam Sodomæ & Gomorræ, Adamæ & Seboim, contemplata est balsami vineas in Engaddi; & Segor, vitulam conternantem, quæ prius Bala vocabatur, & in Zoaram, id est, Parvulam, Syro sermone translata est. Recordabatur speluncæ Lot, & versa in lacrymas, virgines socias admonebat, cavendum esse vinum, cujus opus Moabitæ sunt & Ammonitæ…

[334] Post ingressa sepulcrum Lazari, Mariæ & Marthæ vidit hospitium, [cum Hieronymo] & Bethphage, villam sacerdotalium maxillarum, & locum, in quo pullus lasciviens gentium Dei frena suscepit, Apostolorumque stratus vestibus, mollia terga præbuit ad sedendum. Rectoque itinere descendebat Jericho, recogitans illum de Euangelio vulneratum, … & locum Adomim, quod interpretatur sanguinum, quia multus in eo sanguis crebris latronum fundebatur incursibus: & arborem sycomorum Zachæi; & juxta viam cæcorum loca… Ingressa Jericho, vidit urbem, quam fundavit Hiel in Abiram primogenito suo, & cujus portas posuit in Segub novissimo filiorum. Intuita est castra Galgalæ, & Acervum præputiorum, & secundæ circumcisionis mysterium; & duodecim lapides, qui de Jordanis illuc translati alveo, duodecim Apostolorum fundamenta firmaverant; & fontem quondam Legis amarissimum, & sterilem, quem verus Elisæus sua condivit sapientia, & in dulcorem ubertatemque convertit. Vix nox transierat, ferventissimo æstu venit ad Jordanem, stetit in ripa fluminis, & orto sole, Solis justitiæ recordata est, quomodo in medio amnis alveo sicca sacerdotes posuerint vestigia, & ad Eliæ & Elisæi imperium, stantibus ex utraque parte aquis, iter unda præbuerit: pollutasque diluvio aquas, & totius humani generis interfectione maculatas, suo Dominus mundaverit baptismate.

[335] Longum est, si velim de valle Achor dicere, … [in Palæstina lustravit.] in qua furtum & avaritia condemnata est; & de Bethel, domo Dei, in qua super nudam humum nudus & pauper dormivit Jacob, & … vidit scalam usque ad cælum tendentem. Sepulcra quoque in monte Ephraim Jesu filii Nave, & Eleazari filii Aaron sacerdotis e regione venerata est… Quid narrem Silo, in qua altare dirutum hodieque monstratur, & raptum Sabinarum a Romulo tribus Benjamitica præcucurrit. Transivit Sichem, … quæ nunc Neapolis appellatur, & ex latere montis Garizim exstructam circa puteum Jacob intravit ecclesiam: super quo residens Dominus, sitiensque & esuriens, Samaritanæ fide satiatus est… Atque inde divertens, vidit duodecim patriarcharum sepulcra: & Sebastem, id est, Samariam, quæ in honorem Augusti ab Herode Græco sermone Augusta est nominata. Ibi siti sunt Elisæus & Abdias prophetæ, &… Joannes Baptista. Ubi multis intremuit consternata mirabilibus… Ascendit pedibus montem, in cujus duabus speluncis persecutionis & famis tempore Abdias propheta centum prophetas aluit pane & aqua. Inde cito itinere percucurrit Nazareth, nutriculam Domini; Cana & Capharnaum, signorum ejus familiares; lacum Tyberiadis, navigante Domino sanctificatum; & solitudinem, in qua multa populorum millia paucis saturata sunt panibus… Scandebat montem Thabor, in quo transfiguratus est Dominus. Aspiciebat procul montes Hermon & Hermoniim, & campos latissimos Galilææ, in quibus Sisara & omnis exercitus ejus, Barach vincente, prostratus est; torrens Cison, qui mediam planiciem dividebat; & oppidum juxta Naim, in quo viduæ suscitatus est filius, monstrabatur…

[336] [In Ægyptum cum Paula profectus Hieronymus,] Transibo ad Ægyptum; & in Sochoth, atque apud fontem Sampson, quem de molari maxillæ dente produxit, subsistam parumper; & arentia ora colluam, ut refocillatus videam Morasthim, sepulcrum quondam Michææ prophetæ, nunc ecclesiam. Et ex latere derelinquam Chorreos & Gettheos, Maresa, Idumæam, & Lachis: & per arenas mollissimas, pergentium vestigia subtrahentes, veniam ad Ægypti fluvium Sior, … & quinque Ægypti transeam civitates, quæ loquuntur lingua Chanaanitide, & terram Gessen, & campos Taneos, in quibus fecit Deus mirabilia: & urbem No, quæ postea versa est in Alexandriam; & oppidum Domini Nitriam, in quo purissimo virtutum nitro sordes lavantur quotidie plurimorum. Mox addit, quanta pietate monachos visitaverit, ac demum reversa sit de Pelusio Majomam navigatione perveniens, rediensque in Bethleem, ibi perpetuo mansura. Totius hujus itineris comitem fuisse Hieronymum, & locorum quidem notitias accepisse ab eruditis circumducentibus; sed sacræ Scripturæ historias & mysteria uberius S. Paulæ exposuisse, omnino mihi persuadeo. At de gestis Alexandriæ pluscula sunt dicenda.

[337] [Didymum consulit de dubiis sacræ Scripturæ,] Rogatu S. Paulæ Alexandriam se venisse, declarat Hieronymus in præfatione Commentariorum in Osee, ita scribens ad Pammachium Paulæ generum: Unde ante annos circiter viginti duos, quum rogatu sanctæ & venerabilis socrus, immo matris tuæ Paulæ, … quæ monasteriorum & Scripturarum semper amore flagravit, essem Alexandriæ, vidi Didymum, & eum frequenter audivi, virum sui temporis eruditissimum, rogavique eum, ut, quod Origenes non fecerat, ipse compleret, & scriberet in Osee Commentarios, qui tres libros, me petente, dictavit: quinque quoque alios in Zachariam. Ex his verbis primo habemus, iter illud institutum fuisse anno 386; neque enim citius figi potest ex ante relatis; neque etiam serius, cum nequeant alias inveniri anni viginti duo, etiam incompleti, ante Commentarios in Osee, circa finem anni 406 scriptos. Ex eodem loco dubitare nequeo, quin simul cum S. Paula in Ægyptum profectus sit S. Hieronymus, quandoquidem ea rogante iter istud susceperit eodem anno, quo ipsa. De consulto Alexandriæ Didymo in Præfatione Commentariorum in Epistolam ad Ephesios ita loquitur: Denique nuper ob hanc vel maxime causam (consulendi viros doctos) Alexandriam perrexi, ut viderem Didymum, & ab eo in Scripturis omnibus, quæ habebam dubia sciscitarer. Verisimile est, S. Paulam hisce quoque Hieronymi cum Didymo consultationibus adfuisse.

[338] Ob illas autem, etiamsi brevi tempore fuerint continuatæ, [cumque hac de causa suis annumeravit magistris,] humillimus Hieronymus Didymum magistris suis annumerat. Nam in Epistola 50 (alias 51) ad Domnionem ita habet: Gregorium Nazianzenum & Didymum in Scripturis sanctis catechistas habui. Erat S. Hieronymus magister potius, quam discipulus, cum annis tum scientia sacra, quando dubia sua Didymo proposuit, ut liquet ex Epistola 84 (alias 65) ad Pammachium & Oceanum, in qua de his scribit sequentia: Jam canis spargebatur caput, & magistrum potius quam discipulum decebat. Perrexi tamen Alexandriam, audivi Didymum. In multis ei gratias ago: quod nescivi, didici: quod sciebam, illo docente, non perdidi. Ita loquitur Sanctus, quia Didymus erat quidem peritissimus sacræ Scripturæ interpres, sectator tamen Origenis in multis. Innuit igitur, Didymum sibi profuisse pro intelligentia difficultatum sacræ Scripturæ, non nocuisse pro integritate dogmatum Catholicorum. Rufinus, qui S. Hieronymo innocua aut etiam laudabilia multa objecit, crimini vertit, quod Didymo officiosam scripserit Epistolam, quæ perdita est, ut ait Hieronymus in laudata Epistola 84, ita scribens: Et audet quidam proferre litteras meas ad Didymum, quasi ad magistrum. Grande crimen Discipuli, si hominem eruditum & senem, magistrum dixerim. Et tamen volo inspicere ipsam Epistolam, quæ tanto tempore in calumniam reservata est. Nihil præter honorem & salutationem continet. Inepta sunt hæc, frivola.

[339] Idem Rufinus carpit Hieronymum lib. 2 Invectivarum, [etsi modico tempore apud ipsum manserit.] acsi nimium gloriaretur Didymo magistro. Ceterum iste, inquit, qui in tota vita sua non totos triginta dies Alexandriæ, ubi erat Didymus, commoratus est, per totos pene libellos suos longe lateque se jactat Didymi videntis esse discipulum, & καθηγητὴν id est, præceptorem, in Scripturis sanctis habuisse Didymum. Et omnis illa jactantia in uno mense quæsita est. Facile credimus, non ultra mensem Alexandriæ Hieronymum mansisse, cum & monasteria Ægypti inviserit, & eadem æstate redierit in Palæstinam, ut videbimus. At Vir eruditissimus, qui ab annis facile viginti studium sacrarum Scripturarum cœperat, & aliquot annis in eo aliorum, etiam doctorum, magister fuerat, poterat unico mense plura proponere Didymo, quam vulgaris discipulus longo tempore disceret, imo fortasse plura, quam Rufinus ipse didicerat. Immerito igitur hic ob temporis brevitatem carpit Hieronymum, qui laudandus potius est, quod grato animo indicaverit magistros suos, quamvis Didymus revera non alio sensu Hieronymi sit magister, quam quod eum consuluerit de obscurioribus aliquot Scripturæ locis, quo etiam modo cum Hieronymo dubia sua conferre sæpe desideravit S. Augustinus, si data fuisset occasio; & fortasse in illa collatione non pauciora didicerit Didymus, quam Hieronymus. At hujus laudanda modestia, quod seniori honorem magisterii attribuerit.

[340] [Cum S. Paula visit monasteria Nitriæ,] Alexandria ulterius in Nitriam profectus est S. Hieronymus simul cum Paula, ut mihi satis certum. De se dicit: Inde contendi Ægyptum, lustravi monasteria Nitriæ, & inter Sanctorum choros aspides latere perspexi. Ita Paulam post Alexandriam perducit ad oppidum Domini, Nitriam verbis num. 336 datis ex Epitaphio, ubi S. Hieronymus subdit: Quod (oppidum) cum vidisset, occurrente sibi sancto & venerabili episcopo Isidoro confessore, & turbis innumerabilibus monachorum, ex quibus multos sacerdotalis & leviticus sublimabat gradus; lætabatur quidem ad gloriam Domini, sed se indignam tanto honore fatebatur. Quid ergo * narrem Macarios, Arsenios, Serapionas, & reliqua columnarum Christi nomina? Cujus non intravit cellulam? Quorum pedibus non advoluta est? Per singulos Sanctos Christum se videre credebat, & quidquid in illos contulerat, in Dominum se contulisse lætabatur. Ita breviter Hieronymus de præcipuis monachis, quos vidit cum S. Paula. Quinam illi videantur, dictum est in Annotatis ad Vitam S. Paulæ. Certe Isidorus episcopus confessor non est S. Isidorus Pelusiota, ut lapsu memoriæ annotavit editor Veronensis, cum ille numquam fuerit episcopus, & juvenis esset anno 386. Non designari quoque S. Arsenium, sed Arsisios aut alio modo legendum esse, cum S. Arsenius diu post annum 386 ad eremum venerit, editor Veronensis admittit.

[341] [ac tandem cum eadem in Bethleem revertitur.] Paula porro utcumque desiderabat in medio monachorum vitam traducere, cujus causa mulierum procul dubio exstruxisset monasterium, sed illud verisimiliter dissuasit Hieronymus, qui ita pergit: Mirus ardor, & vix in femina credibilis fortitudo. Oblita sexus & fragilitatis corporeæ, inter tot millia monachorum cum puellis suis habitare cupiebat. Et forsitan, cunctis eam suscipientibus, impetrasset, ni majus sanctorum locorum retraxisset desiderium. Atque propter ferventissimos æstus de Pelusio (Ægypti civitate maritima) Maiomam (portus erat urbis Gazæ in Palæstina) navigatione perveniens, tanta velocitate reversa est, ut avem putares. Nec multo post in sancta Bethleem mansura perpetuo, angusto per triennium mansit hospitiolo &c. Quæ lib. 3 contra Rufinum post inventos cum Sanctis aspides de suo reditu subjungit Hieronymus, Paulæ itineri recte congruunt. Protinus, inquit, concito gradu Bethleem meam reversus sum, ubi adoravi præsepe & incunabula Salvatoris. Addit Sanctus: Vidi quoque famosissimum lacum (Asphaltitem, opinor) nec me inerti tradidi otio, sed multa didici, quæ ante nesciebam. At hoc fortasse dicit de alio minore itinere, quod sine S. Paula instituere postmodum potuit. Ceterum occasione verborum Hieronymi, quod aspides, id est, Origenistas inter monachos invenerit, observamus, illum jam tum abhorruisse ab erroribus Origenis, etiamsi cum Didymo egerit de expositione Scripturarum. Verum plura de his dicentur alio loco contra objectiones Rufini.

[Annotata]

* al. ego

§ XX. Vita Sancti in Bethleem & priores occupationes: magister Hebraicus Baranina, & ridiculæ ejus causa Rufini accusationes.

[In Bethleem prius habitat in angusto hospitio,] De Bethleem, ubi pietas Hieronymi, ob locum natalem Christi Domini, habitationem elegit, & de vicino Domini sepulcro Hierosolymæ, multa inveniet studiosus lector in Epistola 46 (alias 17,) quæ nomine Paulæ & Eustochii aut eodem anno 386, aut non diu post, data est ad S. Marcellam, conscriptaque verisimiliter ab ipso Hieronymo. Nulla alia prioribus Bethleemiticæ habitationis annis reperitur Hieronymi Epistola, ut Sanctus videatur tunc unice se occupasse iis studiis, quæ ad intelligendam sacram Scripturam conducunt, vitamque ducere voluisse ita solitariam, ut a frequenti litterarum commercio etiam abstineret. Cum autem dicat, S. Paulam per triennium mansisse angusto hospitiolo, angustiori procul dubio contentus fuit ipse Hieronymus, qui pauciores secum habebat socios, quam virgines S. Paula. Verum anno 388 aut 389, ut observavi ad XXVIII Septembris in S. Eustochio, Paula cum suis, ac verisimiliter etiam Hieronymus cum sociis suis, inhabitare cœperunt monasteria, Paulæ sumptibus constructa. Nam de his in Epitaphio Paulæ num. 14 Hieronymus subjungit: Donec exstrueret cellulas ac monasteria, & diversorum peregrinorum juxta viam conderet mansiones, in qua Maria & Joseph hospitium non invenerant.

[343] Unum ex his fuisse virorum monasterium, quod (Paula) viris tradiderat gubernandum, [deinde in monasterio, cui semper præfuit,] declarat ibidem Hieronymus num. 19. Præfuit Sanctus ipse usque ad mortem, Paulamque mulieribus præfectam, ac deinde Eustochium consiliis juvit & instructionibus. Non fuisse monasterium juxta viam publicam, insinuat Hieronymus in libro de Locis Hebraicis de Genesi ad Bethleem, ubi ait prope Bethleem fuisse tumulum regis Archelai eo loco, qui semitæ ad cellulas nostras, inquit, e via publica divertentis principium est. Auctor Vitæ primæ, qui monasterium S. Hieronymi nosse potuit, etiamsi in aliis frequenter erret, de eo condito sic habet: Plures ad eum religiosorum, quibus vitæ ejus fama comperta erat, protinus confluxerunt, bonumque Doctorem parvo adhuc sub tugurio boni observavere discipuli: nec multum post cellulam sibi ob discipulorum copiam, & propter frequentiam adventantium, ad Bethleemiticam portam, quæ ad Occidentem conspicit, & egredientibus ad Septemtrionem videtur, parvum habitationis locellum construxit; nimirum opibus S. Paulæ, quæ Hieronymum ejusque monachos sustentabat. Postea tamen Hieronymus, venditis per fratrem bonis paternis, ad condendum xenodochium allaboravit, ut suo loco dicetur.

[344] Qua intentione habitationem solitariam in Bethleem elegisset Hieronymus, [vitam ducens solitariam,] Hieronymus, variis locis declarat. In libro contra Joannem Hierosolymitanum circa finem de se & Vincentio presbytero ait: Ob id enim & ego Antiochiam & ille Constantinopolim, urbes celeberrimas, deseruimus, non ut te in populis prædicantem laudaremus; sed ut in agris & in solitudine adolescentiæ peccata deflentes, Christi in nos misericordiam deflecteremus. In Epistola 117 (alias 47) ad Matrem & filiam, cum invitaretur ad eas corripiendum per Epistolam, respondit hortanti: Quasi vero episcopalem cathedram teneam, & non clausus cellula, ac procul a turbis remotus, vel præterita plangam vitia, vel vitare nitar præsentia. Quæ mox adjungit, etiam insinuant, minus promptum tunc fuisse Sanctum ad litteras mittendum in remotas provincias. Sed & incongruum est, inquit, latere corpore, & lingua per totum orbem vagari. Plura suo loco ex illa dabo Epistola. Quanti faceret solitudinem, insinuat in Epistola 125 (alias 101) ad Rusticum his verbis: Viderint alii, quid sentiant: unusquisque enim suo sensu ducitur. Mihi oppidum carcer, & solitudo paradisus est. De cellula sua aliis etiam locis meminit.

[345] [vilique victu & vestitu contentus.] Præterea vili cibo in solitudine sua contentum fuisse Hieronymum, aliquot locis ipse insinuat. In Epistola 79 (alias 9) ad Salvinam declarat, se nullo beneficio provocatum in laudem Nebridii, defuncti ejus mariti, scribere, suamque parsimoniam his verbis insinuat: Procul a Christianis ista suspicio. “Habentes victum & vestitum, his contenti sumus”. Ubi vile olusculum, & cibarius panis, & cibus potusque moderatus; ibi divitiæ supervacuæ, ibi nulla adulatio, quæ vel præcipue fructum respicit. Rursum in Epistola 130 (alias 8) ad Demetriadem simili ratione ostendit, ab adulatione se alienum, ita scribens: Alioquin cellula monasterii, vilis cibus, vestisque contempta, & ætas vicina jam morti, brevisque temporis viaticum, carent omni assentationis infamia. Hæc autem ad modicum victum & vestitum necessaria, ut jam dixi, S. Paula Hieronymo procurabat, uti & toti monasterio, quemadmodum innuit Sanctus in Epitaphio S. Paulæ num. 30, ubi asserit, nihil pecuniæ a Paula moriente relictum Eustochio, sed magnum æs alienum: &, quod his difficilius est, fratrum & sororum immensam multitudinem, quos sustentare arduum, & abjicere impium est. Palladius quoque in Historia Lausiaca cap. 80 ait, Paulam Hieronymi curam habuisse. Hieronymum vero ipsum pecunia caruisse, nec eam desiderasse, uti nec episcopatum, intelligimus ex aliis multis, & nominatim ex verbis ejus lib. 1 contra Rufinum circa finem, ubi ita loquitur: Neque enim ambimus sacerdotium, qui latemus in cellulis, nec, humilitate damnata, episcopatum auro redimere festinamus… Pecuniam nec habemus, nec habere volumus. Habentes victum & vestitum, his contenti sumus.

[346] [Pergit discere linguam Hebraicam.] Inter primas occupationes Hieronymi in Bethleem fuit studium linguæ Hebraicæ, quam discere cœperat in eremo Chalcidis. Voluit nimirum perfectiorem acquirere illius linguæ notitiam, eumque in finem conduxit sibi magistrum Judæum, qui occulte veniebat, & Sanctum docebat. De his in Epistola 84 (alias 65) ita loquitur: Putabant me homines finem fecisse discendi. Veni rursum (ex Ægypto) Jerosolymam & Bethleem. Quo labore, quo pretio Baraninam nocturnum habui præceptorem! Timebat enim Judæos, & mihi alterum exhibebat Nicodemum! De illo præceptore Hebræo Sanctus in Isaiam cap. 22 ℣ 15, 16 & seqq. ita meminit: Hebræus autem, qui nos in Veteris Instrumenti lectione erudivit &c. Aliis quoque locis de eodem, omisso nomine, mentionem facit. In laudata vero Epistola mox declarat Hieronymus, quantum alias a Judæis abhorreret propter eorum perfidiam, hæc scribens: Si expedit odisse homines, & gentem aliquam detestari, miro odio aversor circumcisos. Usque hodie enim persequuntur Dominum nostrum Jesum Christum in synagogis satanæ. Objiciat mihi quispiam, cur hominem Judæum habuerim præceptorem? Ita loquitur Sanctus, existimans, a nemine improbandum, quod optima intentione fecerat. Et sane non video, Hieronymi consilium istud ab ullo sanæ mentis improbari posse, cum ea esset eruditione, ut nullum ei ab illo magistro impenderet periculum.

[347] Attamen Rufinus hoc quasi grave crimen Hieronymo objecit lib. 2 Invectivarum num. 12, [sub magistro Judæo Baranina. Rufinus,] ubi inter alia dicit: Proposito enim Christo simul & Barraba, ego quasi imperitus Christum elegi. Tu, ut video, cum illis clamas, qui dicunt “Non hunc, sed Barrabam. Et mox: Ille vero de synagoga Barrabas tuus, pro Christo electus, docuit te resurrectionem carnis, non in virtute, sed in fragilitate sperare; litteræ occidentis amicum fieri, & inimicum spiritus vivificantis: & alia quædam secretiora, quæ, si res poposcerit, postmodum proferentur in tempore. Mox iterum repetitur Barrabas magister. Non erit, opinor, tam impudens Hieronymi adversarius tamque pertinax ineptiarum Rufini defensor, qui in istis non plus calumniæ, quam sani sensus inveniat. Certe Tillemontius, qui Rufini modestiam & moderationem multis locis ita extollit, acsi sanguinolenta ejus contra Hieronymum scripta legisset numquam, aut certe numquam serio expendisset, art. 44 fatetur, non modo cruentos esse illos Rufini jocos, sed æque frigidos & insulsos. Voluit vel sic tamen Rufinum ex parte protegere aut Hieronymum carpere, cum nomen Judæi insinuet fuisse Barraban aut Barrabas, quod negat Hieronymus in responso mox dando. At ne Rufinus quidem dicit, proprium illius Judæi nomen fuisse Barrabam, licet ob similitudinem aliquam Barrabæ utatur nomine, ut Judæum præceptorem opponat Christiano; Hieronymus vero aperte negat Barrabam fuisse vocatum. Itaque aut mendacii arguere debemus Hieronymum, qui nomen magistri sui noverat, aut crisim damnare Tillemontii, qui Hieronymum tacite mendacii arguit, ut ne hic quidem Rufinum deserat.

[348] Lubet modo interrogare Rufini defensores, an noverint, [acerbe ea occasione calumnians,] quænam sint illa secretiora, quæ Hieronymus a Judæo didicerat, asserente Rufino? an censeant, Rufinum, qui laudabilia Hieronymi facta tam atrociter accusat, qui prolixam non minus, quam ineptam, texit disputationem, ut Sanctum ex somnio perjurum ostendat; qui multa alia de Hieronymo prodidit, ut omnia, quæ noverat, videatur protulisse, multaque similiter asseruisse, quæ nesciebat, secretiora illa interim silentio texisse, & non more calumniantium secretiora confinxisse? Objicit eodem loco, quod Sanctus per εἰσαγωγὴν Porphyrii ad Logicam fuerit introductus. Grave crimen, si Juvenis Opere logico hominis gentilis fuerit usus, ut artem ratiocinandi disceret! Attamen rursum Rufinus ex eo infert sequentia: Nam Porphyrius te docuit de Christianis male loqui, concidere virgines, continentes, diaconos, presbyteros, & omnem prorsus Christianorum gradum & ordinem libellis editis infamare. Falsa hæc sunt. At, si vera essent, inepte & falso diceretur, illa ex Opere Dialectico, quo Romæ sub magistro usus est, didicisse Hieronymum. Hæc autem proferre volui, ut studiosus lector de moderatione, quam nonnulli ridicule Rufino attribuunt, judicium ferre possit. Nam illa aliaque non minus gravia & inepta contra S. Hieronymum protulit Rufinus, quod Hieronymus generatim contra Origenistas se declarasset.

[349] [joco refellitur ab Hieronymo.] Non miretur itaque prudens lector, quod S. Hieronymus tam insulsum adversarium risu & liberali joco repellat: & potius cum S. Augustino agnoscat insignem moderationem Sancti, qui lib. 1 contra Rufinum ita respondet. Audio præterea te quædam de Epistola mea philosophice carpere, & hominem rugosæ frontis adductique supercilii Plautino in me sale ludere, eo quod Barrabam Judæum dixerim præceptorem meum. Nec mirum, si pro BARANINA, ubi est aliqua vocabulorum similitudo, scripseris Barrabam, quum tantam habeas licentiam nominum immutandorum, ut de Eusebio Pamphilum, de hæretico martyrem feceris. Cavendus homo, & mihi maxime declinandus, ne me repente, dum nescio, de Hieronymo Sardanapalum nomines. Audi ergo, sapientiæ columen, & norma Catonianæ severitatis. Ego non illum magistrum dixi; sed meum in Scripturas sanctas studium volui comprobare, ut ostenderem, me sic legisse Origenem, quomodo & illum (Baraninam) audieram. Neque enim Hebræas litteras a te discere debui. Mox plura affert ad consilium suum ratione & aliorum exemplis probandum. Quod vero ait, pro Eusebio S. Pamphilum a Rufino substitutum, jam ante probaverat Hieronymus. Ostendit enim, nihil scripti a Pamphilo fuisse editum, ideoque Apologiam, quam pro Origene S. Pamphili nomine edidit Rufinus; Eusebii Cæsariensis censendam esse, non S. Pamphili. Videbit prudens lector, allegatis verbis Rufinum rideri ab Hieronymo, quod summam affectaret morum gravitatem, atque interim, etsi nullo læsus esset verbo, tam acerbe facta innocentia accusaret. Hinc illum ironice vocat Sapientiæ columen, & Normam Catonianæ severitatis. Vix mihi persuadere possum, severos censores, qui nimiæ acerbitatis accusant Hieronymum, si eodem accusarentur modo, quo Hieronymum accusavit Rufinus, non fore multo acerbiores.

[350] [Apologia, quam Pamphili martyris negavit Hieronymus,] Verum breviter hic observandum, litem intentari Hieronymo a defensoribus Rufini, quod negaverit, Apologiam a Rufino versam esse S. Pamphili, sed potius esse Eusebii probaverit. Ut mittam alios, Tillemontius tom. 5, Nota 2 in S. Pamphilum contendit, non probari a S. Hieronymo illam Apologiam non esse S. Pamphili. Quapropter unum dumtaxat Hieronymi argumentum brevitatis causa profero. Lib. 1 contra Rufinum num. 9 ex Vita Pamphili per Eusebium scripta recitat locum, quo laudatur amor Pamphili in litteratos, & studium libros colligendi. Tum subduntur hæc verba: Et ipse quidem proprii Operis nihil omnino scripsit, exceptis epistolis, quas ad amicos forte mittebat: in tantum se humilitate dejecerat. Hæc verba nullum videntur relinquere dubium. Si enim Apologiam pro Origene scripsit, aliquid proprii Operis scripsit. At aliquid scripsisse proprii Operis, & proprii Operis nihil omnino scripsisse, ita directe invicem contradicunt, ut vel tiro dialecticus intelligat, illa numquam simul vera esse. Opponit tamen Tillemontius Eusebii verba ex Historia lib. 6 cap. 33, ubi sic habet: Quæcumque vero necesse est de illo cognoscere, ea peti possunt ex Apologetico, qui a nobis & a sacrosancto nostri temporis martyre Pamphilo pro illius defensione conscriptus est: quem quidem nos propter malevolos quosdam accusatores communi studio atque opera junctim elaboravimus. Ita Eusebius, qui libenter sanctum martyrem sibi in componendo illo Opere socium attribuit, idque vere poterat facere, modo Pamphilus, qui, eodem Eusebio apud laudatum Hieronymum testante, veterum tractatus scriptorum legebat studiosissime, documenta varia Apologiæ inserenda Eusebio subministraverit, & magis etiam, si eumdem studio & consilio juverit, etiamsi ipse nihil scripsit.

[351] Genuinam hanc esse verborum Eusebii expositionem admittet quilibet, [Eusebio ut auctori omnino attribuenda est,] opinor, qui maluerit verum inquirere, quam inutili contentione Eusebium sibi contradicentem facere. Nihil præter Epistolas familiares scripsit Pamphilus; non scripsit ergo Apologiam pro Origene. Juvit tamen Eusebium Apologiæ scriptorem, nimirum quærendo in vetustis scriptoribus, locos inventos ostendendo, alia documenta subministrando, ac forsan etiam argumenta aliqua suggerendo. Eusebius ipse, dum se primum nominat, abunde insinuat, se Apologiæ fuisse scriptorem, Pamphilum vero suum in illo Opere adjutorem. Hoc autem plane fit certum ex loco per Hieronymum allegato, quo nihil proprii Operis Pamphilus scripsisse dicitur. Addita vero exceptio litterarum, quas Pamphilus mittebat ad amicos, etiam confirmat, nihil aliud ab ipso scriptum. Socrates, qui lib. 3 cap. 7 Pamphilo simul & Eusebio Apologiam attribuit, & Photius, qui pag. 297 & 298 utrumque etiam Apologiæ auctorem dicit, eo similiter exponendi sunt sensu. Si vero Pamphilum etiam scriptorem facere vellent, minime audiendi essent, cum Eusebius certissime noverit, quo modo Apologia fuerit conscripta, Pamphilumque ejus scriptorem neget, suum vero fateatur adjutorem. Sic minime audiendi sunt scriptores aliquot posteriores apud Tillemontium laudati, qui Pamphilo Apologiam attribuerunt, cum verisimiliter ex Hieronymo, qui in libro de Viris illustribus cap. 75 Pamphilo Apologiam tribuit, distinctam ab Eusebiana, in errorem sint perducti. Sed errorem agnovit & retractavit Hieronymus lib. 1 & 3 contra Rufinum.

[352] Jam vero unusquisque facile perspiciet, nec auctorem esse alicujus Operis nec dici illum, [licet eam adiuverit Pamphilus.] qui documenta subministravit, aut materiam quæsivit, aut etiam scribentem consilio juvit; sed illum, qui ex documentis quæsitis Opus conscribit. Nam hic non stylum modo suum, sed etiam doctrinam Operi inserit, cum alter aliena solum offerat, aut, si qua sua addat, ea scriptoris crisi subjiciat. Vidit ipse Tillemontius, adjutores scriptorum non esse Operum auctores; sed plusculum S. Pamphilo tribuere voluit, ideoque ad subtilitates quasi dialecticas, at sanæ dialecticæ contrarias recurrit. Ait primo ad illa Eusebii verba, Proprii Operis nihil omnino scripsit, commune fuisse Opus Eusebio & Pamphilo, ideoque proprii Operis nihil ab eo scriptum dici. Misera enimvero cavillatio, quam necesse non erat ex Anglo scriptore adoptare. Nam Eusebius dixerat de Pamphilo, Multos codices præparabat, nimirum propria manu multos exscribendo, ut habet Hieronymus de Viris illustribus cap. 75. Ideo ergo dicit Eusebius proprii Operis nihil omnino scripsit, quia aliena Opera exscripserat multa. Si communi opera cum Eusebio Apologiam scripsisset aut dictasset ea ratione, ut æqualiter essent auctores, ut nihil alter fecisset sine altero, injuriam Pamphilo fecisset Eusebius dicendo illum nihil scripsisse proprii Operis, cum Opus amborum fuisset proprium. Nam aliquid proprium dicitur non uni tantum homini, sed etiam pluribus, si communi jure illud possident. Altera æque misera est Tillemontii responsio, Epistolis annumerari posse Apologiam illam, ut versa est a Rufino, cum nihil fere contineat præter verba Origenis & Epistolam ad Confessores. Nihil hic dicere lubet, nisi Tillemontium ubique miserrimum esse S. Hieronymi antagonistam.

§ XXI. Perlecta cum SS. Paula & Eustochio, iisque exposita sacra Scriptura: Commentarii in quatuor S. Pauli Epistolas & in Ecclesiasten?

[Scripturam oretenus exponit SS. Paulæ & Eustochio,] Vidimus S. Hieronymum cum Baranina Judæo Scripturam Hebraicam pervolvisse. An hisce collationibus adfuerint SS. Paula & Eustochium, quæ linguam Hebraicam didicerunt, nullibi invenio. At alias certe cum Sanctis illis collationes habuit Hieronymus, de quibus hic in Epitaphio S. Paulæ num. 26 refert sequentia: Denique (S. Paula) compulit me, ut Vetus & Novum Instrumentum cum filia, me disserente perlegeret. Quod propter verecundiam negans, propter assiduitatem tamen & crebras postulationes ejus præstiti, ut docerem, quod didiceram, non a meipso, id est, a præsumptione pessimo præceptore, sed ab illustribus Ecclesiæ viris. Sicubi hæsitabam, & nescire me ingenue confitebar, nequaquam mihi voluit * acquiescere; sed jugi interrogatione cogebat, ut e multis variisque sententiis quæ mihi videretur probabilior, indicarem. Hæc expositio sacræ Scripturæ inchoata fuerit post fixam in Bethleem habitationem anno 386 aut 387, aut certe cœpta est ante scriptos ibidem Commentarios. Nam in cap. 2 ℣ 9 & 10 Epistolæ ad Titum de expositione Levitici sic loquitur: De quibus nuper vobis in Levitico exposuisse me memini. Quod procul dubio dicit de datis oretenus expositionibus. Verisimiliter Sanctus iisdens multas quoque sacræ Scripturæ difficultates exposuit per Epistolas, ut Romæ exposuerat Damaso & Marcellæ, cum in recensendis scriptis suis lib. de Viris illustribus cap. 135 dicat: Epistolarum autem ad Paulam & Eustochium, quia quotidie scribuntur, incertus est numerus. At Epistolæ hæ exciderunt.

[354] [iisque rogantibus scribit in Epistolam ad Philemonem;] Impulerunt laudatæ Sanctæ precibus suis reluctantem Hieronymum, ut Commentarios in aliquot S. Pauli Epistolas scriberet. Hos in mox dicto Operum suorum catalogo post scripta Romana primos recenset Sanctus his verbis: In Epistolam Pauli ad Galatas Commentariorum libros tres. Item in Epistolam ad Ephesios libros tres. In Epistolam ad Titum librum unum. In Epistolam ad Philemonem librum unum. Subdit: In Ecclesiasten Commentarios. Hos omnes Commentarios dicavit SS. Paulæ & Eustochio & consequenter omnes conscripsit, quantum videtur, non tamen eodem prorsus ordine, quo hic enumerantur. Exorsus est a minima S. Pauli Epistola ad Philemonem, quam & Pauli esse & canonicam probat in Præfatione. Sub initium vero Commentario ita scribit: Præpostero ordine atque perverso in Epistolas Pauli dictari a me, vobis placuit. Nam quum id crebro, o Paula & Eustochium, peteretis ut facerem, & ego obnixe, ne facerem, recusarem, saltem parvam, & quæ vobis ut numero versuum, ita sensu quoque & ordine videbatur extrema, ut dissererem, coëgistis. Ita Vir humillimus, qui necdum sibi fidebat, licet multiplici eruditione esset conspicuus, & sacras Scripturas annis multis perpetuo versasset studio.

[355] Exposita Epistola ad Philemonem, Sanctus continuo Epistolam ad Galatas tribus libris suscepit exponendam. [deinde in gratiam etiam S. Marcellæ,] Nam Præfationem primi libri sic orditur: Pauci admodum dies sunt, ex quo Epistolam Pauli ad Philemonem interpretatus, ad Galatas transcenderam, multis retrorsum in medio prætermissis. Et ecce subito litteræ mihi de Urbe allatæ sunt, nuntiantes & Albinam venerabilem anum (S. Marcellæ matrem) præsentiæ Domini redditam, & S. Marcellam matris contubernio destitutam, magis nunc vestrum, o Paula & Eustochium, flagitare solatium. Et quia hoc interim fieri non potest, propter grandia maris in medio spatia atque terrarum, repente vulnus impressum saltem Scripturarum vellem curare medicamine. Scio equidem ardorem ejus, scio fidem, quam flammam semper habeat in pectore, superare sexum, oblivisci hominis, & divinorum voluminum tympano concrepante rubrum hujus sæculi pelagus transfretare. Certe quum Romæ essem, numquam tam festina me vidit, ut non de Scripturis aliquid interrogaret. Neque vero more Pythagorico, quidquid responderam, rectum putabat: nec sine ratione præjudicata apud eam valebat auctoritas; sed examinabat omnia, & sagaci mente universa pensabat, ut me sentirem non tam discipulam habere, quam judicem. Itaque quod & illi absenti pergratum fore, & vobis, quæ in præsentiarum estis, utile existimo, aggredior opus, intentatum ante me linguæ nostræ scriptoribus, & a Græcis quoque ipsis vix paucis, ut rei poscebat dignitas, usurpatum.

[356] Tum enumerat scriptores, qui Epistolas S. Pauli exposuerant, [Epistolam ad Galatas explanat,] improbansque Marium Victorinum, Origenemque reliquis præferens, ita pergit: Non quod ignorem, Caium Marium Victorinum, qui Romæ, me puero, rhetoricam docuit, edidisse Commentarios in Apostolum; sed quod occupatus ille eruditione sæcularium litterarum, Scripturas omnino sanctas ignoraverit; & nemo possit, quamvis eloquens, de eo bene disputare, quod nesciat. Quid igitur ego stultus aut temerarius, qui id pollicear, quod ille non potuit? Minime. Quin potius in eo, ut mihi videor, cautior atque timidior, quod imbecillitatem virium mearum sentiens, Origenis Commentarios sum sequutus. Subjicit etiam scripta Origenis in Epistolam, numeratque alios in Epistolas S. Pauli scriptores Græcos; sed nullum inter eos probe Catholicum, ut Origenes certe præcipuus esset ante Hieronymum, secutumque deinde Chrysostomum. Deinde hæc subjungit: Itaque, ut simpliciter fatear, legi hæc omnia, & in mente mea plurima coacervans, accito notario, vel mea vel aliena dictavi, nec ordinis nec verborum interdum nec sensuum memoriam retentans. Jam Domini tantum misericordiæ est, ne per imperitiam nostram ab aliis bene dicta dispereant, & non placeant intra extraneos, quæ placent inter suos. Hactenus Hieronymus de scriptoribus, quos consulere potuit. Ex illis autem nullus fuit magni nominis præter Origenem, nisi quis addere velit Didymum & Apollinarem, quibus acumen non defuit, ut mirandum non sit, eo tempore, quo pauci erant probati interpretes, Origenem in admiratione fuisse Hieronymo pro intelligentia Scripturarum; licet dogmata ejus perversa non probaret.

[357] Initio libri 2 Sanctus insinuat diligentiam suam, qua in Scripturarum interpretatione Veteris Testamenti loca, [textus ex Veteri Testamento allegatos consulens,] in Novo allegata, consulebat, ita scribens: Hunc morem habeo, ut, quotiescumque ab Apostolis de Veteri Instrumento aliquid sumitur, recurram ad originales libros, & diligenter inspiciam, quomodo in suis locis scripta sint. Modestiam suam, quæ in allegatis supra verbis egregie elucet, iterum manifestam facit in cap. 4 ℣ 22 & 23 hisce verbis: Hæc interim, quantum ingenii nostri mediocritas patitur, dicta sint. Ceterum si quis potest majus aliquid invenire, quomodo Ismaël, qui de ancilla natus est, non sit repromissionis filius, sed Isaac, qui de libera, ille potius audiendus est. Nolebat igitur legem aliis præscribere, ne auderent aliter exponere. Hæc etiam modestia effecisse videtur, ut subinde sententias Origenis aut aliorum allegaverit, quas, etiamsi non probaret, operose non refutat, acsi verecundia prohibitus fuisset aperte contra eum pugnare, quem noverat eruditissimum. Verum de his postmodum plura.

[358] [ornatum vero sermonis negligens,] Præterea, quando S. Hieronymus serio animum adjecit ad condendos in sacram Scripturam Commentarios, ornatum sermonis & eloquentiæ pompam prudenter abjecit, non quod utatur stylo inconcinno, sed quod maluerit clara & simplici dictione obscuras sacrarum Litterarum difficultates solvere, quam flosculis orationis expositionem reddere minus dilucidam. Diu se a lectione scriptorum gentilium, in quibus quærenda est eloquentia, abstinuisse, etiam declarat in Præfatione lib. 2 his verbis: Et ut simpliciter fatear, multi jam anni sunt, quod hæc legere desivimus. Uberius vero in Præfatione lib. 3 mentem suam declarat Vir modestissimus, ita ordiens: Tertium ad Galatas, o Paula & Eustochium, volumen hoc cudimus, non ignari imbecillitatis nostræ, & exilis ingenii rivulum vix parvo strepentem murmure sentientes. Jam enim & in ecclesiis ista (ornamenta verborum dicit) quæruntur; omissaque Apostolicorum simplicitate & puritate verborum, quasi ad Athenæum & auditoria convenitur, ut plausus circumstantium suscitentur, ut oratio rhetoricæ artis fucata mendacio, quasi quædam meretricula procedat in publicum, non tam eruditura populos, quam favorem populi quæsitura, & in modum psalterii & tibiæ dulce canentis, sensus demulceat audientium … Verum quid agam? Taceamne? Sed scriptum est: “Non apparebis in conspectu Domini tui vacuus”… Loquar? Sed omnem sermonis elegantiam, & Latini eloquii venustatem, stridor lectionis Hebraicæ sordidavit.

[359] [ut faciendum sacræ Scripturæ interpreti] Nostis enim & ipsæ, quod plusquam quindecim annisunt, ex quo in manus meas numquam Tullius, numquam Maro, numquam gentilium litterarum quilibet auctor ascendit: & si quid forte inde, dum loquimur, obrepit, quasi antiqui per nebulam somnii recordamur. Quid autem profecerim ex linguæ illius infatigabili studio, aliorum judicio derelinquo. Ego, quid in mea amiserim, scio. Accedit ad hoc, quia propter oculorum & totius corpusculi infirmitatem manu mea ipse non scribo, nec labore & diligentia compensare queo eloquii tarditatem… Verum, accito notario, aut statim dicto, quodcumque in buccam venerit: aut, si paululum voluero cogitare, melius aliquid prolaturus, tum me tacitus ille reprehendit, manum contrahit, frontem rugat, & se frustra adesse, toto gestu corporis contestatur … Quorsum ista? Videlicet ut & vobis & cæteris, qui forte legere voluerint, sit responsum, me non panegyricum aut controversiam scribere, sed Commentarium, id est, hoc habere propositum, non ut mea verba laudentur, sed ut, quæ ab alio bene dicta sunt, ita intelligantur, ut dicta sunt. Officii mei est obscura disserere, manifesta perstringere, in dubiis immorari. Unde & a plerisque Commentariorum opus Explanatio nominatur. Si quis eloquentiam quærit, vel declamationibus delectatur, habet in utraque lingua Demosthenem & Tullium, Polemonem & Quintilianum. Ecclesia Christi non de academia & lyceo, sed de vili plebecula congregata est.

[360] Tum hæc ex Apostolo probat, additque, Apostolos verbis simplicibus usos ad populum erudiendum, [docet. Refutatur accusatio contra Sanctum prolata.] & vel sic Apostolorum libros magis legi, quam philosophorum, infertque sequentia: Itaque sermone simplici simplicia eorum verba pandenda sunt: verba, inquam, non sensus. Cæterum si, orantibus vobis, illum possim * in exponendis Epistolis eorum habere spiritum, quem illi in dictando habuerunt; tunc videritis *, tantam majestatem & latitudinem in his veræ fuisse sapientiæ, quanta in sæculi litteratis arrogantia & vanitas fuit. Breviter vobis meæ mentis fateor arcanum. Qui per me intellecturus est Apostolum, nolo, ut mea scripta difficulter intelligat, & ad Interpretem cognoscendum, alium quærat interpretem. Hæc omnia censui recitanda, cum ut quilibet intelligat mentem Sancti de stylo ad expositionem sacræ Scripturæ congruo, tum quia Tillemontius art. 1 inter vitia S. Hieronymi recenset, quod visus fuerit nimiam habere opinionem de sua eloquentia, illamque nimium jactare. Nam allegata verba id nequaquam insinuant, sed plane contrarium: qua enim de causa pro styli sui simplicitate quasi apologiam texit, si de eloquentia sua nimis confidebat? Erat revera Hieronymus eloquentia insigni ornatus, idque multis probavit scriptis, in quibus ornatus & gravitas orationis conducebat ad finem, quem sibi proposuerat. Verum aliud est eloquentem esse, aliud eloquentiam jactitare, aut de ea sibi nimium blandiri. Primum in omnibus Hieronymi scriptis invenio: secundum nullo possum manifestare indicio, nec ullum Hieronymi censor allegavit locum, ex quo accusationem suam probare conatus est.

[361] Conscriptis tribus libris in Epistolam ad Galatas, [Explicans Epistolam ad Ephesios,] transiit Sanctus ad aliam, Epistolamque ad Ephesios tribus similiter libris exposuit. In Præfatione libri primi id ipse indicat hoc modo: Et quia jam ad Galatas, orantibus vobis, ante paucos dies, quid nobis videretur, expressimus: nunc ad Ephesios transeundum est, mediam Pauli Epistolam, ut ordine, ita & sensibus. Jam tunc fuisse æmulos, qui studiis S. Hieronymi detrahebant, ex eadem Præfatione colligitur. Nam commendato sacræ Scripturæ studio, illis modeste respondet, non jactando stylum suum, sed potius se excusando. Totum principium subjungo. Si quidquam est, Paula & Eustochium, quod in hac vita sapientem virum teneat, & inter pressuras & turbines mundi æquo animo manere persuadeat, id esse vel primum reor meditationem & scientiam Scripturarum. Quum enim a cæteris animantibus hoc vel maxime differamus, quod rationale animal sumus, & loqui possumus; ratio autem omnis & sermo divinis libris contineatur, per quos & Deum discimus, & quare creati sumus, non ignoramus: miror quosdam exstitisse, qui ipsi se inertiæ & somno dantes, nolint, quæ præclara sunt, discere; aut cæteros, qui id studii habent, reprehendendos putent. Quibus quum possim districtius respondere, & breviter eos vel offensos dimittere vel placatos, multo esse melius Scripturas legere, quam augendis & cumulandis opibus inhiare; illud dicam, quod vel apud iniquissimum judicem obtineam, placere mihi otium meum, & solitudinem omni celebritate jucundiorem videri: & quomodo ego non reprehendo, non damno, quod faciunt; ita illos ineptias meas mihi debere concedere.

[362] [æmulos patitur, quos refellit,] Parum eloquens sum, quid ad te? disertiorem lege. Non digne Græca in Latinum transfero? Aut Græcos lege, si ejusdem linguæ habes scientiam; aut, si tantum Latinus es, noli de gratuito munere judicare, &, ut vulgare proverbium est, Equi dentes inspicere donati. Numquid te manu conserta in jus traho, quia nostra non scribas *? Me imperitior quisque lecturus est: tua forsitan dicta, si scripseris, Tullius admirabitur. Numquid aut Tertullianus beatum martyrem Cyprianum, aut Cyprianus Lactantium, aut Lactantius Hilarium deterruit a scribendo? Taceo de cæteris minutalibus, qui mecum in libris suis garriunt. Nisi & parva fuerint, magna eminere non possunt. Primum non dicitur, nisi secundum sequatur & tertium. Ad summa non scandimus, nisi per ima gradiamur. Quamobrem obsecro tam vos, quæ in præsentiarum estis, quam sanctam Marcellam, unicum viduitatis exemplar, ne facile maledicis & invidis Opuscula mea tradatis; neque detis sanctum canibus, & margaritas mittatis ante porcos. Qui quum bona imitari non queant, quod solum facere possunt, invident; & in eo se doctos eruditosque arbitrantur, si de aliis detrahant. Quibus, obsecro, respondeatis, ut figant ipsi stylum, tria, ut dicitur, verba conjungat; sudent paululum, experiantur semetipsos, ut ex labore proprio discant ignoscere laborantibus. Scitis enim & ipsæ, quod ad hoc me Explanationum opus invitum & retrectantem compuleritis. Hæc abunde docent, scribenti in sacram Scripturam Hieronymo statim non defuisse obtrectatores.

[363] [scribensque Paulæ, Eustochio & Marcellæ,] Liquet ulterius ex allegatis, Commentarios illos in Epistolas S. Pauli scriptos etiam fuisse in gratiam S. Marcellæ, quæ pergebat Romæ commorari, & ad Hieronymum aliquando scribere, ut rursum liquet ex libri secundi Præfatione, quam totam subjicio: Secundum orationibus vestris, o Paula & Eustochium, ad Ephesios aggredimur librum, nova quoque Romam munuscula transmissuri: non quod hæc dignetur legere doctorum senatus, & bibliothecis veterum adscribere; sed quod sancta Marcella id ipsum fieri per epistolas flagitet. Cujus ego quotiescumque studiorum, ingenii, laboris recordor, toties me damno inertiæ, qui in monasterii solitudine constitutus, & illud præsepe contra videns, in quo vagientem Parvulum festini adoravere pastores, id facere non possum, quod mulier nobilis inter strepentem familiam & procurationem domus explet operis succisivis. Quapropter & illam & vos, &, si qui forte lecturi sunt, in commune precor, ut sciatis, me non cogitatum diu limatumque proferre sermonem, sed ad revelanda mysteria Scripturarum uti verbis pene de trivio, & interdum per singulos dies usque ad numerum mille versuum pervenire, ut cœpta in Apostolum Explanatio ipsius Pauli, cujus Epistolas conamur exponere, orationibus compleatur.

[364] Tertium librum alia rursum Præfatione ad SS. Paulam & Eustochium dirigit, meminitque similiter S. Marcellæ, [egregiæ immiscet] & scientiam Scripturarum sic commendat, ut longe præferat justum illa scientia imbutum justo simplici & indocto, addat tamen prudenter, præferendam esse justitiam indoctam doctrinæ cuicumque, virtutum ornamento destitutæ. Quod si quis, inquit, meditatione tantum Legis instructus, vitam suam negligit, … iste quasi æramentum sonans, & cymbalum tinniens, & infatuatum sal, in stercore conculcandus est. Si autem detur optio singulorum, (seposito eo, qui habet sapientiam atque justitiam) magis ego velim rusticitatem justam, quam doctam malitiam &c. Alia quoque egregia morum documenta dat in eodem libro. Unum pro exemplo affero locum, ubi sapienter exponit verba Apostoli cap. 5 ℣ 20, Gratias agentes semper pro omnibus, quod ita intelligendum observat de prosperis & adversis, ut non tantum pro his, quæ bona putamus, sed etiam, quæ nos coarctant, & contra nostram veniunt voluntatem, in Dei præconium mens læta prorumpat, uti fecit Job, cujus affert verba.

[365] Hanc vero doctrinam continuo illustrat hoc modo: [pietatis in Deum documenta.] Hæc actio gratiarum apud prudentes viros & generaliter & specialiter observatur: generaliter, ut gratias agamus Deo, quod nobis sol oritur, dies currit, nox mutatur in requiem, splendore lunæ tenebræ temperantur, & ortu occasuque stellarum tempora mutantur & redeunt: quod nobis serviunt pluviæ, terra parturit, elementa famulantur, quod tantæ animalium varietates, vel ad vehendum, vel ad operandum, vel ad vescendum, vel ad tegmen, vel ad exemplum, vel ad miraculum datæ sunt: & ad extremum, quod nati sumus, quod subsistimus, quod in mundo quasi in quadam domo potentissimi patrisfamilias procurationem gerimus, & totum, quidquid in mundo est, nostri causa intelligimus procreatum. Specialiter vero, quando in Dei beneficiis, quæ nobis accedunt, gratulamur. Sed hoc & gentilis facit & Judæus, & publicanus & ethnicus. Christianorum propria virtus est etiam in his, quæ adversa putantur, referre gratias Creatori. Si domus corruerit, si amantissima uxor & filii vel captivitate vel veneno vel naufragio intercepti sint, si divitias proscriptione perdidimus, si sanitatem innumerabiles morbi, & semper exspectanda miseris podagræ debilitas fregerit. Qui sibi sanctiores videntur, solent Deo referre gratias, quod de periculis, vel de miseriis liberati sunt. Sed juxta Apostolum hæc virtus est maxima, ut in ipsis periculis atque miseriis Deo gratiæ referantur, & semper dicamus: Benedictus Deus, minora me scio sustinere, quam mereor: hæc ad mea peccata parva sunt: nihil mihi dignum redditur. Hic animus Christiani est, hic crucem suam tollens sequitur Salvatorem, quem nec orbitas, nec damna debilitant. Hactenus Sanctus.

[366] Secuta est Expositio Epistolæ ad Titum, in Præfatione ad Paulam & Eustochium directa. [Epistolam ad Titum explanat.] Non meminit quidem in Præfatione de præcedentibus; at in cap. 1 ℣ 10 & 11 ita loquitur: Et nos ante paucos menses tria volumina in Epistolæ ad Galatas explanatione dictavimus. Cum autem ex prædictis constet, Epistolæ ad Ephesios expositionem post explanatam ad Galatas statim fuisse secutam, pauci menses designant tempus, quo Epistolam ad Ephesios exposuit, illamque ad Titum eo usque perduxit. Dubitandum itaque non est, quin hic Commentariorum in Titum liber continuo fuerit secutus post reliquos in tres alias S. Pauli Epistolas. Ulterius ex allegatis verbis conjicere possumus, explanandis quatuor illis S. Pauli Epistolis plures menses fuisse impensos. Citius quidem absolvisset Sanctus, si dictasset quotidie; sed verisimile est, multo pluribus diebus occupatum fuisse quærendo & præparando materiam dictandam, quam dictando. Nam in cap. 5 ℣ 14 ad Ephesios insinuat, quanta diligentia quæsiverit laudata ibidem ab Apostolo verba, Surge, qui dormis &c., ita scribens: Ego certe secundum paupertatulam meam omnes editiones veterum Scripturarum, ipsaque Hebræorum volumina diligenter eventilans, numquam hoc scriptum reperi. Similem diligentiam in quærendis in Veteri Testamento allegatis ab Apostolo locis declarat Sanctus verbis num. 357 datis. Nolim itaque prudens lector existimet, Commentarios illos Opus esse tumultuarium, aut nimis deproperatum. Etsi enim Sanctus dicat supra num. 359: Aut statim dicto, quodcumque in buccam venerit &c.; & rursum num. 363, se interdum per singulos dies usque ad numerum mille versuum pervenire; solum hæc asserit de velocitate dictandi materiam ante diligenti studio conceptam, neglecta cura expoliendi sermonem. Non negat igitur Hieronymus, diligenter se investigasse verum Epistolarum S. Pauli sensum, omniaque illa adjumenta, quibus eum aliis explanaret; sed solum ait, ornatum sermonis se non quæsivisse, sive comptioris styli gratia moras dictando non interposuisse.

[367] [Scripsit illos Commentarios anno 389,] Annus, quo Sanctus Commentarios in quatuor illas Pauli Epistolas conscripsit, utcumque innotescit ex verbis num. 359 allegatis, Nostis enim & ipsæ, quod plusquam quindecim anni sunt, ex quo in manus meas numquam Tullius, numquam Maro, numquam gentilium litterarum quilibet auctor ascendit. Nam § 6 probavi, somnium, cujus causa Sanctus abstinuit a lectione scriptorum profanorum, contigisse anno 374 tempore jejunii quadragesimalis. Si modo addamus annos plusquam quindecim, scripserit in Epistolam ad Galatas, ubi ea dicit, anno 389, eodemque verisimiliter anno in omnes quatuor ordine superius designato. Nihil invenio, quod huic chronotaxi repugnet. Nam major pars anni 386 transacta fuit itineribus per Palæstinam & Ægyptum. Deinde Hieronymus Vetus Testamentum Hebraice legit cum Baranina, Vetus & Novum cum SS. Paula & Eustochio, ut facile hisce studiis occupare se potuerit anno 387 & 388, accedente cura monasteriorum, quæ eo tempore exstruebantur sumptibus quidem S. Paulæ, sed eam consilio curaque ordinandi singula juvante Hieronymo. Serius figi non posse hos Commentarios, liquet ex sequentibus in Ecclesiasten, qui aut eodem anno 389 exeunte aut sub initium anni 390 necessario figendi sunt. Tillemontius art. 48 & Vallarsius in Præfatione ad tom. 7 Operum S. Hieronymi figunt Commentarios istos anno 387; at sine argumentis, quæ id persuadere valeant.

[368] [& eodem aut sub initium sequentis in Ecclesiasten.] Post expositas quatuor S. Pauli Epistolas statim secuta videtur Expositio Ecclesiastæ, cui Sanctus ita præfatur: Memini me ante hoc ferme quinquennium, quum adhuc Romæ essem, & Ecclesiasten sanctæ Blæsillæ legerem, ut eam ad contemptum istius sæculi provocarem, & omne, quod in mundo cerneret, putaret esse pro nihilo, rogatum ab ea, ut in morem commentarioli obscura quæque dissererem, ut absque me posset intelligere, quæ legebat. Itaque, quoniam in procinctu nostri Operis subita morte subtracta est, & non meruimus, o Paula & Eustochium, talem vitæ nostræ habere confortem, tantoque vulnere tunc perculsus obmutui: nunc in Bethleem positus, augustiore videlicet civitate, & illius memoriæ & vobis reddo, quod debeo; hoc breviter admonens, quod nullius auctoritatem sequutus sum; sed de Hebræo transferens, magis me Septuaginta interpretum consuetudini coaptavi, in his dumtaxat, quæ non multum ab Hebraicis discrepabant. Interdum Aquilæ quoque & Symmachi & Theodotionis recordatus sum, ut nec novitate nimia lectoris studium deterrerem, nec rursum contra conscientiam meam, fonte veritatis omisso, opinionum rivulos consectarer. Hactenus Hieronymus, ex cujus verbis Commentarius ille figendus probabilius anno 389. Nam, ut probavi § 17, obiit Blæsilla anno 385, exiguo tempore ante Hieronymi in Palæstinam discessum, sive circa mensem Julium. Hisce autem si addamus annos quatuor & aliquot menses, ut sit ferme quinquennium, pervenimus usque ad annum 390. At petiit illam explanationem Blæsilla aliquo saltem tempore ante mortem, nimirum post conversionem suam ad vitam piam & modestam, cui tribus aut fere quatuor mensibus supervixit. Videtur ergo Commentarius in Ecclesiasten scriptus esse ante finem anni 389, præsertim cum S. Hieronymus per ferme quinquennium forte solum intelligat quatuor annos & paucos menses. Scriptus igitur fuerit posterioribus mensibus anni 389 aut forsan prioribus anni 390. At hoc minus probabile est, quod Sanctus de tempore potius plus soleat dicere, quam minus.

[369] Certe nimium festinarunt Tillemontius & Vallarsius, [ut probatur.] qui eum fixerunt anno 388. Primus propriæ chronotaxi est utcumque contrarius: nam art. 37 mortem Blæsillæ figit sub finem anni 384 aut initium 385, ut ferme quinquennium duceret saltem ad 389. Vallarsius vero in Præfatione ad tomum 3 ait, Ecclesiasten Blæsillæ expositum anno 383, quando Blæsilla necdum perfecte seculo valedixerat. At ea opinio minime verisimilis aut probabilis est. Nam allegata Hieronymi verba omnino insinuant, expositionem Ecclesiastæ petitam a Blæsilla exiguo ante mortem suam tempore, cum solam illius Operis intermissi causam alleget Hieronymus. Præterea, nisi ante conversa fuisset, mulier mundo dedita, qualis erat Blæsilla, non audivisset Hieronymum in privatis congressibus Scripturas explicantem, nec ejus petiisset Commentarios. Quod autem ait Sanctus, Ut eam ad contemptum istius sæculi provocarem &c., non insinuat, Blæsillam etiam tum fuisse mundanis rebus nimium addictam, aut necdum conversam ad perfectiorem Dei cultum; sed solum, laborasse Hieronymum, ut pietatis semina, quæ jam conceperat, rigaret & aleret, eamque ad perfectiorem etiam mundi contemptum incitaret prælegendo Ecclesiasten, cujus doctrina ad eum finem maxime opportuna est. Vidit ipse Vallarsius in Præfatione tomi 1, ubi dat chronotaxim Epistolarum, ad Epist. 38 Postremum incolatus sui Romæ tempus ab Hieronymo designari verbis supra allegatis, quibus Ecclesiasten Blæsillæ expositum dicit, cum adhuc Romæ esset. Addit ibidem: Porro aliunde compertum est, sub anni CCCLXXXIX finem vel sequentis initium, quod suo loco certis argumentis constabit, hæc in Ecclesiasten Commentaria Hieronymum edidisse. Non erat, cur hanc desereret chronotaxim. Nam & ferme quinquennium, quod ab anno 385 inchoandum est, ducit ad finem anni 389 aut longius, & plusquam quindecim anni, quibus abstinuerat a profanis scriptoribus, dum Epistolam ad Galatas exponebat, inchoati a Quadragesima anni 374, ad Pascha fere anni 389 perducunt aut paulo longius. Itaque, cum aliquot saltem menses, quatuor forte aut sex aut etiam octo, Pauli Epistolis dederit Sanctus, & tum demum ad Ecclesiasten perrexerit, forte hunc non absolverit, nisi ultimis mensibus anni 389 aut initio sequentis.

[370] [Nonnullæ de prædictis Commentariis] Pauca modo veniunt observanda de hisce Commentariis. Quod ait de Commentario in Ecclesiasten, De Hebræo transferens, magis me Septuaginta interpretum consuetudini coaptavi, in his dumtaxat, quæ non multum ab Hebraicis discrepabant, non ita intelligendum est, acsi tunc Hieronymus edidisset interpretationem ex Hebraico Latinam, quam modo habemus in Vulgata Scriptura. Serius enim illam edidit Ecclesiastæ interpretationem, suo loco memorandam. Dedit quidem textum ex Hebræo, ubi non placebat interpretatio Septuaginta; sed horum interpretationem, ubi non multum erat diversa a fonte Hebraico, maluit retinere, quia usitata erat in Ecclesia. Postmodum vero purum dedit textum Hebraicum. Præterea ad nonnullos ex memoratis modo Commentariis prudentem lectorem deinde remisit Hieronymus, ut ex iis intelligeret, quid ipse dudum sensisset de doctrina Origenis. Nam in Epistola 84 (alias 65) ad Pammachium & Oceanum ita loquitur: Quod si volunt super Origene meum scire judicium, legant in Ecclesiasten Commentarios: replicent in Epistolam ad Ephesios tria volumina, & intelligent, me semper ejus dogmatibus contraisse. Quæ enim stultitia est, sic alicujus laudare doctrinam, ut sequaris & blasphemiam? Rursum in libro contra Joannem Hierosolymitanum num. 17 eosdem contra perversum Origenis dogma ostendit Commentarios his verbis: Ante annos ferme decem in Commentariis Ecclesiastæ, & in Explanatione Epistolæ ad Ephesios, arbitror sensum animi mei prudentibus explicatum. Hæc verba apte chronotaxi nostræ congruere, ostendam in chronotaxi illius libri, de qua scriptores multum dissentiunt.

[371] [observationes. Alias S. Pauli Epistolas] Cassiodorus de Institutione divinarum litterarum cap. 8 recenset Commentarios S. Hieronymi in Epistolas S. Pauli his verbis: De qua (Epistola ad Galatas) & sanctus Hieronymus tribus libris Expositionem tetendit. Idem pater Hieronymus tribus libris Epistolam ad Ephesios diligenter aperuit. Ad Titum quoque Expositionem uno volumine comprehendit. Ad Philemonem etiam uno libro patefacit. Hactenus certa protulit Cassiodorus. Tum addit sequentia: Residuas vero sancti Pauli, id est, ad Corinthios duas, ad Thessalonicenses duas, ad Colossenses unam, ad Timotheum duas, sanctus Hieronymus dicitur explanasse. Ex Cassiodoro forsan auctor primæ Vitæ censuit, plerasque Pauli Epistolas a Sancto expositas. At falsum videtur, quod Cassiodori temporibus dicebatur de his Epistolis ab Hieronymo expositis. Certe S. Hieronymus in libro de Viris illustribus cap. 135 scripta sua recenset usque ad annum 392, interque ea solum quatuor S. Pauli Epistolas expositas. Nullum vero habemus indicium, quo conjicere possimus, postmodum alias a Sancto explanatas. Verisimile itaque est, S. Hieronymo attributam fuisse expositionem Epistolarum S. Pauli, quæ erat alterius cujuspiam.

[372] [non exposuit S. Hieronymus.] Laudatus Cassiodorus ibi præmiserat: Tertium vero codicem reperi Epistolarum S. Pauli, qui a nonnullis beati Hieronymi annotationes brevissimas dicitur continere, quem vobis pariter, Christo largiente, dereliqui. Hæ Annotationes forsan erunt Commentarii nomine S. Hieronymi olim editi cum præfixa Epistola ad Heliodorum. Videri possunt apud Martianæum inter Opera supposititia tom. 5 col. 925 & seqq. Nolim tamen certo dicere, istos fuisse insinuatos a Cassiodoro: nam aliquibus prolixiores videbuntur, quam ut annotationes brevissimas vocasset Cassiodorus. Sunt tamen breves, si conferantur cum Hieronymi Commentariis, & fere tantum annotationes. Quidquid sit, hi magis Pelagii aut scriptoris cujuspiam Pelagiani censentur, quam S. Hieronymi: neque hunc existimo in plures, quam quatuor S. Pauli Epistolas scripsisse. De Ecclesiaste per Hieronymum explanato Cassiodorus cap. 5 ita scribit: Secundus vero liber Salomonis, qui appellatur Ecclesiastes, a beato Hieronymo potenter expositus est: quem Latino sermone nuncupat Concionatorem, quod loquatur ad populum, & sermo ejus non specialiter ad unum, sed ad universos generaliter dirigatur.

[Annotata]

* al. volebat

* al. possem

* al. videretis

* legas

§ XXII. Scripti libri de Quæstionibus Hebraicis in Genesim, de Locis Hebraicis, de Nominibus Hebraicis.

[Sanctus scribit Quæstiones Hebraicas,] Post Commentarios in Ecclesiasten, in quibus Sanctus Hebraica Latino sermone cœperat exprimere, alia Opuscula, pro quibus lingua Hebraica usui fuerat, in scriptorum suorum catalogo ita recenset, Quæstionum Hebraicarum in Genesim librum unum. De Locis librum unum. Hebraicorum nominum librum unum. Tria hæc Opuscula, quæ circa annum 390 figenda sunt, eodem tempore videtur composuisse, quandoquidem in singulis alia duo subinde alleget. Sequar ordinem S. Hieronymi, etiamsi ultimus liber ex tribus primus credatur editus. Forte Quæstionum Hebraicarum librum recensuit primum, quod novum esset Opus, cum alii magna ex parte ex Græcis essent translati. Forte etiam liber ille ante alios absolutus est, & solum serius editus, quod & alios meditaretur Hieronymus, ut mox videbimus. Patiebatur Hieronymus invidorum obtrectationes, dum illa scribebat. Nam in Præfatione illis respondet: & ubi observaverat, idem accidisse Terentio, Virgilio, Ciceroni, ita pergit: Non mirum ergo si contra me parvum Homunculum immundæ sues grunniant, & pedibus margaritas conculcent, quum adversus doctissimos viros, & qui gloria invidiam superare debuerant, livor exarserit. Verum hoc illis merito accidit, quorum in theatris, curia, concione, pro rostris eloquentia pertonabat. Semper enim in propatulo fortitudo æmulos habet, feriuntque summos fulmina montes. Me vero procul ab urbibus, foro, litibus, turbis remotum, sic quoque, ut Quintilianus ait, latentem invenit invidia. Unde lectorem obsecro (si tamen hæc quoque, si quis captus amore leget) ut in libris Hebraicarum Quæstionum, quos in omnem Scripturam sanctam disposui scribere, non quærat eloquentiam, non oratorum leporem, sed magis inimicis pro nobis ipse respondeat, novo Operi veniam concedendam.

[374] Ut enim nos humiles atque pauperculi nec habemus divitias, [meditans illas edere in totam Scripturam,] nec oblatas dignamur accipere; ita & illi noverint, non posse se notitiam Scripturarum, id est, divitias Christi, cum mundi pariter habere divitiis. Studii ergo nostri erit, vel eorum, qui de libris Hebraicis varia suspicantur, errores refellere; vel ea, quæ in Latinis & Græcis codicibus scatere videntur, auctoritati suæ reddere: etymologias quoque rerum, nominum atque regionum, quæ in nostro sermone non resonant, vernaculæ linguæ explanare ratione. Et quo facilius emendatio cognoscatur, ipsa primum, ut apud nos sunt, testimonia proponemus, & ex collatione eorum, quæ sequuntur, quid in illis aut minus aut plus aut aliter sit, indicabimus. Neque vero Septuaginta interpretum, ut invidi latrant, errores arguimus: nec nostrum laborem, illorum reprehensionem putamus &c. Ex allegatis perspiciet lector, Hieronymum hoc Opus, quod maxime studiosum est, voluisse componere in omnem Scripturam Sanctam: tamen unum dumtaxat librum in Genesim habemus, & ille solus ab ipso Sancto in libro de Viris illustribus memoratur. Præterea, quando diu post in Isaiam scripsit, lib. 15 in cap. 54 librum illum laudat hisce verbis: De quo in Hebraicarum Quæstionum libro, quem in Genesim scripsimus, plenius dictum est. Itaque nullum mihi est dubium, quin unicum illum Hebraicarum Quæstionum librum perfecerit Hieronymus: nam & unum illum anno 392 inter scripta sua recensuit, & unum illum senex laudavit, nullibi alium.

[375] [sed aliorum causa illas intermittens ac deinde omittens,] Certum tamen est, meditatum fuisse plures, eaque de causa Opus illud, quando necdum mutaverat propositum, sic laudavit, acsi plures essent libri. Nam in libro de Locis Hebraicis col. 207 ad vocem Elmoni ait: Quia de his in libris Hebraicarum Quæstionum plenius disputavi. In Præfatione libri Nominum Hebraicorum ita loquitur: Libros enim Hebraicarum Quæstionum nunc in manus habeo, opus novum, & tam Græcis quam Latinis usque ad id locorum inauditum. Volebat certe tunc plures libros scribere Sanctus. At Opus illud intermisit, ut aliquot Origenis Homilias in Lucam, rogantibus Paula & Eustochio, in Latinum sermonem transferret. Nam in Prologo ad illas Homilias ita illas alloquitur: Prætermisi paululum Hebraicarum Quæstionum libros, ut ad arbitrium vestrum lucrativis operis hæc, qualiacumque sunt, non mea, sed aliena dictarem. Ex hac autem intermissione, quæ forte contigit post librum in Genesim absolutum, verisimiliter secuta fuerit omissio Operis continuandi, quod multi eo tempore Opera diversa S. Hieronymum flagitarent, & vel maxime, quantum conjicio, ut sacram Scripturam ex Hebraico in Latinum sermonem transferret. Nam Opere illo Hebraicarum Quæstionum ad integram translationem quasi præludebat. Utile erat istud Opus: at multo etiam utilior integra translatio.

[376] [solum scripsit librum in Genesim.] Cassiodorus de Institutione cap. 1 de illo Opere sic habet: Sanctus etiam Hieronymus uno volumine de libro Geneseos Hebraicas solvit quæstiones propositas, quæ per utriusque Testamenti Scripturas divinas, tamquam linea uno calamo deducta, parili nitore descendunt. Hæc a Catholicis necessario perleguntur, quando, tantis quæstionibus resolutis, textus planissimus relinquitur, & clara luce vulgatur. His verbis non insinuat Cassiodorus, Opus fuisse continuatum in totam Scripturam, ut perperam existimavit Tillemontius Nota 32; sed asserit, Quæstiones de Genesi natas ope totius sacræ Scripturæ solutas. Nam uno volumine, & vocibus, de libro Geneseos … quæstiones propositas, luculenter declarat, unice se loqui de libro Quæstionum in Genesim.

[377] De aliis duobus S. Hieronymi Opusculis pergit ibi Cassiodorus loqui, sed minus accurate: Explanationes quoque, [Librum de Locis Hebraicis,] inquit, Hebræorum nominum & locorum, quæ ad magnam intelligentiæ partem in librorum veterum auctoritate sunt positæ, uno volumine sua nobis in Latinum interpretatione lucidavit. De Novo quoque Testamento fecit alterum librum, ubi quæstiones ad eamdem Legem pertinentes diligentissimus Doctor enodavit. Videtur ibi duo Opuscula, alterum de Locis, alterum de Nominibus confundere, & pro secundo libro substituere augmentum libri de Nominibus ex Novo Testamento, ut luculentum fiet utriusque Operis descriptione. Quod brevi titulo vocatur De locis, longiore inscribitur: De situ & nominibus Locorum Hebraicorum. Hoc Opus Græce conscripsit Eusebius, Latinum fecit, multisque locis auxit & correxit Hieronymus, ut ipse in Præfatione monet. At augmentum ex Novo Testamento non est hujus libri, in quo non exponuntur Loca, in Novo Testamento solum memorata; sed alterius de Nominibus.

[378] Ex Præfatione S. Hieronymi, quam subjungo, omnia studiosus lector intelliget. [scriptum ab Eusebio, transtulit & auxit.] Eusebius, inquit, qui a B. Pamphilo martyre cognomentum sortitus est, post decem Ecclesiasticæ Historiæ libros; post Temporum Canones *, quos nos Latina lingua edidimus; post diversarum vocabula nationum, quæ quomodo olim apud Hebræos dicta sint, & nunc dicantur, exposuit; post Chorographiam * terræ Judææ, & distinctas tribuum sortes, ipsius quoque Jerusalem templique in ea cum brevissima expositione picturam; ad extremum in hoc Opusculo laboravit, ut congregaret nobis de sancta Scriptura omnium pene urbium, montium, fluminum, viculorum, & diversorum locorum vocabula, quæ vel eadem manent, vel immutata sunt postea, vel aliqua ex parte corrupta. Unde & nos admirabilis viri sequentes studium, secundum ordinem litterarum, ut sunt in Græco posita, transtulimus; relinquentes ea, quæ digna memoria non videntur, & pleraque mutantes. Semel enim & in Temporum libro præfatus sum, me vel interpretem esse, vel novi Operis conditorem; maxime quum quidam, vix primis imbutus litteris, hunc eumdem librum ausus sit in Latinam linguam non Latine vertere: cujus imperitiam ex comparatione eorum, quæ transtulimus, prudens statim lector inveniet. Ut enim mihi excelsa non vindico, ita terræ cohærentia supergredi posse me credo. Hactenus Hieronymus, cujus additiones & correctiones invenire poterit studiosus lector ex collatione cum textu Græco in editione Veronensi tom. 3.

[379] Tertium S. Hieronymi Opusculum illius temporis vocatur, [Librum de Nominibus Hebraicis ex Philone] Liber Nominum Hebraicorum, aut de Nominibus Hebraicis. Est autem Latina interpretatio nominum Hebraicorum, sive hominum illa sint propria sive locorum, etymologias ordine Alphabetico exponens. Consilii sui rationes explicat Sanctus in Præfatione, ubi simul declarat, quanti fecerit tam hunc, quam duos alios libros supra memoratos. Philo, inquit, vir disertissimus Judæorum, Origenis quoque testimonio comprobatur edidisse librum Hebraicorum nominum, eorumque etymologias juxta ordinem litterarum e latere copulasse. Qui quum vulgo habeatur a Græcis, & bibliothecas orbis impleverit, studii nostri fuit in Latinam linguam eum vertere. Verum tam dissona inter se exemplaria reperi, & sic confusum ordinem, ut tacere melius judicaverim, quam reprehensione quid dignum scribere. Itaque hortatu fratrum Lupuliani * & Valeriani, qui me putant aliquid in Hebrææ linguæ notitia profecisse, & rei ipsius utilitate commotus, singula per ordinem Scripturarum volumina percucurri; & vetus ædificium nova cura instaurans, fecisse me reor, quod a Græcis quoque appetendum sit. Præterea & illud in Præfatione commoneo, ut, si qua hic prætermissa sunt, alteri sciat lector Operi reservata. Libros enim Hebraicarum Quæstionum nunc in manus habeo, Opus novum, & tam Græcis quam Latinis usque ad id locorum inauditum.

[380] [& aliis magno studio concinnavit.] Non quo studium meum insolenter extollam, sed quod sudoris conscius, ad lectionem eorum provocem nescientes. Si quis igitur & illos & præsens volumen, librum quoque Locorum, quem editurus sum, habere voluerit, parvi pendet & ructum & nauseam Judæorum. Ac ne forte consummato ædificio quasi extrema deesset manus, Novi Testamenti verba & nomina interpretatus sum, imitari volens ex parte Origenem, quem post Apostolos ecclesiarum magistrum, nemo nisi imperitus negabit. Inter cætera enim ingenii sui præclara monumenta etiam in hoc laboravit, ut, quod Philo quasi Judæus omiserat, hic ut Christianus impleret. Hactenus Hieronymus, qui mirabatur multiplices Origenis labores, pro intelligentia sacræ Scripturæ utiles, summique acumen ingenii. Neque enim ullus usque ad tempus, quo hæc scribebat Sanctus, multa in sacram Scripturam ediderat volumina; cum Augustinus, Chrysostomus, ipseque Hieronymus, qui copiose præ ceteris sacram Scripturam exposuerunt, necdum eo tempore multa produxissent, vetustiores vero omnes pauciora ediderint. Præterea eo tempore præcipuos Origenis errores non satis novisse videtur Hieronymus, cum diu post Opus ejus omnium deterrimum de Principiis necdum legisset. Itaque exaggerata illa Origenis laudatio partim ex ignorantia multiplicium ejus errorum, quos tamen omnes non ignorabat, partim ex admiratione ingenii & multitudine scriptorum ejus profecta est; sicut laudat Eusebium, quem Arianum non ignorabat. At plura de his postmodum venient disputanda.

[381] [Alia id genus Opuscula Sancto olim falso attributa.] Verum hoc loco breviter observandum, S. Hieronymno olim attributa fuisse alia Opuscula, quæ nonnullam cum prædictis similitudinem habent. In editione Veronensi tom. 3 a col. 755 editæ sunt Quæstiones Hebraicæ in tres libros Regum & duos Paralipomenon, quæ olim S. Hieronymo fuerunt adscriptæ. At clarum est, cum ex dictis tum ex stylo & aliis, illos non esse S. Hieronymi. Martianæus vero, ibi col. 753 in Præfatione laudatus, ex Rabano Mauro probavit, libros esse cujusdam Hebræi, qui non diu ante Rabanum floruit. Ibidem a col. 721 editus est liber de Locis ex Actis, videlicet Apostolorum, olim similiter S. Hieronymo adscriptus. At in Admonitione prævia ibi satis evincitur, librum illum censendum non esse S. Hieronymi, nec scriptum ante seculum VII. De hisce igitur plura non dicam, etiamsi plura addi possent argumenta.

[Annotata]

* Chronicon

* al. Topographiam

* al. Lupuli

§ XXIII. Latine redditus liber Didymi de Spiritu Sancto, & Homiliæ 39 Origenis in Lucam. Rufini de his objectiones refutatæ.

[Librum Didymi de Spiritu sancto, ut Romæ cœperat,] Post Opuscula Quæstionum, Locorum, & Nominum Hebraicorum, S. Hieronymus in sæpe dicto Operum suorum catalogo ita pergit: De Spiritu sancto Didymi, quem in Latinum transtuli, librum unum. In Lucam Homilias triginta novem. Hæ sunt Origenis, Latinoque sermone ab Hieronymo donatæ. Cum autem Homiliarum causa libros Hebraicarum Quæstionum interruperit, ante tamen recenseat librum Didymi, ambiguum est, utrius Operis translatio præcesserit. At sequar ordinem Hieronymi: neque enim improbabile est, translationem libri de Spiritu sancto similiter dictatam esse ab Hieronymo, quando tetricis Operibus Nominum aut Locorum Hebraicorum, pro quibus multo plura erant quærenda, quam scribenda aut dictanda, occupabatur, ut notarii, quos alebat, haberent interim aliqua exscribenda. Librum Didymi jam Romæ cogitarat transferre, & S. Damaso dedicare, ut ait in Epistola 36 (alias 125) ad Damasum his verbis: Et ut verius loquar, Didymi de Spiritu sancto librum in manibus habeo, quem translatum tibi cupio dedicare. Idem rursum insinuat in Præfatione ad librum translatum, quam sic orditur: Cum in Babylone versarer, & purpuratæ meretricis essem colonus, & jure Quiritum viverem, volui garrire aliquid de Spiritu sancto, & cœptum Opusculum ejusdem Urbis Pontifici dedicare. Hæc verba insinuant, Opusculum Romæ fuisse cœptum; sed omissum est propter exortas ibi persecutiones, quarum causa, ut adjungit, discessit in Palæstinam.

[383] Deinde sic pergit: Itaque, mi Pauliniane frater, [ex Græco Latinum reddit:] quia supradictus Pontifex Damasus, qui me ad hoc opus primus impulerat, jam dormit in Christo, tam tuo, quam venerabilium mihi ancillarum Christi Paulæ & Eustochii, nunc adjutus oratu, canticum, quod cantare non potui in terra aliena, hic a vobis in Judæa provocatus immurmuro, augustiorem multo locum existimans, qui Salvatorem mundi, quam qui fratris genuit parricidam. Et, ut auctorem titulo fatear, malui alieni Operis interpres existere, quam, ut quidam faciunt, informis cornicula, alienis me coloribus adornare. Legi dudum cujusdam libellos de Spiritu sancto; & juxta Comici sententiam, ex Græcis bonis Latina vidi non bona. Nihil ibi dialecticum, nihil virile atque districtum, quod lectorem vel ingratis in assensum trahat: sed totum flaccidum, molle, nitidum, atque formosum, & exquisitis hinc inde odoribus * pigmentatum. Didymus vero meus, oculum habens sponsæ de Cantico canticorum, & illa lumina, quæ in candentes segetes sublimari Jesus præcepit, procul altius intuetur, & antiquum nobis morem reddidit, ut videns vocetur propheta. Certe qui hunc legerit, Latinorum furta cognoscet; & contemnet rivulos, cum cœperit haurire de fontibus. Imperitus sermone est, non scientia, apostolicum virum ex ipso sermone exprimens, tam sensuum lumine, quam simplicitate verborum. Hæc omnia afferre volui, quia ex hisce quoque habuit Rufinus, quod sancto Doctori objiceret, ut infra videbimus. De Didymo agit Hieronymus in libro de Viris illustribus cap. 109, ubi enumerat plura Didymi scripta, interque ea, De Spiritu sancto librum unum, quem ego, inquit, in Latinum verti. Perditus est textus Græcus, sed exstat Hieronymi interpretatio in editione Veronensi tom. 2.

[384] [item Homilias 39 Origenis in Lucam,] Prologum in dictas Origenis Homilias, quas exhibet editio Veronensis tom. 7, similiter dabo, quia & calumniæ patuit, & ad gesta Hieronymi quasi totus pertinet. Ante paucos dies, inquit, quorumdam in Matthæum & in Lucam Commentarios vos legisse dixistis, e quibus alter & sensibus hebes esset & verbis; alter in verbis luderet, in sententiis dormitaret. Quamobrem petistis, ut, contemptis istiusmodi nugis, saltem triginta & novem Adamantii nostri in Lucam Homilias, sicut in Græco habentur, interpreter; molestam rem & tormento similem, alieno, ut ait Tullius, stomacho & non suo scribere. Quam tamen idcirco nunc faciam, quia sublimiora non poscitis. Siquidem illud, quod olim Romæ sancta Blæsilla flagitaverat, ut viginti quinque tomos illius in Matthæum, & quinque alios in Lucam, & triginta duos in Joannem, nostræ linguæ traderem, nec virium mearum, nec otii, nec laboris est. Perspicitis enim, quantum apud me & auctoritas vestra, & voluntas valet. Prætermisi paululum Hebraicarum Quæstionum libros, ut ad arbitrium vestrum lucrativis operis hæc, qualiacumque sunt, non mea, sed aliena dictarem; præsertim cum a sinistro oscinem corvum audiam crocitantem, & mirum in modum de cunctarum avium ridere coloribus; quum ipse totus tenebrosus sit.

[385] [quas vitiis non carere fatetur.] Fateor itaque, antequam ille objiciat, in his Origenem Tractatibus quasi puerum talis ludere: alia sunt virilia ejus, & alia senectutis seria. Quæ, si libuerit, si potuero, si Dominus, ut in Latinum sermonem vertam, dederit commeatum, & prætermissum Opus prius explevero, tunc videre poteritis, immo per vos Romana lingua cognoscet, quantum boni & ante nescierit, & scire nunc cœperit. Præterea Commentarios viri eloquentissimi Hilarii, & beati martyris Victorini, quos in Matthæum diverso sermone, sed una gratia Spiritus ediderunt, post paucos dies ad vos mittere disposui; ne ignoretis, quantum nostris quoque hominibus sanctarum Scripturarum quondam studium fuerit. Hactenus Hieronymus, qui abunde declarat, non magni se facere istas Origenis Homilias, dum ait, se eas vertere ad arbitrium Paulæ & Eustochii, & qualicumque sunt, non sua, sed aliena esse. Non esse etiam ab erroribus immunes, aperte declarat, dum fatetur, Origenem in iis quasi puerum talis ludere. Verum alia sunt, quæ Rufinus ex utraque Præfatione contra Hieronymum invidiose intorquet, eaque hoc loco veniunt examinanda. Non tamen examinabo hic ea, quæ ex Origenis & Didymi laudatione disseruit Rufinus, sed ea solum, quæ in S. Ambrosium & in Urbem dicta contendit.

[386] [S. Ambrosium in utraque Præfatione perstrictum, Rufinus] Rufinus lib. 2 Invectivarum num. 21 contendit, omnia illa, quæ de libellis de Spiritu Sancto dicit Hieronymus, in libros de Spiritu sancto S. Ambrosii contorta fuisse, iisque vocibus informis cornicula S. Ambrosium designari. Quæ in altera Præfatione dicuntur de Commentariis cujusdam in Lucam, similiter refert ad Expositionem Lucæ S. Ambrosii, eumque oscinem corvum ab Hieronymo vocari, ridicule calumniatur, num. 24 ita scribens: Audistis, quomodo, quem ante corvum dixerat & totum tenebrosum, nunc iterum corniculam dicat, alienis se pennis vel coloribus depingentem, & quam turpiter laceret, & nihil virile dicat habere virum, qui ad ecclesiarum Christi gloriam electus a Deo est &c. Quam ineptæ sint hæ, ex parte saltem, calumniæ, mox ostendam. At prius audiamus, quibus argumentis studeat eas lectoribus persuadere num. 22. Quod si negare voluerit hoc, inquit, quod omnes sciunt, quia de sancto Ambrosio dixerit, primo ex eo convincetur, quod apud Latinos ipsius tantum, & non alterius in Lucam Commentarius fertur. Deinde scit me habere Epistolam suam, in qua hoc ipsum de aliis excusans, in illum convertit suspicionem. Verum, quia Epistola illa etiam secretiora quædam continet, quæ interim modo publicari nolo ante tempus, ex aliis adhuc his similibus approbabimus. Tum ad probandum profert verba data ex Præfatione in librum Didymi.

[387] Asserta illa Rufini, quamvis partim prorsus incredibilia sint, [aliique contendunt,] partim plane incerta, suos tamen seculo nostro invenerunt fautores non indoctos. Benedictini, qui Opera S. Ambrosii recudenda Parisiis curarunt annis 1686 & 1690, tom. 1 in Admonitione ad Expositionem S. Lucæ quasi in medio relinquunt, utrum de Expositione S. Ambrosii in Lucam locutus fuerit S. Hieronymus. Rursum tom. 2 in Admonitione ad libros de Spiritu sancto non omnino edicunt, libros S. Ambrosii de Spiritu sancto ab Hieronymo fuisse perstrictos; sed eos ita contra censuram Hieronymianam defendunt, acsi certum esset, eos ab Hieronymo designatos, adducuntque aliqua argumenta ad probandam Rufini criminationem. Tillemontius vero tom. 10 Nota XI in S. Ambrosium non dubitat pro certo edicere, libros fuisse S. Ambrosii de Spiritu sancto, quos perstringit Hieronymus, & rursum Nota 35 ejusdem S. Lucæ Expositionem dicit notatam, multaque coacervat, quibus probare conatur, Hieronymum non recte sensisse de Operibus S. Ambrosii. Mitto alios, qui Tillemontium, quacumque fere via incesserit, ducem solent sequi. Itaque, cum agatur de honore Ambrosii & Hieronymi, lubet, attentius illius opinionis fundamenta examinare. Nam non desunt alii, qui opinionis sunt contrariæ: & Rufini asserta, ubi scribit contra Hieronymum, exiguam videntur mereri fidem.

[388] Opponunt se Rufino editores Veronenses, ut mittam alios, [refragantibus aliis,] & in Annotatis tam in Præfationem Hieronymi ad librum de Spiritu sancto, quam ad allegatum Rufini locum observant, non videri Ambrosium, qui tacito nomine carpitur, cum Hieronymus Ambrosium multis locis commendet. Ad Præfationem vero Hieronymi ad Homilias in Lucam ita mentem suam edicunt. Calumniatur Ruffinus, notari heic abs Hieronymo sub corvi nomine S. Ambrosium; primum ex eo, quod apud Latinos ipsius tantum & non alterius in Lucam Commentarius ferebatur. Deinde quod ipsiusmet Hieronymi penes se haberet Epistolam, in qua hoc ipsum de aliis excusans, in illum (Ambrosium) converterit suspicionem. Nemo autem vel jurato Ruffino credat, id sentire de Ambrosio potuisse sanctum Patrem, qui eum plurimi continuo fecit, nec raro in suis libris pro re nata laudavit. Ita viri illi eruditi, qui Rufini in calumniando facilitatem optime poterant habere perspectam, cum non solum ediderint omnia ab Hieronymo & Rufino in controversiis illis scripta, sed variis etiam Annotatis illustrarint.

[389] [quibus magis perspecta fuit Rufini in calumniando licentia.] Mihi sane, postquam utrimque scripta sæpius attente pervolvi, instar miraculi videtur, prudentem virum Rufino contra Hieronymum credere posse, si dicta ejus aliunde probari nequeant; cum frequenter asserat aperte falsa, aut certe ex veris falsissima impudenter inferat. Talia sunt, cum Hieronymum ex somnio perjurum facit, eamque calumniam deinde etiam defendit; cum Barabbam pro Christo ab eo electum calumniatur, quod Hebraicæ linguæ magistrum habuisset Judæum; cum lib. 2 num. 12, quod Sanctus in juventute usus esset Isagoge Porphyrii ad logicam discendam, hæc infert: Nam Porphyrius te docuit de Christianis male loqui, concidere virgines, continentes, diaconos, presbyteros, & omnem prorsus Christianorum gradum & ordinem libellis editis infamare. Quis non videat, neque vera hæc esse, neque recte inferri ex usu libri, ad logicam discendam compositi, neque juvenum esse eligere libros, quibus artem aliquam docentur, sed magistrorum, qui multos simul instruunt? Itaque hæc hominis sunt, nescientis modum servare. Æque insani cerebri sunt, quæ num. 27 de se & S. Hieronymo ita prosequitur: Scripta mea nulla exstant, in quibus error meus aliquis corrigendus sit. Tua exstant multa, quæ, ut video, nunc secundum sententiam tuam universa damnanda sunt. Et inferius: Sed & pro omnibus non solum, quæ locutus es, sed & quæ locuturus es, si agas pœnitentiam, bene facis. Certum est enim, quod pœnitenda sunt cuncta, quæ scripseris. Mitto alia id genus plurima, in quibus non magis apparet aut modestia Rufini, tantopere a Tillemontio art. 1 laudata, quam color candidus in Æthiope; nec magis prudentia aut sanum judicium, quam in homine præ iracundia abrepto, qui omnia, quæ in buccam veniunt, sive vera sint sive falsa, in adversarium licenter effundit.

[390] [Certe S. Hieronymus neminem nominat,] Examinemus modo, quam belle cohæreant asserta Rufini, de quibus hic agimus. Ait Sanctus: Malui alieni Operis interpres existere, quam (ut quidam faciunt) informis cornicula alienis me coloribus adornare. Hæc meo quidem judicio neminem designant, nec eos improbat Hieronymus, qui ex scriptoribus antiquioribus argumenta aliquot hauriunt, aut eorum opiniones adoptant, singulaque suo stylo exprimunt; sed generatim illos, qui pleraque ex scriptore aliquo antiquiore desumunt, tacitoque illius nomine pro suis omnia venditant. Hoc se facere noluisse, ait Hieronymus, neminemque nominatim accusat, sed solum addit, ut quidam faciunt. Certum est, numquam defuisse plagiarios, horumque generatim improbari consilium. At si quis voluerit contendere cum Rufino, S. Ambrosium carpi ut plagiarium; huic probandum prius erit, talem fuisse Ambrosium. At editores Benedictini in Admonitione ad libros Ambrosii de Spiritu sancto agnoscunt quidem, aliqua ex libro Didymi ab Ambrosio videri ad libros de Spiritu sancto translata. At observant, ex multis hausisse Ambrosium, & magis ex Basilio, quam ex Didymo, nec eo id modo fecisse, ut plagiarius dici debeat. Itaque non videtur de Ambrosio cogitasse Hieronymus, dum dixit: Certe qui hunc legerit, Latinorum furta cognoscet; sed de aliis, qui Didymi Opus magis expilaverant.

[391] [eaque dicit, quæ libris S. Ambrosii] Ex ultimis verbis colligitur, plures Latinos post Didymum de Spiritu sancto scripsisse, idque indubium videtur, cum hæresis Macedoniana contra Spiritum sanctum tunc nova esset, & multas ecclesias infecisset, ut antistites aliique doctores natæ nuper hæresi procul dubio se opposuerint. Quare hæc Hieronymi verba: Legi dudum cujusdam libellos de Spiritu sancto; & … ex Græcis bonis Latina vidi non bona. Nihil ibi dialecticum, nihil virile &c.; sed totum flaccidum, molle, nitidum &c.; verisimiliter impetunt Opus alicujus scriptoris indocti, qui multa ex Græcis, & maxime ex Didymo corraserat, styloque utcumque nitido, sed flaccido & minime stringenti argumenta sua exposuerat. Certe non poterat ita loqui S. Hieronymus de libris S. Ambrosii. Nam qui dialecticam novit, sicut optime noverat Hieronymus, luculenter perspiciet, S. Ambrosium in libris de Spiritu sancto magis dialectice ratiocinari, quam in aliis plerisque suis; contra uti stylo minus ornato & magis simplici, quam in multis aliis. Hanc styli simplicitatem observavit S. Augustinus lib. 4 de Doctrina Christiana cap. 21, cujus verba Benedictini in Admonitione sua mendose allegant: Sanctus Ambrosius, inquit, cum agat rem magnam de Spiritu sancto, ut eum Patri & Filio demonstret æqualem, submisso tamen dicendi genere utitur; quoniam res suscepta non ornamenta verborum, aut ad flectendos animos commotionis affectum, sed rerum documenta desiderat.

[392] Si quis modo conferre voluerit libros Ambrosii de Virginitate, [de Spiritu sancto non congruunt.] inveniet conscriptos sermone magis ornato, & minus dialectico. Attamen Hieronymus in Epistola 22 num. 22 illos S. Eustochio legendos assignat, de iis & Ambrosio ita loquens: In quibus tanto se effudit eloquio, ut quidquid ad laudes virginum pertinet, exquisierit, expresserit, ordinarit. Itaque si sic loqui potuit Hieronymus de libris, in quibus relucet multo major dictionis elegantia, multoque minor dialectice ratiocinandi cura, mihi prorsus incredibile videtur, libros de Spiritu sancto perstrictos ab Hieronymo, ut vigore dialectico destitutos, flosculis vero verborum unice refertos. Quapropter non dubito asseverare, Rufinum solita sua usum temeritate, quando allegata Hieronymi verba ad S. Ambrosium voluit pertrahere; illosque, qui Rufino crediderunt, non satis expendisse, quam ille in libris contra Hieronymum temerarius fuerit in asserendo; quamque incredibile sit, Sanctum de libris, qui dialecticis ratiociniis pleni sunt, asserere potuisse, nihil ibi dialecticum, nihil virile esse; & de stylo simplici, totum esse formosum. Neque enim naturalem dictionis elegantiam, qua ipse utitur, sed affectatum sermonis ornatum, quo carent laudati libri, in re tam gravi improbavit, ut necessario ad alios respexerit, quos tanti non fecit antiquitas, ut ad nos pervenerint.

[393] Nihilo magis Ambrosii Commentarios in Lucam designatos existimo, [Notatos ab Hieronymo S. Ambrosii in Lucam Commentarios,] dum dixit Hieronymus sequentia: Quorumdam in Matthæum & in Lucam Commentarios vos legisse dixistis, e quibus alter & sensibus hebes esset & verbis; alter in verbis luderet, in sententiis dormitaret. Si maxime obviam hujus loci intelligentiam sequamur, ambo scripserant in Matthæum & Lucam. At S. Ambrosius in Matthæum non scripsit, ut hoc sensu alter e duobus esse nequeat. Verum gratis tantisper credamus, alterius Commentarios fuisse in solum Matthæum, alterius in solum Lucam, eoque modo Ambrosium designari potuisse. Vel sic nulla erit ratio, cur ille Commentarius in Lucam nequeat esse hominis ignoti, sicut ignotus est scriptor, cujus in Matthæum Commentarius memoratur. Uterque fuerit scriptor imperitus, alter etiam omni destitutus eloquio, alter satis quidem eloquens, sed sacræ Scripturæ intelligentiam non assecutus. Itaque utriusque Commentarii nugæ vocantur; & pro Commentariis illis in Matthæum Hieronymus promittebat meliores Hilarii & Victorini; pro aliis in Lucam transferebat Homilias Origenis in Lucam, easque non satis sibi probatas, in quibus fatetur, eum quasi puerum talis ludere. Timebat etiam invidiam, illius verisimiliter, qui in Lucam scripserat, eumque timorem declarat his verbis: Præsertim cum a sinistro oscinem corvum audiam crocitantem, & mirum in modum de cunctarum avium ridere coloribus, quum totus ipse tenebrosus sit. Ideo, antequam ille objiciat, dictas Origenis Homilias non esse admodum accuratas, id ultro fatetur Hieronymus.

[394] [non est probabile, cum quod eos verisimiliter necdum vidisset,] Hæc omnia ad S. Ambrosium transfert Rufinus, quem & corvum nominatum, & totum tenebrosum, homo iracundus calumniatur. Timebat igitur Hieronymus, si credimus incredibilia asserenti, ne invidiam pateretur Ambrosii, si Origenis transferret Homilias, & Ambrosius de cunctarum avium ridebat coloribus, sive omnes contemnebat scriptores. Recte ad hæc editores Veronenses: Nemo vel jurato Ruffino credat, id sentire de Ambrosio potuisse sanctum Patrem. Ego certe magis crediderim, S. Ambrosii Expositionem non fuisse visam Hieronymo, dum Homilias Origenis transferebat. Forte etiam necdum tota erat absoluta, quod suo loco examinari poterit in S. Ambrosio. Fuit saltem ex posterioribus S. Ambrosii Operibus, nec multis annis poterat esse perfecta. Nemo igitur mirari debet, si eam nondum vidisset Hieronymus, qui & longissimo terrarum intervallo aberat, & nullum cum Mediolanensibus aut cum S. Ambrosio, quantum novimus, habuit commercium, ut fortasse Opus illud non viderit ante mortem Ambrosii. Certe Expositionem sive Commentarios S. Ambrosii in Lucam nequaquam contempsit. Nam in Epistola 121 (alias 151) ad Algasiam, quæ varias ex Novo Testamento quæstiones proposuerat, quæst. 6 eam ad Ambrosii Commentarios in Lucam remittit his verbis: Ambrosius Mediolanensis episcopus quid de hoc loco senserit, in Commentariis ejus legere poteris.

[395] [tum quod Ambrosium sæpe cum laude memoraverit,] Præterea maximi S. Ambrosium fecit S. Hieronymus, & semper honorifice de eo ejusque scriptis locutus est. In Epistola 15 (alias 57) ad Damasum ait ironice: Jungatur cum Beatitudine tua Ursinus, cum Ambrosio societur Auxentius. Ita honoris causa Damasum Ursino, & Ambrosium, tamquam præcipuum fidei defensorem, opponit Auxentio Ariano. Quantum laudaverit libros Ambrosii de Virginibus, jam vidimus num. 392. In Epistola 48 (alias 50) ad Pammachium num. 14 laudat S. Ambrosii de Viduis librum, multaque ex eo cum laude recitat, & ejus auctoritate se defendit iterum num. 17. Lubet nonnulla recitare verba, quæ subjungit post amplum Ambrosii locum num. 15: Ex quibus universis perspicuum est, me nihil novi de virginibus nuptisque dixisse; sed majorum in omnibus sequutum esse sententiam, tam hujus (Ambrosii) videlicet, quam reliquorum, qui de ecclesiasticis dogmatibus disputarunt: quorum æmulari exopto negligentiam potius, quam aliorum obscuram diligentiam. Hæc verba insinuant, quanti fecerit scripta Ambrosii, cujus solius recitaverat verba. Rursum in Epistola 84 (alias 65) tres scriptores sanctos, quos magni faciebat, ut videbimus, ita memorat: Nec disertiores sumus Hilario, nec fideliores Victorino, qui ejus (Origenis) tractatus, non ut interpretes, sed ut auctores proprii Operis transtulerunt. Nuper sanctus Ambrosius sic Hexaëmeron illius compilavit, ut magis Hippolyti sententias Basiliique sequeretur.

[396] In Epistola 112 (alias 89) ad Augustinum num. 20, [& maximi fecerit.] recensitis Græcis Psalmorum interpretibus, de Latinis hæc subdit: Apud Latinos autem Hilarius Pictaviensis & Eusebius Vercellensis episcopi Origenem & Eusebium transtulerunt, quorum priorem & noster Ambrosius in quibusdam secutus est. Respondeat mihi prudentia tua, quare tu post tantos & tales interpretes in Explanatione Psalmorum diversa senseris. Pauca hic observo. Si quem alium ex Latinis magni fecit Hieronymus, maximi sane fecit S. Hilarium, ut in scriptis suis frequenter declaravit. Attamen hic dicendo Ambrosius noster satis innuit, sibi & Augustino magis etiam placuisse scripta Ambrosii, quam Hilarii. Clare etiam declarat, pauciora Ambrosium e Græcis sumpsisse in Expositione Psalmorum, quam Hilarium. Tertio tales & tantos interpretes vocando abunde manifestat, improbabilia prorsus esse asserta Rufini, quod maximo cum contemptu de libris Ambrosii locutus fuisset Hieronymus. Rursum lib. 1 contra Rufinum num. 2 Ambrosium cum Hilario & Victorino columnis Ecclesiæ annumerat, observans, tres illos Sanctos multa ex Origene in sua transtulisse Opera, se tamen solum eo nomine laudatum esse a Rufino. De his, inquit, omnibus tacet, & quasi columnis Ecclesiæ prætermissis, me solum pulicem & nihili hominem per angulos consectatur. Ad tot Ambrosii scriptorumque ejus laudes accedit, quod nullo umquam loco eum refutaverit, quantum ego quidem invenire potui. Quis igitur vel juranti Rufino credat, ita locutum fuisse de duobus Ambrosii Operibus, sicut Rufinus confinxit; præsertim cum illa non sint talia, qualia contempsit Hieronymus, sed præcipuis Ambrosii Operibus annumeranda.

[397] Tillemontius tamen Nota XI in S. Ambrosium sine ullo dubio asserit, [Tillemontius Rafini] de S. Ambrosio locutum esse Hieronymum, & rationes adducit opinionis suæ. Prima hæc est. Numquam probat (Rufinus,) illa de S. Ambrosio intelligenda esse. Itaque pro certo ponit, rem esse compertam. Verum nulla est ea ratio, cum magis perspecta sit Rufini contra S. Hieronymum quælibet temere intorquendi consuetudo, quam ut sola asserendi temeritas pro argumento haberi possit. Hanc Rufini in calumniando audaciam, quæ manifesta est, notat ipse Hieronymus lib. 3 num. 1 his verbis: Poteram & ego in te falsa congerere, & dicere, me vel audisse vel vidisse, quæ nullus norat, ut apud ignorantes impudentia veritas, & furor constantia putaretur. Sed absit, ut imitator tui sim, & quod in te reprehendo, ipse faciam. Præterea, etsi tanta non esset Rufini in asserendo temeritas, poterat existimare, argumenta, quæ attulerat, ut ostenderet de Commentariis in Lucam male locutum Hieronymum, sufficere, ut quilibet crederet, libros de Spiritu sancto ejusdem Ambrosii ab Hieronymo censoria virga notatos. Neque enim idonea est ratio, qua, primo admisso, alterum quis negaret. Quapropter audiamus, an de Commentario in Lucam idonea argumenta Rufinus ejusve defensores attulerint. [argumenta, invicem pugnantia,]

[398] Duo priora argumenta Rufinus profert his verbis: Quod si negare voluerit hoc, quod omnes sciunt, quia de S. Ambrosio dixerit, primo ex eo convincetur, quod apud Latinos ipsius tantum, & non alterius, in Lucam Commentarius fertur. Hæc duo argumenta, omnes sciunt, ac deinde, apud Latinos ipsius (Ambrosii) tantum, & non alterius in Lucam fertur Commentarius; viderentur alicujus ponderis, si Rufinus in asserendo minus audax esset, & non statim utrumque argumentum ipse destrueret, dum tertium afferre se existimat. Nam ita pergit: Deinde scit, me habere Epistolam suam, in qua hoc ipsum de aliis excusans, in illum (Ambrosium) convertit suspicionem. Tria hæc Rufini argumenta recenset Tillemontius Nota 35 in Ambrosium, aliique eadem ante ipsum & postea produxerunt. Examinemus igitur singula. Omnes sciunt, inquit. Quomodo omnes sciebant, S. Ambrosii Opus fuisse ab Hieronymo perstrictum, si suspicio cadebat in alios, eosque in sua Epistola excusavit Hieronymus? Rursum quomodo solius Ambrosii in Lucam exstabat Commentarius, si fuerat suspicio, Hieronymum de aliis locutum? Itaque ex ipsis Rufini verbis colligitur, non constitisse, de cujus Commentario loqueretur Hieronymus, nec defuisse alios Latinorum in Lucam Commentarios, de quibus mentem suam edicere potuerat: neque enim suspicio poterat in alios cadere, nisi alii scripsissent in Lucam. Credamus etiam, verum esse assertum Rufini, Ipsius tantum in Lucam Commentarius fertur. Nihil hoc proderit Rufino, si recte intelligatur. Nam ea verba significant, solius Ambrosii Commentarium passim ab omnibus fuisse lectum: at minime indicant, conscriptos non fuisse alios. Ex aliis igitur, quos compositos fuisse ipse Rufinus innuit, unum merito improbaverit Hieronymus, illeque cum pluribus aliis interciderit, quod minime probaretur.

[399] [adducens, refutatur.] Epistola Hieronymi, quam allegat Rufinus, nihil probat. Credamus enim Rufino, declarasse in illa Epistola Hieronymum, de uno alteroque, in quos cadebat suspicio, locutum se non fuisse; non deerant alii mediocriter eruditi, qui Commentarios in Lucam potuerunt concinnare, conatumque suum ad S. Paulam mittere; quemadmodum & plures haud dubie eo tempore de Spiritu sancto contra Macedonianos scripserunt. In ipso forsan Hieronymi monasterio non defuerunt, qui Lucam exponere conando ingenii sui fecerint periculum. At sive ille fuerit ex monachis S. Hieronymi, sive Italus, sive Gallus aut Hispanus, sive ex Illyrico aut Africa; nemo mirari debet, ab homine non satis docto scriptum fuisse Commentarium, quem nec Paula nec Eustochium nec Hieronymus ipse probabat, quique ea de causa a multis non fuit lectus, citoque suppressus. Eadem est ratio libellorum de Spiritu sancto, quos legit & improbavit Hieronymus. At hujus censura digni non sunt ejusdem nominis libri Commentariique S. Ambrosii, sicut ipsi agnoscunt adversarii, ut improbabile prorsus sit, libros sancti Doctoris, quem maximi faciebat, tam gravi censura ab Hieronymo perstrictos.

[400] [Aliud argumentum Tillemontii examinatur,] Tillemontius ad argumenta Rufini jam refutata addit elogium, quod in libro de Viris illustribus cap. 124 Hieronymus dedit, ita de S. Ambrosio scribens: Ambrosius Mediolanensis episcopus usque in præsentem diem scribit, de quo, quia superest, meum judicium subtraham, ne in alterutram partem, aut adulatio in me reprehendatur aut veritas. Miratur Tillemontius cum aliis nonnullis hoc elogium, quod judicium suum subtrahat Sanctus; acsi id aversi ab Ambrosio animi signum esset, aut certe quod scripta ejus minoris faceret. At de aliis multis similiter nullum tulit judicium, nominatim de Gregorio Nysseno & Amphilochio viventibus. S. Athanasii dudum defuncti scripta quædam memorat, sed nullum quoque de iis profert judicium. Vix aliquid etiam profert in laudem scriptorum S. Hilarii, quæ certo magni faciebat. Sic præclarissimos Patres frequenter sine ulla fere scriptorum laude commemorat, fortasse quod illorum nomen satis inclaruisset, ut suspicamur etiam ex his Prologi verbis: Certe quum scriptis suis claruerint, non magnopere nostri silentii dispendia suspirabunt. Hæc quidem dicit de iis, qui omnino erant prætermissi. At eadem est ratio illorum, qui magnum nomen erant consecuti. Quare non multum curavit in illo libro S. Hieronymus de singulis, quos recenset, scriptoribus judicium suum proferre, sed brevissime de aliquibus solum verbulum in laudem profert, & nonnullos leviter perstringit; ut librum perlegentibus manifestissime liquebit. Observare etiam possumus, eos, qui paucioribus scriptis innotuerunt, frequenter magis laudari ab Hieronymo, quam celebriores, qui satis erant omnibus noti, nimirum ut gentiles Christianorum eruditionis contemptores discerent, quanti & quales viri, Ecclesiam fundaverint, exstruxerint & adornaverint, & desinerent fidem nostram rusticæ tantum simplicitatis arguere.

[401] Hæc ratio non cogebat S. Ambrosium, cujus nomen erat celeberrimum, [daturque ratio, cur in libro de Viris illustribus] pluribus elogiis celebrare. Alia tamen forte magis cohibebat Hieronymum, ne suum de ejus scriptis proferret judicium, nimirum quod pauca ex iis legisset. Legerat quidem libros ejus de Virginibus & Viduis, dum erat Romæ, eosque ibidem honorificis elogiis commendaverat. At pleraque Opera S. Ambrosii composita sunt, postquam anno 385 Hieronymus Roma discessit; alia paucis annis ante hunc discessum, ut ea forsan Romæ numquam vidisset Hieronymus. Nulla vero S. Ambrosii Opuscula ad Hieronymum pervenisse in Palæstinam ante scriptum librum de Viris illustribus, vehementer suspicor. Etenim prioribus annis, quibus vixit in Bethleem, exiguum fuisse Hieronymo commercium cum Occidentalibus, liquet ex ejus Epistolis, inter quas nulla reperitur ante annum 392 ex Palæstina data, nisi unica ad Marcellam, quæ nomine Paulæ & Eustochii fuit conscripta. Itaque verisimillimum est, non nisi pauca ex prioribus S. Ambrosii Operibus fuisse ab Hieronymo lecta, dum librum illum scribebat; quemadmodum cap. 129 fatetur, ex scriptis S. Joannis Chrysostomi, quæ jam tum multa erant, ut recte dicit, unicum a se lectum fuisse Opusculum de Sacerdotio. Nam si ex plurimis Chrysostomi Operibus, iisque pro magna parte ad exponendam sacram Scripturam compositis, qualia præ reliquis quærebat, unum dumtaxat viderat Hieronymus, etiamsi Antiochiæ componerentur, quis merito contendat, Ambrosii Opera, simul atque erant composita, statim Mediolano transvolasse in Palæstinam?

[402] Certe non tanta velocitate ad Hieronymum transvolavit notitia priorum Opusculorum S. Augustini, [judicium non tulerit Hieronymus.] qui ab anno 386 nonnulla edidit, & singulis fere annis alia in lucem emisit. Attamen ne nomen quidem Augustini reperitur in libro de Viris illustribus, ut necesse sit dicere, nihil de scriptis ejus innotuisse Hieronymo usque ad illud tempus. Sanctus, non dubitans, quin aliquos ignoraret, rationem reddit in Præfatione his verbis: Si qui autem de his, qui usque hodie scriptitant, a me in hoc volumine prætermissi sunt, sibi magis, quam mihi, debebunt imputare. Neque enim celantes scripta sua de his, quæ non legi, nosse potui, & quod aliis forsitan sit notum, mihi in hoc terrarum angulo fuerit ignotum. Itaque cum pleraque Opera S. Ambrosii non legisset nec vidisset S. Hieronymus, ut plane indubium est; aliunde tamen ignorare non posset, magnam esse Ambrosii eloquentiam famamque celeberrimam, noluit suum proferre judicium, ne adulationis merito notaretur, si magnifico elogio celebraret scripta numquam visa; aut virum tantum videretur contempsisse, si candide edixisset, se præter pauca de scriptis ejus nihil vidisse. Neque enim omnes considerassent, quam difficulter Hieronymus in Bethleem accipere posset prolixa S. Ambrosii Opera, quæ magnis sumptibus prius fuissent exscribenda, ac deinde transferenda in Palæstinam. Tantum pecuniæ non habebat ipse Hieronymus, & hic magis quærebat vetusta, quam recentia scripta. Paula vero opes, quas sibi in usus pios reservaverat, partim in itinera expenderat, partim ad condenda monasteria monachosque & monachas in iis alendos pie expendebat, partim etiam in pauperes aliosque pios usus, ut ne verisimilia quidem credant, si qui existiment, Opera S. Ambrosii tam cito ad Hieronymum pervenisse.

[403] [Probatur, Commentarios S. Ambrosii in Lucam] Ex hac autem observatione non solum colligitur, judicium sine adulatione de plerisque Operibus S. Ambrosiii non potuisse anno 392 ferre Hieronymum; sed quasi indubitatum fit, non fuisse visos Hieronymo Commentarios S. Ambrosii in Lucam, quando vertit Homilias Origenis. Nam Commentarii illi verisimiliter absoluti non sunt ante annum 389, ut probari potest ex iis, quæ Benedictini in Præfatione & Tillemontius in S. Ambrosio art. 49 & Nota 34 de iis collegerunt, etiamsi hi scriptos dicant anno 386. Ambo observant, Homilias esse ad populum dictas, ac deinde in decem libros divisas. Secundo, Homilias illas ad populum habitas tempore persecutionis Justinæ imperatricis Arianæ, quæ S. Ambrosium anno 385 & 386 multum exagitavit; sed adulto anno 387 Mediolano profugit, mortuaque est anno 388. Tertio, partem Homiliarum dictam post pacem ecclesiæ Mediolanensi redditam. Hæc omnia ab ipsis probata, ulterius firmari poterunt in S. Ambrosio. Non est modo necesse, ut quæramus, annone 386 an 385 Ambrosius Homilias in Lucam dicere cœperit. At ex paucis ostendam, multum temporis Homiliis illis impensum.

[404] [absolutos] Dicebat contenta circa finem libri 4 num. 76 ante Pascha. Nam ait, se per Epiphania jecisse retia ad capiendos homines, & ad Ecclesiam perducendos, & nihil etiam tum cœpisse: Nemo adhuc nomen suum dedit. Hæc non diu post festum Epiphaniæ, aut in Quadragesima fuisse dicta, recte observant, cum desideraret Sanctus, ut nomen darent, ad baptisma in Paschate recipiendum. Quatuor igitur librorum Homilias dixerat circa Februarium. Die VII Decembris, quo ordinatus est episcopus, dixit Homiliam lib. 8 contentam: nam ibi num. 7 ita loquitur: Pulcre mihi hodie legitur Legis exordium, quando mei natalis est sacerdotii. Itaque decem circiter mensibus tantum dixit quatuor librorum Homilias, nisi etiam hisce mensibus annus integer sit addendus. De persecutione mentionem facit lib. 7 num. 49 & seqq., quæ gravis erat anno 386, & minui cœpit inventis mense Junio corporibus SS. Gervasii & Prothasii. Poterat tamen etiam postea de illa persecutione loqui, ut ibi locutus est, quamdiu supererat Justina, aut certe quamdiu cum filio Valentiniano mansit Mediolani, ut illa non minus anno 387, quam anno 386, scribere & dicere potuerit Ambrosius. Nec tamen postea incongruum erat de illa, etiamsi languesceret, similia proferre, cum superessent hæretici.

[405] Demum lib. 9 num. 32 de pace Ecclesiæ & Italiæ tam magnifice loquitur, [non fuisse] ut videatur designare tempus, quo Theodosius imperator, victo Maximo tyranno, plenam Italiæ pacem conciliavit, maxime cum Justina circa idem tempus obierit, & Valentinianus junior ad pietatem esset conversus. Ecce tempus acceptabile, inquit, quo non hyemalibus perfidiæ caligantis pruinis annus riget, nec altis nubibus informis crusta blasphemiæ, gelu durante, concrescit: sed procellis sacrilegii liberata, novos fructus terra jam parturit. Vere parit: dissensionum quippe omnium procella deferbuit, cuncti sæcularis cupiditatis ardores, æstusque omnes, quibus Italiæ populus per Judaicæ olim, & Arrianæ proxime sævitatis incendia coquebantur, sereno jam spiramine temperantur. Sedata tempestas est, concordia navigat, fides spirat: certatim nautæ repetunt fidei, quos reliquere, portus, & dulcia patriis oscula littoribus adfigunt, liberatos se periculis, absolutos erroribus gratulantes. Hæc, inquam, optime congruunt anno 388, quo & Maximus occisus est, & Justina defuncta, & pax Ecclesiæ atque Italiæ data.

[406] At nec anno 386 nec 387 ita de pace loqui poterat Ambrosius, [ante annuni 389 aut 390,] cum Justina semper perrexerit Arianos fovere, ideoque semper timere is posset, ne languescens persecutio vires resumeret. Mansit autem Justina cum filio Valentiniano Mediolani usque ad Septembrem anni 387. Tunc vero, irrumpente in Italiam Maximo tyranno, profugerunt ad imperium Orientale. Quare saltem usque ad Septembrem anni 387 non dixisset Ambrosius, omne periculum Ecclesiæ ab Arianis cessasse. Nam Theodosius ipse Valentiniano ad se fugienti scripsit, fugere coactum esse, quod pietati bellum intulisset, teste Theodoreto lib. 5 cap. 15, qui ibidem adjungit, ab ipso Theodosio ad pietatem conversum fuisse, sive ad fidem Catholicam. Testatur id ipsum S. Ambrosius in Epistola 53 ad Theodosium, cujus institutis ita conversum dicit, ut, quem ante persequebatur, nunc diligeret; quem ante ut adversarium repellebat, nunc ut parentem putaret. Itaque Valentinianus usque ad fugam ex Italia persecutor erat Ambrosii, instigante Justina, & solum a Theodosio ad meliora reductus est consilia circa finem anni 387, aut anno 388; ut ante hunc annum tam magnifica de pace Ecclesiæ loqui non potuerit Ambrosius. Præterea tyrannis Maximi, qui Valentiniani imperium occupavit, & bellum Theodosio parabat, non sivisset tam læta dicere Ambrosium, qui eam detestabatur. Quapropter nulla ratione ante victum Maximum censeri potest prædicta de pace scripsisse Ambrosius, ut ea solum videatur perorasse aut scripsisse mense Octobri anno 388, quando Theodosius, victoria parta, venerat Mediolanum, aut paulo serius.

[407] Restabat S. Ambrosio liber decimus, quem absolvere potuit anno 389. [ideoque nec visos ab Hieronymo, dum eos fertur notasse.] Post Sermones in totum Euangelium ad populum dictos concinnandi erant Commentarii decem libris distincti, ut merito dubitare possimus, an hi lucem aspexerint ante annum 390. Nam perpetua Ambrosii negotia non multum illi temporis relinquebant pro studiis, cumque Commentarii in Lucam non egerent festinatione, alia quædam Opuscula iis interposuisse videtur, & certe Epistolas complures. Itaque ne probabile quidem videtur, Commentarios Ambrosii in Lucam ab Hieronymo visos fuisse, dum hic circa annum 390 Homilias Origenis transferebat. Ceterum quo anno fuerint inchoati, hic minime statuo. Satis mihi est non videri absolutos ante annum 389, aut 390, ut probavi.

[408] [Objectiones aliæ] Ad objectionem modo refutatam addit aliam Tillemontius, nimirum in variis occasionibus sententias Ambrosii ab Hieronymo improbari. Ad hoc probandum duo affert loca; ubi credit Hieronymum aliter sensisse, quam Ambrosium. Inepta plane est objectio, cum locis designatis Ambrosius non nominetur, ut forte ne sciverit quidem Hieronymus, quid Ambrosius de iis sentiret. Alii adjungunt objectionem a Tillemontio omissam, videlicet quod S. Hieronymus in libris contra Rufinum numquam negaverit, contemptim se locutum de libris S. Ambrosii; quin & magni facere videntur hanc objectionem, acsi esset tacita confessio. Verum illi non considerarunt, opinor, ad multa alia non respondisse Hieronymum, quod libros Rufini non vidisset, dum primum respondit generatim ad objectiones aliquot graviores, quas ex amicis intellexerat, libris Rufini necdum acceptis.

[409] [refutantur.] In secundo deinde responso, sive libro 3 contra Rufinum, tantum respondit ad Epistolam postea a Rufino missam, omisitque ulterius responsum ad Rufini libros, quos tunc acceperat. Hac de causa ad alia multa nihil respondit S. Hieronymus, ac ne præcipuam quidem Rufini objectionem de erroribus Origenis, quos libris Hieronymi insertos contendebat Rufinus, multis locis prolixe allegatis, operose refutavit; sed contentus fuit generali ac brevi responso. Itaque argumentum istud a silentio Hieronymi petitum nullas prorsus habet vires, ut videtur perspexisse Tillemontius. Nam, quod invitus ac repugnans iterum responderet, ut testatur lib. 3 num. 9; noluit saltem ad omnia responsum suum extendere, ut declarat num. 43; eaque de causa prætermisit plurima, ad quæ alio Opere cogitabat respondere, si pax aut certe silentium utriusque non sequeretur.

[Annotata]

* forte coloribus

§ XXIV. Refutatur objectio Rufini, ex dictis Hieronymi de Urbe desumpta: & ostenditur, quam magnifice Hieronymus senserit de fide Romanæ Ecclesiæ & summi Pontificis auctoritate.

[Reliquias idololatriæ in Urbe necdum deletas doluit Sanctus,] Rufinus lib. 2 num. 22 ex verbis Hieronymi in Præfatione ad librum Didymi etiam conatur ostendere, Quomodo de urbe Roma, Deo favente, capite Christianorum, ea dicat, quæ dicebantur tunc, cum gentiles in ea populi & persecutores principes morabantur. Verba, quæ Rufino displicuerunt, hæc sunt: Cum in Babylone versarer, & purpuratæ meretricis essem colonus. At hæc potius ex Scriptura sunt, quam a gentilibus accepta. Gentilium vero sunt ista: Et post Romuli casam, & ludorum Lupercalia. Et locus, qui fratris (Remi) genuit parricidam (Romulum.) Magnum enimvero crimen, si insinuaverit Hieronymus, superesse Romæ quasdam gentilitatis reliquias, quas non diu post magna ex parte abstulit Theodosius imperator, ut refert Tillemontius tom. 4 Imperatorum in Theodosio art. 48. Dolebat Sanctus, sub Christianis imperatoribus necdum Romæ aboleri potuisse idololatriam, numerumque gentilium senatorum aliorumque nobilium ac plebeiorum superesse bene magnum.

[411] De templorum solitudine, quam Theodosii pietas induxit, [simulque gavisus est de progressu fidei,] ut late prosequitur Prudentius lib. 1 contra Symmachum, cum gaudio deinde loquitur Hieronymus lib. 2 contra Jovinianum in fine, sic Romam alloquens: Sed ad te loquar, quæ scriptam in fronte blasphemiam Christi confessione delesti, Urbs potens, urbs orbis domina, urbs Apostoli voce laudata… Squalet capitolium, templa Jovis & cærimoniæ conciderunt &c. In Epistola 107 (alias 7) iterum de progressu religionis ita exultat: Auratum squalet capitolium: fuligine & aranearum telis omnia Romæ templa cooperta sunt: movetur Urbs sedibus suis, & inundans populus ante delubra semiruta currit ad martyrum tumulos. Noverat igitur dolere de reliquiis gentilitiæ superstitionis, & non minus gaudere de illius ruina, ac de progressu religionis Christianæ. Hanc jam ante celebraverat in Epistola 46 (alias 17) his verbis: Est quidem ibi (Romæ) sancta Ecclesia, sunt trophæa Apostolorum & martyrum, est Christi vera confessio, est ab Apostolo prædicata fides, &, gentilitate calcata, in sublime se quotidie erigens vocabulum Christianum.

[412] Quantam vero de fide, quam Apostolico ore laudatam frequenter dicit, [præclare sentiens de religione Romanorum.] haberet existimationem, luculenter declarat in Præfatione libri 2 in Epistolam ad Galatas his verbis: Vultis scire, o Paula & Eustochium, quomodo Apostolus unamquamque provinciam suis proprietatibus denotarit. Usque hodie eadem vel virtutum vestigia permanent vel errorum. Romanæ plebis laudatur fides. Ubi alibi tanto studio & frequentia ad ecclesias & ad martyrum sepulcra concurritur? ubi sic ad similitudinem cælestis tonitrui Amen reboat, & vacua idolorum templa quatiuntur? Non quod aliam habeant Romani fidem, nisi hanc, quam omnes Christi ecclesiæ; sed quod devotio in eis major sit, & simplicitas ad credendum. Deinde etiam exponit, quid Apostolo in Romanis displiceret, nec iis adulari studens, nec eosdem sine causa accusare. Numquam desunt in magnis urbibus, quæ improbari possint; prout illæ passim aliqua habent laudabilia. Ea vero erat libertate in scribendo Hieronymus, ut vitia dissimulare non soleat, data occasione de iis loquendi; quemadmodum nec virtutes tacet. Hoc carpere Rufinum non miror, cum multa etiam laudabilia in Hieronymo sine ulla ratione accuset. Magis miror, nugas Rufini placere potuisse aliquot scriptoribus neotericis, quorum causa eas fusius refello, quam alias refutandæ viderentur. De pietate Romanorum loquitur etiam in Epistola 66 (alias 26) & rursum in Epistola 127 (alias 16) num. 8, multisque aliis locis.

[413] Si vero investigare velimus, quid senserit de Ecclesia Romana Hieronymus, [Romanæ Ecclesiæ auctoritatem,] quid de necessitate cum ea communicandi, quid de Romani Pontificis auctoritate, & immunitate ab errore in definiendis fidei articulis; uberius satisfaciemus Rufini sectatoribus, quam illi fortasse desiderant. Jam § 10 multa recitavi, quæ in laudem Romanæ Ecclesiæ ad Damasum scripsit. Paucissima repeto. Mihi cathedram Petri, & fidem Apostolico ore laudatam, censui consulendam. Mox: Apud vos solos incorrupta Patrum servatur hæreditas. Iterum: Vos estis lux mundi, vos sal terræ, vos aurea vasa & argentea. Rursum: Ego nullum primum, nisi Christum, sequens, Beatitudini tuæ, id est Cathedræ Petri, communione consocior. Super illam Petram ædificatam Ecclesiam scio. Quicumque extra hanc domum agnum comederit, prophanus est. Si quis in Noë arca non fuerit, peribit, regnante diluvio: & infra: Quicumque tecum non colligit, spargit; hoc est, qui Christi non est, Antichristi est. Allegata verba primum declarant, Romanum Pontificem S. Petri successorem esse. Secundo, maculatum non fuisse ullo errore hæreseos, insinuat incorrupta Patrum hæreditas, maxime cum dicat, apud vos solos servatur. Tertio aperte repetitis vicibus manifestat Hieronymus necessitatem communicandi cum Romana Ecclesia, nullamque salutis spem relinquit iis omnibus, qui ab ejus communione recedunt.

[414] [necessitatem cum illa communicandi,] Necessitatem communicandi & credendi cum Romana Ecclesia aliis quoque locis manifestat Hieronymus. De S. Athanasio ejusque successore Petro Alexandrino ait in Epistola 127 (alias 16) num. 5: Quasi ad tutissimum communionis suæ portum, Romam confugerant. Lib. 1 contra Rufinum num. 4 ita scribit: Fidem suam quam vocat? eamne, qua Romana pollet Ecclesia? an illam, quæ in Origenis voluminibus continetur? Si Romanam responderit: ergo Catholici sumus &c. Præterea quod insinuat de Romanæ Ecclesiæ incorrupta fide per incorruptam Patrum hæreditatem, aliis quoque verbis innuit in Epistola 48 (alias 50) ad Pammachium num. 17, loquens de S. Damaso Papa, qui nihil reprehenderat in Hieronymi ad Eustochium Epistola: Num vir egregius, inquit, & eruditus in Scripturis, & virgo Ecclesiæ Virginis doctor, aliquid in illo sermone reprehendit? Velim, mihi edicat, quisquis allegata verba aliter exponenda censet, cur Hieronymus Ecclesiam Romanam vocet Virginem, nisi quod crediderit, nullo umquam capitis sui errore maculatam fuisse. Hinc libere Theophilo Alexandrino respondet Hieronymus in Epistola 63 (alias 68:) Sed tamen scito, nobis nihil esse antiquius, quam Christi jura servare, nec Patrum transferre terminos, semperque meminisse Romanam fidem, Apostolico ore laudatam, cujus se esse participem Alexandrina ecclesia gloriatur.

[415] [ejusque fidem sequendi,] Hæc ostendunt, quanti faceret Hieronymus Romani Pontificis fidem, a qua numquam volebat recedere; de qua tantum confidebat, ut in Epistola 15 ad Damasum scriberet: Decernite, obsecro, si placet, & non timebo tres hypostases dicere: etiamsi eum loquendi modum quam maxime sibi suspectum declaret. Nam Romani Pontificis auctoritate tutum se credebat, ut ibidem rursum testatur his verbis: Quamobrem obtestor Beatitudinem tuam per crucifixam mundi Salutem, per homousiam Trinitatem, ut mihi epistolis tuis, sive tacendarum, sive dicendarum hypostaseon detur auctoritas. Unde Hieronymo tanta oriri poterat fiducia, nisi quod crederet, Romanos Pontifices, Christi Domini promissione subnixos & auxilio, non modo numquam in errorem lapsos esse, sed nec umquam lapsuros? Hoc sensu lib. 2 contra Rufinum, quem scripta Origenis defendentem arguit, ita loquitur: Attamen scito, Romanam fidem, Apostolica voce laudatam, istiusmodi præstigias non recipere: etiamsi angelus aliter annuntiet, quam semel prædicatum est, Pauli auctoritate munitam non posse mutari. Ita sanctitatem & fidei veritatem, tamquam propriam Romanæ Ecclesiæ, celebrat in Epistola 46 (alias 17) ad Marcellam eo ipso loco, quo persuadere studet, Romam ob potentiam, ambitionem & magnitudinem, professioni vitæ monasticæ minus accommodatam esse, atque ita loquitur: Est quidem ibi sancta Ecclesia, sunt trophæa Apostolorum & martyrum, est Christi vera confessio, est ab Apostolo prædicata fides &c.

[416] Demum non alia ratione Ecclesiam Romanam tam magnificis elogiis ornare videtur, [& doctrinam Romanorum Pontificum] Romanamque fidem adeo extollere, quam quod crederet, S. Petro ejusque successoribus illud a Christo datum privilegium, ut numquam in errorem inciderent, dum Ecclesiam sibi commissam docerent. Certe aut ego vehementer fallor, aut eam sententiam, quam tota fere Ecclesia Catholica, excepta tamen Gallicana, etiamnum sequitur, disertis verbis S. Hieronymus docuit, sempenque professus est. Hac de causa Ecclesiam Romanam adeo a fidei puritate, veritate, constantia numquam mutanda, variis locis commendat. Hac de causa tam fidenter Damaso scribit, se amplexurum, quidquid ille juberet de una hypostasi aut tribus dicendis. Nam Hieronymus ipse in Dialogo contra Pelagianos lib. 3 num. 17 ait: Alioqui stultissimum est, super fide mea me ex alterius pendere judicio. Qua igitur ratione voluisset ex Damasi pendere judicio, nisi illum ob Cathedram Apostolicam credebat ab errore in docendo immunem?

[417] Mentem porro suam clarissime indicat Hieronymus in Matthæum ad cap. 17 ℣ 22 & 23, [ab errore immunem luculenter docet Hieronymus.] ubi quærit, quomodo S. Petrus post magnifica Christi promissa: Tu es Petrus, & super hanc petram ædificabo Ecclesiam meam, & portæ inferi non prævalebunt adversus eam &c.; deinde sibi dictum audiverit a Domino: Vade retro me, satana, scandalum mihi es. Tum respondet: Sed si consideret, qui hoc quærit, Petro illam promissionem & beatitudinem, ac potestatem, & ædificationem super eum Ecclesiæ, in futuro promissam, non in præsenti datam, intelliget. “Ædificabo, inquit, super te Ecclesiam meam, & portæ inferi non prævalebunt adversus eam.” Et: “Dabo tibi claves regni cælorum.” Omnia de futuro, quæ si statim dedisset ei, numquam in eo pravæ opinionis error invenisset locum. Voluit igitur Hieronymus, Petrum, postquam statutus erat caput Ecclesiæ, non fuisse amplius errori in docendo obnoxium. Hac igitur de causa Cathedram Petri, sive Romanam Ecclesiam, & Virginem vocat, ejusque fidem ait non posse mutari, eamque ita omnibus sequendam statuit, ut dicat periturum, qui id facere noluerit. Siquis in Noë arca non fuerit, peribit regnante diluvio. Hæc sufficient, ut quilibet perspiciat, quam egregie senserit S. Hieronymus de auctoritate Romanorum Pontificum & Ecclesiæ Romanæ.

§ XXV. Tractatus septem aliaque scripta in Psalmos: Vita Malchi, item S. Hilarionis.

[Tractatus septem in Psalmos, qui exciderunt,] Post versas Origenis in Lucam Homilias Hieronymus de scriptis suis ita pergit: In Psalmos a decimo usque ad decimum sextum tractatus septem. De septem his Tractatibus, quibus septem Psalmos exposuit, nullo alio Operum suorum loco meminit Sanctus, ipsique Tractatus aut perierunt aut hactenus latent. Hinc eruditi dubitant, sintne illi Tractatus S. Hieronymi, an Origenis, cujus septem Tractatus potuit Latinos facere. Vallarsius in Præfatione Generali in Opera S. Hieronymi, præfixa tomo 1, num. 21 & 22 in utramque partem disserit, & quæstionem relinquit indecisam. In eam tamen videtur partem propendere, ut magis credat, septem illos Tractatus ab Hieronymo compositos, quam solum ex Græco versos; uti & mihi verisimilius est. Verum cum pro neutra sententia habeantur argumenta utcumque certa, malim ad indicatum Vallarsii locum lectores curiosos remittere, quam de re incerta pluribus disputare, præsertim cum illud Hieronymi, sive auctoris sive interpretis, Opusculum exciderit.

[419] [Breviarium in Psalmos non est Hieronymi: hic tamen in Psalmum 93,] Observat tamen laudatus Vallarsius, ex illis forsan Hieronymi Tractatibus aliqua immixta esse Breviario in Psalmos, quod olim S. Hieronymo in variis codicibus fuit adscriptum, sed certissimis argumentis eidem modo abjudicatur ab eruditis. Istud autem Breviarium inveniet lector apud Vallarsium tom. 7 post genuina Hieronymi Opera, ibique simul reperiet luculenter probatum, non esse Opus S. Hieronymi, ut nulla mihi sit necessitas ea de re rursum disserendi. Observat præterea laudatus Vallarsius in Præfatione num. 23, alia quoque in Psalmos scripsisse S. Hieronymum. Nam testimonio S. Augustini constat, expositum ab Hieronymo Psalmum 93. In Epistola enim 148 (alias 111) ad Fortunatianum, quam Commonitorium vocavit, num. 13 ait, se allaturum unum S. Hieronymi locum contra Anthropomorphitas, & mox num. 14 ita pergit: Cum ergo ille Vir in Scripturis doctissimus Psalmum exponeret, ubi dictum est: “Intelligite ergo, qui insipientes estis in populo, & stulti aliquando sapite. Qui plantavit aurem non audiet” &c. (quæ leguntur Psal. 92) inter cetera: “Iste locus, inquit, adversus eos maxime facit, qui Anthropomorphitæ sunt, qui dicunt Deum habere membra, quæ etiam nos habemus” &c. Hæc Augustini verba certo evincunt, expositum ab Hieronymo Psalmum 93. Nemo tamen ex allegatis ab Augustino Hieronymi verbis, quæ ad Psalmum 93 in Breviario mox laudato leguntur, inferre debet, Breviarium istud revera esse Hieronymi, aut saltem Hieronymo attributum fuisse ab Augustino. Nam Vallarsius clare probat, multa quidem Hieronymiana reperiri in dicto Breviario; sed hoc auctoris esse multo recentioris, qui ex Hieronymi & aliorum Patrum scriptis in Psalmos illud Breviarium consarcinavit.

[420] [item in secundum,] Tandem Vallarsius num. 24 probat, & alios quosdam Commentariolos in Psalmos composuisse Hieronymum. Hoc autem intelligimus ex verbis sancti Doctoris lib. 1 contra Rufinum num. 19, ubi sic habet: Illud quoque carpere dicitur, quod secundum Psalmum interpretans, pro eo, quod legimus in Latino: “Apprehendite disciplinam” & in Hebraico volumine scriptum est NESCU BAR, dixerim in Commentariolis meis, “Adorate filium”. Et rursum omne Psalterium in Romanum vertens sonum, quasi immemor expositionis antiquæ, posuerim: “Adorate pure”: quod utique suis esse contrarium omnibus patet. Tum exponit, qua ratione voces Hebraicæ dictis modis possint exponi, ob ambiguitatem. Et ad suam defensionem subjungit: Quid igitur peccavi, si verbum ambiguum diversa interpretatione converti; & qui in Commentariolis, ubi libertas est disserendi, dixeram, “Adorate filium” in ipso corpore, ne violentus viderer interpres, & Judaicæ calumniæ locum darem, dixerim, “Adorate pure” sive electe, quod Aquila quoque & Symmachus transtulerunt? Quid ergo ecclesiasticæ fidei nocet, si doceatur lector, quot modis apud Hebræos unus versiculus explanetur? Ita pro defensione sua Hieronymus.

[241] At hic observamus ex allegatis verbis, Sanctum scripsisse Commentariolos in Psalmos saltem aliquot, [aliosque aliquot ante annum 392 scripsit Commentariolos;] ac nominatim in secundum, in quo habentur verba diversis modis exposita. Rursum ex datis verbis colligitur, illos jam fuisse compositos, antequam Sanctus Psalterium ex Hebraico Latinum faceret. Hinc utcumque acquirere possumus notitiam temporis, quo breves illos Commentarios composuit. Nam Psalterium transtulit ante scriptum anno 392 librum de Viris illustribus, in quo cap. 134 ita habet de Sophronio: De Virginitate quoque ad Eustochium, & Vitam Hilarionis monachi, Opuscula mea, in Græcum eleganti sermone transtulit: Psalterium quoque & Prophetas, quos nos de Hebræo in Latinum vertimus. Ex his igitur constat, Commentarios illos ante annum 392 fuisse scriptos. Attamen de illis non meminit Sanctus inter scripta sua in libro de Viris illustribus cap. 135, sive quod etiam tum esset Opus imperfectum, sive quod speraret, aliquando se prolixius & accuratius in Psalmos scripturum.

[422] Certe cogitavit Hieronymus aliquando Psalmos accurate explicare, [cogitavitque uberius in Psalmos scribere.] si otium daretur & vita, cum in Isaiæ cap. 63 ℣ 3 hæc scribat: In bonam partem inscribuntur Psalmi pro Torcularibus octavus & octogesimus tertius: de quibus in suis locis, si vita comes fuerit, Domino præbente, dicetur. Hæc circa annum 410 Hieronymus, qui postea Ezechielem exposuit, & in exponendo Hieremia defunctus est, ut verisimile non sit, completum Opus in Psalmos ab eo umquam compositum. Quod vero spectat ad Commentariolos, de quibus agimus, illi verisimiliter scripti fuerint in gratiam SS. Paulæ & Eustochii, quibus primos in Palæstina labores dedicavit. Forte etiam tantum fuerit expositio epistolaris, perieritque cum plurimis Epistolis ad Sanctas illas in Bethleem datis, de quibus Hieronymus ita loquitur: Epistolarum autem ad Paulam & Eustochium, quia quotidie scribuntur, incertus est numerus. Hactenus de scriptis in Psalmos, quæ exciderunt. De eorumdem emendatione, & translatione suis agetur locis.

[423] Post Tractatus in Psalmos S. Hieronymus in scriptis suis recenset duas Vitas his verbis: [Scribit Vitam Malchi monachi,] Malchi, captivi monachi, Vitam, & beati Hilarionis. Si hæ Vitæ a Sancto memoratæ sint ordine temporis, quo sunt conscriptæ, spectant ad annum 390 aut 391. Dubitari tamen potest, an forte non sint compositæ multo citius, sive ante reliqua Sancti in Bethleem Opera, cum in Vita Malchi dicat, qui diu tacui, acsi primum illud in Palæstina scripsisset Opusculum post silentium satis diuturnum, quo usus est, postquam Roma discessit. Malim tamen sequi ordinem S. Hieronymi, qui forte aliquot mensibus tacuerat, & aut corrigendo sacram Scripturam, aut præparando se ad versionem ex Hebraico utiliter laboraverat, antequam scriberet Malchi Vitam. Et sequendum omnino Hieronymi ordinem, colligitur ex eo, quod Evagrius Antiochenus num. 2 vocetur Papa, cum tantum anno 388 factus sit episcopus. Insinuat porro Hieronymus, cogitare se de scribenda Historia ecclesiastica, quod numquam tamen fecit, verisimiliter quod alia semper atque alia haberet, quæ ageret. Gesta Malchi, ut exponit num. 2, didicerat, quando in solitudine degebat in Syria, ubi & Malchus habitabat senex, qui omnia ipse narravit Hieronymo, ut in fine dicitur.

[424] [cogitans Historiam ecclesiasticam componere,] Præfationem totam subjungo: Qui navali prælio dimicaturi sunt, inquit, ante in portu & in tranquillo mari flectunt gubernacula, remos trahunt, ferreas manus & uncos præparant, dispositumque per tabulata militem pendente gradu & labente vestigio stare firmiter assuescunt, ut, quod in simulacro pugnæ didicerint, in vero certamine non pertimescant. Ita & ego, qui diu tacui (silere quippe me fecit, cui meus sermo supplicium est) prius exerceri cupio in parvo opere, & veluti quamdam rubiginem linguæ abstergere, ut venire possim ad latiorem historiam. Scribere enim disposui (si tamen vitam Dominus dederit, & si vituperatores mei saltem fugientem me & inclusum persequi desierint) ab adventu Salvatoris usque ad nostram ætatem, id est, ab Apostolis usque ad nostri temporis fæcem, quomodo & per quos Christi Ecclesia nata sit & adulta, persecutionibus creverit, & martyriis coronata sit; & postquam ad Christianos principes venerit, potentia quidem & divitiis major, sed virtutibus minor facta sit. Dignum erat hoc Opus Hieronymo, sed amor sacrarum Scripturarum ad harum interpretationem curas ejus deflexit.

[425] [& Vitam S. Hilarionis.] Post Vitam Malchi secuta est multo prolixior S. Hilarionis Vita, quæ jam anno 392 Græce reddita erat a Sophronio, ut liquet ex verbis num. 421 datis. Gesta S. Hilarionis cum ex S. Epiphanio, qui eum noverat, tum ex aliis multis etiam tum viventibus, discere potuit Hieronymus. Ex ejus Præfatione partem huc transfero: Scripturus Vitam beati Hilarionis, habitatorem ejus invoco Spiritum sanctum, ut, qui illi virtutes largitus est, mihi ad narrandas eas sermonem tribuat, ut facta dictis exæquentur. Et inferius: Quamquam enim sanctus Epiphanius, Salaminæ Cypri episcopus, qui cum Hilarione plurimum versatus est, laudem ejus brevi Epistola scripserit, quæ vulgo legitur: tamen aliud est locis communibus laudare defunctum, aliud defuncti proprias narrare virtutes. Unde & nos favore magis illius, quam injuria, cœptum ab eo opus aggredientes, maledicorum voces contemnimus: qui olim detrahentes Paulo meo (primo eremitæ) nunc forte detrahent & Hilarioni; illum solitudinis calumniati, huic objicientes frequentiam; ut, qui semper latuit, non fuisse; qui a multis visus est, vilis existimetur. Fecerunt hoc & majores eorum quondam Pharisæi, quibus nec Joannis eremus ac jejunium, nec Domini Salvatoris turbæ, cibi potusque placuerunt.

§ XXVI. Correctio Veteris Testamenti secundum Septuaginta, sive translatio ejusdem in Latinum ex textu Septuaginta, qui erat in Hexaplis Origenis.

[Correcto Romæ novo Testamento,] Quandoquidem S. Hieronymus post Opera modo relata memoret labores suos ad emendationem sacrarum Scripturarum impensos, de iisdem hoc loco disserendum censeo, licet omnia illa, quæ brevissime perstringit, ne intra viginti quidem annos fuerint peracta. Novum Testamentum, inquit, Græcæ fidei reddidi: Vetus juxta Hebraicam transtuli. De correctione Novi Testamenti, quam cœpit, mandante Damaso, & Romæ probabilius totam perfecit, satis disserui § 14, ubi etiam probavi, Psalterium prima vice a Sancto correctum fuisse Romæ. Translatio vero ex Hebraico ex parte solum erat absoluta, dum ea scribebat Hieronymus, si tamen ea anno 392 ita scripsit. Nam Vallarsius observat, in codice Veronensi non legi, Vetus juxta Hebraicam transtuli. Verum sive ita locutus est Hieronymus, quod partem transtulisset, reliquosque libros transferre meditaretur, sive ea postmodum fuerint addita, certissime constat, aliqua ante annum 392, aliqua post fuisse translata ex Hebraico. Antequam vero hunc laborem susciperet, multum laboravit in emaculanda editione Septuaginta interpretum, eamque non modo correxit, sed integram quoque ex Græca Latinam fecit. De hisce itaque prius agendum.

[427] S. Hieronymus in Epistola 71 (alias 28) ad Lucinium num. 5 ait: [Vetus in Palæstina totum correxit,] Septuaginta interpretum editionem & te habere non dubito & ante annos plurimos diligentissime emendatam studiosis tradidi. Et lib. 2 contra Rufinum, ut ostendat, se Septuaginta interpretum editioni non esse adversarium, num. 24 ita scribit: Egone contra Septuaginta interpretes aliquid sum loquutus, quos ante annos plurimos diligentissime emendatos meæ linguæ studiosis dedi? Non edicit hic Hieronymus, quibus in emendatione usus sit exemplaribus; neque clare exponit, utrum antiquæ editionis Latinæ menda solum abstulerit, an vero substituerit translationem novam ex Græco textu. Ultimum tamen utcumque insinuat his verbis: Meæ linguæ studiosis dedi.

[428] At id asserit in Epistola 106 ad Sunniam & Fretelam, [sive ex Græco in Latinum vertit secundum Hexapla.] in qua num. 2 exponit, qualis esset differentia inter editionem vulgatam Septuaginta interpretum, quæ minus erat correcta, & alteram in Hexaplis Origenis conservatam, quam dicit puram, & a se Latine redditam. In quo illud breviter admoneo, inquit, ut sciatis, aliam esse editionem, quam Origenes & Cæsariensis Eusebius, omnesque Græciæ tractatores κοινὴν, id est, communem appellant, atque Vulgatam, … aliam Septuaginta interpretum, quæ in Ἑξαπλοῖς codicibus reperitur, & a nobis in Latinum sermonem fideliter versa est, & Jerosolymæ atque in Orientis ecclesiis decantatur. Et inferius: Κοινὴ autem ista, hoc est, communis editio, ipsa est, quæ & Septuaginta. Sed hoc interest inter utramque, quod κοινὴ pro locis & temporibus, & pro voluntate scriptorum, vetus corrupta editio est. Ea autem, quæ habetur in Ἑξαπλοῖς, & quam nos vertimus, ipsa est, quæ in eruditorum libris incorrupta & immaculata Septuaginta interpretum translatio reservatur. Hactenus Hieronymus. Ex his autem liquet, totam Septuaginta translationem ab Hieronymo Latino sermone donatam, prout ea habebatur in Hexaplis Origenis.

[429] Ut Sanctus Græcam Septuaginta editionem secundum Hexapla posset Latine reddere, [Hexapla autem tota sibi ante comparaverat,] oportebat textum Græcum Hexaplorum, quæ servabantur in bibliotheca Cæsariensi in Palæstina, sibi prius comparare. Quapropter non modo textum illum Græcum sibi exscribendum curavit prioribus annis, quibus in Bethleem habitavit; sed tota etiam Hexapla, id est, Vetus Testamentum sex diversis modis descriptum. Habuisse omnia illa Hieronymum, cum tribus aliis translationibus Græcis, id est, quinta, sexta, & septima, quæ etiam erant in Hexaplis, sed non complectebantur totum Vetus Testamentum, nullum est dubium. Habuisse autem, antequam circa annum 389 scriberet in Epistolam ad Titum Commentarios, in hisce innuit ad cap. 3 ℣ 9, ubi simul exponit, quid Origenis Hexapla continerent. Dicit ibi prius, quid sit differentiæ inter litteras Hebraicas & Græcas, quæ Hebraicis non omnino respondent, prout exacte respondere nequeunt Latinæ: observatque, ridere solitos Hebræos, dum eorum voces diverso sono Græce aut Latine exprimuntur.

[430] [& cum authenticis ipse contulerat.] Tum ita pergit: Unde & nobis curæ fuit omnes Veteris Legis libros, quos vir doctus Adamantius (Origenes) in Hexapla digesserat, de Cæsariensi bibliotheca descriptos, ex ipsis authenticis emendare. In quibus & ipsa Hebræa propriis sunt characteribus verba descripta, & Græcis litteris tramite expressa vicino. Aquila etiam & Symmachus, Septuaginta quoque & Theodotio suum ordinem tenent. Hæc faciunt Hexapla, sive Scripturam sex modis expressam, nimirum bis Hebraice, primo litteris Hebraicis, iterum Græcis. Tum accedunt quatuor translationes Græcæ. Erant tamen in eadem collectione tres aliæ translationes, ut subjungit: Nonnulli vero libri, & maxime hi, qui apud Hebræos versu compositi sunt, tres alias editiones additas habent: quam Quintam, & Sextam, & Septimam translationem vocant; auctoritatem sine nominibus interpretum consequutas. Hæc immortale illud ingenium suo nobis labore donavit, ut non magnopere pertimescamus supercilium Judæorum, solutis labiis, & obtorta lingua, & stridente saliva, & rasa fauce gaudentium. Hæc omnia non modo habuit Hieronymus, sed etiam secundum authenticum exemplar bibliothecæ Cæsariensis correxit, forte anno 386 aut 387, certe antequam ea scriberet. Se omnia illa, & nominatim tres ultimas translationes habere, testatur etiam Hieronymus lib. de Viris illustribus cap. 54 in Origene.

[431] [Transtulit textum Septuaginta] Quo autem modo Latinam fecerit Septuaginta interpretum translationem Græcam, eamque auctam ex textu Hebraico, per varia signa indicando, quid a Septuaginta textui Hebraico esset additum, quid ex eodem prætermissum, declarat in aliquot translationis suæ Præfationibus. Præfatio in Psalterium tom. 10 editionis Veronensis col. 105 ita habet: Psalterium Romæ dudum positus emendaram, & juxta Septuaginta Interpretes, licet cursim, magna illud ex parte correxeram. Quod quia rursum videtis, o Paula & Eustochium, scriptorum vitio depravatum, plusque antiquum errorem, quam novam emendationem valere; cogitis, ut, veluti quodam novali, scissum jam arvum exerceam, & obliquis sulcis renascentes spinas eradicem; æquum esse dicentes; ut, quod crebro male pullulat, crebrius succidatur.

[432] [auctum ex Hebraico per Theodotionem verso;] Unde consueta præfatione commoneo tam vos, quibus forte labor iste desudat, quam eos, qui exemplaria istiusmodi habere voluerint, ut, quæ diligenter emendavi, cum cura & diligentia transcribantur. Notet sibi unusquisque vel jacentem lineam, vel signa radiantia, id est, vel obelos vel asteriscos, & ubicumque viderit virgulam præcedentem (sive obelum) ab ea usque ad duo puncta, quæ impressimus, sciat in Septuaginta translatoribus plus haberi. Ubi autem stellæ similitudinem perspexerit, de Hebræis voluminibus additum noverit, æque usque ad duo puncta, juxta Theodotionis dumtaxat editionem, qui simplicitate sermonis a Septuaginta interpretibus non discordat. Hæc ergo vobis & studioso cuique fecisse me sciens, non ambigo multos fore, qui vel invidia, vel supercilio, malint contemnere videri præclara, quam discere, & de turbulento magis rivulo, quam de purissimo fonte potare.

[433] In Præfatione ad tres libros Salomonis tom. 10 col. 435 clarius insinuat, [additisque obelis & asteriscis indicavit,] non solum correxisse se editionem Latinam, sed id etiam fecisse novam dando translationem, eamque similiter auctam secundum Hebraicum textum. Iisdem quoque signis omissa ibi distinxit & addita. Præfationem ipsam subjungo: Tres libros Salomonis, id est, Proverbia, Ecclesiasten, Canticum canticorum, veteri Septuaginta interpretum auctoritati reddidi, vel antepositis lineis (alias obelis) superflua quæque designans, vel stellis titulo prænotatis, ea, quæ minus habebantur, interserens; quo plenius, o Paula & Eustochium, cognoscatis, quid in libris nostris minus sit, quid redundet.

[434] Nec non etiam illa, quæ imperiti translatores male in linguam nostram de Græco sermone verterant, [quid omissum aut additum esset a Septuaginta.] obliterans & antiquans, curiosissima veritate correxi. Et, ubi præpostero ordine atque perverso sententiarum fuerat lumen ereptum, suis locis restituens, feci intelligi, quod latebat. Porro in eo libro, qui a plerisque Sapientia Salomonis inscribitur, & in Ecclesiastico, quem esse Jesu filii Sirach nullus ignorat, calamo temperavi, tantummodo canonicas Scripturas vobis emendare desiderans; & studium meum certis magis, quam dubiis, commendare. Ex ultimis verbis liquet, S. Hieronymum tantum correxisse libros sacræ Scripturæ, qui jam tum omnium consensu erant canonici, non illos, qui postea ab Ecclesia in canonem admissi sunt, & jam tum a multis pro canonicis habebantur. Ceterum Vallarsius in Annotatis suspicatur, Præfationem illam aliquid corruptionis passam a librariis, quod stylus videatur minus elegans.

[435] Non supersunt omnes Præfationes, quas libris Veteris Testamenti ex Græco correctis sive translatis præmisit, [Harum correctionum causa obtrectationibus appetitur,] ut mirandum non sit, excidisse multas etiam Præfationes in correctos Novi Testamenti libros. Præter datas tamen superest etiam Præfatio in Job correctum, sive ex Græco translatum, ex qua intelligimus, Sanctum utilissimi laboris causa patuisse morsibus invidorum. Ea tom. 10 col. 47 sic habet: Si aut fiscellam junco texerem, aut palmarum folia complicarem, ut in sudore vultus mei comederem panem, & ventris opus sollicita mente tractarem; nullus morderet, nemo reprehenderet. Nunc autem, quia juxta sententiam Salvatoris volo operari cibum, qui non perit, & antiquam divinorum voluminum viam sentibus virgultisque purgare, mihi genuinus infigitur: corrector vitiorum, falsarius vocor, & errores non auferre, sed serere. Tanta est enim vetustatis consuetudo, ut etiam confessa plerisque vitia placeant, dum magis pulchros habere malunt codices, quam emendatos.

[436] Quapropter, o Paula & Eustochium, unicum nobilitatis & humilitatis exemplar, [pergit tamen, & librum Job] pro flabello, calathis, sportellisque, munusculo monachorum, spiritualia hæc & mansura dona suscipite: ac beatum Job, qui adhuc apud Latinos jacebat in stercore, & vermibus scatebat errorum, integrum immaculatumque gaudete. Quomodo enim probatione atque victoria dulpliciter universa ei sunt reddita; ita ego in lingua nostra (audacter loquor) feci eum habere, quæ amiserat. Igitur & vos & unumquemque lectorem solita præfatione commoneo, & in principiis librorum eadem semper annectens, rogo, ut, ubicumque præcedentes virgulas * videritis, sciatis, ea, quæ subjecta sunt, in Hebræis voluminibus non haberi: porro, ubi stellæ imago fulserit, ex Hebræo in nostro sermone addita. Nec non & illa, quæ habere videbamur, & ita corrupta erant, ut sensum legentibus tollerent, orantibus vobis, magno labore correxi, magis utile quid ex otio meo Christi ecclesiis eventurum ratus, quam ex aliorum negotio. Hæc ibi Hieronymus.

[437] [emendare. Hunc Hieronymi laborem maxime] Quanta vero essent menda libri Job, rursum insinuat in Præfatione ad translationem suam ex Hebraico tom. 9 Col.hæc dicens de libro Job: Cui si ea, quæ sub asteriscis addita sunt, subtraxeris, pars maxima voluminis detruncabitur: & hoc dumtaxat apud Græcos. Cæterum apud Latinos ante eam translationem, quam sub asteriscis & obelis nuper edidimus, septingenti ferme aut octingenti versus desunt, ut decurtatus & laceratus corrosusque liber fœditatem sui publice legentibus præbeat. Hanc Hieronymi sive correctionem sive translationem Jobi habuit S. Augustinus, mireque probavit, antequam omnes Veteris Testamenti libros vidisset. Nam in Epistola inter Hieronymianas 104 Augustinus dissuadet Hieronymo versionem ex Hebraico, suadet vero translationem ex Græco Septuaginta interpretum, hæc scribens num. 4: Ego sane te mallem Græcas potius canonicas nobis interpretari Scripturas, quæ Septuaginta interpretum auctoritate perhibentur. Et num. 6: Ac per hoc plurimum profueris, si eam Scripturam Græcam, quam Septuaginta operati sunt, Latinæ veritati reddideris: quæ in diversis codicibus ita varia est, ut tolerari vix possit; & ita suspecta, ne in Græco aliud inveniatur, ut inde aliquid proferri aut probari dubitetur. Jam procul dubio omnes illas translationes absolverat Hieronymus, dum ea Augustinus circa annum 404 scribebat; ut necesse sit dicere, plerasque etiam tum Augustino fuisse ignotas.

[438] [probavit S. Augustinus. Addita ex Hebræo erant Theodotionis.] Viderat tamen Jobi ex Græco translationem, cum num. 3 scribat sequentia: In hac autem Epistola hoc addo, quod postea didicimus, ex Hebræo Job a te interpretatum, quum jam quamdam haberemus interpretationem tuam ejusdem Prophetæ ex Græco eloquio versam in Latinum: ubi tamen asteriscis notasti, quæ in Hebræo sunt, & in Græco desunt: obeliscis autem, quæ in Græco inveniuntur, & in Hebræo non sunt: tam mirabili diligentia, ut quibusdam in locis ad singula verba singulas stellas videamus, significantes eadem verba esse in Hebræo, in Græco autem non esse. Ita S. Augustinus. Jam vero observandum est, ea omnia, quæ ex Hebræo editioni Septuaginta interpretum addita fuerunt sub asteriscis, non fuisse ab Hieronymo primum addita ex Hebræo, aut dictæ editioni inserta, sed ab Origene desumpta fuisse ex translatione Theodotionis, ut declarat S. Hieronymus in Epistola 112 (alias 89) qua ad illam Augustini Epistolam respondet, num. 19 his verbis: Ubi autem asterisci, id est, stellulæ prælucentes, ex Theodotionis editione ab Origene additum est. Ea igitur primus non addidit Hieronymus, sed addita ab Origene Latina fecit cum reliquis. Ex Theodotionis autem editione fuisse ea desumpta, etiam monet in Præfatione ad Psalterium verbis num. 432 datis. Hieronymus tamen non transtulis Græca Theodotionis verba, sed eadem de ipso Hebraico … expressimus, inquit in Epistola 112 ad Augustinum.

[439] Jam vero, etiamsi non exstent præfationes in omnes Veteris Testamenti libros, [Varia erat in variis regionibus editio] ex Græcis Latinos ab Hieronymo factos, constat tamen ex verbis num. 427 & seq. recitatis, omnes, qui in Judæorum erant canone, ita ab eo emendatos, five ex Hexaplis translatos. Testatur id rursum Sanctus in Præfatione ad versionem Paralipomenon ex Hebræo tom. 9 Col.is verbis: Cæterum memini, editionem Septuaginta translatorum, olim de Græco emendatam tribuisse me nostris. Mitto loca alia, ubi idem Sanctus insinuat. At observo, eum utcumque dubitasse, an vel sic pura exstaret translatio Septuaginta interpretum. Nam laudatam Præfationem sic exorditur: Si Septuaginta interpretum pura, &, ut ab eis in Græcum versa est, Editio permaneret, superflue me, mi Chromati episcoporum sanctissime atque doctissime, impelleres, ut Hebræa volumina Latino sermone transferrem. Quod enim semel aures hominum occupaverat, & nascentis Ecclesiæ roboraverat fidem, justum erat etiam nostro silentio comprobari. Nunc vero, cum pro varietate regionum diversa ferantur exemplaria, & germana illa antiquaque translatio corrupta sit atque violata, nostri arbitrii putas, aut e pluribus judicare, quid verum sit, aut novum Opus in veteri Opere cudere, illudentibusque Judæis, cornicum, ut dicitur, oculos configere. Alexandria & Ægyptus in Septuaginta suis Hesychium laudat auctorem. Constantinopolis usque Antiochiam Luciani * martyris exemplaria probat. Mediæ inter has provinciæ Palæstinos * codices legunt, quos ab Origene elaboratos Eusebius & Pamphilus vulgaverunt: totusque orbis hac inter se trifaria varietate compugnat.

[440] Ex his liquet, Origenis editionem, quam adoptaverat Hieronymus, [Septuaginta. Translationem Hieronymi studiose petit Augustinus.] puram tantum dici potuisse, quatenus non erat ab exscribentibus vitiata: at non æque certum fuisse, an Origenes textum Septuaginta interpretum ubique rectius exhibuisset, quam aliarum editionum primi auctores. De editione autem Origenis, quam fecerat Latinam, ita pergit: Et certe Origenes non solum exemplaria composuit quatuor editionum, e regione singula verba describens, ut unus dissentiens statim, cæteris inter se consentientibus, arguatur; sed, quod majoris audaciæ est, in editione Septuaginta Theodotionis editionem miscuit, asteriscis designans, quæ minus ante fuerant, & virgulis, quæ ex superfluo videbantur apposita. Ita Sanctus de Septuaginta interpretum translatione, quam eodem plane modo, quo Græcam fecerat Origenes, exhibuerat Latinam, ut probaret, translationem ex Hebræo utilem fore, & huic etiam editioni præferendam. Hieronymi tamen Septuaginta editionem S. Augustinus studiose petiit, simul atque noverat eam ab Hieronymo perfectam. Nam in Epistola inter Hieronymianas 116 (alias 97) num. 34 ad Hieronymum ita scribit: Deinde nobis mittas, obsecro, interpretationem tuam de Septuaginta, quam te edidisse nesciebam. Et num. 35: Ideo autem desidero interpretationem tuam de Septuaginta, ut & tanta Latinorum interpretum, qui qualescumque hoc ausi sunt, quantum possumus, imperitia careamus. Addit aliam rationem, infra referendam, ubi agetur de interpretatione ex Hebræo.

[Annotata]

* al. obelos vocat

* al. Juliani

* al. Palæstino

§ XXVII. Translatio Veteris Testamenti ex Hebræo, a nonnullis initio improbata.

[Circa 390 ex Hebræo Sanctus Vetus Testamentum transferre cœpit,] Postquam S. Hieronymus editionem Latinam Septuaginta interpretum, de qua egimus, ad finem perduxerat, aggressus est Opus majoris difficultatis, maximæque utilitatis, nimirum translationem Veteris Testamenti ex ipso textu Hebraico. Ut hoc aggrederetur, omnia prius adjumenta comparaverat, notitiam videlicet linguæ Hebraicæ per magistros Hebræos, omnium præcedentium interpretum editiones, in Hexaplis Origenis conservatas, magnam sacræ Scripturæ diuturno studio & lustratione diligenti locorum Palæstinæ intelligentiam. Laboriosum istud opus inchoavit circa annum 390: jam enim transtulerat partem notabilem; quando anno 392 scripsit librum de Viris illustribus, ubi cap. 134 ait de Sophronio, in Græcum eleganti sermone transtulit (Opuscula aliqua) Psalterium quoque & Prophetas, quos nos de Hebræo in Latinum vertimus. Verumtamen non absolvit Sanctus translationem totam ante annum 404, quo defuncta est S. Paula, ut infra videbimus. Tot annos impendit S. Hieronymus translationi Veteris Testamenti, quod alia multa interponeret scripta, quæ magis urgebant, & citius poterant absolvi. Quapropter, si omnia ordine temporis recenserem, plurima alia hisce venirent interponenda. At jucundius erit lectori, opinor, si omnia ad hanc translationem spectantia consequenter exposuero, idque libentius faciam, quod anni, quibus singuli libri sunt translati, nequeant exacte designari, ac ne ordo quidem omnino sit certus.

[442] [exorsus a quatuor libris Regum,] Exodium Sanctus videtur duxisse a quatuor libris Regum, ut vulgo vocantur. At duo priores apud Hebræos Samuel, duo posteriores Malachim, id est, Regum, nominantur. Prologus his libris præfixus, qui passim Galeatus dicitur, & in quo libri canonici Judæorum enumerantur, suadet, ab iis exorsum esse Hieronymum. Accedit, quod ab Hebræis annumerentur Prophetis: nam Prophetas magna saltem ex parte anno 392 transtulerat, ut evincunt verba mox data. At postrema hæc ratio non multum urget, cum & Josue & Judicum & Ruth libri Prophetis annumeratos dicat Hieronymus, eosque postremos transtulerit. Verum ipse Prologus magis ostendit, a Regum libris cœptam esse translationem: neque enim de ulla præcedente facit mentionem, neque ait translationum illarum causa ab invidis laceratum se fuisse, sed hoc ne fieret, metuebat. Ut autem præveniret, quod poterat objici, in prologo tom. 9 col. 459 ita loquitur: Obsecro te, lector, ne laborem meum, reprehensionem æstimes antiquorum. In tabernaculum Dei offert unusquisque, quod potest: alii aurum & argentum, & lapides pretiosos: alii byssum & purpuram & coccum offerunt & hyacinthum. Nobiscum bene agetur, si obtulerimus pelles & caprarum pilos. Et tamen Apostolus contemptibiliora nostra magis necessaria judicat. Unde & tota illa tabernaculi pulchritudo, & per singulas species Ecclesiæ præsentis futuræque distinctio, pellibus tegitur & ciliciis, ardoremque solis & injuriam imbrium ea, quæ viliora sunt, prohibent. Hisce modeste insinuat Sanctus utilitatem Operis sui, etiamsi illud cum oblationibus vilioribus comparet.

[443] Tum ita pergit: Lege ergo primum, Samuel & Malachim meum (id est, [testansque se omnia fideliter vertere conatum:] quatuor libros Regum) meum, inquam, meum. Quidquid enim crebrius vertendo & emendando solicitius, & didicimus & tenemus, nostrum est. Et quum intellexeris, quod antea nesciebas, vel interpretem me æstimato, si gratus es; vel παραφραστὴν, si ingratus. Quamquam mihi omnino conscius non sim, mutasse me quidpiam de Hebraica veritate. Certe si incredulus es, lege Græcos codices & Latinos, & confer cum his Opusculis, & ubiquumque inter se videris discrepare, interroga quemlibet Hebræorum, cui magis accomodare debeas fidem: & si nostra firmaverit, puto quod non æstimes eum conjectorem, ut in eodem loco mecum similiter divinarit. Sed & vos famulas Christi rogo, quæ Domini discumbentis pretiosissimo fidei myro ungitis caput, quæ nequaquam Salvatorem quæritis in sepulcro, quibus jam ad Patrem Christus ascendit, ut contra latrantes canes, qui adversus me rabido ore desæviunt, & circumeunt civitatem, atque in eo se doctos arbitrantur, si aliis detrahant, orationum vestrarum clypeos opponatis. Hæc ultima verba procul dubio diriguntur ad SS. Paulam & Eustochium, quæ pro hisce translationibus maxime institerunt apud Hieronymum, ut in aliquot Præfationibus legitur.

[444] Post Regum libros Hieronymus verisimiliter progressus est ad Prophetas transferendos, [ad Isaiam reliquosque Prophetas progressus,] quos SS. Paulæ & Eustochio omnes diversis Præfationibus inscripsit. In Præfatione ad Isaiam col. 685 de obtrectatoribus questus, sed breviter, ita pergit: Et nihilominus hoc a fastidiosis lectoribus precor, ut, quomodo Græci post Septuaginta translatores, Aquilam & Symmachum & Theodotionem legunt, vel ob studium doctrinæ suæ, vel ut Septuaginta magis ex collatione eorum intelligant: sic & isti saltem unum post priores habere dignentur interpretem. Legant prius, & postea despiciant, ne videantur non ex judicio, sed ex odii præsumptione ignorata damnare. Et inferius: Quem (Christum) quanto plus amatis, o Paula & Eustochium, tanto magis ab eo petite, ut pro obtrectatione præsenti, qua me indesinenter æmuli laniant, ipse mihi mercedem restituat in futuro: qui scit me ob hoc in peregrinæ linguæ eruditione sudasse, ne Judæi de falsitate Scripturarum ecclesiis ejus diutius insultarent.

[445] In Præfatione ad Jeremiam præter ea, quæ ad Prophetam ejusque Prophetiam observat, [omnes, uti & Psalterium, anno 392 transtulerat;] ut in aliis quoque facit Præfationibus, quid præstiterit singulare, & quid exspectet, declarat his verbis: Præterea ordinem visionum, qui apud Græcos & Latinos omnino confusus est, ad pristinam fidem correximus. Librum autem Baruch, notarii ejus, qui apud Hebræos nec legitur nec habetur, prætermisimus: pro his omnibus maledicta ab æmulis præstolantes, quibus me necesse est per singula Opuscula respondere. Et hoc patior, quia vos cogitis. Cæterum ad compendium mali, rectius fuerat modum furori eorum silentio meo ponere, quam quotidie novi aliquid scriptitantem invidorum insaniam provocare. Dum ait, Vos cogitis, verisimiliter Paulam alloquitur & Eustochium, quibus idem & aliis locis dicit. In Præfatione ad Ezechiëlem col. 903 observat, editionem Septuaginta non multum distare a textu Hebraico. In Præfatione ad duodecim Prophetas minores iterum alloquitur Paulam & Eustochium, monetque unicum esse apud Hebræos librum. Hosce autem omnes Prophetas ante annum 392 fuisse translatos, dubitare vix possum: aut certe currente anno 392 absolvit. Idem certum est de Psalterio.

[446] [nisi forte excipiendus sit Daniel: quod non videtur.] Verum non æque certum videtur, an Danielis prophetiam tam cito transtulerit, cum quod in Præfatione Col.bservet, Danielem ab Hebræis non fuisse annumeratum prophetis, sed iis, qui Hagiographa scripserunt, tum quia magnam passus est in translatione Danielis difficultatem. Cum tamen Hieronymus ipse Danielem inter Prophetas numeraverit, ejusque translationem inscripserit Paulæ & Eustochio, eumdem fortasse cum reliquis Prophetis consequenter transtulerit. In Præfatione autem observat, Danielem non fuisse ante in Ecclesia lectum ex interpretatione Septuaginta, sed Theodotionis. De sermonis qualicumque diversitate Danielis, & aliorum quorumdam ita loquitur: Sciendum quippe, Danielem maxime & Ezram Hebraicis quidem litteris, sed Chaldaico sermone conscriptos, & unam Jeremiæ περικοπὴν, Job quoque cum Arabica lingua habere plurimam societatem. Hac vero occasione fatetur, se in juventute ob difficultatem intelligendi Danielem fere a studio linguæ Hebraicæ avulsum, subditque: Et, ut verum fatear, usque ad præsentem diem magis possum sermonem Chaldaicum legere & intelligere, quam sonare. Prolixam Præfationem concludit his verbis: Unde obsecro vos, o Paula & Eustochium, fundatis pro me ad Dominum preces, ut quamdiu in hoc corpusculo sum, scribam aliquid, gratum vobis, utile Ecclesiæ, dignum posteris. Præsentium quippe judiciis non satis moveor, qui in utramque partem aut amore labuntur aut odio.

[447] [Una ex rationibus hajus translationis erat,] Psalterium Hieronymus transtulit ad præces Sophronii, qui translationem reddidit Græcam. Qua occasione illud petierit Sophronius, in Præfatione tom. 9 Col.um aliis, ad propositum nostrum spectantibus, exponit hoc modo: Quia igitur nuper cum Hebræo disputans, quædam pro Domino Salvatore de Psalmis testimonia protulisti, volensque ille te illudere, per sermones pene singulos asserebat, non ita haberi in Hebræo, ut tu de Septuaginta interpretibus opponebas, studiosissime postulasti, ut post Aquilam & Symmachum & Theodotionem, novam editionem Latino sermone transferrem. Aiebas enim, te magis interpretum varietate turbari; & amore, quo laberis, vel translatione vel judicio meo esse contentum. Unde impulsus a te, cui & quæ possum debeo & quæ non possum, rursum me obtrectatorum latratibus tradidi, maluique te vires potius meas, quam voluntatem, in amicitia quærere. Certe confidenter dicam, & multos hujus operis testes citabo, me nihil dumtaxat scientem de Hebraica veritate mutasse. Sicubi ergo editio mea a veteribus discreparit, interroga quemlibet Hebræorum, & liquido pervidebis, me ab æmulis frustra lacerari, qui malunt contemnere videri præclara, quam discere, pervorsissimi homines. Nam cum semper novas expetant voluptates; cur in solo studio Scripturarum veteri sapore contenti sunt?

[448] [ut responderi posset Judæis, ad Hebræum textum provocantibus.] Nec hoc dico, quo præcessores meos mordeam, aut quidquam de his arbitrer detrahendum, quorum translationem diligentissime emendatam olim meæ linguæ hominibus dederim: sed quod aliud sit in ecclesiis Christo credentium Psalmos legere, aliud Judæis singula verba calumniantibus respondere. Quod Opusculum meum si in Græcum (ut polliceris) transtuleris ἀντιφιλονείκων τοῖς κατασύρουσιν (id est, ex adverso contendens cum detrahentibus) & imperitiæ meæ doctissimos quosque viros testes facere volueris, dicam tibi illud Horatianum: “In Silvam ne ligna feras”. Nisi quod hoc habebo solamen, si in labore communi intelligam, mihi & laudem & vituperationem tecum esse communem. Hactenus Hieronymus, qui rationem illam dandi novam ex Hebræo interpretationem frequenter aliis etiam locis repetit, aliasque plures adjungit. Ceterum post Prophetas & Psalmos translatos, fortasse non statim ad alios Veteris Testamenti libros progressus est Sanctus, cum & Minores Prophetas anno 392 Commentariis exponere cœperit, & alia non pauca eo tempore scripserit.

[449] Translatio libri Job videtur inter priores esse post annum 392. Certe in Præfatione tom. 9 Col.oquitur de translatione sua ex Græco, [Ad librum Job, magno labore translatum,] ut nuper edita, cum in aliquot Præfationibus olim dicat editam. Initio autem refutat eos, qui dicebant, in reprehensionem Septuaginta interpretum novam hanc cudi interpretationem. Quanta vero fuerit translationis difficultas, exponit his verbis: Memini me ob intelligentiam hujus voluminis Lyddæum quemdam præceptorem, qui apud Hebræos primus haberi putabatur, non parvis redemisse nummis. Cujus doctrina an aliquid profecerim, nescio. Hoc unum scio, non potuisse me interpretari, nisi quod ante intellexeram. Et paulo ante: Hæc autem translatio nullum de veteribus sequitur interpretem: sed ex ipso Hebraico Arabicoque sermone, & interdum Syro, nunc verba, nunc sensus, nunc simul utrumque resonabit. Obliquus enim etiam apud Hebræos totus liber fertur & lubricus, &, quod Græce Rhetores vocant, ἐσχηματισμένος: dumque aliud loquitur, aliud agit, ut si velis anguillam aut murænulam strictis tenere manibus, quanto fortius presseris, tanto citius elabitur.

[450] [obtrectatores suos studiose refellit:] Sub finem obtrectatores ita refellit: Audiant quapropter canes mei, idcirco me in hoc volumine laborasse, non ut interpretationem antiquam reprehenderem: sed ut ea, quæ in illa aut obscura sunt, aut omissa, aut certe scriptorum vitio depravata, manifestiora nostra interpretatione fierent… Quod si apud Græcos post Septuaginta editionem, jam Christi Euangelio coruscante, Judæus Aquila, Symmachus & Theodotio, judaizantes hæretici, sunt recepti; qui multa mysteria Salvatoris subdola interpretatione celarunt, & tamen in ἑξαπλοις habentur apud ecclesias, & explanantur ab ecclesiasticis viris; quanto magis ego Christianus, de parentibus Christianis natus, & vexillum crucis in mea fronte portans, cujus studium fuit omissa repetere, depravata corrigere, & sacramenta Ecclesiæ puro ac fideli aperire sermone, vel a fastidiosis, vel a malignis lectoribus non debeo reprobari? Habeant, qui volunt, veteres libros, vel in membranis purpureis auro argentoque descriptos, vel uncialibus, ut vulgo aiunt, litteris, onera magis exarata, quam codices: dummodo mihi meisque permittant pauperes habere schedulas; & non tam pulchros codices, quam emendatos. Utraque editio, & Septuaginta juxta Græcos, & mea juxta Hebræos, in Latinum meo labore translata est. Eligat unusquisque, quod vult; & studiosum me magis, quam malevolum probet.

[451] In Epistola 49 (alias 52) ad Pammachium, data anno 294, [Translatio Jobi anno 393 aut 394 figenda:] de translationibus suis num. 4 ita scribit: Libros sedecim Prophetarum, quos in Latinum de Hebræo sermone verti, si legeris, & delectari te hoc opere comperero, provocabis vocabis nos etiam cætera clausa armario non tenere. Transtuli nuper Job in linguam nostram, cujus exemplar a sancta Marcella consobrina tua poteris mutuari. Lege eumdem Græcum & Latinum, & veterem editionem nostræ Translationi compara; & liquido pervidebis, quantum distet inter veritatem & mendacium. Ex his abunde colligitur, etiam Danielem cum reliquis Prophetis translatum; Jobi vero librum post Prophetas anno 393 aut 394. Non meminit ibi Hieronymus de libris Regum & Psalterio; sed horum inter primos libros translatio aliunde est certa.

[452] [librorum Esdræ anno 394,] Secuta forsan est Translatio duorum librorum Esdræ, quos Hebræorum more in unum librum conjunxit, Illam diu petierant amici Romani, Domnion & Rogatianus. Præfationem col. 1521 Hieronymus sic orditur: Utrum difficilius sit facere, quod poscitis, an negare, necdum statui. Nam neque vobis aliquid imperantibus abnuere sententiæ est: & magnitudo oneris impositi ita cervices premit, ut ante sub fasce ruendum sit, quam levandum. Accedunt ad hoc invidorum studia, qui omne, quod scribimus, reprehendendum putant, & interdum, contra se conscientia repugnante, publice lacerant, quæ occulte legunt, in tantum, ut clamare compellar, & dicere: “Domine, libera animam meam a labiis iniquis, & a lingua dolosa”. Tertius annus est, quod semper scribitis atque rescribitis, ut Ezræ librum vobis de Hebræo transferam. Ex ultimis verbis conjicio, non ante annum 394 ab Hieronymo translatum esse hunc librum, cum verisimiliter hunc non petierint, nisi postquam anno 391 aut 392 primas Translationes Romæ viderant. Deinde ob invidos hæc scribit: Itaque rogo vos, mi Domnion & Rogatiane carissimi, ut privata lectione contenti, librum non efferatis in publicum, nec fastidiosis ingeratis cibos, vitetisque eorum supercilium, qui judicare tantum de aliis, & ipsi facere nihil noverunt. Si qui autem fratrum sunt, quibus nostra non displicent, his tribuatis exemplar &c. Addit non pauca ad defensionem suam, sed ea mitto, quia similia etiam redibunt inferius.

[453] [quando multum Sanctas lacerabatur ab æmulis:] In fine mentionem facit de adversario uno aut gemino, insinuatque ejus causa se non taciturum, his verbis: Itaque licet & excetra silibet, “victorque Sinon incendia jactet”: numquam meum, juvante Christo, silebit eloquium: etiam præcisa lingua balbutiet. Legant, qui volunt: qui nolunt, abjiciant. Eventilent apices, litteras calumnientur: magis vestra caritate provocabor ad studium, quam illorum detractione & odio deterrebor. Quis designatus fuerit voce excetra, quisque sit Sinon, & an idem utraque voce designetur, certo dici nequit. Æque mihi incertum est, utrum unus aut geminus ille adversarius Romæ degeret, an in Palæstina aut alibi. Nam hic degebat Rufinus, qui iis temporibus Joannem episcopum Hierosolymitanum contra Hieronymum excitavit; Romæ vero degebant alii, non ita noti, qui eodem tempore libros Sancti contra Jovinianum calumniabantur. Vigilantius quoque circa id tempus Hieronymo detrahere cœpit. Hoc certum est, per excetram insinuari hominem maledicum, per Sinonem dolosum & promptum ad lædendum. At, cum Sanctus id genus vocibus passim usus sit, ut adversariorum suorum nominibus parceret, æquum non esset per leves conjecturas investigare homines, quos ille volebat solis amicis suis notos.

[454] Translatio librorum Paralipomenon anno 396 figenda videtur, cum in Præfatione Col.Sanctus dicat: [libri Paralipomenon anno 396 translati,] Scripsi nuper librum de Optimo genere interpretandi. Nam hunc librum circa finem anni 395 aut initium 396 figendum videbimus. Translatio autem librorum Paralipomenon inscripta est S. Chromatio Aquileiensi, qui Hieronymum impellebat, ut Hebræa volumina Latino sermone transferret. Hic igitur doctrina & sanctitate insignis episcopus ex iis erat, qui S. Hieronymi consilium probabant, & ad pergendum hortabantur; licet multi, interqne eos S. Augustinus, contrariæ essent sententiæ. Horum causa novum rursum argumentum pro Translatione sua producit in hac Præfatione. Nam, ubi necessitatem novæ interpretationis probaverat ex varietate editionum Septuaginta, quæ erat alia in Ægypto, alia Constantinopoli & Antiochiæ, alia in Palæstina; (verba dedi num. 439) ubi & Græcorum Translationes, post Septuaginta conditas recensuerat; pergit ad ostendendum editionis Septuaginta defectum, cum in ea non invenirentur omnia, quæ a Christo Domino & Apostolis ex Veteri Testamento erant allegata.

[455] Sic autem ratiocinatur: Si igitur aliis licuit non tenere, [ubi necessitatem translationis alio argumento] quod semel susceperant: & post septuaginta cellulas, quæ vulgo sine auctore jactantur, singulas cellulas aperuere; hocque in ecclesiis legitur, quod Septuaginta nescierunt, cur me non suscipiant Latini mei, qui, in violata editione veteri, ita novam condidi, ut laborem meum Hebræis, &, quod his majus est, Apostolis auctoribus, probem? Scripsi nuper librum de Optimo genere interpretandi, ostendens illa de Euangelio: “Ex Ægypto vocavi filium meum”: & “Quoniam Nazaræus vocabitur”: &, “Videbunt, in quem compunxerunt”: & illud Apostoli: “Quæ oculus non vidit, nec auris audivit, nec in cor hominis ascenderunt, quæ præparavit Deus diligentibus se”: cæteraque his similia, in Hebræorum libris inveniri. Certe Apostoli & Euangelistæ Septuaginta interpretes noverant: & unde eis hæc dicere, quæ in Septuaginta non habentur? Christus Dominus noster, utriusque Testamenti conditor, in Euangelio secundum Joannem: “Qui credit, (inquit) in me, sicut dicit Scriptura, flumina de ventre ejus fluent aquæ vivæ”. Utique scriptum est, quod Salvator scriptum esse testatur. Ubi scriptum est? Septuaginta non habent: apocrypha nescit Ecclesia. Ad Hebræos igitur revertendum est, unde & Dominus loquitur, & Discipuli exempla præsumunt.

[456] Hæc pace veterum loquor, & obtrectatoribus meis tantum respondeo, [probat Sanctus, obtrectatoribus respondens.] qui canino dente me rodunt, in publico detrahentes, legentes in angulis; iidem & accusatores & defensores, quum in aliis probant, quod in me reprobant, quasi virtus & vitium non in rebus sit, sed cum auctore mutetur. Ita pro defensione sua Sanctus, qui in laudata Epistola de Optimo genere interpretandi etiam ostendit, ubi singuli textus supra producti reperiantur in Hebræis, uti etiam facit Præfatione ad Pentateuchum. Jam vero Translationes omnes hactenus memoratas fuisse absolutas ante Epistolam 71 ad Lucinium, ex hac ipsa colligitur, cum Sanctus ibidem num. 5 hæc scribat: Canonem Hebraicæ veritatis, excepto Octateucho, quem nunc in manibus habeo, pueris tuis & notariis dedi describendum. Observat quidem Vallarsius, alias legi Heptateucho, alias etiam Pentateucho. At non dubito, quin legendum sit Octateucho: nam octo libros serius absolutos facile designabimus. Ceterum Epistola ad Lucinium fuit scripta anno 398, ut suo loco ostendam.

[457] [Tres libri Salomonis post diuturnum morbum] Eodem anno 398 figenda omnino videtur Translatio trium librorum Salomonis, nimirum Proverbiorum, Ecclesiastæ & Cantici canticorum. Rationes petuntur ex Præfatione, qua illos direxit ad sanctos episcopos Chromatium Aquileiensem & Heliodorum Altinensem, amicos veteres. Illam Sanctus tom. 9 Col.ta orditur: Jungat Epistola, quos jungit sacerdotium: immo charta non dividat, quos Christi nectit amor. Commentarios in Osee, Amos, Zachariam, Malachiam, quos poscitis, scripsissem, si licuisset præ valetudine. Mittitis solatia sumptuum, notarios nostros & librarios sustentatis, ut vobis potissimum nostrum desudet ingenium. Et ecce ex latere frequens turba diversa poscentium, quasi aut æquum sit, me, vobis esurientibus, aut aliis laborare, aut in ratione dati aut accepti cuiquam præter vos obnoxius sim. Itaque longa ægrotatione fractus, ne penitus hoc anno reticerem, & apud vos mutus essem, tridui opus nomini vestro consecravi, interpretationem videlicet trium Salomonis voluminum, Mastoth, quas Hebræi Parabolas, vulgata autem editio Proverbia vocat; COELETH, quem Græce Ecclesiasten, Latine Concionatorem possumus dicere; SIR ASSIRIM, quod in nostra lingua vertitur Canticum canticorum.

[458] [in Quadragesima anni 398 translati.] Longa ægrotatio, qua fractus erat Hieronymus, non occurrit in Palæstina ante annum 398. At hoc anno tribus mensibus ægrotavit, & in Quadragesima utcumque cœpit convalescere, ut videbimus § 36, quando agemus de Commentariis in Matthæum & Epistola ad Lucinium, in quibus morbus ille commemoratur. Itaque morbus ille omnino persuadet, Translationem illam anno 398 peractam in Quadragesima, præsertim cum absoluta fuerit ante Epistolam ad Lucinium, ut liquet ex verbis num. 456 datis. Alia etiam ratio suadet, citius factam non esse horum librorum Translationem, aut certe non ante 396, quo Commentarios in Jonam S. Chromatio dicavit Sanctus. Cum enim Chromatius hic dicatur petiisse Osee, Amos, &c., unum potius ex his explanasset, quam Jonam, si illa petitio ante annum 396 esset facta. Ceterum in gratiam obloquentium Sanctus in fine Præfationis addit sequentia: Si cui sane Septuaginta interpretum magis editio placet, habet eam a nobis olim emendatam. Neque enim sic nova cudimus, ut vetera destruamus. Et tamen, cum diligentissime legerit, sciat magis nostra intelligi, quæ non in tertium vas transfusa coacuerunt, sed statim de prelo purissimæ commendata testæ, suum saporem servaverunt. Hoc ipsum postea agnovit S. Augustinus, ut videbimus postmodum.

[459] [Deinde Genesis translata, reliquique] Secuta est Pentateuchi translatio, quam in manibus habebat Hieronymus, dum scribebat ad Lucinium. At videntur aliquot anni intercurrisse, antequam esset absoluta. Minus tamen ipsa Operis moles, etiamsi magna sit, & multum temporis exigat, in longam adeo moram has translationes protraxit, quam multitudo aliorum scriptorum, quæ Hieronymum posterioribus quarti & prioribus annis seculi V occuparunt, ut verisimiliter Pentateuchi translatio frequenter sit interrupta. Translationem Pentateuchi petiit Desiderius, S. Hieronymi amicus, quem suspicor illum esse Desiderium, ad quem exstat Epistola 47, anno incerto post 392 scripta, ut etiam existimat Vallarsius. Nam Desiderius iste Opera S. Hieronymi multum desiderabat, ut verisimile admodum sit, ab eo petitam Pentateuchi translationem, ubi necdum translatum intellexerat. Præfationem tom. 9 col. 1 Sanctus ita orditur: Desiderii mei desideratas accepi Epistolas, qui quodam præsagio futurorum cum Daniele sortitus est nomen, obsecrantis, ut translatum in Latinam linguam de Hebræo sermone Pentateuchum nostrorum auribus traderem. Tum addit nonnulla de obtrectatoribus suis, qui novam translationem fieri dicebant in reprehensionem Septuaginta interpretum. At hoc Hieonymus constanter negat, variisque argumentis consilium suum propugnat.

[460] Mitto ea, quia jam data sunt similia, & finem Præfationis subjungo: [libri Pentateuchi non diu ante 404 absoluti.] Nunc te precor, Desideri carissime, ut, quia tantum opus me subire fecisti, & a Genesi exordium capere, orationibus juves, quo possim eodem Spiritu, quo scripti sunt libri, in Latinum eos transferre sermonem. Ex his verbis probabile fit, librum Genesis translatum esse ante reliquos, missumque cum dicta Præfatione ad Desiderium sub finem seculi IV. Idem aliunde fit satis certum. Nam lib. 2 contra Rufinum num. 25 magnam hujusce Præfationis partem recitat, tamquam Prologum Genesis, non Pentateuchi. Imo totus Pentateuchus necdum eo tempore erat absolutus, ut clarum videatur, solum Geneseos librum primo ad Desiderium fuisse missum, reliquos vero quatuor Pentateuchi libros sine alia Præfatione aut simul aut singulos fuisse missos. At ex Præfatione in Josue liquet, absolutum non fuisse Pentateuchum tanto tempore ante annum 404, ut reliquos quatuor libros absolverit ante XXVI Januarii illius anni. Nam mortua erat S. Paula, dum Præfationem in Josue scribebat Hieronymus: illam vero sic inchoat: Tandem finito Pentateucho Mosi &c.: quibus verbis insinuat, diu finitum non fuisse.

[461] Restabant Hieronymo transferendi ex libris, quos Hebræorum canon complectebatur, [Anno 404 translati libri] Josue, Judicum, Ruth & fortasse Esther. De omnibus agit in Præfatione, libro Josue præfixa, col. 355, insinuatque col. 357, eos se transtulisse circa tempus mortis S. Paulæ, & ad preces S. Eustochii, ita scribens: Cæterum post sanctæ Paulæ dormitionem, cujus vita virtutis exemplum est, & hos libros, quos Eustochio virgini Christi negare non potui, decrevimus, dum spiritus hos regit artus, Prophetarum explanationi incumbere, & omissum jam diu opus quodam postliminio repetere; præsertim quum & admirabilis sanctusque vir Pammachius hoc idem litteris flagitet, & nos ad patriam festinantes, mortiferas sirenarum cantus surda debeamus aure transire. Ita proponebat S. Hieronymus anno 404. At cum Prophetarum expositionem solum resumpserit sub finem anni 406; verisimiliter cessit aliorum amicorum precibus, ut etiam transferret prius Tobiam & Judith; quemadmodum eum videbimus fecisse.

[462] Præfationem in Josue & reliquos ita orditur: Tandem finito Pentateucho Mosi, [Josue, Judicum & Ruth.] velut grandi fœnore liberati, ad Jesum filium Nave manum mittimus, quem Hebræi Josue ben nun, id est, Josue filium Nun vocant; & ad Judicum librum, quem SOPHTIM appellant, ad Ruth quoque & Esther, quos iisdem nominibus efferunt. Monemusque lectorem, ut silvam Hebraicorum nominum, & distinctiones per membra divisas, diligens scriptor conservet, ne & noster labor, & illius studium pereat. Et, ut in primis, quod sæpe testatus sum, sciat me non in reprehensionem veterum nova cudere, sicut amici mei criminantur; sed pro virili parte offerre linguæ meæ hominibus (quos tamen nostra delectant) ut pro Græcorum ἑξαπλοις, quæ & sumptu & labore maximo indigent, editionem nostram habeant. Et, sicubi in antiquorum voluminum lectione dubitarint, hæc illis conferentes, inveniant, quod requirunt; maxime cum apud Latinos tot sint exemplaria, quot codices; & unusquisque pro arbitrio suo vel addiderit vel subtraxerit, quod ei visum est & utique non possit verum esse, quod dissonat: unde cesset arcuato vulnere contra nos insurgere scorpius, & sanctum opus venenata carpere lingua desistat, vel suscipiens, si placet; vel contemnens, si displicet. Ita Sanctus, quem, quo longius in Translatione processit, eo fortiorem in refutandis adversariis deprehendere licet.

[463] [Translatio libri Esther, Paulæ & Eustochio dicata,] Jam vero, cum Hieronymus hic post mortem S. Paulæ inter libros translatos, etiam nominet Esther; exstet vero in librum Esther Præfatio, qua SS. Paulæ & Eustochio dicatur; dubitant eruditi, fueritne liber Esther ante mortem S. Paulæ translatus, an post cum Josue & reliquis. Ut autem sententiam nostram clarius exponamus, necesse est totam Præfationem in Esther, aliunde etiam ad gesta S. Hieronymi spectantem, huc transferre. Librum Esther, inquit Sanctus tom. 9 col. 1565, variis translationibus constat esse vitiatum, quem ego de archivis Hebræorum relevans, verbum e verbo pressius transtuli. Quem librum editio Vulgata laciniosis hinc inde verborum sinibus trahit, addens ea, quæ ex tempore dici poterant & audiri, sicut solitum est scholaribus disciplinis, sumpto themate, excogitare, quibus verbis uti potuit, qui injuriam passus est, vel ille, qui injuriam fecit. Vos autem, o Paula & Eustochium, quoniam & bibliothecas Hebræorum studuistis intrare, & interpretum certamina comprobastis, tenentes Esther Hebraicum librum, per singula verba nostram Translationem aspicite, ut possitis agnoscere, me nihil etiam augmentasse addendo, sed fideli testimonio simpliciter, sicut in Hebræo habetur, historiam Hebraicam Latinæ linguæ tradidisse. Nec affectamus laudes hominum, nec vituperationes expavescimus. Deo enim placere curantes, minas hominum non timemus; quia Deus dissipat ossa eorum, qui hominibus placere desiderant, & secundum Apostolum, qui ejusmodi sunt, servi Christi esse non possunt.

[464] [facta videtur ante mortem S. Paulæ] Hæc Præfatio, Hieronymo dignissima, omnino mihi persuadet, librum Esther translatum esse ante mortem S. Paulæ. Etenim omnia, quæ a variis excogitata sunt, ne S. Paulæ simul & Eustochio librum illum faterentur dicatum, ex ipsis dedicationis verbis clarissime refutantur. Neque enim sola nomina Paulam viduam & virginem Eustochium designant, sed vel maxime notitia linguæ Hebraicæ, qua SS. Paulam & Eustochium optime imbutas fuisse novimus. At Domnionem & Rogatianum, quem nonnulli substituere voluerunt, Hebraici sermonis tam peritos fuisse, ne verisimile quidem est. Magis etiam inepte aliquis pro S. Paula substituere voluit neptem ejus Paulam, quæ infans erat eo tempore. Itaque considerandum potius est, an verba S. Hieronymi, quæ in Præfatione ad librum Josue videntur contraria, nequeant ita intelligi, ut liber Esther fuerit translatus inter Pentateuchum & mortem S. Paulæ anno 403 aut ineunte 404. Certe Hieronymus non dicit, Peutateuchum absolutum esse post mortem S. Paulæ. Tillemontius quidem Nota 36 id infert ex Hieronymi verbis tamquam certum, aliique idem asserunt. At ego non invenio, quibus dialecticæ legibus id possit inferri. Ubi Hieronymus loquitur de finito Pentateucho, non agit de obitu Paulæ; sed de progressu suo ad reliquos canonis Hebraici libros, Josue, Judicum, Ruth & Esther. Recte hinc inferemus, hos quatuor non fuisse inchoatos ante finitum Pentateuchum..

[465] Ubi vero de morte S. Paulæ sub finem loquitur, mortem illius conjungit cum suo in his ultimis libris transferendis labore, [exeunte anno 403 aut ineunte 404,] ut verisimiliter partim jam absolvisset. Sic enim loquitur: Ceterum post sanctæ Paulæ dormitionem … & hos libros, … decrevimus… Prophetarum explanationi incumbere &c. Conjunctio illa mortis & librorum ultimorum insinuat, hisce occupatum fuisse Hieronymum, dum obiit S. Paula. Nam Præfatio scripta est post libros absolutos. Quapropter poterat jam ante mortem S. Paulæ translatus esse liber Esther, ut factum esse hujus Præfatio docet. Sanctus igitur, ubi libros sibi adhuc transferendos diligenter consideraverat, librum Esther ex iis primum transtulerit, tamquam magis egentem nova translatione, quod in eo Translatio Septuaginta interpretum multum abesset a textu Hebraico. Itaque omnino existimo Pentateuchum fuisse absolutum anno 403, & tunc Hieronymum ad quatuor reliquos considerandos & ad Translationem præparandos progressum, perfecisse vero primum Translationem Esther ante mortem S. Paulæ, reliquorum vero post illius obitum anno 404.

[466] Quod huic ordini repugnet, in tota Præfatione in Josue nihil reperiet studiosus lector, [& deinde libri Josue, Judicum & Ruth.] modo singula recte voluerit expendere. Nam Hieronymus, qui singulari Præfatione librum Esther Paulæ & Eustochio dicaverat, in Præfatione ad Josue quemlibet lectorem alloquitur, eumque breviter instruit de quatuor libris post Pentateuchum translatis; sed non dicit, quo ordine hosce singulos transtulerit. At aliunde novimus, Esther Translationem fuisse prius absolutam. Itaque nequaquam necesse est, ut dicamus in alterutro Hieronymi loco erratum esse, ut vult Tillemontius Nota 36; sed prorsus dicendum est, ipsum aliosque perperam ex verbis Hieronymi conclusisse, Pentateuchum post mortem S. Paulæ absolutum, indeque ortam esse totam difficultatem, quæ eruditos mire vexavit. Ceterum habemus modo Octateuchum, qui restabat transferendus, dum anno 398 Hieronymus scribebat ad Lucinium, videlicet quinque libros Moysis, sextum Josue, septimum Judicum cum Ruth, nam unus est apud Hebræos liber, teste Hieronymo in Prologo Galeato, & Octavum Esther.

[467] Quamquam Hieronymus non decreverat ex Hebraico transferre, [Translati ab eodem libri Tobiæ] nisi libros canonis Hebraici; acquievit tamen postulationibus antistitum Chromatii & Heliodori, ut Tobiam ex Chaldaico Latinum faceret, quemadmodum docet Præfatio ad Chromatium & Heliodorum Tobiæ præfixa tom. 10 col. 1, quam subjungo: Mirari non desino exactionis vestræ instantiam. Exigitis enim, ut librum Chaldæo sermone conscriptum ad Latinum stylum traham, librum utique Tobiæ, quem Hebræi de catalogo divinarum Scripturarum secantes, his, quæ apocrypha memorant, manciparunt. Feci satis desiderio vestro, non tamen meo studio. Arguunt enim nos Hebræorum studia, & imputant nobis, contra suum canonem Latinis auribus ista transferre. Sed melius esse judicans, Pharisæorum displicere judicio, & episcoporum jussionibus deservire, institi, ut potui. Et quia vicina est Chaldæorum lingua sermoni Hebraico, utriusque linguæ peritissimum loquacem reperiens, unius diei laborem arripui: & quidquid ille mihi Hebraicis verbis expressit, hoc ego, accito notario, sermonibus Latinis exposui. Orationibus vestris mercedem hujus operis compensabo, quum gratum vobis didicero, me, quod jubere estis dignati, complesse.

[468] [& Judith incerto tempore.] Secuta est Translatio libri Judith, per eosdem verisimiliter antistites petita. In illam Sanctus ita præfatur: Apud Hebræos liber Judith inter apocrypha legitur: cujus auctoritas ad roboranda illa, quæ in contentionem veniunt, minus idonea judicatur. Chaldæo tamen sermone conscriptus, inter historias computatur. Sed quia hunc librum synodus Nicæna in numero sanctarum Scripturarum legitur computasse, acquievi postulationi vestræ, immo exactioni; & sepositis occupationibus, quibus vehementer arctabar, huic unam lucubratiunculam dedi, magis sensum e sensu, quam ex verbo verbum transferens. Multorum codicum varietatem vitiosissimam amputavi: sola ea, quæ intelligentia integra in verbis Chaldæis invenire potui, Latinis expressi &c. Ita Hieronymus, qui satis insinuat, auctoritatem concilii Nicæni suffecisse sibi, ad librum Judith sacris Scripturis annumerandum, ut modo similiter non dubitaret de libris reliquis in concilio Tridentino admissis pro canonicis. Alios tamen libros, qui extra canonem Hebræorum erant, videlicet Sapientiam, Ecclesiasticum, Machabæorum libros & Baruch, numquam Latinos ex Hebraicis aut Græcis reddidisse legitur. Ceterum non constat de tempore, quo libri Tobiæ & Judith fuere translati.

§ XXVIII. Examinantur ea, quæ Rufinus contra Translationem S. Hieronymi objecit: S. Augustinus initio Translationem dissuasit; postea probavit & usus est.

[Inter eos, qui Translationem ex Hebræo accusabant, Rufinus] Ex frequentibus S. Hieronymi querelis jam intelleximus, consilium ejus de transferendo Veteri Testamento ex Hebraico in Latinum sermonem a multis improbatum fuisse. Verisimile tamen est, plerosque verbis solum, non scriptis, ausos esse carpere utilissimum laborem, eidemque magis clam inter amicos suos, quam publice detraxisse. Verum Rufinus, ubi decreverat omnia in Hieronymo improbare, bonaque non minus accusare, quam mala, si qua tamen mala invenerit accusanda; publicum laboribus Sancti indixit bellum, omnique conatu Translationes novas atris studuit coloribus depingere. Prælusit huic accusationi Invectivarum lib. 2 num. 12, ubi calumniatur, Barabbam pro Christo ab Hieronymo electum, quia linguæ Hebraicæ magistrum habuerat Baraninam, additque: Ille vero de synagoga Barrabas tuus, pro Christo electus, docuit te resurrectionem carnis non in virtute, sed in fragilitate sperare; litteræ occidentis amicum fieri, & inimicum spiritus vivificantis. Ita prælusit non minus inepte Rufinus, quam postea accusavit. Omnia ejus verba recitare nimis esset prolixum. At argumenta dabo singula, & subinde etiam verba. Tillemontius, qui plerasque Rufini accusationes recitat, & non paucas adoptat, noluit art. 56 hoc examen instituere, aut Rufinum hic cum Hieronymo committere. Ratio, quam affert, si vera est, eumdem retinere debuisset, ne multa alia ex Rufino contra Hieronymum intorqueret, accusationesque sine debito examine solas poneret.

[470] Primo objicit lib. 2 num. 31 Rufinus, divinarum Scripturarum libros, [eam accusat: primum ejus argumentum] quos ad plenissimum fidei instrumentum ecclesiis Christi Apostoli tradiderunt, nova … & a Judæis mutuata interpretatione fuisse mutatos ab Hieronymo. Ad confirmandum argumentum ait num. 32, dubitandum non esse, quin S. Petrus apostolus etiam librorum instrumenta Ecclesiæ ipse tradiderit. Verum tota illa Rufini ratiocinatio nihil plane evincit contra Translationem S. Hieronymi. Nam certe nec S. Petrus nec alii Apostoli Ecclesiæ dederant codices Latinos, quales tunc exstabant: nec codices Græcos inter se dissonantes. Itaque, si Apostoli interpretationem Septuaginta, qua certe aliquando usi sunt, omnino probaverint, ut postea etiam dixit S. Augustinus in Epistola 116 inter Hieronymianas num. 35; non approbarunt certe mutationes, librariorum negligentia aut quorumdam audacia postmodum inductas. Præterea Apostoli certo non improbaverunt Scripturam Hebraicam: cur ergo non licuisset Hieronymo eam Scripturam, qua Apostoli & Christus ipse Dominus usi sunt, ut variis locis ostendit, accurate Latinam facere? Cur non licebat assignare & aperire fontem, ex quo Interpretatio Septuaginta profluxerat, ut quidquid mutationis turbidæ in editiones varias Septuaginta irrepserat, ex collatione cum textu Hebraico facilius deprehenderetur?

[471] Si Novum Testamentum, hortante Damaso, laudabiliter ex textu Græco, [excutitur & refellitur:] quo fere totum fuit conscriptum, correxit Hieronymus; non minori utilitate poterat Græca æque ac Latina editio Septuaginta ex textu Hebraico corrigi & ad unam formam reduci. Utilissima igitur fuisset Translatio S. Hieronymi, etiamsi non fuisset ad alium usum adoptata ab Ecclesia, quam ad resecandos errores, qui in aliquas saltem Septuaginta interpretum editiones irrepserant, & tollendam diversorum codicum varietates. Et forsan ad hunc maxime finem arduos illos labores suscepit Hieronymus, cum Præfationem in libros Paralipomenon sic exordiatur: Si Septuaginta interpretum pura, & ut ab eis in Græcum versa est, Editio permaneret, superflue me, mi Chromati, … impelleres, ut Hebræa volumina Latino sermone transferrem. Itaque digna Rufino, indigna viro prudente, sunt verba, quibus num. 31 ita insultat Sancto: Istud commissum, dic, quomodo emendabitur, immo nefas, quomodo expiabitur?

[472] Objicit ille secundo, neminem Sanctorum, non Petrum, [item secundum, tertium,] non Paulum, non alium quemlibet ausum fuisse interpretationem dare ex Hebræo. Verum id minime urget: nam Apostoli aliis occupati erant: alii Sancti aut etiam alia egerunt, aut non ita perspexerunt utilitatem novæ interpretationis, aut tantum laborem aggredi non sunt ausi. Certe quod vitio vertere Hieronymo conatur Rufinus; ejus ego cum Ecclesia laudem puto maximam, nimirum quod primus tantos labores ausus sit suscipere, eosque innumeras inter calumnias potuerit ad finem perducere. Objicit tertio verbis jam datis, aliisque admodum invidiosis frequenter repetit, a Judæis mutuasse Hieronymum translationem suam, & Barraba aspirante Translationem fecisse. At nugæ istæ sunt, & vanæ declamationes: nam aliud est linguam Hebraicam, Judæ magistro, discere; aliud ex mente Judæorum Scripturam sacram transferre. Primum laudabiliter fecit Hieronymus, non secundum, cum Translationem suam composuerit, ut Judæis os occluderet; multaque de Christo prædicta clarius exposuerit, quam transtulerant Septuaginta.

[473] [& quartum invidiosissime,] Objicit quarto, contumeliam illatam Septuaginta interpretibus, eamque objectionem odiosissimis assertis extendit. Quin & petulantissime Hieronymo, insultat, quasi convicto de gravi crimine, quod nulla poterat ratione purgari. Verum artificiosa illa Rufini calumnia satis refutatur judicio totius Ecclesiæ, quæ jam undecim seculis censuit, maximum sibi ab Hieronymo servitium in illa Translatione præstitum. Ut autem studiosus lector ex hac accusatione intelligat, quantum vacillet Rufini fides in accusando Hieronymo, necesse est observare, Sanctum in plerisque Præfationibus, & in prima omnium, ad Translationes suas diligenter monuisse, ne studiosus lector crederet, laborem suum in transferendo esse reprehensionem antiquorum, sive Septuaginta interpretum: monuisse item frequenter, se non cudere nova, ut vetera destruerentur. Attamen sic ubique Hieronymum oppugnat, acsi voluisset editionem Septuaginta mutare, & suam pro ea substituere, ut verisimili aliqua ratione posset clamare, emendatam aut mutatam esse legem Christianorum, & gentilium etiam scandalum objicere. Sed & illud, ait num. 34, quomodo accipiendum est? Quantum accessisse ad incredulitatem ex hoc facto gentilibus æstimatis? Non enim latent eos, quæ apud nos aguntur. Scientes ergo Legem nostram nunc emendatam vel mutatam, nonne dicunt apud semetipsos; Errant isti, nec est apud eos aliquid veritatis? Ecce ipsi, cum volunt, leges suas corrigunt & emendant. Certum est autem, errorem præcessisse, ubi emendatio subsecuta est; nec divinum videri posse, quod ab homine mutatur.

[474] [& mala fide intortum a Rufino.] Ita ratiocinari potuisset Rufinus, quando S. Hieronymus Novum Testamentum Latinum ex Græco correxit: male tamen fuisset ratiocinatus, quia emendare diversa Legis exemplaria, in quæ errores irrepserunt librariorum incuria vel audacia, non est emendare aut mutare Legem; sed curare, ne ea erroribus vitietur ac mutetur. Eodem rursum ratiocinio, si legitimum esset, uti potuisset, quando Hieronymus dedit emendatam editionem Septuaginta interpretum, eam transferendo in Latinum sermonem secundum Hexapla Origenis. At, quando ita ratiocinatus est contra Translationem ex Hebraico, ineptissimo ratiocinio etiam malam fidem adjunxit. Falsum enim est, vel minimum tunc in Translatione Septuaginta ab Hieronymo mutatum, correctum aut abolitum. Testatur frequenter Hieronymus, suam se Translationem addere Veteri, non pro ea substituere, nec Veterem abolitam velle. Toties intentionem suam indicaverat Hieronymus, ut ea non posset ignota esse Rufino, qui scripta ejus diligenter pervestigavit. Mala igitur fide accusavit Hieronymum, acsi sua Translatione veterem & Vulgatam abolere voluisset: malaque illa Rufini fides in omnibus fere accusationibus ejus abunde se manifestat. Mitto ea, quæ Rufinus objicit de Susannæ Historia & Hymno trium puerorum erasis, ut loquitur num. 32. Nam Hieronymus passim ea tantum vertit, quæ in Hebraico invenit; sed nihil erasit ex editione Septuaginta. Præterea ad omnia, quæ a Rufino objecta audierat, abunde respondit lib. 2 contra Rufinum a num. 24 usque ad finem libri; nihil tamen magis sollicite refutat, quam calumniam de reprehensis Septuaginta, cujus causa magnam Præfationum suarum partem recitat.

[475] Attamen longius etiam progressa est calumniatorum contra Sanctum malitia. Ejus enim nomine composuerunt Epistolam, [Epistola S. Hieronymi nomine conficta fuit,] qua fingebatur Hieronymus ipse condemnare Translationem suam, & de ea pœnitentiam agere. Rem totam narrat ipse Hieronymus lib. 2 contra Rufinum num. 24, ita scribens: Scribit frater Eusebius, se apud Afros episcopos, qui propter ecclesiasticas causas ad comitatum venerant, Epistolam quasi meo scriptam nomine reperisse, in qua agerem pœnitentiam, & me ab Hebræis in adolescentia inductum esse testarer, ut Hebræa volumina in Latinum verterem, in quibus nulla sit veritas. Quod audiens obstupui. Et quia in ore duorum vel trium stat omne verbum, unique testi nec Catoni creditum est, idipsum multorum me ex Urbe Fratrum scripta docuerunt, sciscitantium, an ita se haberet, & a quo ipsa Epistola disseminata esset in vulgus, lacrymabiliter indicantium. Qui hoc ausus est facere, quid aliud non audeat? Bene, quod malitia non habet tantas vires, quantos conatus. Perierat innocentia, si semper nequitiæ juncta esset potentia, & totum, quidquid cupit calumnia, prævaleret. Stilum meum, qualiscumque est, & formam eloquii vir disertissimus exprimere non potuit: sed inter ipsas præstigias & alterius personam, qua se fraudulenter induerat, quis esset, ostendit.

[476] Ergo ille, qui Epistolam sub nomine meo pœnitentiæ finxerat, [acsi eum pœnituisset Translationis,] quod male Hebræa volumina transtulissem, objicere dicitur, me in Septuaginta condemnationem Scripturas sanctas interpretatum, ut, sive falsa sunt, sive vera, quæ transtuli, in crimine maneam: dum aut in novo Opere fateor me errasse, aut recens editio Veteris condemnatio sit. Miror, quomodo in eadem Epistola homicidam, & adulterum, & sacrilegum, & parricidam me esse non dixerit, & quidquid potest tacita mentis cogitatio intra se turpitudinis volvere. Gratias ei debeo agere, quod, quum tanta silva sit criminum, unum mihi erroris vel falsitatis crimen objecerit. Egone contra Septuaginta interpretes aliquid sum loquutus, quos ante annos plurimos diligentissime emendatos meæ linguæ studiosis dedi, quos quotidie in conventu Fratrum edissero, quorum Psalmos jugi meditatione decanto? Tam stultus eram, ut, quod in pueritia didici, senex oblivisci vellem? Universi tractatus mei horum testimoniis texti sunt. Commentarii in Duodecim Prophetas & meam & Septuaginta Editionem edisserunt. O labores hominum semper incerti! O mortalium studia contrarios interdum fines habentia! Unde me putabam bene mereri de Latinis meis, & nostrorum ad discendum animos concitare; quod etiam Græci versum de Latino post tantos interpretes non fastidiunt, inde in culpam vocor, & nauseanti stomacho cibos ingero.

[477] Et quid in homine tutum sit, si innocentia criminosa est? [de quo crimine suspectus fuit Rufinus.] Dormiente patrefamilias, inimicus homo zizania superseminavit. “Exterminavit vineam aper de silva, & singularis ferus depastus est eam.” Ego taceo, & litteræ non meæ loquuntur contra me. Ignoro crimen, & crimen in toto orbe confiteor. Heu mihi, mater mea, ut quid me genuisti, virum, qui judicer & discernar omni terræ? Hactenus Hieronymus, qui deinde multa ex Præfationibus suis subjungit, & frivolas objectiones de Daniele, de Susanna, de hymno trium puerorum refutat num. 33. Jam vero de supposita Hieronymo Epistola observo, Rufinum de illa suppositione suspectum fuisse, quantum insinuant data Hieronymi verba. Attamen Rufinum non nominavit Sanctus, verisimiliter quod certa non haberet, aut habere posset testimonia de re, quæ clam erat gesta. Factum quoque negavit Rufinus, sed non persuasit Hieronymo, nullas in eo se partes habuisse, quemadmodum intelligimus ex iis, quæ lib. 3 contra Rufinum num. 25 ita disserit: Quo non erumpat semel effrænata audacia? Alienum crimen sibi objecit, ut nos finxisse videamur. Quod absque nomine dictum est, in se dictum refert, & purgans externa peccata, tantum de sua securus est innocentia. Jurat enim, se Epistolam non scripsisse ad Afros sub nomine meo, in qua confitear, inductum me a Judæis, mendacia transtulisse: & mittit libros eadem omnia continentes, quæ nescisse se jurat: (eadem nimirum contra Hieronymi Translationem argumenta.) Et miror, quomodo prudentia ejus cum alterius nequitia convenerit, ut, quod alius in Africa mentitus est, hic concorditer verum diceret, stilique eius elegantiam, nescio quis imperitus posset imitari. Hæc sane styli & argumentorum similitudo non leve contra Rufinum præbebat argumentum; & dubitari vix potest, quin Epistola saltem conficta fuerit per fautores Rufini, si forsan id ipse Rufinus non fecerit.

[478] [S. Augustinus variis rationibus Hieronymo] S. Augustinus, cui etiam initio non placuit Translatio Scripturæ Hebraicæ, multo modestius indicavit S. Hieronymo incommoda, quæ ex ea oriri posse suspicabatur. In prima Epistola, inter Hieronymianas 56, num. 2 hortatur Hieronymum ad Græcos sacræ Scripturæ interpretes, & præsertim Origenem, Latine transferendos; translationem vero ex Hebræo dissuadet his verbis: De vertendis autem in linguam Latinam sanctis Litteris canonicis laborare te nollem, nisi eo modo, quo Job interpretatus es (ex Græco nimirum cum adjunctis ex Hebræo,) ut signis adhibitis, quid inter hanc tuam & Septuaginta, quorum est gravissima auctoritas, interpretationem distet, appareat. Satis autem nequeo mirari, si aliquid adhuc in Hebraicis Litteris & exemplaribus invenitur, quod tot interpretes illius linguæ peritissimos fugerit. Omitto enim Septuaginta, de quorum vel consilii vel majore spiritus concordia, quam si unus homo esset, non audeo in aliquam partem certam ferre sententiam; nisi quod eis præeminentem auctoritatem in hoc munere sine controversia tribuendam existimo. Illi me plus movent, qui, quum posteriores interpretarentur, & verborum loquutionumque Hebraicarum viam atque regulas mordicus (ut fertur) tenerent; non solum inter se non consenserunt; sed etiam reliquerunt multa, quæ tanto post eruenda & prodenda remanerent. Si enim obscura sunt, te quoque in illis falli potuisse creditur: si autem manifesta, illos in eis falli potuisse non creditur. Hujus igitur rei pro tua caritate expositis causis, certum me facias, obsecraverim. Hæc Epistola, cum per Italiam vagata sit, augere potuit numerum eorum, qui Hieronymi consilium improbabant. At illud non contigit culpa S. Augustini, ut post videlbimus.

[479] [Translationem ex Hebræo dissuadet,] Priusquam ad ea responderat Hieronymus, alia rursum argumenta ad dehortandum proposuit S. Augustinus in Epistola 104 inter Hieronymianas, ubi primum num. 3 quærit, qua de causa in Translatione Hebraica non indicasset per obelos & asteriscos, in quibus differret a Septuaginta. Tum num. 4 sic habet: Ego sane te mallem Græcas potius canonicas nobis interpretari Scripturas, quæ Septuaginta interpretum auctoritate perhibentur. Perdurum enim erit, si tua Interpretatio per multas ecclesias frequentius cœperit lectitari, quod a Græcis ecclesiis Latinæ ecclesiæ dissonabunt, maxime quia facile contradictor convincitur, Græco prolato libro, id est linguæ notissimæ. Quisquis autem in eo, quod ex Hebræo translatum est, aliquo insolito permotus fuerit, & falsi crimen intenderit; aut vix aut numquam ad Hebræa testimonia pervenietur, quibus defendatur objectum. Quod si etiam perventum fuerit, tot Latinas & Græcas auctoritates damnari quis ferat? Huc accedit, quod etiam consulti Hebræi possunt aliud respondere, ut tu solus necessarius videaris, qui etiam ipsos possis convincere: sed tamen quo judice? Mirum si potueris invenire. Hoc incommodum confirmat exemplo, quod exponit his verbis:

[480] Nam quidam frater noster episcopus, quum lectitari instituisset in ecclesia, [insinuans incommoda, quæ ex publica ejus] cui præest, Interpretationem tuam, movit quiddam longe aliter abs te positum apud Jonam prophetam, quam erat omnium sensibus memoriæque inveteratum, & tot ætatum successionibus decantatum. Factus est tantus tumultus in plebe, maxime Græcis arguentibus & inflammantibus calumniam falsitatis, ut cogeretur episcopus… Judæorum testimonium flagitare. Utrum autem illi imperitia, an malitia, hoc esse in Hebræis codicibus responderunt, quod & Græci & Latini habebant. Quid plura? Coactus est homo velut mendositatem corrigere, volens post magnum periculum non remanere sine plebe. Unde etiam nobis videtur, aliquando te quoque in nonnullis falli potuisse. Et vide, quale hoc sit in eis litteris, quæ non possunt collatis usitatarum linguarum testimoniis emendari.

[481] Cum autem in Præfatione in Job, quam viderat Augustinus, [in Ecclesia lectione oriri poterant.] observasset Hieronymus, plurima in illo libro prætermissa fuisse apud Septuaginta, rursum in laudata Epistola num. 6 petit Augustinus causam tantæ differentiæ, ita scribens: Quid tibi autem videatur, cur in multis aliter se habeat Hebræorum codicum auctoritas, aliter Græcorum, quæ dicitur Septuaginta, vellem dignareris aperire. Neque enim parvum pondus habet illa, quæ sic meruit diffamari, * & qua usos Apostolos, non solum res ipsa indicat, sed etiam te attestatum esse memini. Hactenus S. Augustinus, cujus argumenta magis exponunt incommoda, quæ oriri poterant ex publico ecclesiarum usu, & ex substitutione Translationis novæ pro Veteri Septuaginta, quam ex eo, quod suo labore solum intendisse videtur Hieronymus, ut sua Translatione juvaret studiosos ad sacram Scripturam intelligendam.

[482] Respondit tandem ad omnia S. Hieronymus in Epistola 112, [Verum postea, accepto Hieronymi responso,] sed brevitatis causa responsum, quod ibidem legi potest, prætermitto. Hoc solum observo, Augustino confilium Hieronymi probatum fuisse, cum in Epistola inter Hieronymianas 116 num. 34 ita rescripserit: De interpretatione tua jam mihi persuasisti, qua utilitate Scripturas volueris transferre de Hebræis; ut scilicet ea, quæ a Judæis prætermissa vel corrupta sunt, proferres in medium. Sed insinuare digneris, peto, a quibus Judæis, utrum ab eis ipsis, qui ante adventum Domini interpretati sunt; &, si ita est, quibus, aut quonam eorum: an ab istis posterius, qui propterea putari possunt aliqua de codicibus Græcis vel subtraxisse, vel in eis corrupisse, ne illis testimoniis de Christiana fide convincerentur? Illi autem anteriores cur hoc facere voluerint, non invenio. Tum petit S. Hieronymi interpretationem Septuaginta interpretum, & præter utilitatem Operis pro secunda ratione hæc scribit: Et (ut) hi, qui me invidere putant utilibus laboribus tuis, tandem aliquando, si fieri potest, intelligant, propterea me nolle tuam ex Hebræo Interpretationem in ecclesiis legi, ne contra Septuaginta auctoritatem, tamquam novum aliquid proferentes, magno scandalo perturbemus plebes Christi, quarum aures & corda illam Interpretationem audire consueverunt, quæ etiam ab Apostolis approbata est. Addit opinionem suam de cucurbita Jonæ 4, ut habent Septuaginta, pro qua S. Hieronymus posuit hederam. Illa mutatio creaverat plebis tumultum num. 480 relatum.

[483] [& forte etiam aliunde perspecta Translationis utilitate,] Non invenio ad hæc ulterius respondisse Hieronymum, nec ad ullas deinde Augustini quæstiones. Non misit quoque Translationem suam Septuaginta interpretum: sed in fine Epistolæ 134 (alias 94) ita scribit: Grandem Latini sermonis in ista provincia notariorum patimur penuriam; & idcirco præceptis tuis parere non possumus, maxime in editione Septuaginta, quæ asteriscis verubusque distincta est. Pleraque enim prioris laboris fraude cujusdam amisimus. Scribebat tamen amicissime Augustino, sed cavebat ab omni disputatione cum eo, & prudenter quidem, ut suo loco exponam. Tanto autem magis poterat tacere ad ultimas illas S. Augustini interrogationes, quanto magis omnia exposuerat in variis Præfationibus. Nam & probaverat, aliqua de Christo testimonia a Septuaginta fuisse omissa, & fidendum non esse Judæis aut Judaizantibus, quales erant omnes interpretes, qui post Christum scripserant. Jam etiam responderat ad illud, quod Apostoli aliquando sumpserant testimonia de Septuaginta; & nominatim lib. 2 contra Rufinum num. 34, ubi dixerat, Christum & Apostolos varia sumpsisse ex Hebræo, subdit: Nec hoc dicimus, quod Septuaginta interpretes sugillemus, sed quod Apostolorum & Christi major sit auctoritas; & ubiquumque Septuaginta ab Hebræo non discordant, ibi Apostolos de Interpretatione eorum exempla sumpsisse; ubi vero discrepant, id posuisse in Græco, quod apud Hebræos didicerant. Sicut ergo ego ostendo, multa in Novo Testamento posita de veteribus libris, quæ in Septuaginta non habentur, & hæc scripta in Hebraico doceo: sic accusator ostendat, aliquid scriptum esse in Novo Testamento de Septuaginta interpretibus, quod in Hebraico non habeatur, & finita contentio est. Ita Hieronymus, qui exemplaria examinaverat, & vitam in iis contriverat.

[484] [labores illos S. Hieronymi multum laudavit,] At ea minus nota erant S. Augustino, qui labores Hieronymi paulatim magis probare cœpit, ubi magis intellexerat Operis utilitatem. Certe Augustinus circa finem Epistolæ inter Hieronymianas 132 ait: Infelix est enim, qui non tantos & tam sanctos tuorum studiorum labores & digne honorat, & de his Domino Deo nostro, cujus munere talis es, gratias agit. Et mox: Cujus doctrina in nomine & adjutorio Domini tantum in lingua Latina ecclesiasticæ litteræ adjutæ sunt, quantum numquam antea potuerunt. Agnovit igitur S. Augustinus utilitatem studiorum S. Hieronymi in corrigendis transferendisque sacris Scripturis. Nam propter alia solum Hieronymi scripta ipsum verisimiliter non prætulisset SS. Cypriano, Hilario, Ambrosio, omnibusque generatim Latinis, præsertim cum multa ex iis necdum essent composita, & plura necdum vidisset S. Augustinus, dum ea scribebat. At considerata correctione utriusque Testamenti, & præsertim Veteris translatione cum assignatione locorum, quibus ex Veteri Testamento Christus Dominus & Apostoli ex solo Hebraico erant usi; poterat S. Augustinus Hieronymi labores præferre non modo scriptis Latinorum omnium, sed Græcorum etiam Patrum. Hos tamen non nominat Augustinus, quod eorum Opera non æque ac Latinorum habebat perspecta.

[485] Porro SS. Hieronymo & Augustino idem tandem fuisse judicium de recto usu Translationis ex Hebræo, [ac de usu ejus Translationis consentiens cum Sancto,] paucis lubet ostendere, ut probavit Martianæus in Prolegomenis ad divinam S. Hieronymi Bibliothecam. Jam monui, non fuisse consilium Hieronymi, ut quis Translatione illa uteretur in Psalmis decantandis, aut pro lectione publica in Ecclesia; sed ad investigandum sacræ Scripturæ sensum. Verbis num. 476 datis dicit de Septuaginta: Quos quotidie in conventu Fratrum edissero, quorum Psalmos jugi meditatione decanto. In Epistola 106 (alias 98) ad Sunniam & Fretelam num. 46 Hieronymus mentem suam ita declarat: Ex quo perspicuum est, sic Psallendum, ut nos interpretati sumus (nimirum ex Græco Septuaginta) & tamen sciendum, quid Hebraica veritas habeat. Hoc enim, quod Septuaginta transtulerunt, propter vetustatem in ecclesiis decantandum est: & illud ab eruditis sciendum propter notitiam Scripturarum. Noluit igitur Hieronymus, ut ecclesiæ statim Septuaginta interpretum Translationem abjicerent, & novam publice populo prælegerent, quod natum erat perturbare populum, ut bene observavit S. Augustinus. At voluit Hieronymus eruditis prodesse, ut in Scripturarum interpretatione observare possent, quid haberet textus Hebraicus, ex eoque Judæos confundere, multasque difficultates enodare. Hoc modo Translatione S. Hieronymi Augustinus ipse demum usus est, doluitque se id citius non fecisse.

[486] Nam in Quæstionibus Veteris Testamenti tom. 3 S. Augustinus utitur quidem Septuaginta interpretibus, [eamdem adhibuit in variis Opusculis,] sed adhibet etiam Hebraicam veritatem, sive Translationem Hieronymi. Quippe in secunda statim Quæstione in Genesim dicit: In Hebræis aliter invenitur. Missis aliis unum addo exemplum. Quæst. 152 in Genesim Hebræi codices memorantur, & paulo post dicitur: Sed neque ulla Hebraica veritate ista solvitur quæstio. Et mox: Cum quibus Jacob in Ægyptum, etiam secundum Hebraicam veritatem, perhibetur intrasse. Posterioribus vitæ suæ annis S. Augustinus composuit Speculum, ex sacra Scriptura collectum, quod in editione Benedictinorum habetur tom. 3 a col. 681. Observat autem editor in Admonitione prævia, usum ibi esse S. Augustinum versione, … non ex Græco LXX, quam sequi solebat; sed ex Hebræo, quod hanc demum comperisset esse illa multis in locis planiorem. Librum 4 de Doctrina Christiana circa idem tempus scripsit Augustinus, ibique cap. 7 num. 15 adducturus locum ex Amos propheta, ita loquitur: Non autem secundum Septuaginta interpretes (qui etiam ipsi divino Spiritu interpretati, ob hoc aliter videntur nonnulla dixisse, ut ad spiritalem sensum scrutandum magis admoneretur lectoris intentio: unde etiam obscuriora nonnulla, quia magis tropica, sunt eorum) sed sicut ex Hebræo in Latinum eloquium, presbytero Hieronymo, utriusque linguæ perito, interpretante, translata sunt. Cœpit igitur S. Augustinus Hieronymi Translatione uti sub finem vitæ S. Hieronymi, eaque plurimum usus est in Quæstionibus Veteris Testamenti, anno 419 scriptis; ac demum ultimis vitæ suæ annis eam Translationem etiam prætulit.

[487] [doluitque, se ea non usum citius,] Certe in Epistola 261 (alias 140) ad Audacem num. 5 non obscure insinuat, melius se facturum fuisse, si in exponendis Psalmis usus fuisset Translatione Hieronymiana, ita scribens: Psalterium a sancto Hieronymo translatum ex Hebræo non habeo. Nos autem non interpretati sumus, sed codicum Latinorum nonnullas mendositates ex Græcis exemplaribus emendavimus. Unde fortassis fecerimus aliquid commodius, quam erat (in solis codicibus Latinis) non tamen tale, quale esse debebat (collata nimirum Translatione ex Hebræo.) Nam etiam nunc, quæ forte nos tunc præterierunt, si legentes moverint, collatis codicibus, emendamus. Ita illud, quod perfectum est, tecum nos quoque requirimus. Vidit igitur Augustinus senior, quod Hieronymus diu ante viderat; quantum perfectionis sacræ Scripturæ adferret accurata interpretatio textus Hebraici. At minime mirandum est, non omnia statim vidisse S. Augustinum, qui forte necdum tot menses tribuerat sacræ Scripturæ studio, quot Hieronymus annos, & Latina fere tantum legerat, quando ille exemplaria Latina, & Græca varia, ipsaque Hebraica diligentissimo studio erat perscrutatus.

[488] [quando sacras Litteras magis noverat.] Laudandum vero quam maxime, quod S. Augustinus, ubi diuturno studio magnam sacræ Scripturæ intelligentiam erat consecutus, S. Hieronymi labores laudare, & ex iis proficere non dubitaverit. Plura de his videri possunt apud Martianæum in Prolegomenis, ubi etiam exponitur, quo circiter tempore Translatio Hieronymiana, qua præter Augustinum alii etiam usi sunt, vivente Hieronymo, ab omni Ecclesia Latina usurpari cœperit. Mihi satis erit observasse, maximo Hieronymum fuisse animo, qui non modo tantum laborem suscipere ausus est, sed innumeras inter obtrectationes mira constantia ad finem perduxit. Pro reliquis, ne ab ipso Sancto longius abducar, ad Martianæum remitto.

[Annotata]

* id est, late celebrari

§ XXIX. Scripti Commentarii in Nahum, Michæam, Sophoniam, Aggæum & Habacuc; Epistola ad S. Paulam, liber de Viris illustribus.

[Ex Minoribus Prophetis quinque explanati,] Absolutis iis, quæ de Translatione Veteris Testamenti disserenda censui, redeo ad scripta Sancti, quæ absoluta fuerunt ante librum de Viris illustribus, anno 392 exaratum, in quo cap. 135 pleraque sic enumerat: Scripsi præterea in Michæam Explanationum libros duos: in Sophoniam librum unum: in Nahum librum unum: in Habacuc libros duos: in Aggæum librum unum: multaque alia de opere prophetali, quæ nunc habeo in manibus, & necdum expleta sunt. Additur ibidem in editis: Adversus Jovinianum libros duos, & ad Pammachium Apologeticum & Epitaphium. Verum observat Vallarsius, ultima hæc non inveniri in Mss., & aliunde addita videri, quod composita sint post librum de Viris illustribus. Expositio vero quinque Prophetarum ex Minoribus, qui supra nominantur, verisimiliter composita est ipso anno 392, postquam Sanctus libros Regum, omnes Prophetas, & Psalterium, ex Hebræo transtulerat, & ante librum de viris illustribus, cum hoc libro primum, deinde & aliis, cœpta Prophetarum Explanatio fuerit interrupta. Accedit Præfatio in Jonam, quam ita Hieronymus orditur: Triennium circiter fluxit, postquam quinque Prophetas interpretatus sum, Michæam, Naum, Abacuc, Sophoniam, Aggæum: & alio opere detentus, non potui implere, quod cœperam. Scripsi enim librum de Illustribus viris, & Adversum Jovinianum duo volumina, Apologeticum quoque, & de Optimo genere interpretandi ad Pammachium: & ad Nepotianum, vel de Nepotiano duos libros, & alia, quæ enumerare longum est. Hæc Sanctus sub initium anni 396, ut triennium nequeat certo longius nos ducere ad annos præcedentes, quam usque ad annum 392, etiamsi aliquot menses addantur.

[490] In quorum gratiam, & quo ordine quinque laudatos Prophetas exposuerit, [primus Nahum,] declarat in Præfatione lib. 3 in Amos, ubi sic orditur: Præpostero ordine atque confuso Duodecim Prophetarum Opus & cœpimus, &, Christo adjuvante, complebimus. Non enim a primo usque ad novissimum juxta ordinem, quo leguntur, sed ut potuimus, & ut rogati sumus, ita eos disseruimus. Naum, Michæam, Sophoniam & Aggæum primo φιλοπονοτάταις Paulæ ejusque filiæ Eustochio προσεφώνησα: secundo in Abacuc duos libros Chromatio Aquileiensi episcopo delegavi. Videt lector, non eodem ordine illos quinque Prophetas recenseri: sed ultimo loco videtur insinuari ordo, quo expositi sunt, quia Habacuc ultimus ponitur, sicut postremo ex his loco explanatus est. In Præfatione ad Nahum docet, prophetiam texi contra Assyrios, additque: De consummatione itaque mundi secundum ἀναγωγὴν, o Paula & Eustochium, in consolationem Sanctorum prophetia texitur, ut quæcumque in mundo vident, quasi prætereuntia & caduca contemnant, & præparent se ad judicii diem, ubi ultor adversus veros Assyrios futurus Dominus est. Exponebat autem tam textum ex Hebræo quam ex Græco Septuaginta translatum, idque constanter fecit in omnibus prophetis, licet sensum historicum magis texat ex sua Translatione, instructionem ad mores componendos & ex sua & ex Septuaginta. In hoc libro de obtrectatoribus conquerentem non invenio.

[491] At verisimiliter, ubi prodiit Explanatio Nahum, [secandus Michæas, quando jaculis] studia æmulorum excitavit. Nam in Michææ, qui sequitur, caput 1, ℣ 1 ita scribit: Vos, o Paula & Eustochium, ad Dominum Salvatorem fundite preces, ne mihi noceat invidia, sed ut mens libera id tantum cogitet, quod nititur explanare, nec sentiat convitiorum alapas, quas Dominus in passione contempsit. Quid vero objicerent, magis declarat in Præfatione libri secundi, quam ita inchoat: Semper invidis respondemus, quia non cessat invidia: & librorum nostrorum exordia æmulorum maledicta confutant: qui vulgo jactant, me sterilis jejunique sermonis quasdam ineptias scribere, & quum loqui nesciam, tacere non posse. Itaque obsecro vos, o Paula & Eustochium, ut ad hujuscemodi latratus claudatis aures, & infantiam, ut dicunt, meam orationibus adjuvantes, impetretis mihi juxta Apostolum adapertionem oris mei, ut de Scripturis loquenti adaptari possit: “Dominus dabit verbum evangelizantibus virtute multa”.

[492] Moneo autem tauros pingues, qui circumdederunt me, [æmulorum impetebatur Sanctus;] ut quiescant & desinant maledicere, malefacta ne noscant sua, si pergent lædere. Nam, quod dicunt, Origenis me volumina compilare, & contaminari non decere veterum scripta: quod illi maledictum vehemens esse existimant, eamdem laudem ego maximam duco, quum illum imitari volo, quem cunctis prudentibus & vobis placere non dubito. Si enim criminis est Græcorum bene dicta transferre, accusetur Ennius & Maro, Plautus, Cæcilius & Terentius, Tullius quoque & cæteri eloquentes viri, qui non solum versus, sed multa capita & longissimos libros ac fabulas integras transtulerunt. Sed & Hilarius noster furti reus sit, quod in Psalmos quadraginta ferme millia versuum supradicti Origenis ad sensum verterit. Quorum omnium æmulari exopto negligentiam potius, quam istorum obscuram diligentiam. Totum hoc responsum ex Terentio adumbravit Sanctus præter morem suum, ut hoc ipso ostenderet, quantum conjicio, contemnenda esse ejusmodi dicteria. Quid ex eo responso inferre voluerit Rufinus, postea videbimus.

[493] [quos in Prologis refutat: tertius Sophonias,] In Præfatione ad Sophoniam rursus aliam refutat objectionem, ita ordiens: Antequam Sophoniam aggrediar, … respondendum videtur his, qui me irridendum existimant, quod, omissis viris, ad vos scribam potissimum, o Paula & Eustochium. Qui si scirent Oldam, viris tacentibus, prophetasse; & Debboram, judicem pariter & propheten, hostes Israël, Barac timente, superasse; & Judith & Esther in typo Ecclesiæ & occidisse adversarios & periturum Israël de periculo liberasse, numquam post tergum meum manum curvarent in ciconiam. Modus est irridendi. Addit alias illustres feminas, etiam gentiles. In fine utcumque insinuat, se ad feminas scribere cœpisse, quia illæ expositionem Scripturarum magis desiderabant, quam viri. Sic enim habet: Mihi tantum, quia aliud operis incumbit, in fine Prologi dixisse sufficiat, Dominum resurgentem primum apparuisse mulieribus, & Apostolorum illas fuisse Apostolas, ut erubescerent viri non quærere, quem jam fragilior sexus invenerat. Hisce satis insinuat, se hactenus non multa ad viros scripsisse, quia hi non æque ac Paula & Eustochium, institerant, ut scriberet. Addere potuisset, Paulæ potissimum opibus sustentatum se fuisse, ut & multos colligere libros, & opportuna necessariaque omnia ad scribendum nancisci posset, ideoque æquissimum esse, ut in gratiam illarum, quibus tam multa debebat, & quæ sacrarum Scripturarum erant studiosissimæ, potissimum laboraret. Videtur ille Prologus viros ad petendum excitasse: nam circa id tempus plurimi ejus scripta petere cœperunt.

[494] [quartus Aggæus,] Ad Paulam quoque & Eustochium scripsit Commentarios in Aggæum, in quorum fine aliam adversarii cujuspiam objectionem, quam merito mirabitur studiosus lector, attingit breviter his verbis: Obsecro te, lector, ut ignoscas celeri sermone dictanti, nec requiras eloquii venustatem, quam multo tempore Hebrææ linguæ studio perdidi; quamquam me Alecto semper infantem ac mutum fuisse autumet. Cui ego dicam: Dominus dabit verbum evangelizanti virtutem multam. Aliter hic legi in codice Reginæ observat Vallarsius, nimirum: Quamquam a lacte semper infantem ac mutum fuisse me autumem. At verba recte videntur data, & innuunt, designari mulierem adversariam, cum Alecto sit una e tribus furiis, eamque perpetuo detraxisse Hieronymo, tamquam omni eloquentia destituto. Miramur profecto, tantum potuisse æmulationem, ut Viro eloquentissimo etiam eloquentiæ defectum objiceret: at hæc objectio facit, ut non miremur, stylum non raro excusari ab Hieronymo, qui artem ornate loquendi optime noverat, sed credebat, hanc non debere esse præcipuam curam interpretis sacræ Scripturæ. Excusabat igitur stylum, quia carpebatur a nonnullis, licet immerito; cum nosset ornatius se scribere posse, si voluisset stylum elimare, & lentius procedere. At non censebat, id expedire in Commentariis sacræ Scripturæ, nec laudem eloquentiæ in iis quærebat, sed lectorum utilitatem, ut sæpissime declarat.

[495] Transiit deinde Hieronymus ad prophetiam Habacuc, [ac demum Habacuc.] quam duobus libris expositam dicavit S. Chromatio episcopo Aquileiensi. Eum nominat in utraque Præfatione, & in prima dicit: De Naum orationibus tuis jam liber editus est: de Zacharia & Malachia, si vita comes fuerit, disseretur. At solum quia de tribus illis fuerat sermo, ut nemo inferre debeat, Michæam, Sophoniam & Aggæum non fuisse explanatos ante Habacuc. Secundi libri Prologus ita habet: Alterum, mi Chromati, papa venerabilis, in Abacuc librum scribimus, proprium Cantico ejus Opusculum dedicantes, sermonemque epicum & Psalterii, id est, lyrico more compositum, totis viribus aggredientes. Sibilet igitur excetra, & Sardanapalus insultet, turpior vitiis quam nomine, nos cœptum carpamus iter &c. Rursum in cap. 3 meminit aut suorum aut Ecclesiæ, aut forte utriusque inimicorum, ita scribens: Loquar & ego aliquid huic simile: Divide, Domine, in stupore omnium Achab & Jezabel. Non quidem ego Elias: sed tamen illi Achab & Jezabel interfecerunt Naboth, & tulerunt vineam ejus, & hortum suæ fecerunt luxuriæ. Inveniatur aliquis servus tuus Abdias, qui pascat pauperem tuum atque mendicum, fornicariæ sanguis detur canibus: Achab impius & avarus jaculo Domini trucidetur. Vehementer suspicor, per Sardanapalum & Achab, si idem est, insinuari Jovinianum, cujus hæresis Ecclesiam inficere cœperat, & per Jezabel aut ipsam hæresim, aut mulierem Joviniani adjutricem designari.

[496] Eodem anno 392 scripsit S. Hieronymus librum frequentissime laudatum de Viris illustribus, [Scriptus liber de Viris illustribus,] aut de scriptoribus ecclesiasticis. Annum indicat cap. 135 his verbis: Usque in præsentem annum, id est, Theodosii principis decimum quartum (sive æræ nostræ 392) hæc scripsi. In Præfatione ad Dextrum prætorio præfectum tam annum quam rationes scribendi exponit, ita incipiens: Hortaris me, Dexter, ut Tranquillum sequens, ecclesiasticos scriptores in ordinem digeram, &, quod ille in enumerandis gentilium litterarum viris fecit illustribus, ego in nostris faciam, id est, ut a Passione Christi usque ad decimum quartum Theodosii imperatoris annum omnes, qui de Scripturis sanctis memoriæ aliquid prodiderunt, tibi breviter exponam. Enumeratisque gentilibus, qui suos recensuerant auctores, difficultatem Operis ita exponit: At non mea est & illorum similis conditio. Illi enim Historias veteres Annalesque replicantes, potuerunt quasi de ingenti prato non parvam Opusculi sui coronam texere. Ego quid acturus, qui nullum prævium sequens, pessimum, ut dicitur, magistrum memetipsum habeo. Quamquam Eusebius Pamphili in decem ecclesiasticæ Historiæ libris maximo nobis adjumento fuerit: & singulorum, de quibus scripturi sumus volumina ætates auctorum suorum sæpe testentur.

[497] Itaque Dominum Jesum Christum precor, ut quod Cicero tuus, qui in arce Romanæ eloquentiæ stetit, [ad refutandam gentilium jactantiam:] non est facere dedignatus in Bruto, oratorum linguæ Latinæ texens catalogum, id ego in ejus Ecclesiæ scriptoribus enumerandis digne cohortatione tua impleam. Si qui autem de his, qui usque hodie scriptitant, a me in hoc volumine prætermissi sunt, sibi magis quam mihi debebunt imputare. Neque enim celantes scripta sua de his, quæ non legi, nosse potui, & quod aliis forsitan sit notum, mihi in hoc terrarum angulo fuerit ignotum. Certe quum scriptis suis claruerunt, non magnopere nostri silentii dispendia suspirabunt. Discant ergo Celsus, Porphyrius, Julianus, rabidi adversus Christum canes; discant eorum sectatores, qui putant Ecclesiam nullos philosophos & eloquentes, nullos habuisse doctores, quanti & quales viri eam fundaverint, exstruxerint & adornaverint; & desinant fidem nostram rusticæ tantum simplicitatis arguere, suamque potius imperitiam agnoscant. Hæc ratio, ut jactantia Gentilium retunderetur, videtur etiam movisse Hieronymum ad inserenda quandoque scriptis suis dicta poëtarum, oratorum & philosophorum Gentilium. Fuisse omissos in illo libro scriptores nonnullos vetustos, ex quibus aliqui postea memorati sunt in Gennadii Catalogo, alii ibidem etiam prætermissi, facile videbit, quisquis librum Hieronymi cum dicto Catalogo & cum Bibliothecis Scriptorum recentioribus conferre voluerit. Observarunt præterea editores Operum S. Hieronymi, hunc Sancti librum manifeste in codicibus variis Mss. interpolatum esse, insertaque postmodum subinde aliqua, ut in tali Opere natum est fieri, spectata librariorum aliquot medii ævi audacia.

[498] [dicta ibi de S. Pamphili Apologia pro Origine retractavit.] Hieronymus cap. 75 Scriptoribus ecclesiasticis annumerat S. Pamphilum martyrem, eique attribuit Apologeticum pro Origene, quod scriptum ab eo credebat, antequam Eusebius Cæsariensis scriberet. Verum lib. 2 contra Rufinum num. 24 ait, se istum librum, qui sub nomine Pamphili ferebatur, vidisse primum scriptum in codice Rufini; & quia, inquit, non erat mihi curæ, quid pro hæretico diceretur, sic semper habuisse, quasi diversum esset Opus Pamphili & Eusebii,… Unde etiam ante annos ferme decem, quum Dexter amicus meus, qui præfecturam administravit prætorii, me rogasset, ut auctorum nostræ religionis ei indicem texerem, inter cæteros tractatores posui & hunc librum a Pamphilo editum, ita putans esse, ut a te & tuis discipulis fuerat divulgatum. Ita exponit Hieronymus, quomodo fuerit deceptus, probatque contra Rufinum, Apologiam esse Eusebii, non Pamphili. Quæ Hieronymo objecerunt neoterici defensores Rufini, alia occasione jam refutata sunt § 20.

[499] [Voluisset S. Augustinus, ut indicarentur errores hæreticorum,] Librum S. Hieronymi accepit S. Augustinus non diu antequam scripsit Hieronymo Epistolam inter Hieronymianas 67, quæ data est anno 397, sed sine titulo: audieratque a monacho quodam Epitaphium vocari, quod an verum esset, quæsivit ex Hieronymo, cum nomen videretur incongruum. De libro ipso num. 2 dicit: Tamen utiliter a te conscriptum eumdem librum satis approbamus. Desiderabat tamen aliquid S. Augustinus in memorato libro, quod revera utilissimum fuisset, si præstare voluisset Hieronymus; sed ingentis erat laboris. In libro etiam, inquit num. 9, quo cunctos, quorum meminisse potuisti, scriptores ecclesiasticos, & eorum scripta commemorasti, commodius, ut arbitror, fieret, si, nominatis eis, quos hæresiarchas esse nosti (quando ne ipsos quidem prætermittere volueris) subjungeres etiam, in quibus cavendi essent: quamquam nonnullos etiam prætermiseris, quod scire cuperem, quo consilio factum sit. Respondit ad ea Hieronymus diu post in Epistola 112 (alias 89) num. 3, librum nequaquam vocandum esse Epitaphium, titulumque ex ipso Opere potuisse intelligi, concluditque: Ergo hic liber vel “De Illustribus viris”; vel proprie “De Scriptoribus ecclesiasticis” appellandus est: licet a plerisque emendatoribus imperitis, DE AUCTORIBUS dicatur inscriptus.

[500] Cur vero aliquot hæresiarchas prætermiserit, aliorum vero hæreses non exposuerit, [quod brevitatis gratia omisisse videtur Hieronymus.] ut quæsierat S. Augustinus; non dixit ibi S. Hieronymus, prout ad alia nonnulla tacuit; sive quod Epistola valde prolixa fieret sine illis, sive quod S. Augustino, quem necdum bene noverat, de omnibus rationem reddere nollet. Unica forte ratio fuit, quod nollet interpretationem sacræ Scripturæ & Translationem ex Hebræo retardare Opere nimis laborioso, quale hoc fuisset, si omnium hæresiarcharum voluisset errores indicare. De suo Opere in Epistola 47 (alias 154) ad Desiderium modestissime meminit num. 3 his verbis: Scripsi librum de Illustribus viris ab Apostolis usque ad nostram ætatem, imitatus Tranquillum, Græcumque Apollonium: & post catalogum plurimorum me quoque in calce voluminis quasi abortivum & minimum omnium Christianorum posui; ubi mihi necesse fuit usque ad decimum quartum annum Theodosii principis, quæ scripserim, breviter annotare.

[501] Exstat liber ille S. Hieronymi etiam Græce, editus primum ab Erasmo, [Græcam hujus libri Translationem] tamquam translatus a Sophronio, a quo aliquot Hieronymi Opuscula Græce reddita novimus, recususque in editione Veronensi. Verum ex prævia Vallarsii Monitione liquet, varia admodum de Græca illa Translatione eruditorum esse judicia, quod minime videatur tantæ antiquitatis. Non lubet examinare varias sententias, cum res ea minus pertineat ad S. Hieronymum. Juvabit tamen breviter probare, Opus illud, quod Græce exstat, non esse Sophronii, qui S. Hieronymi florebat tempore, nec multum mereri auctoritatis, ut etiam existimat Vallarsius. Tillemontius quidem art. 58 ait, non esse rationes dubitandi, quin sit Sophronii: sed Vallarsius eas allegat rationes, ut de suppositione prudens non supersit dubium. Nam rejecta opinione eorum, qui Translationem ab Erasmo aut alio ejusdem temporis volebant confictam, & aliorum, qui Sophronio Hieronymi amico eamdem vindicabant: Inter adeo dissitas opiniones, inquit, media, quam prudentiores viri Bosius, Huetius, aliique probant, longe est etiam verisimilior.

[502] Tum affert argumenta, quæ probant, non esse Sophronii. [non esse Sophronii, qui cum Hieronymo vixit,] Hoc autem primo suadet stylus ipse, qui sequiorem Græcitatem redolere non immerito visus est. Hoc argumentum magis urget, quia Hieronymus cap. 134 asserit, eleganti sermone Opuscula quædam sua a Sophronio translata. Qua enim ratione elegantiam sermonis Græci inveniemus in Translatione, qua de agimus, cum Græca phrasis ubique serviliter ad verbum dictioni Latinæ inhæreat, careatque plerumque articulis, iisque particulis, quæ apud vetustos Græcos elegantiæ gratia plurimæ sunt. Secundo Errores quoque & falsæ lectiones, quæ licet non innumeræ, ut Vossius exaggerat, ejus tamen generis sunt, ut ex recentiore Latino exemplari adornatam translationem persuadeant, ait Vallarsius, suadent, non esse translationem Sophronii. Hic enim poterat accuratum habere exemplar Latinum. Qua igitur ratione credemus, Sophronii esse illa, quæ cum exemplaribus corruptis congruunt?

[503] [certis argumentis] Accedunt textus antiquorum Græcorum, quos Latinos ex Græcis libro suo inseruit Hieronymus, & quos facile invenire poterat Sophronius, & Græcos exscribere. Laudat S. Hieronymus pluribus locis verba Hegesippi, verba Papiæ, verba S. Ignatii, verba S. Irenæi, verba Alexandri Hierosolymitani, verba Apollonii, verba Serapionis, verba Polycratis Ephesini, verba Alexandri Cappadociæ episcopi, verba Dionysii Alexandrini, & demum verba Eusebii Cæsariensis, in cujus Historia interpres verba ipsa Græca invenire poterat. Attamen pro verbis Hieronymi Latinis Græca sua adnumeravit interpres, eaque multum diversa a Græcis, quæ Latina fecerat Hieronymus, ut videre est in editione Veronensi. Tam vero negligentem fuisse Sophronium Hieronymi amicum, ut scriptores Græcos mallet inducere verbis non suis loquentes, quam prolixos eorum textus ex Eusebii Historia exscribere, prorsus est incredibile, & sic æque fit incredibile, ejus esse Translationem, quam habemus.

[504] [fit manifestum.] Tertium Vallarsii argumentum petitur ex interpolatione Operis Hieronymiani. Nam Translationi Græcæ interpres addidit decem elogia, nimirum septem eorum Apostolorum, qui nihil scripserunt; & tria Discipulorum S. Pauli, quorum similiter nulla exstant scripta. Hæc vero addita fuerunt non ad calcem Operis, sed post caput primum & quartum, quibus fere locis ponenda erant ordine temporis, si fuissent Hieronymi, ut manifestissima sit interpolatio. Itaque hæc non esse Sophronii, qui cum Hieronymo floruit, clarum fit ac manifestum, præsertim cum elogia illa sint exiguæ eruditionis, & fere tantum desumpta ex Pseudo-Dorotheo. In editione Veronensi data illa sunt pro Appendice post librum S. Hieronymi; subjunctaque ibi altera Appendix de duodecim Doctoribus: quod Opusculum magis insulsum postea ab Anonymo quodam compositum est, & olim nomine S. Hieronymi perperam editum.

§ XXX. Duo libri contra Jovinianum hæresiarcham.

[Joviniani hæresiarchæ errores] Quandoquidem prima S. Hieronymi scripta post librum de Viris illustribus sint libri contra Jovinianum hæresiarcham, figendi anno 393, licet forsan exeunte 392 fuerint inchoati, dicenda veniunt nonnulla de hæresi illa, & de tempore, quo exorta videtur. S. Augustinus de Hæresibus cap. 82 hæresim Joviniani ejusque sectatorum ita describit: A Joviniano quodam monacho ista hæresis orta est ætate nostra, cum adhuc juvenes essemus. Hic omnia peccata, sicut Stoici philosophi, paria esse dicebat: nec posse peccare hominem lavacro regenerationis accepto: nec aliquid prodesse jejunia, vel a cibis aliquibus abstinentiam. Virginitatem Mariæ destruebat, dicens eam pariendo fuisse corruptam. Virginitatem etiam sanctimonialium & continentiam sexus virilis in Sanctis eligentibus vitam cælibem conjugiorum castorum atque fidelium meritis adæquabat; ita ut quædam virgines sacræ provectæ jam ætatis in urbe Roma, ubi hæc docebat, eo audito, nupsisse dicantur. Non sane ipse vel habebat vel habere volebat uxorem: quod non propter aliquod apud Deum majus meritum, in regno vitæ perpetuæ profuturum; sed propter præsentem prodesse necessitatem, hoc est, ne homo conjugales patiatur molestias, disputabat.

[506] Cito tamen ista hæresis oppressa & exstincta est, [recte recensuisse S. Augustinum,] nec usque ad deceptionem aliquorum sacerdotum potuit pervenire. Ita S. Augustinus, quem aliqui putant duos errores reliquis Joviniani erroribus addidisse, nimirum de peccatorum æqualitate, & de corrupta virginitate beatissimæ Virginis Mariæ; quod istos non refutaverit S. Hieronymus. At ea suspicio prorsus improbabilis est, & ratio admodum imbecilla. Neque enim istos errores prorsus sine refutatione prætermisit Hieronymus, ut videbimus. Si vero prætermisisset, crederemus, illos eo tempore, quo scribebat, necdum fuisse detectos, sed postmodum innotuisse. At certe secundus de amissa Virginis integritate in partu jam ante libros Hieronymi observatus & refutatus est a S. Ambrosio in Epistola 42 ad Siricium Papam, num. 4, ubi sic habet: Sed de via perversitatis produntur dicere: “Virgo concepit, sed non Virgo generavit”. Alterum de æqualitate non solum peccatorum, sed etiam meritorum, fuse refutat S. Hieronymus, qui lib. 1 num. 3 hæreses Joviniani breviter exponit his verbis: Dicit (Jovinianus) virgines, viduas & maritatas, quæ semel in Christo lotæ sunt, si non discrepent cæteris operibus, ejusdem esse meriti. Nititur approbare, eos, qui plena fide in baptismate renati sunt, a diabolo non posse subverti. Tertium proponit, inter abstinentiam ciborum & cum gratiarum actione perceptionem eorum, nullam esse distantiam. Quartum, quod & extremum, esse omnium, qui suum baptisma servaverint, unam in regno cælorum remunerationem.

[507] Ibi quidem videtur Hieronymus omittere errorem illum, [probatur.] paria esse peccata, ab Augustino memoratum; quemadmodum Augustinus omittit errorem hic assertum de æquali proborum omnium merito. Verum lib. 2 num. 18 Hieronymus latius exponit quartam Joviniani propositionem, qua & justos pares faciebat in remuneratione, & similiter peccatores in pœnis. Utrumque errorem incipit refutare num. 21 hoc modo: Simulque miror, quomodo serpens lubricus & Proteus noster in variarum se mutet portenta formarum. Qui enim in coitu & saturitate Epicureus est, subito in retributione meritorum Stoicus efficitur… Si non licet a virtutibus paululum declinare, & omnia peccata sunt paria, ejusdemque criminis reus est, qui panem esuriens surripuerit, & qui hominem occiderit; tu quoque maximorum scelerum reus teneris. Pluribus quidem argumentis ostendit S. Hieronymus, justorum merita esse alia aliis majora, & aliorum gloriam aliorum remuneratione excellentiorem, redit tamen subinde ad peccata, eorumque disparem gravitatem, pœnamque inæqualem luculenter probat. Sunt peccata levia, sunt gravia, (inquit num. 30.) Aliud est decem millia talenta debere, aliud quadrantem. Et de otioso quidem verbo, & adulterio rei tenebimur: sed non est idem suffundi, & torqueri; erubescere, & longo tempore cruciari &c. Addit alia multa.

[508] Aliquot annis, antequam libros hosce scripsit S. Hieronymus, nata est hæresis Joviniani, sed initio occulte tantum serpsit. Ait S. Augustinus, ortam esse, dum juvenis erat. Natus est autem Augustinus anno 354, ut vagum istud assertum utcumque insinuet, inter annos 380 & 390 Romæ spargi cœpisse prava Joviniani dogmata. Detectum est malum, [Ubi hæresis Joviniani delata erat ad Siricium Papam, ab eo Romæ] quando ausi sunt Jovinianus ejusque asseclæ scripta aliqua spargere, quæ ad S. Siricium Romanum Pontificem fuerunt perlata. Inter eos, qui scripta Joviniani ad Siricium detulerunt, &, ut damnaretur, curaverunt, fuit S. Pammachius, ad quem S. Hieronymus in Epistola 48 (alias 50) num. 2 ita scribit: Idcirco, te post Dominum faciente, damnatus est (Jovinianus,) quod ausus sit perpetuæ castitati matrimonium comparare. Fuerunt tamen & alii nobiles Romani, qui cum Pammachio contra Jovinianum egerunt, ut liquet ex Epistola Siricii Papæ ad ecclesiam Mediolanensem, in qua num. 5 dicuntur Jovinianus ejusque asseclæ delati ad notitiam Siricii a fidelibus Christianis, viris genere optimis, religione præclaris. Inter hos verisimiliter fuit Domnion, ad quem postea de Joviniano etiam scripsit S. Hieronymus.

[509] [& a S. Ambrosio aliisque Mediolani damnata est.] Examinata hæreticorum illorum doctrina, mox secuta est damnatio, de qua S. Siricius num. 6 ita habet: Omnium ergo nostrum tam presbyterorum & diaconorum, quam totius etiam cleri, unam scitote fuisse sententiam, ut Jovinianus, Auxentius, Genialis, Germinator, Felix, Prontinus, Martialis, Januarius & Ingeniosus, qui incentores novæ hæresis & blasphemiæ inventi sunt, divina sententia & nostro judicio in perpetuum damnati extra Ecclesiam remanerent. Ubi hanc S. Siricii Epistolam acceperat S. Ambrosius, congregavit aliquot episcoporum concilium, & cum iis similiter damnavit Jovinianum, ejusque impietatis consortes, idque indicavit Siricio per Epistolam 42 (cui in postrema editione præmissa est laudata Siricii) omnium episcoporum nomine scriptam. Nominantur in ea iidem novem; sed ibi pro Prontino legitur Plotinus; pro Martiali Martianus. Hæc gemina damnatio jam peracta erat, antequam scripsit S. Hieronymus. Baronius utramque refert ad annum 390, sed sine certa probatione. Nequit tamen longe a vero abesse Baronius. Recitat etiam legem Honorii imperatoris, qua deinde Jovinianus ejusque complices exsilio fuerunt relegati; observatque eam referri ad annum 412. At verisimiliter corruptæ sunt notæ chronologicæ, cum Jovinianus tam diu non vixerit. Ex lege tamen illa habemus, Jovinianum etiam post damnationem suam non destitisse conventus agere extra Romam.

[510] [Hieronymus vero, acceptis hæresiarchæ scriptis,] Hæc autem hæresiarchæ audacia videtur induxisse Romanos illos, qui eum curaverunt damnandum, ut scripta ejus ad S. Hieronymum refutanda mitterent. Ea certe hunc in finem accepit Sanctus anno 392 aut 393, quandoquidem primum librum sic ordiatur: Pauci admodum dies sunt, quod sancti ex urbe Roma fratres cujusdam mihi Joviniani Commentariolos transmiserunt, rogantes, ut eorum ineptiis responderem, & Epicurum Christianorum euangelico atque Apostolico vigore contererem. Quos quum legissem & omnino non intelligerem, cœpi revolvere crebrius, & non verba modo atque sententias, sed singulas pene syllabas discutere, volens prius scire, quid diceret; & sic vel probare vel redarguere, quod dixisset. Verum scriptorum tanta barbaries est, & tantis vitiis spurcissimus sermo confusus, ut nec quid loquatur; nec quibus argumentis velit probare, quod loquitur, potuerim intelligere. Totus enim tumet, totus jacet: attolitse per singula, & quasi debilitatus coluber, in ipso conatu frangitur. Non est contentus nostro, id est, humano more loqui, altius quiddam aggreditur. Addit plura, quibus miram sermonis obscuritatem irridet, additis etiam aliquot poëtarum dictis. Dicta vero sua confirmat adductis Joviniani verbis. Tum errores ejus revocat ad quatuor propositiones, num. 505 datas. Primam propositionem, qua virgines, viduæ & maritatæ, ejusdem meriti statuebantur, refutat prolixe toto libro primo.

[511] Initio libri secundi proponit secundum errorem, quo volebat Jovinianus, [errores ejus] eos, qui baptismi gratiam acceperant, non posse amplius tentari aut vinci a diabolo. Hujus causa propositionis, quam satis quidem, minus tamen prolixe, refutat Hieronymus, Jovinianus fuit ex præcursoribus Pelagianorum. Ad tertiam Joviniani propositionem, qua jejunii & abstinentiæ a carnibus aliisque cibis meritum impugnatur, transit num. 5: eamque propositionem sensibus blandientem multiplici eruditione ac multo prolixius refutat. Num. 18 quartam hæresiarchæ propositionem, qua & improbi pares dicebantur, paresque similiter justi, primum exponit, & mox prolixe iterum confutat. Demum num. 35 epilogum texit, disputataque in utroque libro breviter recenset his verbis: Diximus de nuptis, viduis, virginibus. Viduitati virginitatem, viduitatem prætulimus matrimonio. Exposita est περικοπὴ Apostoli, de hujuscemodi quæstionibus disputantis: singulis oppositionibus responsum est. Sæcularis quoque litteratura venit in medium, quæ virgines fuerint, quæ univiræ; & e contrario quas interdum habeat molestias vinculum conjugale.

[512] Transivimus ad secundam partitionem, in qua negat, [refutavit.] eos, qui tota fide baptisma consequuti sunt, deinde posse peccare. Et docuimus, quod, excepto Deo, omnis creatura sub vitio sit, non quod universi peccaverint, sed quod peccare possint, & similium ruina, stantium metus sit. Tertio venimus ad jejunia: & quia adversarii duplex propositio fuerat, vel ad philosophos *, vel ad divinarum Scripturarum provocantis exempla, nos quoque ad utramque respondimus. Quarta, id est, extrema divisio oves & hœdos, dexteram & sinistram, justos & peccatores, in duos ordines distribuerat, volens ostendere, nullam inter justum & justum, peccatorem & peccatorem esse distantiam. Et, ut hoc probaret, infinita de Scripturis exempla congesserat, quasi suo sensui congruentia. Cui nos quæstioni & argumentis & exemplis respondimus Scripturarum, veteremque Zenonis sententiam, tam communi sensu, quam divina lectione contrivimus. Ita Hieronymus de iis, quæ probaverat. Inter hæc autem non recenset virginitatem Mariæ Matris Domini, licet de ea disseruisset nonnulla lib. 1 num. 31 & 32, sed magis ut virginitatem viduitati præferret, quam ut illam Ecclesiæ traditionem contra Jovinianum defenderet. Itaque errorem Joviniani de virginitate Matris Dei in partu corrupta, quam forte solum ex Helvidio asserebat, aut in ejus scriptis non invenit Hieronymus, aut credidit, sufficere librum suum, quo virginitatem beatissimæ Mariæ olim contra Helvidium defenderat.

[513] Turpissimos fuisse mores Joviniani, variis locis declarat Hieronymus, [Erat Jovinianus moribus turpis.] non modo Epicurum Christianorum initio vocans, sed etiam num. 40 servum vitiorum atque luxuriæ, canemque reversum ad vomitum suum, quod monachus fuisset, monachumque se profiteretur, atque interim in victu & vestitu non paupertatem, sed quaslibet sequeretur delicias. Et tamen, inquit, iste formosus monachus, crassus, nitidus, dealbatus, & quasi sponsus semper incedens, aut uxorem ducat, ut æqualem virginitatem nuptiis probet: aut, si non duxerit, frustra contra nos verbis agit, cum opere nobiscum sit. Quales essent cum Joviniano discipuli, exponit lib. 2 num. 36, hæc scribens: Nunc restat, ut Epicurum nostrum, subantem in hortulis suis inter adolescentulos & mulierculas, alloquamur. Favent tibi crassi, nitidi, dealbati. Adde, si vis, juxta Socraticam irrisionem, omnes sues & canes; &, quia carnem amas, vultures quoque, aquilæ *, accipitres, & bubones &c. Et non paucos fuisse, subjungit; sed hanc addit rationem: Quod multi acquiescant sententiæ tuæ, indicium voluptatis est: non enim tam te loquentem probant, quam tuis favent vitiis. Ostendit etiam num. 37, quantopere pessima Joviniani dogmata homines carni addictos attraherent, ac tandem hortatur num. 38 Romanos, ut caveant a voluptate & luxuria.

[514] [Hi libri frequenter postmodum a Sancto laudati,] De præclaro illo contra Jovinianum Opere variis vicibus deinde in scriptis suis meminit Sanctus, lectoresque subinde ad ibi disputata remittit. In Epistola 154 (alias 10) ad Furiam, viduam nobilissimam & juvenem, cui secundas dissuadet nuptias, de eo num. 18 ita loquitur: Scio, me ante hoc ferme biennium edidisse libros contra Jovinianum, quibus venientes e contrario quæstiones, ubi Apostolus concedit secunda matrimonia, Scripturarum auctoritate contrivi. Et non est necesse eadem ex integro scribere, quum possis inde, quæ scripta sunt, mutuari. In Epistola 59 (alias 148) ad Marcellam num. 2 ita habet: Secunda quæstio fuit, in qua dicis, legisse te per transitum in Opusculis meis, quod agni, qui stant a dextris, & hœdi, qui stant a sinistris, Christiani sint atque gentiles. Non memini, me hoc aliquando dixisse, &, si dixissem, non essem in errore pertinax. Quantum autem dictanti subito occurrit, in secundo volumine contra Jovinianum super hoc capitulo disputasse me novi; & non solum super hoc, sed & de eo, quod in eamdem quæstionem cadit, ubi pisces mali a bonis piscibus separabuntur. Quod ergo ibi plene dictum est, nunc omittendum videtur. In Epistola 123 (alias 11) ad Ageruchiam viduam num. 8 ait, se multa omittere exempla viduarum, quæ noluerunt secundas nuptias, quæ, inquit, potes de primo contra Jovinianum volumine ad ædificationem tuam sumere. Rursum in Epistola 58 (alias 13) ad S. Paulinum num. 6 dicit: Habes adversus Jovinianum libros de contemptu ventris & gutturis plenius disserentes. Hæc manifestant, ita hæreticis respondisse S. Hieronymum, ut eadem opera mores Catholicorum informaret.

[515] [scripti autem anno 393,] In Præfatione Dialogi contra Pelagianos de illo Opere sic loquitur: Jovinianus, cujus nunc hæresis suscitatur, Romanam fidem, me absente, turbavit, tam elinguis, & sic sermonis putidi, ut magis misericordia dignus fuerit, quam invidia. Illi quoque respondi, ut potui. Ex vocibus, me absente, colligitur, natam esse hæresim Joviniani, postquam anno 385 Hieronymus Roma discesserat, ideoque inter 385 & 390. Libros vero hosce figendos anno 393, jam monui, licet forsan inchoati fuerint, exeunte anno 392. Etenim secuti sunt post librum de Viris illustribus: hic enim laudatur lib. 1 contra Jovinianum num. 26; & in Præfatione ad Jonam Sanctus ordinem, quo hi libri sunt scripti, indicat his verbis: Scripsi enim librum de Illustribus Viris, & Adversum Jovinianum duo volumina, Apologeticum quoque &c. Itaque quod recenseantur in libro de Viris illustribus cap. 135, factum fuerit aut quia statim post illum inchoati sunt, aut potius erunt ab aliquo postea adjecti. Subduntur enim ibidem ad Pammachium Apologeticum & Epitaphium, quæ certo postmodum adjecta sunt; cum ipse Hieronymus anno 392 nesciret, se ea scripturum.

[516] Libri contra Jovinianum videntur multum placuisse S. Augustino, [multum placuerunt S. Augustino.] qui in Epistola inter Hieronymianas 132 de iis meminit num. 4, Hieronymo ita scribens: Hoc autem de parilitate peccatorum soli Stoici ausi sunt disputare contra omnem sensum generis humani: quam eorum vanitatem in Joviniano illo, qui in hac sententia Stoicus erat, in aucupandis autem & defensandis voluptatibus Epicureus, de Scripturis sanctis dilucidissime convicisti. In qua tua suavissima & præclarissima disputatione satis evidenter apparuit, non placuisse auctoribus nostris, vel ipsi potius, quæ per eos locuta est, Veritati, omnia esse paria peccata. Laudat etiam idem Hieronymi Opus S. Augustinus lib. 3 de Peccatorum meritis & remissione cap. 7, allegato textu prolixo, in quo S. Hieronymus asserit peccatum originale. De Joviniano ita loquitur: Ante annos paucos Romæ quidam exstitit Jovinianus, qui sanctimonialibus, etiam ætate jam provectioribus, nuptias persuasisse dicitur &c. Hujus sane scripta, nam & scribere ausus est, cum fratres ad Hieronymum refellenda misissent &c. Observat, non negatum a Joviniano peccatum Originale, assertum vero ab Hieronymo, tamquam admissum ab omnibus. Quin & Pelagius libros illos perperam allegavit, ut liquet ex Augustino lib. de Natura & gratia contra Pelagium cap. 65, ubi exponit verba Hieronymi objecta: hic autem ibi vocatur presbyter venerabilis.

[Annotata]

* al. philosophorum

* al. aquilas

§ XXXI. Libri contra Jovinianum male excepti Romæ: Sanctus pro iis scribit Apologiam & duas Epistolas.

[Calumniæ contra libros Sancti sparsæ,] Quamquam nulla mihi est dubitandi ratio, quin sola invidia & maledicentia sine ulla S. Hieronymi culpa effecerit, ut nonnulli Romæ libros ejus contra Jovinianum male exceperint, brevemque saltem procellam contra S. Hieronymum excitaverint, acsi in iis de nuptiis non recte fuisset locutus; video tamen, nonnullos ex neotericis hic etiam quasi justas prætexere causas, quibus tumultus ille, qui aut occultos Jovinianistas, aut æmulos sufficienti eruditione carentes habuit auctores, contra Hieronymum exsurrexerit. Tillemontius art. 59 ita occasiones illius scandali exponit, ut aliquando dubium fiat, utrum S. Hieronymum excusare velit, an imprudentiæ in loquendo accusare. Magis mihi placet opinio Baronii his verbis expressa: Certe quidem nullo indigere videbantur Apologetico scripta priora; quandoquidem statim lib. 1 num. 3 declarasset Sanctus, bonas esse nuptias, ut videbimus.

[518] At nequeo assentiri viro eruditissimo, dum num. 58 numerum offensorum nimis auget, [etiamsi offensus non videatur fuisse Siricius,] interque eos ponit ipsum Romanum Pontificem S. Siricium, idque ex loco S. Hieronymi male intellecto de Pammachio, cum verba contrarium prorsus significent. Verum, inquit Baronius, non monachum unum illum, contemnendum potius, quam revincendum, scriptis a se Commentariis adversarium expertus est, sed plurimos, & quidem pios Catholicæque fidei assertores, nonnihil offensos, quod ab eodem S. Hieronymo visum esset matrimonium parvipensum atque despectum; iidemque in Pammachium concitati sunt, quem scirent omnes acerrimum semper fuisse ejusdem Hieronymi defensorem: quin & ipsum Ecclesiæ Romanæ Pontificem eadem ex causa fuisse commotum, ipse Hieronymus ita ad Pammachium scribit: “Audio totius in te Urbis studia concitata: audio Pontificis & populi voluntatem pari mente congruere. Minus est tenere sacerdotium, quam mereri.” Verum hæc verba minime significant, populum & Pontificem fuisse contrarium Pammachio, ut vult Baronius: sed potius declarant, in omnium amore & æstimatione adeo fuisse Pammachium, ut sacerdotio dignum crederent. Itaque nulla est ratio, cur dicamus, Siricium libris illis S. Hieronymi fuisse offensum, aut ullos nominatim viros probitate ac eruditione præstantes.

[519] [Pammachio Domnionique curam injecerant.] Verumtamen turbæ per homines, audaces magis quam eruditos, contra libros Sancti excitatæ sollicitudinem injecerunt viris etiam piis, qui S. Hieronymum per litteras monuerunt. Ex hisce, si qui forte & alii fuerunt, certe innotuerunt Pammachius & Domnion, ambo pietate illustres, ambo inter Sanctos culti, ambo præcipua deinde cum S. Hieronymo amicitia juncti. Pammachius Hieronymi fuerat condiscipulus, sed nullum inter illos eo usque fuerat litterarum commercium. Cum Domnione jam aliquid commercii habebat Hieronymus: nam in Epistola 49 (alias 52) eodem tempore scripta cum Apologia, ait, quædam se misisse sancto patri Domnioni. Quantum autem ex responso Sancti ad utrumque colligere possum, monuit Domnion, simulque indicavit, quis & qualis homo esset, qui laudatos libros impudenter traducebat. Præterea textus aliquot, qui nonnullis difficultatem habere videbantur, ex libris collegit, & Hieronymo transmisit. Hoc indicat ipse Hieronymus in Epistola 50 (alias 51) qua Domnioni respondit, num. 3 his verbis: Imitatus saltem fuisset (monachus, librorum illorum calumniator) tuam verecundiam, qui ea loca, quæ scandalum quibusdam facere videbantur, excerpta de volumine per ordinem digessisti, poscens, ut vel emendarem vel exponerem.

[520] [Ex his Domnion monet Sanctum de levitate calumniatoris,] Tota vero Epistola insinuat, multa Domnionem scripsisse de levitate illius monachi, qui libros Hieronymi non scriptis, sed verbis apud imperitam multitudinem traducebat. Sic enim orditur: Litteræ tuæ & amorem pariter sonant & querelam: amorem tuum, quo sedulo monens, etiam quæ tuta sunt, in nobis pertimescis; querelam eorum, qui non amant, & quærentes occasionem in peccatis, garriunt adversus fratrem suum, & contra filium matris suæ ponunt scandalum. Scribis enim eos, immo nescio quem de trivio, de compitis, de plateis circumforaneum monachum, rumigerulum, rabulam, vafrum tantum ad detrahendum, qui per trabem oculi sui festucam alterius nitatur eruere, concionari adversum me; & libros, quos contra Jovinianum scripsi, canino dente rodere, lacerare, convellere. Hunc dialecticum Urbis vestræ, & Plautinæ familiæ columen, non legisse quidem κατηγορίας Aristotelis, non περι ἕρμηνείας, non ἀναλυτικὰ, non saltem Ciceronis τόπους: sed per imperitorum circulos muliercularumque συμπόσια, syllogismos ἀσυλλογίστους texere, & quasi sophismata nostra callida argumentatione dissolvere. Hæc omnia Hieronymus de inepto illo rabula, tamquam a Domnione sibi transcripta.

[521] Deinde multa disserit Sanctus de moribus illius monachi, [quem ex ejus suggestione describit Sanctus,] quem ut nimis libere cum mulieribus conversantem depingit, & subinde hominis andaciam ironice reprehendit, subinde etiam serio, ut dubitandum non sit, quin levissimi hominis mores didicerit ex litteris Domnionis. Suspicionem etiam ingerit, occultum fuisse Joviniani sectatorem, licet publice contra eum disputasset: eaque suspicio ex moribus hominis non est improbabilis, & vel maxime ex oppugnatione librorum Hieronymi. Quid vero monachus ille facere debuisset, exponit num. 3 hoc modo: Utique si errare me arbitratus est, (in multis enim offendimus omnes, &, si quis in verbo non peccat, hic perfectus est vir) debuit vel arguere vel interrogare per litteras: quod vir eruditus & nobilis fecit Pammachius, cui ego ἀπελογισάμην, ut potui, & Epistola disserui longiore, quo unumquodque sensu dixerim. Et num. 4: Parcat sibi, parcat mihi, parcat nomini Christiano. Monachum se esse non loquendo & discursando, sed tacendo & sedendo noverit. Hæc procul dubio Sanctus, ut S. Dominion haberet, quibus hominem vanum compesceret.

[522] Eadem intentione, opinor, hominem ad scribendum provocat num. 5, [& ad scribendum provocat.] ita scribens: Non est grande, mi Domnion, garrire per angulos & medicorum tabernas, ac de mundo ferre sententiam: Hic bene dixit, ille male: iste Scripturas novit, ille delirat: iste loquax, ille infantissimus est. Ut de omnibus judicet, cujus hoc judicio meruit? Contra quemlibet passim in triviis strepere, & congerere maledicta, non crimina, scurrarum est & paratorum semper ad lites. Moveat manum, figat stylum, commoveat se, & quidquid potest, scriptis ostendat. Det nobis occasionem respondendi disertitudini suæ. Possum remordere, si velim: possum genuinum læsus infigere. Et nos didicimus litteras; & nos sæpe manum ferulæ subtraximus. De nobis quoque dici potest. Fœnum habet in cornu, longe fuge. Sed magis volumus esse discipuli ejus, qui ait: “Dorsum meum posui ad flagella, & faciem meam non averti a confusione sputorum: Qui quum malediceretur, non remaledixit”; & post alapas, crucem, flagella, blasphemias, novissime pro crucifigentibus deprecatus est, dicens: “Pater, ignosce eis, quod enim faciunt, nesciunt”. Et ego ignosco errori fratris: intelligo, quia diaboli arte deceptus est. Et in fine: Porro, si non vult scribere, & tantum maledictis agendum putat, audiat tot interjacentibus terris, fluctibus, populis, saltem echo clamoris mei. Non damno nuptias, non damno conjugium. Et, ut certius sententiam meam teneat, volo omnes, qui propter nocturnos forsitan metus soli cubitare non possunt, uxores ducere. Ita Sanctus ad Domnionem.

[523] Quid vero Pammachius fecerit, partim liquet ex verbis supra datis, [Pammachius, qui tunc prima vice ad Hieronymum scripsit,] interrogasse eum per litteras; partim ex Epistola 49 (alias 52) quæ simul cum longiore Apologia ad ipsum data est: nam ibi etiam dicitur exemplaria subtraxisse. Noluisset hoc Hieronymus, opinor, si prius fuisset consultus: noluit tamen factum improbare, quod optima voluntate id fecisset Pammachius, qui videtur aliqua Hieronymi dicta habuisse suspecta. Epistolam Hieronymus sic inchoat: Christiani interdum pudoris est etiam apud amicos tacere, & humilitatem suam magis silentio consolari, quam retractando veteres amicitias ambitionis crimen incurrere. Quamdiu tacuisti, tacui; nec expostulare umquam super hac re volui, ne non amicum quærere, sed potentiorem viderer expetere. Nunc autem provocatus officio litterarum, primas semper partes habere tentabo, & non tam rescribere, quam scribere; ut & verecunde huc usque tacuisse, & verecundius loqui cœpisse cognoscar. In Apologiæ initio eamdem fere reddit rationem præcedentis sui silentii his verbis: Quod ad te huc usque non scripsi, causa fuit silentium tuum. Verebar enim, ne, si tacenti scriberem, molestum me magis quam officiosum putares.

[524] [subtractis exemplaribus, Sanctum amice monuit:] At redeamus ad laudatas litteras, in quibus ita pergit: De Opusculis meis contra Jovinianum, quod & prudenter & amanter feceris exemplaria subtrahendo, optime novi. Sed nihil profuit ista diligentia, quum aliquanti ex Urbe venientes, mihi eadem lectitarent, quæ se Romæ excepisse referebant. In hac quoque provincia jam libri fuerant divulgati, &, ut ipse legisti, Nescit vox missa reverti. Non sum tantæ felicitatis, quantæ plerique hujus temporis tractatores, ut nugas meas, quando voluerim, emendare possim. Statim, ut aliquid scripsero, aut amatores mei, aut invidi, diverso quidem studio, sed pari certamine, in vulgus nostra disseminant: & vel in laude, vel in vituperatione nimii sunt, non meritum styli, sed suum stomachum sequentes. Itaque, quod solum facere potui, ἀπολογετικὸν ipsius Operis tibi προσεφώνησα: quem cum legeris, ipse pro nobis cæteris satisfacies. Aut, si tu quoque narem contraxeris, illam Apostoli περικοπὴν, in qua de virginitate & nuptiis disputat, aliter disserere compelleris. Nec hoc dico, quod te ad scribendum provocem, cujus in sacris Litteris studium mihi præfero; sed ut alios, qui nos lacerant, hoc facere compellas. Norunt litteras, videntur sibi scioli: possunt me non reprehendere, sed docere. Si quid scripserint, magis ex Operis eorum comparatione mea interpretatio negligetur. Lege, quæso te, & diligenter Apostoli verba considera: & tunc videbis, me propter calumniam declinandam multo plus, quam ille voluit, in maritos fuisse clementem. Addit aliquot scriptores, qui locum Apostoli exposuerant.

[525] [hic vero eidem mittit Apologiam,] In Apologia ipsa, (quæ inter Epistolas est 48, alias 50) post initium, supra datum, exponit, quo modo velit ea uti Pammachium, ita prosequens: Nunc autem provocatus dulcissimis litteris tuis, & hujuscemodi litteris, quæ me ad philosophiam nostri dogmatis provocarent, & condiscipulum quondam & sodalem & amicum obviis, ut aiunt, manibus excipio, defensoremque meorum Opusculorum paro: ita tamen, si ante te placatum judicem habuero; immo si oratorem meum super omnibus, quæ in me arguuntur, instruxero. Hoc enim & Tullius tuus, & ante illum in brevi & solo volumine scripsit Antonius, primam causam esse victoriæ, diligenter causam, pro qua dicturus es, discere. Tum statum quæstionis explicat, simulque insinuat, quid in suis libris fuisset reprehensum, hisce verbis: Reprehendunt me quidam, quod in libris, quos adversum Jovinianum scripsi, nimius fuerim vel in laude virginum, vel in sugillatione nuptarum *: & aiunt, condemnationem quodammodo esse matrimonii, in tantum pudicitiam prædicare, ut nulla videatur inter uxorem & virginem comparatio derelinqui. Ego si bene problematis memini, inter Jovinianum & nos ista contentio est, quod ille exæquet virginitati nuptias, nos subjiciamus: ille vel parum vel nihil, nos multum interesse dicamus. Hic revera erat status quæstionis; nec difficile erat Hieronymo sententiam suam Catholicam probare contra Jovinianum, cujus error jam erat damnatus. At calumniatores dixerant, non modo virginitatem fuisse prælatam nuptiis ab Hieronymo, sed nuptias etiam damnatas. Idcirco mox pergit Sanctus ad refellendam illam calumniam.

[526] Hoc autem facit proferendo ipsa Operis sui verba, [in qua probat, se nuptias non damnasse.] sic disserens: Nonne, quæso, statim in principio Operis mei ista præfatus sum? Neque enim nos Marcionis & Manichæi dogma sectantes, nuptiis detrahimus. Nec Tatiani principis Encratitarum errore decepti, omnem coitum spurcum putamus: qui non solum nuptias, sed cibos quoque, quos Deus creavit ad utendum, damnat & reprobat. Scimus in domo magna non solum vasa aurea & argentea esse, sed & lignea & fictilia; & super fundamentum Christi, quod Paulus architectus posuit, alios superædificare aurum, argentum, lapides pretiosos; alios e contrario fœnum, ligna, stipulam. Non ignoramus honorabiles nuptias, & cubile immaculatum. Legimus primam Dei sententiam: “Crescite & multiplicamini, & replete terram”. Sed ita nuptias recipimus, ut virginitatem, quæ de nuptiis nascitur, præferamus. Numquid argentum non erit argentum, si aurum argento pretiosius est? &c. Hæc aliaque sequentia, æque clara, profert Sanctus ex Opere suo, ut vix concipiam, qua calumniandi audacia dictum fuerit, nuptias ab eo damnatas. Non damnatas quoque a se secundas aut tertias nuptias probat num. 5 allatis hisce ex Opere suo verbis: Non damno digamos, immo nec trigamos, &, si dici potest, octogamos. Deinde, ubi fuse probaverat, nuptias a se minime damnatas, pergit ad explicanda nonnulla, quæ calumniantibus occasionem subministraverant.

[527] Nunc pauca de tempore, quo & libri contra Jovinianum & Apologia videntur scripta, [Post libros contra Jovinianum anno 393 scriptos,] restant examinanda. Quandoquidem S. Hieronymus anno 392 in quinque Prophetas minores scripsit, ac postea composuit librum de Viris illustribus, pro quo Opere plurima erant quærenda, legendaque & examinanda, ut brevi tempore absolvi non potuerit, hunc librum absolverit anno 392 ad finem decurrente. Præterea S. Hieronymus inter Explanationem quinque Prophetarum & Jonæ prophetæ interponit triennium circiter. Atqui suo loco certis argumentis ostendetur, Commentarios in Jonam editos non fuisse ante annum 396. Quapropter, etiamsi per triennium circiter intelligamus triennium & aliquot menses, ut necesse omnino est, & sex etiam vel septem menses triennio addamus, vel sic respiciendum est ad finem fere anni 392, quo editus fuerit liber de Viris illustribus. Quapropter editio librorum contra Jovinianum necessario figenda est anno 393, cum Opus sit magnæ molis, majorisque laboris, utpote plenum eruditione sacra & profana. Præterea novi hæresiarchæ errores prius laboriose ex tenebrosis ipsius scriptis erant investigandi; antequam ad eos refellendos prosiliret Sanctus. Quapropter libri illi Romam non pervenerint ante provectum annum 393, quantum conjicere possum.

[528] Ubi vero Romam perlati erant laudati libri, rursum notabili opus erat tempore, antequam ad multorum pervenirent manus, invidorumque aut amicorum Joviniani censuræ & calumniæ id efficerent, [Apologia videtur anno 394 aut 395 figenda,] ut viris etiam piis doctisque solicitudinem injicerent. Itaque non existimo, litteras Pammachii & Domnionis ad S. Hieronymum missas esse ante annum 394, hiememque transactam. Nam quando Pammachii Epistola ad Hieronymum venit, jam aliquanti ex Urbe venientes eadem ipsi nuntiaverant, teste Epistola 49, ut apto ad proficiscendum tempore Pammachius scripserit, ejusque litteras verisimiliter Hieronymus non acceperit ante æstatem anni 394. Itaque anno 394 Apologiam figendam existimo, nisi fortasse plus temporis intercurrerit propter longissima itinera, & usque ad annum 395 amoveri debeat. Hæc sane epocha mihi improbabilis non videtur, quia nihil invenio, quo constet, Apologiam uno tantum anno posteriorem libris contra Jovinianum scriptis.

[529] [cum videatur scripta post mortem uxoris Pammachii;] Aliunde vero Hieronymus in Epistola 49, quæ simul cum Apologia fuit missa, utcumque insinuat, uxorem Pammachii jam tum fuisse defunctam, quando dicit: Audio, totius in te Urbis studia concitata. Audio, Pontificis & populi voluntatem pari mente congruere. Minus est tenere sacerdotium, quam mereri. Hæc significant, dignum sacerdotio sive episcopatu judicatum fuisse Pammachium, tam a populo quam a Pontifice Romano. At ea de re nullus cogitasset, nisi mortua fuisset uxor Paulina, quantum apparet. Jam vero mortem Paulinæ non innotuisse S. Hieronymo ante annum 395, colligemus ex Epistola 66, qua post biennium de obitu Paulinæ Pammachium consolatus est Sanctus anno 397, ut suo loco probabitur. Itaque incertum mihi saltem videtur, annone 394 an 395 Apologiam suam scripserit S. Hieronymus.

[530] [& anno 395 scribi potuerit.] Quæ vero triennio illo & aliquot mensibus inter Prophetas minores anno 392 expositos, & Jonam sub initium anni 396 explicatum, scripserit Sanctus, ita enumerat in Præfatione ad Jonam: Triennium circiter fluxit, postquam quinque Prophetas interpretatus sum: … & alio Opere detentus, non potui implere, quod cœperam. Scripsi enim Librum de Viris illustribus (exeunte anno 392 finitum) & adversum Jovinianum duo volumina (anno 393;) Apologeticum quoque (anno 394 aut 395) & de Optimo genere interpretandi ad Pammachium: & ad Nepotianum (de Vita clericorum & monachorum) vel de Nepotiano (Epitaphium) libros duos, & alia, quæ enumerare longum est. Hæc alia præter translationes ex Hebræo sunt Epistolæ inferius enumerandæ, aliaque minora Opuscula. Verum ex hisce nihil est, quod cogat Apologiam figere ante annum 395. Nam quæ certo post Apologiam scripta sunt, paucis mensibus componi potuerunt.

[531] [Per eam omnis obmurmuratio cessavit.] Sive autem Apologia anno 394, sive sequenti exarata sit, bene excepta est Romæ, omnemque ibidem sedavit obmurmurationem. Testatur hoc ipse Hieronymus in Præfatione ad Commentarios in Jeremiam prophetam, ubi respondet Pelagio, libros contra Jovinianum rursus carpenti: Legat ejusdem Operis Apologiam, quam ante annos plurimos adversus magistrum ejus gaudens Roma suscepit: & tunc animadvertet, alienis se vocibus blasphemare, & in tantum esse imperitum, ut ne maledicta quidem habeat propria; sed inimicorum etiam olim sepultorum contra nos utatur rabie. Rufinus ipse, qui Hieronymiana omnia, etiam bona, imperite non minus, quam immisericorditer carpere solet, non est ausus Apologiæ aliquid opponere; sed lib. 2 num. 38 & rursum num. 44 conqueritur, quod Pammachius non eodem modo secum processisset, exemplaria scriptorum, quibus Romani offendebantur, de publico subtrahendo. De Apologia vero sua Hieronymum ita loquentem inducit: Apologeticum denuo descripsi, & quæ aliter intelligebantur, ad intelligentiam rectiorem, prout potui, revocavi.

[532] Rufinus tamen, ut loqui non solet de iis, quæ in S. Hieronymo reprehensa fuerant, [Rufini de illis libris dicta] sine exaggeratione multa, videtur etiam exaggerasse offensionem Romæ ex libris contra Jovinianum ortam, quando dicit nomine Hieronymi, Pammachium alloquentis, de illis libris: Cum eos quidam aliter intelligerent, quam ego me dictasse memineram, … & offenderentur pene omnes, cum quibus etiam tu ipse esse putabaris. Certe non credidero, pene omnes fuisse offensos, aut vere offensum fuisse Pammachium, cum hic occasione illorum librorum veterem cum Hieronymo amicitiam renovaverit, unicaque Apologia, in qua nihil retractatur, sed omnia defenduntur fortiusque asseruntur, omnis offensio fuerit sublata. Cum iis quoque non congruunt, quæ ante idem Rufinus dixerat num. 7 carpens Epistolam ad Domnionem. Nam sic ibi scribit: Cum libellos ejus, quos adversus Jovinianum scripsit, reprehendisset quidam, Domnioni beatæ memoriæ seni, qui sibi hoc ipsum indicaverat, iste rescribens excusat, & dicit: Nullo genere potuisse fieri se errasse, hominem, qui omnium haberet scientiam. Unum hic profert accusatorem, prout unus tantum fuisse videtur, qui libros aperte accusavit nonnullosque forte in partes suas traxit, & pluribus solicitudinem & timorem injecit.

[533] Verum aliud agit allegatis verbis Rufinus, mordaxque accusator Hieronymum vult arrogantiæ accusare. [examinantur] At non debuerat aperta in eum finem assumere mendacia. Nam neque omnium scientiam sibi attribuit in illa Epistola Hieronymus, nec dicit, nullo genere potuisse fieri se errasse, ut stylo pungenti asserit calumniator. Quin & plane oppositum insinuat num. 3 his verbis: Utique si errare me arbitratus est (in multis enim offendimus omnes, &, si quis in verbo non peccat, hic perfectus est vir) debuit vel arguere vel interrogare per litteras. Noverat itaque Hieronymus, hominem se esse, & errori obnoxium. Quæ vero de studiis & magistris suis in illa Epistola dicit Hieronymus, eo solum tendunt, ut hominem indoctum, quem partim verbis ironicis, partim salutaribus monitis, acriter reprehendit, salutari rubore perfundat, doceatque non loqui de rebus non satis sibi compertis.

[534] Acris est illa Epistola, fateor, viderique posset nimis acerba, [& refelluntur.] si justa defuisset ita scribendi ratio. Verum dubitare nequeo, quin S. Hieronymus petulantem monachum ita tractandum judicaverit, quod vel inani gloria excitatum crederet ad nomen sibi comparandum, vel quod ipsum haberet suspectum, ut occultum Joviniani sectatorem. Sive autem amore hæresis impelleretur, sive inanis gloriæ; ejus obtrectationes non poterant non esse Romanis noxiæ, erantque idoneo fundamento destitutæ: eaque saltem de causa hominem cito compescendum credidit; idque forsan magis effecit acri illa Epistola, quam Apologia prolixiore & moderatiore, qua Romanos instruxit. Ceterum non constat, quis fuerit juvenis ille monachus, quem refellit Hieronymus. At certo non erat Rufinus, qui Romæ tunc non habitabat, sed in Palæstina, nec juvenis erat, sed ætatis satis provectæ. At illum Hieronymus vocat juvenem & monachum, quem aliquo indicio satis certo non reperio.

[Annotata]

* al. nuptiarum

§ XXXII. Alia Opuscula circa idem tempus scripta, & variæ Epistolæ.

[Annotationes in duodecim Prophetas & libros Regum:] Inter Opuscula, quæ non diu post librum de Viris illustribus scripta sunt, primo loco memorandæ veniunt Annotationes, quæ exciderunt. De illis in Epistola 49 ad Pammachium num. 4 Sanctus ita meminit: Miseram quædam τῶν ὑπομνημάτων (id est Annotationum) in Prophetas duodecim sancto patri Domnioni, Samuelem quoque & Malachim, id est, quatuor Regum libros. Quæ si legere volueris, probabis, quantæ difficultatis sit divinam Scripturam, & maxime Prophetas intelligere: & interpretum vitio, quæ apud suos purissimo cursu orationis labuntur, apud nos scatere vitiis. Ex hisce certum fit, Annotationes illas in Prophetas minores & in libros Regum fuisse scriptas ante Apologiam, quæ missa est cum illa Epistola. Forte etiam aliquot annis præcesserunt. Verisimile enim est, Annotationes illas a Sancto compositas, quando sacram Scripturam ex Hebræo in Latinum transferebat sermonem, aut etiam ante Translationem, & sic illæ iam fuerint compositæ circa annum 391. Poterant certe ejusmodi Annotationes Translationem reddere expeditiorem & tutiorem. Poterat etiam Sanctus Annotationes præmittere prolixis Commentariis.

[536] [Epistola S. Epiphanii versa] Anno 394 figenda est Epistola S. Epiphanii ad Joannem episcopum Hierosolymitanum, quam S. Hieronymus ex Græca Latinam fecit. Est ea inter Hieronymianas modo 51 (alias 60) multaque in ea S. Epiphanius disserit contra errores Origenis, de quibus S. Epiphanius suspectos habebat Joannem Hierosolymitanum, Rufinum, & Palladium Galatam. In cujus gratiam transtulerit Epistolam S. Epiphanii, declarat S. Hieronymus in Epistola 57 (alias 101) quæ translationis apologetica est, num. 2 his verbis: Ante hoc ferme biennium miserat Joanni episcopo supradictus papa Epiphanius litteras, arguens eum in quibusdam dogmatibus, & postea clementer ad pœnitentiam provocans. Harum exemplaria certatim Palæstinæ rapiebantur, vel ob auctoris meritum, vel ob elegantiam scriptionis.

[537] [in gratiam Eusebii Cremonensis.] Erat in monasterio nostro vir apud suos non ignobilis, Eusebius Cremonensis, qui, quum hæc Epistola per multorum ora volitaret, & mirarentur eam, pro doctrina & puritate sermonis, docti pariter & indocti, cœpit a me obnixe petere, ut sibi eam in Latinum verterem, & propter intelligendi facilitatem apertius explicarem: Græci enim eloquii penitus ignarus erat. Feci, quod voluit, accitoque notario, raptim celeriterque dictavi, ex latere in pagina breviter adnotans, quem intrinsecus sensum singula capitula continerent. Siquidem & hoc ut sibi soli facerem, oppido flagitarat. Postulavique ab eo mutuo, ut domi haberet exemplar: nec facile in vulgus proderet. Res ita anno & sex mensibus transiit, donec supradicta interpretatio de scriniis ejus novo præstigio Jerosolymam commigravit. Hactenus Hieronymus de sua Translatione. Quo autem illa modo fuerit vulgata, accusata defensaque, nunc dicemus, etiamsi aliæ Epistolæ Sancti sint ante hujus Apologiam scriptæ.

[538] Post data verba Hieronymus ita prosequitur: Nam quidam pseudomonachus, vel accepta pecunia, [Cum hæc versio accusaretur,] ut perspicue intelligi datur, vel gratuita malitia, ut incassum corruptor nititur persuadere, compilatis chartis ejus & sumptibus, Judas factus est proditor: deditque adversariis latrandi contra me occasionem, ut inter imperitos concionentur, me falsarium, me verbum non expressisse de verbo, pro HONORABILI dixisse CARISSIMUM; & maligna interpretatione, quod nefas dictu sit, αἱδεσιμώτατον πάππαν noluisse transferre. Hæc & istiusmodi nugæ crimina mea sunt. Accusabat Hieronymum ipse Joannes Hierosolymitanus, instigantibus Rufino & Melania, qui Hierosolymæ habitabant. Hoc de Joanne variis locis insinuatur, de Rufino & Melania num. 12, ubi Hieronymus, postquam ostenderat, quas objicerent ineptias, illa subjungit: Hæc non est illius culpa, cujus sub persona alius agit tragœdiam; sed Rufini & Melanii, magistrorum ejus (forte in lingua Latina) qui illum magna mercede nihil scire docuerunt. Nesciebat Joannes, opinor, linguam Latinam, aut certe non satis noverat ad judicandum de fidelitate Translationis. Noverant vero Rufinus & Melania, videruntque singulis vocibus Græcis non esse Latinas consonas, quod verbum de verbo non expressisset Hieronymus; cumque inter Joannem & S. Epiphanium gravis esset dissensio, de qua postmodum agetur, & Hieronymus Epiphanio adhæreret, Rufinus vero Joanni, interpretationem ut infidelem traducere ausi sunt.

[539] Hac itaque de causa S. Hieronymus prolixam ad Pammachium scripsit Epistolam de Optimo genere interpretandi, [scribit Epistolam ad Pammachium,] quam alias librum vocat, & verbis num. 530 datis inter scripta ante Commentarium in Jonam recenset. Ostendit ibi late Hieronymus, non semper præferendam esse interpretationem de verbo ad verbum expressam, imo eam sæpe fieri ridiculam, cum lingua quælibet suas habeat proprietates, quas alia lingua verbis respondentibus nequit apte exprimere. Ex hac autem observatione, cum ubique sensum Epistolæ Græcæ servasset, probat ignorantiam adversariorum suorum. Pammachii eruditionem initio Epistolæ laudans, Unde, inquit, & ego beatum me in hoc dumtaxat negotio judico, quod apud eruditas aures imperitæ linguæ responsurus sum, quæ objicit mihi vel ignorantiam, vel mendacium, si aut nescivi alienas litteras vere interpretari aut nolui: quorum alterum error, alterum crimen est. Ac ne forsitan accusator meus facilitate, qua cuncta loquitur; & impunitate, qua sibi licere omnia putat; me quoque apud vos (Romanos) argueret, ut papam Epiphanium criminatus est; hanc Epistolam misi, quæ te, & per te alios, qui nos amare dignantur, rei ordinem doceat.

[540] Quanta esset licentia accusatorum, in fine iterum declarat, [sive librum de Optimo genere interpretandi,] quemadmodum per totum Epistolæ decursum luculenter probat, meras fuisse ineptias, quæ objiciebantur. Cum autem ibidem multa quoque disserat, quæ insinuant, Translationem sacræ Scripturæ ex Hebræo utilem & opportunam esse, id studiose Sanctus fecisse videtur, quod iidem obtrectatores illam quoque carperent, ut ex hac Epistola pro illius defensione deinde argumenta sumeret, quemadmodum facit in Præfatione ad libros Paralipomenon, librum de Optimo genere interpretandi laudans, & rursum in Præfatione ad Genesim, etiamsi de libro taceat. Eumdem libellum, ut ibi vocat, laudat in caput 26 Matthæi ℣ 32, & in Malachiæ caput tertium, ut probet, Apostolos testimonia sacræ Scripturæ non semper sumpsisse ex Translatione Septuaginta interpretum. Itaque dictam Epistolam composuit Sanctus, ut Translationes suas defenderet, licet occasionem sumpserit ex calumniis, quæ spargebantur contra Translationem Epistolæ S. Epiphanii. Quantæ vero essent obtrectationes, declarat in fine his verbis: Excessi mensuram Epistolæ, sed non excessi doloris modum. Nam qui falsarius vocor, & inter muliercularum radios & textrina dilanior, contentus sum crimen abnuere, non referre. Unde arbitrio tuo cuncta permitto, ut legas ipsam Epistolam, tam Græcam quam Latinam: & illico intelliges accusatorum meorum nænias & probrosas querelas. Porro mihi sufficit amicum instruxisse carissimum, & in cellula latitantem diem tantum exspectare judicii. Optoque, si fieri potest, & si adversarii siverint, Commentarios potius Scripturarum, quam Demosthenis & Tullii Philippicas tibi scribere.

[541] [de cujus epocha disputatur,] Quod modo spectat ad tempus, quo conscripta est præclara illa Epistola, de anno notabilis est dissensio inter eruditos. Difficultatem ingerunt ipsius Sancti verba, quibus num. 5 loquitur de translato Eusebii Chronico, eamque translationem figit ante annos circiter viginti. Cum enim Chronicon non videatur inchoatum ante annum 379, ut dictum est num. 216, viginti anni nos deducerent ad annum 399. Vallarsius in Præfatione ad Opera S. Hieronymi, ubi dat chronotaxim Epistolarum, ad Epist. 57 tollere nititur difficultatem, relatis primum variis sententiis, hoc modo: Tillemontius enim ac Martianæus ad annum CCCXCVI referunt, & conterraneus noster Cardinalis Norisius biennio post scriptam arbitratur. Sed Norisium quod spectat, eum, credo, in errorem illud induxit, quod ante XX annos Eusebii Chronicon a Hieronymo Latine versum, falsa lectione deceptus, legerit, cum ibi QUINDECIM pro VIGINTI, sive XV pro XX Romanis notis, quæ facile in scribendo permiscentur & fallunt, omnino legendum sit. Illud enim Operis in se suscepisse Hieronymum, cum Constantinopoli esset, anno CCCLXXX (aut 379) tot tamque certis testimoniis constat, ut nemo umquam in dubium revocaverit. Laudatus editor in Annotatis ad locum allegatum rursum observat, quindecim legendum esse pro viginti; nullum tamen adducit codicem, cujus auctoritate conjectura illa fulciatur. Attamen expeditissima esset via illa ad auferendam difficultatem, cum nullum mihi sit dubium, quin Epistola, de qua agimus, anno 395 aut 396 fuerit scripta.

[542] [ob difficultatem ortam ex tempore scripti Chronici:] Fallitur nihilominus Vallarsius, dum sententiam de scripto circa annum 380 Chronico a nemine negari credit. Etenim Pagius ad annum 395 num. 19 totis septem annis citius figit, ita scribens: Illud vero (Chronicon) Hieronymus in linguam Latinam vertit anno CCCLXXIII. Argumentum sumit ex Epistola, quam examinamus, & ex loco de annis circiter viginti; quod crederet Epistolam circa annum 392 scriptam. At neque anno 392 scripta est hæc Epistola, neque anno 373 Chronicon vertit Hieronymus, cum anno 373 profectus sit in Syriam, ac sequenti 374 ægrotaverit. Ratio tamen Pagii non improbabilis est pro inchoata versione Chronici in Eremo circa annum 376. Certe anni circiter viginti ad illud tempus nos remittunt. Aliunde vero non video, cur in eremo Opus illud inchoare non potuerit. Etenim ibidem scripsit Vitam S. Pauli primi eremitæ, ut dictum est num. 137. In Epistola vero ad Paulum Concordiensem, cui dictam Vitam mittebat, ait: Si hoc munusculum placuerit, habemus etiam alia condita, quæ cum plurimis Orientalibus mercibus ad te, si Spiritus sanctus afflaverit, navigabunt. Per merces Orientales designat, opinor, scripta Græcorum Latine reddenda; nec video, cur de Chronico Eusebii cogitare non potuerit, illiusque translationem inchoare. Nam omnia, quæ attulimus § 12 de scripto Constantinopoli Chronico, solum probant, ibi absolutum fuisse & editum. Si hæc conjectura, quam eruditorum judicio permitto potius, quam assero, vera est, viginti circiter anni non habebunt difficultatem, sive Epistola ad Pammachium anno 395 scripta sit, ut vult Vallarsius, sive anno 396, ut alii existimant.

[543] Alterutro autem ex his annis scriptam esse, mihi certum videtur. [Epistola illa tamen figenda circa initium anni 396.] Etenim certo scripta est illa Epistola ante Commentarios in Jonam, anno 396 exaratos, ut probabo. Rursum scripta est, quando ferme biennium effluxerat post scriptam S. Epiphanii Epistolam, quam anno 394 fere medio figendam videbimus, ubi agetur de dissensione, quæ inter Joannem Hierosolymitanum & S. Epiphanium orta, ad S. Hieronymum se extendit. Hoc igitur ferme biennium ducit potius ad priores menses anni 396, quam ad medium anni 395, quo Epistolam figit Vallarsius, præsertim cum hic ipse consentiat, Epistolam S. Epiphanii anno 394 datam esse. Quod ait per ferme biennium intelligi annum & sex menses, ex ipsa S. Hieronymi Epistola refutatur. Nam num. 2 ait, Epistolam a se Latinam factam, non statim, quando erat scripta, sed quum … per multorum ora volitaret; latuisse vero translationem suam anno & sex mensibus. Rursum prolata in publicum translatio Latina, prius accusata est, traductaque ab æmulis Hieronymi, antequam hic Epistolam scriberet ad Pammachium, ut certe per ferme biennium plus intelligendum sit, quam annus & sex menses, & plane perveniatur ad initium fere anni 396. Argumentum, quod Vallarsius sumit ex vocula dudum, ut Epistolam figat circa medium anni 395, mihi prorsus inutile videtur. Neque enim umquam probabit, dudum ita apud Hieronymum de exiguo solum tempore dici, ut idem fere sit ac nuper, & ne ad annum quidem possit extendi. Verbis Hieronymi num. 251 a me datis vox dudum bis ad multos annos extenditur.

[544] Inter Opuscula, quæ præcesserunt Commentarios in Jonam, [Scribit ad Nepotianum,] numeratur etiam verbis Hieronymi, num. 530 recitatis, Epistola 52 (alias 2) ad Nepotianum, quæ inscribitur de Vita clericorum & monachorum, & liber vocatur, ut merito dici potest ob prolixitatem & præclara documenta, quæ continet. Postposuit quidem eo loco S. Hieronymus hanc Epistolam Epistolæ ad Pammachium & Apologiæ pro libris contra Jovinianum; sed hoc solum fecisse videtur, ut illam conjungeret cum ejusdem Nepotiani Epitaphio, ut verba ipsa insinuant: Et ad Nepotianum vel de Nepotiano libros duos. Primus ad viventem scriptus est, alter biennio post de mortuo. Itaque ordo ille non impedit, quominus pro certo habeamus, Epistolam ad Nepotianum citius scriptam esse, & fortasse etiam ante Apologiam pro libris contra Jovinianum, figendamque omnino anno 394. Hanc enim epocham Epistola ipsa indicat num. 17, ubi Hieronymus ita scribit: Coëgisti me, Nepotiane carissime, lapidato jam virginitatis libello, quem sanctæ Eustochio Romæ scripseram, post annos decem rursus Bethleem ora reserare, & confodiendum me linguis omnium prodere. Epistola sive libellus de Virginitate ad Eustochium certo scriptus est anno 384, ut probatum est num. 259. Itaque hæc ad Nepotianum Epistola anno 394 figenda est, utpote decennio posterior.

[545] [præcepta vivendi flagitantem,] Quod vero dicit, omnium rursum ora reseranda, hac de causa timuit, quia præcepta vivendi daturus clericis & monachis, non poterat non loqui de vitiis, quæ negligentium socordia in utrumque institutum solent irrepere. Quapropter ibi sic pergit: At enim nihil scribendum fuit, ne hominum judicium subiremus, quod tu facere prohibuisti; aut scribentes nosse, cunctorum adversum nos maledicorum tela esse torquenda. Quos obsecro, ut quiescant, & desinant maledicere: non enim ut adversariis, sed ut amicis scripsimus: nec invecti sumus in eos, qui peccant; sed ne peccent, monuimus. Neque in illos tantum, sed in nosmetipsos severi judices fuimus: volentesque festucam de oculo alterius tollere, nostram prius trabem ejecimus. Nullum læsi, nullius nomen saltem descriptione signatum est. Neminem specialiter meus sermo pulsavit. Generalis de vitiis disputatio est. Qui mihi irasci voluerit, prius ipse de se, quod talis sit, confitebitur. His verbis Epistolam clausit Hieronymus, optimis præceptis plenissimam, & eleganter compositam. Diu petitam fuisse, ipso initio declarat, ita ordiens: Petis a me, Nepotiane carissime, litteris transmarinis, & crebro petis, ut tibi brevi volumine digeram præcepta vivendi, & qua ratione is, qui sæculi militia derelicta, vel monachus cœperit esse, vel clericus, rectum Christi tramitem teneat, ne ad diversa vitiorum diverticula rapiatur. Hoc per totum Opusculum docet S. Hieronymus.

[546] [qui ea accepta maximi fecit.] Quam studiose illa documenta petierit, rursum testatur Hieronymus in Epitaphio Nepotiani num. XI, subjungens etiam in ejus laudem, quanti eadem accepta fecerit. Locum huc transfero. Quoties ille transmarinis epistolis deprecatus est, ut aliquid ad se scriberem? quoties nocturnum de Euangelio portitorem & interpellatricem duri judicis mihi viduam exhibuit? Quumque ego silentio magis quam litteris denegarem, & pudore reticentis pudorem suffunderem postulantis, avunculum (Heliodorum episcopum) mihi opposuit precatorem, qui & liberius pro alio peteret, & pro reverentia sacerdotii facilius impetraret. Feci ergo, quod voluit, & brevi libello amicitias nostras æternæ memoriæ consecravi. Quo suscepto, Crœsi opes, & Darii divitias se vicisse jactabat. Illum oculis, illum manibus, illum sinu, illum ore tenebat. Quumque in stratu frequenter evolveret, sæpe supra pectus soporati dulcis pagina decidebat. Si vero peregrinorum, si amicorum quispiam venerat, lætabatur nostro super se testimonio. Et quidquid minus in Opusculo erat, distinctione moderata & pronuntiationis varietate pensabat, ut in recitando illo ipse vel placere quotidie, vel displicere videretur. Hæc vertit in laudem Nepotiani, de cujus Epitaphio, ex quo hæc sumpta sunt, nunc dicendum, etiamsi alia quædam scripta præcesserint.

[547] [Epitaphium Nepotiani figendum est] Vallarsius Epitaphium Nepotiani, sive Epistolam 60 (alias 3) ad Heliodorum, recte figit anno 396, & sub initium anni. Ratio præcipua est, quia præcedit Commentarios in Jonam, in quorum Præfatione memoratur; hi enim Commentarii necessario sunt figendi prioribus mensibus anni 396. Hæc ratio est, inquam, cur nequeat serius poni Epitaphium. Cur vero citius non potuerit scribi, ratio petitur ex ipsa Epistola num. 16, ubi sic habet: Ad privatas veniam dignitates, nec de his loquar, qui biennium excedunt. Atque, ut cæteros prætermittam, sufficit nobis trium nuper consularium diversos exitus scribere. Abundantius egens Pityunte exsulat. Ruffini caput pilo Constantinopolim gestatum est, & abscissa manus dextera ad dedecus insatiabilis avaritiæ ostiatim stipem mendicavit. Timasius præcipitatus repente de altissimo dignitatis gradu, evasisse se putat, quod Assæ vivit inglorius. Ex tribus hic memoratis Ruffinus anno 395, die XXVII Novembris, occisus est secundum Tillemontium, qui diem probat tom. 5 Imperatorum Nota 4 in Arcadium ex Socrate. Consentit Pagius ad eumdem annum. Itaque mortem Ruffini verisimiliter Hieronymus in Palæstina non intellexit ante initium anni 396.

[558] Præterea laudati scriptores ex antiquis rursum recte observant, [sub initium anni 396:] occisum fuisse Ruffinum, quia barbaros vocaverat in imperium, nimirum Gothos in Græciam, Hunnos in Orientem, idque factum esse eodem anno 395. Hieronymus vero de Græcis urbibus, quas occupaverant barbari, loquitur num. 16: & paulo post de Hunnis ita habet: Immunis ab his malis videbatur Oriens, & tantum nunciis consternebatur. Ecce tibi anno præterito ex ultimis Caucasi rupibus immissi in nos, non jam Arabiæ, sed Septemtrionis lupi, tantas brevi provincias percurrerunt. Certum est, hic agi de Hunnis, quos anno 395 in Asiam & Orientem vocaverat Ruffinus, ut Tillemontius in Arcadio narrat art. 4, & confirmat Nota 3. Itaque cum S. Hieronymus dicat anno præterito, nullum hic locus relinquit dubium, quin scripserit anno 396.

[549] Tillemontius, qui Epistolam Hieronymi perperam figit anno 397, [Tillemontii, Hieronymum negligentiæ arguentis,] non invenit hic, quid responderet, nisi solemne illud, quod frequenter repetiit, S. Hieronymum non esse accuratum ea in re. Verum, ut semel respondeam ad toties repetitam accusationem, qua S. Hieronymus negligentiæ in chronotaxi arguitur, non dubito dicere, frequenter dialecticam Tillemontii accuratam non esse, frequenter Hieronymi & aliorum dicta non recte ab eo exponi, indeque chronotaxim ipsius de gestis Hieronymi frequenter esse vitiosam. Quapropter accuratus in chronotaxi non est Hieronymus in sola imaginatione Tillemontii, quod hic vitiosæ chronotaxi vera Hieronymi asserta frequenter non invenerit congrua. Examinavi multa jam asserta Hieronymi de chronotaxi: at nullum hactenus inveni, quod videatur falsum. Si vero illa Hieronymi accusatio ubique injusta est, quanto magis inepte dicitur, accuratum non esse in facto, cui & loco & tempore erat propinquus?

[550] Argumenta vero Tillemontii, quibus Epistolam ad annum 397 differre nititur, [argumenta referuntur] sunt sequentia. Primum sumitur ex illis Epistolæ verbis: Viginti & eo amplius anni sunt, quod inter Constantinopolim & Alpes Julias quotidie Romanus sanguis effunditur. Vultque designari initium belli Gothici, quod anno 377 ait erupisse. Inanis est observatio. Nam ex ipso Tillemontio tom. 5 Imperatorum variis locis liquet, & Gothos & alios nonnullos e barbaris, quos ibi recenset Hieronymus, multo citius in illam Romani imperii partem incurrere cœpisse. Secundo argumentatur ex verbis num. 547 datis de lapsu trium consularium, illaque Hieronymi verba, nec de his loquar, qui biennium excedunt, sic explicat, ut velit, insinuari ultra annum transiisse ab illorum lapsu. Verum, ut biennium diceret, satis erat, modo lapsus unius annum excederet. Itaque ex iis verbis colligitur, Abundantium, qui non frustra primus ex tribus nominatur, relegatum fuisse ab initio fere anni 395.

[551] [ac refutantur.] Claudianus poëta similiter insinuat, Abundantium fuisse lapsum ante Ruffinum. Nam lib. 1 in Eutropium, qui favore Abundantii erat promotus in aula Theodosii imperatoris, primum quoque ab Eutropio Abundantium relegatum, ita canit:

Nullius Eutropius, quam qui se protulit, ante
Diroptas possedit opes, nullumque priorem
Perculit exsilio, solumque hoc rite peregit
Auctorem damnare suum.

Hæc si jungamus verbis Hieronymi, qui exsilium Abundantii memorat ante mortem Ruffini, facile credemus, Abundantium sub initium anni 395 relegatum fuisse, præsertim cum de tempore ejus exsilii veteres aperte non loquantur. Tertio ait Tillemontius, Hieronymum insinuare, nullum fuisse bellum in Oriente, dum scribebat. At contrarium potius insinuat num. 16, ut ibidem videri potest. Quare nihil obstat, quo minus Epitaphium Nepotiani figamus aliquo ex prioribus mensibus anni 396; eaque chronotaxis videatur certa, cum quod anno præterito Hunnos in Orientem venisse dicat Hieronymus, tum quod nequeant diutius differri Commentarii in Jonam, qui secuti sunt.

[552] [Amor Nepotiani in Hieronymum] Ceterum ex Epitaphio Nepotiani, quod eloquentissimum est, plura non affero, quam pauca, quæ testantur Nepotiani presbyteri amorem in S. Hieronymum, in ipsa morte luculenter declaratum. Quis crederet, inquit num. 13 de agonizante Nepotiano, in tali illum tempore nostræ necessitudinis recordari, & luctante anima studiorum scire dulcedinem? Apprehensa avunculi (Heliodori) manu, Hanc, inquit, tunicam, qua utebar in ministerio Christi, mittite dilectissimo mihi, ætate patri, fratri collegio (Hieronymo,) & quidquid a te nepoti debetur affectus, in illum transfer, quem mecum pariter diligebas. Atque in talia verba defecit, avunculi manum mei recordatione contrectans. De illo Epitaphio in Epistola 77 (alias 30) ita meminit Sanctus: Quartæ æstatis circulus volvitur, ex quo ad Heliodorum episcopum Nepotiani scribens Epitaphium, quidquid habere potui virium, in illo tunc dolore consumpsi.

§ XXXIII. Aliæ Epistolæ inter 393 & 396 figendæ: amicitia inter Hieronymum & Augustinum inchoata.

[Epistola post annum 393 data] Pro reliquis S. Hieronymi Epistolis, quæ ab anno 393 videntur scriptæ, sequar fere ordinem in editione Veronensi dispositum, licet certum non sit, omnes eo ordine scriptas. Prima ex illis ponitur Epistola 47 (alias 154) ad Desiderium. Tillemontius Nota 40 hanc Epistolam figit anno 393, quia scripta certo est post librum de Viris illustribus, creditque non diu post scriptam, quia S. Hieronymus ad illum librum remisit Desiderium, ut cognoscere posset, quænam ex Hieronymi scriptis necdum haberet. Vallarsius maluit dicere circa 393, & sane rectius. Etenim omnia, quæ leguntur in illæ Epistola, poterat Hieronymus etiam aliquot annis serius scribere, neque dicit nuper se scripsisse de Viris illustribus, ut poterat anno 393 scribere. Cum autem ad Marcellam vel Domnionem pro scriptis suis remittat Desiderium; hic ex illis cognoscere poterat posteriora Hieronymi scripta, si minus ea noverat. Itaque non urget ratio pro anno 393 allata, magisque credo, Epistolam aliquot annis serius esse scriptam, ut ne pro certo quidem habeam ante annum 396 datam esse.

[554] Erat Desiderius vir pius & eloquens, qui Opera S. Hieronymi per litteras petierat, [ad Desiderium,] Sanctumque laudaverat. Ad laudes suas Vir humilis modeste respondet hoc modo: Lecto sermone dignationis tuæ, quem mihi nec opinanti tua benevolentia tribuit, gavisus quidem sum testimonio honesti & eloquentis viri: sed in memet reversus, satis dolui, indignum tantis laudibus atque præconio opprimi me potius, quam levari. Scis enim dogma nostrum humilitatis tenere vexillum, & per ima gradientes ad summa nos scandere. Quotus igitur ego vel quantus sum, ut eruditæ vocis merear testimonium, ut mihi ab eo palma eloquentiæ deferatur, qui scribendo disertissime deterruit, ne scriberem? Verumtamen audendum est, ut caritas, quæ non quærit, quæ sua sunt, sed quæ proximi, reddat salutationis officia, quoniam locum implere non valet præceptoris. Deinde ipsum cum sorore Serenilla invitat in Palæstinam, nomine etiam S. Paulæ, ita post laudes utriusque scribens: Itaque quod venerabilis Paula me est deprecata ut facerem, sponte facio: hortorque vos & precor per Domini caritatem, ut nobis vestros tribuatis aspectus, & per occasionem sanctorum locorum tanto nos ditetis munere. Certe si consortia nostra displicuerint; adorasse, ubi steterunt pedes Domini, pars fidei est; & quasi recentia nativitatis & crucis ac passionis vidisse vestigia.

[555] De scriptis petitis ita respondet: Opusculorum meorum, [Romæ habitantem.] quia plurima evolaverunt de nidulo suo, & temerario editionis honore vulgata sunt, nihil misi, ne eadem forsitam mitterem, quæ habebas. Quod si exemplaria libuerit mutuari, vel a sancta Marcella, quæ manet in Aventino, vel a Lot temporis nostri, Domnione, viro sanctissimo, accipere poteris. Ego autem operiens præsentiam tuam, aut totum tibi dabo, quum affueris; aut, si hoc aliquæ impedierint difficultates, quæquumque præceperis, libens mittam. Ita Sanctus. Utrum Desiderius in Palæstinam revera profectus sit, non constat. Dubitant etiam eruditi, an hic Desiderius idem sit cum Desiderio presbytero Aquitano, qui cum Ripario Hieronymum postea instruxit de erroribus Vigilantii. Ut breviter sententiam meam eloquar, dico vix dubitare me, quin sit diversus. Cum enim mittatur ad Marcellam & Domnionem, nequit dubitari, quin Romæ degeret. Inde postea profectum esse in Galliam, & præfuisse parœciæ alicui prope confinia Hispaniæ, ut præfuit alter Desiderius, nulla ratione mihi fit probabile. Quod ait in Annotatis Vallarsius, Romæ videri peregrinum, quod Marcellæ domus illi monstratur in Aventino; non statim admisero. Nam etsi Romanus esset, poterat facile in Urbe maxima ignorare, ubi habitaret Marcella vidua mundo mortua. Et saltem Hieronymus non indicat, ubi S. Domnion habitaret. Itaque potius credidero, hunc esse Desiderium, qui ab Hieronymo petiit & impetravit Translationem Genesis, ut jam insinuavi num. 459.

[556] Propius innotescit tempus scriptæ Epistolæ 54 (alias 10) ad Furiam de Viduitate servanda. Nam circa finem ita habet Sanctus: Scio me ante hoc ferme biennium edidisse libros contra Jovinianum. [Figenda probabilius anno 395 Epistola ad Furiam,] Hi autem libri, ut probatum est, editi sunt anno 393. Quapropter ferme biennium ducit nos ad initium aut fere medium anni 395. Tillemontius Epistolam figit anno 394, quod libros contra Jovinianum fixisset anno 392. Vallarsius vero sub finem anni 394 hanc figit, quod credat non esse integrum biennium. Mihi potius figenda videtur anno 395, ut maritus Furiæ, qui defunctus erat, inveniri valeat. Neque enim novimus certo, an libri contra Jovinianum fuerint editi ante æstatem anni 393. Jam vero constat ex Epistola 123 (alias 11) maritum Furiæ filium fuisse Probi consulis, cum ibi in fine dicatur Probi quondam consulis nurus. Tres autem fuisse filios Probi consulis, eosque fuisse omnes consules ordinarios, declarat Hieronymus in Epistola 130 (alias 8) ad Demetriadem num. 7, ubi de Proba Probi vidua ait: Quam trium liberorum Probini, Olybrii & Probi, non fatigarunt ordinarii consulatus. Dicendum itaque videtur, unum ex hisce tribus fuisse maritum Furiæ, eumdemque ante mortem fuisse consulem.

[557] [quæ videtur vidua fuisse Probini consulis:] Tillemontius Nota 41 quærit maritum Furiæ, neque illum invenit, quia nullum ex tribus accommodare potuit chronotaxi suæ. Hoc certum est, Olybrium diu post vixisse, ideoque non fuisse conjugem Furiæ. Probus ejus frater consul non fuit ante annum 406, ut neque hic possit esse maritus Furiæ. Restat igitur solus Probinus, qui anno 395 cum fratre Olybrio consulatum gessit ordinarium. At nescimus, quamdiu consulatum tenuerint. Nihil porro invenire potui, quo minus dictus Probinus credatur Furiæ conjux, cum certam post annum 395 de eo mentionem apud historicos non repererim. Nam qui Calendis Januarii processit consul, eodem aut proximo mense mori potuit, sive in consulatu, sive eo prius deposito. Juvenis erat Probinus consul, ut liquet ex Claudiano, qui de eo consulatu carmen composuit, consules sic alloquens:

Cœpistis, qua finis erat; primordia vestra
Vix pauci meruere senes: metasque tenetis
Ante genas dulces quam flos juvenilis inumbret,
Oraque ridenti lanugine vestiat ætas.

Juvenis similiter fuerit conjux Furiæ, cum illam ut adolescentulam alloquatur Hieronymus. Quapropter existimo, Probini conjugem fuisse Furiam; illumque priori aliquo mense anni 395 defunctum: tum vero Furiam scripsisse statim ad Hieronymum, ut sibi daret præcepta vivendi: Hieronymum vero in æstate anni 395 respondisse per litteras, quarum epocham quærimus. Tillemontius objicit chronotaxim suam, ex qua conjux Furiæ ab anno 394 erat mortuus. Verum respondeo, æque ad annum 395 referri posse Epistolam ad Furiam, quam ad annum 394, etiam sine observatione de Probino: cum autem hic accedat, factis accommodandam esse chronotaxim; facta vero, aliunde satis probabilia, non neganda ex arbitraria chronotaxi: quod nimis frequenter facit ille scriptor.

[558] [vivendique præcepta a Sancto petierat.] Furia porro ipsa ab Hieronymo instructionem petiit, ut liquet ex initio Epistolæ, quod ita habet: Obsecras litteris & suppliciter deprecaris, ut tibi scribam, immo rescribam, quomodo vivere debeas, & viduitatis coronam illæso pudicitiæ nomine conservare. Tum propositum servandæ viduitatis laudat, illudque domesticis Furiæ exemplis confirmat. Non dissimulat tamen num. 2, iram propinquorum Furiæ sibi timendam esse, quod laudabile propositum nobilissimæ juvenculæque viduæ laudibus prosequeretur, sed se ipsamque rationibus munit. Sciens & videns, ait, in flammam mitto manum: adducentur supercilia, extendetur brachium:

Iratusque Chremes tumido desæviet ore.

Consurgent proceres adversus Epistolam meam; turba patritia detonabit, me magum, me seductorem clamitans, & in terras ultimas deportandum. Addant, si volunt, & Samaritem, ut Domini mei titulum recognoscam. Et mox: Facessat invidia, quam nomini Christiano maledicorum semper genuinus infigit, ut, dum probra metuunt, ad virtutes non provocentur. Exceptis Epistolis, ignoramus alterutrum: solaque causa pietatis est, ubi carnis notitia nulla est. Mox incipit dare præcepta vivendi, accommodata viduæ juveni, eaque omnia in fine concludit his verbis: Cogita quotidie, te esse morituram, & numquam de secundis nuptiis cogitabis.

[559] Primam S. Hieronymi ad S. Paulinum Epistolam Vallarsius figit anno 394, [Epistola prima ad S. Paulinum, quem ad studium Scripturarum,] Tillemontius in S. Hieronymo art. 72 eam refert ad annum 395, licet in S. Paulino art. 21 videatur eamdem anno 394 memorare. Cum res deducenda sit ex gestis S. Paulini, ab ulteriore inquisitione abstineo. S. Paulinus, ubi ad piam vitam erat conversus, & munuscula S. Hieronymo misit & litteras, ad quas Hieronymus respondet per Epistolam 53 (alias 103.) Hanc ita orditur: Frater Ambrosius tua mihi munuscula perferens, detulit & suavissimas litteras, quæ a principio amicitiarum fidem jam probatæ fidei & veteris amicitiæ præferebant. Vera enim illa necessitudo est, & Christi glutino copulata, quam non utilitas rei familiaris, non præsentia tantum corporum, non subdola & palpans adulatio; sed Dei timor & divinarum Scripturarum studia conciliant. Tum plurima erudite disserit Sanctus, ut Paulinum nuper conversum ad studium sacrarum Scripturarum inducat, modesteque se magistrum offert, si in Bethleem venire voluerit. Oro te, frater carissime, inquit num. 9, inter hæc (studia Scripturarum) vivere, ista meditari, nihil aliud nosse, nihil quærere; nonne tibi videtur jam hic in terris regni cælestis habitaculum? Nolo offendaris in Scripturis sanctis simplicitate & quasi vilitate verborum, quæ vel vitio interpretum, vel de industria sic prolata sunt, ut rusticam concionem facilius instruerent: & in una eademque sententia aliter doctus, aliter audiret indoctus. Non sum tam petulans & hebes, ut hæc me nosse pollicear, & eorum fructus in terra capere, quorum radices in cælo fixæ sunt: sed velle fateor, sedenti me præfero, magistrum renuens, comitem spondeo. Petenti datur, pulsanti aperitur, quærens invenit. Discamus in terris, quorum nobis scientia perseveret in cælo. Obviis te manibus excipiam, &, ut inepte aliquid, ac de Hermagoræ tumiditate effutiam, quidquid quæsieris, tecum scire conabor.

[560] Habes hic amantissimum tui fratrem Eusebium, qui litterarum tuarum mihi gratiam duplicavit, [& ad omnia relinquenda hortatur.] referens honestatem morum tuorum, contemptum sæculi, fidem amicitiæ, amorem Christi. Nam prudentiam & eloquii venustatem etiam absque illo ipsa Epistola præferebat. Deinde monet, ut nuntium seculo plane remittat, ita pergens: Festina, quæso te, & hærentis in salo naviculæ funem magis præcide, quam solve. Nemo renuntiaturus sæculo bene potest vendere, quæ contempsit, ut venderet. Quidquid in sumptus de tuo tuleris, pro lucro computa… Sic vivamus tamquam nihil habentes, & omnia possidentes. Victus & vestitus divitiæ Christianorum sunt. Si habes in potestate rem tuam, vende: si non habes, projice. Tollenti tunicam & pallium relinquendum est. Scilicet nisi tu semper recrastinans, & diem de die trahens, caute & pedetentim tuas possessiunculas vendideris, non habet Christus, unde alat pauperes suos. Totum Deo dedit, qui seipsum obtulit. Apostoli navem tantum & retia reliquerunt. Vidua duo æra misit ad gazophylacium, & præfertur Crœsi divitiis. Facile contemnit omnia, qui se semper cogitat esse moriturum. Hactenus S. Hieronymus, cujus verba satis indicant, Epistolam hanc fuisse scriptam, antequam S. Paulinus divitias suas abdicaverat, ut verisimiliter citius figenda sit, quam anno 394. Ad hunc annum forte propius accedet secunda S. Hieronymi ad Paulinum Epistola, quam Vallarsius figit circa 395, Tillemontius anno 396 exeunte.

[561] [Altera ad eumdem figenda sub finem anni 394,] Vallarsii enim sententia mihi satis videtur certa, nec dubitare possum, quin Epistola illa, quæ est 58 (alias 13) ab Hieronymo scripta fuerit, exeunte anno 394 aut sub initium 395. Ratio præcipua petitur ex Oratione panegyrica Theodosii imperatoris, quam Paulinus Hieronymo miserat. Hanc multum laudat Hieronymus in Epistola num. 8. Librum tuum, inquit, quem pro Theodosio principe prudenter ornateque compositum transmisisti, libenter legi. Et inferius: Felix Theodosius, qui a tali Christi oratore defenditur. Nam hæc de Theodosio vivente proferuntur, cum etiam num. 1 laudetur os Paulini, quo religiosissimus princeps defenditur. Itaque vivebat Theodosius imperator, aut certe mortem ejus adhuc ignorabat Hieronymus, quando scribebat Epistolam. Obiit autem Theodosius anno 395, mensis Januarii die XVII, ut certo Hieronymus non scripserit post Februarium, quo mors Theodosii in Palæstina non poterat esse ignota. Aliunde vero habemus, victoriam Theodosii de Eugenio tyranno, de qua etiam in Oratione sua meminit Paulinus, ut colligitur ex Gennadio cap. 48, relatam esse die VI Septembris anni 394. Itaque Paulinus Orationem suam ad Hieronymum mittere non potuit ante Septembrem fere exeuntem aut ineuntem Octobrem: & sic non pervenerit in Palæstinam ante Novembrem anni 394, aut serius. Ex hisce igitur habemus, scriptam videri Epistolam inter Novembrem anni 394 & Februarium anni 395.

[562] [quando Vigilantius in Bethleem fuit:] Cum autem Paulini Epistola per Vigilantium presbyterum fuerit lata, inquirendum etiam est, an ille sub finem anni 394 videatur in Palæstina fuisse. S. Hieronymus in libro contra Vigilantium num. 12 testatur, fuisse subitum terræ motum in Palæstina noctis medio, quando ibi erat Vigilantius. Atqui Marcellinus in Chronico ad annum 394 habet, aliquot Europæ regiones terræ motibus eo anno concussas fuisse a mense Septembri in Novembrium. Quapropter verisimillimum est, terræ motum illum, in quo parum decore se gessit Vigilantius, Novembri mense anni 394 accidisse. Vigilantius vero non diu mansit in Palæstina, ut scribit Hieronymus ad Paulinum num. XI his verbis: Sanctum Vigilantium presbyterum qua aviditate susceperim, melius est ut ipsius verbis, quam meis discas litteris. Qui cur tam cito a nobis profectus sit, & nos reliquerit, non possum dicere, ne lædere quempiam videar. Tamen quasi prætereuntem & festinantem paululum retinui, & gustum ei nostræ amicitiæ dedi, ut per eum discas, quid in nobis desideres. Itaque verisimiliter ante finem anni 394 ab Hieronymo cum litteris ad Paulinum Vigilantius discessit. Tillemontius Nota 50 existimat, Vigilantium in Palæstina fuisse anno 396, quia anno 395 tulit Epistolam 5 Paulini (alias 1) ad Severum. At illam ferre potuit, postquam redierat e Palæstina. Quod autem credit Tillemontius, Vigilantium tunc non fuisse presbyterum, quia solum a Paulino vocatur Vigilantius noster, inane prorsus est: nam quo notior Severo erat Vigilantius, eo facilius presbyteri titulum omittere poterat Paulinus, ut frequenter aliorum titulos omittit. Ceterum quid inter Hieronymum & Vigilantium eo tempore intercesserit, dicetur postea, ubi agetur de Vigilantio.

[563] Jam vero ex Epistola Hieronymi, qui egregia dat Paulino documenta, [hac autem, refutatis suis laudibus, Paulino] lubet nonnulla huc transferre. Primo ad laudes, quibus ipsum exornaverat S. Paulinus, humillime respondet Sanctus, ita ordiens: Bonus homo de bono thesauro cordis sui profert ea, quæ bona sunt, & ex fructibus arbor cognoscitur. Metiris nos virtutibus tuis, & parvos magnus extollis: ultimamque partem convivii occupas, ut patris familias judicio proveharis. Quid enim in nobis, aut quantulum est, ut doctæ vocis mereamur præconium, ut illo ore, quo religiosissimus princeps defenditur, humiles modicique laudemur? Noli igitur, frater carissime, annorum nos æstimare numero, nec sapientiam canos reputes, sed canos sapientiam &c.

[564] Ubi refutaverat laudem, quam ex senectute tribuerat Paulinus; [suadet, ne in urbe habitet, si monachus esse velit,] similiter refellit laudem ex commoratione in locis sanctis ab eodem illatam, ita concludens num. 4: Cur, inquies, hæc tam longo repetita principio? Videlicet ne quidquam fidei tuæ deesse putes, quia Jerosolymam non vidisti: nec nos idcirco meliores æstimes, quod hujus loci habitaculo fruimur: sed sive hic, sive alibi, æqualem te pro operibus tuis apud Dominum nostrum habere mercedem. Revera, ut simpliciter motus mentis meæ fatear, considerans & propositum tuum, & ardorem, quo sæculo renunciasti, differentias in locis arbitror, si urbibus, & frequentia urbium derelicta, in agello habites, & Christum quæras in solitudine, & ores solus in monte cum Jesu, sanctorumque tantum locorum vicinitatibus perfruaris, id est, ut & urbe careas, & propositum monachi non amittas. Hisce aliisque multis Paulino dissuadet, si vitam velit ducere monasticam, ne in urbe aliqua, & nominatim Hierosolymæ, ob nimiam populi frequentiam, habitare velit; at diserte monet, urbem inhabitandam esse, si officium presbyteri exercere velit, aut episcopatum suscipere.

[565] Quare non dissuadet Paulino Hieronymus habitationem in locis Palæstinæ, [eumque ad studium Scripturarum rursum] sed in populosissima urbe Hierosolyma. Quin & occulte Paulinum ad se iterum invitat, ut invitaverat in prima Epistola. Nam laudata ejus Oratione de Theodosio, num. 8 hæc subjungit: O si mihi liceret istiusmodi ingenium non per Aonios montes & Heliconis vertices, ut poëtæ canunt; sed per Sion & Itabyrium & Sina excelsa ducere! Si contingeret docere, quæ didici; & quasi per manus mysteria tradere Prophetarum, nasceretur nobis aliquid, quod docta Græcia non haberet. Et exposita difficultate Scripturas recte intelligendi, rursum subjungit: Si haberes hoc fundamentum, immo si quasi extrema manus operi tuo induceretur, nihil pulchrius, nihil doctius, nihil dulcius, nihilque Latinius tuis haberemus voluminibus. Mox, enumeratis præcipuis scriptoribus Latinis, qui præcesserant, ut Paulinum ad studium Scripturarum vehementius excitet, omnes ab eo superari posse insinuat, si totum se dedat Scripturis perscrutandis, amicissimeque Paulinum compellans, ac symmysten, sodalem, amicum, … antequam notum, vocans, rogat, ne assentationem suspicetur, & his eum verbis alloquitur: Magnum habes ingenium, & infinitam sermonis supellectilem: & facile loqueris & pure, facilitasque ipsa & puritas mixta prudentiæ est. Capite quippe sano, omnes sensus vigent.

[566] [hortatur, ut fecerat in prima Epistola.] Huic prudentiæ & eloquentiæ si accederet vel studium vel intelligentia Scripturarum, viderem te brevi arcem tenere nostrorum; & ascendentem cum Joab tectum Sion, canere in domatibus, quod in cubilibus cognovisses. Accingere, quæso te, accingere. Nihil sine magno labore vita dedit mortalibus. Nobilem te Ecclesia habeat, ut prius senatus habuit. Præpara tibi divitias, quas quotidie eroges… Nihil in te mediocre esse contentus sum: totum summum, totum perfectum desidero. Hactenus S. Hieronymus. Ex allatis autem verbis abunde liquet, non minus in hac Epistola desiderasse Hieronymum, ut Paulinum haberet comitem, quam in præcedenti. Quare non recte credidit Baronius ad annum 394 num. 105 præcedentem ad alium scriptam esse Paulinum, acsi Hieronymus in una dissuasisset iter Hierosolymitanum, in altera suasisset. Aliter de prima ad Paulinum censuit Cassiodorus, qui eam laudat lib. Instit. cap. 6, & iterum cap. 21 de eadem sic habet: Is Epistolam suam ad Paulinum ex senatore presbyterum mirificam destinavit, docens, quemadmodum Scripturas divinas, adhibita cautela, perlegeret, ubi breviter virtutem uniuscujusque libri Veteris & Novi Testamenti mirabiliter indicavit. Quam si ante reperissem, eloquentiæ ipsius cedens, contentus fortasse fueram de eadem parte nihil dicere. Ceterum recurret commercium cum S. Paulino, qui consilia S. Hieronymi exacte secutus videtur eligendo talem vitam, qualem, monachus esse si vellet, suasit Hieronymus. Non venit in Palæstinam, quod Hieronymus necessarium non esse probaverat: & postea ad episcopatum promotus est, quem sanctus Doctor eidem non dissuasit, saltem aperte.

[567] [Scribit ad Amandum, verisimiliter Burdigalensem,] Circa idem tempus, quo ad S. Paulinum scripsit S. Hieronymus, data videtur Epistola 55 (alias 147) ad Amandum presbyterum. Etenim præter alias rationes placet mihi observatio Vallarsii in Annotatis. Hic est, inquit, ille Amandus Burdigalæ presbyter, & postea episcopus, ad quem plures S. Paulinus Epistolas dedit. De sancto illo Amando episcopo Burdigalensi apud nos actum est ad XVIII Junii, ubi statuitur promotus ad episcopatum post annum 400. Cum enim S. Amandus fuerit S. Paulini amicus, verisimile est ejus exemplo ad S. Hieronymum recurrisse per litteras. Alia ratio, qua Epistola post annum 392 figenda videtur & ante 398, est hæc. Non memoratur in libro de Viris illustribus circa finem anni 392 edito: & rursum in Epistola non fit mentio de Commentariis in Matthæum anno 398 scriptis. Cum autem primam quæstionem ex Matthæo proposuisset Amandus, Sanctus assignasset more suo Commentarios in Matthæum, si jam fuissent scripti. Aliam rationem, quam dat Tillemontius art. 77, quod Sanctus videatur in hac Epistola non satis recedere ab erroribus Origenis, nequaquam probo, sed suo loco ostendam, verba S. Hieronymi optime exponi posse. Hæc de tempore, quod non potest exactius designari: nunc pauca de Epistola.

[568] Proposuerat Amandus ex sacris Litteris tres quæstiones difficiles, [de variis quæstionibus;] primam ex Matthæi Euangelio, secundam & tertiam ex prima ad Corinthios Epistola. Ad singulas respondet Sanctus, prout ibidem videri potest. Epistolæ Amandi adjuncta fuerat chartula, in qua quærebatur, Utrum mulier, relicto viro adultero & sodomita, & alio per vim accepto, possit absque pœnitentia communicare Ecclesiæ, vivente adhuc eo, quem prius reliquerat. Respondet Hieronymus, agendam mulieri pœnitentiam, & secundum virum relinquendum. Omnes igitur causationes Apostolus amputans, inquit, apertissime definivit, vivente viro adulteram esse mulierem, si alteri nupserit. Multa tamen addit, ut ostendat, illud per vim non esse proprie intelligendum, insinuans, nolle se condemnare mulierem, quæ sine libero arbitrio vim esset passa. Tillemontius art. 77 suspicatur, mulierem illam fuisse Fabiolam, de qua suo loco plura dicentur. Verum Fabiola quidem accepit secundum maritum, relicto primo; sed illum non accepit per vim, ut satis liquet ex ejus Epitaphio sive Epistola 77 S. Hieronymi, & postmodum explicabitur. Præterea Fabiola Romæ erat, illa vero mulier verisimiliter fuit in Gallia: Fabiola publicam egit pœnitentiam ante tempus, quo scripta videtur Epistola ad Amandum, ut illa suspicio undique fiat improbabilis.

[569] Epistolam 59 (alias 148) ad Marcellam ad annum 395 aut 396 revocat Vallarsius. [de aliis ad Marcellam: per Alypium incipit nosse S. Augustinum.] Scripta certo est post libros contra Jovinianum, quorum secundus in illo num. 2 laudatur. Quare saltem non multo citius fuit conscripta. Non multo etiam serius scriptam esse, colligitur ex silentio de Commentariis in Matthæum, quos pro duabus quæstionibus assignare potuerat. Ratio scribendi erant quinque quæstiones a Marcella propositæ, ad quas respondet Sanctus, ita ordiens: Magnis nos provocas quæstionibus, & torpens otio ingenium, dum interrogas, doces. Reliqua videri possunt in ipsa Epistola, ex qua recitavi nonnulla § 30 num. 514. Jam vero cum plures non occurrant Epistolæ ante annum 396 datæ, breviter observo, amicitiam inter SS. Hieronymum & Augustinum ab anno 393 aut 394 inchoatam, sanctumque Alypium, qui paulo post factus est episcopus Tagastensis, alterutro anno in Palæstinam venisse ad Hieronymum, qui antea Augustino per scripta sua innotescere cœperat, & sic eidem magis innotuit. Augustinus vero primum verisimiliter Hieronymo innotuit per Alypium. Hæc colliguntur ex prima Augustini ad Hieronymum Epistola, quæ anno 394 data figitur; sed ad Hieronymum perlata non est, nisi post annos. Scripsit deinde Hieronymus ad Augustinum, sed hæc prima ad eum Epistola excidit. Verum de initio & progressu litterarum inter Hieronymum & Augustinum accurate agam § 50.

§ XXXIV. Commentarii in Jonam & Abdiam anno 396 scripti: anno 397 Opusculum de 10 Visionibus Isaiæ compositum: scripta Epistola ad Castrutium, altera ad Vitalem.

[Anno 396 scribit in Jonam,] Progredior ad Commentarios Sancti in Jonam prophetam, jam aliquot vicibus memoratos, qui omnino figendi sunt priori parte anni 396. Nam Præfationem sic orditur: Triennium circiter fluxit, postquam quinque Prophetas interpretatus sum. At, ut probatum est num. 489, quinque que Prophetas interpretatus est anno 392 ante librum de Viris illustribus. Itaque triennium ducit ad annum 395, sed vox circiter addita insinuat, posse aliquot menses triennio addi, ut perveniatur ad annum 396, si id aliunde videatur necessarium. Prorsus autem cogimur id facere, quia inter Opera interim composita Hieronymus statim recenset epitaphium de Nepotiano. Nam hoc Epitaphium non esse scriptum ante inchoatum annum 396, argumentis omnino certis probatum est num. 547 & seq. Quapropter Commentarii in Jonam figendi omnino sunt anno 396, in quem triennium cum aliquot mensibus post explanatos quinque Prophetas potest excurrere. Tillemontius Nota 56 existimat, non legendum triennium, sed quadriennium, ut Commentarius in Jonam & Epitaphium Nepotiani ad annum 397 differantur. Verum in nullo codice legitur quadriennium, & non alia est necessitas quadriennii, quam ex chronotaxi Tillemontiana. Credidit Epitaphium Nepotiani nulla ratione figi posse ante annum 397, sed argumenta dedit jam refutata num. 550. Si vero plusculum attendisset ad verba Hieronymi de tempore irruptionis Hunnorum, in dicto Epitaphio num. 16 prolata; Ecce tibi anno præterito &c.; vidisset, Epitaphium certo scriptum esse anno 396. Cum enim agnoscat, Hunnos anno 395 in Orientem irrupisse, non debebat dubitare de Epitaphio scripto anno 396.

[571] [S. Chromatio dicatos Commentarios,] Porro Jonam fuisse explanatum ante Abdiam, de quo mox agemus, colligitur ex laudata Præfatione, in qua deinde Sanctus hæc scribit: Igitur tanto post tempore, quasi quodam postliminio a Jona interpretandi sumens principium &c. Dedicavit hunc Commentarium S. Chromatio, quem compellat his verbis: Chromati Papa venerabilis: non vero S. Pammachio, cum de libris ad ipsum ante scriptis non dicat ad te, sed ad Pammachium. Itaque difficultatem ingerunt verba in Præfatione lib. 3 in Amos, ubi Hieronymus docet, quo ordine Prophetas minores explanaverit, & quibus singulas Explanationes dicaverit. Scribit autem ad Pammachium, verbaque huc spectantia sic habent: Tertio post longi temporis silentium, Abdiam & Jonam tibi imperanti edisserui. De Abdia non est dubium, cum dicatus sit Pammachio. De Jona hic idem videtur dicere; intelligi tamen sic potest, ut Jonam non minus quam Abdiam exposuerit ad preces Pammachii, Chromatio tamen illum dicaverit, alterum Pammachio. De Commentario in Jonam meminit Hieronymus in Matthæi caput 12 ℣ 40 his verbis: De hoc loco plenius in Commentariis Jonæ Prophetæ disputavimus: ad illum ergo locum lectoris diligentiam remittimus. Eumdem Commentarium laudat in Epistola 112 ad Augustinum.

[572] Ipse Augustinus Commentarium in Jonam frequenter laudat, [maltum laudatos a S. Augustino:] & nominatim lib. 1 contra Julianum cap. 7 num. 34 cum insigni elogio S. Hieronymi ita loquitur: Nec sanctum Hieronymum, quia presbyter fuit, contemnendum arbitreris: qui Græco & Latino, insuper & Hebræo, eruditus eloquio, ex Occidentali ad Orientalem transiens Ecclesiam, in locis sanctis atque in Litteris sacris usque ad decrepitam vixit ætatem; omnesque vel pene omnes, qui ante illum aliquid ex utraque parte orbis de doctrina ecclesiastica scripserant, legit: nec aliam de hac re tenuit prompsitque sententiam. Qui cum exponeret Jonam prophetam, apertissime dixit, quod etiam parvuli peccato offendentis Adam tenerentur obnoxii. Rursum lib. 3 de Peccatorum meritis & remissione cap. 6 pro peccato originali ita laudat dictum Commentarium: Illud tamen scio, quod etiam sanctus Hieronymus, qui hodieque in litteris ecclesiasticis tam excellentis doctrinæ fama ac labore versatur, ad quasdam solvendas in suis libris quæstiones, etiam hoc certissimum adhibet sine ulla disceptatione documentum. Nam in eo, quod in Jonam prophetam scripsit &c. Et mox: Hunc doctissimum Virum si facile interrogare possemus, quam multos utriusque linguæ divinarum Scripturarum tractatores & Christianarum disputationum scriptores commemoraret? &c.

[573] Commentarius in Abdiam, quem juvenis Hieronymus exponere conatus erat, [item in Abdiam, triginta fere annis] eodem fere tempore editus est, ut liquet ex verbis num. 571 recitatis. In Præfatione Sanctus multa dicit de juvenili conatu suo, quem mira humilitate partim improbat, partim excusat; sed ea jam recitata sunt § 9, ubi a num. 160 investigavi locum & tempus, quo primum illum conatum effudit Sanctus, probavique in eremo Chalcidis figendum esse circa annum 375, non anno 366, ad quem respexerunt aliqui, quod crederent annis triginta ante secundum, quem anno 396 figimus, fuisse compositum. Tillemontius art. 82 propter illos triginta annos, quos utrique Commentario interpositos credunt, ait, secundum fortasse differendum usque ad annum 403. Verba Hieronymi, ex quibus in illam opinionem inducti sunt, huc transfero: Et tunc, inquit, dedimus, quod habuimus: & nunc, si tamen aliquid profecimus, Domino suum reddimus. Gratia enim ejus sum, quod sum. Nec diffiteor, per hosce triginta annos in ejus opere me ac labore sudasse. Hosce triginta annos credunt numerandos a tempore, quo in Abdiam juvenis scripserat. At ego existimo, ad illud Hieronymum tempus respicere, quo sacrarum Litterarum studium inchoaverat. Nam sic optime intelligi potest, cum toto illo tempore in opere ac labore Domini sudasset, toto illo tempore profecisset, etiam antequam conaretur Abdiam exponere.

[574] Cum autem dicat, Abdiam a se expositum, quando & ipse & Heliodorus nitebantur pariter habitare solitudinem Syriæ Chalcidis; [post inchoatum sacræ Scripturæ studium.] omnino exponenda sunt verba Hieronymi de initio studii ejus sacri. Nam probavi num. 161 & 162, iis verbis designari annum 375, a quo nulla ratione inveniri poterunt anni triginta usque ad compositum Commentarium in Abdiam. Expositione vero superius data cessat omnis difficultas: nam circa annum 366 ad studium sacræ Scripturæ adjecit animum, etiamsi profanorum scriptorum lectionem non omnino prætermiserit ante annum 374. Porro Commentarium in Abdiam ita concludit: Hæc ad duas lucubratiunculas veterum auctoritatem sequutus, & maxime Expositionem Hebraicam, propero sermone dictavi, aperuique os meum; sed nescio, an illud Christus impleverit. Unde sapiens lector sensuum magis debet consequentiam quærere, quam eloquii venustatem. Neque enim ea lenitate & compositione verborum dictamus, ut scribimus. Aliud est, mi Pammachi, sæpe stylum vertere, & quæ memoria digna sunt scribere; aliud, notariorum articulis præparatis, pudore reticendi dictare, quodquumque in buccam venerit. In hoc Propheta & adolescentuli lusimus, & senes præsumpsimus. Qui veriora & meliora dixerit, in illius sententiam transgredere. Verum, ne quis illa perperam intelligat, breviter observandum, Commentarium quidem ad duas lucubratiunculas dictatum, idque insinuari, ne offendatur eloquens Pammachius, si quid forte in stylo asperitatis reperiat: sed ex eo inferendum non esse, eadem velocitate materiam dictandam ab Hieronymo præparatam. De Abdia olim exposito meminit Sanctus in Ezechielem lib. 8 ad cap. 25 ℣ 12 & 13.

[375] [Decem Isaiæ visiones exponit Sanctus,] Ad idem fere tempus, sive uno anno serius, Vallarsius refert Interpretationem historicam decem Visionum Isaiæ, quæ postmodum Commentariis in Isaiam inserta est, ibique constituit totum librum quintum. De tempore agam inferius. Causa scribendi fuit Amabilis episcopus, aliunde fere ignotus. Id Hieronymus ipse declarat in Præfatione ad librum 5 in Isaiam, ubi S. Eustochium sic alloquitur: Plures anni sunt, quod a sanctæ memoriæ viro Amabili episcopo rogatus, ut in decem Isaiæ scriberem visiones, pro angustia illius temporis, quid mihi videretur, in singulis brevi sermone perstrinxi, historiam tantum, quod petebat, edisserens. Tum ibi adjungit Præfationem Opusculo adjunctam ad Amabilem, ex qua partem huc transfero: Huc usque papa Amabilis, columen caritatis & nomen, ac mihi omnium, quos terra genuit, amantissime, per litteras flagitabas, ut tibi decem visiones, quæ in Isaia obscurissimæ sunt, historica expositione dissererem: & omissis nostrorum Commentariis, qui varias opiniones sequuti, multa volumina condiderunt, Hebraicam panderem veritatem: meque retrectantem, & molestissimum explanationis genus in tempus aliud differentem, sæpissime commonebas. Hoc autem anno misisti filium nostrum Heraclium diaconum, qui me manu conserta in jus vocaret, & promissum per momenta exigeret. Impetravit igitur præsens Heraclius, quod iteratis litteris obtinere necdum potuerat Amabilis.

[576] [Amabili episcopo petente, & anno 397:] Jam vero ex Heraclio diacono colligitur, Amabilem fuisse episcopum in Pannonia aut Dalmatia. Nam Heraclius diaconus ad Hieronymum pertulit litteras Castrutii Pannonii, inferius memorandas. De tempore illius Opusculi ex allegatis verbis solum habemus, scriptum fuisse pluribus annis ante Commentarios in Isaiam, circa annum 408 figendos, & aliquot saltem annis post Translationem Prophetarum ex Hebræo, anno 391 aut 392 absolutam, cum hæc debuerit Amabili innotescere, antequam illud Opusculum petiit; diuque petierit, antequam idem obtineret. Porro propius tempus scripti illius Opusculi innotescit ex Epistola Sancti 71 (alias 28) ad Lucinium, in qua num. 7 scribit: Ego … misi … & codicem, hoc est, decem Visiones Isaiæ valde obscurissimas, quas nuper historica explanatione disserui. Nam hanc ad Lucinium Epistolam Sanctus scripsit anno 398, ut certo argumento ad eam probabo. Meminit etiam de illo suo Opusculo in Epistola 72 ad Vitalem presbyterum num. 4, ubi ait: Juxta Prophetiam Isaiæ, quam inter decem Visiones nuper interpretatus sum. At hæc verba pro chronotaxi non juvant. Verum cum Epistola ad Lucinium scripta sit in Quadragesima anni 398, vix dubium est, quin Visiones Isaiæ, quas nuper expositas dixit, spectent ad annum 397, ut habet Vallarsius. Tillemontius art. 63 dictum Hieronymi Opusculum cum Epistola ad Lucinium refert ad annum 394, sed sine ratione idonea, ut probabitur ad Epistolam. Ceterum in Præfatione ad historicam Visionum explanationem insinuat Amabili, mysticam interpretationem adjungendam esse; sed illam non adjunxit, nisi quando Isaiam totum exposuit.

[577] Dum autem Sanctus laudatum Opusculum Heraclio diacono ad Amabilem dedit perferendum, [scribit ad Castrutium Pannonium cæcum,] eidem commisit Epistolam 68 (alias 33) ad Castrutium in Pannonia habitantem. Erat Castrutius cæcus, & vel sic ad Hieronymum proficisci voluerat, veneratque ea intentione Cissam usque, ad mare Adriaticum haud dubie tunc sitam, etiamsi modo non satis nota sit illa civitas. Omnia hæc eruuntur ex laudata Epistola, quam sic inchoat Sanctus: Sanctus filius meus Heraclius diaconus mihi retulit, quod cupiditate nostri Cissam usque venisses; & homo Pannonius, id est, terrenum animal, non timueris Adriatici maris æstus, & Ægæi atque Ionii subire discrimina. Et nisi te pius fratrum retinuisset affectus, voluntatem opere complesses. Habeo itaque gratias, & in acceptum refero. In amicis enim non res quæritur, sed voluntas. Quia alterum ab amicis sæpe præbetur, alterum sola caritas tribuit. Simulque obsecro, ne imbecillitatem corporis, quam sustines, de peccato tibi existimes evenisse. Hanc opinionem refellit, & præclara dat monita, ut cæcitatem patienter toleret. In fine addit: Nos, licet hoc anno non veneris, tamen non desperamus adventum tuum. Quod si sanctus diaconus (Heraclius) portitor litterarum tuis rursum amplexibus fuerit irretitus, &, illo comitante, huc veneris, libenter suscipiam, dispensationis moram magnitudine fœnoris duplicari.

[578] Ex ultimis hisce verbis Vallarsius & Tillemontius suspicantur, [& ad Vitalem presbyterum,] Heraclium diaconum sequenti anno rediisse ad S. Hieronymum, & tunc attulisse litteras Vitalis presbyteri, ad quas Sanctus respondit per Epistolam 72 (alias 132) ad Vitalem presbyterum, & hanc idcirco figunt uno anno serius. Res mihi videtur ambigua; nec video, cur Hieronymus non potuerit eodem anno ad Vitalem scribere. Certe verba illa: Juxta Prophetiam Isaiæ, quam inter decem visiones nuper interpretatus sum: non cogunt ad sequentem annum respicere. Nam prophetia, de qua ibi loquitur Hieronymus, erat secunda Visio inter decem, ut vox nuper optime congruat tempori, quo scribebat Epistolam, si hanc statim scripsit post expositas Visiones, & una cum illis in Pannoniam aut Dalmatiam misit. Quidquid autem sit de anno scriptæ Epistolæ, ratio scribendi erant quæstiones difficiles a Vitale presbytero propositæ, videlicet: Quare Salomon & Achaz undecim annorum filios genuisse dicantur; ut chronologi ex subductione annorum, de quibus Scriptura variis locis agit, inferendum esse credebant. At in secundo responso Hieronymus ostendit, posse exponi eo modo Scripturam, ut majoris ætatis fuerint, dum generare cœperunt, nimirum si uterque ante mortem patris regnare cum patre cœperit.

[579] [a quo manuscula acceperat, & cui sua vicissim miserat.] Præterea Vitalis & Amabilis munuscula ad Hieronymum miserant & litteras, de quibus Sanctus ita exorditur: Zenon nauclerus, per quem mihi dicis tuæ sanctitatis litteras esse transmissas, unam tantum & brevem epistolam beati papæ Amabilis reddidit, solita munuscula continentem. Satisque miror, quid causæ fuerit, ut, quum in benedictionibus & tuis & illius perferendis fidelis exstiterit, in reddenda epistola negligens comprobetur. Neque enim te falli arbitror discipulum veritatis, nisi forte Græco homini Latinus sermo inter chartulas oberravit. Itaque ad secundam rescribo epistolam, quam mihi sanctus filius meus Heraclius diaconus reddidit. Deinde in fine: Munuscula a te missa libenter suscepi, & impendio precor, ut in amore, quo nos appetere cœpisti, ad finem usque perdures. Non enim cœpisse, sed permansisse virtutis est. Nostra vicissim, per Desiderium missa, suscipe. Editor de Desiderio in margine observat, Puta Aquitanum presbyterum. At necdum inveni, Desiderium Aquitanum umquam in Palæstina fuisse. Cum autem Desiderius sit nomen multorum, non videtur divinandum, quis ille fuerit. Quisquis munuscula acceperit perferenda, videntur illa missa ante hanc Epistolam, quam probabilius anno 397 tulit Heraclius diaconus.

§ XXXV. Ad Fabiolam, quam ante in Palæstina viderat, scribit de Veste Sacerdotali, ad Principiam de Psalmo 44, ad Pammachium de obitu Paulinæ.

[Fabiola, pietati addicta, venit in Bethleem,] Non paucas eodem anno 397 Romam Epistolas misisse videtur S. Hieronymus, easque prolixas & eruditas. Ex his primam recenseo Epistolam 64 (alias 128) ad Fabiolam de Veste sacerdotali. Erat Fabiola nobilissima matrona, ut liquet ex ejus Epitaphio, sive ex Hieronymi Epistola 77 (alias 30) ad Oceanum; sed sortita fuerat maritum, multis vitiis depravatum, eoque relicto, secundum duxerat. Hoc factum non excusat, sed condemnat Hieronymus; licet nonnulla afferat ad eam ex ignorantia utcumque excusandam. Verum Fabiola ipsa post mortem secundi mariti nuptias istas damnavit, & publica pœnitentia, ut fuse enarrat Hieronymus, peccatum suum eluit. Postea vero se totam pietatis & misericordiæ operibus dedit. Unde repente & contra opinionem omnium Jerosolymam navigavit, inquit Sanctus in laudata Epistola num. 7, ubi multorum excepta concursu, nostro (id est, monasterio S. Paulæ) usa est hospitio. Cujus societatis recordans, videor mihi adhuc videre, quam vidi. Jesu bone, quo illa fervore, quo studio intenta erat divinis voluminibus, & veluti quamdam famem satiare desiderans, per Prophetas, Euangelia, Psalmosque currebat, quæstiones & proponens, & solutas recondens in scriniolo pectoris sui! Nec vero satiabatur audiendi cupidine: sed addens scientiam, addebat dolorem: & quasi oleum flammæ adjiciens, majoris ardoris fomenta capiebat.

[581] Quodam die, quum in manibus Moysi Numeros teneremus, [Hieronymum de sacris Litteris consulens,] & me verecunde rogaret, quid sibi vellet nominum tanta congeries; cur singulæ tribus in aliis atque aliis locis jungerentur; quomodo Balaam ariolus sic futura Christi mysteria prophetarit, ut nullus propemodum Prophetarum tam aperte de eo vaticinatus sit; respondi, ut potui, & visus sum interrogationi ejus satisfacere. Revolvens ergo librum, pervenit ad eum locum, ubi catalogus describitur omnium mansionum, per quas de Ægypto egrediens populus pervenit usque ad fluenta Jordanis. Quumque causas quæreret & rationes singularum, in quibusdam hæsitavi, in aliis inoffenso cucurri pede, in plerisque simpliciter ignorantiam confessus sum. Tunc vero magis cœpit urgere; & quasi non mihi liceret nescire, quod nescio, expostulare, ac se indignam tantis mysteriis dicere. Quid plura? Extorsit mihi negandi verecundia, ut proprium ei Opus hujuscemodi disputatiunculæ pollicerer: quod usque in præsens tempus, ut nunc intelligo, Domini voluntate dilatum, reddetur memoriæ illius, ut sacerdotalibus prioris ad se voluminis induta vestibus, per mundi hujus solitudinem gaudeat se ad terram promissionis aliquando venisse. Hæc abunde insinuant, Fabiolam, quamdiu in Bethleem habitavit, sacris Litteris ab Hieronymo fuisse eruditam; & jam tum eidem promissam fuisse Epistolam de Mansionibus, de qua postmodum agetur, aliam vero de Veste sacerdotali prius missam esse.

[582] Mox insinuat Hieronymus, non multo tempore in Bethleem habitasse Fabiolam; [irruentibus vero in Syriam Hunnis, parato etiam ad fugam Hieronymo,] sed timore Hunnorum, qui anno 395 in Syriam irruperunt, Romam fuisse reversam. Verum, inquit, quod cœpimus, prosequamur. Quærentibus nobis dignum tantæ feminæ habitaculum, quum illa ita solitudinem cuperet, ut diversorio Mariæ (id est, Bethleem) carere nollet: ecce subito, discurrentibus nuntiis, Oriens totus intremuit &c. Tanti timoris causa erat irruptio Hunnorum, de quorum progressu, velocitate & crudelitate plura disserit. Cum autem Hunni non potuerint in Syriam pervenire, nisi provecto anno 395, utpote quos eodem anno ex regionibus multum dissitis, advocavit proditor Ruffinus, verisimile fit, Fabiolam eodem anno 395 in Palæstinam venisse, satisque certum est, inde anno 395 discessisse. Hieronymus quoque & S. Paula ad fugam se præparabant, ac verisimiliter ad civitatem aliquam maritimam se contulerant. Nam de his ita loquitur: Tunc & nos compulsi sumus parare naves, esse in littore, adventum hostium præcavere, & sævientibus ventis, magis barbaros metuere, quam naufragium, non tam propriæ saluti, quam virginum castimoniæ providentes. Non discesserunt tamen Hieronymus & Paula cum suis, quod Hunni non penetrarent in Palæstinam, habitationemque suam in Bethleem illi vehementer amarent; sed Fabiola ultimum discrimen non exspectavit.

[583] Audiamus Hieronymum, qui ita habet: Nos in Oriente tenuerunt jam fixæ sedes, [discedit, Sanctumque per litteras convenit:] & inveteratum sanctorum locorum desiderium. Illa, quæ tota in sarcinis erat, & in omni urbe peregrina, reversa est ad patriam, ut ibi pauper viveret, ubi dives fuerat; manens in alieno, quæ multos prius hospites habuit… Nos hoc tantum dolemus, quod pretiosissimum de sanctis locis monile perdidimus. Recepit Roma, quod amiserat &c. Reditus ille Fabiolæ figendus est anno 395, ut jam monui; sed verisimiliter discessit sub finem anni, ut fortasse Romam non venerit ante annum sequentem. Deinde vero litteras ad Hieronymum misit, quibus petebat, ut sibi exponeret vestes sacerdotales. Nam in Epistola, de qua agimus, Sanctus num. 8 ita habet: Compulisti me, Fabiola, litteris tuis, ut de Aaron tibi sacerdotio scriberem & vestimentis. Ego plus obtuli, ut de cibis & primitiis sacerdotum, & de observatione pontificis præfatiunculam struerem. Egressa de Sodomis, & ad montana festinans, non vis habitare in parva urbe Segor. Transcendens proselytos, præteris Israëlitas, dimittens Leviticum gradum, & præpete penna transvolans sacerdotes, ad pontificem venis. Sed dum vestes ejus & Rationale pectoris diligenter inquiris, nostra tibi displicuere consortia. Et tu quidem optato frueris otio, & juxta Babylonem Bethleemitica forsan rura suspiras. Nos in Ephrata, tandem pace reddita, vagientem de præsepe audimus Infantem, & querimonias ejus ac voculas ad tuas aures cupimus pervenire. Ultimis hisce verbis modeste invitat Fabiolam, ut redeat.

[584] [ei vero mittit Hieronymus Epistolam de veste sacerdotali.] Quod ait de pace reddita Hieronymus, duplici modo potest intelligi, nimirum de recessu Hunnorum ex Oriente, qui anno 396 aut 397 discesserunt; aut etiam de pace inter Hieronymum & Joannem Hierosolymitanum composita; nam inter hos erat dissensio, quando Fabiola erat in Palæstina. Si utramque pacem insinuare voluerit Hieronymus, quod minus est probabile; Epistola scripta est serius, si solum primam, potuit dari vergente ad finem anno 396 aut anno 397, quod probabilius apparet. Quidquid sit de anno, prolixam plenamque eruditione Epistolam Sanctus concludit his verbis: Hæc ad unam lucubratiunculam, quum jam funis solveretur a littore, & nautæ crebrius inclamarent, propero sermone dictavi, quæ memoria tenere poteram, & quæ diuturna in rationali pectoris mei lectione congesseram; satis intelligens, magis me loquendi impetu, quam judicio scribentis fluere, & more torrentis turbidum proferre sermonem. Fertur in indice Septimii Tertulliani liber de Aaron vestibus, qui interim usque ad hanc diem a me non est repertus. Si a vobis propter celebritatem Urbis fuerit inventus, quæso, ne meam stillam illius flumini comparetis. Non enim magnorum virorum ingeniis, sed meis sum viribus æstimandus. Ita humiliter Sanctus. Quod vero ait de una lucubratiuncula, rursum de stylo solum intelligendum. Dictavit velociter, sed postquam diuturna lectione ad erudita dictandum se paraverat. Adeo non contempsit diu post hanc Epistolam, ut & librum vocaverit, & ad eum lectores remittat, scribens in Ezechielem lib. 13 in cap. 44 ℣ 17 & 18, ubi sic habet: De sacerdotalibus vestibus in Exodo plenius scriptum est: & nos olim edidimus librum, ad cujus interpretationem diligens mittendus est lector. De Fabiolæ Epitaphio, aliisque agetur suo loco.

[585] [Principiæ virgini explicat Psalmum 44,] Epistolam 65 (alias 140) ad Principiam virginem probabili admodum ratione Vallarsius refert ad annum 397, licet Tillemontius art. 85 respexerit ad initium anni sequentis. Continet Explanationem Psalmi 44, cujus initium est: Eructavit cor meum verbum bonum. Habitabat Principia virgo Romæ cum S. Marcella, quam Hieronymus maximi faciebat, ut per Marcellam virtutes ejus Hieronymo innotuisse videantur, ipsaque fiduciam acceperit Sancti scripta petendi. Petiit autem interpretationem Psalmi jam memorati, & totius Cantici canticorum. Primum interim accepit, secundum promisit Hieronymus, prolixam Epistolam ita concludens: Quando & tu, o filia Principia, Sanctorum mixta choro inter virgines duceris ad Regem, & ex domibus eburneis delectabis Sponsum in honore tuo, tunc recordare & mei, qui hujus Psalmi tibi, Domino revelante, intelligentiam tribui, & dicito: Memor ero nominis tui; ut, quæ partem intellexisti carminis, si vita comes fuerit, & totum Canticum canticorum intelligas.

[586] Promissam hic Cantici canticorum interpretationem commemorat S. Hieronymus in Præfatione ad Matthæum, [eique promittit Explanationem Cantici canticorum.] quem circa Pascha anni 398 exposuit, ita scribens Eusebio Cremonensi, in Occidentem proficiscenti: Obsecro, ut … & des exemplaria, quum Romam veneris, virgini Christi Principiæ, quæ me rogavit, ut in Canticum canticorum scriberem, a quo opere exclusus ægrotatione diuturna, spem in futurum distuli; hac te lege constringens, ut, si tu ei ad te scripta subtraxeris, illa quoque armariolo sibi postea scribenda concludat. Ex his certum fit, Epistolam 65 ad Principiam saltem ante annum 398 fuisse scriptam, cum in ea de morbo suo non meminerit Hieronymus, morbusque ille circa initium anni 398, ut suo loco probabo, fuerit inchoatus. Cum autem prima dilatio Cantici non videatur orta ex morbo, sed ut alia interim perficeret Hieronymus; non æque clarum fit, qua parte anni 397 Epistola fuerit dictata. Orditur Sanctus Epistolam a defensione sua, quod interdum scriberet ad mulieres. Scio me, Principia in Christo filia, inquit, a plerisque reprehendi, quod interdum scribam ad mulieres, & fragiliorem sexum maribus præferam, & idcirco debeo primum obtrectatoribus meis respondere, & sic venire ad disputatiunculam, quam rogasti. Hac occasione multas ex sacris Litteris colligit præclaras mulieres, & ex viventibus Romæ breviter laudat SS. Marcellam & Asellam.

[587] Ad eumdem annum 397 Vallarsius recte revocat Epistolam 66 (alias 26) ad Pammachium de Obitu Paulinæ conjugis, [Pammachio de obitu Paulinæ scribit] sed ad posteriorem illius anni partem. Tillemontius art. 95 & Nota 60 eam figit anno 399, aut sub finem anni 398, idque solum, quia S. Hieronymus non adeo accuratus est in chronotaxi, ut ubique stricte sit sequendus, inquit. Verum qui sexcenties Hieronymum negligentiæ in chronotaxi perperam accusat, ut jam observavit Vallarsius, ipse frequenter a recta chronotaxi recedit. Ratio autem figendi hanc Epistolam sub finem anni 397, habetur ex Epistola 77, sive ex Epitaphio Fabiolæ, ubi Sanctus initio recenset Epistolas in laudem defunctorum eo usque scriptas, ita ordiens: Plures anni sunt, quod super dormitione Blæsillæ Paulam venerabilem feminam, recenti adhuc vulnere, consolatus sum. Quartæ æstatis circulus volvitur, ex quo ad Heliodorum episcopum Nepotiani scribens Epitaphium, quidquid habere potui virium, in illo tunc dolore consumpsi. Ante hoc ferme biennium Pammachio meo pro subita ægrotatione Paulinæ, brevem Epistolam dedi, erubescens ad disertissimum virum plura loqui, & ei sua ingerere, ne non tam consolari amicum viderer, quam stulta jactantia docere perfectum. Ex hisce verbis primum figenda epocha hujus ipsius Epistolæ. Hoc paucis ita facio. Epitaphium Nepotiani certis argumentis fixum est sub initium anni 396, aut certe ante æstatem dicti anni. Ab eo igitur tempore quartæ æstatis circulus volvebatur anno 399: nam prima æstas erat anni 396. Scriptum itaque est Epitaphium Fabiolæ in æstate anni 399.

[588] [sub finem anni 397, quando Paulinianum] Atqui Epistola ad Pammachium de Obitu Paulinæ præcessit ferme biennium, ut ex solo hoc loco figenda videatur ad finem æstatis vel in autumno anni 397, & commode differri nequeat usque ad initium anni 398, multo minus usque ad Pascha illius anni. Præterea, cum ab initio anni 398 diuturno morbo laboraverit Hieronymus, & de morbo suo in Epistola non meminerit, hoc etiam indicio colligitur, Epistolam sub finem anni 397, sive ante morbum fuisse datam. Habet tamen in fine Epistolæ aliquid, quod primo intuitit me dubium fecit, quodque objici potest. Verba infra uberius dabo. Compulsi sumus, inquit Sanctus, fratrem Paulinianum ad patriam mittere, ut semirutas villulas … venderet &c. Jam vero lib. 3 contra Rufinum num. 24 Hieronymus dicere videtur, Paulinianum una cum Eusebio Cremonensi profectum esse in Italiam anno uno, postquam eo profectus erat Rufinus. Cum autem iter illud non videatur suscepisse Rufinus, nisi circa ver anni 397; consequenter iter Pauliniani æque ac Eusebii differendum videtur usque ad Pascha anni 398. Verba Hieronymi, quibus respondit Rufino conquerenti, quod æmulos post se in Occidentem misisset, hæc sunt: Vincentius, Paulinianus, Eusebius, Ruffinus presbyteri: quorum Vincentius multo tempore ante vos Romam venit: Paulinianus & Eusebius post annum vestræ navigationis profecti sunt: Ruffinus in causa Claudii post biennium missus. Hæc verba, inquam, persuadere possunt minus attentis, Paulinianum simul cum Eusebio profectum esse anno 398.

[589] [fratrem suum misit in patriam.] At considerandum est primo, in Epistola ad Pammachium de solius Pauliniani itinere loqui Hieronymum, non de Eusebio, quem simul nominasset, si una iter illud suscepisset: secundo, ad patriam, sive in Pannoniam missum fuisse Paulinianum; at Eusebium recta Romam navigasse, ut constat ex Præfatione in Matthæum. Quare certum est, duos illos nec simul profectos, nec idem iter suscepisse. Itaque ubi Hieronymus dicit, Paulinianus & Eusebius post annum, integer fere annus de Eusebio intelligendus est, de Pauliniano, qui ante finem anni 397 ex Palæstina discessit, aut annus incompletus, puta septem aut octo menses post iter Rufini, intelligi potest, aut etiam annus completus, si Hieronymus respexerit ad tempus, quo, absolutis in Pannonia negotiis, in Italiam profectus est Paulinianus. Hoc sensu, quo ad querelam Rufini optime respondebat, verisimiliter usus est Hieronymus. Dicebat Rufinus: Accusatores post me Romam misisti. Respondet Sanctus, id falsum esse, hasque allegat rationes. Vincentius antea profectus: Paulinianus & Eusebius, alter ex Pannonia, alter ex Palæstina post annum; Ruffinus, alius ab Aquileiensi, post biennium. Ita congrue loqui poterat Hieronymus, quia Rufinus non conquerebatur de itinere Pauliniani in Pannoniam; sed solum de amicis Hieronymi, qui Romam venerant. Hæc sufficiunt ad respondendum difficultati, etiamsi pro certo habere velimus, Rufinum non esse Romam profectum ante annum 397.

[590] [In hac Epistola Paulinam paucis celebrat,] Causa scribendi illam Epistolam erat obitus Paulinæ, conjugis S. Pammachii, quem super eo consolatur, sed biennio post, cum sub initium dicat, se importune per biennium tacuisse. Tacuerat, opinor, Hieronymus, quod nullus Epitaphium Paulinæ initio petiisset, ejusque cum Pammachio amicitia necdum altas egisset radices, utpote recenti litterarum commercio nata, quando obiit Paulina. Deinde vero, crescente quotannis amicitia inter Hieronymum & Pammachium, Paulinam conjugem ejus defunctam, S. Paulæ filiam, S. Eustochii sororem, ita laudare voluit, ut multo plura proferat in laudem SS. Paulæ & Eustochii, & maxime S. Pammachii, qui monasticam piissimamque vitam erat amplexus. At non solum laudat Pammachium, sed multis etiam ad perfectiora hortatur, eidemque præclara vivendi suggerit documenta.

[591] Post multa, quæ prætermitto, num. 13 virum nobilissimum ditissimumque exemplo Paulæ & Eustochii ad humilia ministeria excitat, [pluribus vero Pammachium ad pietatem hortatur.] hæc scribens: Quod patritii generis primus inter primos monachus esse cœpisti, non sit tibi tumoris, sed humilitatis occasio, scienti Filium Dei factum filium hominis. Quantumquumque te dejeceris, humilior Christo non eris. Esto, incedas nudis pedibus, fusca tunica vestiaris, æqueris pauperibus, inopum cellulas dignanter introëas, cæcorum oculus sis, manus debilium, pes claudorum; ipse aquam portes, ligna concidas, focum exstruas: ubi vincula? ubi alapæ? ubi sputa? ubi flagella? ubi patibulum? ubi mors? Et quum omnia, quæ dixi, feceris, ab Eustochio tua Paulaque vinceris, si, non opere, at certe sexu. Tum harum humilia ministeria refert. Verba data sunt ad XXVIII Septembris in S. Eustochio num. 36. Hæc ostendunt, quanta libertate Sanctus occasiones quaslibet captaret hortandi ad perfectiora.

[592] Ceterum in eadem Epistola declarat, qua de causa Paulinianum fratrem misisset in patriam, [Ex venditione bonorum paternorum Sanctus] ita scribens: Nos in ista provincia ædificato monasterio (sumptibus S. Paulæ,) & diversorio propter exstructo (ejusdem pecunia, quantum existimo,) ne forte & modo Joseph, cum Maria in Bethleem veniens, non inveniat hospitium, tantis de toto orbe confluentibus turbis obruimur monachorum, ut nec cœptum opus deserere, nec supra vires ferre valeamus. Unde, quia pene nobis illud de Euangelio contigit, ut futuræ turris non ante supputaremus expensas, compulsi sumus fratrem Paulinianum ad patriam mittere, ut semirutas villulas, quæ barbarorum effugerunt manus, & parentum communium census venderet, ne cœptum Sanctorum ministerium deserentes, risum maledicis & æmulis præbeamus. Hæc ædificia per S. Paulam exstructa fuisse primo triennio, quo cum S. Hieronymo habitavit in Bethleem, jam dictum est § 20. At verisimile est, crescente paulatim monachorum monacharumque numero, monasteria primum exstructa fuisse novis ædificiis augenda: certumque est, opes S. Paulæ, licet fuisset ditissima, quod partem maximam Romæ abdicasset, non suffecisse sumptibus, quos faciebat, tum pro monasteriis, tum in sublevanda pauperum inopia, tum in aliis piis operibus.

[593] Nam in Epitaphio Paulæ testatur Hieronymus num. 30, [succurrere nititur inopiæ monasteriorum suorum.] ne unum quidem nummum filiæ (Eustochio) derelictum; sed … magnum æs alienum: &… Fratrum (monachorum) & Sororum (monacharum) immensam multitudinem, quos sustentare arduum, & abjicere impium est. Ob hanc inopiam S. Hieronymus anno 397 Paulinianum misit in patriam, ut ex parentum suorum possessionibus venditis, quantum posset pecuniæ colligeret, eaque S. Paulam sublevaret. Non videtur ullam antea curam habuisse, quamdiu nimirum habitavit in Palæstina, ut quidquam lucraretur ex bonis paternis. Curam sustentandi monasteria susceperat S. Paula. Hujus opibus deficientibus, cum proximi consanguinei S. Hieronymi verisimiliter essent defuncti, Sanctus venditione paternorum bonorum succurrere voluit, quantum potuit. Fallitur Tillemontius, qui art. 52 Hieronymo attribuit alterius cujusdam monasterii & hospitalis ædificationem: neque enim ullum illius opinionis invenio indicium. Cum dicit nos, Paulam intelligit, seque adjungit, quia illam suo consilio semper direxerat.

§ XXXVI. Sanctus anno 398 post morbum diuturnum scribit ad Lucinium, tum in Euangelium Matthæi, & aliquot Epistolas ad varios.

[Sanctus Lucinio, missis notariis, omnia] Primum Sancti Opus anno 398, quo diu ægrotavit, videtur fuisse translatio trium librorum Salomonis, de qua egi num. 457 & 458. Secuta est Epistola ad Lucinium, tum breves Commentarii in Euangelium S. Matthæi, quos Romam discessurus flagitavit S. Eusebius Cremonensis. De morbo commodius dicam post Opuscula, in quibus de eo fit mentio. Ratio scribendi ad Lucinium Hispanum erat, quod Lucinius ipse ad Hieronymum prior scripsisset, missisque sex notariis ad exscribendum, omnia Sancti Opera studiose postulasset. Refert illud Hieronymus in Epistola 75 (alias 29) ad Theodoram Lucinii viduam, post hujus mortem scripta, num. 4, hæc in ejus laudem scribens: Quo ille desiderio Opuscula nostra flagitavit, & missis sex notariis, (quia in hac provincia Latini sermonis scriptorum penuria est) describi sibi fecit, quæquumque ab adolescentia usque in præsens tempus dictavimus! Addit modeste: Non nos honoravit, qui parvuli & minimi Christianorum omnium sumus, sed Christum, qui honoratur in fervis suis.

[595] [ejus Opera, etiam translata, petenti] Ex ipsa vero Epistola 71 (alias 28) ad Lucinium, de qua agimus, intelligimus, Lucinium petiisse etiam omnia Opuscula, quæ ex alio sermone Hieronymus in Latinum transtulerat, falsoque deceptum rumore credidisse, aliqua a Sancto translata, quæ is numquam transtulerat. Hac de causa Hieronymus num. 5 generatim recenset Opera a se translata, hæc scribens: Porro Josephi libros, & sanctorum Papiæ & Polycarpi volumina, falsus ad te rumor pertulit a me esse translata, quia nec otii mei, nec virium est, tantas res eadem in alteram linguam exprimere venustate. Origenis & Didymi pauca transtulimus, volentes nostris ex parte ostendere, quid Græca doctrina retineret. Canonem Hebraicæ veritatis, excepto Octateucho, quem nunc in manibus habeo, pueris tuis & notariis dedi describendum &c. Addit de emendatis Septuaginta interpretibus & Novo Testamento verba jam ante suis locis recitata.

[596] [ea benigne concedit. & pro munusculis] De Opusculis suis per notarios Lucinii exscriptis hæc Sanctus præmittit: Opuscula mea, quæ non sui merito, sed bonitate tua desiderare te dicis, ad describendum hominibus tuis dedi, & descripta vidi in chartaceis codicibus: ac frequenter admonui, ut conferrent diligentius & emendarent. Ego enim tanta volumina præ frequentiæ commeantium & peregrinorum turbis relegere non potui, &, ut ipsi probavere præsentes, longo tentus incommodo, vix diebus. Quadragesimæ, quibus ipsi proficiscebantur, respirare cœpi. Unde si paragrammata repereris, vel minus aliqua descripta sunt, quæ sensum legentis impediant, non mihi debes imputare, sed tuis, & imperitiæ notariorum librariorumque incuriæ, qui scribunt, non quod inveniunt, sed quod intelligunt; & dum alienos errores emendare nituntur, ostendunt suos.

[597] Miserat etiam Lucinius aliquot munuscula Hieronymo, [manuscula mittit,] cui Sanctus alia similiter mittit, de his num. 7 ita scribens: Duo palliola & amphimallum de tuis usibus vel utenda, vel Sanctis danda suscepi. Ego insignia paupertatis, & quotidianæ symbola pœnitentiæ, tibi & sorori tuæ (id est, Theodoræ conjugi, quam pro sorore cœperat habere, omisso conjugii usu) misi, quatuor ciliciola, apta proposito & usibus vestris: & codicem, id est, decem Visiones Isaiæ valde obscurissimas, quas nuper historica explanatione disserui, ut quotiesquumque mea Opuscula videris, toties Amici dulcissimi recordatus, navigationem, quam parumper distuleras, pares. Quæri hic potest, cur unum Opusculum Sanctus inter munuscula sua recenseat, non item alia omnia. Non alia, opinor, est ratio, quam quod id ipse per suos librarios exscribendum curasset, alia vero omnia a notariis Lucinii exscripta essent.

[598] Ex allegatis verbis ulterius liquet, voluisse Lucinium ad Hieronymum proficisci, [eumdemque ad se invitat:] idque etiam innotescit ex laudata ad Theodoram Epistola, ubi de Lucinio defuncto ait: Quem in brevi tempore huc venturum credebam. Hinc post allegata superius verba subjungit amicissime: Et quia non est in homine via ejus, & a Domino gressus hominis diriguntur, si forte, (quod procul absit) aliquid fuerit impedimenti, quæso, ut quos caritas jungit, terrarum longitudo non separet: & absentem Lucinium nostrum, semper præsentem litterarum vicissitudine sentiamus. Ab initio etiam & per totam Epistolam multum amoris erga Lucinium exhibet, moreque suo præclara miscet monita, atque ardenter hortatur, ut in bene cœptis constanter perseveret.

[599] De tempore, quo Epistola hæc scripta est, nullum mihi est dubium. [Epistola anno 398 data in Quadragesima:] Adeo omnia insinuant, anno 398 in Quadragesima scriptam esse. Nam ex Præfatione in Matthæum constat, Hieronymum ab initio anni 398 ægrotasse, & in Quadragesima utcumque convaluisse, ut supra dicitur, vix diebus Quadragesimæ, quibus ipsi proficiscebantur, respirare cœpi. Itaque, cum non innotescat ullus Sancti morbus, quo annis præcedentibus laborasset, necessario respiciendum est ad Quadragesimam anni 398. Accedit, quod dicat, Translationem ex Hebræo absolutam, excepto Octateucho, id est, septem primis sacræ Scripturæ libris & Esther. At libri Paralipomenon certo translati non sunt ante annum 396 aut 397, ut probatum est num. 454. Tillemontius art. 63 Epistolam ad Lucinium sine ulla ratione referre vult ad annum 394. Sine ulla ratione, inquam: neque enim aliud affert, quam quod de Origene & Didymo male non loquatur, dum dicit, Origenis & Didymi pauca transtulimus &c.; creditque, post ortas de Origenis erroribus controversias non ita de Origene & Didymo locuturum fuisse Hieronymum. Verum nulla plane est ea observatio: quod enim ibi de Origene & Didymo dicit Hieronymus, non timuisset similiter dicere post annos decem aut viginti.

[600] Præterea quod habet in Præfatione ad decem Isaiæ Visiones, quarum Explanationem mittit Lucinio, satis probat, non multum Origeni addictum fuisse Hieronymum, [quod sine ulla ratione negatum est.] dum illa scribebat. Sic enim loquitur: Quid igitur faciam? Subeamne opus, in quo viri eruditissimi sudaverunt? Origenem loquor & Eusebium Pamphili, quorum alter liberis allegoriæ spatiis evagatur, &, interpretatis nominibus singulorum, ingenium suum facit Ecclesiæ sacramenta, alter historicam expositionem titulo repromittens, interdum obliviscitur propositi, & in Origenis scita concedit. Hoc loco & Origenem & Eusebium, notissimum Arianum, vocat eruditissimos; & simul utrumque carpit, præcipue vero Origenem. Epistola ad Tranquillinum, inferius memoranda, luculenter ostendit, numquam omnia in Origene condemnasse Hieronymum, idque ibidem ulterius probabo. Idem liquebit ex verbis mox recitandis, quæ ipso anno 398 scripta sunt. Utrum vero S. Hieronymus umquam sic addictus fuerit Origeni, ut aliquot ejus errores probaret, investigabimus § 41.

[601] [Scribit eodem anno] Transeamus interim ad Commentarios in Matthæum, eodem anno circa Pascha dictatos, rogante Eusebio Cremonensi, qui navigaturus erat in Italiam. In Præfatione, præmissis multis de Euangeliis quatuor, Eusebium Sanctus ita alloquitur: Satisque miror, Eusebi dilectissime, cur Romam subito navigaturus, hanc tibi a me quasi sitarciam dari volueris, ut Matthæum breviter exponens, verbis stringerem, sensibus dilatarem. Si meminisses responsionis meæ, numquam in paucis diebus rem annorum peteres. Primum enim difficile est omnes legere, qui in Euangelia scripserunt. Deinde multo difficilius, adhibito judicio, quæ optima sunt, excerpere. Legisse me fateor ante annos plurimos in Matthæum Origenis viginti quinque Volumina, & totidem ejus Homilias, commaticumque interpretationis genus: & Theophili Antiochenæ urbis episcopi Commentarios: Hippolyti quoque martyris, & Theodori Heracleotæ, Apollinarisque Laodiceni, ac Didymi Alexandrini: & Latinorum Hilarii, Victorini, Fortunatiani Opuscula: e quibus etiamsi parva carperem, dignum aliquid memoria scriberetur. Origenem, quem anno 398 non poterat amplius sine reprehensione nominare, si credimus Tillemontio supra refutato, ex interpretibus Matthæi primum nominat.

[602] [Commentarios in Matthæum, cito dictatos:] Cum Hieronymo interim pergamus. At tu, inquit, in duabus hebdomadibus, imminente jam Pascha, & spirantibus ventis, dictare me cogis; ut, quando notarii excipiant, quando scribantur schedulæ, quando emendentur, quo spatio digerantur ad purum (hic additur in duobus Mss. minime cogites, ut dictio videtur exigere) maxime quum scias, me ita tribus mensibus languisse, ut vix nunc ingredi incipiam; nec possim laboris magnitudinem brevitate temporis compensare. Igitur, omissa auctoritate veterum, quos nec legendi nec sequendi mihi facultas data est, historicam interpretationem, quam præcipue postulasti, digessi breviter: & interdum spiritualis intelligentiæ flores miscui, perfectum opus reservans in posterum. Si autem mihi vita longior fuerit, aut tu in redeundo tua promissa compleveris, tunc nitar implere, quod reliquum est: immo jactis fundamentis, & ex parte constructis parietibus, pulcherrimum culmen imponam, ut scias, quid intersit inter subitam dictandi audaciam, & elucubratam scribendi diligentiam. Certe nosti, & mendacii mei erubescerem te testem vocare, quod præsens Opusculum tanta celeritate dictaverim, ut aliena magis legere, quam mea condere me putares. Nec hoc de arrogantia & fiducia ingenii dictum putes, sed quod ostendere tibi cupiam, quantum apud me valeas, qui periclitari magis apud doctos voluerim, quam tibi sedule postulanti quidquam negare. Unde obsecro, ut, si incomptior sermo est, & non solito lapsu fertur oratio, festinationi hoc tribuas, non imperitiæ. Hactenus Hieronymus, qui aliam Matthæi interpretationem verisimiliter numquam composuit, etsi id facere proponeret, quod cum aliis scribendis, tum vel maxime Prophetis interpretandis, postea semper fuerit occupatissimus.

[603] Quod vero ait de celeritate dictati hujus Commentarii, [tunc ab initio anni tribus mensibus ægrotavit;] non solum spectat ad ipsum dictandi actum, quem passim velociter promovebat Sanctus, sed etiam ad præparationem materiæ dictatæ. At considerandum est, ultra annos triginta Hieronymum studio Scripturarum fuisse occupatum, antequam dictaret in Matthæum, ideoque sensum litteralem, quem fere tantum explanat, Sancto fuisse perspectissimum. Varia Opuscula ante scripta in hoc Commentario assignat, ut suis locis est dictum. Quando sub finem vitæ in Jeremiam scripsit, in Præfatione ad Eusebium de Commentariis in Matthæum ita meminit: Ut Euangelicum virum Matthæo euangelistæ copules, quem ante annos plurimos strictis sensibus, te hortante, disserui. In Epistola 73 (alias 126) ad Evangelum de Matthæo post morbum explanato in fine ita meminit: Ego post longam ægrotationem vix in Quadragesimæ diebus febri carere potui, & quum alteri me Operi præpararem, paucos dies, qui supererant, in Matthæi expositione consumpsi, tantaque aviditate studia omissa repetivi, ut, quod exercitationi linguæ profuit, nocuerit corporis valetudini. Hisce ulterius confirmantur dicta de morbo Sancti, qui cessavit in Quadragesima. Cum autem duraverit tribus mensibus, cœptus est morbus circa initium anni 398. Aliud opus, ad quod se præparabat Sanctus ante Explanationem Matthæi, erat Translatio Pentateuchi ex Hebræo: nam in Epistola ad Lucinium de Octateucho, qui restabat transferendus, ait: Quem nunc in manibus habeo. Hoc videtur satis certum.

[604] Verum alia hic oritur dubitatio, nimirum an Sanctus in morbum fuerit relapsus, [sed annua ejus infirmitas ad aliud spectat tempus.] annuaque tunc laboraverit infirmitate, de qua fit mentio in Epistola 74 (alias 131) ad Ruffinum presbyterum, ab aliis distinctum. Ultra annum illa infirmitas continuata est: Epistola enim dictata est in lectulo, & post duodecim menses, quibus jugi languore confectus erat, antequam convaluerat. Vallarsius in Chronotaxi ad Epistolam 74 existimat, morbum istum a mense Decembri anni 397 usque ad Novembrem anni 398 continuatum, multaque disserit, ut hoc persuadeat. At ejus opinioni acquiescere nequeo, cum quod verba superius data, Ut … nocuerit corporis valetudini, non insinuent tantum valetudinis detrimentum, quantum fuisset morbus octo vel novem mensium, qui cum præcedente annuum fecisset morbum, tum quod alia habeamus S. Hieronymi scripta, eo ipso tempore figenda, quo diuturna illa ægrotatione laborasset, tum quod aliud simus inventuri tempus, quo tam diu ægrotasse nihilque scripsisse videtur Sanctus. Ad argumenta Vallarsii tunc commodius respondebo. Itaque pergo recensere Epistolas, quas ad annum 398 pertinere censeo.

[605] Inter has autem prima videtur laudata jam Epistola 73 ad Evangelum. Nam verba superius data, [Scribit ad Evangelum de Melchisedech,] Ego post longam ægrotationem vix in Quadragesimæ diebus febri carere potui &c., omnino insinuant, Epistolam eodem anno scriptam, & quidem non diu admodum post Commentarios in Matthæum. Ratio scribendi hæc erat. Miserat Evangelus ad Hieronymum scriptoris Anonymi Opusculum, qui probare nitebatur, Melchisedech, Gen. 14 aliisque locis memoratum, esse Spiritum sanctum; ardenterque petierat, ut Sanctus sententiam suam de Melchisedech ediceret. Fateor, inquit Sanctus, volui dissimulare sententiam… Sed rursum quum Epistolam legerem, & invenissem in extrema pagella, miris me obtestationibus adjuratum, ne spernerem precatorem; revolvi veterum libros, ut viderem, quid singuli dicerent, & tibi quasi de multorum consilio responderem. Deinde varias profert sententias, Origenisque & Didymi errorem, quo Melchisedech dicebatur angelus, ac post eruditam disputationem, qua hominem certo fuisse probat, ita contra Anonymum concludit: Habes, quæ audierim, quæ legerim de Melchisedech. Meum fuit citare testes: tuum sit de fide testium judicare. Quod si omnes repuleris, tuum certe spiritualem illum interpretem non recipies, qui imperitus sermone & scientia, tanto supercilio & auctoritate Melchisedech Spiritum sanctum pronuntiavit, ut illud verissimum comprobarit, quod apud Græcos canitur: “Imperitia confidentiam, eruditio timorem creat”.

[606] [ad Magnum oratorem de scriptoribus] Alia quæstio Hieronymo proposita est a Magno oratore Romano, sed Rufino instigante, ut certe Hieronymus existimavit. Respondit Hieronymus per Epistolam 70 (alias 84,) quæstionemque propositam num. 2 memorat, hæc scribens: Quod autem quæris in calce Epistolæ tuæ, cur in Opusculis nostris sæcularium litterarum interdum ponamus exempla, & candorem Ecclesiæ ethnicorum sordibus polluamus; breviter responsum habeto. Numquam hoc quæreres, nisi te totum Tullius possideret; si Scripturas sanctas legeres, si interpretes earum, omisso Volcatio, evolveres. Brevi hoc responso insinuat Sanctus, quæstionem videri propositam a Magno, ut excitaret Hieronymum ad laudes profanæ eloquentiæ. Tum sobrium sæcularium litterarum usum & auctoritate sacrarum Litterarum & antiquorum Patrum ac scriptorum etiam Hebræorum exemplo defendit. Ubi vero aliquot recensuerat num. 3 ait: Lege eos, & invenies nos comparatione eorum imperitissimos, & post tanti temporis otium (a lectione profanorum,) vix quasi per somnium, quod pueri didicimus, recordari.

[607] [profanis aliquando citandis.] Sub finem hæc addit: Quamquam ego illud magis reor, quod dictanti venit in mentem, non te ignorare, quod semper a doctis viris usurpatum est: sed per te mihi proponi ab alio quæstionem, qui forte propter amorem Historiarum Sallustii, Calpurnius cognomento Lanarius sit. Cui, quæso, ut suadeas, ne vescentium dentibus edentulus invideat, & oculos caprearum talpa contemnat. Per Calpurnium Hieronymus designat hominem perfidum, qui dolosa interrogatione utebatur ad nocendum. Cum autem postea Rufinus lib. 2 Invectivarum Hieronymo objecisset, quod uteretur verbis Horatii, Virgilii, Ciceronis, aliorumque Gentilium, idque verbis acerbissimis tamquam grande crimen exaggerasset; Hieronymus bruta illa Rufini fulmina risu magis excepit, quam serio, ita respondens lib. 1 contra Rufinum num. 30: Nimirum iste est Sallustianus Calpurnius, qui nobis per Magnum oratorem non magnam moverat quæstionem, cui libello brevi (id est, hac ipsa, de qua agimus, Epistola) satisfecimus. Ex hoc loco colligitur, Epistolam ad Magnum anno 398 datam esse. Nam, ut postea dicetur, Rufinus Romam venit anno 397, indeque discessit anno 398. Non poterat autem suspicari Hieronymus, id Magno suggestum a Rufino, postquam Rufinus Roma discesserat, ut etiam observavit Vallarsius.

[608] Eodem rursum anno 398 scriptam existimo Epistolam 62 (alias 76) ad Tranquillinum, [Rogatus a Tranquillino, exponit,] qui aliam Hieronymo proposuerat quæstionem, nimirum de Origene, de cujus doctrina Romæ mota erat controversia. Vallarsius hanc maluit figere anno 396 aut 397. Verum ipsa quæstio proposita mihi persuadet, non esse scriptam ante 398: nam hoc anno Romæ vulgari cœpit Opus Origenis de Principiis, Latine redditum a Rufino. Hujus autem Operis vulgatione hæresis Origeniana Romæ spargi cœpit: eique continuo multi se opposuerunt. Itaque anno 398 congruunt omnia, quæ leguntur in laudata Epistola, & hæc potius ad sequentem differenda esset, quam ante 398 figenda. Jam vero prima Epistolæ verba solum indicant amicitiam Hieronymi & Tranquillini. At num. 2 quæstio insinuatur, ejusque occasio his verbis: Quod dicis, Origenis multos errore deceptos, & sanctum filium meum Oceanum illorum insaniæ repugnare, & doleo simul & gaudeo; dum aut supplantati sunt simplices, aut ab erudito viro errantibus subvenitur.

[609] Et quia meæ Parvitatis quæris sententiam; utrum secundum fratrem Faustinum penitus respuendus sit, [quo modo legenda sint Opera Origenis,] an secundum quosdam legendus ex parte; ego Origenem propter eruditionem sic interdum legendum arbitror, quomodo Tertullianum, Novatum, Arnobium, Apollinarium, & nonnullos ecclesiasticos scriptores Græcos pariter & Latinos, ut bona eorum eligamus, vitemusque contraria, juxta Apostolum dicentem: “Omnia probate, quod bonum est, tenete”. Cæterum qui vel in amorem ejus nimium vel in odium stomachi sui pravitate ducuntur, videntur mihi illi maledicto Prophetico subjacere: “Væ his, qui dicunt bonum malum, & malum bonum; qui faciunt amarum dulce, & dulce amarum”. Nec enim propter doctrinam ejus prava suscipienda sunt dogmata, nec propter dogmatum pravitatem, si quos Commentarios in Scripturas sanctas utiles edidit, penitus respuendi sunt. Quod si contentiosum inter se amatores ejus & obtrectatores funem duxerint, ut nihil medium appetant, nec servent modum; sed totum aut probent aut improbent; libentius piam rusticitatem, quam doctam blasphemiam eligam. Hæc magno cum judicio Hieronymus anno 398, aut fortasse sequenti, quo similia etiam scripsit S. Paulino, ut videbimus.

[610] Cassiodorus lib. Institutionis cap. 1 Epistolam S. Hieronymi laudat, [Hieronymum sequitur Cassiodorus.] & sententiam sequitur, ita scribens: Sed quemadmodum legi debeat (Origenes) in Epistola, quam scripsit ad Tranquillum, S. Hieronymus probabiliter indicavit, ut nec studiosos ab ejus necessaria lectione removeat, nec iterum incautos præcipitet ad ruinam. Quem quidem non immerito more anethi habendum esse dixerunt; qui dum sacrarum condiat pulmentaria Litterarum, ipse tamen decoctus exsuccatusque projicitur. De quo conclusive dictum est: Ubi bene, nemo melius; ubi male, nemo pejus. Et ideo caute sapienterque legendus est, ut sic inde succos saluberrimos assumamus, ne pariter ejus venena perfidiæ, vitæ nostræ contraria, sorbeamus. Hæc pluribus explicare pergit Cassiodorus, accurate sequens S. Hieronymi sententiam, quæ etiam hoc tempore non displicebit eruditis. Alias Epistolas, a Vallarsio ad annum 398 relatas, aut jam memoravi, aut suis locis memorabo.

§ XXXVII. Examinatur discordia, quæ fuit inter Joannem Hierosolymitanum & S. Hieronymum S. Epiphanio faventem contra Joannem.

[Gravis discordia nata in Palæstina,] Ordo temporis nos eo perduxit, ut exponenda sit diuturna controversia, quæ inter S. Epiphanium & Joannem Hierosolymitanum antistitem exorta est, & quæ ad S. Hieronymum pervenit, quod S. Epiphanio contra Joannem Hierosolymitanum suffragaretur. Nam liber contra Joannem Hierosolymitanum, qui sub finem illius contentionis ab Hieronymo scriptus est, figendus est probabilius sub finem anni 398, & certe nequit probabiliter figi post annum 399, neque ante 398, ut inferius probabo. Hujus quoque dissensionis causa exstant duæ S. Hieronymi Epistolæ ad Theophilum Alexandrinum, de quibus necdum memini, quia hoc loco sunt commemorandæ. Ut res tota clarius examinetur, nonnulla prius veniunt observanda. Venerat S. Hieronymus in Palæstinam circa initium anni 386, & post peregrinationem ad sancta loca & in Ægyptum, in æstate ejusdem anni sedem cum S. Paula fixerat in Bethleem, quod oppidum erat diœcesis Hierosolymitanæ. Circa idem tempus episcopatum Hierosolymitanum adeptus est Joannes, eumque administravit multis annis post controversias, de quibus agimus. Dicitur in juventute ante episcopatum non abhorruisse ab Arianis & Macedonianis, quod non examino, utpote minime necessarium ad propositum nostrum. Idem postea, ut videbimus, suspectus fuit de nimio amore aut certe indulgentia in Pelagium hæresiarcham, ut minus mirandum sit, quod medio inter illa tempore crederetur erroribus Origenis addictus.

[612] [quod S. Epiphanius Joannem Hierosolymitanum] S. Epiphanius Constantiensis erat in Cypro episcopus, ætate grandæva, morum sanctitate, magnaque eruditione venerabilis. Natus erat in Palæstina, ibique vitam monasticam duxerat in diœcesi Eleutheropolitana, quæ contigua erat Hierosolymitanæ, eaque occasione interdum veniebat ad monasterium suum, nosseque poterat, quid ageretur in vicina diœcesi Hierosolymitana. Noverat quoque eruditissimus senex pravos Origenis errores, zeloque fidei ardens, dolebat, multos ab iis non satis cavere. De iis erroribus nominatim suspectos habebat Joannem Hierosolymitanum, & Rufinum Aquileiensem, qui tunc presbyter erat, & Hierosolymæ degebat cum Melania seniore, de iisdem quoque erroribus suspecta.

[613] [haberet suspectam de hæresi Origenis,] Hanc suam suspicionem candide edixit S. Epiphanius in Epistola ad Joannem, quæ inter Hieronymianas est 51 (alias 60) num. 6 his verbis: Te autem, frater, liberet Deus, & sanctum populum Christi, qui tibi creditus est, & omnes fratres, qui tecum sunt, & maxime Rufinum presbyterum, ab hæresi Origenis, & ab aliis hæresibus, & perditione earum. In eadem Epistola contra errores Origenis S. Epiphanius multa disserit. Non videtur male fundata fuisse suspicio S. Epiphanii, maxime de Rufino: ipsaque viri sanctitas & eruditio facit, ut prudenter credere non possimus, similia temere ab eo prolata in Epistola, quæ publica statim facta est, ut constat ex Epistola Hieronymi de Optimo genere interpretandi, qua versionem suam Latinam defendit. Dubitari tamen potest, an Joannes non magis ex ignorantia ab aliquot erroribus Origenis minus videretur alienus, quam quod statuisset illis pertinaciter contra Ecclesiæ damnationem adhærere.

[614] Interim, antequam S. Epiphanius dictam Epistolam anno 394 scribebat, [Joannes vero S. Epiphanium accusaret,] Joannes conquerebatur de S. Epiphanio, quod Paulinianum S. Hieronymi fratrem, ordinasset presbyterum: Epistola enim scripta est ad eam ordinationem aut defendendam aut excusandam. Factum ipse S. Epiphanius in laudata Epistola num. 1 enarrat hoc modo: In monasterio Fratrum, & Fratrum peregrinorum, (id est, S. Hieronymi in Bethleem) qui provinciæ nihil tuæ deberent; & propter nostram parvitatem, & litteras, quas ad eos crebro direximus, communionis quoque tuæ cœperunt habere discordiam, ne viderentur quadam duritia, & conscientia nostra antiquæ fidei ab ecclesia separari, ordinavimus diaconum; & postquam ministravit, rursum presbyterum: super quo debueras gratulari, intelligens, quod ob Dei timorem hoc sumus facere compulsi; maxime cum nulla sit diversitas in sacerdotio Dei, & ubi utilitati Ecclesiæ providetur. Nam, si singuli ecclesiarum episcopi habent sub se ecclesias, quibus curam videntur impendere, & nemo super alienam mensuram extenditur, tamen præponitur omnibus caritas Christi, in qua nulla simulatio est: nec considerandum, quid factum sit, sed quo tempore, & quo modo, & in quibus, & quare factum sit.

[615] Cum enim vidissem, quia multitudo sanctorum Fratrum in monasterio consisteret, [quod ordinasset presbyterum Paulinianum:] & sancti presbyteri Hieronymus, & Vincentius propter verecundiam & humilitatem nollent debita nomini suo exercere Sacrificia, & laborare in hac parte ministerii, quæ Christianorum præcipua salus est; invenire autem & comprehendere servum Dei non posses, qui te, eo quod grave onus sacerdotii nollet suscipere, sæpe fugiebat: sed nec alius quis episcoporum eum facile reperiret. (Unde & satis miratus sum, quomodo dispensatione Dei ad nos venerit cum diaconis monasterii & cæteris Fratribus, ut mihi satisfaceret, quia nescio quid adversum eos habebam tristitiæ.) Cum igitur celebraretur collecta in ecclesia villæ, quæ est juxta monasterium nostrum, ignorantem eum, & nullam penitus habentem suspicionem, per multos diaconos apprehendi jussimus, & teneri os ejus, ne forte liberari se cupiens, adjuraret nos per nomen Christi. Et primum diaconum ordinavimus, proponentes ei timorem Dei, & compellentes, ut ministraret: valde enim obnitebatur, indignum se esse clamitans, & grave onus ultra vires suas esse contestans. Vix ergo compulimus eum, & persuadere potuimus testimoniis Scripturarum, & propositione mandatorum Dei. Et cum ministrasset in sanctis Sacrificiis, rursum cum ingenti difficultate, tento ore ejus, ordinavimus presbyterum: & iisdem verbis, quibus antea suaseramus, impulimus, ut sederet in ordine presbyterorum.

[616] Post hæc scripsimus ad sanctos presbyteros monasterii, & cæteros Fratres, & increpavimus eos, [quam ordinationem defendit Epiphanius,] quare non scripsissent super eo, cum ante annum multos eorum queri audissem, cur non haberent, qui sibi Domini Sacramenta conficerent, & illum omnes suo poscerent testimonio, & grandem utilitatem in commune monasterii testarentur: quare tunc, reperta opportunitate, non scripsissent nobis, neque super ordinatione ejus aliquid poposcissent. Hæc ita acta sunt, ut loquutus sum, in caritate Christi, quam te erga parvitatem nostram habere credebam: quamquam in monasterio ordinaverim, & non in parœcia, quæ tibi subjecta sit. Hactenus S. Epiphanius, partim factum suum jure defendens, quod monasterium, pro quo ordinatus erat Paulinianus, non subesset episcopo, utpote peregrinorum; locus vero, ubi ordinatio erat facta, certe in ejus diœcesi non esset. Magis tamen se defendit legibus caritatis & æquitatis, quarum causa crediderat, factum non ægre ferendum a Joanne. Et revera insinuat deinde pluribus S. Epiphanius, ordinationem illam fuisse prætextum, sed veram causam indignationis Joannis fuisse, quod Epiphanius ipsum redarguisset ut Origenis defensorem. At hæc videri poterunt ad XII Maii in S. Epiphanio § 3. Ex allegatis verbis ulterius observo, ordinationem Pauliniani fuisse factam, ignorante Hieronymo, quamvis Hieronymus postea S. Epiphanium defenderit.

[617] [& hujus Epistolam Hieronymus Latinam fecit;] Epistola S. Epiphanii modo laudata anno 394, ut jam dixi, omnino figenda. Etenim scripta est ferme biennium ante Epistolam Hieronymi de Optimo genere interpretandi, quæ nequit serius esse scripta, quam sub finem anni 395 aut initium 396, ut aliis argumentis probatum est num. 543. Interpretatus est eam Hieronymus, sed ea Versio Latina anno & sex mensibus latuit apud Eusebium Cremonensem, donec, inquit Sanctus in laudata Epistola num. 2, supradicta Interpretatio de scriniis ejus novo præstigio Jerosolymam commigravit. Nam quidam pseudomonachus, vel accepta pecunia, ut perspicue intelligi datur, vel gratuita malitia, ut incassum corruptor nititur persuadere, compilatis chartis ejus & sumptibus, Judas factus est proditor; deditque adversariis latrandi contra nos occasionem. Hæc publicatio anno 395 facta est, cum Hieronymus in fine illius anni aut initio sequentis ad calumnias ea occasione sparsas responderit. Rufinum autem, qui totus erat cum Joanne Hierosolymitano, lib. 3 contra Rufinum num. 3 accusat S. Hieronymus, quod induxisset illum monachum ad subducendam Epistolam, ita scribens: Hæc est Epistola, quam de cubiculo fratris Eusebii nummis aureis produxisti, ut calumniareris Interpretem, & me apertissimi teneres criminis reum, quare pro HONORABILI CARISSIMUM transtulissem. Itaque jam anno 395 cœpta erat indignatio Joannis contra Hieronymum, ac Joanni contra eumdem, occultis saltem suggestionibus, adhærebat Rufinus.

[618] [qui ab anno 395 controversiæ erat involutus.] Aliunde etiam habemus, ab anno 395 S. Hieronymum cum suo monasterio discordiæ, quæ inter S. Epiphanium & Joannem inchoata erat, fuisse involutum. Nam in Epitaphio Fabiolæ, quæ anno 395 in Palæstina fuit, indeque ante finem anni discessit, num. 8 ita habet sanctus Doctor: Erat illo tempore quædam apud nos dissensio, & barbarorum (Hunnorum) pugnam domestica bella superabant. Tentarunt Fabiolam & Oceanum ejus comitem adversarii S. Hieronymi, ut ipse insinuat lib. 3 contra Rufinum num. 4, loquens eodem loco de subducta S. Epiphanii Epistola, prout Latina erat facta, & hæc scribens: Quis Bethleem de cubiculo fratris Eusebii furatus est Epistolam laudatricem tuam? Cujus artificio, & a cujus ministris in sanctæ Fabiolæ hospitio, & viri Christiani & prudentis Oceani, inventus est codex, quem illi numquam viderant? Erat verisimiliter ille codex ibi positus ad Oceanum & Fabiolam ad Origenis defensionem pertrahendos, aut ad eosdem concitandos contra Hieronymum & S. Epiphanium. At irritus fuit conatus, qualiscumque fuerit intentio illorum, qui codicem obtruserant.

[619] Plus efficere potuerunt apud Vigilantium, hominem turbulentum & temerarium, [Idem de hæresi Origenis in Palæstina] qui anno 394 in Palæstinam venit cum litteris S. Paulini ad Hieronymum, ut dictum est num. 561 & 562. Nam ausus est homo imperitus, qui forte nihil antea de erroribus Origenis audierat, Hieronymum ut iis addictum, accusare. At fuerat prius Hierosolymæ apud Rufinum, a quo instrui potuerat, ut lib. 3 contra Rufinum num. 19 insinuat Hieronymus, ita scribens: Ego in Vigilantio tibi respondi. Eadem enim accusabat, quæ tu postea & amicus laudas, & inimicus accusas. Scio, a quo illius contra me rabies concitata sit, novi cuniculos tuos. Simplicitatem, quam omnes prædicant, non ignoro. Per illius stultitiam tua in me malitia debacchata est: quam ego si Epistola mea repuli, ne solus habere videaris baculum litterarum, non debes turpitudinem simulare verborum, quam nusquam omnino legisti; sed intelligere & confiteri, per illius vecordiam tuis calumniis fuisse responsum. Hæc ultima dicit Hieronymus, quia Rufinus accusabat Epistolam 61 (alias 75) ad Vigilantium, quem, post discessum ex Palæstina ad calumnias relapsum, in ea Sanctus acriter refutaverat. Scripta est illa Epistola anno 395 aut serius, sive uno saltem anno post discessum Vigilantii, nimirum postquam intellexerat Hieronymus, se ab eo in Occidente infamari, ut Origenis erroribus maculatum. Prius ex ea referam, quæ acta sunt in Bethleem, deinde reliqua ad propositum spectantia.

[620] Vidit Hieronymus, Vigilantium esse hominem moribus incompositum. [accusatus erat a Vigilantio ibi præsente,] Attamen, quia missus erat a S. Paulino, eum benigne excepit, ac ne in Epistola quidem sua ad Paulinum de illo est conquestus, nisi obscure his verbis: Qui cur tam cito a nobis profectus sit, & nos reliquerit, non possum dicere, ne lædere quempiam videar. In Epistola ad Vigilantium num. 3 ita habet, Me laceras: sanctum fratrem Oceanum in culpam hæreseos vocas. Presbyterorum tibi Vincentii & Pauliniani & fratris Eusebii judicium displicet. Solus es Cato Romani generis disertissimus, qui testimonio tuo & prudentiæ velis credi. Hæc in Bethleem partim facta sunt, partim postea; sed abiens veniam petierat, ideoque subdit Sanctus: Recordare, quæso, illius diei, quando me de resurrectione & veritate corporis prædicante, ex latere subsultabas, & plaudebas manu, & applodebas pedem, & orthodoxum conclamabas. Hac forsan de causa, nisi homo callidus voluerit sensa sua dissimulare, a S. Hieronymo, ut in fine Epistolæ legitur, veniam deprecatus est. Verum, sive ante iter redierit ad Rufinum, sive solum dissimulaverit in recessu, iterum in Occidente Hieronymum calumniatus est ut hæreticum.

[621] Nam post verba mox data Hieronymus ita pergit. [ab eoque infamatus in Occidente;] Postquam navigare cœpisti, & ad intimum cerebrum tuum sentinæ putredo pervenit, tunc nos hæreticos recordatus es. De hisce Hieronymus etiam diu post, quando ad alios errores prolapsus erat Vigilantius, in Epistola 109 (alias 53) ad Riparium num. 2 ita meminit: Ego ego vidi hoc aliquando portentum, & testimoniis Scripturarum, quasi vinculis Hippocratis, volui ligare furiosum: sed abiit, excessit, evasit, erupit: & inter Adriæ fluctus Cotiique regis Alpes in nos declamando clamavit. Purgavit itaque rursum se Hieronymus Vigilantio, Epistolam ita ordiens: Justum quidem fuerat nequaquam litteris tibi satisfacere, qui tuis auribus non credidisti: neque enim schedulæ poteris acquiescere, qui vivo sermoni non accommodasti fidem. Sed quia Christus perfectæ nobis humilitatis exemplar in se tribuit, dans osculum proditori, & latronis pœnitentiam in patibulo suscipiens, eadem absenti significo, quæ præsenti quoque loquutus sum, me ita Origenem legisse vel legere, ut Apollinarium vel cæteros tractatores, quorum in quibusdam libros Ecclesia non recipit. Non quo omnia dicam esse damnanda, quæ in illorum voluminibus continentur: sed quod quædam reprehendenda confitear… Unde satis miror, te voluisse Origenis mihi objicere dogmata, cujus in plerisque errorem usque ad hanc ætatem penitus ignoras. Addit non pauca de erroribus Origenis, & aliorum exemplo excusat, quod aliqua ejus scripta Latine reddiderit. At hæc latius disputabuntur postea.

[622] [quem idcirco acri Epistola monuit.] Deinde hominem vanum serio monet, ne sua se jactantia perdat, stylo quidem pungenti, sed qui prodesse poterat Vigilantio, si quid habebat verecundiæ, aut saltem alios continere, ne misceant se disputationibus, quas non intelligunt. Non parum est, inquit, scire, quid nescias: prudentis hominis est nosse mensuram suam, nec zelo diaboli concitatum, imperitiæ suæ cunctum orbem testem facere. Scilicet & gloriari cupis, & in patria tua jactitas, me non potuisse respondere eloquentiæ tuæ, & acumen in te Chrysippi formidasse. Christiana verecundia teneor, & cellulæ meæ latebras nolo mordaci sermone reserare. Alioquin proferrem πᾶσαν τὴν ἀριστείαν σου καὶ τροπαιοφορίαν. Sed hæc aliis aut loquenda aut ridenda dimitto. Ego quasi Christianus cum Christiano loquens, obsecro te, frater, ne plus velis sapere, quam sapis; ne vel innocentiam vel simplicitatem tuam, vel certe ea, quæ taceo, &, te non intelligente, cæteri intelligunt, stilo proferas, & ineptiarum tuarum cunctis cachinnum præbeas. Aliud a parva ætate didicisti: aliis assuetus es disciplinis. Non est ejusdem hominis & aureos nummos, & Scripturas probare; & degustare vina, & Prophetas vel Apostolos intelligere. Hactenus hominem indoctum & vanum salutari monitione docuit, in fine impiam Vigilantii in Daniele interpretationem acrius reprehendit; & hæc subjungit: Meam injuriam patienter tuli: impietatem contra Deum ferre non potui. Unde & visus sum mordacius in extremo epistolæ scribere, quam promiseram. Quamquam post priorem pœnitentiam, qua a me veniam deprecatus es, iterum commisisse, unde agas pœnitentiam, stolidissimum sit. Tribuat tibi Christus, ut audias & taceas; ut intelligas, & sic loquaris. De Vigilantio plura deinde disserentur.

[623] [Exsilii decretum contra Hieronymum a Joanne obtentum,] Jam vidimus, ab anno 395 controversiæ, quæ inter S. Epiphanium & Joannem Hierosolymitanum cœpta erat, involutum fuisse Hieronymum, eodemque anno clanculum ablatam fuisse versionem ejus Latinam Epistolæ S. Epiphanii. Itaque eodem etiam anno rescriptum de exsilio contra S. Hieronymum, quod effectu tamen caruit, a Joanne obtentum existimo. Favet huic opinioni Hieronymus ipse, dum in libro contra Joannem num. 42 de Joanne sic loquitur: Quis potentissimam illam feram, totius orbis cervicibus imminentem, contra nostras cervices specialiter incitavit? Ex his enim habemus, contra Hieronymum, ejusque monachos, ex parte Joannis excitatum fuisse principem secularem, quem fuisse Ruffinum, Orientalis imperii administratorem sub Arcadio, multi probabiliter credunt, ut Hieronymum cum suis in exsilium expelleret. Obtentum fuisse a Joanne exsilii decretum, sed effectu caruisse, clarius edicit Hieronymus in Epistola 82 ad Theophilum num. 10. Nuper, inquit, nobis postulavit & impetravit exsilium: atque utinam implere potuisset, ut, sicut illi voluntas imputatur pro opere, ita & nos non solum voluntate, sed & effectu coronam haberemus exsilii. Fundendo sanguinem, & patiendo magis quam faciendo contumelias, Christi fundata est Ecclesia… Monachus, proh dolor! monachis & minatur & impetrat exsilium; & hoc monachus apostolicam cathedram habere se jactans.

[624] Hæc ad factum Joannis improbandum Sanctus. At nec se nec monachos istis multum fuisse territos, [quod effectu caruit, verisimiliter per mortem Ruffini præfecti.] subjungit, ita pergens: Non novit terrori natio ista succumbere, & impendenti gladio magis cervices, quam manus subjicit. Quis enim monachorum exsul patriæ, non exsul est mundi? Quid opus est auctoritate publica & rescripti impendiis, & toto orbe discursibus? Tangat saltem digitulo, & ultro exibimus. Domini est terra, & plenitudo ejus. Christus loco non tenetur inclusus. Si revera Ruffinus fuit, a quo impetratum erat rescriptum, uti verisimillimum est, quia dicitur totius orbis cervicibus imminuisse, sive imperium affectasse, quod creditum est de Ruffino, datum fuerit rescriptum anno 395 ad finem vergente, effectuque caruerit, quod Ruffinus ante exsecutionem fuerit occisus: hoc autem contigit die XXVII Novembris anno 395, ut exsilii decretum eodem mense dari potuerit. Ex eadem Epistola num. 7 liquet, a Joanne ejusve asseclis accusatum fuisse Hieronymum, quod quædam Origenis scripta in Latinum vertisset: ad quam accusationem breviter respondet, observans, id fieri, ut, cum non auderent Origenem aperte defendere, eum saltem tuerentur multorum simili errore.

[625] Præterea aut eodem anno aut fortasse sequenti ad Occidentales episcopos scripsit Joannes, [Scribit Joannes ad varios contra ordinationem Pauliniani,] accusans ordinationem Pauliniani, & consequenter omnes, qui eam defendebant. Duo contra ordinationem objiciebat, videlicet juventutem Pauliniani, & locum suæ diœcesios, in qua presbyterum constitutum dicebat. De ætate non erat magna difficultas, cum aut triginta annorum esset, dum ordinatus est, ut locus Hieronymi potest exponi; aut ætati triginta annorum tam propinquus, ut eam haberet, dum scripta est hæc Hieronymi Epistola. Non patiebatur etiam ullam difficultatem locus, ubi erat ordinatus, cum hic non esset in diœcesi Hierosolymitana, sed Eleutheropolitana. At locus, pro quo eum ordinaverat bona fide S. Epiphanius, difficultatem ingerebat, cum Bethleem esset sub Hierosolymitano episcopo. Hac de causa videtur Paulinianus, ubi intellexerat Joannis indignationem, abstinuisse ab administratione Sacramentorum in monasterio, donec pax iniretur. Certe Hieronymus num. 8 hæc scribit: Fratrem meum causam dicit esse discordiæ, hominem, qui quiescit (id est, Sacramenta monachis non administrat, quantum opinor) in monasterii cellula, & clericatum non honorem interpretatur, sed onus. Quumque nos usque ad præsentem diem ficta pacis ostensione lactaverit, Occidentalium sacerdotum commovit aures, dicens eum adolescentulum & pene puerum in parœcia sua Bethleem presbyterum constitutum. Respondet ad hæc Hieronymus, non esse ordinatum in diœcesi Hierosolymitana, & plura de ætate, ut ibidem videri potest.

[626] [qui abstinet ab administrandis in monasterio Sacramentis.] Abstinuisse autem Paulinianum ab administratione Sacramentorum in Bethleem, quod solum juri Joannis videri poterat contrarium, ulterius liquet ex lib. contra Joannem, in quo num. 41 Joannem ita alloquitur Sanctus: Sin autem de Pauliniano tibi sermo est; vides eum episcopo suo (S. Epiphanio) esse subjectum, versari Cypri, ad visitationem nostram interdum venire, non ut tuum, sed ut alienum, ejus videlicet, a quo ordinatus est. Quod si hic etiam esse voluerit, & in exsilio nostro quietus in solitudine vivere, quid tibi debet, nisi honorem, quem omnibus debemus episcopis? Fac a te ordinatum: idem ab eo audies, quod a me misello homine sanctæ memoriæ episcopus Paulinus audivit: Num rogavi te, ut ordinarer? Si sic presbyterum tribuis, ut monachum nobis non auferas, tu videris de judicio tuo. Sin autem sub nomine presbyteri tollis mihi, propter quod sæculum dereliqui; ego habeo, quod semper habui: nullum dispendium in ordinatione passus es. Ex his, inquam, clarum, Paulinianum habitasse primum in monasterio ut monachum, fortasse quamdiu erat spes pacis cito ineundæ, deinde vero in Cypro degere cœpisse. Hac cautione omnis conquerendi prætextus eripiebatur Joanni, qui poterat facile permittere, ut in monasterio S. Hieronymi sacerdotali officio fungeretur Paulinianus, si pacem amabat.

[627] [Joannes ingressum ecclesiæ tandem monachis prohibet.] Verum eo tandem prorupit indignatio Joannis, ut ingressu ecclesiæ interdixerit omnibus, qui Paulinianum dicerent presbyterum. De facto constat ex libro contra Joannem num. 42, ubi Joannem Hieronymus ita alloquitur: An non tu scindis Ecclesiam, qui mandas clericis tuis, ut, si quis Paulinianum, ab Epiphanio episcopo consecratum, presbyterum dixerit, ecclesiam prohibeatur intrare? Ex quo tempore usque in præsentem diem videmus tantum specum Domini, & hæreticis intrantibus, procul positi suspiramus. Nosne sumus, qui Ecclesiam scindimus; an ille, qui vivis habitaculum, mortuis sepulcrum negat?… Quis ossa Sanctorum & innoxios cineres huc usque verberari ab imbribus sinit? His nos blandimentis bonus pastor invitat ad pacem. Hæc tamen facta non existimo ante annum 397 aut 398, quia de hisce Hieronymus non conqueritur in Epistola ad Theophilum, sub finem anni 396 data, ut probabo num. 640. Præterea Rufinus anno 397 Hierosolyma Romam discessit, pace cum Hieronymo inita in ecclesia Resurrectionis, ut necdum eo tempore ingressus ecclesiæ prohibitus videatur fuisse Hieronymo. Nam concordiam cum Joanne serius instauratam probabimus. Hactenus vidimus, quæ Joannes molitus sit contra S. Hieronymum; examinemus modo, quid ex parte sua Sanctus egerit.

[628] [S. Epiphanius, cum Joannes monitus, de fide sua non responderet,] Jam ante ordinationem Pauliniani S. Epiphanius Joannem habebat suspectum, tamquam addictum erroribus Origenis, monebatque subinde, non tamen ab ejus communione recedebat. In hisce nullas habuit partes Hieronymus. Secuta est ordinatio Pauliniani, cujus occasione multas Joannes turbas excitavit, noluitque, ut in Bethleemitico monasterio Sacramenta administraret. Tacuit rursum S. Hieronymus, & Paulinianus aut ab administratione in monasterio omnino abstinuit, aut, si forte bona fide initio cœperat, quod nullibi invenio, saltem cessavit, intellecta episcopi prohibitione. S. Epiphanius, auditis Joannis de ordinatione Pauliniani querelis & comminationibus, eam defendit per Epistolam 51 ad Joannem, in eaque & Joannem & Rufinum arguit, ut fautores errorum Origenis; hanc vero unicam esse causam, cur dictam ordinationem tam ægre ferret Joannes, declarat num. 3 his verbis: Video enim, quod propter hanc causam omnis vestra indignatio concitata sit, quod dixerim vobis: “Arii patrem, & aliarum hæreseon radicem & parentem laudare non debetis”. Rursus nihil in his egit Hieronymus, nisi quod Epistolam in gratiam Eusebii Cremonensis Latinam reddiderit, addita etiam conditione, ut occultam teneret.

[629] Epistola S. Epiphanii Joannem minime permovit, ad respondendum de fide sua, [monet monachos, ne temere cum eo communicent:] aut suspicionem hæresis justa defensione amovendam. Quare S. Epiphanius, ubi noluerat se purgare Joannes de hæresis suspicione, monuit monachos, ne ei temere communicarent, ut asserit laudatus Hieronymus num. 40 his verbis: Postquam vero a beato papa Epiphanio conventus, tam sermone quam litteris, respondere contempsit; cunctis monachis ab eodem Epiphanio scripta venerunt, ut absque satisfactione fidei nullus ei temere communicaret. Harum igitur litterarum causa monachi utcumque recesserunt a communione Joannis, quod scirent, tali tergiversatione suspectum fieri.

[630] Attamen Hieronymus numquam ita communionem ex parte sua rupit cum Joanne, [hi itaque utcumque ab ejus communione abstinent,] sicut receditur a communione hæreticorum, ut illos, qui cum eo communicabant, etiam aversaretur; nec Joannem umquam dixit hæreticum. Utrumque habemus ex Epistola 82 ad Theophilum, in qua respondit ad litteras Joannis eidem Theophilo Alexandrino scriptas. Nam num. 4 ita habet: Scribit in suis illis (Joannes,) quod numquam a me læsus sit, nec dictus hæreticus. Hoc agnoscit Hieronymus, ita respondens: Quonam igitur modo me ipse lædit, ægrotantem morbo pessimo, & rebellem Ecclesiæ ventilans? Post pauca de controversia inter Epiphanium & Joannem cœpta ait: Ego nec interfui, nec audivi. Unus e populo sum, immo ne unus quidem, quia, multis clamantibus, tacui. Rursum, ubi observaverat, non respondere Joannem aperte de fide, subdit: Ego interim sileo: nunc & dispensationem meam vel imperitiam simulabo vel metum. Quid mihi accusanti facturus est, qui, ut ipse testatur, laudanti detrahit? Deinde num. XI de communione sic habet: Præterea, quod scribit, nos per te, & Romanam Ecclesiam communicare ei, a qua videmur communione separati: non necesse est ire tam longe: & hic in Palæstina eodem modo ei jungimur. Et ne hoc quod * procul sit, in viculo Bethleem presbyteris ejus, quantum in nobis est, communione sociamur. Hæc etiam clare confirmantur in libro contra Joannem num. 42, ubi observat, Ecclesiam a se non scindi, cum omnis domus Bethleem ibidem in ecclesia communicaret, baptizandosque ibi offerret; sed sciudi a Joanne, qui vetabat, ne baptizandi reciperentur, aliosque ingressu ecclesiæ prohibebat.

[631] Quæramus ergo, quo sensu intelligendus sit Hieronymus, [donec de fide responderet,] dum dicit in libro contra Joannem num. 43: Quod tibi non communicavimus, fidei est: responde (de fide nimirum,) & ordinationis erit. Fatetur his verbis Hieronymus, se suosque non communicasse cum Joanne, causamque primam allegat fidem, secundam Pauliniani ordinationem. Fidem allegat causam, non quod Joannem diceret hæreticum; sed quod hic de hæresi publicis litteris & privatis sermonibus accusatus a S. Epiphanio, numquam dare voluisset candidam fidei suæ confessionem, clarisque verbis indicare, ab erroribus Origenis liberum se esse. Hinc num. 42 Joanni dicit: Quis scindit Ecclesiam? Nos, quorum omnis domus Bethleem in ecclesia communicat; an tu, qui aut bene credis, & superbe de fide taces: aut male, & vere scindis Ecclesiam? Itaque non abstinuit Hieronymus a communione Joannis, ignorans, an esset culpabilis, ut ait Tillemontius, sed optime sciens, eum silentio illo fieri suspectum, culpabilemque, quod nollet claro responso suspicionem tollere, cum redargueretur a viro eruditione, sanctitate miraculisque venerabili, cujus gravissima erat per totam Palæstinam auctoritas. Altera causa erat ordinatio Pauliniani, quod illius occasione a monasterio majorem subjectionem exigeret Joannes, quam ei debitam credebat Hieronymus.

[632] [communicantes interim cum Cæsarienfi metropolitano,] Communicabat interim Hieronymus cum episcopo Cæsariensi, qui erat Palæstinæ, ideoque & Hierosolymitani metropolitanus. Hoc indicat Hieronymus num. 37, dicens controversiam non fuisse deferendam ad Theophilum Alexandrinum, ad quem Joannes recurrerat; sed ad Cæsariensem Palæstinæ aut Antiochenum totius Orientis metropolitanum, & ad propositum nostrum hæc scribens: Aut igitur ad Cæsariensem episcopum referre debueras, cui, spreta communione tua, communicare nos noveras. Itaque videtur episcopus Cæsariensis aut presbyteros ordinasse pro monasterio S. Hieronymi, aut ex ante ordinatis unum alterumve eo misisse, qui Sacramenta monachis administrarent. Crevit certe in monasterio presbyterorum numerus tempore dissensionis. Nam, ubi Hieronymus num. 42 dixerat, a se suisque quadraginta … baptizandos fuisse oblatos presbyteris Joannis, subjungit: Et certe quinque presbyteri erant in monasterio, qui suo jure poterant baptizare: sed noluerunt quidquam contra stomachum tuum facere, ne & hæc tibi de fide reticendi daretur occasio. Ad hæc observo, solos Hieronymum & Vincentium nominari presbyteros, dum ordinatus est Paulinianus, ut hunc tertium fuisse colligatur ex verbis S. Epiphanii num 615 datis. Secundo quadraginta illi, qui diversæ ætatis & sexus fuisse dicuntur, non alio titulo spectabant ad monasterium, quam quod ibidem fidei articulis essent imbuti; eaque ratio fuisse videtur, quod presbyteri illos non baptizaverint in monasterio. Dicit tamen Sanctus, id jure suo eos facere potuisse, forte ob exemptionem monasterii, sed facere noluisse, ne offenderent Joannem.

[Annotata]

* forte quoque

§ XXXVIII. Quibus modis concordia inter Joannem & Hieronymum sæpius tentata sit, & quo tempore inita videatur: cœpta amicitia Sancti cum Theophilo.

[Ad pacem inter Joannem & Hieronymum conciliandam] Ex libro S. Hieronymi contra Joannem colligitur, discordiam illam per triennium aut diutius fuisse continuatam, cum sub initium dicat, se post triennium loqui. At hoc triennium non inchoat ab initio discordiæ, sed ab Apologia Joannis, ut probabo inferius. Variis tamen modis tentata fuit concordia; sed invenire nequeo, an ab anno 395, quo contra Hieronymum Joannes se declaravit, jam de ineunda pace serio fuerit tractatum. Magis credo, primum conatum spectare ad annum 396, quandoquidem circa Pascha de pace sit actum. De illo conatu S. Hieronymus in libro contra Joannem num. 39 sic habet: Quando per virum disertissimum & Christianissimum Archelaum comitem, qui sequester pacis erat, condictus locus fœderis fuit; nonne hoc in primis postulatum est, ut futuræ concordiæ fides jaceret fundamenta? Pollicitus est esse se venturum. Instabat dies Paschæ: frequens monachorum turba convenerat: exspectabaris in loco: quid faceres, nesciebas. Repente mandasti, ægrotare nescio quam: illo die te non posse venire. Observat hic Sanctus, non debuisse Joannem ob morbum unius mulierculæ a tractatu concordiæ abstinere. Tum subdit: Noluimus occasionem dare: videbamus enim stropham: dilationis tuæ injuriam patientia vicimus. Rescribit Archelaus: monet altero & tertio die manere, si vellet venire. At ille occupatus, muliercula enim vomere non cessavit, dum nauseam evasisset, nostri penitus oblitus est. Igitur tergiversatione Joannis, quem Rufinus instigabat, conatus ille evasit irritus.

[634] Archelaus ille comes, qui pacem inter Joannem & Hieronymum conciliare studuit, [irrito conata laborat Archelaus comes.] idem verisimiliter est cum Archelao, qui anno 397 Ægypti præfectus fuit, ut observat Tillemontius tom. 5 Imperatorum Nota 14 in Arcadium. Hinc etiam verisimile fit, mandato imperatoris aut ministrorum ejus ad pacem illam conciliandam laborasse Archelaum, postquam rescissum erat decretum exsilii, quod anno 395 contra Hieronymum obtinuerat Joannes, quodque effectu caruit, ut vidimus num. 624. Sive autem imperatoris mandato, sive proprio consilio id fecerit Archelaus, Joannes necdum pacem voluisse videtur, sed magis Hieronymum accusare, ut conqueritur Sanctus in Epistola 82 ad Theophilum num. 8 dicens: Quumque nos usque ad præsentem diem ficta pacis ostensione lactaverit, Occidentalium sacerdotum commovit aures &c. In eadem Epistola num. 2 Theophilo, ad pacem hortanti, repetitis vicibus declarat, pacem vehementer se desiderare, sed Joannem ad eam non esse dispositum, libere hæc scribens: Nihil enim grande est, pacem voce prætendere, & opere destruere: aliud niti, aliud demonstrare: verbis sonare concordiam, re exigere servitutem. Volumus & nos pacem; & non solum volumus, sed & rogamus: sed pacem Christi, pacem veram, pacem sine inimicitiis, pacem, in qua non sit bellum involutum, pacem, quæ non ut adversarios subjiciat, sed ut amicos jungat. Quid dominationem pacem vocamus, & non reddimus unicuique rei vocabulum suum? Ubi odium est, appellentur inimicitiæ; ubi caritas, ibi tantummodo pax vocetur. Hæc abunde declarant, nonnulla a Joanne petita fuisse, quæ eidem concedenda non censebant monachi.

[635] [Re delata ad Theophilum Alexandrinum, Isidorus presbyter,] Hunc in finem Joannes controversiam detulit ad Theophilum Alexandrinum, qui usque ad illud tempus sectatoribus Origenis se non opposuerat, & S. Epiphanio erat contrarius, ut facile sperare possent Joannes & Rufinus, Hieronymo similiter adversaturum; prout eidem initio utcumque adversatus videtur. At Hieronymi prudentia id tandem effecit, ut ad æquas pacis conditiones pervenerit, ac Theophilum sibi & S. Epiphanio fecerit amicum, hæresis vero Origenianæ persecutorem acerrimum. Quo primum modo concordiam reducere studuerit Theophilus, non omnino innotuit. At constat, de misso per eum in Palæstinam Isidoro presbytero, quem eo tempore magni faciebat, etiamsi eumdem postea graviter sit persecutus. Isidorus autem ille vehementer favebat Joanni, multumque de præjudicio ejus conqueritur S. Hieronymus, quod id esset detectum per litteras ejus prævias, quæ Rufino erant scriptæ, ut clare dicit Hieronymus lib. 3 contra Rufinum num. 16; sed per errorem erant inscriptæ Vincentio presbytero, socio S. Hieronymi, cui & redditæ sunt tribus mensibus ante legationem Isidori.

[636] [multum Joanni favens, ab eo in Palæstinam mittitur,] De his num. 37 Hieronymus Joannem sic alloquitur: Iste Isidorus, inquit, qui in cælum tuis laudibus tollitur, id ipsum infamatur Alexandriæ, quod tu Jerosolymæ (nempe de hæresi Origeniana:) ex quo non legatus advenisse videtur, sed socius. Alioquin & litteræ manu ejus scriptæ, quæ ante tres menses legationis ad nos directæ erant, portantes errorem, Vincentio presbytero redditæ sunt: quæ usque hodie ab eo tenentur, quibus cohortatur ducem exercitus sui (Rufinum,) ut super petram fidei stabili persistat gradu, nec nostris næniis terreatur. Pollicetur se, antequam legationis esset ulla suspicio, venturum Jerosolymam, & ad adventum suum illico adversariorum cuneos proterendos. Tum ex ipsis litteris affert sequentia verba: Quomodo fumus in aëre dissolvitur, & cera ad viciniam ignis liquescit; ita dissipabuntur, qui semper ecclesiasticæ fidei resistentes, nunc per homines simplices eamdem fidem inquietare conantur. Visis ejusmodi Isidori litteris ab Hieronymo, nemo mirari debet, quod de ejus in Joannem favore multum conqueratur, cum hoc loco, tum paulo ante, ubi ait Joanni: Maluisti occupatis auribus (Theophili & Isidori) molestiam facere, quam debitum metropolitano tuo honorem reddere.

[637] [& frustra pacem componere studet;] Postea Isidorus venit, sed pacem minime conciliavit. Venit autem duobus mensibus post irritum Archelai conatum, ut infra dicetur, id est, circa Junium anni 396, aut ipso mense Junio. Tribus vicibus accessit ad litigantes, opinor, simul congregatos, ut innuitur num. 39, ubi de eo conquerens Hieronymus, ita loquitur: Hic, qui ad tres vices dicitur ad nos accessisse, … qui Theophili episcopi mandatum nobis loquebatur, litteras ad nos ab eo missas noluit reddere. Quumque diceremus, si legatus es, redde legationis epistolas: si epistolas non habes, quomodo legatum te probabis? Respondit, se habere quidem litteras ad nos; adjuratum tamen ab Jerosolymorum episcopo, ne nobis eas redderet. De retentione illarum litterarum lib. 3 contra Rufinum Sanctus ita scribit: Cujus (Theophili) epistolas ad me semper datas etiam eo tempore non ignoras, quo mihi eas reddi prohibebas. Rufino attribuit hic, quod ante Joanni, quia Rufini instigatione Joannes agebat omnia, & idem uterque Isidoro consilium suggessit. Hac de re iterum loquitur Sanctus in Epistola 82, deinde ad Theophilum data, hæc scribens num. 9: Denique quam pacificas, & ad concordiam pertinentes, per Isidorum presbyterum litteras nobis miseris, hinc probamus, quod illas, qui pacem falso jactant, reddere noluerint. Erat igitur & hæc justa conquerendi ratio.

[638] Jam vero nihil efficere potuisse Isidorum, quod monachi nollent ruptam communionem instaurare, [quod Joannes nollet de fide sua satisfacere.] nisi Joannes de fide satisfaceret, in libro contra Joannem num. 39 ita refert Sanctus: Post duos ergo menses (post Archelaum) tandem exspectatus venit Isidorus, qui non, ut tu fingis (ad Joannem loquitur) pro te testimonium, sed causam postulatæ (a monachis) satisfactionis audivit. Quum enim objiceret nobis: Quare ei communicastis, si hæreticus erat? audivit ab omnibus: Communicavimus, nihil de hæresi suspicantes. Postquam vero a beato papa Epiphanio conventus tam sermone quam litteris, respondere contempsit; cunctis monachis ab eodem Epiphanio scripta venerunt, ut absque satisfactione fidei nullus ei temere communicaret. Præsto sunt litteræ, nec super hac re dubitari potest. Hæc sunt, quæ Fratrum turba respondit: non, ut tu argumentaris, ex eo te non esse hæreticum, quia aliquando non dictus sis. Ex hac monachorum constantia perceperunt Joannes & Isidorus, & procul dubio etiam Rufinus, necessariam esse Apologiam, qua suspicionem hæreseos, multorum animis alte impressam, posset abstergere. Noluit tamen se coram S. Epiphanio aut coram Hieronymo aliisque monachis purgare: sed maluit Apologiam scribere ad Theophilum, qua magis accusaret adversarios suos, quam se defenderet.

[639] Itaque ante discessum Isidori Apologiam scripsit, [Joannes Apologiam scribit ad Theophilum:] eo præsente & adjuvante, ut S. Hieronymus in libro contra Joannem num. 38 asserit his verbis: Hæc ipsa Apologia, de qua nunc sermo est, Isidoro præsente & multum collaborante, dictata est, ut idem esset & dictator & bajulus litterarum. Hanc Apologiam num. 4 vocat Epistolam, quam Joannes scripsit ad episcopum Theophilum. Sperabat nimirum Joannes, Theophilum sibi favorabilem fore, nec ignorabat, eum instigandum, cum ab Isidoro, tum a Rufino. Certe Rufinum lib. 3 num. 18 ita Hieronymus de Theophilo tunc multum mutato alloquitur: Et quotidie missis tabellariis (ad Theophilum,) inimicum ejus (forte S. Epiphanium) amicum nostrum & familiarissimum jactitabas: & ea, quæ nunc impudenter scribis, mentiebaris, ut illius contra nos odia concitares, & injuriæ dolor, fidei fieret oppressio. Sed vir prudens, & Apostolicæ sapientiæ, tempore ac rebus probavit & nostrum in se animum, & vestras contra nos insidias. Revera Theophilus, qui initio se favorabilem Joanni exhibuit, postea Hieronymum & Epiphanium magni facere cœpit. Insinuat autem Hieronymus in libro contra Joannem num. 5, statum controversiæ non fuisse penitus perspectum Theophilo, indeque factum esse, ut Epistolam sive Apologiam Joannis probaret, cum ille ex objectis sibi fidei articulis nonnullos tantum elegisset, ad quos facile poterat respondere.

[640] [hic eam Hieronymo communicat, additis litteris] Itaque Theophilus, accepta illa Joannis Epistola, qua & Joannem Catholicum credebat, & monachos de schismate & canonum violatione accusatos perspiciebat, ita causam Joannis suscepit, ut mallet ejus adversarios suavitate ac lenitate ad pacem reducere, quam nimia verborum austeritate magis exacerbare. Scripsit eodem anno 396, ut verisimillimum est, sive non diu post acceptam Joannis Epistolam, ad Hieronymum reliquosque monachos, ut eos ad se Joanni subjiciendum incitaret, iisdemque ipsam quoque Joannis Epistolam communicavit, ut liquet ex responso S. Hieronymi, qui illam summatim refellit. Est hæc jam sæpe laudata Epistola 82 (alias 62,) qua Theophilo respondet Hieronymus. Cum autem procul dubio statim Theophilo responderit Sanctus, sicut Theophilus scripserat non diu post reditum Isidori & acceptam Joannis Apologiam, rerum ordo omnino innuit, Epistolam 82 figendam vergente ad finem anno 396. Nam Archelaus circa Pascha, quod anno 396 incidebat in XIII Aprilis, concordiam reducere tentaverat: post duos menses, id est, mense Junio, venerat Isidorus. Hic aliquo tempore in Palæstina mansit, ut certe rediens non venerit Alexandriam ante Julium, aut potius Augustum. Deinde, omnibus intellectis, examinataque Joannis Epistola, scripserit suam Theophilus, ut ob magnum terrarum intervallum, quo Bethleem distat Alexandria, non nisi aliquo ex posterioribus anni 396 mensibus respondere potuerit Hieronymus. Vallarsius illam Epistolam differt usque ad annum 399, non alia ratione, quam quod scriptam credat eodem fere tempore cum libro contra Joannem; sed annos saltem duos utrique interponendos videbimus.

[641] [suavibus & ad pacem incitantibus:] Qualis porro fuerit Epistola Theophili, colligitur ex responso S. Hieronymi, qui sic orditur: Epistola tua hæreditatis Dominicæ indicans te possessorem, qui pergens ad Patrem Apostolis loquebatur: “Pacem meam do vobis, pacem meam relinquo vobis”, illius quoque felicitatis compotem te esse testata est, in qua Beati pacifici nuncupantur. Blandiris ut pater, erudis ut magister, instituis ut pontifex. Venisti ad nos non in austeritate virgæ; sed in spiritu benignitatis & lenitatis & mansuetudinis, ut humilitatem Christi primo statim sermone resonares: qui mortalium genus non fulminans & tonans, sed in præsepi vagiens, & tacens salvavit in cruce… Unde & multa de sacris voluminibus super pacis laude perstringens, ac per varios Scripturarum campos more apum volans, quidquid dulce & aptum concordiæ fuit, artifici eloquio messuisti. Currentes igitur ad pacem incitati sumus: exposita ad navigandum vela crebrior exhortationis tuæ aura complevit, ut non tam retrectantibus & fastidiosis, quam avidis & plenis faucibus dulcia pacis fluenta biberemus. Mansuetam fuisse Epistolam Theophili, rursum insinuat num. 9 his verbis: Quid procul pacem quærunt, & volunt eam nobis ab aliis imperari? Sint pacifici, & illico pax sequetur. Cur nomine sanctitatis tuæ contra nos pro terrore abutuntur, quum Epistola tua pacem & mansuetudinem sonet; illorum verba duritiem comminentur? Similiter aliquot locis repetit, pacem se velle, & maxime sub finem Epistolæ, quam ita concludit: Tribuat autem orationibus tuis Christus Deus omnipotens, ut pacis non ficto nomine, sed vero & fideli amore sociemur; ne mordentes invicem, consumamur ab invicem.

[642] Explicat nihilominus Hieronymus, cur existimet, [Hieronymus vero Theophilo respondet, Apologiam Joannis] pacem non sincere quæri ab adversariis, multoque plura intelligenti breviter insinuat, quam claris verbis edicat. Nam primo innuit, non posse securos se esse de caritate Joannis, cum videretur solam monachorum subjectionem quærere. Secundo nec de fide Joannis securos se esse, cum ambigue responderit, his verbis declarat: Sed fides pura & aperta confessio non quærit strophas & argumenta verborum. Quod simpliciter creditur, simpliciter confitendum est. Poteram quidem libere proclamare, & inter gladios quoque ignesque Babylonios dicere: Cur aliud respondetur, quam quæritur? Cur non simplex est nec aperta confessio? Totum timet, totum temperat, totum relinquit ambiguum, & quasi super aristas graditur. At hæc breviter solum insinuans, pergit ad respondendum ad nonnulla, quæ Joannes objecerat de quibusdam in monasterio ordinatis, de translatis ab Hieronymo Origenis aliquot Opusculis, ac nominatim de ordinatione Pauliniani num. 8, ubi subjungit: Quod si non potest pacem habere cum fratre (Pauliniano,) nisi cum subdito, & ordinationis suæ episcopum (S. Epiphanium) renuente, ostendit se non tam pacem cupere, quam sub pacis occasione vindictam: nec aliter quietis & pacis otio esse contentum, nisi integrum habeat, quod minatur. Addit etiam querelas de Joanne, & nominatim quod obtinuisset rescriptum de exsilio monachorum, ut dictum est num. 623.

[643] Inter querelas illa etiam est, quod aliorum voluntati, [breviter refellens, pacemque se cupere dicens.] nimirum Rufini & ejus amicorum, ut clare edicit verbis num. 538 datis, serviret contra Hieronymum ejusque monachos. Pacem tamen vel sic desiderare se protestatur, ita scribens: Quapropter, quod in principio Epistolæ dixi, etiam nunc repeto, nos velle pacem Christi, optare concordiam: & te rogare, ut illum moneas, pacem non extorquere, sed velle. Sit præteritarum nostrarum contumeliarum dolore contentus. Veterata vulnera saltem nova obliteret caritate. Sit talis, qualis ante fuit, quando nos suo arbitrio diligebat. Verba ei de alieno stomacho non fluant. Faciat, quod vult, & non, quod velle compellitur. Aut quasi pontifex cunctis æqualiter imperet: aut quasi imitator Apostoli, universorum saluti ex æquo serviat. Si talem se præbuerit, ultro præbemus manus, extendimus brachia, amicos & parentes habeat: & sentiat in Christo, sicut omnibus Sanctis, ita & sibi nos esse subjectos… Idcirco enim & nos patrias nostras dimisimus, ut quieti absque ullis simultatibus in agris & in solitudine viveremus, ut pontifices Christi (qui tamen rectam fidem prædicant) non dominorum metu, sed patrum honore veneremur; ut deferamus episcopis, ut episcopis, & non sub nomine alterius aliis, quibus nolumus, servire cogamur. Non sumus tam inflati cordis, ut ignoremus, quid debeatur sacerdotibus Christi… Sed contenti sint honore suo: patres se sciant esse, non dominos, maxime apud eos, qui spretis ambitionibus sæculi, nihil quieti & otio præferunt. Hæc omnia, uti & Epistola tota, luculenter insinuant, ita pacem voluisse Hieronymum, ut ea non officeret libertati monachorum suorum peregrinorum, & Joannes errores Origenis aperte damnaret. Quid Theophilus, accepta hac Epistola, fecerit, non invenio. At suspicor, illum ulterius progressum non esse; concordiamque non esse secutam, nisi biennio aut triennio post.

[644] [At pax necdum eo tempore, nec anno 397 composita.] Tillemontius art. 81 existimat, Theophilum venisse in Palæstinam ad pacem inter Hieronymum cum suis & Joannem restituendam. At Epistola 63, inferius recitanda, ex qua id nonnemo colligere voluit, nequaquam significat, Theophilum venisse in Palæstinam, sed Theophilum aliquo tempore nullas ad Hieronymum dedisse litteras. Nam orationis series exigit, ut, ubi nonnulli legerunt, quo nobiscum manebas, legatur cum editione Veronensi, quo nobiscum tacebas. Vidit hoc & observavit ipse Tillemontius, ut mirer ab eo referri factum, quod ex lectione prorsus incongrua & falsa fuit unice assertum. Existimat tamen, pacem anno 397 initam esse, quia eo anno Rufinus, antequam discedebat Romam, cum Hieronymo amicitiam instauravit. Verum hoc est de Rufino, indeque mihi etiam suspicio fuit, pacem eodem tempore initam fuisse cum Joanne Hierosolymitano. At argumenta, quæ in contrariam partem se offerunt, tam gravia sunt, ut omnino existimem, Rufinum in speciem saltem cum Hieronymo in pacem rediisse, quod in Occidentem discederet, ubi Hieronymus potentes habebat amicos, quos ille sibi nolebat inimicos: dissensionem vero inter Joannem & Hieronymum mansisse indecisam. Etenim discessit Rufinus anno 397: liber vero contra Joannem secundum omnes, quas continet, notas chronologicas nequit esse scriptus ante annum 398 decurrentem ad finem. Præterea in libro contra Joannem nullo umquam verbo Rufinum lædit. At in Epistola de Optimo genere interpretandi Rufinum nominat, ut instigatorem Joannis. Hinc colligo, librum illum esse compositum, postquam in gratiam redierat cum Rufino: alioqui enim frequens erat illum nominandi occasio, ut liquet ex iis, quæ superius de Rufino sunt dicta.

§ XXXIX. Tempus scripti libri contra Joannem Hierosolymitanum: controversia cum Joanne composita.

[Hieronymas contra Joannem scribit, hortante Pammachio,] Nunc vero de tempore scripti libri contra Joannem, cum magna de eo inter eruditos sit discordia, pluribus est disserendum. Primo sub initium hujus libri, ad Pammachium scripti, rationes scribendi Sanctus ita allegat: Nosti, Pammachi, nosti me ad hoc Opus non inimicitiis, non gloriæ cupiditate descendere, sed provocatum litteris tuis ex ardore fidei; ac velle, si fieri posset, omnes id ipsum sapere, nec impatientiæ ac temeritatis posse reprehendi, si post triennium loquor. Denique nisi ad Apologiam, de qua nunc scribere institui, multorum animos diceres perturbatos, & in utramque partem fluctuare sententiam, decreveram in incepto silentio permanere. Ex his habemus, non scripsisse Hieronymum, nisi postquam Apologia Joannis, circa medium anni 396 composita, Romæ erat lecta, ibique multorum animos perturbaverat, atque id ipsum demum per litteras Pammachii S. Hieronymo innotuerat. Missa autem Romam non videtur ante annum 397, cum scripta esset ad Theophilum, ut is, ea perlecta, monachis pacem aut potius subjectionem imperaret, eaque de causa solum missa Romam videatur, postquam conatus Theophili evaserat irritus. Certe num. 5 legitur: Sed dicis, Epistolam meam probavit Alexandrinus episcopus. Hoc igitur Romæ notum erat. Itaque vix capio, qua ratione aliqui librum contra Joannem eodem fere tempore figant cum ante memorata Hieronymi ad Theophilum Epistola. Nam Apologia Joannis multo citius Alexandriam pervenire poterat, quo eamdem ferebat Isidorus, quam in Occidentem aut Romam; solusque Theophilus a Joanne electus erat quasi judex controversiæ, ut verisimile non fiat, Apologiam in Occidentem fuisse missam, nisi post irritum Theophili conatum.

[646] Quapropter illa verba, Si post triennium loquor, [triennio post scriptam ejus Apologiam,] referenda omnino videntur ad tempus, quo scripta est Joannis Apologia, sicut naturalis loci intelligentia exigit. Non siluerat Hieronymus per triennium de controversia sua cum Joanne; sed siluerat ad Apologiam ejus, quam refutandam suscipit post triennium. Jam circa initium anni 396 contra obtrectationes Joannis & Rufini defenderat Translationem Epistolæ S. Epiphanii. De controversia procul dubio locutus erat cum Archelao & Isidoro, qui concordiam conciliare studuerant, ac nominatim de ea ad Theophilum multa scripsit in Epistola 82 frequenter laudata. At in hac Epistola noluit studiose probare, declarationem fidei, quam Joannes Apologiæ suæ inseruerat, non esse satis apertam nec sufficientem ad abstergendam suspicionem de hæresi Origeniana, de qua accusatus erat a S. Epiphanio. Innuit quidem ibi aliquid de ambigua fidei expositione verbis num. 642 recitatis: sed nihil clare edicit; nihil probandum assumit; subjungit vero: Ego interim sileo: nunc & dispensationem meam vel imperitiam simulabo vel metum. Itaque Apologiam Joannis post triennium suscepit refutandam, quia multos ea intelligebat perturbatos. Cum autem plerumque annos ita numeret S. Hieronymus, ut ultimus non sit completus, probabilius intelligemus triennium non completum, sive duos annos & aliquot menses. Itaque cum Apologia sit composita circa medium anni 396, nequit probabilius figi hic liber contra illam scriptus, quam sub finem anni 398 aut initium sequentis.

[647] Aliæ notæ chronologicæ, quas Opus illud continet, [sive sub finem anni 398 aut initium 399.] accurate congruunt epochæ jam datæ. Num. 17 ita loquitur Sanctus: Non est istius temporis contra dogma Gentilium, & ex parte Platonicum scribere. Ante annos ferme decem in Commentariis Ecclesiastæ, & in Explanatione Epistolæ ad Ephesios, arbitror sensum animi mei prudentibus explicatum. Sanctum anno 389 scripsisse in Epistolam ad Ephesios, & in Ecclesiasten sub finem ejusdem anni, aut forte initium sequentis, probavi num. 367 & 368. Itaque ferme decennium post expositam Epistolam ad Ephesios, sive decennium inchoatum, erat sub finem anni 398. Cum autem Ecclesiastes aliquot mensibus serius sit explanatus, non æque certum est de illis Commentariis jam inchoatum decennium excurrisse, dum scribebat contra Joannem Hierosolymitanum; id ipsum tamen est probabilius. At sive etiam hi Commentarii annos decem præcesserint, sive soli Commentarii in Epistolam ad Ephesios, cum dicat ante annos ferme decem, ac de duobus Opusculis simul loquatur, accurata sunt Sancti verba, datæque chronotaxi plane conformia.

[648] Vallarsius ex eodem loco argumentatur, aitque Commentarios in Ecclesiasten circa annum CCCXC compositos, [ut aliis etiam notis] indeque librum contra Joannem remittit ad annum 399 aut 400. Verum laudatus editor alibi Commentarios illos cum Tillemontio figit anno 388, ut observavi num. 369. Mallem, eamdem ubique chronotaxim servasset. Scripti sunt illi Commentarii ferme quinquennium, postquam anno 385, & diu ante medium anni, Blæsillæ fuerant promissi; ut illud ferme quinquennium recte consisteret, etiamsi circa medium anni 389 essent scripti: at nec congruit cum anno 388, cui illos innectit Tillemontius, & probabilius non perducit usque ad annum 390; cum is sit loquendi modus S. Hieronymi, ut temporis intervallum potius augeat, quam minuat.

[649] [chronologicis ejusdem Epistolæ] Restat nota tertia ad idem nos tempus remittens. Joanni, volenti, ut monachi subjicerentur sibi, ita respondet Hieronymus num. 41: Si de me & de presbytero Vincentio (loqueris) satis multo dormisti tempore, qui post annos tredecim nunc excitatus hæc loqueris. Ob id enim & ego Antiochiam, & ille Constantinopolim, urbes celeberrimas, deseruimus, non ut te in populis prædicantem laudaremus; sed ut in agris & in solitudine adolescentiæ peccata deflentes, Christi in nos misericordiam deflecteremus. Tillemontius Nota 42 fatetur, annos tredecim hic assertos non posse rectius inchoari, quam ab anno 386, quo S. Hieronymus venit cum Vincentio in Palæstinam, & quo Joannes adeptus est episcopatum Hierosolymitanum. Omnis alia loci illius intelligentia tam est improbabilis, ut vix capiam, quomodo viri eruditi alio respicere potuerint. Neque enim Joannes subjectionem Hieronymi & Vincentii prætendere poterat, antequam illi erant in Palæstina; sed solum ab eo tempore, quo ibi habitationem fixerunt.

[650] [clare probatur,] Vidit hoc etiam Vallarsius, sed Hieronymum serius, quam oportebat, in Palæstinam perduxit, sui hic iterum immemor, nisi malimus credere, adjutorum ejus aliam fuisse chronotaxim, aliam ipsius Vallarsii, indeque factum, ut non omnia invicem consentiant. Quod vero hic ait, ab exacto anno CCCLXXXVI tredecim illos annos inchoandos esse, improbabile est. Nam circa initium anni 386 Hieronymus in Palæstinam venit, ac post diuturnam ad loca sacra peregrinationem, iterque institutum in Ægyptum, domicilium in Bethleem fixit in æstate anni 386. Quare a medio fere anno 386 inchoandi sunt anni tredecim, atque hi optime perducunt ad finem anni 398 aut sequentis initium, ut annus postremus maneat incompletus, quemadmodum Hieronymus annos plerumque numerat. Laudatus Tillemontius nobiscum asserit, dictos annos tredecim ducere ad annum 399, aut saltem ad 398. At hunc præferendum, nunc probabo.

[651] [& aliunde etiam confirmatur.] Hieronymus num. 42 ait, quadraginta presbyteris Joannis oblatos esse baptizandos, tempusque ita designat: Ante paucos menses circa dies Pentecostes, quum, obscurato sole, omnis mundus jamjamque venturum Judicem formidaret. Incidebat anno 398 Pentecoste in mensem Junium. Itaque si per paucos menses intelligamus quatuor, quinque, aut sex menses, deducimur ad Octobrem, Novembrem aut Decembrem. Tot menses intelligendos, ut perducant ad annum sequentem, minus est verisimile. Præterea finitam fuisse Hieronymi & Joannis controversiam ante æstatem anni 399, colligitur ex Epistola 77, sive ex Epitaphio Fabiolæ, quod illa ipsa æstate scriptum probabo num. 820. Nam in eo num. 8 dicitur: Erat illo tempore (anno 395 exeunte) quædam apud nos dissensio &c. Voce erat omnino innuit, finitam fuisse, antequam illud scribebat. Tertio certum est, scriptam esse Apologiam Joannis, antequam Rufinus discessit in Occidentem, scriptamque duobus circiter mensibus post Pascha, ut nequeat serius figi, quam circa Junium anni 396. Plus ergo, quam triennium, post illam siluisset Hieronymus, si sub finem anni 399 aut anno 400 scripsisset contra Joannem.

[652] Longius a vero aberrarunt, qui librum contra Joannem fixerunt anno 392 aut 393, [Non est ille liber scriptus anno 392 aut 393,] quia crediderunt, verbis mox allegatis obscurato sole &c. indicari solis eclipsim, talemque eclipsim illis annis inveniunt. At satis ex relatis liquet, controversiam illam serius cœptam, librumque multo serius scriptum. Vocibus vero illis obscurato sole non existimo eclipsim significari. Cum enim obscuratio solis per eclipsim, sive per interpositionem lunæ, sit ordinaria, & ab astronomis præsciatur, non tantum illa induxisset metum, ut omnis mundus jamjamque venturum Judicem formidaret. Fuerit igitur extraordinaria solis obscuratio, quæ tantam incussit formidinem: & sic verba illa ad rem non pertinent.

[653] Tillemontius Nota 42 & 52 librum contra Joannem figit anno 396 ad finem decurrente, [nec exeunte anno 396,] quia credidit, concordiam stabilitam, antequam anno 397 Romam discessit Rufinus. Verum contorta est tota ejus chronotaxis, contrariaque notis omnibus chronologicis superius adductis. Repugnant dictæ epochæ decem ferme anni, qui excurrerant post Commentarios in Ecclesiasten, &, ut ipse fatetur, tredecim anni, quibus in Palæstina habitaverat Hieronymus. Opponit suum illud solemne, non esse Hieronymum accuratum in annis recensendis. At ego magis cogor credere, dialecticam Tillemontii accuratam non esse, quam Hieronymum pro undecim scripsisse tredecim, pro octo dixisse decem. Accedit triennium, quo ad Apologiam Joannis tacuit, inchoatum circa Junium anni 396, finitum sub finem anni 398. Triennium illud refert ille ad initium controversiæ, quam anno 394 orditur. At nec anno 394 Hieronymus controversiæ, quæ tunc inter Epiphanium & Joannem erat, immixtus fuisse videtur, nec dicit de illa se semper tacuisse, sed tacuisse ad Apologiam, quam tunc examinare aggrediebatur. Quare unicum pro sua opinione argumentum habet Tillemontius, quod crediderit Joannem & Rufinum eodem tempore conciliatos cum Hieronymo. Hoc tam certum credidit, ut non inveniam, ullibi id probare conatum. Ego jam num. 644 rationes allegavi pro contrario: eæque confirmantur ex epocha libri contra Joannem scripti.

[654] Quod vero affert Nota 52, nihil pro alterutra parte probat. [pro quo nulla est ratio notabilis.] Dicit Hieronymus, S. Epiphanium a Joanne per archidiaconum tacere jussum. Tum subdit num. 14: Ille per totum exinde triennium suas injurias devorat, privataque simultate contempta, fidei tantum correctionem postulat. Non constat, quo tempore illud fuerit factum, ideoque nequit prodesse ad chronotaxim accurate concinnandam. At certe factum non est initio controversiæ, ut videtur inferre Tillemontius. Nam diu laboravit Epiphanius, ut Joannem avelleret ab erroribus, quibus adhærentem credebat. Post illud vero factum rupisse videtur communionem cum Joanne, ac postmodum siluisse. Certe post pauca Hieronymus ait, sibi suisque notum esse, quid cogitaverit Epiphanius de sermone Joannis: Ad quos, inquit, tuis vocibus perturbatus venit exanimis, temere se communicasse, dicens. Rogatusque ab omni monasterio, ut ad te de Bethleem reverteretur, tantorum preces non ferens, sic reversus est vespere, ut medio noctis aufugeret. Hæc satis indicant, eo tempore rupisse communionem S. Epiphanium, postquam neque litteris neque sermonibus Joannem impellere potuerat, ut contra Origenis errores sententiam suam declararet. Tunc etiam scripserit ad monachos, ne temere communicarent cum Joanne, a cujus communione illi ante non recesserunt. Tempus aliunde non innotescit. At cum supra dicat Sanctus: Totum exinde triennium, quo verisimiliter completum triennium insinuat, conjicimus illa contigisse sub finem anni 395, idque congruit cum verbis num. 618 relatis, quibus multum viguisse dicitur dissensio, quando Fabiola sub finem anni 395 ex Palæstina discedebat.

[655] [Libro illo Sanctus refutavit Apologiam Joannis,] Restat, ut de libro ipso pauca dicamus, cum ex ipso plurima jam fuerint recitata. Librum hunc scribebat Hieronymus, hortante Pammachio, qui verisimiliter jam intellexerat, Apologiam Origenis a Rufino versam esse, ac fortasse etiam libros Origenis de Principiis, ideoque tanto magis hortari Hieronymum poterat, ut scriberet contra fautores Origenis. Refutandam autem illo libro suscepit Joannis Apologiam, qua hic nisus erat persuadere, Catholicum se esse, nec alia de causa ab Epiphanio, Hieronymo reliquisque monachis suspectam fuisse redditam fidem suam, quam quod improbasset factam ab Epiphanio Pauliniani ordinationem. Inseruerat Joannes scripto suo multas de monachis querelas, hos magis impetens, quam S. Epiphanium, quem Hieronymus reliquique monachi sequebantur ducem. Respondet ad omnia S. Hieronymus; sed præcipue conatur probare, non dedisse Joannem in Apologia sua claram fidei confessionem, nec respondisse ad omnia hæreseos capita eidem a S. Epiphanio objecta, nullibi hæreseos Joannem accusans, damnans tamen tergiversationem ejus, quod rogatus in Palæstina numquam S. Epiphanio respondere voluisset, recurrisset vero ad Theophilum Alexandrinum, atque huic, de statu controversiæ non satis instructo, alia pro aliis respondisset. Rufinum, quem S. Epiphanius nominatim accusaverat, in toto libro non nominat Hieronymus, semel tamen designat per ducem exercitus, cui Isidorus anno 396 scripsit litteras, ex errore ad Vincentium presbyterum perlatas. Nam ducem illum fuisse Rufinum, indicavit postea Hieronymus lib. 3 contra Rufinum num. 6. At id nemo scire poterat ex libro contra Joannem præter eos, qui viderant Epistolam; ut Rufino tunc omnino pepercisse videatur Hieronymus ob amicitiam cum illo redintegratam.

[656] [ostenditque ejus fidei confessionem esse ambiguam:] Pungit quidem Joannem frequenter Hieronymus ob tergiversationem, & ambigua ejus dicta ubique sic discutit, ut ostendat, eadem dici posse ab homine Origenis erroribus infecto. Quam tamen diligenter caveat, ne videatur de internis judicare, paucis ostendam. Ab initio declarat, periculosum esse de alterius animo judicare, & singulorum dictorum atque verborum investigare atque proferre rationem. Mox num. 2: Certe si hæreseos nulla suspicio est (ut cupio & credo) cur non verbis meis meum sensum loquitur? Quam ille simplicitatem vocat, ego malitiam interpretor. Persuadere mihi vult, quod pure credat: pure ergo & loquatur. Similia multa objiciendo profert; sed nullibi hæreticum vocat, nullibi verba ejus hæreseos arguit. At solum exponit, quo sensu ab Origenistis dici possint. Hoc vero solum in libro isto agi, num. 22 rursum declarat, innuens simul, scripturum se aliquando contra Origenem, hisce verbis: Non est istius temporis contra Origenis dogmata conscribere: alteri istud, si Christus vitam dederit, Operi dedicabimus. Nunc quæritur, an, qui arguitur, ad interrogata responderit, & simplex sit & aperta ejus responsio. Opus contra Origenem, quale aliquando scribere cogitabat, numquam videtur scripsisse. Fortiter tamen contra Origenem & Origenistas se declaravit in Epistola 84, & contra eosdem non raro disputavit in Commentariis suis in Prophetas, & in aliis etiam scriptis.

[657] Ceterum aliqui existimant, librum non esse absolutum; [videtur omnino perfectus.] suspicaturque Tillemontius, finitum non esse, quia opera Theophili pax fuit composita ante librum perfectum. Vallarsius non improbabile putat, postremam ejus partem eamque perexiguam excidisse. At ego nequaquam video, librum aut imperfectum esse aut mutilum. Nam responsa Joannis de fide examinat usque ad articulum 37 in editione Veronensi; ibique insinuat, progredi se ad ejus contra monachos objectiones, quas solum breviter refellit, multaque in fine paucis perstringit. Quid desit, non invenio. Abruptus videri utcumque potest finis: sed idem in aliquot aliis Hieronymi Opusculis invenio, ut inde nequeam certo concludere, aut librum imperfectum esse aut mutilum. Vallarsius demum existimat, hunc librum non esse visum a Rufino, dum scripsit contra S. Hieronymum. Hoc facile credidero, quandoquidem Romam pervenerit, postquam inde recesserat Rufinus, qui librum illum non impugnat, etiamsi aliqua attingat eo etiam contenta: sed ea aliunde nosse poterat. Præcipua tamen ratio, cur Rufinum latuerit, fortasse erit, quod initio solis Hieronymi amicis fuerit communicatus.

[658] Quod vero spectat ad finem controversiæ, non satis liquet, [Concordia inter Joannem & Hieronymum,] cujus interventione tandem stabilita fuerit concordia. Plerique existimant, Theophili opera id factum esse, sed sine certo aliquo argumento. Vera quidem esse potest illa conjectura. Fortasse tamen Joannes ipse ad pacem ineundam animum adjecit; sive quod intelligeret, quanta esset Romanorum offensio ob libros Origenis de Principiis, quos Rufinus anno 398 Latinos Romæ fecit, sive quod perspiceret, fidem suam multis fieri suspectam, neque ablatam esse suspicionem priori ad Theophilum Apologia, sive quod errores Origenis tempore dissensionis melius didicisset, sive alia de causa nobis ignota. Rufinus ipse, quando videbat in Romanorum offensionem se incurrisse, Joanni suadere potuit, ut amicitiam cum S. Hieronymo renovaret: nam Hieronymi exemplo Origenis scripta transferre se dicebat. Quidcumque fuerit causæ, circa annum 399 cessavit omnis dissensio, nec Hieronymo solum & monachis amicitiam suam restituit Joannes, sed etiam satisfecit S. Epiphanio, cum nulla inter illos superfuerit discordia. Si Theophilus concordiam conciliavit, fuerit verisimiliter stabilita, quando ipse Origenistas acriter cœpit persequi, sive circa annum 400. Nam Epistola 63 (alias 68) Hieronymi ad Theophilum non diu ante illam Origenistarum persecutionem data videtur, & necdum sublata erat omnis inter Hieronymum & Joannem dissensio, quando illa fuit data; aut certe Theophilus, dum ad Hieronymum scripsit, non noverat, concordiam fuisse initam, cum ipsum monuerit de canonibus servandis.

[659] Qualis fuerit Epistola Theophili, utcumque colligitur ex Hieronymiana, [de qua stabilienda circa 399 rursum scripsit] quam totam subjungo: Meminit beatitudo tua, quod eo tempore, quo nobiscum tacebas *, numquam ab officiis meus sermo cessaverit: nec consideraverim, quid tu pro dispensatione tunc faceres, sed quid me facere conveniret. Et nunc sumptis dignationis tuæ epistolis, fructum aliquem cepisse me video Euangelicæ lectionis. Si enim duri judicis sententiam crebra mulieris inflexit petitio, quanto magis paterna viscera interpellatione sedula molliuntur? Modesta hæc querela de silentio Theophili insinuat, ipsum post Epistolam unam, (aut fortasse plures) ad Hieronymum, qua studuerat Sanctum ad concordiam cum Joanne excitare, diu non respondisse ad litteras Hieronymi, hunc tamen officiosas Epistolas, quæ exciderunt, subinde misisse: tandem vero Theophilum, forte anno 399, rursum scripsisse ad Hieronymum Litteras, ad quas hic respondet, easque de concordia cum Joanne stabilienda: neque enim video, cur alias monuisset de canonibus. Itaque hæc Epistola ex diuturno Theophili silentio figenda est notabili tempore post 82 ad Theophilum, sub finem anni 396 datam, ac facile pertinere potest ad annum 399.

[660] [Theophilus, ut ex Hieronymi responso innotescit,] Hieronymus in ea sic pergit: Quod de canonibus ecclesiasticis mones, gratias agimus. “Quem enim diligit Dominus, corripit; & flagellat omnem filium, quem recipit”. Sed tamen scito, nobis nihil esse antiquius, quam Christi jura servare, nec patrum transferre terminos, semperque meminisse Romanam fidem, Apostolico ore laudatam, cujus se esse participem Alexandrina ecclesia gloriatur. Ex hisce & magis ex sequentibus suspicor, Theophilum in suis litteris declarasse suam de Origenistis sententiam, sed addidisse, patienter se eorum correctionem sperare. Nam ita prosequitur Sanctus: Super nefaria hæresi quod multam patientiam geris: & putas Ecclesiæ visceribus incubantes tua posse corrigi lenitate, multis sanctis displicet: ne, dum paucorum pœnitentiam præstolaris, nutrias audaciam perditorum, & factio robustior fiat. Vale in Christo. Hæc non scripsisset Hieronymus, nisi in Epistola sua Theophilus mentem suam aperuisset. De illa autem Theophili Epistola, quæ excidit, videtur loqui Hieronymus in Epistola 86 (alias 70) ad Theophilum, tunc aperte contra Origenistas agentem, quam ita orditur: Nuper tuæ beatitudinis percepi scripta, emendantia vetus silentium, & me ad solitum officium provocantia.

[661] [quando non diu post iterum scribebat Hieronymus,] Unde licet per sanctos fratres, Priscum & Eubulum, tuus ad nos sermo cessaverit: tamen quia vidimus illos zelo fidei concitatos, raptim Palæstinæ lustrasse regiones, & dispersos regulos usque ad suas latebras persequutos, breviter scribimus, quod totus mundus exsultet, & in tuis victoriis glorietur: erectumque Alexandriæ vexillum crucis, & adversus hæresim trophæa fulgentia, gaudens populorum turba prospectet. Macte virtute, macte zelo fidei. Ostendisti, quod huc usque taciturnitas dispensatio fuit, non consensus. Libere enim reverentiæ tuæ loquor. Dolebamus, te nimium esse patientem, & ignorantes magistri gubernacula, gestiebamus in interitum perditorum. Sed, ut video, exaltasti manum diu, & suspendisti plagam, ut ferires fortius. Ad scripta Theophili, emendantia vetus silentium respondit per Epistolam supra datam, qua modeste de illo silentio loquitur, quaque conqueritur de patientia Theophili super nefaria hæresi. Hanc querelam hic excusat & emendat. Itaque, cum dicat, nuper accepisse se illa Theophili scripta, clarum fit, Epistolam illam 63, qua ad illa respondit, non multis mensibus datam esse ante hanc, qua de illa accepta iterum meminit. Utraque spectare potest ad eumdem annum: malim tamen conjicere priorem anni 399, posteriorem sequentis esse.

[662] Erat autem concordia inter Hieronymum & Joannem perfecta, dum posteriorem scripsit Hieronymus, [erat conciliata, fuitque tunc perfecta:] quandoquidem subjungat sequentia verba: Super susceptione cujusdam non debes contra urbis hujus (Hierosolymitanæ) dolere pontificem (Joannem,) quia nihil tuis litteris præcepisti: & temerarium fuit de eo, quod nesciebat, ferre sententiam. Tamen reor, illum nec audere nec velle te in aliquo lædere. Hisce verbis Joannem apud Theophilum excusat: nec ullo deinde verbo de eo conquestus legitur. Constat præterea, Theophilum anno 400 Synodicam epistolam scripsisse episcopis Palæstinæ contra Origenistas, interque eos Joanni, atque hunc cum reliquis rescripsisse. Utraque Epistola inter Hieronymianas habetur in editione Veronensi, ubi prima est 92, altera 93: & utraque ab Hieronymo in Latinum sermonem translata creditur. Alia perfectæ reconciliationis indicia sunt, quod Hieronymus in libris contra Rufinum ne vel minimam de Joanne insinuat querelam, licet eum subinde nominare cogatur: quodque Joannes morienti S. Paulæ anno 404 adfuit, teste Hieronymo in ejus Epitaphio num. 28. Quin & præfuisse Hieronymum parœciæ in Bethleem, videtur dicere Posthumianus, qui sub initium seculi V ibidem cum Hieronymo fuit, apud Sulpicium Severum lib. 1 Dialogorum cap. 8, his verbis: Ecclesiam loci illius Hieronymus presbyter regit: nam parochia est episcopi, qui Hierosolymam tenet. Locum sic exposuit Tillemontius, ut ecclesiam non distinguat a parochia. Ego magis existimo, per ecclesiam intelligi monasterium, ut vox illa alias non raro sumitur: velleque Posthumianum, regi monasterium ab Hieronymo; a presbytero episcopi Hierosolymitani parochiam; ut antea certe factum esse, Hieronymus clare edicit in libro contra Joannem num. 42.

[663] Ex dictis abunde liquet, restitutam fuisse amicitiam inter Hieronymum & Joannem circa annum 399. [res peracta circa annum 399.] At malo ignorare, cujus opera res illa sit perfecta, quam aut Theophilo, aut alii cuilibet illam laudem incertis conjecturis attribuere. Tillemontius art. 81 observat, a Palladio in Historia Lausiaca cap. 118 gloriam illam tribui Rufino & Melaniæ: sed obscurum est, quod dicit Palladius, Paulini schisma vocans. Quod vero legendum sit Pauliniani, ut vult Tillemontius, non facile credidero, ut res illa ad nos minime pertineat. Ceterum lubet breviter observare, ex dissensione cum Joanne ortam esse amicitiam Hieronymi cum Theophilo, quocum antea nihil videtur habuisse commercii: Theophilumque ab Hieronymo præcipue impulsum esse, ut Origenis errores exscinderet. Laudabilis sane fuit ille Theophili conatus: nam quod neoterici quidam, & nominatim multis locis Tillemontius, contenderunt, nullos fuisse errorum Origenis sectatores, tam mihi absurdum apparet, ut refutari non mereatur. Alia tamen esset quæstio, an Joannes Hierosolymitanus errores Origenis umquam fuerit sectatus, aut certe iis tam pertinaciter adhæserit, ut gravem culpam contraxerit. Neutrum dixit Hieronymus; nec ego dicam, aut dicere possum. Quid pro Theophilo postea egerit Hieronymus, examinabo per decursum.

[664] Hic vero paucis inquiram, quis ille fuerit, de cujus susceptione Theophilo Joannem excusat Sanctus. [Paulum sacerdotio privatum tunc hospitio suscepit] Dubitare vix possum, quin sit Paulus, qui aliquo tempore fuit in monasterio S. Hieronymi, quod damnatus esset a Theophilo, sedeque sua ejectus, nescimus qua de causa. Arguit ea de causa Rufinus S. Hieronymum in litteris numquam editis, quas libro tertio contra Rufinum Sanctus refellit. De his num. 17 Rufinum alloquens ita habet: Porro quod interrogas, quando Papæ Theophili sententiam sequi cœperim, eique fidei communione sociatus sim, & ipse tibi respondes: “Tunc, credo, quando Paulum, quem ille damnaverat, summo nisu & omnibus studiis defendebas, quando eum per imperiale rescriptum recipere sacerdotium, quod episcopali judicio amiserat, instigabas”. Ad hanc Rufini objectionem prius conqueritur Hieronymus, quod insultet misero Paulo, qui saltem presbyter erat, & probabilius episcopus, ut insinuat vox sacerdotium. Non fuisse Paulum ex sectatoribus errorum Origenis, declarat Hieronymus his verbis: Aut ego fallor, aut illud est verum, quod plurimi jactitant, te Origenistarum hostes in illo persequi, & sub occasione unius (Pauli) in utrumque (Paulum nimirum & Theophilum) sævire. Mox etiam innuit, sibi non constitisse de justitia sententiæ contra Paulum latæ, hæc scribens: Nec hoc dico, quod de episcoporum sententiis judicem, aut eorum cupiam statuta rescindi: sed quod unusquisque suo periculo faciat, quod sibi videtur, & ipse noverit, quomodo de suo judicio judicandum sit.

[665] [Hieronymus, factumque contra Rufinum defendit.] Nobis in monasterio hospitalitas cordi est, omnesque ad nos venientes læta humanitatis fronte suscipimus. Veremur enim, ne Maria cum Joseph locum non inveniat in diversorio, ne nobis Jesus dicat exclusus: “Hospes eram, & non suscepistis me”. Solos hæreticos non recipimus, quos vos solos recipitis. Propositum quippe nobis est pedes lavare venientium, non merita discutere. Recordare, frater, confessionis ejus, & pectoris, quod flagella secuerunt. Memento carceris, tenebrarum, exsilii, metallorum, & non indignaberis hospitio transeuntem esse susceptum. An ideo tibi rebelles videmur, quia calicem aquæ frigidæ in nomine Christi sitientibus porrigimus? Vis scire, unde illum & nos plus amare, & tu odisse plus debeas? Hæreticorum factio, nuper fugata de Ægypto & Alexandria, se Jerosolymam contulit, & huic voluit copulari, ut quorum unus esset dolor, una fieret accusatio (contra Theophilum.) Quos ille repulit, sprevit, abjecit, dicens se non esse inimicum fidei, nec contra Ecclesiam bella suscipere: quod prius tentavit, doloris fuisse, non perfidiæ: nec alterius appetisse innocentiam, sed suam probare voluisse. Impium putas, post sententiam sacerdotum, imperiale rescriptum? quod quale sit, noverit ille, qui meruit. Hactenus de Paulo verisimiliter episcopo, qui sub Arianis aut sub Juliano pati pro fide potuit omnia illa, quæ recenset Hieronymus. Ejus susceptio non fregit amicitiam Hieronymi cum Theophilo, cum illa fuerit continuata usque ad annum 405, quando rupta videtur ob persecutionem S. Joannis Chrysostomi. Ipsa tamen susceptio & hæc responsio ostendit, Hieronymum non fuisse adeo tenacem amicitiæ Theophili, ut a bonis operibus vellet ejus causa abstinere.

[Annotata]

* al. maneas mendose

§ XL. Rufinus cum Melania Romam discedit, vertitque Apologiam pro Origene, ejusque libros de Principiis.

[Rufinus, cui juvenis Hieronymus amicus fuit,] Eodem fere tempore, quo composita est dissensio inter Hieronymum & Joannem Hierosolymitanum, gravius contra Hieronymum erupit bellum a Rufino, qui antea Joannem antistitem contra Sanctum instigaverat; sed anno 397, quando ex Palæstina volebat Romam discedere, concordiam cum Hieronymo aut serio aut saltem in speciem redintegraverat. Si causas gravissimæ dissensionis diligenter investigare velimus, facile inveniemus, nullam in Hieronymo fuisse culpam, sed subdolo Rufini artificio necessitatem Sancto impositam agendi ea, quibus ille in tantas exarsit inimicitias totque in Sanctum effudit calumnias, ut apud prudentes plus famæ suæ detraxerit, quam nocere potuerit S. Hieronymo. Ut res tota clarius elucescat, altius repetenda est. Vidimus § 6, inter Hieronymum & Rufinum, dum ambo erant juvenes, amicitiam fuisse, eosque simul aliquo tempore habitasse Aquileiæ. Deinde § 7 amicissimas produxi Hieronymi litteras, quibus Rufino, tunc degenti in Ægypto, declarat, quantum desideret ipsum videre in Syria: tam in his quam in aliis litteris ad Florentium amanti ac liberali calamo laudes Rufini celebrat.

[667] Respondisse Rufinum tanto amori, quantum Epistolæ illæ declarant, [non videtur ex æquo ejus amicitiæ respondisse:] numquam invenire potui, ut suspicio non infundata oriatur, Rufinum ne in juventute quidem sincere addictum fuisse Hieronymo. Nihilo magis reperio, fuisse postea ab anno 375 usque ad 386 ullum inter Hieronymum & Rufinum litterarum commercium. Attamen minime oblitus est Rufini sui Hieronymus, quando scripsit Chronicon circa 381, ubi de eo honorifice meminit. Ad Rufinum, cum Melania Hierosolymæ degentem, rursum procul dubio venit Hieronymus anno 386, quando Hierosolymam vidit, & postea domicilium fixit in Bethleem. Tillemontius art. 44 mire prædicat amicitiam, quam eo tempore inter Hieronymum & Rufinum fuisse existimat: sed rationes non allegat idoneas, quibus credere valeamus, sinceram fuisse amicitiam ex parte saltem Rufini. Etenim abunde liquet, Rufinum inter eos fuisse, qui labores Hieronymi carpebant, ac nominatim translationem Veteris Testamenti ex Hebraico, aliaque fecisse jam ante relata, quæ insidiatorem magis insinuant, quam amicum.

[668] Affert quidem Tillemontius locum ex Epistola S. Augustini, [nec illorum amicitia videtur postea] inter Hieronymianas 110 (alias 93,) in qua multum revera celebratur amicitia, quæ inter Hieronymum & Rufinum viguerat. At dubitari potest, an S. Augustinus in Africa intellexerit, quæ inter Hieronymum & Rufinum gesta erant in Palæstina. Certe occultas Rufini molitiones contra Hieronymum non videtur perspectas habuisse Augustinus; sed legisse epistolas, quas juvenis Hieronymus ad Rufinum ac de Rufino ad Florentium scripserat, aliaque, quibus eorum amicitia narrabatur. Quod autem de amicitia eorum tantum dixerit S. Augustinus, quantum potuerat ex præcedentibus animo concipere, nequaquam miror, cum multum doleret de suborta discordia, conareturque litteris suis Hieronymum ad pacem resarciendam impellere. Nam de sinceritate Rufini non poterat nec debebat in Africa judicare Augustinus, præsertim cum de ejus molitionibus nihil fortasse nosset.

[669] [summa fuisse, aut certe ea nequit probari] Ad probandam Hieronymi ac Rufini amicitiam in Palæstina affert Tillemontius ea, quæ Rufinus lib. 2 num. 8 inepte disserit ad Hieronymum de perjurio convincendum. Audiamus iracundi hominis acumen. Alioquin, ait, si inficias eat (se perjurum esse,) etiam testes quam plurimos fratrum habere possum, qui in meis cellulis manentes, in monte Oliveti quamplurimos ei Ciceronis Dialogos descripserunt, quorum & ego quaterniones, cum scriberent, frequenter in manibus tenui & relegi: & quod mercedes multo largiores, quam pro aliis scripturis solent, ab isto eis darentur, agnovi. Mihi quoque ipsi aliquando, cum de Bethleem Jerosolymam venisset, & codicem secum detulisset, in quo erat unus Dialogus Ciceronis, & idem ipse Græcus Platonis, quod dederit ipsum codicem, & aliquamdiu fuerit apud me, nullo genere negare potest. Sed quid immoror tamdiu in re, quæ luce est clarior? cum ad hæc omnia, quæ supra diximus, etiam illud addatur, ubi cesset omne commentum, quod in monasterio positus in Bethleem, ante non multo adhuc tempore partes grammaticas exsecutus sit, & Maronem suum, comicosque & lyricos, & historicos auctores, traditis sibi ad discendum Dei timorem puerulis exponebat, scilicet & ut præceptor fieret auctorum gentilium, quos si legisset tantummodo, Christum se negaturum juraverat, nempe in somnio.

[670] [ex verbis Rufini, qui vult pueros ab Hieronymo] Adduxi omnia verba inepti declamatoris, quia utcumque spectant ad gesta S. Hieronymi, si vera sunt. Hoc verum esse, facile credo, pueros in monasterio S. Hieronymi fuisse institutos, Dialogosque Ciceronis ad illorum usum a Rufini monachis fuisse exscriptos. Non video etiam, cur Dialogum Ciceronis, eumdemque Græcum Platonis, sive ut exscriberetur, sive ubi exscriptus erat a monachis, secum ferre non potuerit Hieronymus, eumque Rufino in manus tradere. At non video, ex hisce inferri posse singularem amicitiam. Certe mercedes multo largiores, quas pro exscriptione solvebat pauper Hieronymus, non insinuant magnam amicitiam. Quod semel ad Rufinum venerit, Dialogumque exscribendum aut exscriptum ipsi tradiderit, non innuit multum familiaritatis. Alia sane invenisset contra Hieronymum Rufinus, si intima cum eodem necessitudine fuisset conjunctus, cum liqueat, ipsum ex quibuslibet virtutum floribus venena sugere conatum, & occulta prodere non timuisse.

[671] [Grammaticam doctos.] Quod modo spectat ad partes grammaticas, quas Hieronymum exsecutum vult Rufinus; ne probabile quidem est, Sanctum quotidie, aut statis temporibus, illas obivisse pueros docendi partes, cum alia haberet agenda, conqueraturque, sufficiens sibi otium non fuisse ad Scripturas meditandas. Utinam, ait lib. 1 contra Rufinum num. 31, celebritas loci, & Sanctorum de toto orbe conventus, sineret me divinas Scripturas legere. In tantum spatium non habeo externa meditandi. Fortasse tamen Rufinus totum non confinxerit; sed more suo rem supra verum exaggeraverit. Potuit Sanctus, ut pueros puerorumque magistros animaret, subinde aliqua ex poëtis aliisque scriptoribus profanis per se explicare; librosque legendos iis meliores præscribere. Agnoscit in Epistola 21 ad Damasum, in pueris necessitatis esse poëtas legere. At nequaquam necessitatis est omnia, etiam turpia, in poëtis legere. Hoc ne fieret, sapientissimus Magister cavere poterat.

[672] Amicitia inter Rufinum & Hieronymum, si ex parte Rufini fuit sincera, [Inter Rufinum Origeni nimis addictum & Hieronymum orta dissensio,] multum detrimenti passa est, quod Rufinus nimium Origeni se addictum præberet. Hinc S. Epiphanius in Epistola sua num. 6 dicit Joanni Hierosolymitano: Te autem, frater, liberet Deus, & sanctum populum Christi, qui tibi creditus est, & omnes fratres, qui tecum sunt, & maxime Rufinum presbyterum ab hæresi Origenis. Necdum ulla Origenis scripta in Latinum sermonem transtulerat Rufinus; quando iis verbis de eo mentem suam declaravit doctissimus hæreseon examinator Epiphanius. Contra Hieronymus multa Origenis fecerat Latina; nec tamen Epiphanius umquam Hieronymum de hæresi Origenis suspectum habuit, sed magna amicitia cum eo fuit conjunctus. Qui sic erant accusati ab Epiphania, accusationem vertere voluerunt contra S. Hieronymum, occasionem præbente Translatione scriptorum Origenis. Impulerunt igitur Vigilantium, hominem imperitum & audacem, ut Hieronymum de hæresi Origeniana coram redargueret in Palæstina, calumniasque suas deinde in Gallia repeteret. Rursum in Apologia sua Joannes Hierosolymitanus, quem Rufinus consilio juvabat, Hieronymum accusavit, quod Origenis Opera in Latinum vertisset, ut liquet ex responso Hieronymi in Epistola 82 ad Theophilum. Itaque jam in Ægypto & Italia & in omnibus provinciis, ad quas pervenit Joannis Apologia; ac nominatim in Gallia per Vigilantium, ut Origenista traducebatur S. Hieronymus.

[673] Interim Rufinus, postquam per Vigilantium & Joannem partes suas egerat, [sed pax composita ante discessum Rufini ex Palæstina.] & Hieronymum de versis Origenis Operibus curaverat toto quasi orbe Romano accusandum, cogitavit Romam discedere, voluitque sibi prius Hieronymum conciliare. Pax certe fuit instaurata, & quidem difficulter, si credimus Rufino, qui lib. 2 contra Hieronymum num. 37 ait, pacem illam summo vix sudore reparatam. Consentit S. Hieronymus lib. 3 contra Rufinum num. 33, respondens Rufino, qui contendebat, concordiam ab illo ruptam. Venio, inquit, ad gravissimum crimen, in quo post reconciliatas amicitias me infidelitatis accusas. Fateor, inter cuncta maledicta, quæ vel objicis, vel minaris, nihil a me ita repellendum est, quam fraus, dolus, infidelitas. Peccare enim hominis est, insidias tendere diaboli. Ergo ideo in Anastasi (id est, in ecclesia Resurrectionis Hierosolymæ) immolato Agno, dexteras junximus, ut &c. Pax facta in ecclesia, immolato Agno, id est, oblato sacrosancto Missæ Sacrificio, manifeste insinuat, eo tempore concordiam illam conclusam, quo licebat Hieronymo ingredi ecclesias diœcesis Hierosolymitanæ. Itaque vel simul cum Joanne Hierosolymitano pax inita est, vel inita est ante illud tempus, quo ille ingressum ecclesiæ prohibuit cunctis, qui Paulinianum dicerent presbyterum. Secundum omnino dicendum est: Rufinus enim discessit diu ante pacem eum Joanne initam. Rursum num. 24 ita conqueritur Rufinus: Vos nobis pacem proficiscentibus dedistis, & a tergo jacula venenis armata jecistis. Respondet vero Sanctus: Pacem dedimus, non hæresim suscepimus. Junximus dexteras: abeuntem prosequuti sumus, ut vos essetis Catholici, non ut nos essemus hæretici. [Rufinus, qui cum Melania seniore]

[674] De anno, quo Rufinus ex Palæstina Romam profectus est, non convenit inter eruditos, aliis statuentibus annum 396, aliis iisque pluribus ejus iter ad annum 397 referentibus, & nonnullis improbabiliter ad 398 respicientibus. Postremam hanc opinionem dixi improbabilem, quia S. Siricius Papa anno 398, die XXVI Novembris obiit. Nam sic Rufinus non nisi paucis mensibus Romæ fuisset, vivente Siricio. At ex gestis referendis constat, longo ibidem tempore moratum, discessisse tamen ante mortem Siricii. Restat igitur solum inquirendum, annone 396 an 397 ex Palæstina discesserit, Romamque venerit. Altera dubitatio est, utrum Melania senior cum Rufino simul & ante in Ægyptum & Palæstinam profecta sit, & cum eodem redierit in Italiam. Tillemontius variis locis pro certo edicit, Melaniam ante Rufinum in Ægyptum profectam, ac post Rufinum rediisse in Italiam. Chronotaxim vero senioris Melaniæ ordinare conatur tom. 10 Nota 2 in Melaniam seniorem, ubi meo quidem judicio sententiam amplectitur omnino improbabilem, talemque, ut omnibus prorsus, quos laudat, antiquis repugnet. Vel sic tamen Tillemontii illa sententia sectatores habuit eruditos. At candide edico, nullum mihi esse dubium, quin Melania & Rufinus simul in Ægyptum navigaverint, indeque in Palæstinam venerint, ac simul anno 396 aut 397 redierint in Italiam.

[675] [anno 374, in Ægypto erat,] Fatetur Tillemontius, a S. Hieronymo in Chronico iter Melaniæ in Palæstinam figi anno 374. At contra hanc epocham prolixe disserit ex Palladii Historia Lausiaca, quam multo brevius examinabimus. Interim eodem tempore etiam Rufinum in Ægyptum venisse, liquet ex Epistola 3 Hieronymi, quam Antiochia ad eum scripsit, ut dictum est num. 123. Scripsit enim Epistolam media æstate, eamdemque scripsit, ubi adventum Rufini certo intellexerat, ut Rufinus sub finem anni 373 aut prioribus mensibus anni 374 ex Italia navigaverit, & cum Melania in Ægyptum venerit. In Epistola 4, eodem tempore scripta credebat Hieronymus, Rufinum cum sancta Melania ab Ægypto Jerosolymam venisse. Hoc necdum erat verum. At quomodo simul venturos credere poterat Hieronymus, nisi novisset simul discessisse? Consentit S. Paulinus in Epistola 29 novissimæ editionis (alias 10) ad Severum, ubi num. 6 de reversa ex Oriente Melania ait: Sanctam ipsam (Melaniam) ex Hierusalem post quinque lustra remeantem, excepimus. Quinque lustra indicant annos fere viginti quinque. At necesse non est, ut quintum lustrum sit plenum, ut de annis viginti tribus aut viginti quatuor sic loqui potuerit Paulinus, uti de annis passim loquuntur antiqui, etiamsi ultimus solum sit inchoatus. Itaque non dubito, quin Melania discesserit cum Rufino sub finem anni 373, cum eoque redierit anno 397, quo Rufini reditum figemus. Nam etiam in Epistola 28 (alias 9) S. Paulinus Ruffinum presbyterum vocat sanctæ Melani spiritali in via comitem. Ceterum duæ hæ Epistolæ ob sphalmata Tillemontii, quæ secutus est editor, ab epocha justa avulsæ sunt.

[676] [eo Roma cum eadem discesserat anno 373,] Discessisse autem Melaniam cum Rufino, potius sub finem anni 373, quam anno 374, colligo ex Hieronymi Epistola 39 (alias 25) ad Paulam, in qua num. 4 laudat constantiam Melaniæ in morte conjugis & duorum filiorum, ac deinde subjungit: Quinimo qua illos mente contempserit, in unico postea filio probat, cui omni, quam habebat, possessione concessa, ingruente jam hieme, Jerosolymam navigavit. Si navigavit, ingruente jam hieme, necesse est, eam navigasse sub finem anni 373. Nam in media æstate anni 374 intellexerat certo Hieronymus, Antiochiæ ægrotus, Rufinum venisse in Ægyptum, credebatque, eum cum Melania jam fore in Palæstina. Etiam antea de Rufini in Ægyptum adventu rumores audierat. Quod hisce opposuit ex Palladio Tillemontius, nihil est, modo tollamus adjectam ab ipso ideam. Palladius generatim laudans hospitalitatem Melaniæ, ait: Triginta enim & septem annos hospites excipiens, illis ea, quæ erant usui, suis præbuit sumptibus &c. Dormiensne an vigilans somniaverit Tillemontius, triginta & septem annos, quibus hospitalitatem exercuit Melania, intelligendos esse de commoratione ejus in Ægypto & Palæstina, non edicam; sed nequaquam dubito dicere, merum id esse somnium; cum Melania post mortem conjugis Romæ non minus, quam in Ægypto & Palæstina, hospitalitatem exercere potuerit.

[677] Quod vero de Melania & Rufino simul ante dicit Palladius: [transactisque in Palæstina multis annis, cum eadem rediit.] Viginti autem & septem annis excipiebant eos, qui veniebant Jerosolyma voti causa: nequit prodesse Tillemontio. Nam hic scriptor iter Rufini in Ægyptum figit anno 374, & sex annis Rufinum in Ægypto habitantem facit, ac demum ex Palæstina educit anno 397. Ab anno 374 usque ad 397 habemus annos viginti & tres, quomodo igitur annis viginti & septem Rufinus hospitalitatem exercuit Hierosolymæ, præsertim si sex annis manserit in Ægypto? Hæc observo in gratiam eorum, qui cum Tillemontio Palladium, scriptorem minime accuratum, contra Hieronymum & Paulinum, multo exactiores, sequuntur. Tillemontius autem ex somnio suo de triginta & septem annis a Melania in Ægypto & Palæstina transactis, multa alia more suo deducit, nimirum eam circa 366 Roma discessisse, decem annis mansisse in Ægypto, venisse in Palæstinam anno 376; rediisse in Italiam anno 402, Romam anno 403. Addit multa de consanguineis Melaniæ, quæ certiora non videntur; sed illa non examino. Dicam tamen candide, omnia fere, quæ in sex annotationibus in Melaniam seniorem Tillemontius disserit, ex vitiosa chronotaxi deducta, vitiosaque videri. Si ducem minus accuratum, quem elegit, saltem accurate fuisset secutus, vidisset, eosdem annos viginti septem Melaniæ & Rufino in Palæstina attribui; & consequenter eorum discessum eodem tempore figendum, etiam ex Palladio. Verum, missis illis, tempus inquiramus, quo rediit Rufinus cum Melania.

[678] Jam monui, Rufinum discessisse sub finem anni 373, [Romam venit Rufinus ante annum 398, ut liquet] postquam Hieronymus eodem anno alia via discesserat in Syriam. Quinque igitur lustra ducere possunt ad annum 398. Verum ante mortem Siricii Papæ, anno 398, XXVI Novembris defuncti, diutius Romæ fuit Rufinus, quam ut adventus ejus eodem anno figi possit. Hoc etiam certius probatur ex verbis Rufini in Præfatione ad librum 3 Origenis de Principiis, ubi ait, diebus Quadragesimæ duos priores libros de Principiis a se versos. Nam moles illius operis cogit dicere, jam ante Quadragesimam eum Romæ fuisse, cumque & alia ante verterit, ut videbimus, eo ipsum venisse ab anno saltem 397. Rursum in eadem Præfatione ita prosequitur: Sed quoniam illis diebus etiam tu, religiose frater Macari, & vicinus manebas * & amplius vacabas, etiam ego amplius operabar. Hos vero posteriores duos (tertium & quartum) tardius explicuimus, dum tu ad nos ab extrema & ultima Urbis parte rarior exactor accedis. Ex his verbis conjicere possumus, duos aut tres menses posterioribus his libris impensos fuisse. Cum autem circa Pascha, quod anno 398 mense Aprili celebrabatur, inchoati fuerint, circa Junium aut Julium absolutos credimus, id est, quatuor aut quinque mensibus ante mortem Siricii Papæ. Verum etsi solum absoluti fuissent mense Septembri, poterat ante mortem Siricii Roma excedere Rufinus: nam jam Roma contra ipsum turbata erat ob priores libros, quando in ultimos hosce Præfationem scripsit, ut ibi fatetur. Itaque nullum est dubium, quin Versio librorum de Principiis figenda sit anno 398, eodemque anno Romam reliquerit Rufinus.

[679] [ex Operibus ibi scriptis, quæ ab anno 397 debuit inchoare;] Jam vero ante versionem librorum de Principiis alia pro Origene Opuscula Romæ elaboravit Rufinus, eaque tantæ molis, ut Opera illa anno 397 inchoare saltem debuerit, si forte eadem ante annum 398 non absolverit, ut satis fit verisimile. Primum erat Græca Origenis Apologia, quam S. Pamphilo attribuit, ac Latinam fecit Rufinus, prout edita est apud Martianæum tom. 5 a col. 219, ubi ad Macarium, qui Opus istud petierat, Rufinus ita præfatur: Cognoscendæ veritatis amore permotus, o vir desideriorum Macari, injungis mihi rem, quæ tibi agnitæ veritatis gratiam conferat: mihi tamen non dubito quin offensam maximam comparet eorum, qui se læsos putant ab eo, qui de Origene non aliquid male senserit. Post versam Apologiam Rufinus suo etiam labore alteram pro Origene Apologiam texere aggressus est, editam ibidem a col. 249, in qua fatetur in scriptis Origenis quædam inveniri reliquis contraria, & ea, quæ veritatis regula non admittit: quæ nos quoque, inquit, nec recipimus, nec probamus. Verum contendit, ea omnia per hæreticos Operibus Origenis infarta esse. De utraque Apologia meminit Rufinus in Præfatione libri primi de Principiis.

[680] [ex iisdem etiam colligitur, ipsum non venisse] Quandoquidem ex Operibus Rufini liqueat, ipsum ab anno 397 Romæ fuisse, ex iisdem æque probandum est, ante dictum annum Romam non venisse. Rufinus lib. 1 Invectivarum num. 9 occasionem transferendi Origenis Apologiam, aliaque deinde Opuscula sic enarrat, ut simul insinuet, non multo post adventum suum tempore primum fuisse inchoatum. Vir, inquit, fide, eruditione, nobilitate, vita clarus, Macarius, cum Opuscula adversus fatum vel mathesim haberet in manibus, eaque utili & pernecessario sudore componeret, in aliquantis vero, quia erat perdifficilis materia, de divinæ providentiæ disserere dispensationibus hæsitaret, per soporem sibi a Domino tale aliquid dicebat ostensum, quod navis ei quædam demonstraretur eminus adventare per pelagus; quæ cum portum fuisset ingressa, nodos suæ hæsitationis absolveret. Exsurgens vero cum de visu sollicitus cogitaret, nos supervenisse aiebat in tempore. Quibus continuo & Opuscula sua & ambiguitatem indicavit & visum. Quid porro Origenes, quem opinatissimum apud Græcos audierat, sentiret de talibus, percunctatur, breviterque sibi ejus de singulis quibusque sententias orat exponi. Ego rem primo dicebam factu esse difficilem: sanctum tamen Pamphilum martyrem dixi quadam ex parte tale aliquid Operis conscripsisse in Apologetico suo. Continuo id sibi poscit in Latinum verti. Nullum dicebam me usum hujuscemodi operis habuisse, & ad Latinum sermonem tricennali jam pene incuria torpuisse. Perstitit tamen deprecans, qualicumque sermone notitiam sibi tantum eorum, quæ cupiebat ostendi.

[681] [Romam ante annum 397;] Cumque id, quo potui sermone, fecissem, majori desiderio accensus est ad illa ipsa plenius cognoscenda, e quibus pauca illa, quæ transtuleram, videbantur assumpta. Excusantem me urgere vehementius cœpit, & sub Dei timore convenire, ne sibi ad opus bonum, quæ se auxilia juvare possent, denegarem. Cumque vehementer insisteret, & desiderium ejus secundum Deum esse perspicerem; acquievi tandem, & interpretatus sum quidem. Tota hæc Rufini relatio de causa interpretandi, sive vera sit & simpliciter relata, sive quæsita fuerit ad invidiam interpretationis declinandam aut mitigandam, abunde insinuat, non diu Romæ moratum esse Rufinum, antequam Apologiam transferre cœpit. Itaque cum opus illud non sit tantæ molis, ut non potuerit paucis mensibus absolvi, etiamsi verisimiliter Rufinus initio lente processerit, nulla est ratio probabilis dicendi, venisse eum Romam ante annum 397. Tempus illud confirmatur ex itinere Eusebii Cremonensis, qui discessit circa Pascha anni 398 Romam post annum navigationis Rufini, ut Hieronymus testatur lib. 3 contra Rufinum num. 24: item ex itinere alterius Rufini, qui post biennium navigavit. De hujus enim Rufini itinere ad ipsum Rufinum Aquileiensem scribit Hieronymus in Epistola 81 (alias 66,) quando jam noverat Sanctus omnia, quæ Rufinus Romæ erat interpretatus, ut nequeamus illam Epistolam figere ante annum 399. Itaque belle omnia cohærent, si Rufini iter figatur anno 397, Eusebii anno sequenti circa Pascha, alterius demum Rufini anno 399.

[682] Unica ratio illorum, qui voluerunt, Rufinum ab anno 396 Romam venisse, [nec ulla habetur ratio pro anno 396.] & falsa est; & nihil probaret, licet esset vera. Crediderunt nimirum, modo laudatam Epistolam, in qua discessus alterius Rufini asseritur, scriptam esse, dum prior Rufinus adhuc erat Romæ, indeque inferunt, Rufinum biennio Romæ mansisse, nimirum ab anno 396 usque ad 398. Verum in illa ipsa Epistola insinuat Hieronymus, sibi constitisse de Rufini discessu. Frater meus Paulinianus, inquit, necdum de patria reversus est, & puto quod eum Aquileiæ apud sanctum papam Chromatium videris. Noverat igitur Hieronymus, Rufinum Roma Aquileiam profectum: neque enim alias ibi videre potuerat Paulinianum. Ipsum Epistolæ initium, ex quo contrarium collegerunt, id etiam satis innuit, eum sic habeat: Diu te Romæ moratum, sermo proprius indicavit. Nec dubito, spiritualium parentum ad patriam revocatum desiderio, quem matris luctus ire prohibebat, ne magis coram doleres, quod absens vix ferre poteras. Hæc, inquam, indicant, Rufinum, postquam diu moratus erat Romæ, inde Aquileiam discessisse, ubi erant parentes ejus spirituales. Fuerit igitur Romæ forsan per annum, aut per annum & aliquot menses. Si tamen Hieronymus, quod non dicit, clare ediceret, biennio Rufinum Romæ moratum, necesse non esset, integrum intelligere biennium, inchoatum vero inveniretur a Maio aut Junio anni 397 usque ad Octobrem aut Novembrem sequentis.

[Annotata]

* al. monebas

§ XLI. Offensio Romæ contra Rufinum orta: Hieronymus ab amicis monitus de laudibus Rufini, quibus fiebat suspectus, amice Rufinum monet, & aliis litteris mentem suam contra Origenis errores declarat.

[Rufinus prævidit, turbas ex versione sua orituras,] Quando Rufinus Apologiam Origenis vertendam suscepit, non ignorabat, multos ea translatione offendendos, cum id in ipsa Præfatione declaret. Magis id noverat, dum aggressus est libros de Principiis. Nam in prima ad hos Præfatione sic loquitur: Hoc autem idcirco in Præfatione commonui, ne forte calumniatores iterum se criminandi putent invenisse materiam. Sed viderint, quid perversi & contentiosi homines agant. Nobis interim tantus labor … idcirco susceptus est, non ut calumniosis os (quod fieri non potest, licet forte etiam hoc Deus faciet) clauderemus; sed ut proficere ad scientiam rerum volentibus materiam præberemus. In Præfatione ad libros 3 & 4 experientiam allegat testem, ita scribens: Verum, si meministi, quod in Præfatiuncula priore commonui, quia indignaturi essent quidam, si nos audissent non aliquid de Origene male loqui, continuo id, ut arbitror, prosecutum probasti. Quod si in illo Opere ita inflammati sunt hi, qui hominum linguas ad male loquendum excitant, dæmones, in quo nondum eorum secreta ad plenum nudaverat: quid in hoc futurum putas, in quo omnes eorum cæcas & occultas vias, quibus humanis cordibus irrepunt, & animas infirmas ac fragiles decipiunt, revelabit? Videbis illico perturbari omnia, seditiones moveri, clamores tota Urbe diffundi, ad damnationem vocari eum, qui euangelicæ lucernæ lumine diabolicæ ignorantiæ tenebras fugare conatus est. Verum hæc parvipendat, qui cupit, salva fidei Catholicæ regula, in divinis eruditionibus exerceri. Hæc probant, & Rufinum prævidisse, & in progressu expertum esse, quantas translatio illa Romæ turbas excitaret.

[684] [in ea vero correxit errores contra SS. Trinitatem, non reliquos.] Tum monet, se prætermisisse aut correxisse ea, quæ reliquis ejus sententiis, & nostræ fidei contraria videbantur, nimirum, ut ex prima Præfatione colligitur, quæ de Trinitate non recte erant dicta, aut Arianis faventia. Deinde vero ita progreditur: De creaturis vero rationabilibus (id est, hominibus & angelis) si quid novi dixisse visus est, quia non in hoc est summa fidei, scientiæ gratia & exercitii, cum forte nobis adversus nonnullas hæreses tali ordine necessario respondendum est, neque in his libellis neque in superioribus prætermisi, nisi si qua forte in superioribus dicta repetere etiam in his posterioribus voluit, & brevitatis gratia aliqua ex his resecare commodum duxi. Si quis tamen proficiendi, & non obtrectandi studio, hæc leget, rectius faciet, si exponi sibi hæc a peritioribus velit. Hæc omnino insinuant, errores illos, quos in Translatione sua reliquit Rufinus, nimirum de animabus, angelis, variisque ad homines angelosque bonos & malos spectantibus, ab eo relictos, quia, ut volebat, non in hoc est summa fidei. Itaque videtur errores Origenis, qui in aliis hæreticis damnati non erant, non pro erroribus habuisse, sed pro novis sententiis, iisque aliquando necessariis adversus nonnullas hæreses.

[685] Inter primos, qui impietati se opposuerunt Romæ, [S. Marcella, videns errores Origenis multis placere,] fuit S. Marcella, quam ea de causa Hieronymus meritis celebrat laudibus in Epitaphio sive in Epistola 127 (alias 16) ad Principiam, ubi num. 9 sic habet: Hæretica in his provinciis (Palæstina & Ægypto) exorta tempestas, cuncta turbavit: & in tantam rabiem concitata est, ut nec sibi, nec ulli bonorum parceret. Et quasi parum esset hic universa movisse, navem plenam blasphemiarum Romano intulit portui. (Alludit ad somnium Macarii num. 680 relatum.) Invenitque protinus patella operculum, & Romanæ fidei purissimum fontem lutosa cœno permiscuere vestigia… Tunc librorum περὶ ἀρχῶν infamis interpretatio: tunc discipulus ὄλβιος (Macarius) vere nominis sui, si in talem magistrum non incidisset: tunc nostrorum διάλυτος contradictio, & Pharisæorum turbata est schola. Tunc sancta Marcella, quæ diu se cohibuerat, ne per æmulationem facere quippiam videretur, postquam sensit fidem Apostolico ore laudatam, in plerisque violari, ita ut sacerdotes quoque & nonnullos monachorum, maximeque sæculi homines in assensum sui traheret, ac simplicitati illuderet Episcopi, qui de suo ingenio cæteros æstimabat; publice restitit, malens Deo placere quam hominibus… Cernentes hæretici de parva scintilla maxima incendia concitari, & suppositam dudum flammam jam ad culmina pervenisse, nec posse latere, quod multos deceperat; petunt & impetrant ecclesiasticas epistolas, ut communicantes Ecclesiæ discessisse viderentur. Non multum tempus in medio, succedit in pontificatum vir insignis Anastasius &c.

[686] Quo autem modo S. Marcella sectatoribus Origenis publice restiterit, [iis se opponit, eaque agente damnatur, Rufini Translatio.] mox declarat his verbis: Damnationis hæreticorum hæc fuit principium, dum adducit testes, qui prius ab eis eruditi, & postea ab hæretico fuerant errore correpti *: dum ostendit multitudinem deceptorum: dum impia περὶ ἀρχῶν ingerit volumina, quæ emendata manu scorpii * monstrabantur: dum acciti frequentibus litteris hæretici, ut se defenderent, venire non sunt ausi, tantaque vis conscientiæ fuit, ut magis absentes damnari, quam præsentes coargui maluerint. Paucis hisce insinuat Hieronymus, interpretationem Rufini ab Anastasio Papa damnatam fuisse, agente contra eam præ ceteris S. Marcella, quæ hac de causa Jezabel vocatur a modestissimo Rufino. Ex superioribus similiter liquet, Rufinum Roma discessisse ante mortem Siricii Papæ, & litteras ab eo accepisse ecclesiasticas, quibus postea gloriatus est, acsi non potuisset damnari ab Anastasio, quia a Siricio ante cognitionem causæ damnatus non erat. Verum damnatio illa Rufini Translationis non statim secuta est, sed solum anno 400 aut 401.

[687] Cum ille prævidisset contra Translationem librorum περὶ ἀρχῶν sive de Principiis non levem tempestatem oriri posse, [Cum Rufinus Hieronymi, laudantis Origenem, auctoritate] auctoritate Hieronymi voluit uti ad commendandum Origenem, & in Præfatione hæc scripsit: Scio, quamplurimos fratrum, scientiæ Scripturarum desiderio provocatos, poposcisse ab aliquantis viris, & Græcarum litterarum peritis, ut Origenem Romanum facerent, & Latinis auribus eum donarent. Inter quos etiam frater & collega noster, ab Episcopo Damaso deprecatus, cum Homilias duas de Cantico canticorum in Latinum transtulisset ex Græco, ita in illo Opere ornate magnificeque præfatus est, ut cuivis legendi Origenem, & avidissime perquirendi desiderium commoveret, dicens illius animæ convenire, quod dictum est, quia “introduxit me Rex in cubiculum suum”: asserens eum, quod cum in cæteris libris omnes vincat, in Canticis canticorum etiam ipse se vicerit. Pollicetur sane in ipsa Præfatione, se & ipsos in Cantica canticorum libros, & alios quamplurimos Origenis Romanis auribus largiturum. Sed ille, ut video, in stylo proprio placens, rem majoris gloriæ sequitur, ut pater verbi sit potius, quam interpres. Nos ergo rem ab illo quidem cœptam sequimur & probatam, sed non æquis eloquentiæ viribus tanti viri ornare possumus dicta. Unde vereor, ne vitio meo id accidat, ut is vir, quem ille alterum post Apostolos Ecclesiæ doctorem scientiæ ac sapientiæ merito comprobat, inopia sermonis nostri longe esse inferior videatur.

[688] [& exemplo sic usus esset, ut videri posset Origenista,] Tum ait, Macarii desiderio se cedere ea lege, ut sequatur regulam præcessorum, & ejus præcipue Viri, cujus, inquit, superius fecimus mentionem: qui cum ultra septuaginta libellos Origenis, quos Homileticos appellavit, aliquantos etiam de Tomis in Apostolum scriptis transtulisset in Latinum: in quibus cum aliquanta offendicula inveniantur in Græco, ita elimavit omnia interpretando atque purgavit, ut nihil in illis, quod a fide nostra discrepat, Latinus lector inveniat. Quam nata essent illa omnia de hæresi Origeniana Hieronymum reddere suspectum, quilibet facile perspiciet, modo consideraverit, dudum a Vigilantio accusatum fuisse in Palæstina, ac deinde in Gallia, ut erroribus Origenis addictum. Similiter Joannes Hierosolymitanus in Apologia sua translationem scriptorum Origenis Hieronymo objecerat, eaque Apologia quaquaversum erat missa, ut Hieronymus jam Origenista auditurus esset, nisi mentem suam coram mundo aperte & fortiter declararet.

[689] [monitusque ea de re esset Sanctus ab amicis,] Viderunt hoc amici Romani, Pammachius & Oceanus, ideoque per Epistolam inter Hieronymianas 83 (alias 64) Sanctum monuerunt de translato Opere, & simul de Præfatione, de qua sic habent: Sane subtiliter in Præfatione Operis sui mentionem tacito nomine tuæ Sanctitatis expressit, quod a te promissum Opus ipse compleverit, illud oblique agens, etiam te simili ratione sentire. Purga ergo suspiciones hominum, & convince criminantem, ne, si dissimulaveris, consentire videaris. Miserunt illi cum sua Epistola Translationem Rufini librorum de Principiis, insinuaruntque, suspicari se, ad excusationem Origenis, multa de libris ejus esse subtracta, quæ apertam impietatem ejusdem monstrare potuissent: eaque de causa rogarunt, ut aliam faceret Translationem, dictumque librum de Principiis verteret, quemadmodum ab ipso auctore editus est.

[690] [in privata ad Rufinum Epistola] Paruit Sanctus amicis recte monentibus, eo tamen modo, ut amicitiam cum Rufino conatus sit conservare, quantum licuit per necessitatem respondendi, ac fidem suam probandi. Transtulit libros Origenis περὶ ἀρχῶν, scripsit ad Pammachium & Oceanum Epistolam 84 (alias 65,) in qua fidem suam declarat, fortiterque contra Origenistas generatim loquitur, sed Rufinum nullibi nominat. Præterea, cum litteras a Rufino etiam accepisset, ad has eodem tempore respondit, Rufinum amice tractans, sed de ejus Præfatione conquerens. Est hæc jam laudata Epistola 81 (alias 66,) in qua sic habet: Quod quereris, stomacho suo unumquemque servire, & nostro non acquiescere judicio, conscientiæ nostræ testis est Dominus, post reconciliatas amicitias nullum intercessisse rancorem, quo quempiam læderemus: quin potius cum omni cautione providimus, ne saltem casus in malevolentiam verteretur. Conquestus verisimiliter erat Rufinus de amicis Hieronymi, quos Romæ habuerat contrarios.

[691] Hieronymus deinde ita pergit: Sed quid possumus facere, [amice de illa fraude queritur:] si unusquisque juste putat se facere, quod facit; & videtur sibi remordere potius, quam mordere? Vera amicitia, quod sentit, dissimulare non debet. Præfatiuncula librorum περὶ ἀρχῶν ad me missa est, quam ex stilo intellexi tuam esse: in qua oblique, immo aperte, ego petor. Qua mente sit scripta, tu videris; qua intelligatur, & stultis patet. Poteram & ego, qui sæpissime figuratas controversias declamavi, aliquid de vetere artificio repetere, & tuo te more laudare. Sed absit a me, ut, quod reprehendo in te, imiter. Quin potius ita sententiam temperavi, ut & objectum crimen effugerem, & amicum, quantum in me est, nec læsus læderem. Sed obsecro te, ut, si deinceps aliquem sequi volueris, tuo tantum judicio sis contentus. Aut enim bona sunt, quæ appetimus, aut mala. Si bona, non indigent alterius auxilio: si mala, peccantium multitudo non parit errori patrocinium. Hæc apud te amice potius expostulare volui, quam lacessitus publice desævire, ut animadvertas, me reconciliatas amicitias pure colere, & non juxta Plautinam sententiam, altera manu lapidem tenere, panem offerre altera.

[692] Scripta est hæc Epistola aut simul cum longiore 84, [Epistola illa anno 399 scripta, uti & 84,] qua Sanctus se defendit, aut paulo post, ut liquet ex his verbis: Ita sententiam temperavi, nimirum in Epistola 84, ut & objectum crimen effugerem &c. Utraque vero scripta est post versos libros περὶ ἀρχῶν, de quibus Latine redditis fit mentio in 84 sub finem. Utraque figenda est anno 399, cum quia Hieronymus Translationem Rufini accipere non potuit, nisi sub finem anni 398 aut initium sequentis, & versio librorum Origenis notabili egebat tempore; tum quia alter Rufinus, qui biennio post Aquileiensem discessit, sive anno 399, ab Hieronymo missus dicitur, ut verisimiliter ipse utramque Epistolam, librosque Latine redditos Romam portaverit. Dicta epocha mihi prorsus certa videtur; nec capio, cur Epistolas illas separaverit Vallarsius, nec probare possum, quod 84 rejecerit in annum 400. Nam quod in hac num. 3 dicit de Epistola 18 de Seraphim, Habetur liber in manibus, ante annos viginti editus, non multum urget. Cum enim rotundo numero utatur Sanctus, necesse non est viginti annos adeo stricte sumere. Itaque cum dictum Opusculum anno 380 aut 381 videatur scriptum, ut dictum est num. 223, poterat illi Hieronymus anno 399 annos viginti attribuere. Sic lib. 3 in Isaiam annos circiter triginta eidem Opusculo attribuit, etiamsi cum librum in Isaiam certo scripserit ante annum 410.

[693] Hisce de tempore breviter dictis, reliquam partem Epistolæ ad Rufinum subjicio, [qua amicitiam Rufini conservare studuit,] ut videat æquus lector, quantum studuerit Sanctus pacem cum eo conservare: Frater meus Paulinianus, inquit, necdum de patria reversus est; & puto, quod eum Aquileiæ apud sanctum papam Chromatium videris. Sanctum quoque presbyterum Ruffinum ob quamdam causam per Romam Mediolanum misimus, & oravimus, ut nostro animo & obsequio vos videret: cæterisque amicis eadem significavimus, ne mordentes invicem, consumamini * ab invicem. Jam tuæ moderationis est & tuorum, nullam occasionem impatientibus dare, ne non omnes similes mei invenias, qui possint figuratis laudibus delectari. Hæc Epistola, quæ Rufini furorem utcumque continere aut mitigare potuisset, eidem reddita non est per amicos Hieronymi, eaque de causa ille dixit, postea confictam esse.

[694] [sed illa tunc Rufino non fuit tradita.] Nam lib. 3 contra Rufinum num. 38 de ea Rufinum sic alloquitur: Novum quoque me putas finxisse mendacium, ut Epistolam ad te meo nomine componerem, quasi olim scriptam, quo bonus esse videar & modestus, quam tu numquam omnino susceperis. Hæc res perfacile probari potest. Multi Romæ ejus exemplaria habent ante hoc circiter triennium, qui tibi eam mittere noluerunt, scientes, quæ de meo nomine jactitares, & quam indigna proposito Christiano ac nefanda confingeres. Ego scripsi nesciens quasi ad amicum. Illi non reddiderunt ei, quem inimicum noverant, parcentes & meo errori, & tuæ conscientiæ. Itaque dicta quidem Epistola ab Hieronymo missa est, ejusque moderationem probat, sed nullum habere potuit effectum, quia non est data Rufino.

[695] [Alia vero Epistola Hieronymus generatim] Altera vero ad Pammachium & Oceanum data, qua Sanctus Origenistas generatim impetit, sed maxime refellit suspicionem Origenismi, quam ex laudibus Rufini aspersam sibi videbat, Rufinum in furias egit. Hieronymus illam sic inchoat: Schedulæ, quas misistis, (nempe Rufino Præfatio) honorifica me affecere contumelia, sic ingenium prædicantes, ut fidei tollerent veritatem. Et quia eadem & Alexandriæ & Romæ, & in toto pene orbe boni homines super nomine meo jactare consueverunt: & tantum me diligunt, ut sine me hæretici esse non possint; omittam personas, rebus tantum & criminibus respondebo. Neque enim causæ prodest maledicentibus remaledicere, & adversarios talione mordere, cui præcipitur malum pro malo non reddere; sed vincere in bono malum, saturari opprobriis, & alteram verberanti præbere maxillam. Tum prolixe disserit, ut probet, numquam sibi probatos fuisse Origenis errores, viri ingenium magnosque labores a se laudatos, non perversa dogmata, quæ recenset. Asserta Rufini de corruptis Origenis Operibus, & de Apologia S. Pamphili, sic refutat, ut Rufinum quidem non nominet, ejus tamen Præfationem aperte impugnet, ac versionem librorum de Principiis improbet, tamquam Operis perniciosi.

[696] [contra Origenistas disserit, ut se purget.] Necessitatem ita scribendi in decursu repetitis vicibus insinuat, & maxime sub finem his verbis: Hæc, fratres amantissimi, ad Epistolam vestram celeri sermone dictavi, vincens propositum, ut contra eum scriberem, cujus ingenium ante laudaveram, malens existimatione periclitari, quam fide. Hoc mihi præstiterunt amici mei, ut, si tacuero, reus; si respondero, inimicus judicer. Dura utraque conditio: sed e duobus eligam, quod levius est: simultas redintegrari potest, blasphemia veniam non meretur. Hæc si recte considerasset Rufinus; simulque observasset, sermonem Hieronymi semper dirigi contra multos, ac ne tacito quidem nomine se solum impeti; minus certe exarsisset contra Sanctum, cui ipse subdolis laudibus necessitatem se defendendi imposuerat. Hanc necessitatem perspicere poterat ipse Rufinus, cum minime ignoraret, quid Vigilantius in Palæstina ac in Occidente de Hieronymo jactasset, quid Joannes Hierosolymitanus de eodem in sua Apologia scripsisset, quid multi in variis mundi partibus sentirent. Posthumianus apud Severum Dialogo 1 cap. 7 de illa multorum opinione luculentissimus testis est, dum turbas Origenistarum causa excitatas enarrat, & de Hieronymo ita loquitur: Illud me admodum permovebat, quod Hieronymus, vir maxime Catholicus, & sacræ Legis peritissimus, Origenem secutus primo tempore putabatur, quem nunc idem præcipue, vel omnia illius scripta damnaret. Itaque & necessitas se fidemque Catholicam defendendi excusabat Hieronymum; ipsaque Epistola in Origenistas solum acris, in Rufinum vero moderata est.

[697] Alterum, quod offendit Rufinum, fuit iterata versio librorum περὶ ἀρχῶν, [Vertit eodem tempore libros de Principiis, ut indicat] de qua laudatus Hieronymus in fine ita habet: Quid autem laboris in libris transferendis περὶ ἀρχῶν sustinuerim, vestro judicio derelinquo: dum & mutare quippiam non est vertentis, sed evertentis; & eadem ad verbum exprimere nequaquam ejus, qui servare velit eloquii venustatem. In Epistola 85 (alias 153) ad S. Paulinum, quæ eodem tempore in Occidentem missa est, necessitatem illius versionis, cujus causa Commentarios in Danielem distulit, magis exponit, hæc scribens: Primæ (quæstioni per Paulinum propositæ) in libris περὶ ἀρχῶν, quos nuper, Pammachio nostro jubente, interpretatus sum, Origenes fortissime respondet: quo detentus Opere, implere non potui, quod promiseram tibi, & Danielem nostrum rursum comperendinavi. Et quidem quamvis mei amantissimi & egregii viri Pammachii, tamen unius, voluntatem in tempus aliud distulissem, nisi omnis pene fraternitas de Urbe eadem postulasset, asserens, multos periclitari, & perversis dogmatibus acquiescere. Unde necessitate compulsus sum transferre libros, in quibus mali plus quam boni est: & hanc servare mensuram, ut nec adderem quid nec demerem, Græcamque fidem Latina integritate servarem. Quorum exemplaria a supradicto fratre poteris mutuari; licet tibi Græca sufficiant, & non debeas turbidos ingenioli nostri rivulos quærere, qui de ipsis fontibus bibis.

[698] Præterea quia docto viro loquor, & tam divinis Scripturis quam sæculi litteris erudito, [S. Paulino, mentem suam de scriptis Origenis explicans,] illud dignationem tuam admonitam volo, ne me putes in modum rustici balatronis cuncta Origenis reprobare, quæ scripsit; quod in me criminantur ἀκαιροσπουδαςαὶ (id est, fautores intempestivi) ejus; & quasi Dionysium philosophum arguant, subito mutasse sententiam; sed tantum prava dogmata repudiare. Scio enim æquali maledicto eos subjacere, qui bona mala dicunt; & illos, qui mala bona judicant; qui faciunt amarum dulce, & dulce amarum. Aut quæ est tanta pertinacia, sic laudare alicujus doctrinam, ut sequare blasphemiam. Ex his corrigendi sunt, qui teste Posthumiano mox laudato, asserebant, Hieronymum antea Origenem secutum, postea omnia illius scripta damnasse. Utrumque jactabatur ab Origenis annatoribus: utrumque etiamnum aliqui neoterici jactitarunt, aut certe de mutatione Hieronymi ita locuti sunt, acsi ab amore nimio ad extremum odium subito esset delapsus. At numquam omnia Origenis damnavit Hieronymus, ut clarum est ex allegatis verbis. Numquam etiam errores ejus Hieronymo placuisse, contra Rufinum ejusque fautores neotericos abunde me probaturum confido.

[699] [& ad propositas ab eo quæstiones respondens.] Ceterum in Epistola ad Paulinum Sanctus respondet ad duas quæstiones, ex sacra Scriptura propositas, aut potius pro prima ad Origenem remittit, pro secunda ad Tertullianum, cui pauca addit. Ad querelas Paulini de brevitate litterarum, laudata ejus eloquentia, hæc reponit: Quod quereris, me parvas & incomptas litterulas mittere, non venit de incuria, sed timore tui, ne verbosius ad te loquens, plura reprehendenda transmittam. Et, ut sanctæ menti tuæ simpliciter fatear, uno ad Occidentem navigandi tempore tantæ a me simul epistolæ flagitantur, ut, si cuncta ad singulos velim rescribere, occurrere nequeam. De accepto munusculo, in fine sic habet: Pileolum textura breve, caritate latissimum, senili capiti confovendo libenter accepi, & munere & muneris auctore lætatus. Ab hoc diverticulo ad Rufinum redibimus.

[Annotata]

* lege correcti

* Rufini

* al. consumamur

§ XLII. Rufinus duos Invectivarum libros contra Hieronymum scribit: examinantur ejus objectiones de Origenismo.

[Rufinus, accepta Hieronymi Epistola 84, duos libros] Rufinus Romæ non erat, quando ibi Pammachius accepit celebrem Hieronymi Epistolam cum nova versione librorum de Principiis. Cito tamen Epistolam illam obtinuit per Apronianum, quem non dubito eumdem esse cum Aproniano, cujus conversionem Melaniæ attribuit Palladius, etsi Tillemontius alium voluerit inducere Apronianum, quod Melaniam etiam tum in Palæstina habitare fecisset, Apronianumque illum ideo serius conversum crederet. At ignoramus alterum Apronianum, quem ex vitiosa chronotaxi solum produxit Tillemontius. Quo Epistolam illam modo exceperit Rufinus, duobus Invectivarum contra Hieronymum libris, quos uni opposuit Epistolæ, luculenter ostendit; idemque statim insinuat lib. 1 Invectivarum, ita ordiens: Perlegi scripta tua, Aproniane fili carissime, quæ ab Amico & fratre bono (nimirum Hieronymo) de Oriente ad virum nobilissimum Pammachium missa, transmisisti ad me: & recordatus sum sermonis Prophetici, qui ait: “Filii hominum dentes eorum arma & sagittæ, & lingua eorum machæra acuta”. Verum perperam id S. Hieronymo accommodare voluit, cum is Origenis errores & Origenistas generatim perstrinxerit, ne consors videretur, nec alio modo Rufinum attigerit, quam quod refutaverit ab eo in favorem Origenis prolata. Post adducta verba Rufinus pie se solatur exemplo Christi Domini: sed illa pietas non congruit reliquo Operi. Nam, si Christi exemplum imitari voluisset, aut etiam ipsius Hieronymi; continuisset se intra limites justæ defensionis, nec prorupisset ad accusandum Hieronymum, nisi quantum defensionis necessitas vel utilitas exegisset.

[701] [Invectivarum contra eum scribit,]Aggreditur primo, quod Hieronymus dixit: Omittam personas, rebus tantum & criminibus respondebo. Non enim omissas personas contendit, cum, inquit, interpretem librorum toto invectionis suæ textu indesinenter incuset & laceret. Tanta est hæc exaggeratio, ut parum absit ab aperto mendacio. Adeo cavit Hieronymus a personis tacite etiam designandis, ut vix ullus intelligeret, Rufinum refutari, nisi improbaretur versio librorum περὶ ἀρχῶν, ac omnia adeo generatim contra Origenistas disseruit, ut id nullus ægre ferre debuerit, nisi ex illorum grege se esse prius fateretur. Rursum criminibus non respondisse Hieronymum ait, cum nullus crimen objecerit. Hinc num. 2 dicit: Non enim pro maledictis, sed pro benedictis & laudibus, convicia & maledicta restituit. At laudes illæ, quibus Hieronymus fiebat suspectus de hæresi, erant instar maledictorum, cum iis Vigilantii aliorumque, Hieronymum jactantium Origenistam, maledicta roborarentur. Non solum laudes illas, sed simul aliorum calumnias refutavit Hieronymus: nemini tamen nominatim se opposuit, sed hæresi & generatim hæresis fautoribus. Et sane Rufinus ne conatus est quidem probare, laudes suas Hieronymi accusatrices non fuisse. Quin potius id ipsum luculenter confirmavit tota illa disputatione, qua partim ex laudibus Origeni datis, partim ex scriptis ejus, Origenistam facere voluit. Quapropter nullus, qui rem recte consideraverit, dicere poterit, nimis vehementem fuisse Hieronymi Epistolam, aut ex ea nasci debuisse gravissimam illam discordiam, quam ejus occasione exorsus est Rufinus.

[702] [post aliquot querelas, Origenistam facere contendens,] Hic autem post Præfationem exponit fidem suam, defenditque versionem librorum περὶ ἀρχῶν. Tum num. 16 contendit, adulteratam fuisse versionem suam per illos, qui ad insidiandum mihi, inquit, de Oriente transmissi sunt. Gravissime num. 17 conqueritur de S. Eusebio Cremonensi, qui de monasterio, inquit, Romam, quasi calumniandi peritissimus, missus est; & mox de S. Marcella, quam & Jezabel nominat, & acerrime perstringit. Horum gesta Hieronymo instiganti attribuit, eumque totius accusationis caput facit. Sanctum vero magis aperte aggreditur num. 19, ubi prolixam exorditur disputationem, ut Origenis errores Commentariis Sancti in Epistolam ad Ephesios aperte insertos doceat. Hanc igitur quæstionem hic examinandam suscipio. Ut vero lector perspiciat, quam improbabilis sit accusatio, pauca primum observabo. Cum Hieronymus de hæresi Origenis accusatus erat a Vigilantio, in Epistola 61 ad eumdem post alia, quibus se purgat, num. 2 hæc scribit: Lege ad Ephesios libros, lege cætera Opuscula mea, maxime in Ecclesiasten Commentarios: & liquido pervidebis, me ab adolescentia numquam alicujus auctoritate deterritum acquievisse hæreticæ pravitati. Rursum in libro contra Joannem Hierosolymitanum num. 17 de errore quopiam Origenis ait: Non est hujus temporis contra dogma gentilium & ex parte Platonicum scribere. Ante annos ferme decem in Commentariis Ecclesiastæ, & in Explanatione Epistolæ ad Ephesios, arbitror sensum animi mei prudentibus explicatum.

[703] Tertio in illa ipsa Epistola 84, qua contra Origenem fortiter se declaravit, [maxime ex ejus Commentariis ad Ephesios.] num. 2 ita loquitur: Objiciunt mihi, quare Origenem aliquando laudaverim. Et post aliqua, quibus se excusat, hæc subjicit: Laudavi interpretem, non dogmatisten; ingenium, non fidem; philosophum, non apostolum. Quod si volunt super Origene meum scire judicium: legant in Ecclesiasten Commentarios: replicent in Epistolam ad Ephesios tria volumina, & intelligent, me semper ejus dogmatibus contraisse. Quæ enim stultitia est, sic ejus laudare doctrinam, ut sequaris & blasphemiam? Nunc ita ratiocinari liceat. Noverat Hieronymus præva Origenis dogmata: noverat, quid in Commentariis ad Ephesios scripsisset: ad hos Commentarios ter mittit lectores, ut perspiciant, se pravis Origenis dogmatibus semper fuisse contrarium. Qua igitur ratione credemus, adoptata ibi ab Hieronymo fuisse perversa dogmata, quæ ibidem a se refutata, aut certe rejecta, ipse existimat? Hoc sane nec verisimile est nec credibile, nisi ipsis verbis manifeste probari possit. Verum neque Rufinus omnibus suis argutiolis, quæ sophismata sunt, non sanæ dialecticæ ratiocinia, id umquam probavit, etiamsi Hieronymo audacter non minus quam pueriliter ubique insultet.

[704] [Objicit primo laudes ab Hieronymo datas Origeni,] Audiamus præviam velitationem, qua ex laudibus Origeni datis errores ejus adoptatos inferre nititur. Et hæc, inquit, est tua tanti Magistri gravitas, ut eum, quem in aliis laudas, condemnes in aliis, & quem in Præfationibus tuis alterum post Apostolos ecclesiarum magistrum dixisti, nunc hæreticum dicas? Quis hæreticus ecclesiarum magister aliquando dici potuit? Hæc tædioso sermone multisque ambagibus amplificat; sed eo tendit tota disputatiuncula, ut probet, Origenem, antea laudatum, non debuisse postea reprehendi, aut errorum argui ab Hieronymo. Hoc vero falsissimum esse, unicuique est manifestum. Nam, etsi eadem in Origene primum laudasset, ac postmodum, cognito errore suo, improbasset Hieronymus; laudandus esset ob mutatam recte sententiam. At alia laudavit, nempe eruditionem, scientiam idiomatum sacræ Scripturæ, interpretationis acumen, multiplices labores, librorumque scriptorum multitudinem; alia vero reprehendit, videlicet dogmatum novitatem, perversitatem, erroresque multiplices. Itaque hac etiam ex parte concidit tota illa cavillatio Rufini, utpote sana dialectica non minus carens, quam sermonis elegantia. Hoc unum dici potest, nimium fuisse in laudando Origene Hieronymum; sed nimia illa laus rursum venit excusanda, quod eo tempore multiplices Origenis errores necdum haberet perspectos. Hinc lib. 2 contra Rufinum num. 9 eum sic alloquitur: Ignosce mihi, quod Origenis eruditionem & studium Scripturarum, antequam ejus hæresim plenius nossem, in juvenili ætate laudavi: & ego tibi dabo veniam, quod Apologiam librorum ejus cano scripseris capite.

[705] [in quibus nimium se fuisse, dum errores ejus perfecte non noverat,] Nec incredibile cuipiam videri debet, errores Origenis doctissimo Hieronymo minus cito fuisse plene perspectos. Nam, teste eodem in Epistola 84 num. 8, Mille & eo amplius Tractatus in ecclesia locutus est: edidit innumerabiles præterea Commentarios, quos ipse appellat τόμους. Tot scripta Origenis non poterat exiguo tempore legere Hieronymus, præsertim cum passim occupatissimus esset aut Scripturas legendo aut interpretando, cum Græcas tum Hebraicas, aut alia scribendo ac legendo; imo pleraque Origenis scripta ne habuisse quidem videtur, antequam anno 386 Alexandriæ fuit, cum num. 3 de acceptis ibidem Origenis Operibus dicat: Et nostrum marsupium Alexandrinæ chartæ evacuarunt. Itaque ante annum 386 pauca tantum Origenis scripta, eaque minus vitiosa legisse videtur, ac nominatim plures ipsius Homilias, ex quibus alias Constantinopoli, alias Romæ Latinas reddiderat. Præterea disputationes de erroribus Origenis necdum erant exortæ, quando præcipuis eum laudibus ornavit Sanctus, ut verisimiliter de erroribus ipsius nihil intelligeret, nisi ex ipsis ejus Operibus. Hisce igitur de causis, nimirum quod ignoraret, Opera Origenis tot erroribus fœdata esse, quodque eloquentiam, eruditionem, ingentesque studiorum labores in Origene miraretur, profusior fuit in viri laudes, quam oportuisset, si omnia habuisset perspecta, quæ didicit postea. Nam in Præfatione ad Homilias in Canticum ait: Origenes, quum in cæteris libris omnes vicerit, in Cantico canticorum ipse se vicit. Et inferius: Ut vel inde mihi videatur completum esse, quod dicitur: “Introduxit me Rex in cubiculum suum”.

[706] In Præfatione ad Homilias in Jeremiam & Ezechielem vocavit Origenem, [fatetur Sanctus, licet errores ejus non laudaverit aut defenderit.] hominem, juxta Didymi videntis sententiam, alterum post Apostolum (alias Apostolos) ecclesiarum magistrum; sed eo certe tempore, quo degens Constantinopoli hæc scripsit, non multa Origenis Opera legerat. Plura viderat, quando circa annum 390 in Præfatione ad librum de Nominibus Hebraicis de Origene dixit: Quem post Apostolos ecclesiarum magistrum, nemo nisi imperitus negabit. Hæc, etiamsi valeant excusari, & ad multitudinem utilium scriptorum Origenis referri, præsertim cum nullibi dogmata Origeni propria laudaverit, aut eum erroribus obnoxium fuisse negaverit, tamen dicta aut scripta noluisset Hieronymus, quantum existimo. Hac vero de causa tanto magis ægre poterat ferre Sanctus, quod iis abusus esset Rufinus ad Opera Origenis commendanda. At illis non modo antea erat abusus; sed hic etiam asserta Hieronymi in utramque partem supra verum exaggerat. Nam falsum est primo, quod ait, in omnibus pene (libris) præconia ejus usque ad cælum fert. Falsum est secundo, quod illum Apostolis exæquaverit. Falsum est tertio, quod eum Apostolum dixerit. Falsum est quarto, quod ex his eisdem dictis eumdem ante Apostolum, postea hæreticum dixerit. Illæ sunt Rufini exaggerationes, aut potius commenta & aperta mendacia, & maxime ultimum. Quis non miretur impudentiam hominis, sine ulla probatione aut veri specie tam aperte mentientis, ut asserat ex eisdem dictis Origenem & Apostolum vocatum & hæreticum? Præcedentia etiam falsa esse, perspiciet lector apud ipsum Rufinum lib. 2, ubi a num. 13 coacervavit dicta Hieronymi in laudem Origenis, sed nihil dedit, quod magni sit ponderis, præter recitata superius.

[707] Deinde num. 21 ad alia Hieronymi dicta procedit Rufinus. [Ubi Hieronymus Origenismum quasi fatetur,] Ipsa Sancti verba recitabo ex Epistola 84, quam ille impugnat. Hieronymus num. 3 ita loquitur: Si mihi creditis, Origenistes numquam fui: si non creditis, nunc esse cessavi. Quod si nec sic adducimini ad fidem, compellitis me ad defensionem mei contra vestrum amasium * scribere; ut, si non creditis neganti, credatis saltem accusanti. Rursum num. 6: Sed fac, me errasse in adolescentia, & philosophorum, id est gentilium, studiis eruditum, in principio fidei dogmata ignorasse Christiana; & hoc putasse in Apostolis, quod in Pythagora & Platone & Empedocle legeram. Cur Parvuli in Christo atque Lactentis errorem sequimini? Cur ab eo impietatem discitis, qui necdum pietatem noverat? Secunda post naufragium tabula est culpam simpliciter confiteri. Imitati estis errantem, imitamini & correctum. Erravimus juvenes, emendemur senes. Jungamus gemitus, lacrymas copulemus, ploremus & convertamur ad Dominum, qui fecit nos: non exspectemus diaboli pœnitentiam. Vana est illa præsumptio, & in gehennæ trahens profundum: hic aut quæritur vita, aut amittitur.

[708] Si Origenem numquam secutus sum, frustra infamare me quæritis: [concessione utitur oratoria.] si discipulus ejus fui, imitamini pœnitentem. Credidistis confitenti: credite & neganti. Ita Hieronymus, concessione utens oratoria, qua abusus est Tillemontius art. 65. Multo magis iisdem abusus est Rufinus lib. 1 num. 21, ubi Hieronymum inducit tamquam de hæresi fatentem & male pœnitentem. At crassa magis est calumnia, quam ut refutanda serio veniat.

[709] [Prima Rufini ex Commentariis ad Ephesios] Progreditur num. 22 Rufinus ad Commentarios Hieronymi in Epistolam ad Ephesios & in Ecclesiasten, ut Sanctum de opinionibus Origenis convincat. Hos autem Hieronymus non assignaverat, cæteris omnibus Opusculis suis condemnatis ac renunciatis, ut insultans mentitur Rufinus, sed quia in reliquis Operibus, nimirum antea scriptis, parum aut nihil de erroribus Origenis invenitur. Hac de causa nec Tillemontius art. 48 mirari debuit, Commentarios in Epistolam ad Ephesios fuisse ab Hieronymo assignatos. Quo enim judicio assignasset libros, in quibus non agitur de rebus, quæ in controversiam veniebant? Verum objectiones Rufini breviter examinemus. Prima sumitur ex verbis Hieronymi in caput 5 ℣ 29 ad Ephesios. Ipsa verba, cum brevia sint, huc traduco. Foveamus igitur & viri uxores, & animæ nostra corpora, ut & uxores in viros, & corpora redigantur in animas: & nequaquam sit sexuum ulla diversitas: sed quomodo apud angelos non est vir & mulier; ita & nos, qui similes angelis futuri sumus, jam nunc incipiamus esse, quod nobis in cælestibus repromissum est.

[710] [objectio refutatur:] Ex his verbis infert Rufinus, Hieronymum, dicere, quod uxores in viros convertantur, & corpora redigantur in animas, qui erant errores Origenistarum, non admittentium in resurrectione sexuum diversitatem aut carnis veritatem. Verum breviter dico. Stolidus fuit Rufinus, si id credidit velle Hieronymum: pessimæ fidei, si id se credere finxit. Nam manifestissimum est, Hieronymum loqui de præsenti vita, cum dicat, jam nunc incipiamus esse &c. Hortatur itaque, ut animæ sua corpora, viri uxores ad divinum servitium foveant, & sic corpus æque ac anima, uxor æque ac vir Deo serviat. Eodem sensu de baptizatis dicit Apostolus Gal. 3 ℣ 28: Non est Judæus, neque Græcus: non est servus, neque liber: non est masculus, neque femina: non tollens conditionum aut sexuum diversitatem, sed fide & baptismo æqualiter Christianos factos docens. Prolixius ad insulsam objectionem respondit ipse Hieronymus lib. 1 num. 28.

[711] [altera Rufini objectio, in qua aut nimis crassa utitur logica,] Deinde Rufinus pergit ad geminam Hieronymi explanationem cap. 1 ℣ 4, & omnia more suo sophismatis involvit. Prima expositio, quæ ipsius Hieronymi est, nihil habet, quod ad errores Origenis accedit. Altera, quæ Origenis est, continet manifestum errorem, quod animæ exstiterint ante corpora, & ob peccata sint in corpora dejectæ, & alterum etiam, quod Deus ex morito electorum unumquemque eligat. At hanc expositionem recitat quidem Hieronymus; sed improbat etiam & refutat, ut rursum hic locus non potuerit objici a viro intelligente sine mala fide. Audiamus, quo modo illam proponat explicationem Sanctus. Alius vero, inquit, qui Deum justum conatur ostendere, quod non ex præjudicio scientiæ suæ, sed ex merito electorum unumquemque eligat, (sic præcurrens Pelagianis) dicit &c. Ex his verbis, quibus conatum illum modeste irridet Hieronymus, argumentum arripit Rufinus, sua dignum dialectica, sic inferens: Unde manifeste ostendit, quod per illam priorem expositionem non ostendatur justitia Dei: quod utique impium est: sed per istum, quem dicit Alium, cujus assertionem sine dubio volens apud omnes indubitatam & Catholicam demonstrare, dedit tale testimonium, quod hac sua assertione justum esse Deum conetur ostendere. Ex hoc ratiocinio, quod trium mensium dialectico indignum est, tamquam inimico prostrato, mox insultat Hieronymo, eidem totam expositionem hæreticam attribuens. Puderet me ejusmodi ineptias examinare, nisi viderem, aliquot neotericos, ac nominatim Tillemontium art. 46, 48, & aliis locis dubitare, an ad argumenta Rufini satis possit responderi.

[712] Videamus igitur, quo Hieronymus modo rejiciat utramque hæresim, [aut fide pessima:] illa expositione contentam, nimirum de animabus prius exsistentibus, & de electione ob merita. Pauca, quæ ad propositum sufficiunt, solum seligo Hieronymi verba. Non enim ait Paulus: “Elegit nos ante constitutionem mundi, QUUM essemus sancti & immaculati”; sed, “Elegit nos, UT essemus sancti & immaculati”: hoc est, qui sancti & immaculati ante non fuimus, ut essemus. Quod & de peccatoribus ad meliora conversis dici potest. Itaque clarissime rejicit hæresim de electione ad gratiam ob merita prævia. Mox alium errorem luculenter rejicit his verbis: Quod quidem ita intellectum, & adversum eum facit, qui, antequam mundus fieret, animas dicit electas esse propter sanctitatem, & nullum vitium peccatorum. Non enim, ut ante jam diximus, eliguntur Paulus, & qui ei similes sunt, quia erant sancti & immaculati: sed eliguntur & prædestinantur, ut in consequenti vita per opera atque virtutes sancti & immaculati fiant. Hæc Sanctus ad refutandam expositionem, quam ab eo adoptatam pessima fide Rufinus jactitat. Eamdem objectionem rursum fusius refutavit Hieronymus num. 22.

[713] Eadem fide Hieronymo ad ℣ 5 & 6 attribuit objectionem Origenis, [tertia æque inepta aut malæ fidei.] rursum argumentantis pro animarum ante mundum exsistentia. Verba hæc sunt: Invadunt itaque in hoc loco occasionem, qui ante conditionem mundi animas putant cum angelis, & cæteris virtutum nominibus, in cælesti Jerusalem fuisse versatas &c. Ipsa verba ostendunt, alienam sententiam, eamque sibi minime probatam, recitari ab Hieronymo, qui id paulo post iterum indicat, dum alia Pauli verba, quæ illi ad eamdem trahunt hæresim, producturus, sic loquitur: Et illud, quod ad Romanos scriptum se quidam putant nosse, nec norunt, … ad eumdem sensum referunt. Illud, nec norunt clare ostendit, errorem illum ab Hieronymo improbari. Solito candidior hic Rufinus ait, Nec ego nego, quod de alio dicere videaris. Mox tamen ad ingenium redit, vultque illam esse Hieronymi opinionem, quia eam non refutavit. Verum objectio in sequentibus versiculis continuata est, & omnino ab Hieronymo refutata. Objectio, a Pelagianis postmodum adoptata, ad ℣ 6 ita proponitur: Quæ laus, inquit, gloriæ gratiæ Dei est, alios gratificare in Christo, alios æternis præparare suppliciis, … nisi causæ præcesserint, quæ justitiam Dei probent? Ad hoc mox incipit respondere hoc modo: Omnis ergo gratia, quam consequimur in gloriam & laudem ejus, qui nos justificavit in Dilecto, hoc est, in Domino nostro & Salvatore completur &c. Multa vero ad sequentes versiculos subjungit ad objectionem solvendam conducentia. Objectio quoque, quatenus ex iis inferebatur præexistentia animarum, satis erat soluta ad ℣ 4.

[714] Mox num. 28 prosequitur Rufinus ad disserta ab Hieronymo ad ℣ 12, [Alium Hieronymi locum,] multa callide involvens, quod facilius facere potuit, quia S. Hieronymus lectores remittit ad alium locum. At veritas etiam hic se evolvet, ac triumphos imaginarios hominis sibi perpetuo plaudentis dejiciet. Scribit Sanctus in illa Apostoli verba: Ut simus in laudem gloriæ ejus, qui ante speravimus in Christo, atque ita disserit: Si Speravimus tantum dixisset, in Christo, & non præmisisset ante speravimus, quod Græce dicitur προηλπικότες, esset manifestior sensus, eos, qui speraverunt in Christo, sorte vocatos esse & prædestinatos… Nunc vero præpositionis adjectio ad illam nos intelligentiam trahit, de qua superius disputavimus, exponentes hoc, quod scriptum est: “Qui benedixit nos in omni benedictione spirituali in cælestibus in Christo, sicut elegit nos in ipso ante constitutionem mundi, ut essemus sancti & immaculati coram ipso”: quod scilicet, sicut jam nos benedixerit omni benedictione spirituali in cælestibus, & elegerit ante constitutionem mundi; ita etiam nunc sperasse ante dicamur in Christo ex eo tempore, quo electi & prædestinati & benedicti sumus in cælestibus. Sic ibi Hieronymus.

[715] [optime Catholicum,] Remittit autem ad ea, quæ scripserat ad ℣ 4 & 5, ac maxime ad hæc verba: Quod autem electos nos, ut essemus sancti & immaculati coram ipso, hoc est, Deo, ante fabricam mundi testatus est, ad præscientiam Dei pertinet, cui omnia futura jam facta sunt, & antequam fiant, universa sunt nota. Sicut & Paulus ipse prædestinatur in utero matris suæ, & Jeremias in vulva sanctificatur, eligitur, roboratur, & in typo Christi propheta gentibus mittitur. Vult igitur Hieronymus, nos ante mundum jam in præscientia Dei sperasse, quemadmodum in eadem Dei præscientia benedictionem accepimus, antequam eramus. Locus forte aliter exponi potest, ut ante speravimus, idem sit ac priores ex hominibus speravimus. At certe Hieronymi expositio nihil habet commune cum erroribus Origenis.

[716] [contortis sophismatis] Verum Rufinus comminiscitur, assignari ab Hieronymo expositionem Origenis, quam post data verba subjungit, & deinde, ut num. 712 vidimus, refutat. Merum id esse commentum, res ipsa indicat, cum illam expositionem rejecisset ac refutasset Sanctus. Idem manifestant verba illa, sicut jam nos benedixerit omni benedictione &c.: nam de benedictione Dei ne verbum quidem in tota Origenis expositione legitur; at de ea leguntur multa in explanatione ipsius Hieronymi. Tanta tamen confidentia insurgit novus noster dialecticus, acsi Hieronymum ex sequentibus verbis undique teneret constrictum. Audiamus nonnulla insultantis Hieronymo verba, ut studiosus lector intelligat, quanta sit tantopere celebrata a Tillemontio Rufini modestia. Qua hinc exitur Magister? quo erumpitur? quo rursum evaditur? quocumque te converteris, hærebis. Non dico, nullus subtrahendi te aditus datur, sed ne respirandi quidem paululum fit copia. Sic tibi Alexandri tui Aristotelici Commentarii? sic Porphyrii εἰσαγωγὴ? sic te tot & tantorum philosophorum Græcæ & Latinæ, insuper & Judaicæ oruditionis excoluit disciplina, ut in istas angustias tam inextricabiles devenires, & tam miserabiliter coarctareris, ut nec ad Alpes posses esse defensus? Mitto multo plura, & in Sanctum acerbiora. Solum volui specimen dare stolidæ hominis jactantiæ, qui, si vel mediocriter novisset dialecticam, non potuisset non perspicere, nihilo magis sophismatis suis constrictum fuisse Hieronymum, quam in horto muris undique cincto capta sit avicula.

[717] Sanctus post expositionem num. 714 datam, subjungit aliam, [impugnat] sic ordiens: Alius vero, hoc dogma non sustinens, quod ante fuerimus & speraverimus in Christo, quam in isto corpore degeremus, illo intelligentiam transferet *, ut dicat &c. His verbis captum Hieronymum credit Rufinus, dilemmate eum studens constringere hoc sensu. Quando Hieronymus dicit alius, aut alium designat aut seipsum. Respondeo pro Hieronymo, alium ea voce designari. Hoc autem admisso, inferre nititur, reprobari ab Hieronymo illum alium, qui hoc dogma non sustinens, quod ante fuerimus & speraverimus in Christo, quæsivit aliam expositionem, & consequenter Hieronymi esse dogma, quod ille alius non sustinet. Hoc totum Rufini ratiocinium, pluribus verbis implicatum, non nisi miserum sophisma est. Nam verisimiliter Hieronymus illa verba, quod ante fuerimus & speraverimus in Christo, protulit secundum expositionem præmissam, quod in præscientia Dei fuerimus &c; & sic quam maxime Catholica sunt.

[718] Si quis vero ea sensu Origeniano de animabus ante exsistentibus ab Hieronymo prolata velit, [Rufinus,] ne vel sic quidem Rufinum juvabit. Nam dogma Origenianum idcirco non fiet dogma Hieronymi, etsi hic non admittat expositionem loci, quam alius ille produxit ad illud dogma refutandum. Itaque (nisi sensu Catholico mox dato ea verba protulerit Hieronymus) solum insinuat, alteram expositionem, quam non adoptat, sed recitat, ab aliquo productam esse ad refutandum Origenem. Sic verbis num. 711 recitatis ait, expositionem Origenis, quam refellit, datam esse ad justitiam Dei ostendendam. Ex eo similiter somniabat Rufinus, eam adoptari ab Hieronymo, acsi non posset agnoscere, justum esse Deum, nisi admitteret omnes errores ad Dei justitiam probandam male excogitatos.

[719] Porro Rufinus, ubi verbosa prolixitate Hieronymo insultaverat, [variosque eidem errores] acsi remisisset ad Origenis expositionem, tandem num. 32 secundam aggreditur, cujus initium dedi, eamque Hieronymo non solum attribuere nititur, sed in ea alios etiam quærit errores, quos minime continet. Habet ea expositio, omnes tempore judicii Christo subjiciendos, ante sperantes vocari illos, qui antea fuerunt subjecti, sperantes, qui tunc necessitate fiunt credentes, additurque, sed non in laudem gloriæ ejus. In fine dicitur: Dummodo sciat & sperans & ante sperans, quod pro diversitate spei diversa sint præmia recepturi. Ex hisce calumniatur Rufinus, ab Hieronymo omnibus præmia promitti, etiam diabolo & angelis ejus, licet inferiora, & eum, inquit, de cujus sola pœnarum aliquando venia opinionem, non sententiam, alterius arguis, tu in regna Christi ad præmia secunda perducis. Crassa hæc calumnia ostendit, omnia in Hieronymum sine ratione etiam verisimili ausum esse Rufinum. Nam neque expositio est Hieronymi, neque præmia in bonam solum partem sumuntur, sed etiam pro pœnis, qualem ibi sensum habent pro reprobis.

[720] Vidit ipse Rufinus imbecillitatem argumentorum, licet verborum jactantia contrarium lectori persuadere nitatur. [suis ratiociniis] Etenim num. 29 iterum probaturus, Hieronymi ipsius fuisse opinionem, quam illi suis sophismatis num. 26 tam certo attribuerat, ut diceret: Neque enim jam tibi ultra ullum remansit effugium: hoc, inquam, alio sophismate probaturus, ita loquitur: Nunc ergo gratias ago Deo, quod me pondere gravissimæ suspicionis relevavit. Fortasse enim videbar aliquibus de alio isto contentiosius vel calumniosius agere, cum secundum rhetoricam figuram istum, quem dicit alium, ipsum perhiberem esse. At hoc nequaquam timere poterat, si nullum Hieronymo remanserat effugium, si justo ratiocinio undique tenebat constrictum, ut gloriatur. Sed neque huic ipsi sophismati, de quo invento gratias Deo agit, adeo confidit Rufinus, ut noluerit Hieronymum num. 31 de spelunca educere, usquequo, inquit, in illam incidat, de qua, etiamsi omnes conemur & cupiamus, exire non possit. Si credimus Rufino, noluit conclusum in spelunca jugulare. Verum crudelis non minus est fictitia illa Rufini benignitas, quam vitiosa sunt ejus ratiocinia: nam ex prioris erroris spelunca eum non educit, nisi ut sine ulla probatione aliam eidem expositionem tribuat, ex eaque novum confingat errorem, ac tandem num. 33 concludat sola calumniandi libertate, utrumque ab Hieronymo assertum.

[721] [frustra conatur] Mox tamen num. 34 ineptus sophista hæc subjungit: Sed quoniam hæc rei novitas non dubito quod fidem difficile mereatur, ut quis credatur ea damnare, quæ astruit: scio, quid desideratis, ut, si possumus, talia ex eisdem libris proferamus argumenta, & tam evidentia, ut nullus omnino de his cuiquam dubitandi resideat locus, id est, ubi ne ille quidem Alius suus nominetur, & ita faciam. Hæc verba satis insinuant, præcedentitam sophismatum infirmitatem non fuisse ignotam Rufino, qui certiora promittit argumenta: nec tamen adducere potuit, quæ promisit. Nam locum quidem adducit, in quo vox Alius non indicat, opinionem alterius referri; sed idem aliis vocibus insinuatur. Verba Hieronymi, quæ allegat, habentur ad caput 2 ℣ 7 ad Ephesios. De illo loco Hieronymus ipse lib. 1 contra Rufinum num. 24 mentem suam ita declarat: Nos triplicem expositionem posuimus. In prima, quid nobis videretur: in secunda, quid Origenes opponeret: in tertia, quid Apollinarius simpliciter explanaret. Pro sua expositione, quæ de more prima est, nullo indicio alium designat. Pro objectione Origenis, quæ dogma perversum continet, alium indicat his verbis: Sed qui diligens lector est, statim requirit & dicit: Quid ergo &c.

[722] [attribuere;] Itaque alterius opinionem se recitare, omnino insinuavit Hieronymus, etiamsi id non fecerit voce Alius, & concidit cavillatio Rufini. Quod vero vocibus diligens lector ibidem indicaverit Origenem, partim excusat, partim defendit Sanctus lib. 1 contra Rufinum num. 24, ita scribens: Ecce, inquies, sub diligentis lectoris persona Origenis sententias explicasti. Fateor errorem: non debui diligentem dicere, sed blasphemum: quod si fecissem, & aliquo scissem vaticinio, te istiusmodi nænias sectaturum, etiam calumniæ verba vitassem. Grande crimen, si Origenem diligentem dixi esse lectorem, cujus septuaginta libros interpretatus sum, quem in cœlum laudibus tuli, pro quo compulsus sum ante biennium brevi libello tuis contra me præconiis respondere. Ecclesiarum magistrum a me dictum esse Origenem, in tuis laudibus objicis: & putas, quod pertimescere debeam, si diligentem lectorem me illum dixisse inimicus accuses? Solemus & negotiatores parcissimos, & frugi servos, & molestos pædagogos, & argutissimos fures, diligentes vocare. Et in Euangelio villicus iniquitatis prudenter quædam fecisse dicitur &c. Hæc Sanctus de vocibus. Nam ejus non esse locum objectum, certum est & indubitatum.

[723] Pergit Rufinus num. 35 ad alium Hieronymi locum, ex quo vult inferre, ipsum in altera etiam vita ascensiones & descensiones ponere, [Alius Hieronymi locus,] acsi post hanc vitam in cælo etiam merita & demerita agnosceret. De loco, qui habetur ad cap. 1 ℣ 21, Hieronymus ita loquitur lib. 1 contra Rufinum num. 23: Secundum locum, quem mihi ab eo reprehensum frater ostendit, quia valde frivolus est, & apertam sui præfert calumniam, ponam breviter. Possunt tamen verba Hieronymi, quæ Rufinus arripuit, gemino sensu exponi. Deteriorem more suo elegit Rufinus. Ubi asseruerat Sanctus, diversos esse gradus angelorum, utpote principatus, potestates, virtutes, dominationes, docet has diversitates postea etiam futuras his verbis: Quæ distributiones officiorum non solum in præsentiarum, sed etiam in futuro sæculo erunt, ut per singulos profectus & honores, & ascensiones etiam & descensiones, vel crescat aliquis vel decrescat, & sub alia atque alia potestate, virtute, principatu & dominatione fiat. Ita locum objecit Rufinus, acsi angeli & homines pergerent in beata vita meritis crescere aut decrescere secundum Hieronymum. At Sanctus ita ad objectionem respondet, ut incrementa illa habeant quidem effectum suum in beata vita, sed acquisita fuerint in via, sive dum angeli & homines erant in statu merendi & peccandi.

[724] Sin autem putat, idcirco me Origenem sequi, [a Rufino impugnatus, exponitur.] quia profectus & honores, ascensiones & descensiones, incrementa & imminutiones, in expositione mea posui: sciat, multum interesse de angelis & seraphim & cherubim dicere, dæmones & homines fieri, quod affirmat Origenes: & ipsos inter se angelos diversa officiorum genera esse sortitos, quod Ecclesiæ non repugnat. Quomodo & inter homines ordo dignitatum ex laboris varietate diversus est, quum episcopus & presbyter, & omnis ecclesiasticus gradus habeat ordinem suum; & tamen omnes homines sunt: sic & inter angelos merita esse diversa, & tamen in angelica omnes persistere dignitate: nec de angelis homines fieri, nec rursum homines in angelos reformari. Argumenta, quibus Sanctus in Commentario ipso dicta sua probat, etiam ad hanc expositionem conspirant, cum ex illis nihil inferri possit, nisi etiam in cælo diversos esse angelorum gradus, diversaque ministeria, alia aliis superiora. Hinc Vallarsius in Annotatis observat contra Huetium, non dicere Hieronymum, beatos angelos etiamnum bene agendo ad altiora ascendere, aut male agendo ad inferiora devolvi.

[725] Mox etiam laudatus Rufinus verba, quæ leguntur ad ℣ 22 & 23, [Alius locus,] ad ea Apostoli, Et ipsum dedit caput super omnem Ecclesiam, objicit. Sunt autem sequentia: Non solum hominum, sed etiam angelorum cunctarumque virtutum, & rationabilium creaturarum Ecclesia intelligi potest. Habet ea verba Hieronymus, sed quid mali in illis sit, nec Rufinus edicit, nec ego invenio, cum dicta sint de Ecclesia triumphante. Rectius objicere potuisset Rufinus verba Hieronymi, quæ leguntur paulo ante ad illa verba, Et omnia subjecit sub pedibus ejus. Quæstionem hinc ortam ita proponit: Cur autem omnia, id est, angeli, throni, dominationes, potestates, & virtutes cæteræ, quæ numquam fuerunt contrariæ Deo, ejus (Christi) pedibus subjiciantur, videtur obscurum. Tum subjungit: Potest itaque responderi, quod absque peccato nullus sit, & sidera ipsa non sint munda coram Deo, omnisque creatura paveat Creatoris adventum. Unde & crux Salvatoris non solum ea, quæ in terra, sed etiam ea, quæ in cælis erant, purgasse perhibetur. Hæc responsio difficultatem involvit, maxime cum verbum purgasse referatur ad illud, Sidera ipsa non sunt munda coram Deo, ut existimare quis possit, angelis etiam peccata attribui, quæ fuerint Christi meritis remissa. At nequit dici, bonos angelos umquam peccasse; pravos vero redemptos esse a Christo, plane Origenianum & hæreticum est. Theologi verba Hieronymi conantur sano sensu explicare: neque illorum conatum improbo, aut inutilem censeo. Dicam tamen breviter, quid mihi videatur probabilius.

[726] [cujus dubia est intelligentia,] Existimo, loqui Hieronymum ex mente Origenis, non ex propria sententia, licet minus clare, quam alias solet, insinuet, alienam se recitare sententiam. Primo enim triplicem dat expositionem: quod ubi facit, prima est ipsius, & secunda plerumque Origenis, tertia Apollinarii. Quæstio, quæ oritur ex verbis, omnia subjecit, jam soluta erat ab Hieronymo, quod alia voluntate, alia necessitate subjiciantur, & sic omnium caput sit Christus, sive totius Ecclesiæ, quæ est corpus ipsius. Hoc exponit his verbis: Quomodo enim caput plurima sibi habet membra subjecta, e quibus sunt nonnulla vitiosa & debilia; ita & Dominus noster Jesus Christus, quum sit caput Ecclesiæ, habet membra eos omnes, qui in Ecclesia congregantur; tam Sanctos videlicet quam peccatores; sed Sanctos voluntate, peccatores vero sibi necessitate subjectos. Atque ita fit, ut etiam inimici subjecti sint pedibus ejus. Hæc expositio, quæ directe pugnat cum Origene, poterat facile extendi ad Ecclesiam triumphantem & ad angelos, qui capiti suo Christo non minus, quam homines beati, voluntate sunt subjecti. Itaque, dum subdit: Quapropter in ea, quod ait OMNIA, videtur facere quæstionem, transit ad expositionem Origenis, ex parte saltem, referendam, quantum quidem existimo. Hac de causa in responso num. 725 recitato ait; Potest itaque responderi: & mox, Purgasse perhibetur, eo nimirum loquendi modo, quo solet uti, dum refert aliena.

[727] [elucidatur,] Opinionem illam confirmant sequentia, cum vocis omnia tertiam expositionem moxsubjungat, incipiendo per vocem Alius. Nam ex triplici ejusdem vocis omnia explicatione colligitur, primam fuisse Hieronymi sententiam, secundam Origenis, tertiam Apollinarii, ut jam insinuavi. Præterea agnovit quidem Hieronymus, crucem Christi etiam angelis profuisse, sed non ausus est alibi dicere, profuisse ad purgationem, aut sanctos angelos umquam fuisse peccato aliquo maculatos. Nam in cap. 4 ℣ 10 hæc scribit: Neque enim scire possumus, quomodo & angelis, & his, qui in inferno erant, (Sanctis) sanguis Christi profuerit, & tamen quin profuerit, nescire non possumus. Quomodo Sanctis profuerit, jam partim dixerat ad ℣ 9, ubi ait, ad infernum descendisse Christum, ut Sanctorum animas, quæ ibi tenebantur inclusæ, secum ad cælos Victor abduceret. Qua etiam ratione partim angelis profuerit, exponit ad cap. 3 ℣ 10 his verbis: Crux itaque Christi non solum nobis, sed & angelis cunctisque in cælo virtutibus profuit, & aperuit sacramentum, quod antea nesciebant. Plura ibidem videri possunt, quæ theologi hodierni etiam facile admittent. Itaque admittit quidem Hieronymus, crucem Christi etiam angelis profuisse; sed non existimavit, angelis peccatoribus profuisse ad redemptionem, licet hanc Origenistarum sententiam obscure videatur insinuare.

[728] Eamdem insinuat ad cap. 2 ℣ 15 his verbis: Atque ita fieri (dicit, [Aliæ Rufini] nimirum Origenes) ut crux Domini non solum terræ, sed & cælo profuerit: non solum hominibus, sed & angelis: & omnis creatura Domini sui cruore purgata sit. At hunc totum locum ex mente Origenis relatum esse, observabo num. 729. Rursum num. 36 aliena Hieronymo imputat Rufinus. Nam ad cap. 1 ℣ 17 ad illa verba, in agnitione ejus, Origeniana quædam Sanctus refert ex aliorum persona, ita loquens: Quod vero ait: In agnitione ejus, … quidam sic intelligunt .. & mox, suspicantur, … & cætera his similia replicantes. Ipsa verba tam manifeste indicant, aliena referri, ut sola loci lectio sufficiat. Quod vero ait Rufinus, Hieronymiana esse, quia non subjungitur refutatio, frivolum est. Nam quædam retulisse, satis est refutasse, præsertim si antea jam fuerint refutata, ut ante refutata erat existentia animarum ante corpora, de qua ibi agitur.

[729] Nugas accumulat Rufinus num. 37, dam ex illis Hieronymi verbis, [objectiones recitantur] quod sidera ipsa non sint munda coram Deo, quibus Jobum cap. 15 ℣ 15 exprimit, Et cæli non sunt mundi in conspectu ejus, inferre contendit, Astra ab ipso rationabilia dici & delicti capacia. Secundo, dum carpit Catholicam horum verborum expositionem; Eramus natura filii iræ. Tertio dum num. 18 nugaciter S. Hieronymo attribuit, quod primo dicat animam factam, deinde corpus. Consuli potest locus Hieronymi ad cap. 2 ℣ 10: neque enim vel umbra ibi est illius calumniæ. Quarto procedit ad alienam rursum expositionem, eamque Hieronymo attribuens, vult, unam naturam & animarum & angelorum ab eo statutam. Locus Hieronymi habetur ad cap. 2 ℣ 15. Qui fecit utraque unum, quod Hieronymus recte exponit de Judæis & gentilibus. At deinde refert aliam expositionem, ita ordiens: Cæterum qui illud Apostoli legit. Alienam se recitare opinionem indicat, quia semper usque ad finem loquitur in tertia persona. Frustra igitur illius expositionis causa contra Hieronymum declamat Rufinus, acsi ipsissima esset Hieronymi sententia, cum prorsus sit aliena, & ab eo solum relata. Nihilo magis verum est, unam naturam animarum & angelorum in ea asseri.

[730] Alium errorem num. 40 Hieronymo tribuere contendit, [& refelluntur.] quo animæ dicuntur in corpora, tamquam in vincula, conjectæ ob prævia peccata. Hinc nonnulla accumulat, quibus Hieronymus dicere videtur vinctam corpore esse animam. Respondit ad hanc objectionem ipse Hieronymus lib. 1 contra Rufinum num. 25, relato primo loco, qui objicitur, ita subdens: Et in hoc triplicem, ut supra, expositionem posui: in prima, quid mihi videretur; in secunda (hæc objicitur) quid Origenes assereret; in tertia, quid Apollinarius, contra illius vadens dogmata, sentiret. Lege Græcos Commentarios, & nisi ita repereris, crimen fatebor. Quod est in isto loco peccatum meum? Illud nimirum, pro quo supra respondi, quare non eos, a quibus dicta sunt, nominarim. Superfluum erat per singula Apostoli testimonia eorum nomina ponere, quorum me Opuscula translaturum in Præfatione signaveram. Mox ipsum loquendi modum, quo anima dicitur corpore vincta, his verbis defendit: Et tamen vinctam dici animam corpore, donec ad Christum redeat, & in resurrectionis gloria corruptivum & mortale corpus incorruptione & immortalitate commutet, non absurdæ intelligentiæ est. Unde & Apostolus, “Miser ego, inquit, homo, quis me liberabit de corpore mortis hujus”? &c. Hunc sane loquendi modum nullus improbabit, nisi eo dicatur sensu, quo animam ante corpus exstitisse volebant Origeniani. At perversum illud dogma semper rejecit Hieronymus.

[731] [Ultima Rufini objectio,] Restat ultima Rufini objectio, qua Hieronymo tribuere contendit errorem de resurrectione omnium ad vitam beatam. Duos eum in finem allegat textus, quorum primus habetur ad cap. 4 ℣ 3 & 4, ubi Hieronymus post suam loci expositionem, quæ nihil habet difficultatis, subjungit alienam hac transitione: Aut certe illud subtilius indicatur &c. Alter isque prolixus textus legitur ad cap. 4 ℣ 16, & hanc præcipuam esse Rufini objectionem, fatetur Hieronymus lib. 1 contra Rufinum num. 26. Quintus locus, inquit, validissimus est, in quo exponentes illud Apostoli testimonium: “Ex quo totum corpus compactum & conglutinatum per omnem juncturam subministrationis, secundum operationem in mensuram uniuscujusque membri, augmentum corporis facit in ædificationem sui in caritate”: latissimam Origenis expositionem, & eosdem sensus per diversa verba volventem, brevi sermone constrinximus, nihil exemplis & assertionibus illius auferentes. Hic autem procedendi modus difficultatem ingerit, quia non indicat ab initio Sanctus, aliena se dare. Hoc tamen per decursum insinuat, expositioni hæc inserens verba: ita tamen, ut non juxta hæresim aliam omnes in una ætate sint positi &c.

[732] [ab ipso refutata Hieronymo,] Nam, observatis hisce verbis, ait: Ostendo (allegatis nimirum verbis) & ea, de quibus disputo, esse hæretica, & ab alia hæresi discrepare. Quænam sunt ergo duæ hæreses? Una, quæ dicit, omnes rationabiles creaturas in angelos reformari. Altera, quæ asserit, unumquodque in restitutione mundi id fore, quod conditum est: verbi gratia, quia ex angelis dæmones sunt, rursum dæmones angelos fieri: & animas hominum ita, ut sunt conditæ, non in angelos, sed in id, quod a Deo sunt conditæ, reformari, ut & justi & peccatores æquales fiant. Denique, ut scias, me non meam explicasse sententiam, sed inter se hæreses comparasse, quarum utramque in Græco legeram, disputationem meam hoc fine complevi: Idcirco, ut supra diximus, hæc apud nos obscuriora sunt, quia μεταφορικώς dicuntur in Græco &c. Contra hanc declarationem Hieronymi, quam alioquin pro certa habere possumus, quia certo non dubitavit, quin supplicia reproborum sint æterna, ille tamen oriri potest scrupulus, quod Sanctus sic propriam expositionem ad ℣ 16 nullam dederit: nam contrarium passim facit, ut suam prius det, deinde alienam unam alteramve subjungat. Verum ad hanc, quam ipse formavi, objectionem respondeo, Hieronymum ad præcedentes versiculos declarasse, quid sit corpus Christi, quod alias hic explicandum erat, & quomodo crescat & proficiat in Christo capite suo.

[733] [cujus explicatio confirmatur,] Ad ℣ 12 ait: Quia quum corpus Domini Ecclesia sit, & Ecclesia de vivis lapidibus construatur, hi, quos supra memoravimus in Ecclesia constitutos, id habent operis, ut secundum dispensationem & officia sibi credita, Ecclesiam Christi, id est, corpus ejus ædificent. De hujus corporis incremento ac profectu ad ℣ 13 & sequentes, Donec occurramus omnes in unitate fidei & agnitionis filii Dei in virum perfectum, in mensuram ætatis plenitudinis Christi &c. ea plane disserit Sanctus, quæ simul elucidant Versiculum 16, ad quem demum Origenis explanationem subjicit. Quare Catholicam suam expositionem non omisit, sed conjunxit ad præcedentes versiculos, quemadmodum totam Origenis expositionem, quæ simul ad præcedentes pertinet versiculos, commemoravit ad ℣ 16. Tota expositio Hieronymi spectat ad Ecclesiam, nec quidquam habet commune cum pravo dogmate Origeniano de reprobis hominibus & angelis in fine mundi in integrum restituendis. Hanc hæresim non modo multis aliis locis rejicit S. Hieronymus, sed in ipsis Commentariis, quos Rufinus adeo traduxit, æternitatem pœnarum clarissime asserit.

[734] Etenim alium Origenistarum errorem ad cap. 5 ℣ 6 fortiter rejicit ad illa Apostoli verba, [præsertim ex contraria sententia Catholica,] Nemo vos decipiat inanibus verbis &c. simulque æterna supplicia asserit, hæc scribens: Verba, quæ decipiunt atque supplantant, inania sunt & vacua… Quia igitur sunt plerique, qui dicunt, non futura pro peccatis supplicia, nec extrinsecus adhibenda tormenta; sed ipsum peccatum & conscientiam delicti esse pro pœna, dum vermis in corde non moritur, & in animo ignis accenditur in similitudinem febris, quæ non torquet extrinsecus ægrotantem, sed corpora ipsa corripiens, punit sine cruciatuum forinsecus adhibitione, quod possidet. Has itaque persuasiones & decipulas fraudulentas, verba inania appellavit & vacua, quæ videntur florem quemdam habere sermonum, & blandiri peccantibus: sed, dum fiduciam tribuunt, magis eos ferunt ad æterna supplicia.

[735] Idem paulo ante ad ℣ 5 recenset gravia quædam peccata, [in iisdem Commentariis asserta.] quibus qui fuerit obnoxius, hæreditatem in regno Christi & Dei habere non possit, & mox alia leviora, quæ venialia passim vocamus, & de uno ex his dicit; Non perdit, nec in perpetuum excludit a regno. Hæc abunde ostendunt, non dubitasse Hieronymum, quin supplicia hominum & angelorum malorum sint perpetua. Mitto plura, quæ in eumdem finem ex iisdem Commentariis afferri possunt; nec dubito fidenter asserere, nullam ex Rufini objectionibus legitimam esse, sive ex nulla recte inferri, ullum ex erroribus Origenis placuisse Hieronymo, quandoquidem omnia illa, quæ attulit errorem involventia, solum relata sint a Sancto, sed minime probata. Pauca vero, quæ recitavit, ipsius Hieronymi dicta nihil continent erroris, sed ab eo in pravum sensum detorta sunt.

[736] Poterit tamen studiosus lector quærere, qua de causa Hieronymus placita Origenis, [Datur ratio, eur toties errores Origenis recitaverit,] quæ improbabat, toties in illis Commentariis recitaverit, & passim sine operosa refutatione. Ad primum ipse respondet lib. 1 contra Rufinum num. 16 ita scribens: Ego enim in Commentariis ad Ephesios sic Origenem & Didymum & Apollinarium sequutus sum (qui certe contraria inter se habent dogmata) ut fidei meæ non amitterem veritatem. Commentarii quid operis habent? Alterius dicta edisserunt; quæ obscure scripta sunt, plano sermone manifestant; multorum sententias replicant, & dicunt: Hunc locum quidam sic edisserunt, alii sic interpretantur: illi sensum suum & intelligentiam his testimoniis, & hac nituntur ratione firmare, ut prudens lector, quum diversas explanationes legerit, & multorum vel probanda vel improbanda didicerit, judicet, quid verius sit, & quasi bonus trapezita adulterinæ monetæ pecuniam reprobet. Aliam dat rationem num. 22 his verbis: Posui ergo omnia, … ut nihil haberent discipuli ejus novi, quod Latinorum auribus ingererent. Facilius enim nota quam repentina contemnimus. Hæc sufficere videntur ad excusandum Hieronymum de memoratis Origenis erroribus. Restat tamen scrupulus, cur eosdem non magis refutaverit ac nominaverit, quemadmodum postea fecit in Explanationibus Prophetarum, in quibus Origeni non pepercit.

[737] [& non magis operose refutaverit,] Rationem reddit scribens diu post in Jeremiam ad cap. 22 ℣ 24 & seqq., ubi sic habet: Soleo in Commentariis & Explanationibus, quorum mos est diversas sententias ponere interpretum, hujusmodi miscere sermonem: “Quidam hoc dicunt: Alii hoc autumant: Nonnulli sic sentiunt”. Quod & ipse miserabilis Grunnius (Rufinus) & post multos annos discipuli Joviniani & illius calumniati sunt, & calumniantur, me sub alienis nominibus proprias sententias ponere: quod ego causa benevolentiæ facio, ne aliquem certo nomine videar lacerare &c. Alteram rationem, qua errores Origenis acriter non exagitavit, dat in Epistola 84 num. 7 his verbis: Non enim consuevi eorum insultare erroribus, quorum miror ingenia. Tertiam ibidem paulo ante ita commemorat: Aiunt & medici, grandes morbos non esse curandos, sed dimittendos naturæ, ne medela languorem exasperet. Hæ rationes urgent magis ob quartam, quæ ibidem num. 8 sic exprimitur: Erraverunt in fide alii tam Græci quam Latini, quorum non necesse est proferre nomina, ne videamur eum non sui merito, sed aliorum errore defendere. Si enim nulli fere, aut pauci erant ex vetustioribus, qui non erant lapsi in aliquot errores, postea reprobatos ab Ecclesia, quid necesse erat Hieronymo ejus potissimum, qui multa etiam bona & utilia scripserat, errores acrius exagitare?

[738] [in iis Commentariis S. Hieronymus,] Itaque videtur sperasse Hieronymus, facilius deserendos Origenis errores, si loca sacræ Scripturæ, ex quibus hausti erant, ita exponeret, ut expositio nihil contineret, nisi sanam Ecclesiæ doctrinam; ac deinde adjungeret, quid alii ex iisdem locis peregrinæ doctrinæ voluissent inferre, præsertim si quid subinde refutationis adderet, aut saltem tacite insinuaret, ejusmodi doctrinam sibi displicere. Hoc autem passim fecit. Nam, ubi prima vice ad cap. 1 ℣ 4 memoravit pravum dogma de animabus ante mundi constitutionem exsistentibus, eique adjunctum alterum de earum electione ob merita, utrumque statim refutavit, idque fecit eo tempore, inquit lib. 1 contra Rufinum num. 22, quo Origenis nomen florebat in mundo, id est, quando non disputabatur de ejus erroribus. Utrumque errorem jam dictum sibi displicere, rursum ostendit ad ℣ 5. Deinde ad ℣ 12 remittit ad priorem expositionem eidem errori oppositum.

[739] [præmittens tamen explanationem Catholicam.] Ut verbo dicam omnia, quantum legendo & relegendo Commentarios istos colligere potui, ubique expositionem Catholicam præmittit, antequam recitat Origenis commenta. Verumtamen nolim diffiteri, caute legendos esse Commentarios istos, cum in illis magis, quam in ullis aliis, Origenis commenta retulerit, nec semper eos refutaverit Sanctus, imo aliquando vix ullo indicio ostendat, se ab iis abhorrere. Siquis tamen studiose voluerit observare, Hieronymum ad omnia S. Pauli verba dare expositionem suam, aut repugnantem erroribus Origenis, aut saltem nihil commune cum iis habentem, satis deprehendet, errores illos minime probatos fuisse a Sancto, verumque esse, quod in Epistola 84 dicit, Origenistes numquam fui.

[Annotata]

* Origenem

* al. transfert apud Rufinum

§ XLIII. Examinantur quædam observationes Tillemontii de imaginario Origenismo Hieronymi & aliæ quædam neotericorum objectiones.

[Cum Hieronymus asserat, numquam se Origenistam fuisse,] Tillemontius objectiones Rufini non repetiit, sed maluit illas aliunde quæsitis augere, & frequenter sine probatione idonea asserit, non videri immunem fuisse S. Hieronymum ab aliquot erroribus Origeni attributis. Hæc crisis tanto magis mira mihi apparet, quanto sæpius insinuat plurimis locis, omnes illos, aut saltem plerosque, qui de erroribus Origenis eo tempore fuerunt suspecti, errorum sibi imputatorum defensores minime fuisse. De Hieronymo observat art. 91 ad illa ejus verba, Origenistes numquam fui, aliaque similia, multas fieri posse observationes, acsi modeste vellet insinuare, id falsum sibi videri. Verum Hieronymo ego credere malo, quam Tillemontii iniquas suspiciones adoptare. Hieronymus lib. 1 contra Rufinum num. 31 iterum sic loquitur: An quia Origenistæ non sumus, & in cælo nos peccasse nescimus, in terris arguimur peccatores? Et mox: Quamdiu non renuebam laudationem tuam, sequebaris me ut magistrum: fratrem & collegam vocabas, & Catholicum in omnibus fatebaris. Postquam non agnovi laudes tuas, & me indignum tanti viri præconio judicavi, illico vertis stilum, & omnia laudata prius vituperas, de eodem ore & dulce proferens & amarum. Hæc, quæ verissima sunt, satis probant, ex iracundia prosiliisse Rufinum ad accusandum de Origenismo Hieronymum. Vix igitur capio, qua crisi malint quidam iracundo Rufino credere, quam candide neganti Hieronymo, cum hic iterum lib. 2 num. 17 dicat: Non sum, quod arguis: si tu es, quod accusaris, ipse videris.

[741] Verum argumenta Tillemontii, aut dicta potius, [frivolis objectionibus] examinemus. Unam objectionem, qua ex concessione oratoria Hieronymum quasi fatentem inducit, jam refutavi num. 708. Sensa S. Hieronymi de Origene examinanda suscipit art. 46, ibique multa refert a nobis dicta, & nonnulla adjungit ad propositum nostrum. Loquens de Sancti in sacram Scripturam Commentariis, ait: Fatendum est, multos (errores Origenis) prioribus insertos esse. Addit rationes, quas dedit S. Hieronymus, errores illos referendi in suis Commentariis, easque non improbasset, si ubique nominatus fuisset Origenes, erroresque refutati. Verum asserit, nonnullos etiam ab Hieronymo relatos esse nomine suo. Ad hoc ultimum satis respondi, nimirum Hieronymum ubique dedisse expositionem suam, ideoque studiosum lectorem advertere posse, quid Hieronymi sit, quid alterius. Quapropter si minus id perspexit Tillemontius, id factum fuerit, quia non satis diligenter Commentarios illos perscrutatus est. Certe Hieronymi verba, quæ assignat in Jeremiam cap. 22, non habent, quæ ex iis asserit. Ait Hieronymus de Rufino & aliis: Calumniantur me sub alienis nominibus proprias sententias ponere. Quis ex his verbis eruat, suo nomine relatas esse ab Hieronymo? Nam plane contrarium dicitur. Quod spectat ad errores multos, quos prioribus Commentariis inseruisset Hieronymus, id verum est de Commentariis in Epistolam ad Ephesios modo jam dicto; in Ecclesiasten rarius Origenis errores commemoravit, in aliis rarissime, & ubique alieno nomine, & præmissa expositione sua.

[742] [frustra contrarium] Observat præterea art. 48, mirum videri, provocasse Hieronymum ad Commentarios Epistolæ Ephesios, ut quilibet videret, ipsum Origeni fuisse contrarium. Nam, inquit, ne vel unicum illius libri allegat locum, ubi condemnat ullum ex erroribus, qui erant dogmatis Origeniani, præterquam quod loquens de aliqua opinione, dicat aliam esse hæresim &c. Attamen Hieronymus lib. 1 contra Rufinum num. 15 iis adversariuym suum alloquitur verbis, quibus & Tillemontium posset alloqui. Quamquam non mereatur fidem inconstantia, & professæ inimicitiæ suspicionem habeant mendacii; tamen audacter conferam gradum, volens scire, quid hæreticum scripserim, ut atu cum illo agam pœnitentiam, & Origenis mala ignorasse me jurem, ac nunc primum a papa Theophilo didicisse impietates ejus: aut certe doceam,me quidem bene sensisse, sed illum more suo non intelligere. Neque enim fieri potest, ut in eisdem ad Ephesios libris, quos, ut audio, criminatur, & bene & male dixerim, & de eodem fonte dulce amarumque processerit, ut, qui toto Opere damnaverim eos, qui credunt animas ex angelis conditas, subito mei oblitus, id defenderem, quod ante damnavi. Deinde num. 22 ipsa allegat verba, quibus dictum errorem refutavit primo loco. Toto autem libro errores Origenis refutavit, textus sacros, ex quibus illi erant deducti, reducendo ad sensum Catholicum.

[743] [insinuare] Mox prosequitur Tillemontius ad Commentarios in Ecclesiasten, observatque ad cap. 4, nimirum ad illa verba, Et laudavi ego mortuos &c. rejici præexsistentiam animarum, quod fit his verbis: Hoc autem dicit, non quod qui necdum natus est, ante sit, quam nascatur, & felicior sit, quia necdum corpore prægravatus est; sed quod melius sit omnino non esse, nec sensum habere substantiæ, quam infeliciter vel esse vel vivere: quomodo & de Juda Dominus loquitur &c. Verumtamen, subjicit Tillemontius, mox & aliorum, qui eum errorem diserte asserebant, refert opinionem sine ulla refutatione. At errorem disertis verbis rejectum, & contraria loci expositione refutatum,non censuit ulterius refutandum Hieronymus; & vel hinc discere potuit Hieronymi censor, sententias Sancti no fuisse, quas ita refert, etiamsi eas gravi censura aut operosa refutatione non rejiciat. Addit Tillemontius ad cap. 7, nempe ad illa verba, Et dies mortis super diem nativitatis, rursum referri dictum Origenis errorem sine refutatione. Sed jam mentem suam ibi declaraverat Hieronymus gemina expositione Catholica. Ipsa etiam expositio tertia, etiamsi ex mente Origenis data videatur, posset Catholice exponi, si necesse esset.

[744] [nititur Tilemontius,] Idem objicit verba Hieronymi ad cap. 1, & ad illa verba: Perversus non poterit adornari (in Vulgata, Perversi difficile corriguntur) ubi post geminam expositionem hæc verba subjicit Sanctus pro tertia: Aliter: Omnibus per pœnitentiam in integrum restitutis, solus diabolus in suo permanebit errore &c. si locus ita intelligatur, ut omnes in fine dicantur restituendi per pœnitentiam, is errore de more refertur ab Hieronymo. Si vero solum voluerit, pœnitentiam in hac vita omnibus porpositam esse, eaque omnes restitui in integrum posse, excepto diabolo, qui nequit pœnitere, nihil habet locus erroris Origeniani, ipsaque diaboli exceptio facit, ut verisimile fiat, id eum voluisse. Certe error ille de pœnitentia post mortem agenda refutatur ab Hieronymo ad cap. 9 & ℣ 5 in Vulgata, ubi ait locum sic exponendum: Donec vivunt homines, posse eos justos fieri, post mortem vero nullam boni operis dari occasionem. Peccator enim vivens potest melior esse justo mortuo, si voluerit ad ejus transire virtutes… Quare? Quia viventes metu mortis possunt bona opera perpetrare: mortui vero nihil valent ad id adjicere, quod semel secum tulere de vita, … nec juste quidquam jam possunt agere, nec peccare; nec virtutes adjicere, nec vitia. Huic expositioni, quæ de mente S. Hieronymi nullum relinquit dubium, rursum subjungit contrariam Origenianam, quam etiam assignare potuisset Tillemontius.

[745] Maluit ille objicere alia Hieronymi verba, quæ nihil habent erroris Origeniani, [cujus & alia datur objectio,] sed alium continerent errorem, si recte essent objecta. Ad cap. XI & hæc verba, Et, si ceciderit lignum ad Austrum &c. ait, Hieronymum dicere, unumquemque mansurum in statu, in quo eum mors deprehenderit. Innuit objectio, ibi temporales negari post hanc vitam pœnas, sive ignem purgatorium, ut vocamus. Verba Hieronymi eum quidem habent sensum, sed minime excludunt temporales justorum pœnas, quas aliis locis clarissime Hieronymus agnoscit. Ubicumque, inquit, tibi locum præparaveris, futuramque sedem, sive ad Austrum sive ad Boream, ibi, quum mortuus fueris, permanebis. Et post varias expositiones, iterum illa habet: Lignum igitur, quod in hac vita corruerit, & conditione mortalitatis fuerit incisum, aut peccavit ante, dum staret, & in Boreæ (id est, damnatorum) parte postea ponitur: aut si dignos Austro fructus attulerit, in plaga jacebit Australi. Nec est aliquod lignum, quin aut ad Aquilonem sit, aut ad Austrum. His verbis Sanctus plures excludit errores Origenianos, quibus & merita & peccata futuræ etiam vitæ attribuuntur, aut omnium peccatorum restitutio asseritur, aut æternitas pœnarum negatur. Asserit igitur Hieronymus cum Ecclesiaste, hominem aut in Dei gratia mori, & sic æternis gavisurum præmiis, aut in peccatis mortiferis, & sic æternis plectendum suppliciis. At neuter negat, justos, qui non omnino expurgati moriuntur, temporalibus purgandos pœnis: sed hi etiam ad Austrum cadunt, ac perpetuo in eo statu, sive in gratia Dei, manebunt.

[746] Lubet huc transferre locum, quem alii criminantur, [& aliorum alia illi prorsus opposita,] ut æquus lector videat, quam prompti fuerint multi ad verba S. Hieronymi in perversum sensum trahenda, eique affingendos errores, a quibus abhorrebat. In Dialogo contra Pelagianos, diu post scripto, num. 28 Hieronymus ita loquitur: Si autem Origenes omnes rationabiles creaturas dicit non esse perdendas, & diabolo tribuit pœnitentiam, quid ad nos, qui & diabolum & satellites ejus, omnesque impios & prævaricatores dicimus perire perpetuo, & Christianos, si in peccato præventi fuerint, salvandos esse post pœnas. Nihil dici poterat Catholicæ doctrinæ magis accommodatum, si locus recte intelligatur. Æternum perire dicit Sanctus diabolum & satellites ejus, omnesque impios (id est, infideles, sive gentiles fuerint, sive hæretici, sive quocumque modo a fide Catholica alieni) & prævaricatores (id est, graves peccatores) sine remedio pœnitentiæ in peccatis suis defunctos. Deinde salvandos esse post pœnas (purgatorii nimirum) illos dicit Christianos, qui in peccato præventi fuerint, id est, qui aut levia tantum commiserunt peccata, aut in grave quidem aliquod sunt lapsi, sed illi non inhærentes, pœnitentia se corrigere studuerunt.

[747] [utriusque vero solutio] Ipse loquendi modus datam expositianem insinuat: nam prævaricatores, sive graves peccatores, opponuntur iis, qui in peccato præventi fuerint. Hisce autem verbis imitatur Hieronymus modum loquendi, quo usus est Apostolus ad Gal. 6 ℣ 1: Fratres, etsi præoccupatus fuerit homo in aliquo delicto, vos, qui spirituales estis, instruite hujusmodi in spiritu lenitatis. Ad hunc locum quærit Hieronymus, cur hos leniter, alios graviter, corrigi velit Apostolus, & sic respondet: Verum ibi ad eos dicitur, qui post peccatum non sentientes errorem suum, nolebant majoribus suis subdi, & pœnitentia corrigi. Ubi vero peccator, intelligens vulnus suum, tradit medico se curandum, ibi non est virga necessaria, sed spiritus lenitatis. Hoc autem dicit de illis, qui in aliquo peccato præventi fuerint, ut præmittit. Et ante ait: Et pulchre, præoccupatum in delicto hominem vocat (Apostolus,) qui mori possit, ex ipso nomine fragilitatem conditionis ostendens. Itaque studiose iis verbis usus videtur Hieronymus, quibus insinuaret, Christianos ex fragilitate lapsos, hosque pœnitentia correctos, quos dicit salvandos post pœnas, sive in hac vita, sive in purgatorio toleratas.

[748] [ex Hieronymo datur,] Utrasque pænas, videlicet æternas pro mortiferis peccatis, temporales pro levioribus, luculenter asseruit Hieronymus in sæpe laudato Commentario ad Ephesios ad cap. 5 ℣ 5, ubi recenset tria peccata mortalia, fornicationem, immunditiam & avaritiam; quibus, inquit, qui fuerit obnoxius, hæreditatem in regno Christi & Dei habere non possit. Tum tria enumerat leviora, quæ venialia vocamus, turpitudinem, stultiloquium & scurrilitatem, observatque hisce obnoxios non excludi perpetuo a regno Dei. De quibus ubi plura disseruerat, ita concludit: Et quomodo stultiloquium & scurrilitas, sic & ista turpitudo non perdit, nec in perpetuum excludit a regno. In Epistola 119 (alias 152) ad Minervium & Alexandrum sequentia item scribit: Non sunt perpetua morte perituri, quia non in mortali crimine continentur, sed levi modicoque peccato. Itaque agnovit & pœnas temporales post hanc vitam pro levioribus peccatis, & æternas pro gravioribus. Frustra recurrunt adversarii ad alia Hieronymi: frustra comminiscuntur ac prorsus improbabiliter, Sanctum sententiam suam de æternis gravium peccatorum, etiam Catholicorum, suppliciis postea mutasse. Nam suppliciorum æternitatem tot locis in sacris Litteris assertam invenit, tot locis ipse asseruit, ut & sacrarum Scripturarum, & scriptorum suorum æque debuisset esse oblitus, si doctrinam adeo compertam postea negasset, & ad toties refutata deliria accessisset.

[749] [& contra alias objectiones] Objiciunt illi quidem ultima verba Commentarii in Isaiam, quæ vitiose videntur edita, & vel sic improbabilem adversariorum censuram confirmare nequeunt. Locus ita editus est: Et sicut diaboli & omnium negatorum atque impiorum, qui dixerunt in corde suo: non est Deus, credimus æterna tormenta: sic peccatorum atque impiorum & tamen Christianorum, quorum opera in igne probanda sunt atque purganda, moderatam arbitramur & mixtam clementiæ sententiam Judicis. Observat Vallarsius, in vetustissimo Ambrosiano Ms. ita legi, sic peccatorum, etiam Christianorum, quorum &c. Quocumque modo legatur locus, nullus ex eo legitima consecutione concludet, negari ab Hieronymo æterna fore supplicia Christianorum, qui in peccatis mortalibus defuncti sunt. Potest enim esse moderata mixtaque clementiæ Judicis sententia, etiamsi pœna protrahatur in æternum, attenta infinita delicti gravitate; quod infligatur pœna levior, quam peccatorum gravitas mereri videretur judici duro & immisericordi. Itaque vel ibi non negat æterna fore supplicia, vel, si locus legatur, ut habetur in Ms. Ambrosiano, loquitur de peccatoribus, qui pœnitentiam egerunt, & fortasse simul de aliis: & de omnibus dicit moderatam fore Judicis sententiam, sed non negat æternam illorum, qui in peccatis mortalibus defuncti sunt, pœnam. Nam dicit ea respondendo ad objectiones illorum, qui volunt supplicia aliquando finiri. Cum enim in locis sacræ Scripturæ, quos pro illo errore allegatos recitat, de misericordia Dei fiat mentio, Dei misericordiam & clementiam non negat, sed illegitimam consecutionem.

[750] Ut vero studiosus lector magis videat, ineptum esse illorum ratiocinium, [pluribus Sancti locis] qui ex mixta clementiæ moderataque Judicis sententia, qualem in ipsos quoque dæmones latam non negamus, errorem de finiendis aliquando Christianorum malorum suppliciis Hieronymo attribuerunt; observo, Sanctum scribere in hæc Isaiæ verba: Vermis eorum non morietur, & ignis eorum non extinguetur; atque hisce æternitatem suppliciorum clare asseri. Ad confirmandam eam doctrinam recitat clarissima Christi Judicis verba Matth. 25: Ite in ignem æternum, qui præparatus est diabolo & angelis ejus, ubi ℣ 46 sequitur: Et ibunt hi in supplicium æternum, justi autem in vitam æternam. Ad hunc vero locum in Commentariis in Matthæum Hieronymus diu ante annotaverat sequentia: Prudens lector, attende, quod & supplicia æterna sint, & vita perpetua metum deinceps non habeat ruinarum. Hujus doctrinæ oblitum non fuisse Hieronymum, dum scribebat in Isaiam, luculenter patet, non modo quia ait, locum a plerisque sic exponi, ut non negent prævaricatorum & Dominum negantium æterna supplicia, & ad ea probanda alleget memoratum Matthæi locum; sed vel maxime quia æterna supplicia disertis verbis ipse asserit, ita scribens: Et omnium Sanctorum oculis eorum supplicia monstrabuntur, qui pro auro & argento & lapide pretioso, ædificaverint super fundamentum Domini fœnum, ligna, stipulam, ignis pabulum sempiterni. Christianos esse, qui ædificant super fundamentum Domini, nullus prudens negaverit. Nihilo rectius negari poterit, æternis addici suppliciis eos, qui ædificaverint … ignis pabulum sempiterni.

[751] Verba sequentia veritatem illam etiam illustrant. Nam subdit: [confirmatur.] Porro qui volunt supplicia aliquando finiri, & licet post multa tempora, tamen terminum habere tormenta &c. Nam si contrariæ opinionis patroni volebant, supplicia aliquando finiri, plerique, quos sequitur ipse Hieronymus, docebant, ea numquam finiri. Si necdum hæc sufficiant censoribus S. Hieronymi, audiant eumdem loquentem ad cap. 65 Isaiæ ℣ 20 de tempore judicii: In illo igitur tempore, inquit, quando ætas fuerit una cunctorum, & Sanctus & peccator erunt simili resurrectione perfecti, nec inter se variabunt tempore; sed alius ad præmia, alius ad supplicia pertrahetur; & in eo peccator maledictus erit, quod incorrupto corpore pœnas patietur æternas. Plura non addo. Si enim hæc non suffecerint hominibus contentiosis, qui sibi fabricant ratiocinandi regulas, ab omni sana dialectica alienas, ut ex locis obscuris certa & indubitata evertant; contemnendi magis illi veniunt, quam ulterius refutandi.

§ XLIV. Exponuntur ea, quæ Romæ contra Rufinum decreta sunt: aliæ Rufini contra Hieronymum objectiones & calumniæ examinantur & refelluntur.

[Cum ab amicis S. Hieronymi accusata.] Hactenus examinavi objectiones, quibus Rufinus Hieronymum de erroribus Origenis suspectum facere voluit, aliasque nonnullas de iisdem fere fidei articulis adjunctas ab aliquot scriptoribus neotericis. Verum non solum doctrinam Hieronymi infamare conatus est Rufinus, sed etiam vitam; multasque effudit querelas, quibus culpam totius contentionis, inter eos ortæ, in Hieronymum transfundere, ipsumque violatæ amicitiæ reum agere contendit. Multas de gestis Sancti objectiones jam discussi variis locis; reliquas hic examinabo, ubi querelas Rufini refutavero. Jam vidimus § 40, accusatum Romæ fuisse Rufinum ob versos Origenis libros de Principiis, & S. Marcellam contra ipsum egisse apud S. Anastasium Papam: Pammachium quoque & Oceanum cum Marcella contra eumdem stetisse. Hisce, qui cum Hieronymo conjunctissimi erant, ex ipso Hieronymi monasterio accesserunt nonnulli, in Occidentem profecti, ex quibus præcipui fuerunt Vincentius presbyter, qui ante Rufinum ex Oriente discesserat, & Eusebius Cremonensis, qui uno post Rufinum anno Romam venit, & ex præcipuis ejus accusatoribus fuit. Hac igitur occasione omnem culpam Hieronymo attribuere voluit Rufinus, quod ejus amici & discipuli essent, a quibus fuerat accusatus. Utrum illi accusatores culpam contraxerint, eaque recte imputata fuerit S. Hieronymo, inferius videbimus. Prius dicamus, quid ex accusatione sit secutum.

[753] [& ab Anastasio Papa damnata fuisset] Damnatam fuisse ab Anastasio Papa Versionem Rufini librorum Origenis de Principiis, liquet ex Epistola Anastasii ad Joannem Hierosolymitanum, quæ in editione Veronensi habetur tom. 2 a col. 577: nam ea Translatio ibi multis verbis improbatur. Ipsum quoque Rufinum fuisse damnatum, & communione privatum, alii asserunt, negant alii. Factum ipsius certe multum improbavit Anastasius, & de eo in laudata Epistola ita loquitur: Ruffinus, de quo me consulere dignatus es, conscientiæ suæ divinam habet arbitram Majestatem, apud quam se integro devotionis officio, ipse viderit, qualiter debeat approbare. Tum plura disserit contra Versionem, ut plane noxiam, subditque: Qua re moti, qualem Epistolam ad fratrem & coëpiscopum nostrum Venerium (Mediolanensem) diligentiori cura perscriptam parvitas nostra transmiserit, ex subditis poteris comprobare. Unde igitur habeat secum ille, qui transtulit, servetque sibi hanc conscientiam, non superflua laboro formidine, neque inani timore sollicitor. Hæc verisimiliter dicit, quod Joannes Rufini amicus ipsum bonæ conscientiæ testimonio excusasset. Et in fine: Itaque, frater carissime, omni suspicione (de accusatoribus Rufini) seposita, Ruffinum propria mente perpende, si Origenis dicta in Latinum transtulit ac probavit, nec dissimilis a reo est, qui alienis vitiis præstat assensum. Illud tamen tenere te cupio, ita haberi a nostris partibus alienum, ut, quid agat, ubi sit, nec scire cupiamus. Ipse denique viderit, ubi possit absolvi.

[754] Ultimum verbum innuit damnationem, imo & excommunicationem Rufini. [Rufini versio librorum de Principiis,] Huic tamen opinioni opponit se Vallarsius cum Coustantio, sed in eorum dictis non invenio certas rationes. Nam ab injectis suspicionibus absolvi, ut illi interpretantur, non videtur mihi interpretatio satis probabilis. Nolim tamen certo asserere, excommunicatum ab Anastasio fuisse Rufinum, cum id neque hic, neque alibi, clare asseratur, multo minus tractatum fuisse ut hæreticum. At certo factum ipsius damnatur, Opusque translatum: innuit etiam Anastasius, peccato non caruisse tam perniciosi Operis translationem, ut fortasse de absolutione peccatorum dicat; Ipse viderit, ubi possit absolvi. Quidquid ibi dicere voluerit, insinuat, se ea de re scripsisse ad Venerium Mediolanensem, & simul docet, Origenis lectionem lege etiam imperatoris fuisse prohibitam, ita scribens: Illud quoque, quod evenisse gaudeo, tacere non potui, beatissimorum principum nostrorum manasse responsa, quibus unusquisque Deo serviens ab Origenis lectione revocatur, damnatumque sententia principum, quem lectio reum prophana prodiderit. Memorata Anastasii ad Venerium Epistola non exstat; sed exstat alia, quæ eadem de re scripta est Simpliciano, Venerii decessori. Defunctus autem est Simplicianus circa medium Augustum anni 400, ut non dubitem, quin Venerio aliam eadem de re Epistolam scripserit Anastasius.

[755] In laudatis litteris ad Simplicianum significat Anastasius, [& errores aliquot Origenis iis contenti,] ad se delata fuisse quædam capita doctrinæ Origenis, eademque a se damnata: Theophilum quoque Alexandrinum de periculo doctrinæ Origenis scripsisse memorat. Partem huc transfero. Pari animo, inquit, vir sanctus & honorabilis Theophilus, frater & coëpiscopus noster, circa salutis commoda non desinit vigilare, ne Dei populus per diversas ecclesias Origenem legendo in magnas incurrat blasphemias. Conventus litteris memorati, convenio sanctitatem tuam. Mox ait, se damnasse doctrinam Origenis, illudque repetit inferius his verbis: Igitur hoc præceptum tenentes, illud quidquid est fidei nostræ contrarium, ab Origene quondam scriptum, indicavimus a nobis esse alienum atque punitum. Hæc sanctitati tuæ scripsimus per Eusebium presbyterum (Cremonensem) qui calorem fidei gestans, & amorem circa Dominum habens, quædam capitula blasphemiæ obtulit, quæ nos non solum horruimus & judicavimus, verum & si qua alia sunt ab Origene exposita, cum suo auctore pariter a nobis scias esse damnata. Hæc Anastasius.

[756] Dubitavit quidem eruditus editor, an laudata Epistola mitti potuerit ad Simplicianum, [Anastasius, ad quem ante scripserat Theophilus Alexandrinus,] quem post medium annum 400 existimat defunctum, quod nullam inveniat Theophili Alexandrini Epistolam ante istud tempus ad Anastasium datam. Nam synodica Theophili, ut in Annotatis ad Epistolam Anastasii probat Vallarsius, data videtur circa Septembrem anni 400; obiit vero S. Simplicianus, de quo apud nos actum est ad XVI Augusti, circa medium hujus mensis eodem anno, ut de synodica Theophili nullo modo ad Simplicianum scribere potuerit Anastasius. Verum ipse dubitationem deposuit, censuitque de alia quapiam Theophili epistola loqui Anastasium, eaque sententia mihi certa videtur. Etenim loquitur Anastasius de Epistola Theophili, quæ scripta est non diu post Epistolam Hieronymi ad Pammachium & Oceanum, ut colligitur ex Epistola 88 (alias 71) Hieronymi ad Theophilum. Sanctus enim laudans zelum Theophili contra Origenistas, sic eum alloquitur: Vox beatitudinis tuæ in toto orbe pertonuit, & cunctis Christi ecclesiis lætantibus, diaboli venena siluere. Nequaquam amplius antiquus serpens sibilat; sed contortus & evisceratus, in cavernarum tenebris delitescens, solem clarum ferre non sustinet. Equidem super hac re, & antequam scriberes, ad Occidentem Epistolas miseram, ex parte hæreticorum strophas meæ linguæ hominibus indicans. Ex dispensatione Dei factum puto, ut eodem tempore tu quoque ad Anastasium Papam scriberes, & nostram, dum ignoras, sententiam roborares.

[757] [de re tota scribit ad Simplicianum Mediolanensem,] Epistola Hieronymi data est anno 399, ut probatum est num. 692: itaque, si eodem tempore, id est, non diu post, scripserit Theophilus, de periculo ab Origenistis imminente Anastasium instruens, ejus Epistola data fuerit eodem anno 399, aut certe priori aliquo mense anni 400, ut vel exeunte anno 399 vel anno 400 facile ad Simplicianum de causa Origenistarum scribere potuerit Anastasius. At in hac Epistola Rufinus non nominatur; nec de translatione librorum de Principiis fit mentio. Verumtamen cum Pontifex capitula blasphemiæ sibi ab Eusebio oblata dicat, eaque desumpta essent ex versis per Rufinum libris de Principiis, & Rufinus ipse & Versio ejus tacito nomine percutitur. Ipsa quoque damnata capitula blasphemiæ, una cum dictis litteris ad Simplicianum missa fuisse, verisimile est.

[758] [& Rufinum citat Romam.] Præterea constat, Rufinum fuisse Romam vocatum, ut se defenderet. Nam de Rufino ejusque sociis loquitur Hieronymus in Epitaphio S. Marcellæ, sive in Epistola 127, num. 10, hæc scribens: Dum acciti frequentibus litteris hæretici, ut se defenderent, venire non sunt ausi: tantaque vis conscientiæ fuit, ut magis absentes damnari, quam præsentes coargui maluerint. Ex ipsa Apologia Rufini, aliisque Hieronymi scriptis, hæc etiam confirmantur. At obscurum est, utrum Rufinus fuerit vocatus ante dictas Anastasii ad Simplicianum litteras, an postea. Forte & ante damnationem capitulorum vocatus fuerit, & iterum postea, ut rationem fidei suæ redderet, & causas translati Operis perniciosi indicaret.

[759] [Hic vero per Apologiam, qua arroganter] Maluit Rufinus Apologiam scribere ad Anastasium, quam Romam venire, & præsens fidei suæ ac versionis rationem reddere. Apologiam, datam in editione Veronensi tom. 2 col. 573, orditur hoc modo: Audio quosdam, cum apud Beatitudinem tuam controversias sive de fide, sive de aliis nescio quibus quæstionibus, commoverent, etiam mei nominis fecisse mentionem. Et tua quidem Sanctitas, velut ab ipsis incunabulis per ecclesiasticæ traditionis regulas instituta, de absente sibique bene & in fide & in caritate Dei cognito, calumniantibus non accommodavit auditum. Ad me tamen quoniam appetitæ existimationis meæ fama pervenit, æquum putavi, ut, quoniam ipse post triginta fere annos parentibus redditus sum, & durum satis atque inhumanum erat, si tam cito desererem eos, quos tam tarde reviseram, simul & quia tam longi itineris labor fragiliorem me reddidit ad iterandos labores, litteris meis satisfacerem Beatitudini tuæ, non ut sancta mente tua, quæ, velut quoddam Dei sacrarium, aliquid iniquum non recipit, maculam suspicionis abstergerem; sed ut æmulis, adversum me forte oblatrantibus, baculum quemdam tibi confessionis meæ, quo abigerentur, offerrem.

[760] Arrogans plane est illud exordium, eique conformis est Apologia tota, [adversarios suos ut invidos accusat,] cum adversariorum suorum invidiæ attribuat omnem commotionem, contra se exortam, dicatque Translationem pro solo livore culpari. Totam concludit his verbis: Reddent autem in die judicii rationem hi, qui offendicula, & dissensiones & scandala fratribus propter invidiam solam generant & livorem. Apologiam illam refutavit Hieronymus lib. 2 contra Rufinum, ut dicetur. Interim constat, non eam fuisse sententiam Anastasii Papæ de innocentia Rufini, quam hic sibi promittere videtur in Apologiæ exordio. Non credidit Anastasius, ex sola invidia Rufinum ejusque Versionem accusari. Nam in Epistola ad Simplicianum Eusebio, accusatori præcipuo, calorem fidei attribuit, & amorem circa Dominum, non invidiam, non livorem, non alia peccata, quibus S. Eusebium Cremonensem infamare conatus est Rufinus.

[761] De SS. Marcella & Pammachio, qui inter primos Rufinum aggressi sunt, [Anastasio satisfacere frustra laboravit.] melius etiam procul dubio judicavit: nam Joannem Hierosolymitanum, ejusmodi de adversariis Rufini suspiciones ingerentem, rejecit his verbis: Quod te vero vulgi de Ruffino querela sollicitat, ut quosdam vagis suspicionibus persequaris, hanc tuam opinionem constringam divinæ lectionis exemplo, sicut scriptum est: “ Non sic homo, ut Deus: nam Deus videt in corde, homo videt in facie”. Quapropter certum est, non satisfecisse Rufinum Anastasio. Hic vero alteram contra ipsum scripsit Epistolam ad Venerium Mediolanensem, Simpliciani successorem; eamque transmisit ad Joannem Rufini patronum cum Epistola mox laudata. Hanc autem ad Venerium Epistolam verisimiliter dedit post lectam Rufini Apologiam, in eaque Rufino minus videtur pepercisse. Loquitur de eadem Hieronymus lib. 3 contra Rufinum num. 20 & seqq., refutans Rufinum, qui fictitiam dicebat. Ceterum, qualiscumque fuerit damnatio Rufini, transeo ad examinanda ea, quæ contra S. Hieronymum evomuit.

[762] Prima accusatio, de qua jam num. 701 & 702 aliqua sunt dicta, [Immerito conquestus est Rufinus de Epistola 84 Hieronymi,] est contra Epistolam 84 Hieronymi, qua se impetitum voluit Rufinus. At jam observavi, non potuisse Hieronymum non se purgare publica aliqua contra Origenistas declaratione, nisi de Origenismo suspectus esse vellet, idque tali eum præstitisse modo, ut nullibi Rufinum aut nominaret aut privatim aggrederetur. Frequenter id repetit Hieronymus. Unum dumtaxat affero locum. Ubi lib. 1 contra Rufinum probaverat, se figuratis Rufini laudibus revera accusatum fuisse, num. 3 Pammachium & Marcellam sic alloquitur: Teneo epistolas vestras, quibus accusatum me scribitis esse, & hortamini, ut respondeam criminanti, ne, si tacuero, videar crimen agnoscere. Ad quas respondi, fateor, & quamvis læsus, sic amicitiæ jura servavi, ut me sine accusantis accusatione defenderem: & quod unus Romæ amicus (Rufinus) objecerat, a multis in toto orbe inimicis dicerem jactitatum, ut non viderer homini, sed criminibus respondere. Poterat ita generatim Hieronymus vere loqui, quia non solum credebatur Origeni favere, sed hoc etiam in variis orbis partibus ob laudes Origeni datas versaque aliquot ejus Opuscula jactitabatur.

[763] [acsi nominatim fuisset impetitus,] Contra hoc objicit Tillemontius art. 91, facilius consecuturum fuisse Hieronymum, ut nemo perspiceret, Rufinum fuisse impetitum, si non tam clare designasset præfationem ejus in libros de Principiis, & de Apologia S. Pamphili non fuisset locutus. At clare designatam Rufini præfationem in Epistola Hieronymi, nequeo ego invenire. Apologiam Pamphili pro Origene non jactabat solus Rufinus, sed procul dubio ad illam provocabant passim Origenistæ. Quapropter cum nihil dicat Hieronymus de illa Latine reddita, ne iis quidem, quæ contra Apologiam illam disseruit, nominatim impetiit Rufinum. Ut paucis mentem edicam, non poterat magis Rufino parcere, nisi Origenistis etiam parcere voluisset, & defensionem suam relinquere inefficacem. Itaque falsum est, quod subjungit, directe Rufinum ab Hieronymo fuisse impetitum: verum tamen est, nonnulla Rufini asserta pro Origene ab Hieronymo fuisse refutata. Hæreticum in illa Epistola vocatum esse Rufinum, ut persuadere vult Tillemontius, rursum est falsum, quia Hieronymus solum dicit: Et tantum me diligunt, ut sine me hæretici esse non possint: nec solum omittit nomen, sed ad nullum particulare factum verba illa refert; & loquitur de iis, quæ in toto pene orbe boni homines jactitabant.

[764] [cum illa justis causis & generatim contra Origenistas sit scripta.] Poterat quidem Rufinus ipse perspicere, nonnulla sua asserta refutari factaque aliqua improbari in Hieronymi Epistola, quia noverat, quid scripsisset fecissetque; sed non debebat ideo omnia, generatim in hæreticos dicta, de se prolata credere. Recte ergo hominis iracundiam irridet Hieronymus lib. 1 num. XI his verbis: Tota illa Epistola, qua pro me satisfacio, contra hæreticos & accusatores meos dirigitur. Quid ad te, qui & orthodoxum & laudatorem meum te esse dicis, si asperior sum in hæreticos, & illorum in publicum strophas profero? Lætare invectione mea, ne, si dolueris, hæreticus esse videaris. Quando sine nomine contra vitia scribitur, qui irascitur, accusator sui est. Prudentis hominis fuerat, etiamsi dolebat, dissimulare conscientiam, & cordis nubilum frontis serenitate discutere. Similia aliis locis habet Hieronymus, & recte contra Rufinum, quem inutilibus observationibus frustra juvare conatur Tillemontius. Etsi enim Hieronymus multo apertius Rufinum refutasset, & in tantam se defendendi necessitatem non fuisset adductus, recte contra Rufinum, utpote versione librorum de Principiis periculum fidei Catholicæ inferentem, scripta sua composuisset.

[765] [Gesta ab amicis Hieronymi Rufinus perperam ipsi Sancto] Altera Rufini accusatio est, quod Vincentius, Eusebius, aliique presbyteri in Occidentem ab Hieronymo fuerint missi ad Rufinum ipsum accusandum; augetque hanc accusationem lib. 1 num. 17 contendendo, scripta sua a S. Eusebio Cremonensi & a S. Marcella fuisse corrupta, & sic accusata. Hanc accusationem deinde repetiit Rufinus, & ulterius inferre voluit, jura amicitiæ violata esse ab Hieronymo. Respondit Sanctus in tertio solum libro, ex quo pauca huc breviter transferam. De profectis in Occidentem presbyteris respondet num. 24, omnes notabili tempore ante vel post Rufinum eo profectos, omnes, vel pro re familiari, vel pro periculo capitis alieni. Addit rationem, cur mitti non potuerint ad accusandum Rufinum, videlicet quod Hieronymus non posset prævidere, quid Rufinus Romæ esset acturus. Hinc ait: Novum calumniæ genus, ante accusatores misimus, quam tu accusanda committeres. Non fuit, non fuit, inquam, nostri consilii, sed Dei providentiæ, ut missi ad aliud, contra nascentem hæresim dimicarent. Alias ad suspicionem illam Rufini refutandam rationes allegat num. 33.

[766] Rursum num. 34 refellit Rufinum, qui furto & insidiis schedulas suas sibi ablatas a discipulis Hieronymi, [tribuit falsaque etiam de illis confinxit.] aut etiam emptas grandi pecunia, jactitabat. De falsatis Rufini schedulis per Eusebium Cremonensem agit num. 5, illamque ejus criminationem prolixe coarguit. Cum perspectissima cuilibet esse debeat levitas Rufini in calumniando, pauca solum Hieronymi verba huc deduco: Vide, inquit, ne magis illud verum sit a paucis illis amicis tuis & Eusebio & cæteris data exemplaria, quæ ita inter se congruunt atque consentiunt, ut ne puncto quidem alterum ab altero differat. De accusatione Rufini per Eusebium ita sententiam suam edicit: Et ante scripsi, & nunc eadem, Deo audiente, protestor, me non approbasse accusationem ejus, nec cujusquam Christiani in Christianum… Sed quia unusquisque vivit stomacho suo: & amicus non statim dominus est alterius voluntatis; sicut accusationem etiam veram reprehendo, sic falsitatem schedularum in sancto viro non suscipio. Non violasse Hieronymum amicitiæ jura, satis liquet ex ante dictis: multa tamen ipse adjungit, ex quibus unum profero num. 24: Pacem dedimus, inquit Rufino, non hæresim suscepimus. Junximus dexteras, abeuntes prosequuti sumus, ut vos essetis Catholici, non ut nos essemus hæretici. Vel sola hæc sufficiunt ad excusandum Hieronymum: neque enim humana amicitia impedire debet, quo minus quis fidem defendat.

[767] Rufinus, ubi reliquo libro primo doctrinam Hieronymi impugnaverat, [Criminationes aliæ] secundo mores ejus impugnare cœpit. Scripserat Hieronymus in Epistola 84 num. 3: Quod autem (Origenistæ) perjuriorum atque mendacii inter se orgiis fœderentur, sextus Stromateon liber … planissime docet. Verba ipsa Origenis, mendacio aliquando utendum prudentibus ex Platone docentis, deinde recitavit lib. 1 contra Rufinum num. 18. At superiora verba, in quibus proferendis de Rufino non cogitavit Hieronymus, ille tam ægre tulit, ut operasa disputatione Hieronymum de perjurio convincere contenderit. Verum ridiculam illam Rufini theologiam, qua ex somnio Sanctum accusare, adhibitaque logica prorsus inusitata de perjurio condemnare voluit, jam refutavi § 6. Multa quoque ea occasione deblaterat num. 4 contra præclaram Sancti Epistolam de Virginitate servanda ad Eustochium; sed hæc satis refutavi num. 261 & seqq., ipsaque Epistola se satis defendit. Quod rursum ea occasione asserit num. 7, linguam Græcam juveni Hieronymo fuisse ignotam, refelli num. 85. Addit num. 10 novam accusationem Rufinus, sed plane ridiculam, quam necdum examinavi. Dixit S. Hieronymus in Epistola 22 ad Eustochium virginem, alloquens num. 20 matrem ejus S. Paulam: Grande tibi beneficium præstitit: socrus Dei esse cœpisti. Hoc dictum, si credimus Rufino, pejus est erroribus Origenis, ex quibus duos præcipuos nominat, superat omnem gentilitatem, immo impietatem… Et quid tam impium vel profanum, inquit, a quoquam gentilium poëtarum saltem dici potuit? Hujus dicti causa, dum non Paulum, sed Porphyrium introductorem habet Hieronymus, ut vult Rufinus, in istud blasphemiæ baratrum decidit. Hæc tam serio, tam ardenter, tam prolixe agit Rufinus, acsi vera diceret. At studiosus lector ex ungue leonem cognoscet.

[768] [Rufini contra Hieronymum,] Ad magistros Hieronymi transiens num. 12, carpit Sanctum, quod Didymum suis magistris annumeret, de quo jam respondi num. 338 & 339. Acrius insurgit, quod Hieronymus pro lingua Hebraica usus sit Baranina Judæo magistro, logicamque didicerit ex Opere Porphyrii gentilis. At hasce Rufini ineptias castigavi num. 347 & 348. Tum multos adducit Hieronymi textus, quibus Origenem laudavit, & num. 19 contendit, æque sibi ac Hieronymo licitum fuisse laudare Origenem. Hac sola objectione uti debuisset Rufinus, prætermissis omnibus, quæ ex secundo libro hactenus recensui. Attamen & hic magna in variis adjunctis est differentia. Laudavit Hieronymus Origenem, partim in Epistolis aliisque Operibus immensos ejus pro Ecclesia labores referendo, partim in Præfationibus ad Opuscula ejus minus vitiosa, ingenium viri & doctrinam commendando. At Rufinus Origenem mutuatis ab Hieronymo laudibus extulit in Opere omnium vitiosissimo, quod errorum ejus continet compendium. Secundo Hieronymus Origenem laudavit eo tempore, quo necdum errores ejus satis habebat perspectos, quo de iis nullæ aut certe vix ullæ erant contentiones. At Rufinus Origenem extulit, quando multiplices ejus errores, quos reddebat Latinos, ignorare non poterat, postquam contentiones earum causa inter S. Epiphanium & Joannem Hierosolymitanum ortas, præsens aliquot annis audiverat, postquam dudum a S. Epiphanio monitus fuerat, ut ab eis caveret. Tertio numquam sic Origenem laudavit Hieronymus, ut assereret ab erroribus immunem esse. At Rufinus contendebat, ab hæreticis insertos esse errores, qui in Origene occurrebant.

[769] [ex quibus una, ex fragmento Epistolæ petita,] Porro inter elogia Origeni ab Hieronymo data num. 19 recitat Rufinus fragmentum epistolæ, quam olim Hieronymus scripserat ad S. Paulam, & in qua elenchum Operum ejus texuerat. Habet revera fragmentum istud aliquid absoni, si fideliter datum est, non ad Hieronymum de erroribus Origenis convincendum, sed ad imprudentiam in scribendo eidem attribuendam. At ego facile quidem credidero; dictata esse ab Hieronymo, quæ leguntur in illo fragmento: sed non æque admisero, aliunde non esse desumpta, quæ ibi leguntur deteriora. Certius, opinor, loqui possemus, si sex libros Apologiæ Origenis, quos Eusebius Cæsariensis composuit, juvante Pamphilo, etiamnum haberemus. Nam vix ullum mihi est dubium, quin ex illis hauserit Hieronymus, quidquid in illa Epistola pro Origene scripsit. Etenim Eusebius lib. 6 Historiæ cap. 33 ad illam Apologiam remittit lectores, ut quæcumque necesse est de illo (Origene) cognoscere, ibidem collecta inveniant. Ibi ergo invenerit Hieronymus catalogum scriptorum Origenis, quem S. Paulæ contexuit: ibi invenerit, quæ subjungit hoc modo: Pro hoc labore quid accepit pretii? Damnatur a Demetrio episcopo (Alexandrino) exceptis Palæstinæ & Arabiæ & Phœnicis atque Achaiæ sacerdotibus: in damnationem ejus consentit urbs Roma: ipsa contra hunc cogit senatum, non propter dogmatum novitatem, non propter hæresim, ut nunc adversum eum rabidi canes simulant; sed quia gloriam eloquentiæ ejus & scientiæ ferre non poterant, & illo dicente, omnes muti putabantur.

[770] Verisimillimum est, hæc ipsa esse Eusebii verba, quæ eum scriptorum catalogo ex Apologia transtulerit Hieronymus. [aliquid panitur difficultatis,] Nam fuit ea Eusebii sententia etiam lib. 6 Historiæ cap. 8, ubi invidiæ Demetrii attribuit persecutionem, quam movit contra Origenem, ut ne dubium quidem videatur, quin ex mente Eusebii locutus sit Hieronymus. At cum Rufinus Epistolam Hieronymi, quæ non exstat integra, in varias secuerit partes, non possumus æquali certitudine ostendere, omnia allegata verba ex Eusebio recitasse Hieronymum, licet, ut dixi, id sit verisimillimum. Ipsa Epistolæ conclusio, quæ ipsius Hieronymi est, conjecturam nostram insinuat. Nam sic habet: Hæc quare scripserim, & ad pauperis lucernæ igniculum cito sermone, sed non cauto, dictaverim, potestis intelligere, si Epicuros & Aristippos cogitetis. Illud non cauto … sermone, innuit, Hieronymiana non esse omnia. Neque enim imprudenter sua dictare voluisset, sed plusculum sibi licere in alienis referendis credere poterat, maxime si ipse monebat, sermone non cauto prolata esse. Propter Epicuros & Aristippos, id est, homines ventris aut gulæ amantiores, quam laborum, narrabat ex Eusebio ingentes Origenis labores: adjunctam observationem, etsi imprudenter scriptam, omittere noluit, sed imprudentiæ arguit. Hæc mea de illis conjectura.

[771] Si quis tamen contendere voluerit, ex propria sententia locutum fuisse Hieronymum, [quod nesciamus, an ex propria sententia locutus sit Sanctus,] ne vel sic quidem probabit, dogmatum novitatem & errores Origeni abjudicatos fuisse ab Hieronymo. Illud enim unice dicitur, rationes ad condemnandum Origenem repetitas non fuisse ex novitate dogmatum aut erroribus, sed aliunde, easque ortum habuisse ex invidia, quam Demetrius contra Origenem conceperat. Eusebius lib. 6 cap. 8 narrat mirum juvenis Origenis consilium, quo ipse se eunuchum fecit, male intellectis Christi in Euangelio verbis. Tum subdit, istud Origenis factum postea Demetrio innotuisse, initio tamen nihil ea de causa contra Origenem statuisse. Sed non multo post tempore, ait, cum eum prosperis successibus in dies augeri, & magnum jam atque illustrem omnium sermonibus celebrari videret; humani quidpiam passus, litteris ad omnes ubique terrarum episcopos scriptis facinus illud Origenis proscindere, tamquam absurdissimum, cœpit. Quippe probatissimi & maxime insignes apud Palæstinam antistites, Cæsariensis scilicet & Hierosolymitanus, cum Origenem prærogativa & supremi honoris apice dignum judicassent, manus ei imponentes, presbyterum ordinaverant. Tunc igitur, cum Origenes ingenti gloria floreret, & apud cunctos ubique mortales virtutis ac sapientiæ causa maximum nomen esset consecutus; Demetrius, quando nihil aliud habebat, quod ei objiceret, facinus illud, quod adolescens olim patraverat, gravissime criminatus est, illos etiam, qui eum ad presbyterii honorem evexerant, accusationibus suis conatus involvere. Ita de damnatione Origenis per Demetrium loquebantur illius patroni, quos secutus est Hieronymus, si forte non ipsa Eusebii verba dedit. Nonnulli graviorem Origenis lapsum in persecutione causam fuisse damnationis dicunt, alii hæresim. De Demetrio Alexandrino agendum nobis erit ad IX Octobris, ubi vera ratio examinari poterit.

[772] Interim observo, non negari allegatis supra verbis, [qui saltem novitatem doctrinæ aut errores Origenis non negavit,] Origenem novis dogmatibus addictum fuisse, sed dici solum eam in illo judicio non fuisse causam, certe præcipuam, damnationis ipsius. Obiit Demetrius anno 231, quando Origenes multa scribere cœperat, ut satis potuisset videre, ab ejus ingenio Catholicæ fidei periculum imminere; hocque excitari periculo ad procurandam ejus damnationem. Ulterius observo, falsa esse, quæ ex allegato loco Rufinus Hieronymo exprobrat his verbis: Hunc, quem negas juste a Demetrio in causa fidei esse damnatum, & hunc, quem negas pro dogmatum novitate accusatum, tu execrandum pro dogmatum novitate dices? Ipsa accusatoris dicta invicem pugnant: si enim negabat, pro dogmatum novitate accusatum, qua ratione poterat negare, juste in causa fidei damnatum esse? Certe si accusatus non erat de novitate dogmatum, ut Hieronymi verba habent, nec damnatus erat in causa fidei; & sic justitia damnationis negari non poterat. Immo justitia damnationis Hieronymi verbis omnino non negatur; sed unice insinuatur, Origenem ob merita sua clementius tractari potuisse, idque ex mente Eusebii. At multa juste & legitime in judiciis fieri possunt, eademque clementer & laudabiliter etiam omitti. Quare concidunt omnia, quæ ex illo loco invidiose contra Hieronymum declamat Rufinus.

[773] [referuntur & refutantur.] Aliam criminationem orditur num. 21, quod contemptim scripserit de S. Ambrosio, cujus nuper defuncti magna erat fama. At hoc commentum, a neotericis quibusdam adoptatum, fuse examinavi & rejeci § 23, uti & § 24 alteram objectionem, quod male scripsisset de Ecclesia Romana. Addit num. 25, S. Hieronymum erasisse ex Chronico, quæ ibi scripserat in laudem Melaniæ senioris, cum actus suos vidisset districtioris disciplinæ feminæ displicere. Crimen esset nullum, si laudes Melaniæ, ubi Origenistis contra Catholicos favere cœperat, erasisset ex scriptis suis Sanctus. At vana fuit suspicio Rufini, quantum existimo; nam locus, quem erasum dicit, etiamnum de Melania in Chronico S. Hieronymi legitur. Mitto multa Rufini ratiocinia, quod in illis non agatur de factis S. Hieronymi, sed solum de quæstionibus inter ipsos disputatis. Inter has una tamen occurrit num. 29, quam jam examinavi num. 350, videlicet de Apologia Pamphili martyris nomine a Rufino versa & edita. Deinde num. 31 transit Rufinus ad criminandam Translationem Veteris Testamenti ex Hebraico; sed hanc quoque accusationem, acerbissimis verbis intentatam, abunde repuli § 28. Quare, cum nihil ulterius examinandum supersit de gestis Hieronymi, huic disquisitioni finem impono.

§ XLV. Assignatur tempus, quo Rufinus contra Hieronymum scripsit, & quo Sanctus duobus libris illi respondit: quale sit responsum Hieronymi.

[Rufinus libros suos contra Hieronymum] Ipso anno 399, quo S. Hieronymus Epistolam 84 ad Pammachium & Oceanum dedit, ut dictum est num. 692, Rufinum Invectivas suas contra Hieronymum scribere cœpisse, nequaquam dubito. Nam ex initio librorum Rufini omnino liquet, Epistolam Hieronymi, ubi Romam erat perlata, ab Aproniano missam esse ad Rufinum, qui Aquileiæ aut in vicina patria sua degebat; hunc vero non diu moratum esse, sed cito ad respondendum prosiliisse. Accedit alia ratio ex libro 3 Hieronymi contra Rufinum, ubi ait num. 10: Libri enim tui, quos limasti per triennium disertiores sunt? Istud triennium numerat Hieronymus usque ad tempus, quo ipse Rufinus libros suos ad Hieronymum misit: nam tamdiu eos limare poterat. Illos autem misit anno 402, & verisimiliter tempore verno, cum eodem anno Hieronymus responderit ad Epistolam cum libris missam, ut videbimus. Credidit igitur Hieronymus, Rufinum libros illos exorsum ante finem anni 399, ut inchoatum triennium reperiatur inter initium scribendi & missionem. Multum temporis libris illis impendere debuit Rufinus, cum multa Hieronymi scripta, ex quibus sophismata sua collegit, eum in finem perlegerit, librique ipsi sint scripti tanta cum cura diligentiaque in calumniando, quantam in nullis aliis me deprehendisse memini. Attamen verisimile est, ab anno 400 absolutos fuisse, & amicis a Rufino communicatos, quales tunc erant; sed postea nonnihil expolitos auctosque. Augmentum notabile habetur in fine libri 2 a num. 45.

[775] Memoratos libros non publicavit Rufinus, simulatque conscripti erant; [ab anno 399 scribere cœpit, scriptosque amicis dedit;] amicis vero ac discipulis suis legendos dedit, indeque factum, ut minus perfectam de iis notitiam haberet S. Hieronymus, quando primam suam scripsit Apologiam. Scriptos contra se intellexerat ex multorum litteris, ut initio lib. 1 contra Rufinum testatur. At publicatos non fuisse, mox conqueritur his verbis: Scribuntur contra me libri, ingeruntur omnibus audiendi; & tamen non eduntur, ut & simplicium corda percutiant, & mihi facultatem pro me auferant respondendi. Novum malitiæ genus, accusare, quod prodi timeas: scribere, quod occultes. Si sunt vera, quæ scribit, cur publicum timuit? si falsa, cur scripsit? Deinde, ubi multa dixerat de necessitate, qua laudes Rufini repulerat, ne videretur Origenista, ipsis verbis ostendit, accuratam de illis libris notitiam se non habuisse, hæc scribens num. 3: Nunc quoque, quia renui laudatorem, & verso stilo docui me non esse, quod meus necessarius prædicavit, dicitur furere, & tres contra me libros venustate Attica texuisse, eadem accusans, quæ ante laudaverat.

[776] Ex his verbis nonnulli crediderunt, tres fuisse libros Rufini contra Hieronymum. [sed non edidit publice. Duo erant, non tres,] At non considerarunt, Sanctum de illis libris non bene fuisse instructum, dum illa scribebat, ideoque dubitanter loqui, dicitur tres … libros &c. Certe Gennadius in Catalogo cap. 17 duobus voluminibus Rufinum Hieronymo respondisse ait; ipsa libri secundi conclusio, ante quam omnia in Hieronymum utroque libro dicta in compendium contrahit, luculenter demonstrat, duos tantum fuisse Rufini libros, finemque Operi ibidem impositum. Hoc igitur pluribus probare necesse mihi non videtur. Si quis tamen plura argumenta desiderat, adire poterit Vallarsium, qui verbis Hieronymi in errorem fuerat inductus; eaque de causa in Præfatione ad tomum 2 operosius probavit, duos tantum fuisse Rufini libros. Attamen post primum Hieronymi responsum ad eum rescripsit Rufinus acerrimam Epistolam, quæ librum tertium facere potuisset, si vidisset lucem. At ea solum data ad Hieronymum, neque umquam videtur publicata, etiamsi fortasse a Rufino amicis quibusdam fuerit ostensa. Rursum num. 4 Hieronymus de libris Rufini dicit: Sed adversus illos libros, qui per angulos garriunt, & furtiva accusatione me mordent, quum editi fuerint, & de tenebris ad lucem processerint, atque ad nos vel studio fratrum, vel temeritate æmulorum potuerint pervenire, respondere conabor. Neque enim magnopere formidandi sunt, quos metuit auctor suus prodere, & tantum confœderatis legendos esse decrevit. Plura etiam de his Sanctus habet aliis locis.

[777] [cosque non viderat Hieronymus, quando ad audita respondit.] Itaque multa quidem de libris a Rufino scriptis audiverat Hieronymus, quando duos ipse contra Rufinum scripsit, libros tamen ipsos non viderat, eaque de causa non potuit ad singula respondere, nec eo ordine, quo impugnaverat Rufinus. Ad illa tamen, quæ partim per fratrem suum Paulinianum, ex Occidente reversum, partim per litteras amicorum, sibi a Rufino objecta intellexerat, respondere statim voluit. Paulinianus ea præ cæteris investigaverat, quæ ex Commentariis ad Ephesios objecerat Rufinus, ut Hieronymus testatur num. 21, hæc scribens: Sed quia Paulinianus frater meus de Commentariis ad Ephesios quædam ab eo reprehensa narravit, & pauca ex his memoriæ tradidit, mihique ipsa demonstravit loca, non debeo subterfugere: quæsoque lectorem, ut, si paululo in proponendis & diluendis criminibus longior fuero, necessitati det veniam. Non enim alterum accuso, sed me nitor defendere, & objectam hæreseos calumniam refutare. Refutatio satis prolixa est, sed admodum modesta. Solum explicat loca objecta, & ne omnia quidem; nullibi respondet ad Rufini sophismata, multiplicesque ejusdem invectiones. Ex hoc itaque respondendi modo confirmatur, libros Rufini non fuisse ab Hieronymo visos, dum respondebat, ut rursum dicit num. 15 his verbis: Quid in libris proprie accuset, ignoro. Fama enim ad me criminum ejus, non scripta venerunt: & stultum est, juxta Apostolum, pugnis aërem verberare. Tamen in incertum respondebo, donec ad certa perveniam.

[778] [In responso Hieronymus] Toto primo libro Hieronymus causam suam defendit, non attingens Rufinum, nisi leviter subinde, ut se melius defenderet. Planum id fiet studioso lectori, si brevissimum demus compendium. Accusabatur Sanctus, quod Rufinum læsisset Epistola 84, qua generatim Origenistas impugnavit, ac Translatione sua librorum de Principiis. Utrumque fuisse necessarium probat; ac declarationem quidem suam contra Origenistas, quia simulatis Rufini laudibus de Origenismo fiebat suspectus; fidelem vero Translationem librorum de Principiis, quia Translatione Rufini periculum creabatur fidei Romanorum. In hac defensione inconstantiam arguit Rufini, qui in laudatione sua Hieronymum dixerat Catholicum, deinde vero Origenistam: indeque concludit: Sive bene credit laudator meus, confessione sua me assumit in socium; sive male, ostendit me ideo ante laudatum, quia participem sui putabat erroris. Rationem Translationis suæ fuse reddit num. 6. Pauca solum verba recito: Duplex in Opere meo utilitas fuit, dum & hæreticus auctor proditur, & non verus interpres arguitur. Porro in hac sua defensione Hieronymus etiam num. 8 & seq. ostendit, Pamphili non fuisse Apologiam, quam verterat ejusque nomine ediderat Rufinus ad Origenis defensionem. Ex hac autem probatione pro se ejusmodi sumit argumentum: Et miramur, si me homunculum parvi pretii, Origenis laudatorem velis, quum martyri calumniam feceris?

[779] [se fere tantum defendit.] Sic num. XI utitur exemplo S. Methodii martyris, cui ob laudes Origeni ante datas Eusebius Cæsariensis objecerat: Quomodo ausus est Methodius nunc contra Origenem scribere? Observatque idem fieri de se a Rufino, his utens verbis: Nunc tetigisse sufficiat, hoc ab Ariano homine objici clarissimo & eloquentissimo martyri, quod tu & in me & amicus laudas, & offensus accusas. Hoc exemplo defendit laudes olim Origeni datas, additque similiter, variis locis laudatum a se Eusebium, hominem Arianum, & nonnulla ejus Opuscula Latine reddita, ut probet, neque ex qualibet laudatione hæreticorum, neque ex quorumcumque Opusculorum translatione virum alias Catholicum in suspicionem hæresis incidere. Mox num. 13 se defendit, quod Baranina Judæo usus esset ad linguam Hebraicam discendam, ulteriusque progreditur ad Commentarios suos ad Ephesios, recitans interim num. 18 locum Origenis, ubi docebat, mendacium prudentibus esse licitum.

[780] Finita defensione Commentariorum suorum, ad alias accusationes Rufini diluendas pergit. [Qua de causa fictis nominibus] Lubet de prima accusatione, quæ multis etiam neotericis placuit, ipsa Hieronymi verba recitare: E quibus prima est, inquit, me hominem maledicum, omnium detractorem, in præcessores meos genuinum semper infigere. Det unum, cujus in Opusculis meis nomen taxaverim, vel quem juxta artem illius figurata laude perstrinxerim. Sin autem contra invidos loquor, & Luscium Lavinium vel Asinium Pollionem de genere Corneliorum stili mei mucro convulnerat, si histriculæ & lividæ mentis hominem a me submoveo, & ad unum stipitem cuncta jacula dirigo, quid vulnera sua partitur in multos, quid ex impatientia respondendi ostendit, se esse, qui petitur? Hoc responsum Hieronymi omnino confirmat, ipsum fictis nominibus usum esse, ut obtrectatores & invidos occulta monitione officii sui memores redderet, eosque ex qualitatibus personarum, quarum nominibus utebatur, festive doceret, quid vitii aut peccati committerent.

[781] Novi quidem, nonnullis acres videri & acerbas ejusmodi Hieronymi sub fictis nominibus punctiones. [adversarios suos perstrinxerit.] At mihi videtur moderationi potius Hieronymi attribuendum, quod eo corrigendi æmulos & detractores modo uti voluerit. Falluntur enim, si qui existimant, easdem semper personas fictis id genus nominibus ab Hieronymo fuisse designatas, passimque notum fuisse, quos impeteret. Nam ex collatione diversorum locorum abunde probari potest, eodem ficto nomine non potuisse semper eamdem designari personam, & subinde frustra quæri, quis fuerit designatus. Quapropter omnino mihi persuadeo, non alium in finem ejusmodi nominibus usum esse Hieronymum, quam ut occultior esset reprehensio; eaque non innotesceret nisi illis solis, quibus nota erant peccata eorum, qui reprehendebantur. Sic eruditis modo innotescit, subinde Rufinum ficto nomine designari, quia ex gestis Rufini colligitur, qua de causa modo Scorpii, modo Grunnii, modo aliis nominibus ipsum perstrinxerit Hieronymus. Verum fallentur etiam illi, qui existimaverint, semper designari Rufinum, si modo invenerint nomen, quo semel insinuatum norunt.

[782] Deinde Hieronymus perjurii crimen, acerbissime objectum, [Quo se modo continuerit Sanctus.] festive diluit, nihil criminis in Rufinum toto libro regerens, sed unice se defendens. Declarat tamen num. 31 gravibus verbis, quo se freno continuerit, ne acerbissimum accusatorem gravius repercuteret, hæc scribens: Hoc unum denuntio, & repetens iterum iterumque monebo. Cornutam bestiam petis: & nisi caverem illud Apostoli: “Maledici regnum Dei non possidebunt:” Et, “Mordentes invicem, consumpti estis ab invicem;” jam nunc sentires, de parvula subdolaque concordia magnam in mundo ortam esse discordiam. Quid tibi prodest apud notos pariter & ignotos in nos maledicta congerere? An quia Origenistæ non sumus; & in cælo nos peccasse nescimus, in terris arguimur peccatores? Et ideo in concordiam redivimus, ut mihi loqui contra hæreticos non liceret, ne, si illos descripsero, tu te appetitum putes? &c. Ceterum in fine addit aliquid de objectione, quæ mota erat a Chrysogono Rufini amico, & postea examinabitur. Transeamus igitur ad librum secundum.

[783] [Libro secundo Sanctus refutat Apologiam Rufini,] Hoc autem libro Sanctus examinat Apologiam Rufini ad Anastasium Papam, qua & fidem ille suam probare conatus erat, & Translationem librorum de Principiis defendere; hocque postremum ita fecerat, ut Hieronymum carperet tacito tamen nomine. Itaque librum suum Hieronymus sic exorditur: Huc usque de criminibus, immo pro criminibus meis, quæ in me quondam subdolus laudator ingessit, & discipuli ejus constantius arguunt, non ut debui, sed ut potui, moderato dolore respondi. Propositum quippe mihi est, non tam alios accusare, quam me defendere. Veniam ad Apologiam ejus, qua sancto Anastasio, Romanæ urbis Episcopo, satisfacere nititur, & in defensionem sui mihi rursum calumniam struit, tantumque me diligit, ut raptus turbine, & in profunda demersus, meum potissimum invadat pedem, ut mecum aut liberetur aut pereat. Mox totam Rufini Apologiam percurrit, studioseque expendit, & plurima refellit, pleraque etiam ejus verba recitans. Fidei confessionem Rufini in eo præcipue capite improbat, quod recensuisset tres opiniones de origine animarum, interque eas hæreticam Origenis, omnesque reliquisset dubias, ne hæretica quidem rejecta. Multa etiam congerit ex præfationibus Rufini ad refutanda hæc ejus verba: Origenis ego neque defensor sum, neque assertor.

[784] [hac etiam in parte se amicosque suos defendens.] Si quis totam illam Hieronymi disputationem legerit, facile existimabit, accusatoris eum potius partes obivisse, quam defensoris. Verum si ulterius scribendi causam expenderit, omnino intelliget, qualemcumque illam accusationem necessariam fuisse ad defensionem Hieronymi ejusque amicorum, & vel maxime ad tuendam integritatem fidei Catholicæ contra versutias Origenistarum. Cum enim Hieronymus ejusque amici Translationem librorum de Principiis zelo fidei improbassent, necesse erat illam suam sententiam tueri, & frivolas excusationes repellere, ne calumniandi libidine magis, quam fidei defendendæ studio, moti fuisse viderentur. Nihilo magis oportebat sine examine relinquere ambiguas fidei confessiones, ne iis seducerentur Catholici. Itaque S. Hieronymus in hac etiam libri parte, etiamsi Rufinum videatur accusare, se amicosque suos & fidem Catholicam potius defendit. Præterea longe apertius se ipse tuetur, dum ostendit, quantum intersit inter libros Origenis, quos ipse fecit Latinos, & vitiosissimos de Principiis, quos vertit Rufinus. Reliqua deinde libri parte Hieronymus fuse defendit Translationem suam Veteris Testamenti ex Hebraico, quam Rufinus impugnavit. At de his jam abunde egi § 28.

[785] [Libros priores Hieronymus anno 401,] Restat, ut breviter inquiramus tempus, quo Sanctus duos illos libros, quos Pammachio & Marcellæ dicavit, in lucem emisit. Tempus utcumque colligitur ex libro 1 num. 24, ubi ait, Epistolam suam 84 scriptam esse ante biennium. Hæc enim cum scripta sit anno 399, ut dictum est num. 692, biennium istud nos remittit ad annum 401. Eumdem annum utcumque insinuat lib. 2 num. 24, ubi ait, ante annos ferme decem scripsisse se librum de Viris illustribus, quem composuit sub finem anni 392. Nam eo loquendi modo novem annos non omnino completos videtur dicere. Vallarsius tamen duos hos Hieronymi libros refert ad annum 402, quia credidit, Epistolam 84 Hieronymi, qua Rufinus adeo exacerbatus est, spectare ad annum 400, eaque de causa annos ferme decem extendit ad annos decem fere completos; quod parum congruit cum modo loquendi ordinario Hieronymi, qui annorum numerum ita exprimere solet, ut ultimus sit incompletus.

[786] Præterea cogitur Vallarsius in sua chronotaxi tertium Hieronymi librum contra Rufinum ad eumdem annum 402 referre, [tertium anno 402 conscripsit.] cui duos priores innexuit. At multo probabilius est, tertium ad sequentem annum spectare: nam ante hunc scriptum priores ex Palæstina Romam, indeque Aquileiam ad Rufinum, responsumque Rufini rursum in Palæstinam pervenerant ad Hieronymum. Si modo consideremus, non per tabellarios statutos, sed per viatores, qui ex una provincia in alteram proficiscebantur, aut hunc in finem aliquando mittebantur, omnia tempore Hieronymi perferenda fuisse, difficulter credemus, eodem anno omnia peracta. Hieronymus ipse videtur tertium integro saltem anno prioribus posteriorem facere. Nam inter Epistolam suam 84 & priores contra Rufinum libros biennium interponit; at libros Rufini, quos ante tertium acceperat, per triennium limatos dicit lib. 3 num. 10. Quapropter, etiamsi credere velimus biennium istud magis completum fuisse, quam dictum triennium, oportebit vel sic annum circiter interponere, inter duos priores & tertium librum contra Rufinum; hic enim scribere cœpit aliquot saltem mensibus post Hieronymi Epistolam 84, qua ad scribendum excitatus est. Itaque hoc ordine illa peracta existimo. Anno 399 scripsit Hieronymus Epistolam suam 84 contra Origenistas, ex horum grege se non esse declarans. Sub finem ejusdem anni aut anno 400 Rufinus duos libros composuit contra Hieronymum. Hic vero anno 401 duobus reposuit duos priores. Hisce acceptis, Rufinus aut eodem anno 401 aut sequenti acrem minacemque ad Hieronymum scripsit Epistolam, quæ perdita est, si umquam vidit lucem publicam. Ad hanc Epistolam libro tertio respondit Hieronymus anno 402, ut modo narrabimus.

§ XLVI. Rufinus cum libris suis minacem Epistolam scribit ad Hieronymum: hic vero ad Epistolam respondet per librum tertium.

[Acrem Rufinus scribit Epistolam,] Qualis fuerit Epistola Rufini, quam anno 401 provecto, aut probabilius verno tempore anni 402 scriptam, sed perditam, jam monui, utcumque colligitur ex Hieronymi responso, sive libro 3 contra Rufinum. Plena fuit maledictis & comminationibus contra Hieronymum, cui & mortem in fine minabatur, nimirum per accusationem in tribunalibus machinandam. Nonnulla etiam continebat, quibus causam suam Rufinus conabatur defendere. Brevissimo tempore dictatam fuisse, dixerat Rufinus; sed hoc num. 10 refutat iis verbis Hieronymus, ut nolit tamen contendere, longo tempore occupatum fuisse Rufinum. Solum negat, biduo scriptam esse Rufini Epistolam, quod revera probabile non est, si Rufinus id eodem sensu dixerit, quo refutavit Hieronymus, nimirum ut intra biduum Hieronymi libros legerit, & Epistolam suam dictaverit.

[788] [post acceptos libros, ab ipso Hieronymo missos:] Ex eo autem loco colligitur, libros Hieronymi ex Oriente ad Rufinum perlatos esse per mercatorem, ut verisimile fiat, ab ipso Hieronymo ad Rufinum missos. Et quis tibi credet homini veracissimo, inquit Sanctus, ut negotiator Orientalium mercium, qui & hinc deportata vendere necesse habebat, & ibi emere, quæ huc rursus adveheret, biduum tantum Aquileiæ fuerit, ut raptim & ex tempore contra nos dictare Epistolam cogereris? Missos ad Rufinum ab Hieronymo, etiam colligo ex lib. 1 num. 12, ubi de Epistola anno 399 ad Rufinum scripta, quam amici Romani ad ipsum non miserant, Rufino sic loquitur: Cujus exemplum huic volumini subdidi, ut scias, quantum dolorem quanta moderatione necessitudinis temperavi. Itaque ad Rufinum ab Hieronymo missos non dubito; sed ad alios quoque, Romæ commorantes, Apologiam suam miserat Hieronymus: & verisimiliter multo citius Romam pervenerit, quam Aquileiam, ut fortasse Rufinus ipse exemplar per amicos Romanos jam haberet, quando accipiebat missum ab Hieronymo.

[789] [ad illam Epistolam Hieronymus,] Certe Rufinus noverat, vulgatam fuisse Hieronymi Apologiam. Nam de eo conquestus est, dixitque, sua se scripta solum misisse ad eos, qui Hieronymi Epistola 84 offensi erant, addens num. 3 hanc rationem, quia, non ad ostentationem, sed ad ædificationem, Christianis loquendum est. Utrumque refutat Hieronymus his verbis: Et unde, oro te, librorum tuorum ad me fama pervenit? Quis eos Romæ, quis in Italia, quis per Dalmatiæ insulas disseminavit? Si in scriniis tuis & amicorum tuorum latebant, ad me quomodo mea crimina pervenerunt? Et audes dicere, te non ad ostentationem, sed ad ædificationem quasi Christianum loqui, qui de Sene senex tanta confingis, quanta non diceret de latrone homicida, de scorto meretrix, scurra de mimo? Qui parturis mihi montes criminum, & gladios, quos defigas in jugulum meum, tanto ante tempore exacuis?… Hæc est tua illa sancta verecundia, hæc ædificatio Christiana; sic modestus es, sic pudens, ut catervatim de Occidente venientes, mihi tua maledicta narraverint, ita memoriter & consentanee, ut ego cogerer non scriptis tuis, quæ necdum legeram, sed scriptorum respondere opinionibus, & volantia toto orbe jacula clypeo veritatis excipere.

[790] [ne metu tacere diceretur,] Graviter etiam expostulat Hieronymus, quod mortem minatus esset Rufinus, aitque hac de causa iterum se respondere, ne timore videretur tacuisse, ita scribens num. 2: Testem invoco Jesum conscientiæ meæ, qui & has litteras & tuam epistolam judicaturus est, me ad commonitionem sancti papæ Chromatii voluisse reticere, & finem facere simultatum, & vincere in bono malum. Sed quia minaris interitum, nisi tacuero, respondere compellor, ne videar tacendo crimen agnoscere, & lenitatem meam malæ conscientiæ signum interpreteris. Ab objiciendis tamen criminibus constanter abstinere decrevit. Habeto interim lucrum, inquit num. 1, quod amicus quondam tuus, nunc accusatus, turpia tibi non vult objicere. Et hoc dico, non quod accusationis tuæ gladios pertimescam; sed quod magis accusari velim, quam accusare, & pati injuriam, quam facere. De morum turpitudine loquitur, & criminibus occultis, quæ non vult objicere. Non abstinuit tamen ab objiciendo hæresis patrocinio, quia de eo ipso erat controversia. Sic & infantiam Rufini in scribendo & ratiocinando non raro irridet: hanc enim Rufinus ipse scribendo manifestam fecit omnibus, qui emendate scribendi & recte ratiocinandi artem norunt. Attingit subinde & alia parum honorifica Rufino, sed nota, miramque ejus in calumniando libidinem acriter perstringit. At necessitas se defendendi illam libertatem omnino exigebat.

[791] Quam vero contra desiderium suum in ejusmodi certamine versaretur, [quasi coactus respondit,] iterum declarat num. 9 his verbis: Testor mediatorem Jesum, invitum me & repugnantem ad hæc verba descendere, &, nisi tu provocares, semper taciturum fuisse. Denique noli accusare, & ego cessabo defendere. Quæ enim est audientium ædificatio, duos senes inter se propter hæreticos digladiari; præsertim quum ambo Catholicos se videri velint? Omittamus hæreticorum patrocinium, & nulla erit inter nos contentio. Eodem fervore, quo Origenem ante laudavimus, nunc damnatum toto orbe damnemus. Jungamus dexteras, animos copulemus, & duos Orientis atque Occidentis προπαιοφόρους (Theophilum dicit & Anastasium) alacri sequamur incessu. Erravimus juvenes, emendemur senes. Si frater es, me gaude correctum. Si amicus sum, de conversione tua debeo gratulari. Quamdiu inter nos jurgium fuerit, videbimur rectam fidem necessitate ducere, non voluntate. Inimicitiæ nostræ invicem nobis tollunt testimonium veræ pœnitentiæ. Si unum credimus, si idem & volumus & nolumus, (ex quo firmas nasci amicitias etiam Catilina testatur) si hæreticos pariter odimus, & veterem æque damnamus errorem, quid contra nos tendimus, quum eadem oppugnemus, eadem defendamus? Ignosce mihi, quod Origenis eruditionem & studium Scripturarum, antequam ejus hæresim plenius nossem, in juvenili ætate laudavi: & ego tibi dabo veniam, quod Apologiam librorum ejus cano scripseris capite. Hæc satis ostendunt, non libenter in illa contentione versatum esse Hieronymum, sed respondendi necessitate coactum.

[792] Alia quoque ratio ad respondendum impellebat Hieronymum, [pacemque cum Rufino desiderans,] nimirum quod nollet sibi interdictum, ne libere contra Origenistas scriberet. Hinc ait Rufino num. 37: Tu nimium suspiciosus & querulus, qui dicta in hæreticos ad tuam refers contumeliam. Quod si aliter amicus tuus esse non possum, nisi & hæreticorum amicus fuero, levius tuas inimicitias, quam illorum amicitias sustinebo. Rursus num. 43: Vis ergo me tacere? Ne accuses. Depone gladium, & ego scutum abjiciam. In uno tibi consentire non potero, ut parcam hæreticis, ut me Catholicum non probem. Si ista est causa discordiæ, mori possum, tacere non possum. Librum denique concludit his verbis: In extrema Epistola scribis manu tua: Opto te pacem diligere. Ad quod breviter respondeo. Si pacem desideras, arma depone. Blandienti possum acquiescere, non timeo comminantem. Sit inter nos una fides, & illico pax sequetur.

[793] Pacis amore, quantum apparet, non respondit ulterius Hieronymus ad priores Rufini libros tunc acceptos, licet cogitaret de iis refutandis. Nam num. 3 sic loquitur: Sequarque vestigia propositionis tuæ (in ultima Epistola) servans cætera illis eruditissimis libris, [ad priores ejus libros ulterius non respondit.] quos, antequam legeram, confutavi. Meditabatur igitur Sanctus confutationem uberiorem, quam sit illa, quam duobus libris edidit, necdum visis libris, quos confutabat. At intercessio S. Chromatii & fortasse aliorum effecit, ut post hunc librum a refutando ulterius Rufino abstinuerit. Ex hac autem observatione liquet, ex silentio Hieronymi ad quædam a Rufino objecta in prioribus libris non haberi argumentum idoneum ad illa confirmanda, ut quidam crediderunt. Non valet, inquam, hoc argumentum: Hieronymus non respondit ad objectionem Rufini: verum igitur esse agnovit, quod Rufinus objecit, ut quidam argumentantur de iis, quæ in S. Ambrosium a Sancto acerbius dicta voluit Rufinus. Nulla est in duobus Rufini libris pagella, in quam prolixe non potuisset excurrere Sanctus, si tanta cura voluisset uti in refutando, quantam Rufinus in accusando adhibuit. At moderatio Hieronymi maluit odiosis disputationibus finem imponere, quam omnia Rufini objecta discutere.

[794] [Objectiones Rufini in illo libro] Porro satis erit brevissime attingere reliqua Rufini dicta, quæ Sanctus refutavit. Repetierat ille, quando libros suos ad Hieronymum mittebat, schedulas suas librorum de Principiis falsatas fuisse ab amicis Hieronymi. Sed objectionem a num. 4 examinat & optime refellit Sanctus. Jactantiam objicit num. 6 Hieronymo, num. 7 queritur Rufinus, quod non fuerit solus monitus, sed ad alios scripserit Hieronymus Epistolam 84: num. 12 aliqua protulit ad vindicandam Apologiam nomine S. Pamphili editam. Ad omnia illa abunde respondet Hieronymus. Exemplo Hieronymi translationem librorum de Principiis excusare nititur Rufinus num. 13, ac nominatim, quod aliqua abstulisset, aliqua addidisset. At respondet Hieronymus, non objici illud solum, sed magis, quod translationem hæreticam præfationis suæ testimonio roborasset. Sequuntur alia Rufini dicta de carnis resurrectione, de Theophilo Alexandrino, de Paulo per Hieronymum suscepto, de quo egi num. 664, & de Vigilantio, cum subjunctis ad singula responsis. Contra Epistolam Anastasii Papæ etiam ratiocinatus erat Rufinus, eique opposuerat testimonium Siricii. Dicta ejus num. 20 & 21 examinat Hieronymus, ibique hæc pro chronotaxi profert verba: Siricii jam in Domino dormientis profers Epistolam, & viventis Anastasii dicta contemnis. Hæc verba ostendunt, datam esse Epistolam, antequam mors Anastasii in Palæstina innotuerat.

[795] [Sanctus refutat,] Cum Rufinus contra Hieronymi mores multa prætereundo insinuasset, nominatimque gesta Romæ, iterque exinde susceptum in Palæstinam fecisset suspecta, Sanctus totum iter num. 22 breviter enarrat, Rufinumque provocat ad loquendum his verbis: Quid autem de me Romæ judicatum sit, & quid postea scriptum, nolo taceas, præsertim quum habeas testimonium scripturarum, & ego non verbis tuis, quæ simulare potes, & impunito jactare mendacio, sed scriptis ecclesiasticis arguendus sim. Vide, quantum te timeam. Si vel parvam schedulam contra me Romani Episcopi aut alterius ecclesiæ protuleris, omnia, quæ in te scripta sunt, mea crimina confitebor. Numquid & ego non possem profectionem tuam discutere?… Sed absit, ut, quod in te reprehendo, faciam; & in ecclesiastica disputatione anilium jurgiorum deliramenta compingam. Deinde studiosus lector num. 23 inveniet, quam indigne de S. Epiphanio Rufinus in suis litteris loqueretur, tum num. 24 querelas Rufini de amicis Hieronymi, & mox alia nonnulla, ac nominatim num. 27 quo se modo Rufinus expedire conatus sit, quod eadem in Hieronymo prius laudasset, postea reprehendisset, ac num. 28 quod non rejecisset hæreticam Origenis opinionem de existentia animarum ante corpora. In hoc autem articulo constrictum tenet Rufinum, prolixe ostendens, non fuisse ibi ignorantiam simulandam: cumque fumos Sancto Rufinus objecisset, Hieronymus ita reponit de illa ignorantia: Hi sunt fumi, hæ caligines, quibus ex oculis hominum conaris lumen auferre.

[796] Sequuntur aliquot objectiones Rufini antea satis refutatæ, [eumque subinde acrius constringit,] nimirum de perjurio, de violata amicitia, de falsatis schedulis, de versis post Rufinum libris de Principiis. Mox num. 38 mendacium Hieronymo objecit Rufinus, acsi Epistolam 81, de qua egi num. 690, postea confinxisset. Respondet Sanctus: Multi Romæ ejus (Epistolæ) exemplaria habent ante hoc circiter triennium, qui tibi eam mittere noluerunt, scientes, quæ de meo nomine jactitares, & quam indigna proposito Christiano ac nefanda confingeres. Ego scripsi nesciens, quasi ad amicum. Illi non reddiderunt ei, quem inimicum noverant &c. Alia rursum lis agitur num. 39. Dixerat Rufinus, ex aliis Origenis libris se desumpsisse, quæ correxerat in libris de Principiis. Cum autem advertisset Hieronymus, falsum id esse, quæsiverat, ex quibus Origenis Operibus ea accepisset. Rufinus vero, cum apte non posset respondere, voluit argumentum retorquere, petiitque Pythagoræ libros, quia Sanctus dixerat, Quod in Pythagora & Platone & Empedocle legeram. Verum recte respondet Hieronymus, locutum se fuisse, non de libris, sed de doctrina Pythagoræ per alios scripta. Hac occasione petulantiam Rufini solito acrius castigat his verbis: De tanta librorum silva unum fruticem ac surculum proferre non potes. Hi sunt veri fumi, hæ nebulæ, quas dum in me criminaris, in te extinctas dissipatasque per me cognoscis, nec fractam cervicem dejicis, sed majori impudentia, quam imperitia, dicis me negare, quæ in promptu sunt, ut quum montes aureos pollicitus fueris, ne scorteum quidem nummum de thesauris tuis proferas. Justa contra me odia recognosco, & vera in nos debaccharis insania: nisi enim ego, quod non est, audacter exigerem, tu videbaris habere, quod non habes. Ita passim Rufinum acriter constringit Hieronymus, ubi agitur causa Origenis.

[797] Eodem loco & alibi subinde repetit sex millia Origenis libros, [cum ob patrocinium Origenis contra S. Epiphanium,] quia Rufinus solita sua modestia dixerat de S. Epiphanio: Hic est ille delirus senex, hic est Anthropomorphites, hic, qui sex millia Origenis libros, te præsente, cantavit, qui omnium gentium linguis prædicationem sibi contra Origenem injunctam putat, qui ideo eum legi prohibet, ne alii ejus furta cognoscant. Similes Rufini de S. Epiphanio calumnias refutat Hieronymus lib. 2 num. 22, ubi & de libris ita respondet: De sex millibus autem librorum, quos ab eo lectos esse confingis, quis credet, aut te verum dicere, aut illum potuisse mentiri?.. Quod ille (Origenes) non scripsit, quomodo iste (Epiphanius) legere potuit? Numera indices librorum ejus, qui in tertio volumine Eusebii, in quo scripsit Vitam Pamphili, continentur, &, non dico sex millia, sed tertiam partem non reperies. Habemus Epistolam supradicti pontificis, in qua huic calumniæ tuæ, dum adhuc esses in Oriente, respondet; & apertissimum mendacium libera veritatis fronte confutat. Hæc attuli, ne quis Hieronymi verbis in errorem ducatur, præsertim cum aliquot neoterici, & cum iis Tillemontius tom. 3 in Origene art. 27, contendant, non esse incredibile, sex millia librorum ab Origene fuisse scripta, velintque hoc non satis refutari ex indicibus ab Eusebio confectis. At si consideremus, quod nec tertiam partem, id est, ne duo millia quidem librorum Origenis, inventurus esset lector in indicibus, quos Eusebius diligentissime confecit in Palæstina, ubi pleraque Origenes scripserat, & ubi S. Pamphilus omnia ejus scripta colligere conatus erat; non poterimus non mirari ridiculam crisim, quæ de numero scriptorum Origenis maluit credere mendaci famæ, quam diligentissimis collectoribus omnia recensentibus, cum hi & loco & tempore tam propinqui fuerint, ut eorum diligentiam multa latere non possent.

[798] [tum ob minas impudentes.] Redeo ad responsum Hieronymi, qui num. 41 Rufinum sic alloquitur: Veniam ad epilogos, id est, maledicta tua, in quibus me ad pœnitentiam cohortaris: &, nisi conversus fuero, id est, nisi, te accusante, siluero, mihi minaris interitum: & hoc scandalum redundaturum in caput meum denuntias, qui te hominem lenissimum & Mosaicæ mansuetudinis, responsione mea ad scriptionis insaniam provocaverim. Scire enim te jactas crimina, quæ tibi soli amicissimo sim confessus, & hæc in medium prolaturum; meisque me coloribus esse pingendum: & debere meminisse, quod jacuerim ad pedes tuos, ne gladio oris tui amputares caput meum. Et post multa, in quibus furibundus exsultas, revocas te, & dicis optare pacem, cum denuntiatione dumtaxat, ut deinceps taceam, id est, ut non scribam contra hæreticos, nec audeam respondere accusationi tuæ. Si hoc fecero, frater ero & collega, & vir eloquentissimus & amicus & sodalis, &, quod his majus est, omnia, quæ de Origene transtuli, Catholica judicabis. Sin autem mutiero & me commovero, illico impurus ero & hæreticus, & tua indignus necessitudine. Hæc sunt præconia mea, sic me hortaris ad pacem, & ne gemitum quidem ac lacrymas dolori liberas esse concedis. Possem & ego tuis te coloribus pingere, & insanire contra insanientem; & dicere, quidquid vel scio vel nescio: & eadem licentia, immo furore & amentia, vel falsa vel vera congerere, ut & me loqui, & te puderet audire: & objicere tibi, quæ aut accusantem damnarent aut accusatum, ut ex frontis duritia fidem lectori facerem, ut quod impudenter scriberem, vere scribere judicarer. Sed procul sit a moribus Christianis, ut, dum aliorum petunt sanguinem, suum offerant, & sine gladio voluntate homicidæ sint. Tuæ hoc bonitati, tuæque mansuetudini & simplicitati convenit, qui de uno pectoris sterquilinio & odorem rosarum, & fœtorem profers cadaverum; & contra sententiam prophetalem, amarum dicis esse, quod quasi dulce laudaveras. Addit plura contra minas mortis, per tribunalia intentatæ; minarumque illarum turpitudinem ostendit.

[799] [Cum S. Hieronymus responsum suum misisset] Hieronymus in Epistola 102 (alias 91) ad S. Augustinum hæc scribit: Misit mihi temeritate solita sua maledicta Calpurnius, cognomento Lanarius, quæ ad Africam quoque studio ejus didici pervenisse. Ad quæ breviter ex parte respondi, & libelli ejus vobis misi exemplaria, latius Opus, quum opportunum fuerit, primo missurus tempore: in quo illud cavi, ne in quoquam existimationem læderem Christianam; sed tantum ut delirantis imperitique mendacium ac vecordiam confutarem. Nomine Calpurnii Rufinum hic designari, & per maledicta ejusdem libros, nullum potest esse dubium. De prioribus autem loquitur Hieronymus, cum de illis solis intelligere potuisset, eos in Africam pervenisse. At dubitari potest, prioresne suos an posteriorem, aut omnes simul ad Augustinum miserit Hieronymus. Tillemontius art. 104 existimat, secundum responsum, sive solum librum tertium, ab Hieronymo missum; priores vero vocari latius Opus, quod postea mitteret. De libro tertio tunc misso vix dubito, cum veniat nomine libelli, prior vero responsio duos complecteretur libros. At non existimo, priores libros vocari latius Opus; sed Hieronymum etiam tunc cogitasse de latiori Opere contra Rufinum edendo, quo libros ejus, quos antea non viderat, accuratius refutaret. Certe libro illo tertio solum refutavit Epistolam ultimam Rufini, dicitque num. 3, servaturum se cætera eruditissimis illis (Rufini) libris, ut accuratam horum refutationem meditaretur, quemadmodum jam ostendi num. 793. Verum accuratior illa Rufini refutatio pacis amore prætermissa est.

[800] Quid vero senserit S. Augustinus de accepto Hieronymi responso, [ad S. Augustinum, hic multum quidem de tanta discordia doluit,] & de ejus cum Rufino controversia, colligitur ex ejus Epistola, inter Hieronymianas 110 (alias 93) ad Hieronymum. Nam in ea num. 6 ad Hieronymi verba sic respondet: Nescio, quæ scripta maledica super tuo nomine ad Africam pervenerunt. Accepimus tamen, quod dignatus es mittere, illis respondens maledictis. Quo perlecto, fateor, multum dolui, inter tam caras familiaresque personas, cunctis pene ecclesiis notissimo amicitiæ vinculo copulatas, tantum malum exstitisse discordiæ. Et tu quidem quantum tibi modereris, quantumque teneas aculeos indignationis tuæ, ne reddas maledictum pro maledicto, satis in tuis litteris eminet. Verumtamen si eas ipsas cum legissem, contabui dolore & obrigui timore, quid de me illa facerent, quæ in te ille scripsit, si in manus meas forte venissent? Væ mundo ab scandalis. Ecce fit, ecce prorsus impletur, quod Veritas ait: Quoniam abundavit iniquitas, refrigescet caritas multorum. Quæ sibi enim jam fida pectora tuto refundantur? in cujus sinum tota se projiciat secura dilectio? quis denique amicus non formidetur, quasi futurus inimicus, si potuit inter Hieronymum & Ruffinum hoc, quod plangimus, exoriri? Addit plurima, quibus deplorat inconstantiam humanæ amicitiæ.

[801] Quin & num. 8 declarat desiderium intelligendi mutuam ipsorum concordiam, [pacemque vehementer optavit; non tamen Hieronymo] & cum doloris affectu hæc scribit: Heu mihi, qui vos simul alicubi invenire non possum: forte, ut moveor, ut doleo, ut timeo, prociderem ad pedes vestros, flerem, quantum valerem, rogarem, quantum amarem; nunc unumquemque vestrum pro se ipso, nunc utrumque pro alterutro, & pro aliis, ac maxime infirmis, pro quibus Christus mortuus est &c. Plura subjungit Augustinus ad timorem suum declarandum. Deinde vero post varia ratiocinia, clare insinuat num. 10, nullum se deprehendere excessum in Hieronymi responso, hæc scribens: Quapropter quis prudentium non videat, etiam tu quam tolerabiliter feras amicissimi quondam & familiarissimi incredibiles nunc inimicitias, consolante conscientia, & quemadmodum, vel quod jactitat, vel quod a quibusdam forsitan creditur, in sinistris armis deputes, quibus non minus quam dextris contra diabolum dimicatur. Verumtamen illum maluerim aliquo modo mitiorem, quam te isto modo armatiorem. Hoc magnum & triste miraculum est, ex amicitiis talibus ad has inimicitias pervenisse. Lætum erit, & multo majus, ex inimicitiis talibus ad pristinam concordiam revertisse. Si quis hæc attente expendat, perspiciet a S. Augustino laudari Hieronymum, ut moderatum in premendis aculeis indignationis suæ, & in abstinendo a maledictis, ut tolerantem in ferendis inimicitiis, ut prudentem imitatorem Apostoli, qui 2 Cor. 6 ℣ 7 pugnabat, aliosque pugnare volebat, per arma justitiæ a dextris & a sinistris, per gloriam & ignobilitatem, per infamiam & bonam famam, nimirum quod tot calumniis appetitus, nec fidei sive Dei causam contra Origenistas desereret, nec muliebri furore propriam causam per maledicta defenderet.

[802] [culpam allam attribuit, sed magnam Rufino.] Itaque in Rufinum intorquentur acriora Augustini verba de rupta amicitia, de refrigescente caritate, de scandalis. Rufino primum maledicta attribuit Augustinus, ac deinde incredibiles inimicitias, imo & hoc magnum & triste miraculum, … ex amicitiis talibus ad has inimicitias pervenisse. Quapropter non capio, qua ratione Tillemontius art. 130 quasi indifferentem exhibeat Augustinum, acsi nihilo plus culpæ invenisset in Rufino, quam in Hieronymo. Nam incredibiles contra aliquem inimicitias exercere non caret culpa, incredibiles alicujus inimicitias ferre tolerabiliter magnæ est laudis. In eadem igitur Epistola culpam Rufino, laudem adscribit Hieronymo. Cum tamen Augustinus num. 8 utrumque iisdem verbis allocutus fuisset, periculumque illius discordiæ graviter exposuisset, Hieronymus in Epistola 115 (alias 96) ad Augustinum hæc scripsit: Sin autem amicus, qui me primus gladio petiit, stilo repulsus est, sit humanitatis tuæ atque justitiæ accusantem reprehendere, non respondentem. Reposuit Augustinus in Epistola 116 (alias 97) In ea quippe (Epistola) deploravi tantam inter vos exstitisse discordiam, de quorum tanta amicitia, quaquaversum eam fama diffuderat, caritas fraterna gaudebat. Quod non feci reprehendendo in aliquo Germanitatem tuam, cujus in ea re aliquam culpam me cognovisse, non ausus sum dicere, sed dolendo humanam miseriam, cujus in amicitiis mutua caritate retinendis, quantalibet illa sit, incerta permansio est.

[803] [Gelasius Papa cum concilio laudat zelum Hieronymi] Gennadius in libro de Viris illustribus cap. 17 totus stat a Rufini partibus. Nam in sine elogii, quod magnificum Rufino contexuit, ita habet: Sed & Obtrectatori Opusculorum suorum respondit duobus voluminibus, arguens & convincens, se Dei intuitu & Ecclesiæ utilitate, auxiliante Domino, ingenium agitasse; illum vero æmulationis stimulo incitatum ad obloquendum stilum vertisse. Verum nequit magna in his esse auctoritas Gennadii, qui multos alios Ecclesiæ Patres, ac nominatim S. Augustinum, deprimit, & illorum adversarios immeritis laudibus attollit. Rectius de disputationibus inter Hieronymum & Rufinum censuerunt Patres concilii Romani cum S. Gelasio Papa, quorum apud Labbeum tom. 4 Conciliorum Col.æc de Rufino ejusque scriptis sunt verba: Item Rufinus, vir religiosus, plurimos ecclesiastici Operis edidit libros, nonnullas etiam Scripturas interpretatus est. Sed quoniam beatus Hieronymus eum in aliquibus de arbitrii libertate notavit, illa sentimus, quæ prædictum beatum Hieronymum sentire cognoscimus: & non solum de Rufino, sed etiam de universis, quos Vir sæpius memoratus zelo Dei & fidei religione reprehendit. Subditur de Origene: Item Origenis nonnulla Opuscula, quæ vir beatissimus Hieronymus non repudiat, legenda suscipimus. Reliqua autem omnia cum auctore suo dicimus esse renuenda. Hæc abunde ostendunt, quanta apud S. Gelasium & Patres illius concilii fuerit auctoritas S. Hieronymi.

[804] Liquet ulterius, illorum fuisse sententiam, zelo Dei & fidei religione motum fuisse Hieronymum, [in refutando Rufino, qui Epistolam 84 tam ægre tulisse videtur,] ut Rufino se opponeret, quemadmodum semper se opposuit hæreticis, & eorum fautoribus. Hoc autem fecit ea moderatione, ut primum Rufino parcere voluerit, & generatim Origenistas sit aggressus in Epistola 84. Si eadem fuisset Rufini moderatio, & Origenistas æque aversatus fuisset, ac Hieronymus, potuisset omnia approbare ab eo contra Origenistas dicta, & vel totam Hieronymi Epistolam negligere, vel purgare versionem librorum de Principiis, ut factam animo non malo ad preces amici, non ad errores Origenis defendendos; sed unice, ut Macarius contra fatum scripturus ex iis argumenta hauriret. Similia, inquam, dicere potuisset, si Origenis errores odisset, eaque mente deterrimos ejus libros vertisset, ut bona ex iis seligerentur, mala relinquerentur. Illud ipsum, quod Hieronymi auctoritate abusus erat ad commendandum Origenem, excusare poterat, & ad solam Origenis eruditionem referre, non ad dogmata, si animo simplici Origenem commendasset, ejusque prava dogmata fuisset aversatus. Verum Rufinus ipse in libris suis multo apertius ostendit, ab aliquot erroribus Origenis minus alienum se fuisse, quam id umquam de ipso dixit Hieronymus. Nam media saltem parte libri primi ita Hieronymi verba cum pluribus Origenis erroribus comparat, ut nullibi dicat, errores istos esse damnandos, aut opiniones esse hæreticas; ubique vero solum inferat, eadem, quæ damnavit in Origene, ipsum docuisse Hieronymum.

[805] At non solo silentio suspectum se fecit Rufinus de nimio in Origenem amore; [quod nollet damnari aliquot ex erroribus Origenis,] sed clare etiam edicit, damnandas non videri aliquot ejus opiniones, judicium vero de iis Deo permittendum. Ubi num. 23 ridiculo sophismate errorem Hieronymo impegerat de tollenda sexuum diversitate in resurrectione, improbaveratque, quod ab aliis exigeret de sexuum diversitate sententiam, continuo subjungit: Quanto rectius faceres, si nos, quos culpas, imitareris in talibus, & hæc soli Deo, ut se veritas habet, nosse permitteres. Idem facit de alio Origenis errore de præexistentia animarum ante corpora in ipsa ad S. Anastasium Apologia. Recensitis enim tribus opinionibus, subdit: Ego vero, cum hæc singula legerim, Deo teste dico, quia usque ad præsens certi & definiti aliquid de hac quæstione non teneo, sed Deo relinquo scire, quid sit in vero, & si cui ipse revelare dignabitur. Ex hisce quidem non evincitur, errores istos Origenis adoptatos fuisse a Rufino pro sua sententia; sed solum, non fuisse ab eo damnatos.

[806] Hac de causa dixi, ipsum ab aliquot Origenis erroribus minus alienum fuisse, [quos non quidem pro suis] sive illos ab eo non fuisse improbatos. Hoc rursum liquet ex ejus verbis lib. 2 num. 9, ubi duos Origenis errores, nimirum de animarum præexistentia & de omnium damnatorum in integrum restitutione, Hieronymo cum Origene communes esse calumniatur; nec multum in iis perversi se invenire declarat his verbis: Hæc ergo quam vera dixeritis, Deus viderit: tamen impietatis non multum mihi continere videntur in Deum, nec gentilitatis aliquid, maxime si hac mente dicitis, quavis ratione Dei scilicet justitiam defendere cupientes. Pro his ergo noli te satis conturbare, neque te ipsum superfluo aut pœnitentiæ subjicias aut condemnationi. Quis non videat, duas hæreses manifestas his verbis haberi pro opinionibus nec malis nec condemnandis?

[807] [aperte adoptat,] Præterea lib. 1 num. 43 Hieronymo dicit: Origenes iste, cujus te & discipulum non negas, & proditorem fateris &c; videlicet quia Hieronymus in Epistola sua varios Origenis errores exhibuerat. Hoc Rufinum in furorem egerat, cum vellet, errores istos Origenis pro opinionibus minime damnatis haberi, idque clare insinuavit, in Præfatione ad librum 3 de Principiis, ubi ait, se non omisisse aut mutasse in istis libris, de creaturis rationabilibus si quid novi dixisse visus est (Origenes) quia inquit, non in hoc est summa fidei, & quia credebat, forte nobis adversum nonnullas hæreses tali ordine (id est, secundum illas opiniones) necessario respondendum. Itaque dum Hieronymum conatus est facere Origenistam, noluit illum probare hæreticum, sed potius Origenem Catholicum, & defensorem errorum Origenis in libris adversus Hieronymum sic agit, ut nec errores illos pro suis adoptet, nec damnet aut aperte deserat. Hanc suam opinionem rursum declarat in conclusione libri secundi, sed simul asserit, secuturum se sententiam Ecclesiæ Catholicæ, si memoratæ opiniones damnentur.

[808] [damnatos tamen] Cætera vero, inquit, quæ de creaturarum rationibus dicta sunt (in libris de Principiis,) quod nihil ad fidem Deitatis pertineant, jam superius diximus. Sed si iste (Hieronymus) hæc modo ad calumniam vocat, quæ ante offendiculum non habebant, non prohibeo, si ei placeat, revocare sententiam meam illam, qua potuisset absolvi; & proferre suam, qua debebat alligari. Non ergo mea de eo sententia culpabilis putanda est, sed sua, quæ reprehendit in aliis, quod in semetipso probat. Novum autem hoc judicii genus est, ubi accusatorem meum ego ipse defendo: & ubi tum demum me ille superatum putat, si semetipsum reum probaverit. Verumtamen ponamus, quod episcoporum synodus sequatur sententias tuas, & jubeat omnes libros, qui hæc talia continent, cum auctoribus suis, ut aiunt, debere damnari. Damnabuntur isti libri prius in Græcis: & quod in Græcis damnatur, sine dubio damnatum est in Latinis.

[809] [non fuisse contendit.] Veniatur ad tuos libros, invenientur eadem continere, secundum sententiam tuam necesse est, ut cum suo auctore damnentur. Et sicut nihil profuit Origeni, quod a te laudatus est; ita nec tibi proderit, quod a me excusatus es. Me enim sequi necesse est Ecclesiæ Catholicæ sententiam, sive adversus Origenis libros sive adversus tuos datam. Hæc ultima declarant religiosam Rufini voluntatem sequendi sententiam Ecclesiæ Catholicæ. At non minus manifeste insinuant sententiam, in qua etiam tum erat, de erroribus Origenis, quos nolebat errores dici, sed opiniones incertas, quæ ante offendiculum non habebant, ut ipse sibi persuaserat. Nam dum eas opiniones tribuit libris Hieronymi, huncque sententia sua absolvi posse dicit, apertissime asserit, se illorum errorum fuisse patronum, Hieronymum vero eodem tempore adversarium.

[810] Ex dictis igitur nullum mihi superest dubium, quin patronus errorum Origenis fuerit Rufinus, [Consideratis adjunctis controversiæ,] quando scribebat contra Hieronymum, eumque sexcentis calumniis maculare conabatur. Hoc dudum perspexerat, & in publica Epistola asseruerat S. Epiphanius, & nequaquam ignorare poterat S. Hieronymus. Attamen tanta fuit hujus moderatio, ut in libris, quibus Rufinum refutat, nullibi ut hæreticum aut Origenistam tractet. Subinde quidem edicit, aliis de hæresi suspectum esse Rufinum, favorem hæresi ab eo præstari, variis locis insinuat, ejus confessionem fidei non carere omni suspicione fraudis probat; sed hæresim ipsi numquam aperte attribuit. Par est Hieronymi moderatio in refellendis criminibus falso sibi objectis. Neque enim ulla crimina ignota in eum regerit, aut mores accusatoris sui vicissim accusat. Aliquid tamen acrimoniæ stylo Hieronymiano contra Rufinum subinde adspersum esse, non negavero, sed illud ejusmodi est, ut, considerata necessitate refutandi fautorem Origenistarum, acerbissimumque simul accusatorem & calumniatorem, ex zelo Dei & fidei religione potius ortum videatur, ut observavit Gelasius Papa, quam ex defectu modestiæ aut lenitatis.

[811] Ridet S. Hieronymus passim Rufinum, crebraque ironia cæcos inferentem ictus repellit, [apparet moderatio Hieronymi in refellendo Rufino.] stylum ejus quandoque reprehendit & dialecticam plane insulsam, alias magis serio levissimam calumniandi & quælibet comminiscendi libidinem. Subdolas ejus artes aliquot locis etiam breviter perstringit, ac intentatas mortis minas graviter reprehendit. Posteriora conducebant ad defensionem ipsius Hieronymi, quem subdolis laudibus primum aggressus erat Rufinus, deinde apertis calumniis, ac tandem gravissima comminatione: priora vero salutarem poterant adversario pudorem incutere. Itaque eo fere modo contra Rufinum se defendit Hieronymus, quo fortissimus simulque mitissimus bellator se defenderet, si irruentis in se gladiatoris ictus dextere averteret, hominemque solis jocis aut cutem leviter perstringendo abscedere cogeret. Verum hæc sufficiant de contentionibus inter Rufinum & Hieronymum. Si quid præterea examinandum videbitur de Rufino, ad annum 410, quo obiit, id breviter fiet.

§ XLVII. Scribit Hieronymus ad Oceanum de Bigamis: ad Theodoram viduam, ad Abigaum presbyterum, ad Oceanum de morte Fabiolæ, ad Fabiolam de Mansionibus, & ad Salvinam viduam.

[Sanctus scribit ad Oceanum de Bigamis,] Quandoquidem controversia inter Hieronymum & Rufinum ad aliquot annos protracta sit, eamque interrumpere noluerim per alia S. Hieronymi scripta, regredior modo ad annum 399, ut recenseam Epistolas eo anno & sequentibus a Sancto scriptas. Præmittenda tamen venit Epistola 69 (alias 83) ad Oceanum, quæ anni est incerti, sed certo scripta ante annum 401, quo de illa meminit Sanctus in fine libri secundi contra Rufinum, & post annum 395, quo Oceanus ex Palæstina Romam rediit cum Fabiola, ut dictum est num. 583. Quæsiverat Oceanus, an bigamus habendus esset, & episcopali dignitate excludendus, si quis uxorem duxerat ante baptismum, eaque mortua, alteram post baptismum, uti fecerat Carterius episcopus Hispanus, de quo orta erat controversia. De eadem quæstione Hieronymus olim Romæ disputaverat cum viro eloquentissimo, contra quem sustinuerat, talem pro bigamo non habendum, quod in baptismo novus fiat homo. Disputationem suam refert in ipsa Epistola, qua eamdem rursum opinionem prolixe tuetur & inculcat. Plausibilia sane pro sua opinione affert argumenta, atque eamdem etiam asseruerat in Epistolam ad Titum in cap. 1 ℣ 6, ut nulla sit dubitatio, quin eam sententiam fortiter asseruerit, & pluribus annis tenuerit. Contraria tamen, quam Ambrosius, Augustinus, Innocentius & Leo, summi Pontifices, aliique tenuerunt, prævaluit in Ecclesia, ut observat Vallarsius ad laudatam Epistolam.

[813] [sententiamque propugnat non quidem a Siricio Papa,] Tillemontius art. 96 in hisce S. Hieronymum conatur collidere cum S. Siricio Papa, hæc scribens Gallice: Et quamvis Siricius Papa declarasset contrarium in celebri Epistola, dum S. Hieronymus adhuc erat Romæ, nihilominus opinionem suam summis viribus defendit, aliamque rejicit, ut omnino falsam & improbabilem, imo & hæresim eidem attribuit. Minime obscurum est, quo tendant hæc verba, quibus auctor S. Hieronymum contendit opponere decreto Siricii Papæ, ut gregales suos doceat decretis ejusmodi Romanorum Pontificum non esse necessario obtemperandum. Verum liceat pro defensione S. Hieronymi candide edicere, allegatis verbis duo asseri tam aperte falsa, ut non inveniam, quomodo bona fide proferri potuerint a viro erudito. Falsum est primo, quod Siricius Papa quæstionem illam, quæ Hieronymo erat proposita, umquam decidisse legatur, & pessima fide additum est, id eum fecisse, dum S. Hieronymus adhuc erat Romæ. Belle interim luditur lector minus peritus, dum nullus, ubi id habetur, in margine assignatur locus. Interim nullum potest esse dubium, quin insinuetur Epistola Siricii ad Himerium Tarraconensem: nam hæc sola ex Epistolis data est anno 385, antequam Hieronymus Roma discesserat; & in ea Siricius revera prohibet bigamos ordinari sacerdotes. Pervolvat modo studiosus lector totam Epistolam Siricii. Inveniet in ea cap. 8 fortiter prohibitum, ne quis digamus aut bigamus promoveatur ad sacerdotium; at controversiam illam, quam tractavit Hieronymus, utrum ille, qui post uxorem ante baptismum ductam & mortuam, alteram baptizatus duxerit, bigamus sit habendus, ne unico quidem verbo attingi. Quare falsum est, eam fuisse decisam a Siricio, dum Romæ erat Hieronymus, aut etiam postea.

[814] [sed a concilio Valentino I pro usu, deinde ab Innocentio I rejectam;] Æque falsum est, quod Hieronymus hæresim inurat sententiæ, quam oppugnabat. Meminit quidem initio hæresis, quam Cainam vocat, subditque: Dicit enim esse aliqua peccata, quæ Christus non possit purgare sanguine suo &c. At hoc minime dicebant, qui contrariam Hieronymo tuebantur sententiam: neque de controversia adhuc agebat, quando solum mentionem fecit de illa hæresi, ut ex ea deinceps argumenta mutuari posset. Fortiter sane & eloquenter variis argumentis opinionem suam asserit Hieronymus. At aperte iterum falsum est, contrariæ hæresim ab eo impingi. Illud quidem agnosco, usum ulteriorem sententiæ S. Hieronymi diu ante rejectum fuisse a Concilio Valentino I can. I, quo vetatur, ne clericus ordinetur de digamis. Additur vero: Nec requirendum, utrumne initiati sacramentis divinis, anne gentiles, hac se infelicis sortis necessitate macularint. Verum additum etiam est, ne antea sic ordinatis inferretur molestia his verbis: Placuit etiam de eorum statu, qui prius ordinati sunt, nihil revolvi &c.: & eatenus favebat ille canon Hieronymo. Hujus vero sententiam postmodum omnino rejecit S. Innocentius Papa in Epistola ad Rufum aliosque episcopos Macedones, quæ videri potest apud Labbeum tom. 2 Conciliorum col. 1272, & alios collectores.

[815] At citius Hieronymi sententiam impugnavit S. Ambrosius, [& paulo ante a S. Ambrosio, cui noluit Hieronymus se opponere.] aut certe contrariam asseruit lib. 1 de Officiis cap. 50, & in Epistola novissimæ editionis 63 ad ecclesiam Vercellensem episcopo orbatam. Hieronymum quoque ejus causa carpere ausus est Chrysogonus quidam, amicus & sectator Rufini. Hoc refert ipse Hieronymus lib. 1 contra Rufinum num. 32, scribens sequentia: Audio præterea objici mihi a Chrysogono sectatore ejus, cur in baptismate dixerim universa peccata dimitti, & mortuo bimarito, novum virum in Christo resurgere: atque istiusmodi sacerdotes in Ecclesia esse nonnullos. Cui brevi sermone respondebo. Habent libellum, quem in crimen vocant. Ille respondeat: hunc sua disputatione subvertat, & scripta scriptis arguat… Audiat nos iterum proclamantes, veterem Adam in lavacro totum mori, & novum cum Christo in baptismate suscitari; perire choicum, & nasci supercælestem. Hæc dicimus, non quod ipsi, propitio Christo, hac quæstione teneamur: sed interrogati a fratribus, quid nobis videretur, respondimus, nulli præjudicantes sequi, quod velit, nec alterius decretum nostra sententia subvertentes. Cujus sit decretum, de quo loquitur Sanctus, certo nequit dici. At verisimile mihi apparet, insinuari Epistolam 63 S. Ambrosii ad Vercellenses, quod ea fuerit scripta non multo tempore ante Epistolam S. Hieronymi. Ceterum Baronius ad annum 405 num. 60 agnoscit, Epistolam sancti Doctoris nostri irrefragabilibus propemodum rationibus munitam esse, laudatque modestiam ejus, quod neminem velit invitum eidem adstipulari. Videri poterat admodum probabilis, quamdiu contraria praxis non erat præscripta ab Innocentio Papa.

[816] Circa annum 399 figenda est Epistola 75 (alias 29) ad Theodoram, [Scribit ad Theodoram viduam,] viduam Lucinii illius Hispani, cui Sanctus scripsit in Quadragesima anni 398, ut dictum est num. 599. Sperabat Hieronymus, Lucinium brevi in Palæstinam venturum, uti per litteras is insinuaverat. Hac de causa Epistolam exorditur his verbis: Lugubri nuntio consternatus super sancti & venerabilis mihi dormitione Lucinii, vix brevem Epistolam dictare potui: non quod ejus vicem doleam, quem scio ad meliora transisse, … sed quod torquear desiderio, non meruisse me ejus viri videre faciem, quem in brevi tempore huc venturum esse credebam. Mox pergit Sanctus ad consolandam Theodoram, multasque Lucinio tribuit laudes, suum vero amorem in defunctum declarat num. 5 his verbis: Itaque, carissima filia, hanc Epistolam amoris mei in illum habeto epitaphium: & quidquid posse me scieris in opere spirituali, audacter impera, ut sciant sæcula post futura, eum, qui dicit in Isaia: “Posuit me ut sagittam electam, in pharetra sua abscondit me” duos viros, tantis maris atque terrarum inter se spatiis separatos, suo acumine vulnerasse, ut quum mutuo in carne se nesciant, amore spiritus copulentur.

[817] [ad Abigaum Hispanum,] Eodem verisimiliter tempore, aut certe non diu post, data est Epistola 76 (alias 32) ad Abigaum, item Hispanum, qui in titulo Epistolæ vocatur presbyter. Ex ipsa Epistola clarum non est, utrum revera presbyter fuerit; hoc tamen verisimile fit ex modo, quo mox laudatam Theodoram, ut ejus monitis instruendam, commendat, ita scribens: Sanctam filiam meam Theodoram, sororem beatæ memoriæ Lucinii, per se commendatam, meo sermone commendo, ut in cœpto itinere non lassetur, ut ad terram sanctam multo per eremum labore perveniat; ut non putet, perfectam esse virtutem exisse de Ægypto, sed per innumerabiles insidias ad montem Nabo, & ad Jordanem fluvium pervenire; ut accipiat secundam in Galgala circumcisionem, ut illi Jericho corruat, sacerdotalium tubarum subversa clangoribus &c. Hæc procul dubio scribebat Sanctus ad virum sacris Litteris eruditum, qui noverat, quo modo Israëlitarum certamina & itinera nos doceant, quibus laboribus vitia excidenda, virtutes acquirendæ, & per viam angustam ad cælestem patriam perrumpendum. Erat cæcus Abigaus, eumque consolans Hieronymus monet, ne doleat, quod non habeat, quod formiculæ & muscæ & serpentes habent, id est, carnis oculos; sed potius lætetur, illo se oculo donatum, de quo in Cantico dicitur Canticorum: “Vulnerasti me, soror mea sponsa, uno de oculis tuis.”

[818] [præteritum silentium humiliter excusans:] Cum autem insinuasset Abigaus, se responso caruisse ad litteras suas, benignissimus Hieronymus sollicite cavet, ne credat, id factum fuisse ex superbia aut contemptu, ita humiliter de se ordiens: Quamquam mihi multorum sim conscius peccatorum, & quotidie in oratione flexis genibus loquar: “Delicta juventutis meæ, & ignorantias meas ne memineris”: tamen sciens, dictum esse ab Apostolo: “Ne inflatus superbia incidat in judicium diaboli”: & in alio loco scriptum: “Superbis Deus resistit, humilibus autem dat gratiam” nihil ita a pueritia conatus sum vitare, quam tumentem animum & cervicem erectam, Dei contra se odia provocantem. Novi enim magistrum & Dominum & Deum meum in carnis humilitate dixisse: “Discite a me, quia mitis sum & humilis corde” &c. Plura videri possunt in Epistola, quæ non minus pia est, quam erudita. Hanc autem cum præcedente refero ad annum fere 399 cum Vallarsio, quia utraque scripta est non diu post mortem Lucinii, qui anno 398 vivebat. Tillemontius de utraque agit art. 64; sed, quia Epistolam ad Lucinium justo citius fixerat, has similiter a tempore suo avulsit.

[819] [ad Oceanum Epitaphium Fabiolæ,] Epistola 77 (alias 30) ad Oceanum de morte Fabiolæ, quam serius locavit Tillemontius, omnino figenda videtur in æstate anni 399, ut recte probavit Vallarsius. Cum autem ex hac Epistola pendeat chronotaxis aliquot præcedentium, solide probanda est hujus epocha. Hieronymus incipit hoc modo: Plures anni sunt, quod super dormitione Blæsillæ Paulam venerabilem feminam, recenti adhuc vulnere, consolatus sum. Quartæ æstatis circulus volvitur, ex quo ad Heliodorum episcopum Nepotiani scribens Epitaphium, quidquid habere potui virium, in illo tunc dolore consumpsi. Ante hoc ferme biennium Pammachio meo pro subita peregrinatione Paulinæ brevem Epistolam dedi, erubescens ad disertissimum virum plura loqui &c. Enumerat Sanctus omnes Epistolas celebriores, quas usque ad illud tempus scripserat in laudem defunctorum, sive ad consolandum super eorum morte personas maxime propinquas. An omiserit mox memoratam Epistolam ad Theodoram, quia brevior est, non definio: certe ea de causa omiserit brevissimam 23 de Exitu Leæ, anno 384 Romæ scriptam. At laudata ad Theodoram non adeo brevis est, & fortasse post hanc fuerit scripta. Hoc tamen certius videtur de Epistola 79 ad Salvinam, quæ & prolixa est, & ex eodem genere, ut post præsentem omnino scripta videatur, quia commemorata non est, quemadmodum agnovit Tillemontius & observavit Nota 67.

[820] Ex allegatis modo verbis solum prodesse possunt, [figendum anno 399,] quæ dicuntur de Epitaphio Nepotiani, Quartæ æstatis circulus volvitur, ex quo &c. Nam epocha illius Epitaphii tam certa videtur, ut nequeat ulla ratione avelli a priore parte anni 396. Nam in eo commemorantur facta aliqua, quæ perducunt usque ad initium anni 396, ut ostensum est num. 547 & seq. Vel ex solo de Hunnis loco, Ecce tibi anno præterito &c., certum fit, scriptum esse anno 396. At ex eo loco non evincitur, ante æstatem fuisse scriptum. Hoc tamen evincitur ex Epocha Commentariorum in Jonam, qui scripti sunt priore parte anni 396, ut probatum est num. 570; cum enim præcesserit Epitaphium Nepotiani, nequit hoc figi, nisi circa hiemem aut ver anni 396. Itaque eodem anno prima volvebatur æstas a scripto Epitaphio, & quarta anno 399, quando ad Oceanum exaravit Epistolam de morte Fabiolæ, sive Fabiolæ Epitaphium. Fuerat Fabiola anno 395 apud Hieronymum in Palæstina, ibique Scripturas viva voce explicantem audiens, petierat expositionem omnium Mansionum Israëlitarum, qui ex Ægypto profecti sunt in terram promissam. Promisit Sanctus, Opusculum se de Mansionibus scripturum. Verum irruentibus in Orientem Hunnis, Fabiola eodem anno Romam discessit, ipso etiam Hieronymo cum suis ad fugam se præparante.

[821] Hoc igitur terrore prima Opusculo mora est injecta. [ad Fabiolam ante defunctam de Mansionibus.] Reversa vero Romam Fabiola, petiit per litteras explicationem vestium sacerdotalium, quam eidem scripsit Hieronymus anno, ut credimus, 397. Hæc altera prædicti de Mansionibus Opusculi mora. Deinde nihil amplius de Fabiola invenimus, quæ obiit anno 398 aut sub initium 399, quando Hieronymus adhuc non scripserat Opusculum de Mansionibus. Verumtamen promissa viventi data voluit etiam defunctæ persolvere, ac memoriæ illius reddidit, quod distulerat viventi scribere, ut jam relatum est ipsis Hieronymi verbis § 35 num. 581, ubi plura de Fabiola videri possunt. Quare Epistola 78 (alias 127) seu liber exegeticus ad Fabiolam de XLII Mansionibus Israëlitarum in deserto, scriptus est anno 399, missusque una cum ejus Epitaphio ad Oceanum, ut certe probabilius est. Dicit quidem in Epitaphio num. 7 de illo Opusculo: Quod usque in præsens tempus, ut nunc intelligo, Domini voluntate dilatum, reddetur memoriæ illius; acsi solum promitteret, se illud scripturum. Attamen, si consideremus, Opusculum satis prolixum sine alia Præfatione compositum esse, facile deprehendemus, Epitaphium, in quo scribendi illud occasio exponitur, eidem Præfationis loco fuisse additum, ideoque simul utrumque Opusculum videri editum.

[822] Epistola 79 (alias 9) ad Salvinam, nobilissimam Nebridii viduam, [Ad Salvinam Gildonis filiam,] circa annum 400 figitur apud Vallarsium. Tillemontius Nota 67 mallet eam referre ad annum 401, quia agnoscit posteriorem videri mox memorato Fabiolæ Epitaphio, quod anno 401 figendum credidit, aut certe non ante 400. Posterior hæc chronotaxis refutata est, & nequit prodesse ad Epistolam 79 post exeuntem annum 399 figendam. Verum Epistola ipsa nullam suggerit notam anni, quo scripta est. Notitia vero personarum, de quibus agitur, magis persuadet, prioribus annis seculi V scriptam esse Epistolam, quam ante finem præcedentis. Erat Salvina Gildonis, principis Mauri, qui Africam aliquot annis pro Romanis administravit, filia. Pater ejus Gildo tandem contra imperium Romanum rebellavit, victusque est & propria manu occisus, quod anno 398 figit Tillemontius tom. 5 Imperatorum. Interim Salvina ejus filia fuerat nuptiis illigata cum Nebridio, qui num. 5 ab Hieronymo vocatur contubernalis & condiscipulus Augustorum, nimirum quia natus erat ex sorore imperatricis, & in aula Theodosii educatus cum Arcadio & Honorio. Deinde etiam cura ejusdem Theodosii cum Gildonis filia Salvina fuit matrimonio junctus, ut hoc vinculo Gildonem faceret fideliorem. De his Hieronymus num. 2 ita loquitur: Alius forsitan laudet Nebridium, quod de sorore generatus Augustæ, & in materteræ nutritus sinu, invictissimo principi (Theodosio) ita carus fuit, ut ei conjugem nobilissimam quæreret, & bellis civilibus Africam dissidentem hac velut obside sibi fidam redderet.

[823] [& Nebridii viduam,] Ex allegatis habemus, nuptias Nebridii & Salvinæ decretas esse, vivente Theodosio, sub initium anni 395 defuncto. At cum vocetur condiscipulus Augustorum, non videtur ætate multo major fuisse Arcadio, quem circa annum 377 natum statuit laudatus Tillemontius in Arcadio art. 1. Quare ætas Nebridii non patitur, ut matrimonium ejus cum Salvina multis annis ante mortem Theodosii figamus; & aliunde verisimile est, non nisi post victum anno 394 Eugenium tyrannum nuptias fuisse contractas, quandoquidem ea victoria Africam, quæ fuerat sub imperatoribus Occidentis, imperio suo primum cum reliquo Occidente adjunxerit Theodosius. Si res ita se habet, ut verisimillimum est, tam ab ætate Nebridii, quam ab initio imperantis suo nomine in Occidente Theodosii; venerit Salvina Constantinopolim anno verisimiliter 395 post mortem Theodosii, aut sub finem præcedentis. Cum enim Theodosius Eugenium vicerit anno 394, mense Septembri, non potuit contractus nuptiarum cum Gildone, qui in Africa erat, & neutri bellantium parti se adjunxerat, tam cito iniri, ut Salvina Constantinopolim attigerit ante postremos illius anni menses. Hinc multo verisimilius fit, eo missam esse anno 395, ut venerit post mortem Theodosii. Huic conjecturæ favet ipse loquendi modus Hieronymi, cum dicat, tam carum Theodosio fuisse Nebridium, ut ei conjugem nobilissimam quæreret; non dicit daret, quod ante adventum ejus verisimiliter obierit Theodosius. Anno 396 Nebridius aliquis fuit Asiæ proconsul, quam dignitatem Salvinæ maritus acceperit post nuptias anno 395 contractas.

[824] [degentem Constantinopoli,] Cum autem reliquerit Nebridius Salvinæ filium & filiam, de quibus sic loquitur Hieronymus num. 6, ut aliquot annorum tunc fuisse videantur, fuerunt saltem annis aliquot matrimonio juncti; nec statim post mortem Nebridii ad Salvinam scripsit Hieronymus, ut omnia insinuent, post annum 400 potius, quam ante, scriptam fuisse Epistolam. At certo scripta videtur ante annum 404, quo Constantinopoli ejectus est S. Joannes Chrysostomus, cum de turbis illius temporis nihil attingat. Fuit Salvina, quæ a Palladio in Dialogo de Vita Chrysostomi pag. 90 Silvina vocatur, ex mulieribus piis, quibus valedixit Chrysostomus. Palladius de ea ibi sic loquitur: Ingressus autem baptisterium (Chrysostomus) Olympiadem vocat, quæ ab ecclesia non discedebat, simul & Pentadiam & Proclam diaconissas, & Silvinam beati Nebridii uxorem, quæ viduitatem suam honestate ac modestia decorabat. Præterea, quando Hieronymus scribebat, erat cum Salvina mater ejus & amita, ut num. 9 indicat his verbis: Certe quum tecum sancta sit mater, & lateri tuo amita hæreat virgo perpetua, non debes periculose externorum consortia quærere, de tuorum societate secura. Hæc prosecutus magis sum, ut innotescat, qualis fuerit Salvina aut Silvina, quam, ut annus scriptæ circa initium seculi V Epistolæ fiat certus.

[825] Videamus modo, qua de causa ad personam tam illustrem, [scribit præcepta vivendi pro viduis.] quam minime alias notam sibi fatetur, præcepta viduitatis scribenda susceperit, & quo id modo perfecerit. Cavet initio, ne quis existimet, velle aulæ se insinuare regali, & sub occasione sermonis amicitias potentium quærere. Deinde ait: Cur ergo ad eam scribimus, quam ignoramus? Triplex nimirum causa est. Prima, quia pro officio sacerdotii omnes Christianos filiorum loco diligimus, & profectus eorum nostra est gloria. Altera, quia pater defuncti intima mihi necessitudine copulatus fuit. Extrema, quæ & validior, quia filio meo Avito roganti negare nihil potui, qui crebris litteris interpellatricem duri judicis viduam superans, & multorum mihi, ad quos ante super eadem materia scripseram, exempla proponens, ita suffudit pudorem negantis, ut plus considerarem, quid ille cuperet, quam quid me facere conveniret. Tum defunctum Nebridium meritis celebrat laudibus, egregia Salvinæ vivendi dat præcepta, diligenter monens, ut a secundis nuptiis abstineat. Nobilissimam viduam præceptis sancti Doctoris diligenter obtemperasse, verisimillimum fit ex verbis Palladii num. 824 datis. Hanc Epistolam cum aliis ut libellum, præcepta vivendi continentem, deinde assignavit Hieronymus, in Epistola 123 Ageruchiæ viduæ, ibique de Salvina dicit: Quarum … altera Gildonis, qui Affricam tenuit, filia est.

§ XLVIII. Epistolæ aliquot Theophili & Epiphanii ad Hieronymum, ab hoc Latine redditæ, & hujus ad Theophilum Epistolæ de Origenistis: versæ item Theophili synodicæ & Paschales Epistolæ, sed nulla contra Chrysostomum.

[Theophilus Origenis errores exscindere meditans,] Observavi num. 663, amicitiam inter Hieronymum & Theophilum, ecclesiæ Alexandrinæ antistitem, ortam videri occasione dissensionis Hieronymi cum Joanne Hierosolymitano, excitatumque fuisse ab Hieronymo Theophilum ad excidendos errores Origenis. Verba conquerentis Hieronymi de nimia Theophili in Origenistas lenitate dedi num. 660, ac deinde laudantis Theophilum de certaminibus contra Origenis sectatores susceptis. Itaque postquam Theophilus errores illos studiose exscindere cogitaverat, Hieronymi quoque subsidium adhibere statuit, eumque scriptorum suorum interpretem desideravit, ut Ecclesia Latina melius intelligeret, quæ in Ægypto fiebant, ibique Græce scribebantur. Prima Theophili de hisce ad Hieronymum Epistola est 78 inter Hieronymianas (alias 69) cujus hæc est inscriptio: Dilectissimo & amantissimo fratri Hieronymo presbytero Theophilus episcopus. Epistola ipsa habet: Sanctus episcopus Agatho cum dilectissimo diacono Athanasio in ecclesiastica directus est causa: quam quum didiceris, non ambigo, quin nostrum studium probes, & in Ecclesiæ victoria glorieris. Namque Origenis hæresim in monasteriis Nitriæ quidam nequam & furiosi homines serere & fundare cupientes, prophetica falce succisi sunt. Quia recordati sumus commonentis Apostoli: Argue eos severe.

[827] [Hieronymum contra eosdem incitat: hic ejus conatum laudans,] Festina igitur & tu, partem hujus præmii recepturus, deceptos quosque congruis Scripturarum emendare sermonibus. Optamus, si fieri potest, in diebus nostris Catholicam fidem & Ecclesiæ regulas cum subjectis nobis populis custodire, & omnes novas sopire doctrinas. Agathonem & Athanasium, qui Epistolam hanc in transitu ad Hieronymum tulerunt, Romam a Theophilo missos fuisse, ex responso Hieronymi admodum fit verisimile, imo hoc omnino certum videretur, si constaret, responsum ab Hieronymo dilatum, donec intellexisset eventum legationis, uti ipsum fecisse probabile est. Certe Hieronymus, qui non diu ante gratulatus erat Theophilo de gestis contra Origenistas, rescripsit Theophilo Epistolam 88 (alias 71,) quam sic orditur: Duplicem mihi gratiam beatitudinis tuæ litteræ præstiterunt; quod & sanctos & venerabiles Agathonem episcopum & diaconum Athanasium habuerint portitores, & adversum sceleratissimam hæresim zelum fidei demonstrarint. Vox beatitudinis tuæ in toto orbe pertonuit, & cunctis Christi ecclesiis lætantibus, diaboli venena siluere… Equidem super hac re & antequam scriberes, ad Occidentem epistolas miseram, ex parte hæreticorum strophas meæ linguæ hominibus indicans, (nominatim per Epistolam 84.) Ex dispensatione Dei factum puto, ut eodem tempore tu quoque ad Anastasium Papam scriberes, & nostram, dum ignoras, sententiam roborares. Cum non dubitem, quin Hieronymus loquatur de Epistola sua 84 (hac enim strophas Origenistarum maxime indicavit) eaque sit scripta anno 399, Theophili ad Anastasium Epistolam, de qua hic loquitur Hieronymus, figendam posteriore parte anni 399 aut priore anni 400, jam dixi num. 757. Fuerit illa, opinor, lata per Agathonem & Athanasium ad Anastasium Papam, qui illa Epistola magis incitatus est ad Origenis errores eliminandos.

[282] [operam suam promittit.] Post data verba Hieronymus ita pergit: Verum a te nunc admoniti, magis studium accommodabimus, ut hic & procul simplices ab errore revocemus. Nec timeamus subire odia quorumdam: nec enim debemus hominibus placere, sed Deo: quamquam ardentius ab illis defendatur hæresis, quam a nobis oppugnetur. Simulque obsecro, ut, siqua synodica habes, ad me dirigas, quo possim tanti pontificis auctoritate firmatus, liberius & confidentius pro Christo ora referare. Vincentius presbyter ante biduum, quam hanc Epistolam darem, de Urbe venit, & suppliciter te salutat, crebroque sermone concelebrat, Romam & totam pene Italiam tuis post Christum Epistolis liberatam. Adnitere ergo, papa amantissime atque beatissime, & per omnem occasionem ad Occidentales episcopos scribe, ut mala germina acuta, ut ipse significas, succidere falce non cessent. Hæc Hieronymi Epistola a Vallarsio recte figitur anno 400.

[829] Eodem anno altera Theophili ad Hieronymum ponitur a Vallarsio, [Cum vero, aliis quoque Theophili litteris excitatus] quæ inter Hieronymianas est 89 (alias 72,) sed hæc certo scripta est post superiorem, potestque etiam anno sequenti convenire. De alterutro anno nihil definio: sed Epistolam totam subjungo: Didici, quod & sanctitas tua noverit Theodorum monachum, ejusque studium comprobavi; quia quum a nobis Romam navigaturus exiret, noluit ante proficisci, nisi te & sanctos fratres, qui tecum sunt in monasterio, quasi sua viscera amplexaretur & inviseret. Quem quum susceperis, pro Ecclesiæ tranquillitate lætare. Vidit enim cuncta Nitriæ monasteria, & referre potest continentiam & mansuetudinem monachorum; quomodo, extinctis & fugatis Origenis sectatoribus, pax Ecclesiæ reddita sit, & disciplina Domini conservetur. Atque utinam apud vos quoque deponerent hypocrisim, qui occulte dicuntur subruere veritatem: de quibus non bene sentientes in iis regionibus fratres, hæc me scribere provocarunt.

[830] Quamobrem cavete, & effugite hujuscemodi homines, [contra Origenistas scribere vellet, debuit respondere Rufino:] juxta quod scriptum est: “Si quis non affert ad vos ecclesiasticam fidem, huic nec Ave dixeritis”. Quamquam ex superfluo faciam, hæc tibi scribere, qui errantes potes ab errore revocare: tamen nihil nocet & prudentes & eruditos viros pro sollicitudine fidei commoneri. Omnes fratres, qui tecum sunt, nomine meo salutari volo. Potuit hæc etiam anno 401 scribere Theophilus. At, quocumque anno Epistolam hanc, ab Hieronymo Latine redditam, scripserit Theophilus, tam hac quam superiore non obscure invitat Hieronymum ad scribendum contra Origenistas. Voluit id revera facere Sanctus, sed retardatus fuit Rufini libris, ut declarat lib. 2 contra Rufinum in fine his verbis: Excessi epistolæ modum, & qui contra nefariam hæresim jam stilum fixeram, pro me respondere compulsus sum.

[831] Alias quoque Epistolas anno 400 & 401 ex Græcis Latinas fecit Hieronymus. [plures tamen Theophili & aliorum de his] De hisce lib. 3 contra Rufinum num. 16 Sanctus ita habet: Duas, synodicam & Paschalem, ejus (Theophili) Epistolas contra Origenem illiusque discipulos, & alias adversum Apollinarium & eumdem Origenem, per hoc ferme biennium interpretatus sum, & in ædificationem Ecclesiæ legendas nostræ linguæ hominibus dedi. Synodica spectat ad annum 400, ideoque Hieronymus, scribens anno 402 biennium inchoatum ab ejus interpretatione numerat. Edita primum fuit a Vallarsio, poniturque inter Hieronymianas Epistola 92. Subjungitur ibi altera synodica, qua ad præcedentem respondent Domno & honorabilissimo episcopo Theophilo Eulogius, Joannes, & cæteri episcopi, qui Jerosolymis in sancta encæniorum die reperti sunt, ut habet inscriptio. De Epistolis, cum S. Hieronymus solum fuerit interpres, etiam secundæ, ut certe existimat Vallarsius, plura non addo, nisi prava Origenis dogmata in utraque damnari, sed in priore multa etiam referri per Theophilum gesta. Similiter ab Hieronymo versa videtur Epistola 90 (alias 67,) quæ est Theophili ad Epiphanium de condemnatione monachorum, & quorumdam fuga, qui Constantinopolim se receperunt, & cum qua S. Epiphanio misit prædictam synodicam.

[832] [Epistolas in linguam Latinam transtuiit.] Sequitur Epistola 91 (alias 73) Epiphanii ad Hieronymum, cui mittit synodicam Theophili. Ex hac, per Hieronymum item versa, initium huc traduco: Generalis Epistola, inquit, quæ ad omnes Catholicos scripta est, ad te proprie pertinet, qui zelum fidei adversus cunctas hæreses habens, Origenis proprie & Apollinarii discipulis adversaris. Tum laudat zelum Theophili, & subjungit: Et ne videar eadem rursus iterare, & prolixiorem Epistolam texere, ipsa ad vos scripta direxi, ut scire possitis, quæ nobis scripserit, & quantum boni ultimæ ætati meæ concesserit Dominus, ut, quod semper clamabam, tanti pontificis testimonio probaretur. Jam autem puto & te aliquid Operis edidisse, & juxta priorem Epistolam (hactenus latentem,) qua te super hac re fueram cohortatus, elimasse librum, quem tuæ linguæ homines legant. Audio enim & ad Occidentem quorumdam hominum naufragia pervenisse, qui non contenti perditione sua, volunt plures mortis habere participes: (Rufinum ejusque gregales videtur insinuare) quasi multitudo peccantium scelus minuat, & non numerositate lignorum major gehennæ flamma succrescat. Sanctos fratres, qui tecum sunt in monasterio Domino servientes, & tecum & per te plurimum salutamus. Hæc eodem anno Epiphanius. Ejusdem etiam anni est Epistola 94 apud Vallarsium, alias inedita, qua victoriam de Origenistis Theophilo gratulatur Dionysius Liddensis, sive Diospolitanus episcopus, hortaturque, ut pergat errores noxios exscindere. Et hujus interpretem merito Hieronymum existimat Vallarsius.

[833] [inter has est Paschalis anni 401, & secunda anni 402,] Epistola prima Paschalis Theophili, quam similiter Latinam reddidit Hieronymus, pertinet ad annum 401, quo illam Græce edidit Theophilus, ad Pascha illius anni declarandum, quod incidebat in XIX mensis Pharmuthi, sive in XIV Aprilis. Ex designato Paschatis die, qui sub finem Epistolæ indicatur, manifeste colligitur, primam ex Paschalibus Theophili Epistolis esse illam, quæ antea secundo loco fuit impressa, & quam primo loco recte restituit Vallarsius, posuitque inter Hieronymianas 96. Nonnulla initio disserit Theophilus contra Apollinarium, & mox plurima contra Origenem, ut in ipsa Epistola videri potest. Altera Theophili Paschalis, ab Hieronymo item versa, est Epistola 98, in qua contra Apollinarium multa, & plura contra Origenem disseruntur. Dies Paschæ, quæ sub finem designatur undecima mensis Pharmuti *, sive sexta Aprilis, rursum certo evincit, eam spectare ad annum 402. Hanc primo vere ejusdem anni Hieronymus Romam misit, tam Græcam quam Latinam, ad Pammachium & Marcellam, addita ad eosdem Epistola sua 97 (alias 78,) quam sic exorditur: Rursum Orientalibus vos locupleto mercibus, & Alexandrinas opes primo Romam vere transmitto. Laudat in Epistola studium & eloquentiam, & num. 2 invehitur in monachos, qui Constantinopolim se receperant, uti facit etiam Theophilus in Paschali num. 22.

[834] [quam Pammachio & Marcellæ mittit cum Epistola sua,] Deinde num. 3 Pammachium & Marcellam ita compellat: Vos Christiani senatus lumina, accipite & Græcam & Latinam etiam hoc anno Epistolam, ne rursum hæretici mentiantur, pleraque vel addita vel mutata: in qua laborasse me fateor, ut verborum elegantiam pari interpretationis venustate servarem, & intra definitas lineas currens, nec in quoquam excedens loco, eloquentiæ ejus fluenta non perderem, easdemque res eodem sermone transferrem. Quod utrum consequutus sim necne, vestro judicio relinquo. Mox quatuor Epistolæ partes explicat, subditque: Orate igitur Dominum, ut, quod in Græco placet, in Latino non displiceat, & quod totus Oriens miratur & prædicat, læto sinu Roma suscipiat: prædicationem quoque cathedræ Marci euangelistæ Cathedra Petri apostoli sua prædicatione confirmet. Quamquam celebri sermone vulgatum sit, beatum quoque Papam Anastasium eodem fervore, quia eodem spiritu est, latitantes in foveis suis hæreticos persequutum, ejusque litteræ doceant, damnatum in Occidente, quod in Oriente damnatum est. Cui multos imprecamur annos, ut hæreseos rediviva plantaria, per illius studium longo tempore arefacta, moriantur. Obiit eodem fere tempore Anastasius, videlicet XXVII Aprilis anni 402, sed id necdum innotuerat Hieronymo, dum paulo post scripsit librum 3 contra Rufinum.

[835] De prima Theophili in hac quoque meminit his verbis: [in qua arguit monachos Constantinopolim profugos.] Si quid hic minus adversus Originem dictum est, & in præteriti anni Epistola continetur, & hæc, quam modo vertimus, brevitati studens, dicere plura non debuit. Designat vero secundam verbis num. 831 datis ex lib. 3 contra Rufinum: Et alias adversum Apollinarium & eumdem Origenem. Ex Palladio autem in Dialogo de Vita S. Joannis Chrysostomi pag. 61 habemus, quod monachi, qui Constantinopolim fugerant, paratos se esse dicerent, falsam omnem doctrinam anathematizare, Theophilumque ibidem de tyrannide & aliis accusarent. Hinc intelligimus, quo tendant verba Hieronymi, adversum eos hæc scribentis: Quumque eorum scripta teneantur, voce negant, quod litteris confitentur. Quid necesse est obsidere Propontidem, mutare loca, diversas lustrare regiones, & clarissimum pontificem Christi ejusque discipulos rabido ore discerpere? Si vera loquimini, pristinum erroris ardorem ardore fidei commutate. Quid maledictorum pannos hinc inde consuitis & eorum carpitis vitam, quorum fidei resistere non valetis? Num idcirco vos non estis hæretici, si nos quidam assertione vestra crediderint peccatores; & os impietate fœtidum non habebitis, si cicatricem poteritis in nostra aure monstrare? Quid juvat vestram perfidiam, vel prodest pellis Æthiopica & pardi varietas, si in nostro corpore nævus apparuerit? En papa Theophilus tota Origenem arguit libertate hæreticum esse; nec illi dicta defendunt, sed fingunt ab hæreticis immutata, multorumque dicunt libros similiter depravatos, ut illum non sua fide, sed aliorum tueantur erroribus &c. Ultima hæc etiam Rufinum feriunt, eumdemque & præcedentia tangunt, quod loco suæ defensionis calumniaretur.

[836] Scripserit procul dubio Theophilus rursum Epistolam Paschalem anno 403. [Tertia Paschalis est anni 404, quam tardius vertit Sanctus:] At hæc aut perdita est, aut etiamnum latet, ut nesciamus, an illam quoque Latinam fecerit Hieronymus. Verum exstat Epistola tertia Paschalis Theophili, illaque spectat ad annum 404, cum Pascha ibidem indicetur vicesima & secunda die mensis Pharmuti, id est, die XVII Aprilis, qua anno 404 erat celebrandum. Misit eam Epistolam Theophilus ad Hieronymum in sermonem Latinum transferendam. At non potuit ejus desiderio quamprimum satisfacere Sanctus, ut docet in Epistola 99 (alias 31) ad Theophilum, ita ordiens: Ex eo tempore, quo beatitudinis tuæ accepi epistolas, juncto Paschali libro, usque in præsentem diem ita & mœrore luctus, & sollicitudine, ac diversis super statu Ecclesiæ hinc inde rumoribus exagitatus sum, ut vix volumen tuum potuerim in Latinum sermonem vertere. Optime enim nosti juxta veterem sententiam, non esse tristem eloquentiam, maxime si ad ægritudinem animi accedat corporis ægritudo. Et hanc ipsam Epistolam febre æstuans, & quintum jam diem decumbens lectulo, nimia festinatione dictavi, breviter indicans beatitudini tuæ, magnum me laborem sustinuisse in translatione ejus, ut omnes sententias pari venustate transferrem, & Græcæ eloquentiæ Latinum aliqua ex parte responderet eloquium. Inter alias tarditatis suæ causas allegat mortem S. Paulæ, quæ obiit anno 404, die XXVI Januarii, his verbis: Unde, obsecro te, ignoscas tarditati etiam meæ: ita enim sanctæ & venerabilis Paulæ confectus sum dormitione, ut absque translatione hujus libri usque in præsentiarum nihil aliud divini Operis scripserim.

[837] [in hac Theophilus unum jugulavit Origenem sine læsione viventium,] Jam vero & alia ad laudatam Epistolam veniunt observanda. Anno 403 Theophilus, sumpta occasione ex monachis Constantinopolim profugis, cum aliis episcopis sibi adhærentibus in concilio Quercetano prope Chalcedonem damnaverat S. Joannem Chrysostomum, ut expositum est apud nos ad XIV Septembris in S. Joanne Chrysostomo § 58 & seqq. Exsilio etiam relegatus fuerat Chrysostomus, sed postridie revocatus, & sic causa ipsius mansit indecisa, donec post Pascha anni 404 iterum expulsus est, & in exsilium actus. Ultimis tamen hisce contra Chrysostomum gestis non adfuit Theophilus, licet Chrysostomi adversarios consilio juverit. In Epistola igitur Paschali, quam sub initium anni scribebat, offerre se videbatur occasio declamandi contra Chrysostomum. At continuit se Theophilus, & nonnulla quidem contra Origenem disseruit, sed sine læsione ullius personæ. Hoc laudans Hieronymus, ait: Optimus liber est, & in philosophis, & agens susceptam causam absque invidia personarum. Quod vero antea dicit: Et generaliter agens, dum omnes erudis, unum jugulas, clarissime de Origene dicitur, cujus refutando errores docebat omnes Theophilus; ut frustra Tillemontius tom. XI in Theophilo art. 19 in illis verbis quæsierit Chrysostomum, cujus inimicum facit invitum Hieronymum.

[838] [non vero petiit libros Theophili contra Chrysostomum scriptos;] In fine Epistolæ suæ ad Theophilum ait Sanctus: Libros, quos dudum scripsisse te nuntiasti, vel legendos nobis vel vertendos transmitte. De quibus hic libris loquatur Hieronymus, plane ignotum est. Laudatus Tillemontius in Theophilo art. 20 voluit, designari librum Theophili contra Chrysostomum, de quo Facundus Hermianensis lib. 6 pag. 258 tam horrenda dicit, ut pudeat ea huc transferre. Nam idem pag. 160 ait, Librum illum, non solum contumeliis, sed ipsa quoque sæpe repetita maledictorum recapitulatione nimis horribilem, ab Hieronymo presbytero translatum. Opinionem illam, ut prorsus improbabilem, jam refutavi tom. IV Septembris ad XIV diem in S. Joanne Chrysostomo § 86. Quapropter eo remitto prudentes lectores, ut perspiciant, asserta Facundi non fuisse tam facile admittenda a viris, qui alias severam profitentur crisim. Certe ego non capio, qua ratione, quave indulgentia Tillemontius rem maxime improbabilem a Facundo post centum & quinquaginta annos assertam, sine ullo examine adoptare potuerit. Tantam auctoritatem nequit habere ætas Facundi, errores alii ejusdem generis, quos Operi suo scriptor schismaticus inseruit, defectum ætatis certe non supplent. Quo igitur suo merito apud Tillemontium fidem obtinuit indubitatam de re ex omnibus adjunctis, omniumque scriptorum vetustorum silentio, prorsus incredibili? Verum rationes, ob quas fictitius ille liber nec auctori Theophilo attribuendus sit, nec interpreti Hieronymo, deductas inveniet lector loco allegato.

[839] Pauca tamen hic addo, ex moribus Hieronymi petita. [sed potius magnam de perturbato Ecclesiæ statu curam indicat,] In memorata ad Theophilum Epistola nullo verbo laudat zelum Theophili contra Origenistas, sed tantum dicit, dum omnes erudis, unum jugulas, & mox laudat, quod agat susceptam causam sine invidia personarum. At in omnibus præcedentibus Epistolis ad Theophilum, miris fervorem ejus contra Origenistas laudibus extollit, ac novis etiam stimulis exacuit; imo & in scriptis contra Rufinum, aliisque ante condemnationem Chrysostomi editis, quotiescumque fit mentio de gestis Theophili contra Origenistas, illum semper celebrat ut fidei Catholicæ defensorem. In hac vero Epistola, quæ post primam Chrysostomi damnationem scripta est, sed ante intellectam summi Pontificis Innocentii sententiam, multum sollicitudinis indicat his jam allegatis verbis: Ex eo tempore, quo beatitudinis tuæ accepi epistolas, juncto Paschali libro (id est, a mense Januario aut Februario) usque in præsentem diem, ita & mœrore luctus, & sollicitudine, ac diversis super statu Ecclesiæ hinc inde rumoribus exagitatus sum, ut vix volumen tuum potuerim in Latinum sermonem vertere. Quis non videat, turbatum fuisse Hieronymum gestis contra Chrysostomum, & de justitia condemnationis hæsisse dubium, quod alii pro Chrysostomo starent, alii contra eumdem cum Theophilo?

[840] Si male de Chrysostomo sentiebat, ut volunt, cur non laudat Theophilum? [qua ejus adversus Chrysostomum gesta videtur improbare.] cur non hortatur, ut pergat? cur stimulos non addit trepidanti? Ita, ait, diversis super statu Ecclesiæ hinc inde rumoribus exagitatus sum. Quis Ecclesiam perturbabat, nisi Theophilus cum suis persequendo Chrysostomum? Quem allegata verba modeste feriunt, nisi Theophilum, qui persecutionis contra Chrysostomum excitatæ sibi erat conscius? Neque enim aut zelum aut intentionem Theophili se probare significat, nec minimo etiam verbo aut Chrysostomum improbat, aut gesta Theophili adversus eum commendat aut excusat. Certe si quis auctori turbarum de iis dolorem suum declarat, nec ullo verbo eumdem aut excuset aut laudet, non obscure illum carpit. Atqui auctor perturbati Ecclesiæ status erat Theophilus arma vertendo contra Chrysostomum. Non obscure igitur verbis allegatis insinuat, sibi nequaquam probari gesta ejus adversus Chrysostomum. Sic lib. 3 contra Rufinum num. 17, agens de Paulo sacerdote, per Theophilum similiter dejecto, manifeste insinuat, sibi minime constare de justitia sententiæ contra Paulum latæ. Si papæ Theophili sententiis delectaris, inquit Rufino, & nefas putas pontificum decreta convelli, quid de cæteris dicis, quos ipse damnavit?… Nec hoc dico, quod de episcoporum sententiis judicem, aut eorum cupiam statuta rescindi; sed quod unusquisque suo periculo faciat, quod sibi videtur, & ipse noverit, quomodo de suo judicio judicandum sit.

[841] Præterea mores Hieronymi prorsus alieni erant ab accusatione, qualis, agente Theophilo, intentata fuit contra Chrysostomum. Ne factum quidem Eusebii Cremonensis, quem alias ut virum sanctum magni faciebat, contra querelas Rufini voluit defendere, ita eidem respondens lib. 3 num. 5: [Quod ex moribus Hieronymi fit verisimillimum,] Et ante scripsi, & nunc eadem, Deo audiente, protestor, me non approbasse accusationem ejus, nec cujusquam Christiani in Christianum. Et mox: Sicut accusationem etiam veram reprehendo, sic falsitatem schedularum in sancto viro non suscipio. Si eo affectus erat modo Hieronymus anno 402, quo hæc scripsit, qua ratione probare potuit anno 403 & 404 gravissimam accusationem viri sanctissimi antistitisque eruditissimi, quem ne acerbissimi quidem calumniatores de hæresi Origenis suspectum facere ausi sunt, cujus sanctitas, eruditio, eloquentia non potera: Hieronymo ignota esse, cum per totum Orientem celebris esset, & ex ipsis ejus scriptis, ex quibus verisimiliter non pauca legerat Hieronymus, abunde innotescat? Quæro in omnibus Hieronymi scriptis vel unicam vocem, ex qua liqueat, aut etiam utcumque colligatur, Hieronymum male sensisse de Chrysostomo, & nullam invenio. Quæro rursum vel minimum indicium, ex quo innotescat, gesta Theophili contra Chrysostomum ab Hieronymo fuisse probata. At frustra laboro: neque enim ejusmodi indicium aut in Operibus Hieronymi reperitur, aut in ullo scriptore contemporaneo vel suppare, imo in nullo prorsus ante Facundum Hermianensem.

[842] [& ex perpetuo deinde ejus silentio cum Theophilo & de Theophilo.] Si quis modo desiderat signa saltem aliqua, quæ insinuant, gesta Theophili contra Chrysostomum vehementer Hieronymo displicuisse, inveniam facile nonnulla. Primum habetur ex allegatis verbis, & ex tota illa ad Theophilum Epistola. Alterum est, quod nullum post annum 405 inter Hieronymum & Theophilum reperiatur litterarum commercium, etiamsi Theophilus septem annis postea ecclesiam Alexandrinam rexerit, & multo diutius vixerit Hieronymus, ut verisimillimum fiat, nihil amplius negotii Hieronymum habere voluisse cum Theophilo, postquam causa Chrysostomi communione Romani Pontificis fuit privatus. Tertium est, quod in Operibus S. Hieronymi, scriptis post annum 405, altum de Theophilo sit silentium, iis etiam locis, ubi narrabat gesta contra Origenistas. In Epistola 127 ad Principiam celebrat gesta S. Marcellæ & S. Anastasii Papæ contra Origenistas; at nullum verbum de Theophilo. Rursum in Epistola 130 ad Demetriadem num. 16 gesta S. Anastasii contra Origenistas narrat; sed nihil dicit de Theophilo, etiamsi locus id omnino videretur exigere, cum ibidem dicat: Hæc scelerata doctrina olim in Ægypto & Orientis partibus versabatur &c. Non invenio ullam rationem, qua tam constanter postea de Theophilo siluerit Hieronymus, quam quod gesta eius contra Chrysostomum habuerit exosa.

[843] [Fragmentum Epistolæ Theophili se excusantis incertum.] Si genuinum est fragmentum Epistolæ Theophili, quod Vallarsius edidit inter Epistolas Hieronymi loco 113, ut initium Epistolæ Theophili ad Hieronymum, vix dubitem, quin Theophilus voluerit se excusare Hieronymo, ut verba ipsa indicant: Paucis, inquit, in exordio placet judicium veritatis. Dicente autem Domino per Prophetam: “Et judicium meum quasi lux egreditur”, qui tenebrarum horrore circumdati sunt, nec naturam rerum clara mente perspiciunt, pudore operientur æterno, & cassos se habuisse conatus ipso fine cognoscunt. Unde & nos Joannem, qui dudum Constantinopolitanam rexit ecclesiam, Deo placere semper optavimus; & causas perditionis ejus, in quas ferebatur improvidus, nequaquam credere voluimus. &c. De hisce allegato loco in S. Joanne Chrysostomo jam disserui contra Martianæum, non posse haberi pro verbis S. Hieronymi, sed habenda esse pro verbis Theophili, si tamen fragmentum illud Epistolæ, quod in unico codice inventum est, annexumque Epistolæ cuidam S. Hieronymi ad Theophilum, non fuerit postea confictum. De sinceritate illius fragmenti, quod Valesius, Tillemontius, ac Vallarsius Theophilo attribuunt, certum ego judicium non fero, cum inscriptio, quæ eidem præfixa fuit, certo sit corrupta planeque ridicula, ut vel sola illa suspicionem ingerere possit de suppositione totius fragmenti, quod impostor aliquis Hieronymianæ Epistolæ potuit assuere.

[844] Epistola vero 114, quæ in editione Veronensi sequitur, [At Hieronymi Epistola 114 videtur anni 405,] tam ex stylo, quam ex contentis, videtur esse Hieronymi. Vallarsius cum Tillemontio eam remittunt ad annum 405, quia impedimenta transferendi librum Theophili ita recenset Sanctus: Quod tardius beatitudini tuæ Latino sermone translatum librum tuum remitterem, multa in medio impedimenta fecerunt, Isaurorum repentina eruptio, Phœnicis Galilææque vastitas, terror Palæstinæ, præcipue Jerosolymæ, & nequaquam librorum, sed murorum exstructio. Ad hoc asperitas hiemis, fames intolerabilis, nobis præsertim, quibus multorum fratrum cura imposita est. Inter quas difficultates lucrativis, &, ut ita dicam, furtivis per noctem operis crescebat interpretatio, & jam in schedulis tenebatur. Quum diebus sanctæ Quadragesimæ scripta ad purum collatione tantum indigerem, gravissimo languore correptus, & mortis limen ingrediens, Domini misericordia, & tuis precibus reservatus sum, ad hoc forsitam, ut implerem præceptum tuum, & volumen disertissimum, quod Scripturarum floribus texuisti, eadem, qua a te scriptum est, gratia verterem, licet imbecillitas corporis & animi mœror ingenii quoque acumen obtuderit, & verba prono cursu labentia velut quibusdam obicibus retardarit. Irruptio Isaurorum in Phœniciam & Galilæam, & hiemis asperitas congruunt anno 405, ut cum laudatis scriptoribus existimem, ad annum 405 Epistolam hanc spectare.

[845] De libro, quocum missa est, in varias abierunt sententias. [missusque cum ea ad Theophilum est liber Paschalis Latine redditus,] Credit Tillemontius, fuisse librum Paschalem anni 405, ut insinuare videtur materia ipsa, de qua Hieronymus subjungit: Mirati sumus in Opere tuo utilitatem omnium ecclesiarum, ut discant, qui ignorant, eruditi testimoniis Scripturarum, qua debeant veneratione Sancta suscipere, & altaris Christi ministerio deservire: sacrosque calices & sancta velamina, & cætera, quæ ad cultum Dominicæ pertinent Passionis, non quasi inania & sensu carentia sanctimoniam non habere; sed ex consortio Corporis & Sanguinis Domini eadem, qua Corpus ejus & Sanguis, majestate veneranda. Vallarsius quoque fatetur, hisce verbis designatum videri alium plane librum, quam quem Facundus contra Chrysostomum a Theophilo scriptum & ab Hieronymo translatum asseruit. Nihilominus addit, se ea ratione non moveri: Nam neque, inquit, ejus anni Paschalem Hieronymus interpretatus est, neque id veterum ullus asseruit. Verum ea ratio non urget, cum veteres de translatione libri Paschalis facile potuerint tacere, prout de aliorum versione tacuerunt.

[846] Neque meliores sunt rationes, quas addit, ut evincat, [isque modestus,] librum contra Chrysostomum designari, eumque maledicum. Nam, si melius expendisset Vallarsius, quam exigua in ejusmodi assertis debeat esse auctoritas Facundi, ne juranti quidem credidisset, impiissimum & stultissimum scriptum, ex quo aliquot maledicta allegavit, Theophili scriptoris esse & interpretis Hieronymi. Librum vero, quem anno 405 interpretatus est Hieronymus, maledictis caruisse, omnino mihi persuadent verba Hieronymi, qui illum pro suo adoptat, in laudata Epistola sic pergens: Suscipe igitur librum tuum, immo meum, &, ut verius loquar, nostrum: quumque mihi faveris, tuus fautor eris. Tibi enim meum sudavit ingenium, & facundiam Græcam Latinæ linguæ volui paupertate pensare. Neque vero, ut diserti interpretes faciunt, verbum verbo reddidi; nec adnumeravi pecuniam, quam mihi per partes dederas, sed pariter appendi, ut nihil desit ex sensibus, quum aliquid desit ex verbis.

[847] [non vero liber contra Chrysostomum.] Epistolam autem tuam idcirco in Latinum verti, & huic volumini præposui, ut omnes, qui legerint, sciant, me non temeritate & jactantia, sed præceptis beatitudinis tuæ suscepisse onus ultra vires meas. Quod an consequutus sim, tuo judicio derelinquo. Certe, si imbecillitatem reprehenderis, voluntati veniam accommodabis. Hactenus Hieronymus, cujus tota Epistola insinuat librum modestum, quem de more Paschalem fuisse, innuit etiam tempus, cum dicatur interpretatio diebus sanctæ Quadragesimæ sic fuisse perfecta, ut haberetur in schedulis. Communione Sedis Apostolicæ nondum privatus erat anno 405 Theophilus, sed ea deinde ob persecutionem Chrysostomi exclusus est; & simul omni litterarum commercio cum S. Hieronymo, in cujus Operibus de Theophilo nullam postea mentionem reperio. Nolui pluribus examinare rationes Vallarsii, cum studiosus lector adire possit assignata superius Chrysostomi Acta.

[Annotata]

* ante Pharmuthi

§ XLIX. Scribit Sanctus ad Sunniam & Fretelam de quæstionibus sacræ Scripturæ, ad Lætam de institutione filiæ, ad Eustochium S. Paulæ Epitaphium: vertit scripta S. Pachomii & aliorum.

[Epistola ad Sunniam & Fretelam,] Inter eximias S. Hieronymi Epistolas merito numeratur Epistola 106 (alias 98) ad Sunniam aut Suniam & Fretelam aut Fretellam, ut horum virorum nomina diversimode scribuntur. Illi aliunde non innotuerunt, etiamsi Moraviæ eos attribuat Joannes Georgius Stredowski, qui seculo nostro sacram Moraviæ Historiam composuit, & episcopos faciat. Episcopos non fuisse, quando ad eos scribebat S. Hieronymus, ipsa Epistolæ inscriptio satis declarat, cum sic habeat: Dilectissimis fratribus Sunniæ & Fretelæ, & cæteris, qui vobiscum Domino serviunt, Hieronymus. Longe etiam dissitos fuisse in Germania, & ex gente non diu conversa, initium Epistolæ declarat. Vere in vobis, inquit Sanctus, apostolicus & propheticus sermo completus est: “In omnem terram exiit sonus eorum, & in fines orbis terræ verba eorum”. Quis hoc crederet, ut barbara Getarum lingua Hebraicam quæreret veritatem; & dormitantibus immo contendentibus Græcis, ipsa Germania Spiritus sancti eloquia scrutaretur? Ex fera item & bellicosa eos gente fuisse, colligitur ex verbis mox sequentibus: Dudum callosa tenendo capulum manus, & digiti tractandis sagittis aptiores, ad stilum calamumque mollescunt, & bellicosa pectora vertuntur in mansuetudinem Christianam.

[849] Vallarsius existimat, eos fuisse Hunnos, & de iis loqui S. Hieronymum in Epistola 107 ad Lætam num. 2, [qui ex Hunnis vel Gothis fuisse creduntur,] ubi dicit: Hunni discunt Psalterium, Scythiæ frigora fervent calore fidei. Quæstiones ex toto fere Psalterio ab iis propositæ fuerant, ut hæc conjectura ex materia Epistolæ multum probabilitatis acquirat. Hinc ulterius infert, scriptam esse hanc ante sequentem ad Lætam. Non video etiam, dictæ conjecturæ contrarium esse, quod fuerint in Germania. Nam circa finem seculi IV, sive circa tempus scriptæ hujus Epistolæ Hunni jam in parte Orientali Germaniæ magnæ sedes aliquot habuisse videntur trans Danubium. Dubitari tamen potest, quia etiam dicit: Barbara Getarum lingua Hebraicam quærit veritatem. De Getis enim in Epistola ad Lætam subjungit: Getarum rutilus & flavus exercitus ecclesiarum circumfert tentoria; & ideo forsitan contra nos æqua pugnant acie, quia pari religione confidunt. Hæc Sanctus de Gothis, quos antiqui passim Getas vocant. Fuerunt igitur ex Hunnis, vel ex Getis sive Gothis, Sunnia & Fretela; neque necesse est ad institutum nostrum eorum nationem studiosius investigare.

[850] Observaverant illi, multum diversitatis esse inter textum Græcum & Latinum Psalterii; [& multas ex Psalterio quæstiones proposuerant.] notatisque locorum diversitatibus, rogabant, quo singula modo exprimerentur Hebraice. Hinc num. 2 eis dicit Sanctus: Quæritis a me rem magni operis, & majoris invidiæ, in qua scribentis non ingenium, sed eruditio comprobetur; ut, dum ipse cupio de cæteris judicare, judicandum me omnibus præbeam: & in opere Psalterii juxta digestionem schedulæ vestræ, ubiquumque inter Latinos Græcosque contentio est, quid magis Hebræis conveniat, significem. Deinde aut de eadem re, aut de differentia, quæ erat inter editionem Vulgarem Septuaginta interpretum, aliamque in Hexaplis Origenis conservatam, quam reddiderat Latinam, ait: Super qua re & sanctus filius meus Avitus sæpe quæsierat. Et quia se occasio fratris nostri Firmi presbyteri dedit, qui mihi vestram epistolam reddidit; duobus scribens, in commune respondeo, & me magno amicitiæ libero fœnore, quod quanto magis solvimus, plus debemus. Itaque in gratiam plurium eruditam hanc prolixissimamque Epistolam de plurimis quæstionibus scripsit Hieronymus.

[851] Vallarsius credidit, se invenisse argumenta satis firma, [Illa nec anno 403 potest certo figi,] quibus hanc Epistolam referret ad annum 403. Verum illa mihi tam solida non videntur. Si verba illa ex Epistola ad Lætam, Hunni discunt Psalterium, designant Sunniam & Fretelam, ut ille existimavit, Epistola hæc potius figenda veniet circa annum 400, quam 403. Nam sequens ad Lætam certo figenda non est post annum 401, ut mox videbimus. Alterum argumentum, quod petitur ex silentio de hac Epistola in Apologiis contra Rufinum, inutile mihi videtur. Illud, inquit Vallarsius, primum in confesso est, quod probe etiam notatum est Martianæo, numquam Hieronymum luculentissimam hanc Epistolam silentio fuisse præteriturum, si illam tum temporis elucubrasset, cum adversus Rufinum pro se scriberet Apologiam. Cum enim id maxime per calumniam objiceret presbyter Aquileiensis, in sugillationem Septuaginta interpretum susceptam ab Hieronymo Instrumenti Veteris translationem, vix credi potest Hieronymus, ut adversarii calumniam retunderet, hinc inde exempla emendicare voluisse, atque hanc unam Epistolam silentio premere, qua continuo Septuaginta interpretes bene audiunt, & qua omnium luculentissimum pro se testimonium adducere potuisset. Ita ratiocinatur Vallarsius.

[852] [nec anno 405, cum careat certa temporis nota.] Verum non egebat Hieronymus illa Epistola ad defensionem suam. Ut retunderet Rufini calumniam, ipsas recitavit Præfationes, quas libris ex Hebraico translatis præfixerat, nec ulla ex aliis suis Operibus emendicavit exempla. Quare non video, cur ex illa potius Epistola, quam ex aliis suis Operibus, defendere se voluisset; imo ne inveniro quidem possum, idonea argumenta pro se ex illa Epistola haurire potuisse Hieronymum. Itaque totum hoc argumentum, quod ex Martianæo mutuavit Vallarsius, nihil prorsus evincit: neque eo juvatur opinio Martianæi, qui circa annum 405 Epistolam suspicatur scriptam, nec sententia Vallarsii, qui circa 403. Hic vero, quandoquidem credat scriptam ante Epistolam ad Lætam, ab eo abstinuisset, opinor, si epocham Epistolæ ad Lætam certius habuisset perspectam. Si enim præcessit prolixa illa ad Sunniam & Fretelam, figenda hæc est circa annum 399 aut 400. Si vero Firmus presbyter, qui in hac memoratur Epistola, idem sit cum Firmo item presbytero, quem anno 415, ut suo loco videbimus, in Occidentem misit Hieronymus, potest Epistola illa multo serius esse scripta. Adeo verum est, quod plerique crediderunt, eam certa temporis nota carere.

[853] [Scribit ad Lætam] At Epistola 107 (alias 7) ad Lætam ad certum temporis intervallum reduci potest; ut jam vidit Tillemontius art. 97, non tamen ad annum. In ea Sanctus nonnulla memorat de progressu fidei Catholicæ & de ruina idololatriæ. De hac ait num. 2: Marnas Gazæ luget inclusus, & eversionem templi jugiter pertimescit. Itaque scripta est Epistola eo tempore, quo jam clausum erat edicto Arcadii imperatoris templum Marnæ; at necdum eversum. Clausum autem est anno 398, eversum penitus anno 401. Quapropter dicta Hieronymi Epistola certo scripta est inter annos 398 & 401. De clauso primum & deinde everso Gazæ templo Marnæ idoli accurate agitur apud nos in Vita S. Porphyrii episcopi Gazensis ad XXVI Februarii. Quæ ulterius afferri possunt ex eadem Epistola, tempus propius non indicant. Verba illa: Getarum rutilus & flavus exercitus ecclesiarum circumfert tentoria, & ideo forsitan contra nos æqua pugnant acie, quia pari religione considunt. Verba hæc, inquam, prolata non sunt ob pugnam, quæ anno 403 Pollentiæ fuit inter Romanos & Gothos, ut vult Vallarsius, cum Epistola certo ante illum annum fuerit scripta; sed de bello generatim inter Gothos & Romanos, quod diu duravit, & in quo Gothi non raro vicerunt Romanos, non raro item sunt victi. Nolim igitur divinare, de quo loquatur prælio.

[854] [de educatione filiolæ, Deo promissa.] Læta mulier nobilissima, patrem habebat Albinum, non modo gentilem, sed etiam pontificem, qui adhuc vivebat; matrem vero Christianam, qualis ipsa erat, & maritum Toxotium S. Paulæ filium, ex quo unicam pepererat filiam Paulam. Rogaverat autem S. Marcella, ipsaque etiam Læta, ut Hieronymus documenta scriberet ad filiolam Paulam recte educandam. Indicatur id num. 3 his verbis: Propositum enim mihi erat, sanctæ Marcellæ & tuis precibus invitato, ad matrem, id est, ad te sermonem dirigere, & docere, quomodo instituere Paulam nostram debeas, quæ prius Christo consecrata est, quam genita; quam ante vovisti, quam utero concepisti. Tota igitur Epistola præclare docet, quo modo instituere, servare, regere & docere per se & alios debeat puellam Christo destinatam. In fine vero hortatur, ut eam mittat ad Paulam aviam & Eustochium amitam, inter virgines in monasterio erudiendam; seque præclaræ institutionis adjutorem offert his verbis: Ipse, si Paulam miseris, & magistrum me & nutricium spondeo. Gestabo humeris, balbutientia senex verba formabo, multo gloriosior mundi philosopho *, qui non regem Macedonum, Babylonio periturum veneno, sed ancillam & sponsam Christi erudiam, regnis cælestibus offerendam. Missa fuit Paula in Bethleem, sed post mortem S. Paulæ aviæ, de qua modo agemus.

[855] Postquam S. Paula sub disciplina S. Hieronymi sanctissime vixerat, [S. Paulæ, anno 404 defunctæ,] partim Romæ, partim in Bethleem, annis circiter viginti, ad meliorem vitam plena bonorum operum meritis transiit anno 404, die XXVI Januarii, quo Acta ejus in Opere nostro data sunt. Perculit ejus mors S. Hieronymum, &, ut aliquot locis declarat, studia ejus ad tempus impedivit. De ea in Epistola 99 ad Theophilum ita loquitur, excusans tarditatem translatæ ejus Epistolæ Paschalis: Unde, obsecro te, ignoscas tarditati etiam meæ: ita enim sanctæ & venerabilis Paulæ confectus sum dormitione, ut absque translatione hujus libri usque in præsentiarum nihil aliud divini operis scripserim. Perdidimus enim, ut ipse nosti, repente solatium, quod (ut conscientiæ nostræ testis est Dominus) non ad proprias ducimus necessitates, sed ad Sanctorum refrigeria, quibus illa sollicite serviebat. Similia dabo alia occasione inferius.

[856] Verumtamen prolixum S. Paulæ Epitaphium ad Eustochium eius filiam non diu post ejus obitum dictavit. [Epitaphium scribit ad Eustochium.] Epistola est 108 (alias 27) & omnium Epistolarum, opinor, prolixissima, ut Vita S. Paulæ vocari possit, & pro Vita apud nos sit edita. Volumen etiam vocat ipse Hieronymus, qui de ea lucubratione num. 32 Eustochium sic affatur: Hunc tibi librum ad duas lucubratiunculas eodem, quem tu sustines, dolore dictavi. Nam quotiescumque stilum figere volui, & Opus exarare promissum, toties obriguerunt digiti, cecidit manus, sensus elanguit. Unde & inculta oratio votum scribentis absque ulla elegantia & verborum lepore testatur. Tum defunctæ se ita commendat: Vale, o Paula, & Cultoris tui ultimam senectutem orationibus juva. Fides & opera tua Christo te sociant. Præsens facilius, quod postulas, impetrabis. Exegi monumentum ære perennius, quod nulla destruere possit vetustas. Incidi elogium sepulcro tuo, quod huic volumini subdidi, ut, quoquumque noster sermo pervenerit, te laudatam, te in Bethleem conditam, lector agnoscat. Versiculi, qui sepulcro incisi fuerunt, cum reliquis ibidem videri possunt.

[857] Eodem anno 404 transtulit S. Hieronymus Epistolam Paschalem Theophili, [Regulam S. Pachomii aliaque ejusdem] ut jam dictum. Post diuturnum deinde silentium transtulit ex Græco Regulam S. Pachomii, ut illa uteretur S. Eustochium, quæ pro defuncta matre regimen monasterii sui susceperat. Varia sunt Opuscula post Regulam ab eodem translata, quæ tamen ad instructionem monachorum similiter referuntur. Plures deinde sequuntur ejusdem Pachomii Epistolæ, & una etiam S. Theodori ejus discipuli. Edita hæc sunt in editione Veronensi tom. 2, ubi col. 53 S. Hieronymus in Translationem suam præfari incipit hoc modo; Quamvis acutus gladius & lævigatus, si diu in vagina conditus fuerit, sordescit rubigine, & splendorem pristini decoris amittit: unde & ego mœrens super dormitione sanctæ & venerabilis Paulæ, non quo contra præceptum Apostoli facerem, sed quo multorum incisa illius morte refrigeria suspirarem, accepi libros, ab homine Dei Silvano mihi directos, quos ille Alexandria missos susceperat, ut etiam injungeret transferendos. Aiebat enim, quod in Thebaidis cœnobiis, & in monasterio Metanœæ, quod de Canobo in Pœnitentiam felici nominis conversione mutatum est, habitarent plurimi Latinorum, qui ignorarent Ægyptiacum Græcumque sermonem, quo Pachomii & Theodori & Orsiesii præcepta conscripta sunt. Qui primi per Thebaidem & Ægyptum cœnobiorum fundamenta jecerunt juxta præceptum Dei, & angeli, qui ad eos ob hanc ipsam institutionem missus venerit.

[858] [documenta, ex Græco sermone in Latinum vertit,] Itaque quia diu tacueram, & dolorem meum silentio devoraveram; urgebant autem missi ad me ob hanc ipsam causam Leontius presbyter, & cæteri cum eo fratres, accito notario, ut erant de Ægyptiaca in Græcam linguam versa, nostro sermone dictavi, ut & tantis viris imperantibus, ne dicam rogantibus, obedirem, & bono, ut aiunt, auspicio longum silentium rumperem, reddens me pristinis studiis, & sanctæ feminæ refrigerans animam, quæ monasteriorum semper amore flagravit, &, quod visura erat in cælo, hic in terris meditata est. Venerabilis quoque virgo, filia ejus Eustochium, haberet, quod sororibus agendum tribueret, nostrique fratres Ægyptiorum, hoc est, Tabennensium monachorum exempla sequerentur: qui habent per singula monasteria patres, & dispensatores, & hebdomadarios, ac ministros, & singularum domorum præpositos, ita ut in una domo quadraginta plus minusve fratres habitent, qui obediant præposito. Tum pergit plura exponere de monachorum illorum instituto & modo vivendi.

[859] [& aliquot Epistolas etiam symbolicas] De Epistolis vero aliquot symbolice scriptis in fine hæc addit: Aiunt autem Thebæi, quod Pachomio Cornelioque & Syro, qui usque hodie ultra centum & decem annos vivere dicitur, angelus linguæ mysticæ scientiam dederit, ut scriberent sibi & loquerentur per Alphabetum speciale, signis quibusdam & symbolis absconditos sensus involvens: quas nos Epistolas ita, ut apud Ægyptios Græcosque leguntur, in nostram linguam vertimus, eadem, ut reperimus, elementa ponentes, & qua simplicitatem Ægyptii sermonis imitati sumus, interpretationis fides est, ne viros apostolicos & totos gratiæ spiritalis sermo rhetoricus immutaret. Cætera autem, quæ in eorum tractatibus continentur prælibare nolui, ut in suis discantur auctoribus, & de fontibus potius quam de rivulis bibant, quos sanctæ conversationis studia delectant. Ex longo Sancti post mortem S. Paulæ silentio recte colligit Vallarsius, Opuscula illa ab Hieronymo translata esse sub finem anni 404 aut sub initium 405. Laborem vero hujus translationis suscepisse Hieronymum, non modo in gratiam monachorum Latinorum, qui habitabant in Ægypto, sed etiam, ut ex iis S. Eustochium pro suis monialibus præcepta seligeret, monachique ipsius Hieronymi illa præcepta ex parte saltem observarent, jam dixi ad XXVIII Septembris in S. Eustochio § 4.

[Annotata]

* Aristotele

§ L. Amicitia S. Hieronymi & Augustini, quæ per controversiam, accedente casu infelici, in periculum adducta erat, utriusque moderatione conservata & aucta.

[Cum S. Hieronymi notitiam accepisset S. Augustinus,] Ad ea pervenimus tempora, quibus maxime viguit inter SS. Hieronymum & Augustinum controversia de Petro per Paulum reprehenso, cœpta eo modo a S. Augustino, ut per casum inexspectatum amicitia eorum, quæ non diu admodum inchoata fuerat, in maximum inimicitiarum adducta sit discrimen. Quapropter initium & finem istius controversiæ diligenter examinabo, breviterque primum observabo, qualis esset Augustinus, qualis Hieronymus, quando nata est ea controversia. Epistola S. Augustini, ex qua Hieronymi offensio ortum habuit, figitur anno 394, quando Augustinus erat presbyter, & annos ætatis numerabat circiter quadraginta, a conversione sua & suscepto baptismo annos septem aut octo. Scripserat jam S. Augustinus varia Opuscula; sed ea nec inter præcipua ejus Opera numerantur, nec visa erant ab Hieronymo. Nihil igitur anno 394 de eruditione & sanctitate Augustini novisse videtur Hieronymus, nisi quæ ex præsenti Alypio anno 393 aut 394 intellexerat. Sequentibus vero annis non multo majorem de doctrina Augustini existimationem concipere potuerat Hieronymus, cum quod pauca aut fere nulla ejus Opuscula vidisset, tum quod provocatus esset aliquot Epistolis, quæ totum Augustinum ne nunc quidem nobis exhibent.

[861] Contra Hieronymus, uti annis plusquam viginti senior erat Augustino, [adhuc presbyter primum humaniter ad eum scribit,] sic sacris studiis annos fere triginta insumpserat, multaque in sacram Scripturam, plura ad mores informandos, & contra hæreticos scripserat Opuscula, scientiam vero scripturarum hauserat summam, prout a juventute consecutus erat maximam profanarum litterarum peritiam, linguarumque diversarum notitiam, ut nullum sit dubium, quin eo tempore Hieronymus non solum ætate, sed etiam eruditione & fama, major esset Augustino. Innotuit autem Augustinus Hieronymo per Alypium, qui anno 393 aut sequentis initio in Palæstina fuit, Hieronymus Augustino partim per scripta sua, partim per Alypium memoratum. Eo in Africam reverso, Augustinus anno 394 primam ad Hieronymum scripsit Epistolam, inter Hieronymianas 56 (alias 86) quam sic orditur: Numquam æque quisquam tam facile cuilibet innotuit, quam mihi tuorum in Domino studiorum quieta lætitia, & vere exercitatio liberalis. Quamquam ergo percupiam omnino te nosse, tamen exiguum quiddam tui minus habeo, præsentiam videlicet corporis: quam ipsam etiam, posteaquam te beatissimus nunc episcopus, tunc vero jam episcopatu dignus, frater Alypius vidit, remeansque a me visus est, negare non possum, magna ex parte mihi esse relatu ejus impressam. Et ante reditum, quum te ille ibi videbat, & ego videbam, sed oculis ejus…

[862] [petens, ut verteret scriptores Græcos,] Quia ergo me primitus communione spiritus, quo in unum nectimur: deinde illius ex ore jam diligis, nequaquam impudenter, quasi aliquis ignotus, commendo germanitati tuæ fratrem Profuturum, quem nostris conatibus, deinde adjutorio tuo vere profuturum speramus, nisi forte quod talis est, ut ipse tibi per eum fiam commendatior, quam ille per me. Mox num. 2 sic habet: Petimus ergo & nobiscum petit omnis Africanarum ecclesiarum studiosa societas, ut in interpretandis eorum libris, qui Græce Scripturas nostras quam optime tractaverunt, curam atque operam impendere ne graveris. Potes enim efficere, ut nos quoque habeamus illos tales viros, & unum potissimum, quem tu libentius in tuis litteris sonas. De Origene haud dubie loquitur. At Hieronymus eo tempore magis cognoscere cœperat errores Origenis; eaque de causa id facere noluit Sanctus, qui utilioribus etiam erat occupatus. Illa tamen petitio Virum sanctum offendere non poterat.

[863] [sed improbans interpretationem Scripturæ ex Hebraico,] Verum quæ sequuntur in Epistola Augustini, nata erant animum Hieronymi pungere. Nam primo num. 2 aliqua disserit Augustinus, ut dissuadeat Hieronymo interpretationem sacræ Scripturæ ex Hebraico, interque alias rationes hanc affert: Si enim obscura sunt, te quoque in illis falli potuisse, creditur; si autem manifesta, illos (priores interpretes) in eis falli potuisse, non creditur. Nequit dubitari, quin optima intentione Augustinus illum Hieronymo laborem voluerit dissuadere. At Hieronymus, qui ingentem operis sui utilitatem probe habebat perspectam, primo intuitu intelligebat, infirmas esse Augustini rationes in contrarium; ideoque merito cogitare poterat, non ea ætate aut eruditione esse Augustinum, ut consilium ejus contra scientiam propriam esset sequendum. Cum vero & alii plures eidem Translationi adversarentur, videbat æmulorum suorum ratiunculas plus valere apud Augustinum, quam sua diu meditata, & ex diuturno sacrarum Scripturarum studio profecta consilia. Itaque ejusmodi consilium, sub initium amicitiæ datum, quando alter alterum non penitus noverat, natum erat sinistras suspiciones Hieronymo ingerere.

[864] [& impugnans opinionem ejus de Petro reprehenso.] At virum eruditissimum multo magis pungere debebant, quæ disseruit in eadem Epistola Augustinus num. 3 & 4 contra Hieronymi asserta in Commentariis Epistolæ ad Galatas de reprehenso S. Petro. Locum Pauli Gal. 2 ℣ XI, Cum autem venisset Cephas Antiochiam, in faciem ei restiti, quia reprehensibilis (Græ reprehensus) erat: sic exposuit Hieronymus, ut crederet, simulatam potius, quam veram, fuisse Pauli reprehensionem, quemadmodum & alii locum explanarunt, ac nominatim Chrysostomus. S. Augustinus dictæ expositioni vehementer se opposuit in libro de Mendacio, ex quo locus apud nos recitatus est ad XXVIII Augusti in S. Augustino num. 284, ubi similiter data sunt Hieronymi verba, quæ Augustino displicuerunt. Contendebat Augustinus, ex Hieronymi & aliorum opinione sequi, ut mentitus fuerit S. Paulus. Hinc in laudata Epistola ad Hieronymum ita loquitur: Ibi patrocinium mendacii susceptum esse vel abs te tali viro, vel a quopiam, si alius illa scripsit, fateor, non mediocriter doleo, donec refellantur (si forte refelli possunt) ea, quæ me movent. Mihi enim videtur exitiosissime credi, aliquod in sanctis libris haberi mendacium &c. Hæc pluribus amplificat, acsi revera credidisset, Hieronymum mendacii patronum esse, & in sacris etiam Litteris mendacium admittere. In fine significat, aliqua se scripta sua mittere ad Hieronymum, quem humaniter rogat, ut illorum censorem agere velit. Ea enim erat intentio S. Augustini, ut invicem sincere indicarent, quid in alterius videretur scriptis corrigendum; ideoque ipse id facere in scriptis Hieronymi cœperat.

[865] Epistola illa S. Augustini non fuit perlata ad S. Hieronymum, [Cum illa Epistola non esset missa, aliam scribit Augustinus,] nisi post annos aliquot. Interim S. Augustinus alia occasione salutavit S. Hieronymum; hic vero brevem ad Augustinum scripsit Epistolam, quæ excidit. Hac accepta, Augustinus jam episcopus anno 397 ad Hieronymum dedit prolixam Epistolam inter Hieronymianas 67 (alias 87,) cujus hoc est initium: Habeo gratiam, quod pro subscripta salutatione plenam mihi Epistolam reddidisti, sed breviorem multo, quam ex te vellem suscipere, tali Viro, a quo, tempora quantalibet occupet, nullus sermo prolixus est… Quare aggredere, quæso, istam nobiscum litterariam collocutionem, ne multum ad nos disjungendos liceat absentiæ corporali; quamquam simus in Domino spiritus unitate conjuncti, etiamsi ab stilo quiescamus atque taceamus. Et libri quidem, quos de horreo Dominico elaborasti, pene totum nobis te exhibent. Si enim propterea te non novimus, quia faciem corporis tui non vidimus, hoc modo nec ipse te nosti: nam tu quoque non vides eam. Si autem tibi non ob aliud notus es, nisi quia nosti animum tuum; & nos eum non mediocriter novimus in litteris tuis, in quibus benedicimus Domino, quod tibi & nobis, omnibusque fratribus, qui tua legunt, te talem dedit. Hisce sane aliisque in eadem Epistola ostendit Augustinus, quanti faceret Hieronymum. Quid ibidem interrogaret circa librum de Viris illustribus, quidque in illo desideraret, jam suo loco dictum est.

[866] At cum nosset Augustinus, priorem suam Epistolam non pervenisse ad Hieronymum, [in eaque Hieronymum ad palinodiam hortatur:] in hac rursum prolixe disserit contra ejus opinionem de Petro simulate tantum reprehenso. Inter disputandum num. 3 hæc inserit ad Hieronymi commendationem: Nequaquam vero mihi arrogaverim, ut ingenium tuum, divino dono aureum, meis obolis ditare contendam: non est quisquam te magis idoneus, qui Opus illud emendet. Ad palinodiam hic tacite, sed aperte num. 7 invitat, hæc scribens: Quare arripe, obsecro te, ingenuam & vere Christianam cum caritate severitatem ad illud Opus corrigendum atque emendandum, & παλινωδίαν, ut dicitur, cane. Incomparabiliter enim pulcrior est veritas Christianorum, quam Helena Græcorum. Pro ista enim fortius nostri martyres adversus hanc Sodomam, quam pro illa illi heroës adversus Troiam, dimicaverunt. Neque hoc ideo dico, ut oculos cordis recipias, quos absit ut amiseris, sed ut advertas, quos quum habeas sanos & vigiles, nescio qua dissimulatione avertisti, ut non intenderes, quæ consequantur adversa, si semel creditum fuerit, posse honeste atque pie scriptorem divinorum librorum in aliqua sui Operis parte mentiri. Hic locus præcipue punxit Hieronymum, qui longissime aberat ab impia illa opinione, qua divinis libris mendacium tribuitur, aut etiam a mendacio defendendo. Credidit autem, comparari se cum Stesichoro, qui secundum fabulas visum amisit, quod scripsisset contra Helenam, cantataque palinodia eumdem recepit.

[867] Subjungit ibi S. Augustinus de priori sua Epistola: [hæc Epistola non ad Hieronymum, sed ad alios, fuit portata:] Scripseram jam hinc ad te aliquando Epistolam, quæ non perlata est, quia nec is perrexit, cui perferendam tradideram. Ex qua illud mihi suggestum est, quum ista dictarem, quod in hac quoque prætermittere non debui, ut, si alia est sententia tua; eademque est melior, timori meo libenter ignoscas. Si enim aliter sentis, verumque tu sentis (nam nisi verum sit, melius esse non potest) ut non dicam nulla, certe non magna culpa, meus error veritati favet, si recte in quoquam veritas potest favere mendacio. Hactenus Augustinus. Epistolam accepit Hieronymus, non per eum, cui data erat ad Sanctum perferenda; sed post annos aliquot, quando illa a multis visa erat & lecta, per Sisinnium diaconum.

[868] [interim illius ignarus Hieronymus, amice scribit Augustino.] Interea ad Augustinum circa annum 397 dedisse videtur Epistolam 103 (alias 98,) quæ perbrevis est & amica. Illa sic incipit: Anno præterito per fratrem nostrum Asterium hypodiaconum dignationi tuæ epistolam miseram, promptum reddens salutationis officium: quam tibi arbitror redditam. Nunc quoque per sanctum fratrem meum Præsidium diaconum obsecro primum, ut memineris mei: deinde ut bajulum litterarum habeas commendatum &c. Ex Asterio hic memorato, qui aliam Hieronymi Epistolam tulit anno 402, existimat Vallarsius, hanc Epistolam spectare ad annum 403. At magis credo cum Tillemontio Nota 72, de Epistola anni 402 in hac non loqui Hieronymum, sed potius de illa, quam perditam supra dixi, quia nihil videtur scivisse de Epistola Augustini, qua impugnabatur. Quidquid sit, affligebatur Hieronymus, quando perbrevem hanc scripsit, cum ita habeat: Nos in monasterio constituti variis hinc inde fluctibus quatimur, & peregrinationis molestias sustinemus. Congruunt hæc anno 397 & 398, quibus Joannes Hierosolymitanus varias monasterio S. Hieronymi intulit molestias.

[869] [Cum vero responsum post aliquot annos peteret Augustinus,] Anno 402, antequam ullum ad objectionem suam acceperat responsum, Augustinus ad Hieronymum scripsit Epistolam 101 (alias 90) cujus hoc est initium: Audivi pervenisse in manus tuas litteras meas, sed quod adhuc rescripta non merui, nequaquam imputaverim dilectioni tuæ. Aliquid procul dubio impedimenti fuit. Unde agnosco, Dominum a me potius deprecandum, ut tuæ voluntati det facultatem mittendi, quod rescripseris, nam rescribendi jam dedit, quia, quum volueris, facillime poteris. Deinde negat, librum a se scriptum contra Hieronymum, ut eidem relatum audiverat, Romamque missum. Hoc falsum esse noveris, inquit: Deum nostrum testor, hoc me non fecisse, sed si forte aliqua in aliquibus scriptis meis reperiuntur, in quibus aliter aliquid, quam tu, sensisse reperiar, non contra te dictum, sed quod mihi videbatur, a me scriptum esse, puto te debere cognoscere; aut, si cognosci non potest, credere. Ita sane hoc dixerim, ut ego non tantum paratissimus sim, si quid te in meis scriptis moverit, fraterne accipere, quid contra sentias, aut de correctione mea, aut de ipsa tua benevolentia gavisurus; verum etiam hoc a te postulem & flagitem. Erat omnino hæc intentio Augustini; sed illius consilii difficultates statim expertus est Hieronymus, nec umquam impelli potuit, ut id faceret.

[870] Ad hanc Epistolam continuo respondit Hieronymus; sed ea libertate in improbandis aliquot S. Augustini aculeis, qua prior usus erat Augustinus in oppugnanda ejus sententia, [& Epistolam non ab ipso, sed ejus exemplar aliunde accepisset Hieronymus,] & palinodia exigenda. Epistola est 102 (alias 91) qua Augustinum a censurandi licentia deterrere voluit Hieronymus, & ad mutuum amorem ultro currentem invitavit. In ipso profectionis articulo, sancti filii nostri Asterii hypodiaconi, necessarii mei, beatitudinis tuæ litteræ ad me pervenerunt, quibus satisfacis, te contra parvitatem meam librum Romam non misisse. Hoc nec ego factum audieram, sed Epistolæ cujusdam, quasi ad me scriptæ, per fratrem nostrum Sisinnium diaconum huc exemplaria pervenerunt: in qua hortaris me, ut παλινωδίαν super quodam Apostoli capitulo canam, & imiter Stesichorum inter vituperationem & laudes Helenæ fluctuantem, ut, qui detrahendo oculos perdiderat, laudando receperit. Ego simpliciter fateor dignationi tuæ, licet stilus & ἐπιχειρήματα tua mihi viderentur; tamen non temere exemplaribus litterarum credendum putavi, ne forte, me respondente, læsus juste expostulares, quod probare ante debuissem, tuum esse sermonem, & sic rescribere. Accessit ad moram sanctæ & venerabilis Paulæ longa infirmitas. Dum enim languenti multo tempore assideremus, pene Epistolæ tuæ, vel ejus, qui sub tuo nomine scripserat, obliti sumus, memores illius versiculi: “Musica in luctu, importuna narratio”. Itaque, si tua est Epistola, aperte scribe, vel mitte exemplaria veriora, ut absque ullo rancore stomachi in Scripturarum disputatione versemur, & vel nostrum emendemus errorem, vel alium frustra reprehendisse doceamus.

[871] Absit autem a me, ut quidquam de libris tuæ beatitudinis attingere audeam. [petit, an illa ejus sit Epistola, aliqua libere reprehendens.] Sufficit enim mihi probare mea, & aliena non carpere. Cæterum optime novit prudentia tua, unumquemque in suo sensu abundare, & puerilis esse jactantiæ, quod olim adolescentuli facere consueverant; accusando illustres viros suo nomini famam quærere. Nec tam stultus sum, ut diversitate explanationum tuarum me lædi putem: quia nec tu læderis, si nos contraria senserimus. Sed illa est vera inter amicos reprehensio, si nostram peram non videntes, aliorum juxta Persium manticam consideremus. Superest, ut diligas diligentem te, & in Scripturarum campo juvenis senem non provoces. Nos nostra habuimus tempora, & cucurrimus, quantum potuimus. Nunc, te currente & longa spatia transmeante, nobis debetur otium: simulque (ut cum honore tuo & venia dixerim) ne solus mihi de poëtis aliquid proposuisse videaris, memento Daretis & Entelli, & vulgaris proverbii; quod bos lassus fortius figat pedem. Tristes hæc dictavimus: utinam mereremur complexus tuos; & collatione mutua vel doceremus aliqua, vel disceremus. Post aliqua de libris Rufini, ante jam data, Epistolam ita concludit: Memento mei, sancte & venerabilis papa. Vide, quantum te diligam, ut ne provocatus quidem voluerim respondere: nec credam tuum esse, quod in altero forte reprehenderem. Frater communis (Paulinianus, quem etiam salutaverat Augustinus) suppliciter te salutat. Tota Epistola eo tendit, ne cogatur cum Augustino in certamen descendere.

[872] Si novisset citius S. Augustinus, quantum ab illo certamine abhorreret Hieronymus, [Petente iterum responsum Augustino, Hieronymus] forte minus institisset ad extorquendum responsum. Verum ante acceptas hasce litteras, per alias rursus responsum petiit, sed illæ exciderunt. Interim magis intellexit Hieronymus, quibus in locis visa fuisset Epistola Augustini, ad quam responsum petebatur. Cum igitur ægre ferret, ejusmodi Epistolam adeo vulgatam fuisse, & ad se casu solum fortuito perlatam, omniaque viderentur insinuare, provocari se ab Augustino ad certamen, a quo abhorrebat, gravius expostulavit, salva tamen amicitia, per Epistolam 105 (alias 92,) quam quasi ultimam adhibuit machinam, ne contra Augustinum scribere cogeretur. Fere totam subjicio: Crebras ad me Epistolas dirigis, & sæpe compellas, ut respondeam cuidam Epistolæ tuæ, cujus ad me, ut ante jam scripsi, per fratrem Sisinnium diaconum exemplaria pervenerunt absque subscriptione tua: & quam primum per fratrem Profuturum, secundo per quemdam alium te misisse significas; & interim Profuturum retractum de itinere, & episcopum constitutum, veloci morte subtractum: illum, cujus nomen retices, maris timuisse discrimina, & navigationis mutasse consilium. De duabus Epistolis locutus erat Augustinus, quarum prima Profuturo quidem fuerat commissa, sed Augustino reddita: secunda Paulo commissa, quæ pervenit in Italiam, multisque locis prius lecta, tandem per Sisinnium ad Hieronymum delata est.

[873] [amice & libere expostulat de Epistola per Italiam sparsa,] De hac autem subjungit: Quæ quum ita sint, satis mirari nequeo, quomodo ipsa Epistola & Romæ & in Italia haberi a plerisque dicatur, & ad me solum non pervenerit, cui soli missa est; præsertim quum idem frater Sisinnius inter cæteros tractatus tuos dixerit eam se non in Africa, non apud te, sed in insula Adriæ, ante hoc ferme quinquennium (id est, anno 398 aut 399) reperisse. Hæc sane suspicionibus locum præbere poterant, nec etiamnum novimus, cujus infortunio aut perfidia istud contigerit. Novimus tamen, culpa caruisse S. Augustinum; sed id ipsum certo nosse non poterat Hieronymus, qui singularem sancti Antistitis sinceritatem necdum poterat habere perspectam. Quare factum tam singulare certo rupisset amicitiam viri minus moderati & constantis, quam erat Hieronymus, qui subjungit: De amicitia omnis tollenda suspicio est, & sic cum amico, quasi cum altero se est loquendum. Nonnulli familiares mei & vasa Christi, quorum Jerosolymis & in sanctis locis permagna copia est, suggerebant, non simplici animo a te factum, sed laudem atque rumusculos & gloriolam populi requirente, ut de nobis cresceres; ut multi cognoscerent, te provocare, me timere; te scribere ut doctum, me tacere ut imperitum; & tandem reperisse, qui garrulitati meæ silentium modumque imponeret. Ego autem, ut simpliciter fatear dignationi tuæ, primum idcirco respondere nolui, quia tuam liquido Epistolam non credebam, nec (ut vulgi de quibusdam proverbium est) litum melle gladium. Deinde illud cavebam, ne episcopo communionis meæ viderer procaciter respondere, & aliqua in reprehendentis Epistola reprehendere, præsertim quum quædam in illa hæretica judicarem. Ad extremum, ne tu jure expostulares, nimirum si non fuisset Augustini Epistola, ut subdit.

[874] [deterretque Augustinum a contentione,] Pergit continuo deterrere Augustinum a disceptatione, quam fugiebat: Igitur, ut ante jam scripsi, aut mitte eamdem Epistolam, tua subscriptam manu, aut Senem latitantem in cellula lacessere desine. Sin autem tuam vis vel exercere vel ostentare doctrinam, quære juvenes & disertos & nobiles, quorum Romæ dicuntur esse quamplurimi, qui possint & audeant tecum congredi, & in disputatione sanctarum Scripturarum jugum cum episcopo ducere. Ego quondam miles, nunc veteranus, & tuas & aliorum debeo laudare victorias, non ipse rursus effœto corpore dimicare, ne, si me frequenter ad rescribendum impuleris, illius recorder historiæ, quod Hannibalem juveniliter exsultantem Q. Maximus patientia sua fregerit.

Omnia fert ætas, animum quoque: sæpe ego longos
Cantando puerum memini me ducere soles.
Nunc oblita mihi tot carmina: vox quoque Mœrim
Jam fugit.

Et, ut magis de Scripturis sanctis loquar, Berzellai ille Galaadites regis David beneficia, omnesque delicias juveni delegans filio, ostendit senectutem hæc nec appetere debere, nec oblata suscipere. Omnia hæc sunt detrectantis certamen, & deterrentis Augustinum, ne urgere pergat.

[875] Tum pergit ad Epistolam, ex qua Romæ orta erat fama de scripto contra Hieronymum libro. [aculeos ejus candide improbans,] Quod autem juras, te adversum me librum nec scripsisse, nec Romam misisse, quem non scripseris; sed si forte aliqua in tuis litteris reperiantur, quæ a meo sensu discrepent, non me a te læsum; sed a te scriptum, quod tibi rectum videbatur: quæso, ut me patienter audias. Non scripsisti librum, & quomodo mihi reprehensionis a te meæ per alios scripta delata sunt? Cur habet Italia, quod tu non scripsisti? Qua ratione poscis, ut rescribam ad ea, quæ scripsisse te denegas? Non tam hebes sum, ut, si diversa senseris, me a te læsum putem. Sed si mea cominus dicta reprehendas, & rationem scriptorum expetas, & quæ scripserim, emendare compellas, & ad παλινωδίαν provoces, & oculos mihi reddas, in hoc læditur amicitia, in hoc necessitudinis jura violantur. Ne videamur certare pueriliter, & fautoribus invicem vel detractoribus nostris tribuere materiam contendendi. Hæc scribo, quia te pure & Christiane diligere cupio, nec quidquam in mea mente retinere, quod distet a labiis. Non enim convenit, ut ab adolescentia usque ad hanc ætatem in monasteriolo cum sanctis fratribus labore desudans, aliquid contra episcopum communionis meæ scribere audeam; & eum episcopum, quem ante cœpi amare, quam nosse, qui me prior ad amicitias provocavit, quem post me orientem in Scripturarum divinarum eruditione lætatus sum. Igitur aut tuum negato librum, si forte non tuus est, & desine flagitare rescriptum ad ea, quæ non scripsisti: aut, si tuus est, ingenue confitere; ut, si in defensionem meam aliqua scripsero, in te culpa sit, qui provocasti; non in me, qui respondere compulsus sum. Eodem hæc tendunt, quo præcedentia, nimirum ut Augustinus desinat ad objectiones suas responsum exigere.

[876] Cum autem ex prima Augustini impugnatione merito timere posset, [certamenque cum eo, & examen scriptorum ejus detrectans,] ne contentiones orirentur, si quid in scriptis Augustini improbare vellet, præsertim cum eximiam Augustini humilitatem caritatemque minus etiam tum nosse posset, ac forsan vereretur, ne alterum inveniret Rufinum; ad oblatam eorumdem censuram ita respondet: Addis præterea, te paratum esse, ut, si quid me in tuis scriptis moverit, & corrigere voluero, fraterne accipias, & non solum mea in te benevolentia gavisurum: sed, ut hoc ipsum faciam, deprecaris. Rursum dico, quod sentio: provocas senem, tacentem stimulas; videris jactare doctrinam. Non est autem ætatis meæ putari malevolum erga eum, cui magis favorem debeo. Et, si in Euangeliis ac Prophetis perversi homines inveniunt, quod nitantur reprehendere, miraris, si in tuis libris, & maxime in Scripturarum expositione, quæ vel obscurissimæ sunt, quædam a recta linea discrepare videantur? Et hoc dico, non quod in Operibus tuis quædam reprehendenda jam censeam: neque enim lectioni eorum umquam operam dedi, nec horum exemplariorum apud nos copia est, præter Soliloquiorum tuorum libros, & quosdam Commentarios in Psalmos, quos si vellem discutere, non dicam a me, qui nihil sum, sed a veterum Græcorum docerem interpretationibus discrepare. Vale, mi amice carissime, ætate fili, dignitate parens, & hoc a me rogatus observa, ut, quidquid mihi scripseris, ad me primum facias pervenire. Ita Hieronymus, omni modo Augustinum abducere studens ab exigendo responso: nam eo unice diriguntur, si qua acriora videantur in hac Epistola.

[877] [ne cum episcopo Catholico contendere cogeretur.] Diversæ admodum hac in parte erant Augustini & Hieronymi sententiæ. Voluisset Augustinus libere Hieronymum corrigere, eademque libertate ab eo corrigi. At noverat Hieronymus, ejusmodi libertate passim multas oriri contentiones, occasionesque scandalorum generari, tempus, quod utilioribus impendi potest, sic minus saltem utiliter, ac subinde perniciose consumi. Itaque non dubito S. Hieronymi sententiæ subscribere, qui per sex aut septem annos certavit, ne serium certamen suscipere cogeretur, aut se defendere contra oppugnantem Augustinum, primum unice silendo, deinde incommoda istius disputationis explicando, ac demum partim amicis monitis, partim candidis reprehensionibus deterrendo, sic tamen, ut vel in ipsis verborum aculeis paternam benevolentiam erga juniorem, magnamque in eruditum episcopum observantiam exhibeat. Augustinus ipse, opinor, non ursisset Hieronymum ad respondendum, si res integra fuisset, postquam hanc & priorem Hieronymi Epistolam acceperat. Certe utcumque litteris illis perculsus est, maxime posterioribus, ut dicam inferius: viditque in Epistola 110 inter Hieronymianas num. 9, magis expedire, ut consulatur caritati, quam scientiæ cum caritatis periculo.

[878] [Cum vero Augustinus, necdum visis Hieronymi litteris & suas] Verum ante perlatas Hieronymi litteras, jam dederat S. Augustinus Epistolam 104 (alias 88,) qua iterum urgebat Hieronymum ad respondendum, & simul tres præcedentes suas Epistolas mittebat, ut responsum securius impetraret. Ex initio Epistolæ liquet, quantopere istud responsum desideraret. Ex quo cœpi ad te scribere, inquit, ac tua scripta desiderare, numquam mihi melior occurrit occasio, quam ut per Dei servum & ministrum fidelissimum, mihique carissimum, mea tibi afferretur Epistola, qualis est filius noster Cyprianus diaconus. Per hunc certe ita spero litteras tuas, ut certius in hoc rerum genere quidquam sperare non possim. Nam nec studium in petendis rescriptis memorato filio nostro deerit, nec gratia in promerendis, nec diligentia in custodiendis, nec alacritas in perferendis, nec fides in reddendis. Tantum, si aliquo modo merear, adjuvet Dominus, & adsit cordi tuo, & desiderio meo, ut fraternam voluntatem nulla major voluntas impediat. Quia ergo duas jam Epistolas misi, nullam autem tuam postea recepi, easdem ipsas rursum mittere volui, credens eas non pervenisse. Quæ etsi pervenerunt, ac fortasse tuæ potius ad me minime pervenire potuerunt, ea ipsa scripta, quæ jam misisti, iterum mitte, si forte reservata sunt. Sin minus, rursus dicta, quod legam, dum tamen his respondere ne graveris, quod jam diu est ut exspecto. Addit, se etiam mittere primas litteras, quas presbyter scripserat ad impugnandam Hieronymi sententiam de Petro reprehenso.

[879] Itaque quatuor simul Augustini Epistolas ad Hieronymum ferebat Cyprianus, [præcedentes mitteret, & responsum rursum peteret,] quibus ad objectiones prorsus cogebatur respondere. Primam ex his numquam viderat Hieronymus, quia scripta quidem fuerat, ut dictum est num. 861, sed non missa. Secundam habuerat ab aliquot annis, sed eam Augustini esse certo credere noluerat, quod subscripta non esset ab ipso, utpote quæ in Italiam delata fuerat, & cujus tantum habebat exemplar. Hæ duæ acriter impugnabant Hieronymi sententiam. Tertia tantum erat scripta ad responsum obtinendum, & ad hanc responderat, uti & ad aliam, quæ perdita est, per duas Epistolas mox recitatas. Quarta iterum exigebat responsum, ac præterea disserebat contra Translationem sacræ Scripturæ ex Hebraico, uti & prima. At de his suo loco actum est. Id unum observo, laborem illum utilissimum tunc Augustino displicuisse, sed mire postmodum placuisse.

[880] Circa annum 405 illæ ad Hieronymum pervenerunt, [Hieronymus tandem per Epistolam longam] & hic non diu post respondit. Certo post medium anni 404 conscripta est Hieronymi Epistola 112 (alias 89) qua ad tres S. Augustini Epistolas respondit: nam inter scriptores, quos pro sua opinione allegat, num. 6 Chrysostomum, circa medium anni 404 abductum in exsilium, ita laudat: Quid dicam de Joanne, qui dudum in pontificali gradu Constantinopolitanam rexit ecclesiam, & proprie super hoc capitulo latissimum exaravit librum, in quo Origenis & veterum sententiam est secutus. Ita de eo loqui Hieronymus poterat post medium anni 404, & anno 405, aut etiam serius. At nulla est ratio Epistolam figendi post annum alterutrum. Videamus nunc, quo se modo gesserit Hieronymus in disputatione contra Augustinum, quam nec dissimulando silendoque per annos aliquot ad Epistolam contra se sparsam per Italiam, nec in duabus Epistolis certamen satis aperte detrectando, nec ullis rationibus, quas in illis Epistolis protulerat, potuerat evitare; quod S. Augustinus perrexisset semper eum urgere ad respondendum, suasque Epistolas iterum misisset, priusquam litteras Hieronymi, certamen detrectantis, acceperat.

[881] Fortasse nesciebat Augustinus, Epistolam suam non fuisse perlatam ad Hieronymum, [ad tres Epistolas, quibus impugnabatur, sic respondit,] sed vulgatam in Italia. At certe ignorabat Hieronymus, an factum istud, de se insolens, sine Augustini culpa contigisset. Quare mirandum non esset, si acrius respondisset Hieronymus, invitus ad pugnam progressus, & quasi obtorto collo in arenam protractus. Epistolam suam sic orditur: Tres simul Epistolas, immo libellos breves per diaconum Cyprianum tuæ dignationis accepi, diversas, ut tu nominas, quæstiones, ut ego sentio, reprehensiones Opusculorum meorum continentes. Ad quas si respondere voluero, libri magnitudine opus erit. Tamen conabor, quantum facere possum, modum non egredi longioris Epistolæ, & festinanti fratri moram non facere: qui ante triduum quam profecturus erat, a me Epistolas flagitavit, ut pene in procinctu hæc, qualiacumque sunt, effutire compellerer; & tumultuario respondere sermone &c. Tantum tres memorat Epistolas, quia unam ex quatuor ante habuerat, & ad eam responderat.

[882] [ut amicitia studuerit consulere.] Et mox num. 2 ait, Nostra armatura Christus est, & apostoli Pauli institutio. Tum vertens se ad Augustinum, quam bene de ipso sentiat, his verbis declarat: Te quoque hoc ipsum orare non dubito, ut inter nos contendentes veritas superet. Non enim tuam quæris gloriam, sed Christi. Quumque tu viceris, & ego vincam, si meum errorem intellexero: & e contrario, me vincente, tu superas, quia non filii parentibus, sed parentes filiis thesaurizant. Et in Paralipomenon libro legimus, quod filii Israël ad pugnandum processerint mente pacifica, inter ipsos quoque gladios & effusiones sanguinis & cadavera prostratorum non suam, sed pacis victoriam cogitantes. Respondeamus igitur ad omnia, ac multiplices quæstiones, si Christus jusserit, brevi sermone solvamus. Prætermitto salutationis officia, quibus meum demulces caput: taceo de blanditiis, quibus reprehensionem mei niteris consolari. Ad ipsas causas veniam. Post hæc, quæ sane benignissima sunt ac piissima, respondet ad ea, quæ interrogaverat Augustinus super libro de Viris illustribus.

[883] [objectiones ejus modeste refutare,] Deinde num. 4 procedit ad controversiam de Petro reprehenso, referensque compendiose verba Augustini, quid sibi in iis præcipue displiceret, innuit hoc modo: Et asseris, … me non debere docere mendacium, sed universa, quæ scripta sunt, ita sonare, ut scripta sunt. Tum pergit ad sententiam sitam defendendam, primum auctoritate veterum, tum rationibus theologicis, objectionemque de patrocinio mendacii modestissime num. XI diluit his verbis: Ego, immo alii ante me exposuerunt causam, quam putaverant, non officiosum mendacium defendentes, sicut tu scribis, sed ostendentes honestam dispensationem &c. Deinde pergit ad impugnanda vicissim aliqua S. Augustini asserta, de quibus ait: Hoc si verum est, in Cerinthi & Ebionis hæresim delabimur &c., sed eam consecutionem solum ex assertis Augustini prolixa disputatione eruere nititur. Subjungit vero num. 18: Quæso igitur te, & iterum atque iterum obsecto, ut ignoscas disputatiunculæ meæ: & quod modum meum egressus sum, tibi imputes, qui coëgisti, ut rescriberem, & mihi cum Stesichoro oculos abstulisti. Neque me putes magistrum esse mendacii, qui sequor Christum dicentem: “Ego sum via, veritas & vita”. Nec potest fieri, ut veritatis cultor mendacio colla submittam.

[884] [eumque deinde a simili pugna deterrere.] Neque mihi imperitorum plebeculam concites, qui te venerantur ut episcopum, & in ecclesia declamantem sacerdotii honore suspiciunt: me autem ætatis ultimæ & pene decrepitum ac monasterii & ruris secreta sectantem parvipendunt. Et quæras tibi, quos doceas, sive reprehendas. Ad nos enim, tantis maris atque terrarum spatiis a te divisos, vix vocis tuæ sonus pervenit. Et, si forsitan litteras scripseris, ante eas Italia ac Roma suscipient, quam ad me, cui mittendæ sunt, deferantur. Post hæc num. 19 respondet Hieronymus ad ea, quæ disseruerat Augustinus contra consilium ipsius de Transferendo Veteri Testamento Hebraico, totamque Epistolam claudit his verbis: Peto in fine Epistolæ, ut quiescentem Senem olimque veteranum militare non cogas, & rursum de vita periclitari. Tu, qui juvenis es & in pontificali culmine constitutus, doceto populos & novis Africæ frugibus Romana tecta locupletato. Mihi sufficit cum auditore & lectore pauperculo in angulo monasterii susurrare. Ita semel ad objectiones Augustini modestissime, certe pro rerum personarumque adjunctis, respondit Hieronymus, nec ullis deinde machinis aut ad ulterius responsum, aut ad propositas ab Augustino quæstiones examinandum, induci potuit.

[885] Interim S. Augustinus, accepta Hieronymi Epistola 102, [Augustinus studet Hieronymum alia Epistola placare:] in qua aliquid offensionis adverterat, & ex qua didicerat, Epistolam suam oppugnantem aliunde ad Hieronymum pervenisse, multum curæ adhibuit ad eumdem placandum per Epistolam 110 inter Hieronymianas, olim 93, quæ eodem fere tempore, quo postrema Hieronymi data fuit, videtur conscripta. Multum sane illa commendat caritatem humilitatemque S. Augustini, ad cujus Vitam plura de illa sunt dicta. Paucis hic solum observo, Augustinum se offerre & subjicere correctioni Hieronymi, imo illam multis verbis flagitare. Fatetur quoque, suas fuisse litteras, quas improbabat Hieronymus, subditque: Cur itaque conor contra fluminis tractum, ac non potius veniam peto? Obsecro ergo te per mansuetudinem Christi, ut, si te læsi, dimittas mihi, nec me vicissim lædendo, malum pro malo reddas. Lædes autem me, si mihi tacueris errorem meum, quem forte inveneris in scriptis vel in dictis meis. Ita per totam Epistolam pergit mutuam censuram desiderare Augustinus. At ejusmodi licentiæ incommoda timebat Hieronymus, nec illam sumere umquam deinde voluit. Dictam Epistolam S. Augustinus videtur misisse ad Præsidium, ut ab eo videretur, & sic mitteretur ad Hieronymum. Hoc colligitur ex Epistola Augustini ad Præsidium inter Hieronymianas III (alias 95,) nisi forte prolixior, de qua mox, ad Præsidium missa fuerit.

[886] At nec opera Præsidii egebat S. Augustinus, ut amicum haberet Hieronymum, [ille vero amicissime ad Augustinum scribit, nolens disputare.] nec sexcentorum amicorum patrocinio impetrasset, opinor, ut censorem haberet scriptorum suorum; quod diu frustra desideravit. Sinceram Hieronymi voluntatem abunde testatur Epistola 115 (alias 96,) quæ data videtur non diu post prædictam Augustini, forsan anno 405, & cujus præcipuam partem subjungo: Quum a sancto fratre nostro Firmo sollicite quærerem, quid ageres, sospitem te lætus audivi. Rursum, quum tuas litteras non dico sperarem, sed exigerem, nesciente te, ex Africa profectum se esse dixit. Itaque reddo tibi per eum salutationis officia, qui te unico amore complectitur, simulque obsecro, ut ignoscas pudori meo, quod diu, ut rescriberem, præcipienti negare non potui. Nec ego tibi, sed causa causæ respondit. Et, si culpa est respondisse, quæso, ut patienter audias, multo major est provocasse. Sed facessant istiusmodi querimoniæ: sit inter nos pura germanitas: & deinceps non quæstionum, sed caritatis ad nos scripta mittamus. Post multas salutationes in fine addit: In Scripturarum, si placet, campo sine nostro invicem dolore ludamus.

[886] Has Hieronymi litteras jam acceperat Augustinus, [Augustinus prolixa Epistola Hieronymo] quando longissimam scripsit Epistolam, inter Hieronymianas 116 (alias 97,) respondens ad tres ultimas Hieronymi. Satis mihi erit pauca observare de prolixa hac Epistola, quia magis spectat ad S. Augustinum, quam ad S. Hieronymum, qui ad eam numquam respondit. Primo ait, ultimam Hieronymi Epistolam ad se perlatam, ex eaque, utpote hilariori, sperare veniam sibi, quam petierat, ab Hieronymo concessam. Secundo instat, ut Hieronymus velit serio secum de Scripturis agere ea libertate, ut alter in altero libere reprehenderet, quod displiceret. At hoc ipsum maxime nolebat Hieronymus propter incommoda inde oriri nata. Tertio num. 4 rursum incipit prolixe disputare contra sententiam Hieronymi de Petro reprehenso, & ad ejus Epistolam apologeticam respondere, subinde etiam immiscens quædam ex prima e tribus Hieronymi Epistola; defendensque etiam libertatem in amicorum erroribus reprehendendis. Quarto errorem Epistolæ, non ad Hieronymum, sed in Italiam, se invito, perlatæ a num. 32 excusat, culpamque omnem illius facti a se removet, addens hæc verba: Quo autem modo id acciderit, & longum est enarrare, &, nisi fallor, superfluum; quum sufficiat, si quid mihi in hoc creditur, non eo factum animo, quo putatur: nec omnino meæ fuisse voluntatis, aut dispositionis, aut consensionis, aut saltem cogitationis, ut fieret.

[887] [partim satisfacere conatur, partim sententiam ejus impugnat,] Quinto duriora in Hieronymum dicta num. 33 utcumque emollit, & excusat hoc modo: Adversus te non arbitrabar, quod sinceritate amicitiæ, sive ad monendum, sive ad te vel me abs te corrigendum fecisse me noveram. Exceptis autem familiaribus tuis, teipsum obsecro per gratiam, qua redempti sumus, ut, quæquumque tua bona, quæ Domini bonitate tibi concessa sunt, in litteris meis posui, non me existimes insidioso blandiloquio posuisse. Si quid autem in te peccavi, dimittas mihi. Nec illud, quod de nescio cujus poëtæ facto, ineptius fortasse quam litteratius, a me commemoratum est, amplius, quam dixi, ad te trahas; quum continuo subjecerim, non hoc ideo me dixisse, ut oculos cordis reciperes, quos absit umquam ut amiseris; sed ut adverteres, quos sanos ac vigiles haberes. Propter solam ergo παλινωδίαν … imitandam, non propter Stesichori cæcitatem, quam cordi tuo nec tribui nec timui, attingendum illud existimavi. Atque identidem rogo, ut me sidenter corrigas, ubi mihi hoc opus esse perspexeris. Quamquam enim secundum honorum vocabula, quæ jam Ecclesiæ usus obtinuit, episcopatus presbyterio major sit; tamen in multis rebus Augustinus Hieronymo minor est, licet etiam a minore quolibet non sit refugienda vel dedignanda correctio. Ita per totam Epistolam defendit Augustinus libertatem in corrigendis amicis; nec ullibi insinuat, censuram sententiæ Hieronymianæ sibi displicere, sed illam potius totis viribus conatur defendere & confirmare.

[888] [cupiens semper mutuam scriptorum censuram:] Sexto ait, sibi jam persuasum de utilitate vertendi Scripturas ex Hebraico, aliaque de Translationibus Hieronymi disserit, jam ante memorata. Totam vero Epistolam concludit hoc modo: Satis me, immo fortasse plus quam satis, tribus Epistolis tuis respondisse arbitror: quarum duas per Cyprianum accepi, unam per Firmum. Rescribe, quod visum fuerit ad nos vel alios instruendos. Dabo autem operam diligentiorem, quantum me adjuvat Dominus, ut litteræ, quas ad te scribo, prius ad te perveniant, quam ad quemquam, a quo latius dispergantur. Fateor enim, nec mihi hoc fieri velle de tuis ad me, quod de meis ad te factum justissime expostulas. Tamen placeat nobis invicem non tantum caritas, verum etiam libertas amicitiæ: nec apud me taceas, vel ego apud te, quod in nostris Litteris vicissim nos movet, eo scilicet animo, qui oculis Dei in fraterna dilectione non displicet. Quod si inter nos fieri posse sine ipsius dilectionis perniciosa offensione non putas; non fiat. Illa enim caritas, quam tecum habere velim, profecto major est; sed melius hæc minor, quam nulla est. Hæc mentem S. Augustini, uti & Epistola tota, abunde explicant. Volebat, ut alter alterius Opera libere reprehenderet, si alteruter in iis quid invenisset reprehensione dignum, prout cœperat opinionem S. Hieronymi acriter perstringendo.

[889] Verum S. Hieronymus eatenus quidem sententiæ S. Augustini consentiebat, [sed eam non probavit Hieronymus,] ut crederet & vellet, liberum sibi esse in dubiis ab aliorum, etiam Catholicorum, opinionibus recedere, & in tempore ac loco suas fidenter adstruere; sed non existimabat, amicorum esse singularia id genus certamina suscipere, cum propter opinionum diversitatem amicitia in ejusmodi pugnis difficulter servetur illæsa. Nam ubi alter advertit alterum suis rationibus non acquiescere, facile existimat, eum suæ opinionis justo tenaciorem esse. Præterea spectatores ejusmodi certaminum non eadem omnes ornati sunt caritate & moderatione, qua erant Augustinus & Hieronymus. Cum itaque in alterutram partem concedunt, contrariam maledictis & calumniis non raro lacerant; alii utrumque pugilem, ut invidia odiove in arenam progressum, non dubitabunt condemnare. Demum, quando agitur de rebus obscuris & dubiis, de quibus fere inter eruditos controversiæ oriuntur, multo plus in similibus disputationibus temporis consumitur, quam ex iis hauriatur utilitatis. Hæc fere incommoda S. Augustino in variis Epistolis objecit Hieronymus; sed suas mira caritate in hac Epistola rationes opposuit Augustinus, pulcherrimam quidem perfectæ caritatis ideam exhibentes, sed quam humanæ infirmitati minus accommodatam existimabat Hieronymus.

[890] Quare Hieronymus nihil ulterius S. Augustino videtur respondisse, [qui nihil ulterius respondit,] quamvis a sua sententia tunc saltem non recesserit. Maluit silendo, opinor, impetrare, ne progrederetur Augustinus, quam rationibus contra amicum ulterius insistere. Forsan & morbus, quo laborare cœpit anno 405, ut videbimus, & qui Sanctum diutissime decumbere coëgit, impedimento fuit, quo minus amicas Augustino Epistolas miserit. Quidquid fuerit causæ, ad annos non paucos nulla invenitur Hieronymi ad Augustinum Epistola, nec Augustini ad Hieronymum. Verumtamen ejusdem sententiæ adhuc erat Hieronymus, quando post aliquot annos scribebat in Isaiam. Nam sub finem lib. 14 clare brevibus verbis eorum impugnat sententiam, qui dispensatoriam inter Petrum & Paulum contentionem, vere dicunt jurgium fuisse atque certamen. Credidit postea Augustinus, Hieronymum a sua recessisse opinione, idque indicavit in Epistola 180 (alias 260) ad Oceanum, laudans pro se Dialogum contra Pelagianos ab Hieronymo scriptum. Dubito tamen, an id certum fieri possit.

[891] Non adducit Hieronymi verba Augustinus; sed procul dubio respexit ad illa laudari Dialogi lib. 1 num. 22: [nec tamen videtur mutasse sententiam.] Vult certe Deus tales esse episcopos sive presbyteros, quales Vas electionis docet. Primum quod dixit irreprehensibilis, aut nullus, aut rarus est. Quis est enim, qui non quasi in pulcro corpore aut nævum aut verrucam habeat? Si enim ipse Apostolus dicit de Petro, quod non recto pede incesserit in Euangelii veritate, & in tantum reprehensibilis fuerit, ut & Barnabas adductus sit in eamdem simulationem; quis indignabitur, id sibi denegari, quod princeps Apostolorum non habuit? Ex hisce, inquam, verbis credidit S. Augustinus, mutatam ab Hieronymo sententiam. At Hieronymus diu ante eorum disputationes simile quid dixit in Epistolam ad Philemonem ad ℣ 8 & 9. Nam de S. Paulo ait: Qui quondam Petrum increpaverat, non recto pede in Euangelii veritate gradientem. Hoc certe tempore non mutaverat sententiam, cum paulo post scripserit in Epistolam ad Galatas, ut ex priori loco nequeam inferre, sententiam ab Hieronymo mutatam: neque enim umquam negavit, reprehensibilem fuisse Petrum, ut priori loco additur, cum hoc dicatur a S. Paulo. Quapropter non video, ex allegatis verbis recte deduci, mutasse S. Hieronymum priorem suam sententiam. Quin imo lis tota etiam ad nostra usque tempora mansit indecisa, & plerique interpretes nec Augustinum presse sequuntur, nec Hieronymum. Verum de his satis.

§ LI. Epistola ad Matrem & filiam, altera ad Julianum: morbus diuturnus Sancti, cujus tempore data Epistola ad Ruffinum, figenda anno 406.

[Epistola ad Matrem & Filiam, anno incerto,] Recensui Epistolas S. Hieronymi usque ad annum 404 aut 405, exceptis tamen duabus, quæ circa illud tempus late sumptum datæ sunt, sed anno certo illigari nequeunt. Prima ex his est Epistola 117 (alias 47) ad Matrem & Filiam, commorantes in Gallia in eadem urbe, sed in ædibus diversis. Noluit S. Hieronymus personas illas, ut earum honori parceret, quantum posset, lectoribus Epistolæ propius notas facere, imo & Epistolam ipsam voluit occultam servari. Attamen hæc deinde innotuit, fortasse quod pluribus prodesse posset, quæ ad correctionem duarum erat composita. Hinc, quod passim ignotum esset in Gallia, ad quas scripsisset Sanctus, dixerunt aliqui, personas esse fictitias, ut declarat Hieronymus lib. contra Vigilantium num. 3 ita scribens: Sed jam tempus est, ut ipsius verba ponentes ad singula respondere nitamur. Fieri enim potest, ut rursum malignus interpres dicat, fictam a me materiam, cui rhetorica declamatione respondeam; sicut illam, quam scripsi ad Gallias matris & filiæ inter se discordantium. Hæc anno 406 ad finem vergente scripsit Sanctus; indeque colligit Vallarsius, Epistolam non diu ante datam esse, nimirum anno 404 aut 405. At hæc conjectura admodum est incerta: Epistola enim aliquot annis occulta servari potuit ab iis, in quarum gratiam erat scripta, ac deinde vulgari, ut prodesset omnibus. Quare unice dicendum videtur, non esse scriptam post annum 404 aut 405, sed fortasse aliquot annis citius, postquam fama S. Hieronymi inclaruerat in Gallia, ipseque multos composuerat libros, & certe dum habitabat in Bethleem.

[893] [rogante illorum filio & fratre,] Occasionem scribendi & argumentum totius Epistolæ exponit Sanctus in Præfatione, quam subjungo: Retulit mihi quidam frater e Gallia, se habere sororem virginem, matremque viduam, quæ in eadem urbe divisis habitarent cellulis; & vel ob hospitii solitudinem, vel ob custodiendas facultatulas, præsules sibi quosdam clericos assumpsissent, ut majore dedecore jungerentur alienis, quam a se fuerant separatæ. Quumque ego ingemiscerem, & multo plura tacendo quam loquendo significarem: Quæso te, inquit, corripias eas litteris tuis, & ad concordiam revoces, ut mater filiam, & filia matrem agnoscat. Cui ego, Optimam, inquam, mihi injungis provinciam, ut alienus conciliem, quas filius fraterque non potuit. Quasi vero episcopalem cathedram teneam, & non clausus cellula, ac procul a turbis remotus, vel præterita plangam vitia, vel vitare nitar præsentia. Sed & incongruum est latere corpore, & lingua per totum orbem vagari. Et ille, Nimium, ait, formidolosus es. Ubi illa quondam constantia, in qua multo sale orbem defricans, Lucillianum quippiam retulisti? Hoc est, aio, quod me fugat, & labra dividere non sinit. Postquam enim arguendo crimina factus sum criminosus, & juxta tritum vulgi sermone proverbium: Jurgantibus & negantibus cunctis, nec aures me credo habere nec tactum: ipsique parietes in me maledicta resonarunt; & in me psallebant, qui bibebant vinum (de calumniis anno 385 Romæ sparsis videtur loqui) coactus malo, tacere didici, rectius esse arbitrans, ponere custodiam ori meo, & ostium munitum labiis meis, quam declinare cor meum in verba malitiæ; &, dum carpo vitia, in vitium detractionis incurrere.

[894] Quod quum dixissem; Non est, inquit, detrahere, [ad eas conciliandas & amovenda scandala,] verum dicere: nec privata correptio generalem facit doctrinam; quum aut rarus aut nullus sit, qui sub hujus culpæ reatum cadat. Quæso ergo te, ne me tanto itinere vexatum, frustra venire patiaris: Scit enim Dominus, quod post visionem sanctorum Locorum hanc vel maxime causam habui, ut cum tuis litteris sorori mederer ac matri. Et ego, Jamjam, inquam, quod vis, faciam: nam & Epistolæ transmarinæ sunt, & specialiter sermo dictatus raro potest invenire, quos mordeat. Te autem obsecro, ut clam sermonem hunc habeas. Quumque portaveris eum pro viatico, si auditus fuerit, lætemur pariter; si autem contemptus fuerit, quod & magis reor; ego verba perdiderim, tu itineris longitudinem. Ita præfatus Hieronymus, mox sermonem ad matrem simul filiamque breviter dirigit, deinde filiam solam, quæ annos nata viginti quinque, ut dicitur num. 10, habitabat cum juveni clerico lectore, separata a matre & a fratre, prolixo sermone alloquitur, ut eam inducat ad habitandum cum matre aut cum fratre, & a clerico illo se separandum, pericula scandalaque istius cohabitationis exponens: demum cum sola matre brevius agit, ut se non præbeat difficilem ad ignoscendum filiæ, & cum ea & cum filio habitandum.

[895] Qualis sit Epistola, exponit in fine his verbis: Hæc ad brevem lucubratiunculam celeri sermone dictavi, [velociter a Sancto dictata.] volens desiderio postulantis satisfacere, & quasi ad scholasticam materiam me exercens. Eadem enim die mane pulsabat ostium, qui profecturus erat. Simulque ut ostenderem obtrectatoribus meis, quod & ego possim, quidquid venerit in buccam, dicere. Unde & de Scripturis pauca perstrinxi; nec orationem meam, ut in cæteris libris facere solitus sum, illarum floribus texui. Extemporalis est dictatio, & tanta ad lumen lucernulæ facilitate profusa, ut notariorum manus lingua præcurreret; & signa ac furta verborum volubilitas sermonum obrueret. Quod idcirco dixi, ut, qui non ignoscit ingenio, ignoscat vel tempori. Hæc sufficiant de illa Epistola, quam ad seculum V certo referre non ausim, cum aliquot annis ante finem quarti ita scribi potuerit.

[896] [Julianum, brevi tempore multa damna passum, consolatur,] Epistola 118 (alias 34) ad Julianum anni etiam est incerti, quamvis ad annum 406 referatur a Vallarsio. Erat Julianus vir nobilis & dives, Hieronymo a multo tempore notus, videturque habitasse in Dalmatia, cum dicatur num. 5 multos sustentare monachos per insulas Dalmatiæ. Multa ille brevi tempore passus erat adversa, quæ num. 2 Hieronymus ita enumerat: Audio te in brevi tempore duas virgunculas filias (alteram sex, alteram octo annorum, intra viginti dies defunctas, ut dicitur num. 6) junctis pene extulisse funeribus, & pudicissimam ac fidissimam conjugem tuam Faustinam, immo fidei calore germanam, in qua sola post amissos liberos requiescebas, subita tibi dormitione subtractam: … consequuta rei familiaris damna, vastationem totius barbaro hoste provinciæ, & in communi depopulatione privatas possessionum tuarum ruinas, abactos armentorum ac pecorum greges, vinctos occisosque servulos; & in unica filia, quam tibi tam crebræ orbitates fecerant cariorem, electum nobilissimum generum, ex quo, ut omnia taceam, plus mœroris, quam gaudii, suscepisti. Horum omnium causa Julianum consolatur Hieronymus: sed ita consolatur, ut multo pluribus eum hortetur ad contemptum mundi, & ad vitam monasticam amplectendam. Laudat Juliani in pauperes & in monachos liberalitatem, sed ad majora excitat, quod, inquit num. 6, te nolim inter sæculares esse monachum, & inter monachos sæcularem: totumque a te expetam, cujus audio mentem divino cultui deditam.

[897] [eumque hortatur ad vitam monasticam] Inter alias rationes, quibus Julianum ad vitam monasticam inducere studet, eidem num. 5 proponit exemplum SS. Pammachii & Paulini, qui & nuptiis, ut ille, illigati fuerant, divitiisque & nobilitate ornati. Nec est, inquit, quod excuses nobilitatem & divitiarum pondera. Respice sanctum virum Pammachium, & ferventissimæ fidei Paulinum presbyterum, qui non solum divitias, sed se ipsos Domino obtulerunt: qui contra diaboli tergiversationem, nequaquam pellem pro pelle, sed carnes & ossa & animas suas Domino consecrarunt: qui te & exemplo & eloquio, id est, & opere & linqua, possunt ad majora perducere. Nobilis es, & illi, sed in Christo nobiliores: dives & honoratus; & illi, immo ex divitibus & honoratis pauperes & inglorii; & idcirco ditiores & magis inclyti, quia pro Christo pauperes & inhonorati. Ex hisce liquet, Epistolam esse scriptam, postquam innotuerat S. Hieronymo, vitam monasticam a Pammachio & Paulino fuisse electam. Certum igitur est, scriptam non esse ante annum 398, cum Epistola 66, qua Hieronymus Pammachium super obitu uxoris consolatur, & ad amplectendam vitam monasticam similiter hortatur, data sit sub finem anni 397, ut probatum est num. 587 & seq. Igitur vita monastica Pammachii non innotuit Hieronymo ante annum 398, & consequenter ante hunc annum Epistola non est data, sed verisimiliter aliquot annis serius, postquam celebris evaserat Pammachius pietate & vita monastica. S. Paulinus, qui presbyter vocatur, a plerisque ad episcopatum evectus creditur anno 409. Quapropter Epistola inter annum 398 & 409 figenda est anno aliquo incerto. Nam quod Vallarsius ob vastationem provinciæ credat, datam anno 406, omnino incertum mihi apparet, cum Gothi provincias Italiæ vicinas sæpius vastaverint iis temporibus, & non tantum Gothi, sed & alii barbari.

[898] Qua occasione, quantaque velocitate Epistolam hanc dictaverit S. Hieronymus, [Epistola celerrime dictata.] explicat initio, ita ordiens: Filius meus, frater tuus, Ausonius in ipso jam profectionis articulo, quum mihi præsentiam sui tarde dedisset, & cito abstulisset; atque in puncto temporis salve pariter valeque dixisset; vacuum se redire arbitratus est, nisi mearum aliquid ad te nugarum tumultuario sermone portaret. Jam dimisso synthemate equus publicus sternebatur, & nobilem juvenem, punicea indutum tunica, baltheus ambiebat: & tamen ille apposito notario cogebat loqui, quæ velociter edita velox consequeretur manus, & linguæ celeritatem prætenderent signa verborum. Itaque non scribentis diligentia, sed dictantis temeritate, longum ad te silentium rumpo, offerens tibi nudam officii voluntatem. Extemporalis est Epistola absque ordine sensuum, sine lenocinio & compositione verborum, ut totum in illa amicum, nihil de oratore reperias. In fine rursum hæc habet: Oblitus propositi & epistolaris brevitatis, plura dicere cupiebam: ad materiæ quippe dignitatem, & ad meritum personæ tuæ, parum est omne, quod dicitur; & ecce tibi noster Ausonius cœpit schedulas flagitare, urgere notarios, & hinnitu serventis equi, ingenioli mei festinus arguere tarditatem. Memento igitur nostri, & cura, ut in Christo valeas. & c. Ex hisce colligere licet, prolixæ huic epistolæ non integram fortasse horam impendisse Hieronymum. Elegans tamen est & erudita; nec magis caret eloquentia oratoris, quam libertate amici, amicum ad optima instigantis.

[899] Anno 404 ad finem decurrente, aut sub initium sequentis data est Epistola 109 (alias 53) ad Riparium presbyterum, [Epistola ad Riparium contra Vigilantium.] qua prælusit Hieronymus libro contra Vigilantium scripto. Hic enim liber, ut suo loco ostendam, certo scriptus est sub finem anni 406; in eo autem num. 10 de Epistola sic meminit: De vigiliis & pernoctationibus in basilicis martyrum sæpe celebrandis in altera Epistola, quam ante hoc ferme biennium sancto Ripario presbytero scripseram, respondi breviter. Si per ferme biennium intelligat annum & sex, septem aut octo menses, ut satis verisimile est, data est Epistola ad Riparium anno 405 circa initium veris; si vero biennium completum aut fere completum; scripta illa fuerit sub finem anni 404. Plura de illa Epistola dabo § 52, ubi agam de libro contra Vigilantium, quem cum aliis dictavit Sanctus post gravem ac diuturnum morbum.

[900] Hujus morbi tempore, quantum ex collatione gestorum & scriptorum S. Hieronymi colligere potui, [Epistola ad Ruffinum, a synonymis distinguendum,] in lectulo dictavit Sanctus Epistolam 74 (alias 131) ad Ruffinum presbyterum, a Rufino Aquileiensi, & ab altero etiam, quem ex Palæstina anno 399 in Italiam profectum vidimus, omnino distinguendum. Ruffinus ille novus erat S. Hieronymi amicus, dum Sanctus ad eum scripsit, quia pro ratione etiam in lecto dictandi allegat, quod noluerit negare in principio amicitiarum aliquid imperanti. At nec Rufinus Aquileiensis erat novus amicus; nec alter ille Rufinus, quem ex Syria in Italiam misit Hieronymus diu ante scriptam ex nostra chronotaxi hanc Epistolam. Aliorum chronotaxis, qui Epistolam fixerunt anno 398, nihilo magis prodesse posset ad credendum, Rufino Syro hanc fuisse scriptam: nam eo tempore Rufinus ille videtur cum Hieronymo fuisse. Fortasse Romanus erat presbyter, ad quem scribit Hieronymus: nam testatur Vallarsius, in pluribus Mss. titulum Epistolæ hunc esse: Ruffino presbytero Romano de judicio Salomonis, in aliquibus vero addi, in sectione parvuli. Erat nimirum a Ruffino proposita Hieronymo explanatio celeberrimi judicii Salomonis de jurgio duarum meretricum.

[901] [de judicio Salomonis scripta.] Sive autem Romanus fuerit presbyter Ruffinus ille sive alterius civitatis, litteris suis Hieronymum ad amicitiam provocavit; scripsitque de Eusebii cujusdam presbyteri, qui verisimiliter est Cremonensis, in eum amore. Ab hisce Hieronymus modeste Epistolam suam orditur hoc modo: Multum in utramque partem crebro fama mentitur, & tam de bonis mala, quam de malis bona, falso rumore concelebrat. Unde & ego gaudeo quidem super testimonio erga me sanctitatis tuæ, & amore sancti presbyteri Eusebii: nec dubito, quin me publice prædicetis, sed tacitum vestræ prudentiæ judicium pertimesco. Itaque obsecro, ut magis memineritis mei, & dignum vestra laude faciatis. Quod primus ad officium provocasti, & mihi secundæ in rescribendo partes datæ sunt, non venit de incuria in amicos, sed de ignorantia: si enim scissem, præoccupassem sermonem tuum. Tum satis prolixe respondet ad quæstionem propositam de judicio Salomonis. Placuit Cassiodoro responsio, cum lib. de Institutione cap. 2 eam laudet his verbis: De quo loco sanctus quoque Hieronymus dulcissima, sicut solet, explanatione disseruit.

[902] [quando annuo morbo decumbebat Sanctus:] In ultima parte Hieronymus de morbo suo loquitur, hæc scribens: Quod sicubi pedem offendimus, & sapienti lectori frivolum videatur esse, quod scripsimus, culpam in auctorem referat. Nos enim & hæc ipsa in lectulo decumbentes, longaque ægritudine confecti, vix notario celeriter scribenda dictavimus, non ut impleremus materiam, sed ne tibi, in principio amicitiarum aliquid imperanti, videremur negare. Ora nobis a Domino sospitatem, ut post duodecim menses, quibus jugi languore confectus sum, possim aliquid dignum vestræ scribere voluntati: & ignosce, si scatens oratio, cursu solito non fluat. Non enim eodem lepore dictamus, quo scribimus: quia in altero sæpe stilum vertimus, iterum, quæ legi digna sunt, scripturi; in altero quidquid in buccam venerit, celeri sermone convolvimus. Caninium libenter vidi, qui narrare tibi poterit, quam difficile & periculosum manus dexteræ usque in præsentem diem, quo ista dictavi, vulnus sustinuerim. Caninius ille verisimiliter attulerat Ruffini litteras, & hasce erat relaturus. Ruffinum vero alium esse ab Aquileiensi & a Syro, non modo omnia illa, quæ de recenti amicitia recitavimus, insinuant; sed etiam lator Epistolarum Caninius, & tempus scriptæ Epistolæ, quod nunc investigabo.

[903] [hic morbus ab aliquo refertur ad annum 398,] Scripta illa certo est tempore morbi, qui duodecim menses exercuerat Sanctum, ut quærendus sit annus, quo nihil aut parum laboravit. Talis annus non reperitur ab anno 386, quo in Palæstina habitare cœpit Hieronymus, usque ad annum 397 fere finitum; cum omnibus annis intermediis multa scripserit Sanctus, & posterioribus multa etiam ex Hebraico Veteri Testamento in Latinum sermonem transtulerit. Prima mentio morbi utcumque diuturni invenitur anno 398, atque hunc annuum aut duodecim mensium fuisse, credidit Vallarsius, existimans cœptum esse mense Decembri anni 397, continuatumque primum tribus mensibus; deinde vere intermisisse aliquo tempore, quo Sanctus scripsit in Matthæum, Epistolasque ad Lucinium & ad Evangelum; ac demum rediisse morbum, continuatumque usque ad Novembrem anni 398, ut mensis duodecimus esset inchoatus, quando scribebat ad Ruffinum. Hanc opinionem suam Vallarsius prolixe inculcat in Chronotaxi Epistolarum ad Epistolam hanc 74, in Præfatione tomi primi: neque negaverim probabilem videri, cum morbus post dictatos in Matthæum Commentarios rursum potuerit ingravescere, & sic protrahi ad menses duodecim, præsertim cum in Epistola ad Evangelum dicat, quod aviditas, quo dictans in Matthæum studia resumpserat, nocuerit corporis valetudini.

[904] Verumtamen multo probabilius credo, illum Sancti morbum spectare ad annum 405 & 406: [sed probabilius est, morbum ortum anno 405,] nam pauca admodum Hieronymi scripta reperio anno 405, nulla prorsus prima & majori parte anni 406, ut facillime eo tempore duodecim menses, omni prorsus Sancti scripto carentes, imo & plures inveniri possent, si constaret, ægritudinem notabili adhuc tempore continuatam post scriptam Epistolam ad Ruffinum. Nam omnia Opera S. Hieronymi, quæ ad annum 405 referri possunt, sunt Translatio Regulæ aliorumque scriptorum S. Pachomii, Translatio librorum aliquot sacræ Scripturæ, quæ tempore mortis S. Paulæ necdum erat absoluta, ut dictum est num. 461 & seqq.; Epistola ad Riparium, & fortasse gemina Epistola ad Augustinum. Theophili librum Paschalem item anno 405 vertere potuit Hieronymus, eumque cum Epistola sua transmittere: quod si factum ab ipso, ut expositum est num. 844 & seqq.; eodem anno diebus sanctæ Quadragesimæ in gravissimum incidit languorem, ex quo tamen cito utcumque convaluit. Si modo consideremus, pleraque scripta enumerata, ac nominatim Translationes, ab anno 404 aut cœptas aut etiam absolutas videri, & nihil ex omnibus cum aliqua certitudine, aut cum magna probabilitate, figi posse post medium anni 405; inveniemus Hieronymum prorsus otiosum a medio anni 405 usque ad autumnum fere anni 406, quo rursum multa scribere cœpit, ut statim videbimus.

[905] Quare omnino mihi persuadeo, diuturnum illum morbum, [ex eoque convaluisse Sanctum anno 406.] quo duodecim mensibus, aut forte etiam diutius, afflictus fuit Sanctus, inchoatum esse anno 405, sequenti vero 406 finitum circa autumnum aut non diu ante. In Præfatione ad librum Josue ex Hebraico versum testatur Sanctus, velle se post sanctæ Paulæ dormitionem, mense Januario anni 404 defunctæ, & libros ex Hebraico etiam tum vertendos, quos poterat aliquot mensibus transferre, Prophetarum explanationi incumbere, rogante id etiam per litteras Pammachio. Hoc tamen opus distulit usque ad autumnum anni 406, etiamsi toto tempore intermedio nullum composuerit Opus, quod magni erat moliminis aut diuturni laboris. Tantæ igitur dilationis non aliam invenio causam, quam quod Sanctus, alias semper laboriosissimus, diuturno illo morbo cessare cogeretur. Non ita otiosum invenimus Sanctum anno 398, quo non modo Commentarios in Matthæum edidit, pluresque Epistolas prolixas, sed etiam verisimiliter prolixum librum contra Joannem Hierosolymitanum. Eodem anno & Genesim & alios quosdam Pentateuchi libros ex Hebraico vertere potuit. Præterea in nullo scripto, quod circa finem anni 398 aut anno sequenti compositum est, meminit de morbo suo; quemadmodum sub finem anni 406 morbum, ex quo recenter convaluerat, commemoravit; sicut mox videbimus num. 909, ut hæc etiam ratio, qua uti voluit Vallarsius, eidem non faveat, sed repugnet. Progredior ad annum. 406.

§ LII. Expositi Zacharias, Malachias, Osee, Joël & Amos, Epistola ad Minervium & Alexandrum.

[Parata fere ad dictandum materiæ in quinque Prophetas,] Ultimo jam autumni tempore anni 406 ad S. Hieronymum venit Sisinnius monachus, missus a S. Exuperio episcopo Tolosano, ut larga perferret egestatis subsidia monachis Palæstinæ & Ægypti, quemadmodum ad XXVIII Septembris expositum est in S. Exuperio num. 26 & seqq. Afferebat ille non solum litteras S. Exuperii, sed etiam aliorum quorumdam, videlicet Minervii & Alexandri monachorum, multas quæstiones proponentium, & Riparii ac Desiderii presbyterorum, qui scripta Vigilantii transmittebant, ut ea refutaret Sanctus. Resumpserat, cessante morbo diuturno, studia sua Hieronymus ante adventum Sisinnii per explanationem Minorum Prophetarum, qui restabant quinque exponendi, nimirum Zacharias, Malachias, Osee, Joël & Amos, quos eo recensui ordine, quo sunt explanati; nullus tamen ex his Commentariis ad calcem erat perductus; sed magna pars materiæ dictandæ videtur fuisse parata, ut fortasse sub initium autumni, aut etiam paulo ante autumnum studia sua resumpsisset Sanctus. Quod de adventu Sisinnii, & materia utcumque parata asserui, colligitur ex Præfatione in Zachariam, quam Sanctus ita exorditur: Ultimo jam autumni tempore frater noster, filius tuus Sisinnius monachus, tuæ mihi dignationis Epistolam reddidit; qua lecta, gavisus sum, esse te sospitem & memorem mei & c. Ita alloquitur Exuperium, cujus & laudes celebrat.

[907] [dictat tres libros in Zachariam,] Et inferius: Cumque tibi cuperem ingenioli mei aliquod offerre munusculum, & cœpta in Duodecim prophetas Explanatio perveniret ad calcem, susceptum opus deserere nolui, sed quod & absque te dictaturus eram, tuo potissimuum nomini consecravi. Et gaudeo, quod obscurissimus liber Zachariæ prophetæ, & inter Duodecim longissimus, eo tempore disserendus est, quo ob festinationem ejus, qui reversurus est, nullam moram patitur interpretatio; sed velim nolim, saltem lucrativis per noctem horis atque furtivis dictare compellor, quod tibi dirigam. Si ad calcem, ut ait, perveniret interpretatio, quandoquidem quatuor libri post hunc veniebant explanandi, id omnino intelligendum videtur de præparata ad dictandum materia, non de Commentariis dictatis. Nam ne hos quidem in Zachariam ante adventum Sifinnii dictatos fuisse, plane liquet ex Præfationibus trium librorum, quibus constant; in omnibus enim fit mentio de celeritate dictandi ob festinationem Sisinnii, sive, ut habet secunda Præfatio, dum frater Sisinnius Ægyptum ire festinat, Tertiam vero sic orditur: Urget me frater Sisinnius incompta & impolita transmittere, ut, non dicam emendandi, sed ne relegendi quidem habeam facultatem. Ille festinat in opus suum: nos in nostro opere minus facimus, dum eruditio incassum vertitur; & quidquid sensu concepimus, composito non licet ornare sermone. Plura dicit ad stylum excusandum. Addit in Præfatione prima ad propositum nostrum: Si qui autem sunt, quibus interpretationem & horum & aliorum voluminum ante promisi, ignoscant incredibili in te amori meo, & quidquid tibi scripsi, sibi scriptum arbitrentur.

[908] A Zacharia Hieronymus continuo processit ad Malachiam in gratiam Minervii & Alexandri, [unum in Malachiam,] qui alias quæstiones proposuerant. Liber est unicus, in cujus Præfatione varia disserit ad Prophetam spectantia, illos vero de intentione sua sic alloquitur: Hæc, mi Minervi & Alexander, non tam sanguine, quam religione, concordes, ne susceptum opus dimitterem Prophetarum, & extraordinario vobis labore sudarem, breviter in proœmio sum locutus. Hæc de explanato Malachia sufficiant. Cum autem & prolixam ad Minervium & Alexandrum scripserit Epistolam, & librum contra Vigilantium, quæ per eumdem Sisinnium deferenda erant in Galliam, dubitari potest, an hæc primum expediverit; an vero tres reliquos Prophetas, quorum Commentarios dicavit S. Pammachio, perrexerit explanare.

[909] Si consideremus Præfationem libri tertii in Amos, [pergensque ad priores,] qui omnium est postremus, existimabimus quinque Prophetas continuato studio explanatos. Nam relata primum expositione septem aliorum, quæ diu præcessit, de illis quinque subdit sequentia: Præsenti anno, qui sexti consulatus Arcadii augusti & Anicii Probi fastis nomen imposuit (id est, anno 406,) Exuperio Tolosanæ ecclesiæ pontifici Zachariam, & ejusdem urbis Minervio & Alexandro monachis Malachiam prophetam interpretatus sum. Statimque recurrens ad principium voluminis (Duodecim Prophetarum,) Osee & Joël & Amos tibi (Pammachio) negare non potui. Et post gravissimam corporis ægrotationem, dictandi celeritate ostendi temeritatem meam, ut, quod alii stilum sæpe vertendo non audent scribere, ego committerem casui, qui semper dictantes sequitur, & de ingenio atque doctrina audaciæ periculum facit: quoniam, ut sæpe testatus sum, laborem propria scribendi manu ferre non valeo, & in explanatione sanctarum Scripturarum non verba composita, & oratoriis floribus adornata, sed eruditio & simplicitas quæritur veritatis. Hæc ultima ostendunt, excusationem tantum esse de stylo, non de materia, quæ prius mature erat expensa. Ex allatis autem verbis liquet, eodem anno 406, quo ultimo jam autumni tempore dictavit in Zachariam & Malachiam, etiam dictasse eum in Osee, Joël & Amos; & quidem consequenter, si stricte sumenda sint illa verba, Statimque recurrens ad principium voluminis &c.

[910] Itaque pergam de explanatione Prophetarum prius disserere, [in Osee libros tres,] etiamsi fieri potuerit, ut, dum his occupabatur, nimis discessum urserit Sisinnius, ideoque aliquot dies interposuerit ad expedienda reliqua, quæ Sisinnio portanda erant in Galliam. In Osee scripsit libros tres, quibus Præfationes præmisit ad Pammachium. In prima multum disserit de obscuritate illius prophetæ, numeratque annos circiter viginti duos a tempore, quo fuerat in Ægypto, & Alexandriæ viderat Didymum, quem vocat virum sui temporis eruditissimum. Hæc verba ostendunt, calumnias Rufini non id effecisse apud Hieronymum, ut non auderet amplius laudare eruditionem eorum, quorum fidem in omnibus non probabat. Erat enim Didymus ex præcipuis Origenis sectatoribus. Quod vero spectat ad annos viginti duos; cum in Ægypto fuisset anno 386, currebat adhuc annus vigesimus primus, dum hæc scribebat circa finem anni 406; sed voce circiter insinuat, tempus non adeo exacte enumeratum esse. Post enumeratos ibi vetustiores, qui in Osee scripserant, de modo, quo eos secutus est, hæc subjungit: Hæc dico, ut noveris, quos in Prophetæ hujus campo habuerim præcursores: quos tamen, ut simpliciter, & non superbe, sicut quidam meorum amicorum (verisimiliter Rufinus) semper insibilat, tuæ prudentiæ fatear, non in omnibus sum sequutus, ut judex potius operis eorum quam interpres exsisterem, diceremque, quid mihi videretur in singulis, & quid ab Hebræorum magistris vix uno & altero acceperim.

[911] [contemmens æmulorum dicteria,] In secundi libri Præfatione iterum prolixe disserit de obtrectatoribus, quibus numquam caruit. Pauca e pluribus huc transfero: Qui sæpe navigat, aliquando patitur tempestatem: qui viam frequenter ingreditur, aut sustinet latronum impetus, aut certe metuit, in arte tam gloria quam obtrectatio secundis adversisque ventis oritur, dum aut amici plus merito laudant, aut inimici plus justo detrahunt: rarumque invenias, qui in utramque partem non favore aut odio, sed rerum æquitate ducatur. Quod mihi in Scripturarum explanatione sudanti accidere video. Alii enim quasi parva contemnunt, & quidquid dixerimus, contracta nare despiciunt: alii odio nominis nostri non res, sed personas considerant: magisque aliorum silentium, quam nostrum studium probant. Sunt, qui audacter nos facere asserant, quod arripuimus opus, quod nullus ante nos Latinorum tentare ausus est. Quidam in eo se disertos arbitrantur & doctos, si alieno operi detrahant, & non, quid ipsi possint, sed quid nos non possimus, dijudicent. Tum hortatur Pammachium, ut dicteria contemnat; aitque, se ejus quidem gaudere defensione, malle tamen eo esse loco, ut nemo prosit laudando, nemo vituperando noceat. Tum addit rationes: Dum enim vivimus, & in vase fragili continemur, videntur amicorum prodesse studia, & nocere æmulorum opprobria: Postquam autem reversa fuerit terra in terram suam, & tam nos, qui scribimus, quam eos, qui de nobis judicant, pallida mors subtraxerit; & alia venerit generatio, primisque cadentibus foliis, virens silva succreverit, tunc sine nominum dignitate sola judicantur ingenia: nec considerat, qui lecturus est, cujus, sed quale sit, quod lecturus est, sive ille episcopus, sive sit laicus &c. In tertia Præfatione de studio & amore Pammachii plura prosequitur.

[912] [in Joël unum,] Ab Osee mox transiit ad Joël uno libro expositum. Tam in Præfatione quam sub initium Commentarii de Osee prius explanato meminit. Ad cap. 1 ℣ 4 etiam loquitur de Amos exponendo. In Præfatione breviter loquitur de æmulo verisimiliter Rufino, & de favore Pammachii, ad quem subjungit: Quodque sanctæ ac venerabili Paulæ parenti tuæ polliciti sumus, pius hæres suscipe, & quidquid vel ingenio vel doctrina minus tua exspectatione possumus, amici favore sustenta: nec in nobis vires consideres, sed voluntatem. Exposito Joël, mox similiter progressus est ad Amos, cujus sola Prophetia ex Duodecim Minoribus restabat explananda.

[913] [& tres in Amos.] Tres libros in Amos dictavit, eidem inscriptos Pammachio. Ad. cap. 1 ℣ 1 ait, Explanationem & hujus & Osee & Zachariæ prophetarum promissam fuisse & aliis quidem sanctis viris, & nominatim sanctæ & venerabilis memoriæ… Paulæ. In Præfatione libri secundi enumerat commoda senectutis: cumque de suis maxime loqui videatur, nonnulla huc traduco: Senectus, inquit, multa secum & bona affert & mala: bona, quia nos ab impudentissimis dominis liberat voluptatibus, gulæ imponit modum, libidinis frangit impetus, auget sapientiam, dat maturiora consilia… Quæ autem putantur senectutis mala, ista sunt: crebræ infirmitates, pituita molestissima, … caligantes oculi, acescentes cibi, tremens interdum manus, nudi gingivis dentes & inter cibos cadentes. Ad hæc torminibus & aculeis stomachi, podagræque & chiragræ doloribus sæpe torquetur, ita ut ne stilum quidem aut calamum tenere queat, ut suis pedibus non possit incedere, magnaque parte vitæ videatur esse truncata, & multis membris præmortua. Quum hæc ita se habeant, in malorum comparatione tolerabilius sustinebo morbos, dummodo una & gravissima domina libidine caream &c. Erat ex chronotaxi nostra annorum fere septuaginta & sex, dum hæc scribebat Hieronymus. In Præfatione ostendit ordinem, quo omnes minores Prophetas interpretatus est: at ea omnia suis locis dedimus.

[914] De illorum expositione variis deinde locis ita meminit Sanctus, [Omnes Prophetæ Minores ante quatuor Maiores expositi.] ut, si id incertum esset, ex iis etiam probari posset, Duodecim Minores ante omnes Majores esse expositos. Nam Præfatione in Danielem, quem primum ex Majoribus explanavit, ait se non omnia fuse expositurum, ut, inquit, in Duodecim prophetis fecimus. In Isaiam præfari sic incipit: Expletis longo vix tempore in Duodecim prophetas viginti Explanationum libris, & in Danielem Commentariis, cogis me, virgo Christi Eustochium, transire ad Isaiam. Quod ait de longo tempore, verissimum est: nam ab anno 392 cœpit hos Commentarios, & circa finem anni 406 explevit, quia eorum continuationem ob alios labores bis saltem ad annos aliquot intermisit. In Præfatione libri XI in Isaiam ait: In Explanatione Duodecim Prophetarum longior quibusdam visus sum, quam oportuit. In Prologo in Jeremiam, qui postremus expositus, de eodem suo Opere iterum mentionem facit. Ceterum breviter observo, ex verbis Sancti in Amos cap. 5 ℣ 19 quosdam inferre voluisse, quod scripserit Commentarium in Job, sed unius vocis discimus, pro qua legerunt diximus, perversa lectione deceptos. De cujus, inquit, (Leviathan aut colubri) natura & terrore multiplici plenius in ipso volumine (Job) discimus. Ex vocibus ipso volumine, quod certe non scripsit Hieronymus, abunde liquet, non esse legendum diximus. Non scripsisse Hieronymum Commentarios in Job, plenius probat Vallarsius tom. 3 col. 825.

[915] Dum illa dictabat Sanctus, simul considerabat difficillimam quæstionem sibi propositam a Minervio & Alexandro, [Scribens ad Minervium & Alexandrum ob nimiam festinationem] aliasque ab aliis, quas omnes attulerat Sisinnius monachus, qui subito venit ad Hieronymum, ut responsum ad singulas haberet, quod citius vellet in Ægyptum discedere, quam ante promiserat. Quare fortasse Commentarios in Prophetas ad aliquot dies interrupit, ut properaret responsum ad quæstiones propositas, & cum aliis dictaret Epistolam 119 (alias 152) ad Minervium & Alexandrum, in qua disseritur prolixe de difficili loco Apostoli 1 Cor. 15 ℣ 51 ad verba illa diversimode lecta: Omnes quidem resurgemus, alias dormiemus, &c. Principium Epistolæ subjungo ad propositum nostrum: In ipso jam profectionis articulo sancti fratris nostri Sisinnii, qui vestra mihi scripta detulerat, hæc, qualiacumque sunt, dictare compellor; nec possum vestram celare prudentiam: (sed obsecro, ne hoc dictum referatis ad gloriam, quin potius ad plenam necessitudinem, dum ita vobis, quasi mihi loquor.) Multas sanctorum fratrum ac sororum de vestra provincia ad me detulit quæstiones, ad quas usque ad diem Epiphaniorum largissimo spatio me responsurum putabam. Quumque furtivis noctium lucubratiunculis ad plerasque dictarem; &, expletis aliis, me ad vestram, quasi ad difficillimam, reservarem, subito supervenit, asserens se illico profecturum. Ex allatis verbis habemus, excidisse aliquot Hieronymi Epistolas, quas ad propositas quæstiones dictaverat: hæc enim sola ex tunc dictatis ad nos pervenit.

[916] [de locis Apostoli explicandis alienas solum colligit sententias,] Sequentia vero docent, Hieronymum nimiæ festinationis causa ad quæstionem jam dictam, & ad alteram ex verbis Apostoli item de resurrectione 1 Thess. 4 ℣ 14 & seqq., alienas solum sententias collegisse, non vero exposuisse suam. Hoc enim pergit modo: Quumque eum rogarem, ut differret iter, Libyæ mihi cœpit famem obtendere, monasteriorum Ægypti necessitates, Nili non plenas aquas, multorum inediam, ut prope offensa esset in Dominum, illum ultra velle retinere. Itaque subtegmen & stamina, liciaque & telas, quæ mihi ad vestram tunicam paraveram, vobis inconfecta transmisi, ut, quidquid mihi deest, vestro texatur eloquio. Rationem ita agendi allegat eorum prudentiam & eruditionem, metaphorasque datas explicat his verbis: Itaque & ego tempore coarctatus, singulorum vobis, qui in sacram Scripturam Commentariolos reliquerunt, sententias protuli, & ad verbum pleraque (ex Græco) interpretatus sum, ut & me liberem quæstione, & vobis veterum tractatorum mittatur auctoritas, qui in legendis singulis ac probandis non meæ voluntati, sed vestro acquiescatis arbitrio.

[917] [factique sui rationem reddit,] Cum autem omnes, quorum verba allegaverat, non recte in omnibus de fide sensissent, sub finem prolixæ Epistolæ rationes allegat, cur ejusmodi consulat scriptores, ad has num. XI sic procedens: Hæc celeri sermone dictavi, quid eruditi viri de utroque sentirent loco, & quibus argumentis suas vellent probare sententias, vestræ prudentiæ exponens. Neque enim tanta est meæ pusillitatis auctoritas, qui nihil sum, & invidorum tantum morsibus pateo, quanta eorum, qui nos in Domino præcesserunt. Nec juxta Pythagoræ discipulos, præjudicata doctoris opinio, sed doctrinæ ratio ponderanda est. Si quis autem contrariæ factionis immurmurat, quare eorum explanationes legam, quorum dogmatibus non acquiesco, sciat me illud Apostoli libenter audire: “Omnia probate, quod bonum est, tenete”… Etenim si dialecticam scire voluero, aut philosophorum dogmata, &, ut ad nostra redeam, scientiam Scripturarum, nequaquam simplices Ecclesiæ viros interrogare debeo, quorum alia gratia est, … sed eos, qui artem didicere ab artifice, & in Lege Domini meditantur die ac nocte. Hos pro interpretatione Scripturarum, etiamsi non recte de omnibus sentiant, potius consulendos esse, quam Catholicos simplices, pergit mox pluribus probare, refutans tacite Rufinum ejusque sectatores, qui id in Hieronymo improbabant, aut perperam explicabant.

[918] [refutans Rufinum ejusque gregales.] Non existimo tamen, voluisse Hieronymum ut etiam simplices & indocti, quibus periculosa esset ea lectio, in hæreticis scriptoribus interpretationem sacrarum Scripturarum investigarent; sed ii solum, quibus & insignis erat eruditio, & eas aliis explanandi necessitas. Contra Rufini item asseclas dicit: Ego & in adolescentia, & in extrema ætate profiteor, & Origenem & Eusebium Cæsariensem viros esse doctissimos, sed errasse in dogmatum veritate. Rursum ista: Cur me lacerant amici mei, & adversus silentem crassæ sues grunniunt? Quarum omne studium est, immo scientiæ supercilium aliena carpere, & sic veterum defendere perfidiam, ut perdant fidem suam. Meum propositum est antiquos legere, probare singula, retinere, quæ bona sunt, & a fide Ecclesiæ Catholicæ non recedere. In fine insinuat, non respondisse se ad omnes quæstiones propositas, hæc subdens: Volens ad alias quæstiunculas respondere, & vel mea vel aliena dictare, extemplo a fratre Sisinnio admonitus sum, ut & ad vos & ad cæteros sanctos fratres, qui nos amare dignantur, litteras scriberem. Cohibebo igitur gradum, &, si vita comes fuerit, futuro me operi reservabo, ut & vobis per partes paream, & fractum ac senile corpusculum onus possit ferre moderatum.

§ LIII. Epistola ad Riparium, & liber contra Vigilantium hæresiarcham scriptus.

[Vigilantium, in Epistola ad Riparium partim refutatum,] Eodem tempore velociter dictavit S. Hieronymus librum contra Vigilantium hæresiarcham, contra quem biennio fere citius dederat Epistolam ad Riparium presbyterum, ut breviter dixi num. 899. Jam vidimus num. 619 & seqq., Vigilantium fuisse in Palæstina apud S. Hieronymum, quem ausus est calumniari, ut sectatorem errorum Origenis; petitaque in discessu venia, deinde ad easdem calumnias in Occidente relapsum, eaque de causa a Sancto objurgatum acri sane Epistola, qua hominis vanissimi morbus sanari potuisset, si malo minus pertinaci laborasset. At homo indoctus, solaque fere audacia instructus, ad scribendum prosilire sustinuit, multosque imperito calamo effudit errores. De iis ad Hieronymum scripsit Riparius presbyter, sed libros Vigilantii tunc ad eum non misit: intellexit tamen, cultum reliquiarum sanctorum martyrum improbari a Vigilantio, solemnesque Christianorum ad sepulcra martyrum vigilias. Hac de causa duo illa capita in Epistola ad Riparium defendit Hieronymus, addens in fine: Plura dictare volueram, si non epistolaris brevitas pudorem nobis tacendi imponeret; &, si tu librorum ipsius ad nos voluisses mittere cantilenas, ut scire possemus, ad quæ rescribere deberemus. Nunc autem aërem verberavimus, & non tam illius infidelitatem, quæ omnibus patet, quam nostram fidem aperuimus. Cæterum, si volueris longiorem nos adversum eum librum scribere, mitte nænias illius & ineptias, ut Joannem Baptistam audiat prædicantem: “Jam securis ad radicem arborum posita est” &c.

[920] Fecit Riparius una cum Desiderio presbytero, quod rogaverat Hieronymus. [acceptis ejus libris, brevi libro magis confutat Sanctus,] Nam hic in libro contra Vigilantium num. 3 ita loquitur: Auctores sunt hujus dictatiunculæ meæ sancti presbyteri Riparius & Desiderius, qui parœcias suas vicinia illius scribunt esse maculatas, miseruntque libros per fratrem Sisinnium, quos inter crapulam stertens evomuit. Et asserunt, repertos esse nonnullos, qui, faventes vitiis suis, illius blasphemiis acquiescant. Est quidem imperitus & verbis & scientia; & sermone inconditus, ne vera quidem potest defendere: sed propter homines sæculi, & mulierculas oneratas peccatis, semper discentes, & numquam ad scientiam veritatis pervenientes, una lucubratiuncula illius næniis respondebo, ne sanctorum virorum, qui, ut hæc facerem, me deprecati sunt, videar litteras respuisse. Velociter dictatum esse hoc Opusculum, declarat in fine his verbis: Hæc, ut dixi, sanctorum presbyterorum rogatu, unius noctis lucubratione dictavi, festinante admodum fratre Sisinnio, & propter Sanctorum refrigeria ad Ægyptum ire properante: alioquin & ipsa materia apertam habuit blasphemiam, quæ indignationem magis scribentis, quam testimoniorum multitudinem flagitaret.

[921] [indocti hominis impietatem] Quanta cum indignatione intellexerit Hieronymus errores Vigilantii, sive apertam ejus, ut vocat, blasphemiam, multis locis declarat. Epistolam ad Riparium sic orditur: Acceptis primum litteris tuis, non respondere superbiæ est, respondere temeritatis. De iis enim rebus interrogas, quæ & proferre & audire sacrilegium est. Ais Vigilantium, qui κατ᾽ ἀντίφρασιν hoc vocatur nomine (nam Dormitantius rectius diceretur) os fœtidum rursus aperire, & putorem spurcissimum contra sanctorum martyrum proferre reliquias, & nos, qui eas suscipimus, appellare cinerarios & idololatras, qui mortuorum hominum ossa veneremur. O infelicem hominem, & omni lacrymarum fonte plangendum! qui hæc dicens, non se intelligit esse Samaritanum & Judæum, qui corpora mortuorum pro immundis habent &c. Eumdem deinde & insanum cerebrum vocat, & vas inutile, & post hæresim refutatam ait: O præcidendam linguam a medicis, immo insanum curandum caput, ut, qui loqui nescit, discat aliquando reticere. Post alia ante data, rationem indignationis suæ reddit num. 3 hæc scribens: Tacita me forsitan cogitatione reprehendas, cur in absentem invehar. Fatebor tibi dolorem meum. Sacrilegium tantum patienter audire non possum. Legi enim seiromasten Phinees, austeritatem Eliæ, zelum Simonis Chananæi, Petri severitatem, Ananiam & Sapphiram trucidantis, Paulique constantiam, qui Elymam magum, viis Domini resistentem, æterna cæcitate damnavit. Non est crudelitas, pro Deo pietas. Addit locum ex Deuteronomio cap. 13, ubi jubentur occidi, qui voluerint inducere ad idololatriam.

[922] [stultamque temeritatem] Deinde, intellectis plenius hæresiarchæ erroribus, librum sic exorsus est: Multa in orbe monstra generata sunt. Centauros & sirenas, ululas & onocrotalos in Isaia legimus. Job leviathan & behemoth mystico sermone describit. Cerberum & stymphalidas, aprumque Erimanthium & leonem Nemæum, chimæram atque hydram multorum capitum narrant fabulæ poëtarum. Cacum describit Virgilius. Triformem Geryonem Hispaniæ prodiderunt. Sola Gallia monstra non habuit, sed viris semper fortibus & eloquentissimis abundavit. Exortus est subito Vigilantius, seu verius Dormitantius, qui immundo spiritu pugnet contra Christi spiritum, & martyrum neget sepulcra veneranda: damnandas dicat esse vigilias: numquam nisi in Pascha Alleluia cantandum; continentiam, hæresim; pudicitiam, libidinis seminarium. Et quomodo Euphorbus in Pythagora renatus esse perhibetur, sic in isto Joviniani mens prava surrexit: ut & in illo & in hoc diaboli respondere cogamur insidiis… Iste Romanæ Ecclesiæ auctoritate damnatus, inter phasidas aves & carnes suillas non tam emisit spiritum quam eructavit. Iste caupo Calagurritanus, & in perversum propter nomen viculi mutus Quintilianus, miscet aquam vino; & de artificio pristino suæ venena perfidiæ Catholicæ fidei sociare conatur; impugnare virginitatem, odisse pudicitiam, in convivio sæcularium contra Sanctorum jejunia proclamare; dum inter phialas philosophatur, & ad placentas liguriens, Psalmorum modulatione mulcetur; ut tantum inter epulas David, & Idithun, & Asaph & filiorum Core cantica audire dignetur. Hæc dolentis magis effudi animo quam ridentis, dum me cohibere non possum, & injuriam Apostolorum & martyrum surda nequeo aure transire.

[923] Hæc afferre volui, ut quilibet perspiciat, qualia eruditissimo Hieronymo visa sint nova Vigilantii dogmata, [acerrime perstringens,] quæ & nonnulli medio ævo adoptarunt, & posterioribus seculis resuscitarunt homines, commodorum suorum, quam præceptorum ac traditionum Ecclesiæ amantiores. Si tam absurda improbabiliaque & doctrinæ totius Ecclesiæ contraria seculo V apparuerunt doctissimo Hieronymo commenta Vigilantii, ut eum cum monstris turpissimis, cum centauris, cum sirenibus, cum cerbero, cum chimæra, cum hydra multorum capitum, aliisque prodigiis memoratis, comparandum crediderit, quod tam turpia noxiaque effudisset; vir prudens facile intelligere poterit, ea nostro tempore nec meliora videri debere nec veriora aut tolerabiliora. Nam quæ ante secula tredecim aut quatuordecim tam erant absona & omni specie veri destituta, tam delira & sacris Scripturis opposita, ut illorum auctorem Hieronymus non modo primum Galliæ monstrum statuat, sed & num. 4 hominem moti capitis, atque Hippocratis vinculis alligandum nominet, eumque & aliis id genus titulis exornet, vigilantemque dormire ac dormientem scribere num. 7, pronuntiet; quæ, inquam, seculo V tam chimærica visa sunt Vigilantii somnia, quo demum modo vera aut tolerabilia nostro tempore videri poterunt viro prudenti ac veritatis amanti? Doctrina enim falsa, sacræque Scripturæ contraria, tractu temporis fieri non potest vera.

[924] Neque prudenter dici potest, errasse Hieronymum, cum quod annis fere quadraginta, [quod impugnare auderet doctrinam Ecclesiæ.] dum hæc scribebat, diligentissime in studio sacrarum Scripturarum doctrinæque ecclesiasticæ versatus esset; tum vel maxime, quod assertæ per Hieronymum veritati nullus sanctorum Patrum, aut scriptorum ecclesiasticorum umquam se opposuerit. Nam ex horum omnium silentio planum fit, assertam ab Hieronymo adversus perversa Vigilantii dogmata doctrinam toti Ecclesiæ fuisse communem; idque ulterius ex sanctis Patribus facile posset confirmari, si id institutum nostrum atque hic locus exigeret. Jam vero breviter observo, vehementer Hieronymi stylum accusari a scriptoribus Lutheranis, Calvinianis, ac nominatim a Joanne Clerico, quem prolixe refutavit Josephus Swinger Societatis Jesu, doctor sacræ theologiæ, in Apologia D. Hieronymi, anno 1752 impressa. Mihi non lubet hic tam prolixe agere, ne nimium extendatur hic Commentarius. Pauca tamen pro Hieronymo contra Vigilantii amatores dicere liceat, ut hi ipsi ad saniora revertantur consilia, & non debacchentur in medicum putrida membra necessario secantem.

[925] Primo itaque dico, lectum fuisse S. Hieronymi Opusculum ab antiquis, & haud dubie a nonnullis, [Dantur rationes, cur illa Sancti acrimonia] qui Vigilantium noverant, nec tamen ab ullo reprehensum fuisse ut nimis acerbum. Secundo Gennadius, qui certe Hieronymo non nimium favebat, sed potius eidem utcumque erat contrarius, in Catalogo cap. 35 Vigilantii dat elogium, aitque, quod seductus fuerit humana laude, & præsumens supra vires, quod esset quidem lingua politus, non sensu Scripturarum exercitatus. Scripta eidem attribuit prava in Danielem, & alia, inquit, loquutus est frivola, quæ in catalogo hæreticorum necessario ponuntur. Huic & B. Hieronymus presbyter respondit. Si modo interrogare velimus Apostolum, quo modo refutare oporteat homines, qui captantes auram popularem, supra vires suas præsumunt alios docere, doctrinaque nova & aperte hæretica simplices seducunt; respondebit utique, quod scribebat de Cretensibus ad Titum cap.1 ℣ 13: Increpa eos dure, ut sani sint in fide. Itaque mandato Apostoli obedivit Hieronymus: neque enim video, minores fuisse rationes dure increpandi Vigilantium, cujus doctrina, utpote sensibus blandiens, nata erat multos seducere, & a sana Ecclesiæ doctrina avellere.

[926] [non improbanda, sed potius laudanda sit.] Sic Paulus ipse Act. 13 ℣ 10dure increpuit Elymam magum, & cæcitate punivit, quia opponebat se progressui fidei; sic ipse Christus Dominus Pharisæos sæpius acriter perstrinxit. Mitto alia exempla, quæ afferri possunt plurima. Etenim si laudamus Judices, qui fures & latrones morte etiam puniunt, eo quod humano generi sint noxii; qua ratione condemnabimus doctores, quando hæresiarchas, furibus longe perniciosiores, gravibus verbis castigant, ut eos salutari pudore a male cœptis desistere cogant, aut saltem efficiant, ne perniciosa eorum dogmata progressum faciant. Tertio ipse eventus docuit, recte tantam ab Hieronymo in principio nascentis illius hæresis adhibitam fuisse acrimoniam, ne dulce venenum a multis hauriretur: nam sic monstrum illud in cunis suffocatum est. Itaque non debent Vigilantii sectatores acrimoniam Hieronymi magis accusare, quam accusamus medicos, qui contra aliquot morbos acria & acerba adhibent remedia, ut malum certius sanetur. Ex acrimonia illa potius discere possunt, gravi malo laborasse Vigilantium, periculosa fuisse vulnera, quæ Ecclesiæ moliebatur infligere; non fuisse controversias dubias, quas suscitabat, sed apertas hæreses; ideoque non modesta & subtili disputatione fuisse docendum; sed acri objurgatione repellendum. Ultimam hanc rationem dat ipse Hieronymus circa finem his verbis: Et ipsa materia apertam habuit blasphemiam, quæ indignationem magis scribentis quam testimoniorum multitudinem flagitaret. Hoc nullus eruditissimo Hieronymi seculo negasse legitur.

[927] [Præcipui errores Vigilantii,] Quapropter recenseamus breviter præcipua errorum Vigilantii capita ab Hieronymo refutata. Primus error Vigilantii, ab Hieronymo refutatus, negat venerandas esse Sanctorum reliquias. Hanc hæresim refutat Sanctus num. 5, aliamque mox num. 6 & 7, quod Sancti nec nos audire possint, nec pro nobis orare: deinde num. 9 defendit usum quorumdam accendendi cereos supra martyrum sepulcra, rediensque ad cultum martyrum & reliquiarum, ad quem & reliqua jam dicta spectant, observat num. 9, Eunomium hæresiarcham, unumque ex præcipuis Arii sectatoribus, prius illam hæresim docuisse. Rides, inquit, de reliquiis martyrum, & cum auctore hujus hæreseos Eunomio ecclesiis Christi calumniam struis: nec tali societate terreris, ut eadem contra nos loquaris, quæ ille contra Ecclesiam loquitur. Vicino errore Vigilantius impugnabat vigilias & pernoctationes in basilicis martyrum, quas defendit Hieronymus num. 10. Tum num. 11 signa & miracula, quæ in basilicis martyrum fiunt: ac non modo Vigilantium acriter perstringit, sed num. 12 factum etiam ejus turpissimum narrat, eaque occasione religiosum suum timorem num. 13 his verbis declarat: Ego confiteor timorem meum, ne forsitan de superstitione descendat. Quando iratus fuero, & aliquid mali in meo animo cogitavero, & me nocturnum phantasma deluserit, basilicas martyrum intrare non audeo: ita totus & corpore & animo contremisco.

[928] Demum brevissime innuit plura alia Vigilantii commenta, [quos refutavit S. Hieronymus:] nimirum quod disseruerit contra jejunia & virginitatem, contra consuetadinem mittendi eleemosynas Hierosolymam, & contra vitam monasticam, abdicationemque possessionum omnium. Duo posteriora capita satis prolixe defendit Sanctus num. 14 & seqq. Reliqua verisimiliter solum perstrinxit, quod de iis satis prolixe disseruisset contra Jovinianum, & aliis etiam locis. Opusculum concludit his verbis: Quod si Dormitantius in mea rursus maledicta vigilaverit, & eodem ore blasphemo, quo Apostolos & martyres lacerat, de me quoque putaverit detrahendum, nequaquam illi brevi lucubratiuncula, sed tota nocte vigilabo, & sociis illius, immo discipulis vel magistris, qui nisi tumentes uteros viderint feminarum, maritos earum Christi ministerio arbitrantur indignos.

[929] De Vigilantio ejusque discipulis loquitur Hieronymus in Isaiæ cap. 65 ℣ 4 & 5, [de eo iterum deinde meminit.] ubi docet, a Judæis pro immundis haberi, si qui non simili cum ipsis ducatur errore, subditque: Quemadmodum Samaritani & Judæi nobis faciunt, omnesque hæretici, quales nuper sub magistro cerebroso in Gallia pullularunt, qui basilicas martyrum declinantes, nos, qui ibi orationes ex more celebramus, quasi immundos fugiunt. Hoc autem non tam illi faciunt, quam habitantes in eis dæmones, fortitudinem & flagella sancti cineris non ferentes. Ceterum Calviniani, qui omnia ab Hieronymo refutata Vigilantii somnia longe accuratius adoptarunt, quam Christi aut Apostolorum doctrinam, habebunt, quod meditentur, si investigare voluerint, quare Hieronymus Vigilantium multo acrius refutaverit, magisque contemptim tractaverit, quam ullos alios hæreticos; & quare eruditissimo seculo nullus ex æmulis Hieronymi, qui erant plurimi, Vigilantium susceperit defendendum. Ego ad alia progredior.

§ LIV. Commentarius in Danielem prophetam: Epistola ad Hedibiam, alia ad Algasiam, alia ad Rusticum, alia ad Avitum.

[Sanctus exponit Danielem Prophetam,] Post explanatos Prophetas duodecim minores, quos circa finem anni 406 absolutos vidimus, Hieronymus transivit ad Danielem, qui ex Majoribus primus ab eo fuit expositus. Transivit, inquam, ad Danielem, aut continuo post absolutos Minores, aut post librum adversus Vigilantium, & aliquot Epistolas, quæ laboris non erant admodum diuturni, ut dubitare vix possim, quin Commentarius in Danielem scriptus sit anno 407, cum certo sit compositus ante Commentarios in Isaiam & post jam dictos in Duodecim Prophetas. Dedicavit illos Sanctus Pammachio & Marcellæ, ut liquet ex his Præfationis verbis: Itaque obsecro vos, Pammachi φιλομαθέστατε, & Marcella, unicum Romanæ sanctitatis exemplar, junctos fide & sanguine, ut conatus meos vestris orationibus adjuvetis. Brevius vero progredi statuit in hoc Commentario, quam ante fecerat in aliis. Verum jam tempus est, inquit, ut ipsius Prophetæ verba texamus, non juxta consuetudinem nostram proponentes omnia, & omnia disserentes, ut in Duodecim Prophetis legimus; sed breviter & per intervalla ea tantum, quæ obscura sunt, explanantes, ne librorum innumerabilium magnitudo lectori fastidium faciat. Accessit & ea verisimiliter ratio, quod multa in Daniele historica & satis clara sunt.

[931] [excusans se, quod hunc in finem historicos profanos legeret.] Ex hac etiam Præfatione liquet, Sanctum non facile discessisse a proposito non legendi scriptores profanos, quandoquidem utatur excusatione necessitatis. Ad intelligendas autem extremas partes Danielis, inquit, multiplex Græcorum historia necessaria est, Sutorii videlicet Callinici, Diodori, Hieronymi, Polybii, Posidonii, Claudii, Theonis, & Andronici cognomento Alipii, quos & Porphyrius (qui contra Danielem scripserat) esse sequutum se dicit: Josephi quoque, & eorum, quos ponit Josephus, præcipueque nostri Livii, & Pompeii Trogi, atque Justini, qui omnem extremæ visionis narrant historiam, & post Alexandrum usque ad Cæsarem Augustum Syriæ & Ægypti, id est, Seleuci & Antiochi, & Ptolemæorum bella describunt. Et, si quando cogimur litterarum sæcularium recordari, & aliqua ex his dicere, quæ olim omisimus, non nostræ est voluntatis, sed, ut ita dicam, gravissimæ necessitatis, ut probemus ea, quæ a sanctis Prophetis ante sæcula multa prædicta sunt, tam Græcorum quam Latinorum, & aliarum gentium litteris contineri. Hæc simul ostendunt, non exiguam fuisse præparationem Hieronymi ad Danielem recte exponendum. In hac eadem Præfatione rursum Hieronymus defendit Translationem suam ex Hebræo, quod Ecclesiæ Danielem legerent ex Translatione Theodotionis, non ex Septuaginta. Ex eo autem loco difficultatem sibi peperit Montfauconus, quod verba Hieronymi non recte intelligeret; sed locum bene exposuit Vallarsius in Annotatis.

[932] [Hujus Commentarii causa accusatus est Sanctus,] Litem periculosam sibi fuisse intentatam causa hujus Commentarii, declarat Hieronymus in duabus Præfationibus in Isaiam. In Præfatione libri 10 hæc tantum de ea profert: Audio præterea, scorpium, mutum animal & venenatum, super responsione quondam Commentarioli mei in Danielem prophetam, nescio quid mussitare, immo ferire conari in suo pure moriturum. Cujus næniæ & lugubres cantilenæ necdum mihi proditæ sunt, & idcirco dilata responsio. Quid illud fuerit, verisimiliter indicat in Præfatione libri XI, ubi ista scribit: Quod si in expositione statuæ pedumque ejus, & digitorum discrepantia, ferrum & testam super Romano imperio interpretatus sum, quod primum forte, deinde imbecille, Scriptura portendit, non mihi imputent, sed prophetæ. Neque enim sic adulandum est principibus, ut sanctarum Scripturarum veritas negligatur, nec generalis disputatio unius personæ injuria est. Quæ quum benigno meorum studio caveretur, Dei judicio repente sublata est, ut amicorum in me studia, & æmulorum insidiæ monstrarentur. Ex dictis liquet, quis esset locus, qui unam personam, instigantibus procul dubio aliis, tantopere offendisset. Dixerat in Danielis cap. 2 ℣ 42 de Romani imperii imbecillitate, Quod hoc temp ore manifestissime comprobatur, … quando & in bellis civilibus, & adversum diversas nationes, aliarum gentium barbararum indigemus auxilio. Verissima sane hæc erant; sed veritas odium peperit.

[933] Certo edicere non possumus, quis vera illa Hieronymi observatione tantopere fuerit offensus. [verisimiliter quod Stilico se perstrictum putaret:] Verisimillima tamen mihi apparet conjectura Tillemontii, qui art. 120 suspicatur, Stiliconem fuisse, de quo dicit, Nec generalis disputatio unius personæ injuria est. Certe adjuncta omnia huic favent conjecturæ. Nam Stilico, qui natione barbarus erat, potentiam habebat maximam in Romano imperio, variisque utebatur ducibus barbaris tam in bellis civilibus contra tyrannos ipsumque Arcadium imperatorem, quam contra alias nationes. Itaque, etiamsi Hieronymus de Stilicone forsan non magis cogitasset, quam de aliis, potuerant adulatores hostesque Hieronymi illi persuadere, allegata verba contra ipsum fuisse prolata. Certe unus aliquis se impetitum suspicatus est, illeque videtur subita morte abreptus, ut colligitur ex illis verbis, Dei judicio repente sublata est, nimirum unius personæ existimata injuria. Hoc omnino congruit Stiliconi, qui anno 408, die XXIII Augusti, occisus est jussu Honorii imperatoris. Tempus mortis optime congruit conjecturæ: nam Commentarius in Danielem in Occidentem perferri potuit aut ante finem anni 407, quo dictatus est, aut certe anno 408 notabili tempore ante mortem Stiliconis. Hujus vero mors Hieronymo innotescere debuit, quando scribebat in Isaiam, cujus expositioni impendit fere annos 408 & 409, sicut videbimus. Quapropter verisimillima est, ut dixi, conjectura Tillemontii de Stilicone.

[934] In eadem Præfatione narrat Hieronymus, & alia in illo Commentario obtrectatoribus displicuisse. [aliqua item in eo æmulis displicuerunt,] Difficile, immo impossibile est, inquit, placere omnibus; nec tanta vultuum, quanta sententiarum diversitas est. In explanatione Duodecim Prophetarum longior quibusdam visus sum, quam oportuit: & ob hanc causam in Commentariolis Danielis brevitati studui, præter ultimam & penultimam visionem, in quibus me necesse fuit ob obscuritatis magnitudinem sermonem tendere, præcipueque in expositione septem, & sexaginta duarum, & unius hebdomadarum: in quibus disserendis quid Africanus temporum scriptor, quid Origenes, & Cæsariensis Eusebius, Clemens quoque Alexandrinæ ecclesiæ presbyter, & Apollinaris Laodicenus, Hyppolytusque, & Hebræi, & Tertullianus senserint, breviter comprehendi, lectoris arbitrio derelinquens, quid de pluribus eligeret. Itaque, quod nos verecundia fecimus judicandi, & eorum honore, qui lecturi erant, quibusdam forte non placeat, qui non antiquorum opiniones, sed nostram sententiam scire desiderant. Quibus facilis responsio est, noluisse me sic unum recipere, ut viderer alios condemnare. Et certe, si tanti & tam eruditi viri fastidiosis lectoribus displicent, quid de me facturi erant, qui pro tenuitate ingenioli invidorum morsibus pateo? Ita Hieronymus.

[935] Placuit ejus collectio de hedomadis Auctori Operis de Promissionibus, edito cum Operibus S. Prosperi: nam dicit, labore ingenioque magno supputationes factas. [sed placuit Augustino & aliis.] Etiam non displicuit Hieronymi modestia S. Augustino, qui de similibus interrogatus ab Hesychio Salonitano episcopo, in Epistola 197 (alias 78,) ipsas Hieronymi expositiones ad eum dirigens, hæc scripsit: De propheticis autem dictis sive prædictis, de quibus voluisti ut aliquid scriberem, melius mihi visum est sancti Hieronymi, hominis doctissimi, expositiones eorumdem verborum (ne illas forte non habeas) de Opusculis ejus excerptas, dirigere beatitudini tuæ. Si autem jam eas habebas, nec inquisitioni tuæ satisfaciebant, quid de his sentias, peto, mihi rescribere non graveris. Respondit ad hæc Hesychius, varietate expositionis suspendi lectoris judicium. Nam, inquit, si ipse doctissimus Vir compresbyter noster ait, periculosum esse de magistrorum ecclesiarum judicare sententiis, & alterum præferre alteri, quanto magis hoc lector facere non potest, quod Magister facere dubitavit? Verum hoc quidem est: sed prudenti lectori satis erit, si intelligat, locum varie exponi posse. Dictum Hieronymi Commentarium iterum laudat S. Augustinus, ad eumque lectores remittit his verbis: Legant presbyteri Hieronymi librum in Danielem, satis diligenter eruditeque conscriptum. Videmus hic, librum nominari, ut verisimiliter illud Opus non habuerit Augustinus divisum in plures libros, quemadmodum etiamnum exstat sine divisione. Itaque saltem dubium est, an apud Cassiodorum lib. Inst. cap. 3 recte tribus libris Daniel ab Hieronymo legatur explanatus.

[936] [Ad Hedibiam & Algasiam eodem tempore,] Eodem fere tempore, quo Danielem exposuit Hieronymus, respondit ad multas quæstiones sacræ Scripturæ, per Apodemium quemdam allatas ex partibus Galliæ Oceano vicinis, propositasque a piis mulieribus Hedibia & Algasia. Epistola ad priorem est 120 (alias 150) ad posteriorem 121 (alias 151.) Eodem tempore scriptas esse, colligitur ex Apodemio, qui in utraque dicitur quæstiones attulisse. Quod igitur in alterutra legitur ad tempus determinandum, valet pro utraque. In secunda autem ad quæstionem 10 respondens, ait col. 876: De quo in Propheta Amos plenius disseruimus. Itaque, cum Amos sit expositus circa finem anni 406, nequeunt hæ Epistolæ figi ante annum 407. Hac de causa Tillemontius Nota 73, & Vallarsius in Chronotaxi, eas figunt anno 407, adjunctaque alia ratione non æque certa, ad principium anni 407. Altera illa ratio, quam minime certam credo ad Epistolas figendas circa initium anni, petitur ab irruptione Wandalorum aliarumque nationum barbararum in Galliam, de qua in illis Epistolis silet Hieronymus, licet de eadem multa dicat in Epistolis post annum 407 datis, ut videbimus. Tillemontius tom. 5 Imperatorum Nota 22 in Honorium observat, ingressum Wandalorum in Chronico S. Prosperi fixum esse ultima die anni 406, ulteriusque probare conatur, figendum esse circa initium anni 407. Fatetur tamen, ab Orosio, qui tunc vivebat, figi duobus tantum annis ante captam Romam, & a Tirone Prospero post mortem Arcadii, anno 408 defuncti.

[937] [probabilius anno 407, scribit Sanctus,] Non excutiam curiosius dictam chronotaxim. Credamus accuratissimam esse, ultimaque die anni 406 Rhenum transivisse Wandalos. Saltem ex Tirone Prospero satis colligitur, tam rapidos non fuisse eorum progressus primis mensibus anni 407, ut multum terroris inferre potuerint remotissimis a Rheno Galliæ provinciis circa Oceanum ante æstatem ejusdem anni, & fortasse etiam ante annum 408. Poterat itaque Apodemius sub initium æstatis anni 407 Burdegala, aut ex alio illarum partium ad Oceanum portu in Palæstinam navigare, necdum multis auditis de progressu barbarorum in Galliæ partibus Rheno vicinis. Plura verisimiliter de iis aliunde non audiverat Hieronymus, dum Apodemius in Palæstinam appulit. Quare media æstate, immo toto anno 407, poterat facile Hieronymus de illa barbarorum in Galliam irruptione silere, quod nesciret toti Galliæ tam perniciosam fore. Ex illo igitur silentio, probabilius quidem mihi videtur, scriptas esse Epistolas anno 407: magis enim mirandum esset, si de Wandalorum in Galliam irruptione nihil anno 408 dixisset Hieronymus, ad Gallos scribens. Cum tamen nesciamus, quanti anno 407 fuerint Wandalorum progressus, non omnino mihi fit certum, datas esse Epistolas ante annum 408. Advenit forsan Apodemius eo ipso tempore, quo Danielem explanabat Hieronymus, dictæque Epistolæ fuerint dictatæ, Commentario in Danielem necdum perfecto.

[938] Priorem ad Hedibiam ita orditur Sanctus: Ignota vultu, [ad multas quæstiones sacræ Scripturæ respondens Hedibiæ,] fidei mihi ardore notissima es: & de extremis Galliæ finibus in Bethleemitico rure latitantem ad respondendum provocas de sanctarum quæstiunculis Scripturarum, per hominem Dei, filium meum Apodemium, commonitoriolum dirigens; quasi vero non habeas in tua provincia disertos viros & in lege Dei perfectos, nisi forte experimentum magis nostri, quam doctrinam flagitas, & vis scire, quid de his, quæ ab aliis audisti, nos quoque sentiamus. Majores tui Patera atque Delphidius, quorum alter, antequam ego nascerer, rhetoricam Romæ docuit; alter, me jam adolescentulo, omnes Gallias prosa versuque suo illustravit ingenio, jam dormientes & taciti, jure me reprehendunt, quod audeam ad stirpem generis sui quippiam mussitare; licet concedens eis eloquentiæ magnitudinem, & doctrinam sæcularium litterarum, merito subtraham scientiam legis Dei, quam nemo accipere potest, nisi ei data fuerit a Patre luminum… Unde libere profiteor (nec dictum superbe pertimesco) me scribere tibi, non in doctis humanæ sapientiæ verbis, quam Deus destructurus est, sed in verbis fidei, spiritualibus spiritualia comparantem… Ora igitur, ut verus Elisæus steriles in me & mortuas aquas vivificet… Nec fulgore sæcularis eloquentiæ delecteris, quam vidit Jesus quasi fulgur cadentem de cælo &c.

[939] Deinde incipit respondere ad quæstiones duodecim, [& quomodo vivere debeat vidua liberis carens.] quæ omnes erant ex Euangeliis & Epistolis S. Pauli propositæ, excepta tamen prima, quæ his verbis concepta est: Quomodo perfectus quis esse possit, & quomodo Deo vivere debeat vidua, quæ sine liberis derelicta est. Erat igitur Hedibia vidua sine liberis; neque paucos habebat filios, ut videbatur dici in responso ad primam quæstionem in priori editione, quæ vitiosa erat, correctaque est a Martianæo & Vallarsio. Igitur & tu, quia paucos non habes filios, plurimos fac tibi amicos de iniquo mammona. Suadet Hieronymus, ut plurimos pauperes opibus suis amicos faciat, pro filiis, quos non habebat, & tantum paucos habere potuisset. Post præcepta vivendi non admodum prolixe data, duas de eadem materia eidem assignat Epistolas, quas ulterius consulere poterat, ita responsum primum concludens: Quomodo autem vidua vivere debeat, brevi sermone comprehendit Apostolus, dicens: “Vidua quæ in deliciis est, vivens mortua est”; & nos in duobus libellis, quos ad Furiam & Salvinam scripsimus, plenius dictum putamus. Deinde ad alias undecim quæstiones accurate & prolixe respondet.

[940] [Algasiæ item exponit difficultates scripturisticas.] Eadem cura, & prolixius etiam, respondit ad undecim quæstiones Algasiæ, ex Euangeliis similiter & Pauli Epistolis selectas, ut hæ duæ Epistolæ, sive materiam spectemus, sive molem, libris in sacram Scripturam editis annumerari valeant. Initium secundæ hoc est: Filius meus Apodemius, qui interpretationem nominis sui, longa ad nos veniens navigatione, signavit, & de Oceani littore atque ultimis Galliarum finibus, Roma præterita, quæsivit Bethleem, ut inveniret in ea cælestem panem, … detuli mihi in parva schedula maximas quæstiones, quas a te datas, mihique tradendas diceret. Ad quarum lectionem intellexi, studium reginæ Saba in te esse completum, quæ de finibus terræ venit audire sapientiam Salomonis. Non quidem ego Salomon, qui & ante se & post se cunctis hominibus præfertur sapientia; sed tu regina appellanda es Saba, in cujus mortali corpore non regnat peccatum, & quæ ad Dominum tota mente conversa, audies ab eo: “Convertere, convertere Sunamitis.” Etenim Saba in lingua nostra conversionem sonat. Simulque animadverti, quod quæstiunculæ tuæ, de Euangelio tantum & de Apostolo propositæ, indicant te veterem Scripturam aut non satis legere, aut non satis intelligere: quæ tantis obscuritatibus & futurorum typis obvoluta est, ut omnis interpretatione egeat…

[941] [eique pro similibus assignat Alethium presbyterum.] Præterea satis miratus sum, cur, purissimo fonte vicino relicto, nostri tam procul rivuli fluenta quæsieris, & omissis aquis Siloë, quæ vadunt cum silentio, desiderares aquas Sihor, quæ turbidis sæculi hujus vitiis sordidantur. Habes istic sanctum virum Alethium presbyterum, qui viva, ut aiunt, voce & prudenti disertoque sermone possit solvere, quæ requiris, nisi forte peregrinas merces desideras, & pro varietate gustus nostrorum quoque condimentorum te alliamenta delectant. Aliis dulcia placent, nonnullos subamara delectant: horum stomachum acida renovant, illorum salsa sustentant… Itaque nostram amaritudinem illius nectareo melle curato &c. Non quidem certo constat, quis sit Alethius presbyter, tantopere ab Hieronymo laudatus. Verisimillima tamen est conjectura Tillemontii, qui art. 119 existimat, eumdem esse cum Alethio, ad quem exstat Epistola 33 S. Paulini, & qui deinde creatus est episcopus Cadurcensis, multum laudatus in alia S. Paulini Epistola, cujus fragmentum dedit Gregorius Turonensis lib. 2 cap. 13. Plura ad laudatus Epistolas non observabo. In neutra quidquam legitur de irruptione barbarorum in Galliam. At ex eo non evincitur, scriptas esse sub initium anni 407: nam de illa etiam tacere poterat Hieronymus circa finem ejusdem anni, quod barbari adhuc multum distarent a provinciis circa Oceanum sitis, in quibus habitabant Hedibia & Algasia, ut jam dixi; vel etiam quod necesse non esset in quæstionibus sacræ Scripturæ de ea meminisse.

[942] [Probabilius eodem tempore scribit ad Rusticum.] Fortasse & tertiam eodem tempore scripsit Sanctus, videlicet Epistolam 122 (alias 46) ad Rusticum, in qua de barbaris Galliam ingressis ita meminit, ut necdum videatur novisse omnia mala per eosdem Galliis illata. Illam Tillemontius art. 121 refert ad annum 408, qui etiam in margine notatus est apud Vallarsium; sed hic in chronotaxi Epistolarum maluit annum 407 designare. Potuit scribi sub finem anni 407, aut anno sequenti. At mihi probabilius est, scriptam esse eodem tempore cum duabus præcedentibus, a quibus illam tantum sejunxerunt Tillemontius & Vallarsius, quod meminerit de barbaris in Gallia. Nam initium plane insinuat, eodem tempore, quo ad Hedibiam, ad Rusticum quoque scripsisse Hieronymum, cum ejus precibus ad scribendum fuerit inductus. Quod ignotus, inquit, ad ignotum audeo scribere, sanctæ ancillæ Christi Hedibiæ, & filiæ meæ, conjugis tuæ Artemiæ, immo sororis ex conjuge atque conservæ, fecit deprecatio. Quæ nequaquam propria salute contenta, tuam & ante quæsivit in patria, & nunc in sanctis locis quærit. Vix dubitare possum, quin Hedibia iisdem litteris, quibus responsum flagitavit ad quæstiones suas, Hieronymum simul rogaverit, ut scriberet ad Rusticum de pœnitentia agenda. Uxor vero Rustici Artemia potuerat cum Apodemio navigare in Orientem: nam in Palæstinam pervenerat, quando hanc scribebat Hieronymus. Potuit quidem bis ad Hieronymum scribere Hedibia, secundamque ad ipsum dare cum Artemia, si illa post Apodemium discessit in Palæstinam. At nihil est, quod cogat hoc dicere.

[943] Tota Hieronymi Epistola hortatur Rusticum ad pœnitentiam. [quem hortatur ad pœnitentiam, quod fidem] Ratio exponitur num. 4 hoc modo: Narravit mihi uxor quondam tua, nunc soror atque conserva, quod juxta præceptum Apostoli ex consensu abstinueritis vos ab opere nuptiarum, ut vacaretis orationi: tuaque rursum vestigia, quasi in salo posita fluctuasse, immo (ut aperte loquar) esse prolapsa. Illam autem audisse a Domino cum Moyse: “Tu vero hic sta mecum”: & dixisse de Domino: “Statuit supra petram pedes meos”. Tuam domum, quæ fundamenta fidei solida non habebat, postea diaboli turbine concidisse: porro illius perstare in Domino, & suum tibi hospitium non negare, ut cui prius conjunctus fueras corpore, nunc spiritu copuleris… Quumque vos rabies barbarorum, & imminens captivitas separaret, sub jurisjurandi testificatione pollicitum, ut ad sancta transeuntem loca vel statim vel postea sequereris & servares animam tuam, quam visus fueras negligentia perdidisse. Redde igitur, quod præsente Deo spopondisti. Incerta est vita mortalium: ne ante rapiaris, quam tuam impleas sponsionem, imitare eam, quam docere debueras…

[944] Quod si te rei familiaris tenent reliquiæ, ut scilicet & mortes amicorum & civium videas, & ruinas urbium atque villarum, [conjugi de continentia datam fregisset.] saltem inter captivitatis mala, & feroces hostium vultus, & provinciæ tuæ infinita naufragia, teneto tabulam pœnitentiæ: & memento conservæ tuæ, quæ tuam quotidie suspirat, nec desperat salutem. Tu vagaris in patria, immo non patria, quia patriam perdidisti: ista pro te in locis venerabilibus Resurrectionis & Crucis, & incunabulorum Domini Salvatoris, in quibus parvulus vagiit, tui nominis recordatur, teque ad se orationibus trahit, ut, si non tuo merito, saltem hujus salveris fide &c. Ex datis liquet, provinciam, ex qua erat Rusticus, jam multa passam fuisse, eaque Hieronymo innotuisse, antequam hanc scribebat. At ex eo non possumus certo inferre, scriptam esse post duas memoratas, in quibus illa non leguntur, præsertim cum nesciamus, ex qua Galliarum provincia esset Rusticus: nam vicinæ Rheno provinciæ multum passæ sunt ab anno 407, non item vicinæ Oceano & Hispaniæ.

[945] [Translationem librorum de Principiis Avito mittit,] Epistola 124 (alias 59) figi potest circa annum 408, ut facit Tillemontius art. 121. Vallarsius in Chronotaxi eam credit referendam ad annum 409 aut 410. Principium Epistolæ pro epocha figenda & pro ipsa materia valebit. Ante annos circiter decem, inquit, sanctus vir Pammachius ad me cujusdam schedulas misit, quæ Origenis περὶ ἀρχῶν interpretata volumina continerent, immo vitiata, hoc magnopere postulans, ut Græcam veritatem Latina servaret translatio… Feci, ut voluit, misique ei libros, quos quum legisset, exhorruit, & reclusit scrinio, ne prolati in vulgus multorum animos vulnerarent. A quodam fratre, qui habebat zelum Dei, sed non secundum scientiam, rogatus, ut traderet ad legendum, quasi statim reddituro, propter angustiam temporis fraudem non potuit suspicari. Qui acceperat legendos, adhibitis notariis, Opus omne descripsit, & multo celerius, quam promiserat, codicem reddidit. Eademque temeritate, & (ut levius dicam) ineptia, quod male surripuerat, pejus aliis credidit. Et quia difficile grandes libri, de rebus mysticis disputantes, notarum possunt servare compendia, præsertim qui furtim celeriterque dictantur, ita in illis confusa sunt omnia, ut & ordine in plerisque & sensu careant. Quamobrem petis, Avite carissime, ut ipsum ad te exemplar dirigam, quod a me olim translatum, & nulli alii traditum, a supradicto fratre perverse editum est. Accipe igitur, quod petisti, sed ita, ut scias, detestanda tibi in eis esse quam plurima &c.

[946] [sedulo docens, quibus fœdati sint erroribus.] Ad hæc modo nonnulla observemus. Libros περὶ ἀρχῶν, aut de Principiis, transtulit Rufinus anno 398, nec dubitandum videtur, quin illos eodem anno ad Hieronymum miserit Pammachius. Itaque anni circiter decem ducunt ad annum 408, si fuerint fere pleni, aut si saltem sumantur novem cum medio, cum absoluti non fuerint a Rufino, nisi circa medium anni 398. Si tamen solum modicum ultra novem annos designarit Hieronymus, scripta fuerit hæc Epistola sub finem anni 407: certe figenda non est anno 409 aut 410. Epistola est prolixa, qua exponit Hieronymus errores librorum Origenis de Principiis, quos rogatus mittebat, verisimiliter non missurus, nisi jam fuissent in manibus Aviti, sed plane mendosi. Nam saltem eos mittere noluit, nisi adjuncto antidoto, concludens Epistolam his verbis: Quisquis igitur hos voluerit legere libros, & calceatis pedibus ad terram promissionis pergere; necubi a serpentibus mordeatur, & arcuato scorpii vulnere verberetur, legat prius hunc librum, & antequam ingrediatur viam, quæ sibi cavenda sint, noverit. Existimat laudatus Tillemontius, Avitum illum, ad quem data est Hieronymi Epistola, Hispanum esse, unumque ex duobus, qui memorantur in Consultatione Orosii ad Augustinum de errore Priscillianistarum & Origenistarum, quæ videri potest tom. 5 Operum S. Augustini col. 607 & seqq.. Si res sic se habet, non immerito timuit S. Hieronymus: nam Avitus ille sic opposuisse se Priscillianistis dicitur, ut inciderit in aliquot errores Origenistarum.

§ LV. Commentarii in Isaiam: Epistola ad Ageruchiam.

[Isaiæ Prophetiam Sanctus exponere incipit,] Ordo temporum deduxit nos ad prolixissimum omnium Operum S. Hieronymi, magnaque diligentia compositum, ad Commentarios, inquam, in Isaiam prophetam, quos libris octodecim distinxit. Tillemontius art. 120 existimat, anno 408 aut 409 inchoatum ab Hieronymo hunc Commentarium. Vallarsius in Præfatione tomi 4, qui hoc Opus exhibet, ab ea opinione recedit, vultque Commentarium non fuisse inchoatum ante annum 410. Verum hæc chronotaxis mihi prorsus est improbabilis, quia Hieronymus sic fere otiosus fuisset annis 408 & 409, quibus paucissimas scripsit Epistolas; Opus vero maximum, quo diutissime occupatum se fuisse variis locis insinuat, absolvisset anno non integro: nam perfectum fuisse Opus diu ante finem anni 410, certissimum est, & non diffitebitur ipse Vallarsius; imo & absolutum ante annum 410, infra probabo. Argumentum, cujus causa dissensit a Tillemontio, petitur ex verbis Hieronymi in cap. 6, ubi Sanctus hæc scribit: De hac visione ante annos circiter triginta, quum essem Constantinopoli, & apud virum eloquentissimum Gregorium Nazianzenum, tunc ejusdem urbis episcopum, sanctarum Scripturarum studiis erudirer, scio me brevem dictasse subitumque Tractatum:… Ad illum itaque libellum remitto lectorem, oroque, ut brevi hujus temporis expositione contentus sit.

[948] Laudatum Opusculum Vallarsius figit medio anno 381, [non anno 410,] quia Nazianzenus episcopatum Constantinopolitanum paucis tantum mensibus habuit circa medium anni 381. Ab hoc tempore numerat annos viginti & novem, ut vere dictum sit circiter triginta; & sic initium Operis figit anno 410. Verum omnia hæc adeo fallere possunt, ut ne post annum quidem 407 initium Operis certofigere præsumam. Nam primo Tractatus ille de Seraphim, Constantinopoli scriptus, tam certi temporis non est, ut debeat necessario figi circa medium anni 381, sed possit etiam dictatus esse anno 380, immo & ab anno 379, ut observavi num. 223. Certe omni illo tempore Hieronymus videtur fuisse Constantinopoli, & Nazianzenus administrabat episcopatum ejusdem urbis, etiamsi paucis solum ultimis mensibus illum rexerit ut proprium. Secundo mire fallere potest illud circiter triginta; cum enim sit numerus rotundus & magnus; non ausim certo edicere, an non desint duo tresve anni ad implendum triginta. Tertio non protulit allegata verba Hieronymus initio Operis sui; sed quando jam quinque capita explanaverat, duosque dictaverat libros. Itaque, cum Hieronymus multo plus temporis consumeret præparando se ad majora Opera, quam iis dictandis; verisimiliter multis mensibus & fortasse anno integro Isaiam præ manibus habuerat, antequam ad eum locum dictando perveniret; & sic rursum fallit locus pro quærendo Operis icitio.

[949] Quapropter nullum mihi est dubium, quin chronotaxis Tillemontii sit veræ propinquior: [sed anno 408, aut sub finem 407:] malimque anno 408 initium figere, quam 409; imo non ausim dicere, inchoatum esse Commentarium post finem anni 407, cum nesciamus, an Sanctus totum illum annum Danieli & aliquot Epistolis impenderit. Etenim, absolute Daniele, ad Isaiam progressus est, ut habet prima Præfatio ad S. Eustochium, quam sic orditur: Expletis longo vix tempore (circa finem anni 406) in Duodecim Prophetas viginti Explanationum libris, & in Danielem (verisimiliter anno 407) Commentariis, cogis me, virgo Christi Eustochium, transire ad Isaiam: & quod sanctæ matri tuæ Paulæ, dum viveret, pollicitus sum, tibi reddere. Quod quidem & eruditissimo viro, fratrituo, Pammachio, promisisse me memini: quum in affectu par sis, vincis præsentia. Itaque & tibi & illi per te reddo, quod debeo. Mox, petitis Eustochii precibus, de modo exponendi hæc pronuntiat: Nullusque putet, me voluminis illius argumentum brevi cupere sermone comprehendere; quum universa Domini sacramenta præsens Scriptura contineat. Plura profert ad commendandam Isaiæ Prophetiam, quæ ibidem legi possunt, uti & reliqua. In Præfatione libri 2 rursum preces Eustochii flagitat, quemadmodum in tertia facit & in aliis plerisque facere solet.

[950] [liber quintus est Opusculum ame compositum.] In libro 3 & in cap. 7 ℣ 21 & seqq. Sanctus loquitur de vastato per barbaros Romano imperio, hæc scribens: At nunc magna pars Romani orbis quondam Judææ similis est: quod absque ira Dei factum non putamus, qui nequaquam contemptum sui per Assyrios ulciscitur & Chaldæos; sed per feras gentes, & quondam nobis incognitas, quarum & vultus & sermo terribilis est, & femineas incisasque facies præferentes, virorum & bene barbatorum fugientia terga confodiunt. Pro Romani orbis ante editum fuerat Romanæ urbis. At mendam illud correctum est, ipsaque comparatio cum Judæa ostendit, non agi de Urbe, sed de imperio Romano, quod a seculo præcedente in variis partibus vastabant Gothi aliique barbari. Ubi ad librum quintum & caput 13 pervenerat Hieronymus, nonnihil mutationis induxit propter Opusculum de Decem Isaiæ visionibus antea scriptum, & Amabili episcopo dicatum, ut dictum est num. 575. Nam totum illud Opusculum pro libro quinto dedit: cumque historicam dedisset solum explanationem in illo Opusculo, duos libros, sextum & septimum, subjunxit, in quibus illorum XI capitum, quæ primum historice erant exposita, dedit explanationem moralem & allegoricam, alias historicæ statim adjungi solitam. Hæc se facturum ait in Præfatione quinta, in sexta & septima facere, ac fecisse in octava, cujus hoc est principium: Sextus & septimus superiores libri allegoriam quinti voluminis continent, quod olim historica explanatione dictavi. Præsens Opus, id est, octavus liber, ad cœptam interpretationem revertitur, ut & historiam & tropologiam juxta utramque editionem (Septuaginta & Translationem ex Hebraico) pariter disserat.

[951] [In eo Opere lentius progressus,] In Præfatione libri noni indicat, minus cito se in hisce Commentariis procedere, ita exordiens: Variis molestiis occupati, explanationes in Isaiam prophetam per intervalla dictamus. Unde, expleto octavo volumine, nunc post aliquantum temporis spatium transimus ad nonum, non absque morsu & obtrectationibus invidorum, qui ignorantes, quid audiant, quid loquantur, de eo audent judicare, quod nesciunt, & ante despiciunt, quam probent; eruditosque se æstimant & disertos, si de cunctis scriptoribus detrahant. Quorum livorem & mussitationem garrulam contemnentes, Dei poscamus auxilium, & Psalmistæ imprecatione dicamus: “Dissipa gentes, quæ bella volunt”. &c. Jam aliquid verisimiliter audierat Hieronymus de calumnia contra se cusa ob dicta in Commentariis Danielis. At plusculum noverat, dum scribebat Præfationem libri 10, ut dictum est de illa calumnia num. 932; nec tamen totum tunc noverat, ideoque distulerat responsum. Pergebat interim, ut obediret Eustochio & Pammachio, … qui, inquit, insatiabili studio me per litteras cogit, expleto Isaia, transire ad Ezechiel, quum ego & ætatis & corporis imbecillitate confectus, notariorumque penuria, qui me possent suis ministeriis adjuvare, in eodem adhuc luto hæsitem, & vix partem Isaiæ mediam in hoc volumine finiturum esse me credam. Hæc rursum insinuant, lentius processisse in Isaia Hieronymum. Nam ex tempore, quo cœperat illum Commentarium, Pammachius Romæ conjiciebat, fere absolutum fore, quando solum erat in medio: neque enim alias ursisset, ut pergeret ad Ezechielem.

[952] Verumtamen jam ante finem anni 408 decem priores libros ab Hieronymo perfectos existimo, [circa Octobrem anni 408 videtur scripsisse librum XI:] quia in Præfatione libri XI insinuat Sanctus, mortem Stiliconis sibi innotuisse, quam adhuc ignorabat, dum scribebat Præfationem libri 10. Certe verisimillimum est, ut probavi num. 933, Stiliconis mortem ibi verbis obscuris indicari intelligentibus, quandoquidem unius personæ injuria, quam ab Hieronymo illatam calumniabantur æmuli, amici vero negabant, Dei judicio repente sublata est, id est, opinor, cæde Stiliconis; sive hic sibi injuriam verbis Hieronymi illatam contenderet, sive imperatori. Si autem, ut verisimillimum dixi, de Stiliconis interitu revera loquatur Sanctus, scripserit hæc circa Octobrem anni 408, cum die XXIII Augusti occisus ille sit. Hæc nota optime congruit cum tempore, quo Commentarium hunc inchoatum credo. Si enim, absoluto Daniele, hunc statim inchoaverit parte posteriore anni 407 aut priore sequentis 408; potuit tardius solito procedens, & aliquot Epistolas, § 54 relatas, interponens, aut annum integrum, aut octo vel decem menses prioribus undecim libris impendere.

[953] Reliqua etiam ejusdem Operis pars lentius progressa est, [dictans librum 13,] cum ob senectutis aliaque jam memorata incommoda, tum ob summam curam, qua Isaiam explanavit, & demum ob morbum gravem infra memorandum. Interim in Operis progressu non carebat æmulis, ut breviter insinuat in Præfatione libri 12, amicorum suorum studio contentum se esse, declarans his verbis: Mihi sufficit paucorum testimonium, & amicorum laude contentus sum, qui in expetendis Opusculis meis amore nostri labuntur & studio Scripturarum. Gravi morbo correptus est, dum dictabat librum 13. Quod ex ordine dato contingere debuit hiemali tempore circa initium anni 409. In ipso languore brevem dictavit Præfationem libro, qui postea perfectus est, præfixam. Totam subjungo: Multi casus opprimunt navigantes. Si vehementior flaverit ventus, tempestas formidini est. Si aura moderatior summa jacentis elementi terga crispaverit, piratarum insidias pertimescunt. Atque ita fit, ut fragili animæ ligno creditæ, aut metuant periculum aut sustineant: quorum utrumque altero gravius est, vel mortem timere perpetuo, vel, quam timueris, sustinere.

[954] Hoc mihi in Isaiæ pelago naviganti accidere video: [gravi correptus est morbo,] dum enim inoffenso cursu vela tenduntur, & securis nautarum manibus sulcans æquoris campos carina delabitur; subitus languoris turbo consurgens tantis undarum molibus, & collisorum inter se fluctuum fragore resonante, pavida amicorum corda perterruit, ut dicere cogerentur: “Magister, salvos nos fac, perimus”. Quamobrem, Eustochium, in toto orbe terrarum unicum nobilitatis & virginitatis exemplum, non sileat pupilla oculi tui; clamaque in corde: “Abba pater”. Et cum Psalmista loquere: “Exsurge, ut quid dormis, Domine”? ut injunctum in Isaiam Opus, te orante, & Christo miserante, perficiam. Jam enim tertius decimus Explanationum liber cuditur, qui necdum pervenit ad calcem. Et interim, donec misericors & miserator Dominus, patiens & multarum miserationum, reddat pristinam sanitatem, hanc Præfatiunculam tumultuario sermone dictavi, ut, quæ habentur in schedulis describantur; & plena emendatio lectoris judicio reservetur. Ita in morbo Sanctus de correctione; sed hanc verisimiliter ipse deinde adhibuit: neque enim morbus fuit diuturnus; vel sic tamen languore notabilis Operi mora fuerit injecta. Baronius ad annum 409 num. 14 credidit, agi de obsidione Urbis, quia pro languoris turbo, legit clangoris turbo, sed hanc opinionem etiam sequentia reddunt improbabilem.

[955] [at deinde subito sanatus.] De morbis & sanatione sua Hieronymus in Præfatione libri 14, quam etiam totam huc transfero, sic exorditur: Dominus, qui respicit terram, & facit eam tremere, qui tangit montes, & fumigabunt, qui loquitur in Deuteronomii cantico: “Ego occidam, & ego vivificabo; percutiam, & ego sanabo”; frequentibus morbis meam quoque terram fecit contremiscere, cui dictum est: “Terra es, & in terram ibis”. Et oblitum conditionis humanæ crebro admonet, ut hominem & senem & jamjamque moriturum esse me noverim. De quo scribitur: “Quid gloriatur terra & cinis?” Unde qui me subito languore percusserat, incredibili velocitate sanavit; ut terreret potius, quam affligeret, & emendaret magis, quam verberaret. Itaque sciens, cujus sit omne, quod vivo, & quod idcirco forsitan mea dormitio differatur, ut cœptum in Prophetas Opus expleam, totum me huic trado studio, & quasi in quadam specula constitutus, mundi hujus turbines atque naufragia non absque gemitu & dolore contemplor, nequaquam præsentia cogitans, sed futura; nec hominum famam atque rumusculos, sed Dei judicium pertremiscens. Tuque, virgo Christi Eustochium, quæ ægrotantem tuis orationibus adjuvisti, sanato quoque imprecare gratiam Christi, ut eodem spiritu, quo Prophetæ futura cecinerunt, possim in nubem eorum ingredi & caliginem, & Dei nosse sermonem, qui nequaquam carnis auribus, sed cordis auditur; & dicere cum Propheta: “Dominus dat mihi linguam disciplinæ, ut sciam, quando oporteat me loqui”. Quod testimonium quarti & decimi in Isaiam libri, quem nunc disserere cupio, principium est. Hæc attuli omnia, ut religiosa Hieronymi sensa lector perspiciat. Possent plurima hunc in finem ex ipsis recitari libris, sed nimium excresceret hic Commentarius.

[956] [Quibus promissum & dedicatum hoc Opus.] Itaque brevitatis gratia de reliquis Præfationibus paucissima seligam. In Præfatione 16 multum laudat eruditionem S. Eustochii, quod objectionem difficilem proposuisset ex Scripturis contra ipsius Hieronymi asserta; ad quam Sanctus ibi respondet. Objectionem latius exposui ad XXVIII Septembris in S. Eustochio num. 62. In Præfatione libri 18 & ultimi, initio iterum declarat, quibus prolixum hoc Opus dedicarit, ita ordiens: Duodevicesimus in Isaiam, immo extremus liber, tuo, o filia Eustochium, & sanctæ matris tuæ Paulæ nomini dedicatur, ut, quas pari honore suspexi, æqua commemoratione nunc recolam; præsertim quum & illa, dum viveret, hoc Opus tecum crebrius postularit, & vir eruditissimus frater tuus Pammachius & tunc & postea frequentibus scriptis cogere non destiterit: mihique & præsentium amicorum & absentium, virorumque ac fæminarum in Christo dormientium eadem religio sit, id est, animorum caritas, non corporum.

[957] Post multa maxime contra Millenarios, quos crebro in posterioribus libris refutat, [& quare tam prolixum.] disputata, totius Operis sui prolixitatem sic defendit: Si cui autem Explanationum in Prophetas displicet longitudo; audiat libere, multo me pauciora dixisse, quam rei obscuritas flagitat; & posse unumquemque de nostra latitudine breves sibi Commentariolos facere, qui tamen pleno intellectui non sufficient. Neque enim simplex a Prophetis historia, & gestorum ordo narratur; sed ænigmatum plena sunt omnia; aliudque in verbis sonat, aliud tenetur in sensibus; ut, quæ æstimaveris plana, & inoffensa currere lectione, sequentium rursum obscuritatibus involvantur. Verum tempus est, ut finem imponam volumini prophetali, in cujus expositione si prolixior solito fuero, extremis partibus concedendum est, quas dividere nolui, ne librorum numerus augeretur. Hactenus Hieronymus de illo Commentario, qui non modo prolixus est, sed multiplici etiam doctrina plenus, ut mirandum non sit, si eidem fere duos annos, videlicet 408 & 409 impenderit. At paucis modo inquiramus tempus, quo videtur absolutus.

[958] Hoc tempus cum nonnulla confusione designat Hieronymus in Præfatione ad Ezechielem, [Circa tempus captæ Romæ, moriisque] quam exorditur hoc modo: Finitis in Isaiam decem & octo Explanationum voluminibus, ad Ezechiel, quod tibi & sanctæ memoriæ matri tuæ Paulæ, o virgo Christi Eustochium, sæpe pollicitus sum, transire cupiebam, & extremam, ut dicitur, manum Operi imponere Prophetali: & ecce subito mors mihi Pammachii atque Marcellæ, Romanæ urbis obsidio, multorumque fratrum & sororum dormitio nuntiata est. Atque ita consternatus obstupui, ut nihil aliud diebus ac noctibus nisi de salute omnium cogitarem, meque in captivitate Sanctorum putarem esse captivum, nec possem prius ora referare, nisi aliquid certius discerem; dum inter spem & desperationem sollicitus pendeo, aliorumque malis me crucio. Postquam vero clarissimum terrarum omnium lumen extinctum est, immo Romani imperii truncatum caput &c. Addit, etiam tum dilatam Ezechielis Explanationem.

[959] Verum ad allegata verba necesse est nonnulla observare. [Pammachii & Marcellæ Opus absolutum,] Primo nequeunt sic exponi, ut credantur omnia ordine suo relata: nam S. Marcella, cujus mors videtur poni ante obsidionem Urbis, adhuc vivebat, quando capta est Roma, ut clare testatur Hieronymus in ejus Epitaphio, sive Epistola 127 (alias 16) ad Principiam, narrans num. 13, quanta sit passa illo tempore, mortemque ejus figens post aliquot dies captæ Urbis. Dicendum igitur est, Hieronymum sine ordine temporis recensuisse omnia tristia, quorum causa Ezechielis Explanationem diu distulerat, mortemque Marcellæ junxisse cum morte Pammachii, tamquam præcipuorum amicorum, quorum obitum maxime lugebat, etiamsi Pammachius fortasse notabili tempore ante Marcellam sit defunctus. Actum est apud nos de S. Pammachio ad XXX Augusti, obitusque ejus dubitanter fixus anno 409 aut 410. Secundo de anno captæ Romæ non convenit inter eruditos; nam Baronius, Tillemontius aliique plures statuunt annum 410, illumque multis rationibus propugnant. Pagius vero, quem & alii præcesserunt ac secuti sunt, multis argumentis evincere conatur, Romam fuisse captam anno 409, & die XXIV Augusti. Hæc Pagii sententia, quam & Muratorius in Annalibus Italiæ ad annum 409 secutus est, mihi multo probabilior apparet, quam opposita.

[960] [cum autem Urbs probabilius capta sit anno 409, XXIV Augusti,] Tertio triplex fuit Romæ per Alaricum obsidio, prima sub finem anni 408, ut eruditi modo fere consentiunt, hac præsertim ratione, quod post solutam obsidionem, Ravennæ insignia consulatus sui octavi initio anni 409 sumpserit Honorius imperator. De hac obsidione, quæ multo Romanorum auro soluta est ab Alarico, loquentem audiamus Hieronymum in Epistola 123 (alias XI) ad Ageruchiam num. 17: Quis hoc credet? quæ digno sermone Historiæ comprehendent, Romam in gremio suo, non pro gloria, sed pro salute pugnare; immo ne pugnare quidem, sed auro & cuncta supellectile vitam redimere? Quod non vitio principum, qui vel religiosissimi sunt, sed scelere semibarbari accidit proditoris (Stiliconis,) qui nostris contra nos opibus armavit inimicos. Hæc anno 409 Hieronymus, verisimiliter tempore æstatis, antequam secundam obsidionem noverat. Altera Romæ obsidio secuta est post aliquot menses, quod Honorius Ravennæ degens nollet consentire pactis inter Romanos & Alaricum. Hac autem obsidione Alaricus coëgit Romanos, ut Attalum, quem Urbis præfectum statuerat Honorius, imperatorem acciperent. Secuta demum est obsidio tertia & Urbis expugnatio, postquam Attalum rursus imperio dejecerat Alaricus, eaque a Pagio, Muratorio, aliisque, ut dixi, figitur XXIV Augusti anni 409. Hanc autem sententiam si sequamur, Commentarium suum in Isaiam certo finivit Hieronymus anno 409, sive in allegatis supra verbis loquatur de obsidione prima, sive de secunda aut de tertia, qua Urbs expugnata est.

[961] [videtur circa autumnum absolutus Commentarius.] Quarto observo, non omnia superius relata, quæ Sanctus sibi nuntiata dicit, quando cogitabat ad Ezechielem transire, necessario ponenda esse post finitum Isaiam: nam jam ante cogitabat, hoc finito, transire ad Ezechielem. Certe mortem Pammachii satis clare insinuat in libro 17 in cap. 60 ℣ 6 & 7 his verbis: Denique sanctæ memoriæ mater tua Paula, fraterque Pammachius, per foramen acus, hoc est, per arctam & angustam viam, quæ ducit ad vitam, transierunt ad regna cælorum, latam viam cum sarcinis relinquentes, quæ ducit ad tartarum. Defunctis etiam Pammachium non minus quam Paulam annumerat in Præfatione libri 18, virorumque ac fæminarum in Christo dormientium eamdem, ac viventium, sibi rationem esse dicens, cum illos solos cum Eustochio nominasset. Suspicor itaque, obiisse Pammachium sub initium aut circa medium anni 409. Hinc ulterius infero, necessarium non esse, ut dicamus absolutum fuisse Hieronymi Commentarium, quando audivit primam Romæ obsidionem. Ex omnibus demum concludo, prolixum hoc Hieronymi Opus absolutum videri anno 409, & certe aliquo tempore ante auditam ab eo Urbis expugnationem. Si autem consideremus, decem aut undecim libros, id est, ultra mediam partem, videri perfectam fuisse circa Octobrem aut Novembrem anni 408, ut dictum est num. 952, merito conjiciemus, totum Opus fuisse perfectum circa autumnum anni 409.

[962] Epistola 123 (alias XI) ad Ageruchiam, quæ & Geruntia dicta, [Eodem anno Sanctus scribit ad Ageruchiam,] aliisque vicinis nominibus designata fuit, eodem anno 409 data est, probabilius ante finitam Explanationem Isaiæ. Nam prima Romæ obsidio, quæ contigit circa finem anni 408, in ea clare memoratur verbis num. 960 datis; non item secunda tertiaque & expugnatio, quæ ante finem anni 409 Hieronymo potuerunt innotescere. Memoratur in eadem clades omnium fere Galliarum, quæ anno 407 cœpta & ad culmen perducta est duobus sequentibus annis. At ingressos in Hispaniam barbaros necdum noverat Hieronymus, dum scribebat. Atqui secundum Tillemontium tom. 5 Imperatorum in Honorio art. 39, Alani, Wandali & Suevi in Hispaniam penetrarunt mense Septembri vel Octobri anni 409, ut eadem etiam de causa post annum 409 Epistola figi nequeat. Cladem Galliarum & metum Hispaniæ num. 16 his verbis exprimit Sanctus: Mogontiacum, nobilis quondam civitas, capta atque subversa est, & in ecclesia multa hominum millia trucidata. Vangiones longa obsidione deleti. Remorum urbs præpotens, Ambiani, Attrebatæ, extremique hominum Morini, Tornacus, Nemetæ, Argentoratus, translati in Germaniam. Aquitaniæ, Novemque Populorum, Lugdunensis & Narbonensis provinciæ, præter paucas urbes, populata sunt cuncta: quas & ipsa foris gladius, intus vastat fames. Non possum absque lacrymis Tolosæ facere mentionem, quæ ut huc usque non rueret, sancti episcopi Exuperii merita præstiterunt. Ipsæ Hispaniæ jam jamque perituræ, quotidie contremiscunt &c.

[963] Non indicat Hieronymus, cujus rogatu ad Ageruchiam scribat, [cui secundas dissuadet nuptias, & vivendi dat præcepta.] ab eane accepisset litteras, an alterius litteris ad scribendum fuerit inductus. Nihilo magis aperte declarat, in qua provincia habitaret Ageruchia. Verumtamen existimo, eam habitasse in Gallia, & in urbe aliqua necdum expugnata; cum quod tam multa dicat de cladibus Galliarum, ut secundas nuptias eidem dissuadeat, tum vel maxime quod num. 18 dicat: Aut quibus deliciis affluas, quæ possessionum tuarum redditus perdidisti, quæ obsessam familiolam tuam morbo & fame cernis contabescere? Nam illa verba omnino insinuant, ipsam habitasse in una ex urbibus Galliæ necdum captis, de quibus supra dicit: Quas & ipsas foris gladius, intus vastat fames. Ceterum tota Epistola, quæ prolixa est, eo dirigitur, ut Ageruchiæ, viduæ juveni, secundas dissuadeat nuptias, & nonnulla det vivendi præcepta. Pro his tamen præcedentia aliquot Opuscula ei assignat, Epistolam ita concludens: Legito, quomodo tibi in viduitate servanda vivendum sit, librum ad Eustochium de Virginitate servanda, & alios ad Furiam atque Salvinam… Hic libellus de Monogamia sub nomine tuo titulum possidebit.

§ LVI. Commentarius in Ezechielem inchoatus, abruptusque post tres libros ob incursionem Arabum: Epistolæ aliquot recensentur.

[Absoluto Isaia, Sanctus, nimio luctu ob cladem Urbis] Ab anno 408, quo Isaiam exponebat, meditabatur Hieronymus post absolutum istud Opus continuo transire ad Ezechielem, ut postulabat S. Pammachius verbis num. 951 datis. Ubi vero Isaiam fere absolverat, ac deinde omnino ad calcem perduxerat, segnior factus est ad pergendum, audita morte Pammachii, obsidione Urbis Romæ, magnis calamitatibus imperii Occidentalis, ut rursum ipse docet verbis recitatis num. 958. Intellecta tandem expugnatione ac vastatione Urbis per Alaricum, anno 409, ut cum Pagio existimo, & mense Augusto figenda, simulque obitu S. Marcellæ, quæ paucis diebus captæ Urbi supervixit, studia sua omnia seposuit, diuque a dictando prorsus abstinuit. Itaque reliqua saltem parte anni 409, sub cujus finem debuit cladem illam intelligere, magnaque etiam parte anni 410, ut verisimiliter conjicere possumus, abstinuit a dictando in Ezechielem, etiamsi fortasse paulatim cœperit se præparare. De hisce in Epistola 126, quam inferius figemus anno 411, Sanctus ita loquitur: Ezechielis volumen olim aggredi volui, & sponsionem celeberrimam studiosis lectoribus reddere: sed in ipso dictandi exordio ita animus meus Occidentalium provinciarum, & maxime Urbis Romæ vastatione confusus est, ut juxta vulgare proverbium, proprium quoque ignorarem vocabulum, diuque tacui, sciens tempus esse lacrymarum.

[965] [& Occidentalium provinciarum impeditus, non statim pergit ad Ezechielem,] Aliqui verba illa, in ipso dictandi exordio, sic intelligunt, ut existiment, dictare cœpisse Hieronymum, quando illa audivit. At malim credere, solum exordiri voluisse, ut clare edicit in Præfatione ad Ezechielem vocibus, transire cupiebam, .. nempe ad Ezechiel, ac deinde ita consternatus obstupui, ut … nec possem prius ora referare, nisi aliquid certius discerem. Hoc vero ubi didicerat, magis silere perrexit, ut mox subdit: Postquam vero clarissimum terrarum omnium lumen extinctum est, immo Romani imperii truncatum caput, &, ut verius dicam, in una Urbe totus orbis interiit, “obmutui & humiliatus sum, & silui a bonis, & dolor meus renovatus est: concaluit cor meum intra me, & in meditatione mea exarsit ignis”: nec putavi illam sententiam negligendam: “Musica in luctu, importuna narratio”. Hæc æque ac verba superiora insinuant non modicam cessationem inter Isaiam & Ezechielem, quem tandem explanare cœpit anno verisimiliter 410 currente, & jam provecto.

[966] [incipit tamen ante finem anni 410,] Rationes inchoandi recenset hoc modo: Verum quia & tu (Eustochium) indesinenter hoc flagitas, & magno vulneri cicatrix paulatim obducitur; scorpiusque inter Enceladum & Porphyrionem Trinacriæ humo premitur, & hydra multorum capitum contra nos aliquando sibilare cessavit: datumque tempus, quo non hæreticorum respondere insidiis, sed Scripturarum expositioni incumbere debeamus, aggrediar Ezechiel prophetam, cujus difficultatem Hebræorum probat traditio… Quod Opus si per Domini misericordiam ad calcem usque perduxero, transibo ad Jeremiam &c. Necesse est ad allegata verba aliquot jungere observationes. Primo magnum vulnus, cui cicatricem paulatim obduci ait Hieronymus, est procul dubio expugnatio Romæ. Cur vero dicat, huic vulneri cicatricem obduci, omnino non intelligerem; nisi audivisset mortem Alarici, qui post captam Romam agmen suum versus Siciliam duxit, eamque ingredi frustra conatus, in ejus vicinia subito occubuit aliquot mensibus post Romam expugnatam. Igitur hæc scripta videntur multis mensibus post intellectam Romæ cladem.

[967] Secundo inquirendum est, quis sit ille scorpius, qui inter Enceladum & Porphyrionem in Trinacria sive Sicilia dicitur sepultus. [intellecta morte Rufini, quem atris pingit coloribus.] Baronius Rufinum eo modo designatum credidit ad annum 410 num. 60. Hanc Baronii opinionem amplexi sunt Tillemontius, Vallarsius, aliique maximo consensu. De Rufino item hæc verba explicantur: Et hydra multorum capitum contra nos aliquando sibilare cessavit. De eodem defuncto ejusque discipulis, ex quibus erat Pelagius, loquitur in Præfatione libri 6, hæc scribens: Putabam quod, medio serpente confosso, non reviviscerent hydræ novella plantaria, & juxta fabulas poëtarum, Scylla mortua, nequaquam in me scyllæi sævirent canes, qui latrare non cessant: & hæreticis Dei percussis manu, ne tentarentur, si fieri potest, etiam electi Dei, hæresis ipsa non moritur, hæreditariis contra nos odiorum suorum catulis derelictis, qui nostra simulantes, genitricis antiquæ & pellacis Ulyssis venena non deserunt: labiaque tantum melle circumlinunt: & juxta eloquia Scripturarum, mollierunt verba sua super oleum: ipsi autem sunt jacula, & jacula ignita, quæ scuto fidei repellenda simul & extinguenda sunt. Hisce verbis Pelagianos insinuari hæreticos, tam Baronius quam alii existimant, atque huic opinioni tempus ipsum favet. Baronius consequenter autumat, Rufinum ab Hieronymo statui præcursorem Pelagianorum, atque esse Rufinum illum, qui primus Romæ negasse dicitur peccatum originale: quod tamen non existimat Tillemontius art. 95, volens probare, illum alium esse Rufinum.

[968] De Rufino aliquo Marius Mercator apud Garnerium pag. 30 ita habet: [Quæritur, an Rufinus, qui peccatum Originale negasse dicitur,] Hanc ineptam, & non minus inimicam rectæ fidei quæstionem, sub sanctæ recordationis Anastasio Romanæ Ecclesiæ summo Pontifice, Rufinus quidam, natione Syrus, Romam primus invexit, &, ut erat argutus, se quidem ab ejus invidia muniens, & per se proferre non ausus, Pelagium, gente Britannum, monachum tunc decepit, eumque ad prædictam apprime imbuit atque instituit impiam vanitatem. Hæc Mercator de Rufino, qui peccatum Originale primus Romæ dicitur negasse. Primum vero auctorem illius hæreseos ante ponit Theodorum Mopsuestenum in Cilicia episcopum. De eodem Rufino loquitur Cælestius apud S. Augustinum lib. de Peccato Originali num. 2, quando interrogabatur in concilio, ita respondens: Sanctus presbyter Rufinus Romæ, qui mansit cum sancto Pammachio. Ego audivi illum dicentem, quod tradux peccati non sit. Deinde iterum interrogatus, respondit: Audivi & plures dicere. At hos non nominavit. Hunc fuisse ipsum Rufinum Hieronymi adversarium, late probare nititur Norisius in Historia Pelagiana lib. 1 cap. 2. Verum, ut jam dixi, contraria est Tillemontii sententia, & Garnerius Rufinum illum Pelagii magistrum pluribus argumentis ab Aquileiensi distinguere contendit.

[969] [sit Rufinus Hieronymi discipulus.] Fateor, controversiam esse ambiguam, quod Mercator nonnulla de Rufino dicat, quæ Aquileiensi non congruunt. At minime perspicio, cur in levibus adjunctis errare non potuerit Mercator, qui forte Rufinum numquam vidit, & juvenis fuisse videtur eo tempore, quo clanculum peracta sunt, quæ refert. Syrum natione dixit Rufinum, cum esset Italus. Syrum credere potuit ex diuturna habitatione, & quia errorem in Syria didicerat. Dicit sub Anastasio Papa a Rufino errorem illum Romæ prolatum. Levissimus rursum est error, si Rufinus errorem illum Pelagio persuasit, quando sub decessore Anastasii Siricio transferebat libros Origenis de Principiis, aliquot mensibus ante Pontificatum Anastasii. Tertio objicitur illud, qui mansit cum sancto Pammachio: neque enim credunt, apud Pammachium Hieronymi amicum Rufino Aquileiensi locum fuisse. At considerare oportet, ut amicum Hieronymi ex Palæstina discessisse Rufinum, & Romam venisse, ut non intelligam, cur non potuerit aliquo tempore apud Pammachium hospitari. Reliqua omnia, quæ objiciuntur, tam levia sunt, ut ea brevitatis gratia censeam omittenda.

[970] [qui anno 399 ab eo Mediolanum missus est;] Excipio tamen libellum fidei, quem edidit Sirmondus & Garnerius pag. 286 recudit, cum hic certo sit hominis peccatum Originale negantis; sed frustra attribuetur Rufino cuipiam Syro, qui fuisset Pelagii magister. Nam, si credimus Mercatori, Rufinus Pelagii magister, quiscumque fuerit, noluit per se proferre opinionem, sive hæresim, quæ negat peccatum Originale. Qua igitur ratione ipsi attribuetur libellus, in quo id negatur? Quapropter omnibus istis longe præponderat silentium omnium antiquorum de Rufino alio præter Aquileiensem, qui fuisset Pelagianorum amicus & doctor: nam Rufinus ille S. Hieronymi discipulus, qui anno 399 in Occidentem profectus est, improbabiliter mihi videtur proferri, cum quod nesciatur umquam aliquid scripsisse, tum quod non videatur Syrus natione fuisse, sed Latinus. Missus enim est ab Hieronymo Mediolanum Ruffinus in causa Claudii, sive, ut ait Hieronymus lib. 3 contra Rufinum num. 24, pro periculo capitis alieni. At non videtur Sanctus hominem Syrum, Latinæ linguæ utique ignarum, pro tali causa missurus fuisse Mediolanum.

[971] [an potius Rufinus Hieronymi adversarius.] Rufinum vero Aquileiensem fuisse in aliis saltem præcursorem Pelagianorum, Hieronymus ipse multis locis insinuat. Hæc vero ratio fuisse videtur, cur Sanctus de eo durius post mortem sit locutus, quam de vivente. In Epistola 125 (alias 4) ad Rusticum num. 18 monet, ut caveat a detractione, & hoc Rufini vitium ita reprehendit: Testudineo Grunnius incedebat ad loquendum gradu, & per intervalla quædam vix pauca verba carpebat, ut eum putares singultire, non proloqui. Et tamen, quum mensa posita, librorum exposuisset struem, adducto supercilio, contractisque naribus, ac fronte rugata, duobus digitulis concrepabat, hoc signo ad audiendum discipulos provocans. Tum nugas meras fundere, & adversum singulos declamare: criticum diceres esse Longinum, censoremque Romanæ facundiæ notare, quem vellet, & de senatu doctorum excludere. Hic bene nummatus plus placebat in prandiis. Nec mirum, si qui multos inescare solitus erat, facto cuneo circumstrepentium garrulorum procedebat in publicum, intus Nero, foris Cato, totus ambiguus, ut ex contrariis diversisque naturis unum monstrum novamque bestiam diceres esse compactam, juxta illud poëticum:

Prima leo, postrema draco, media ipsa chimæra.

Hic nihil quidem de pravis dogmatis dicitur, Rufinum tamen nigris depingit coloribus propter maledicentiam, quam nullus certius probabit, quam ipse probavit Rufinus in libris contra Hieronymum. Ut præcursorem quoqeu Pelagianorum Rufinum cum aliis recenset in Epistola 133 ad Ctesiphontem, aliisque deinde locis pluribus, maxime tamen ob libros ab eo Latine redditos, qui Pelagianis favebant. Verum hæc breviter insinuasse sufficiat.

[972] Redeamus ad Ezechielem expositum. Duos priores libros videtur dictasse sine impedimentis aliunde injectis, [Absolvit tres libros in Ezechielem: tum ob subitam] aut certe memoratis, nisi impedimenta, quæ commemorat in Præfatione libri 3, jam inchoata fuerint ante absolutum secundum. Sic ibidem philosophatur: Nihil longum est, quod finem habet, & omnis retro temporum series transacta non prodest; nisi forte bonorum operum sibi viaticum præparaverit, quæ semper ad futura, immo ad æterna respiciunt, & nullis terminis coarctantur. Vera sententia est: Omnia orta occidunt, & aucta senescunt. Et alibi: Nihil est enim opere & manu factum, quod non conficiat & consumat vetustas. Quis crederet, ut totius orbis extructa victoriis Roma corrueret, ut ipsa suis populis & mater fieret & sepulcrum; ut tota Orientis, Ægypti, Africæ littora olim dominatricis Urbis servorum & ancillarum numero complerentur; ut quotidie sancta Bethleem nobiles quondam utriusque sexus, atque omnibus divitiis affluentes, susciperet mendicantes? Quibus, quoniam opem ferre non possumus, condolemus, & lacrymas lacrymis jungimus, occupatique sancti operis sarcina, dum sine gemitu confluentes videre non patimur, Explanationes in Ezechiel, & pene omne studium omisimus, Scripturarumque cupimus verba in opera vertere, & non dicere sancta, sed facere. Unde rursus a te commoniti, o virgo Christi Eustochium, intermissum laborem repetimus, & tertium volumen aggressi tuo desiderio satisfacere desideramus &c. Absolutis tribus libris, verisimiliter aliquo ex prioribus mensibus anni 411, coactus est Opus interrumpere, & ob subitam barbarorum irruptionem fugere.

[973] Hoc intervallo dictatas aliquot a Sancto Epistolas conjicio. [Arabum irruptionem sugere coactus,] De una certo constat, nimirum de Epistola 126 (alias 82) ad Marcellinum & Anapsychiam, quam hac de causa primam memoro. Hoc autem anno, inquit num. 2, cum tres explicassem libros (in Ezechielem, de quo agit) subitus impetus barbarorum, de quibus tuus dicit Virgilius, “Lateque vagantes Barcæi”; & sancta Scriptura de Ismahel: Contra faciem omnium fratrum suorum habitabit, sic Ægypti limitem, Palæstinæ, Phœnicis, Syriæ percurrit, ad instar torrentis cuncta secum trahens, ut vix manus eorum misericordia Christi potuerimus evadere. Quod si juxta inclytum oratorem, silent inter arma leges; quanto magis studia Scripturarum, quæ & librorum multitudine, & silentio, ac librariorum sedulitate, quodque proprium est, sedulitate & otio dictantium indigent.

[974] Duos itaque libros misi sanctæ filiæ meæ Fabiolæ, [duos ex iis mittit Fabiolæ juniori:] quorum exempla si volueris, ab ipsa poteris mutuari. Pro angustia quippe temporis alios describere non potui: quos cum legeris, & vestibula videris, facilis conjectura erit, qualis ipsa sit futura domus. Ex his abunde confirmantur, quæ dixi de Opere post tres libros interrupto. Barbari autem, quos fugere coactus est Sanctus, recipiens verisimiliter se cum suis ad aliquam urbem munitam, erant vagi Arabes sive Saraceni, quorum crebræ magis quam diuturnæ fuerunt incursiones. Fabiola vero, cui duos libros misit Hieronymus, fortasse fuerit filia Fabiolæ, cujus epitaphium scripsit Sanctus, ut dictum est num. 819: nam & Oceanus, qui senioris Fabiolæ curam aliquam gessit, in hac Epistola commemoratur, multumque laudatur, ut ipse pro Hieronymo dicatur Marcellino respondere potuisse super cunctis quæstionibus Scripturarum.

[975] [scribit ad Marcellinum, eumque remittit ad S. Augustinum,] Quis vero fuerit Marcellinus ipse, ad quem hæc scripta est Epistola, breviter indicandum. Nam de S. Marcellino tribuno & notario jam actum est in Opere nostro ad VI Aprilis, ibique ostensum, illum ipsum esse, ad quem hæc Hieronymi Epistola data est. Præfuit ille anno 411 famosæ collationi Catholicorum cum Donatistis, habitæ Kalendis Juniis anni 411 Carthagine, ut verisimiliter Epistola fuerit scripta priore anni parte, cum de illa collatione nihil habeat. Scripserat jam alias Hieronymus ad Marcellinum Epistolas, quæ exciderunt. Sic enim orditur: Tandem ex Africa vestræ litteras unanimitatis accepi: & non me pœnitet impudentiæ, qua tacentibus vobis Epistolas meas frequenter ingessi, ut rescriptum mererer, & vos esse sospites, non aliis nuntiantibus, sed vestro potissimum sermone cognoscerem. Interrogaverat autem Marcellinus de origine animæ, quæ multum eo tempore agitata erat quæstio ob varios hæreticorum de ea errores, & Catholicorum necdum fixam sententiam, aut certe necdum receptam ab omnibus. Remittit Sanctus ad Opuscula sua contra Rufinum, & ulterius ad S. Augustinum, cujus amicus erat Marcellinus, his verbis: Certe habes ibi virum sanctum & eruditum Augustinum episcopum, qui viva, ut aiunt, voce docere te poterit, & suam, immo per se nostram explicare sententiam.

[976] [cui ille eamdem quæstionem jam proposuerat.] Verum Marcellinus eamdem quæstionem jam ante S. Augustino proposuerat, & cunctantem invenerat, quod ignorabat Hieronymus. Hinc Augustinus in Epistola inter Hieronymianas 131, ad Hieronymum deinde scripta, num. 8 insinuat, ejus sententiam se didicisse ex Epistola ad Marcellinum, additque: In qua Epistola etiam mei commemorationem benevolentissime facere dignatus es, quod hic me haberet in Africa, qui ei ipsam possem facilius explicare sententiam. Quod si potuissem, non ille hoc abs te tam longe posito inquireret, si tamen id tibi ex Africa scripsit. Nam quando scripserit, nescio. Tantum scio, quod de hoc bene cognoverit cunctationem meam: unde, me inconsulto, facere voluit. Quamquam etiam si consuleret, magis hortarer & gratias agerem, quod nobis omnibus conferre posset, nisi tu breviter rescribere, quam respondere maluisses. Credo, ne superfluo laborares, ubi ego essem, quem putabas id optime scire, quod ille quæsierat… Misisti ad me discipulos, ut ea doceam, quæ nondum ipse didici. Doce ergo, quod doceam. Nam ut doceam, multi a me flagitant, eisque me, sicut alia multa, & hoc ignorare confiteor. Rursum Augustinus in Epistola sua 190 (alias 157) ad Optatum num. 20 eadem brevius narrat, dicens Marcellinum de anima scripsisse longe trans mare ad doctissimum Virum, seque inde occasionem arripuisse consulendi Hieronymum per Epistolam suo loco referendam, ex qua superiora recitavi. Laudat eamdem Hieronymi Epistolam & aliis locis. Potuit certe ex illa perspicere sinceram Hieronymi erga se benevolentiam.

[977] Forte eodem anno & illo tempore, quo studia in Ezechielem nonnihil intermiserat Sanctus, [Scribit ad Rusticum monachum,] scripta fuerit Epistola 125 (alias 4) ad Rusticum monachum. Certe figenda videtur circa annum 411, quia ex verbis, num. 971 recitatis, de Rufino colligitur, mortem Rufini jam notam fuisse Hieronymo, dum hanc scribebat. Rufinus vero defunctus creditur aliquo tempore post captam (anno 409) Romam, ut ejus mors Hieronymo non innotuerit ante annum 410, quo hæc etiam scribi potuit. Quæ vero dicuntur paulo ante finem, Cæterum juxta miserias hujus temporis, & ubique gladios sævientes, satis dives est, qui pane non indiget: nimium potens est, qui servire non cogitur. Sanctus Exuperius Tolosæ episcopus, viduæ Sareptensis imitator, esuriens, pascit alios, … omnemque substantiam Christi visceribus erogavit. Hæc, inquam, verba, aliaque plura, quæ in S. Exuperio ad XXVIII Septembris dedi, etiam insinuant, Epistolam esse scriptam post cladem Galliarum a barbaris, ac verisimiliter, quando jam progressi erant in Hispaniam, Galliis relictis. Nam gesta S. Exuperii tunc solum videntur innotuisse, cum Tolosa ante esset circumcincta a barbaris. Itaque cum barbari sub finem anni 409 ex Galliis progressi sint in Hispaniam, quod certe ante annum 410 Hieronymus non didicit, omnia insinuant, Epistolam circa annum 411 figendam, sed anno incerto.

[978] Præclara est Epistola & prolixa, scriptaque ad instituendum monachum juvenem & pro ætate doctum, [cui egregia suggerit monita:] cui religiosa supererat mater vidua. Utitur in ea S. Hieronymus libertate sibi consueta, qua generatim vitia perstringit, ut Rusticum doceat ab iis cavere, & pericula labendi vitare. Non indicat Sanctus, utrum ipse Rusticus documenta illa flagitasset, an mater aut alius quispiam pro ipso. At exorditur hoc modo: Nihil Christiano felicius, cui promittitur regnum cælorum: nihil laboriosius, qui quotidie de vita periclitatur: nihil fortius, qui vincit diabolum: nihil imbecillius, qui a carne superatur &c. Nihil præterea affero ex Epistola jam aliquoties laudata. De Rustico breviter significo, credi a multis eumdem cum S. Rustico Narbonensi episcopo, qui colitur XXVI Octobris, ubi id a nobis magis examinari poterit. Gallum fuisse, ex tota Epistola manifestum est. At plura hic non investigo.

[979] Ad annum 411 pertinet etiam Epistola 127 (alias 16) ad Principiam virginem, [item ad Principiam Epitaphium S. Marcellæ,] sive Epitaphium S. Marcellæ viduæ. Obiit illa aliquot dies post captam Romam, ut sub finem dicitur. Hieronymus vero circa initium fatetur, biennium, forte non integrum, se silentio præterivisse. Hac de causa ex chronotaxi nostra de capta anno 409 Roma necessario figenda est anno 411, aliis anno 412, quod credant Romam anno 410 occupatam. Ex prolixa hac Epistola, quæ ad XXXI Januarii apud nos recusa est, utpote enarrans virtutes & gesta S. Marcellæ, nonnulla suis locis recitavi. Quare solum principium huc transfero: Sæpe & multum flagitas, virgo Christi Principia, ut memoriam sanctæ feminæ Marcellæ litteris recolam, & bonum, quo diu fruiti sumus, etiam cæteris noscendum imitandumque describam. Satisque doleo, quod hortaris sponte currentem, & me arbitraris indigere precibus, qui ne tibi quidem in ejus dilectione concedam, multoque plus accipiam, quam tribuam, beneficii tantarum recordatione virtutum. Nam ut hucusque reticerem, & biennium præterirem silentio, non fuit dissimulationis, ut male existimas, sed tristitiæ incredibilis, quæ ita meum oppressit animum, ut melius judicarem tacere impræsentiarum, quam nihil dignum illius laudibus dicere.

[980] [& ad Gaudentium de educatione Pacatulæ.] Ad idem fere tempus referenda est Epistola 128 (alias 12) ad Gaudentium de Pacatulæ infantulæ educatione. Certe scripta est aliquo tempore post vastatam Romam, quando adhuc illius vulneris dolor durabat, ut satis colligitur ex iis, quibus num. 4 Hieronymus sensa sua sic indicat: Proh nefas! orbis terrarum ruit, in nobis peccata non ruunt. Urbs inclyta, & Romani imperii caput uno hausta est incendio. Nulla est regio, quæ non exsules Romanos habeat. In cineres & favillas sacræ quondam ecclesiæ conciderunt, & tamen studemus avaritiæ. Vivimus quasi altera die morituri, & ædificamus quasi semper in hoc sæculo victuri. Auro parietes, auro laquearia, auro fulgent capita columnarum; & nudus atque esuriens ante fores nostras Christus in paupere moritur. Et inferius: His Pacatula nostra nata est temporibus. Ex his tamen verbis nequit Epistola certo figi anno 413, quo eam ponit Vallarsius; cum calamitates illæ sint cœptæ ante captam Romam, ut nesciamus, quo anno Pacatula fuerit nata, aut Epistola deinde pro ejus institutione scripta. Illam Hieronymus concludit hoc modo: Hæc ut tumultuario sermone dictarem, & post neces amicorum luctumque perpetuum infanti Senex longo postliminio scriberem, tua, Gaudenti frater, impulit caritas: maluique parum, quam nihil omnino, poscenti dare, quia in altero voluntas oppressa luctu, in altero amicitiæ dissimulatio est.

§ LVII. Prosecutio Commentarii in Ezechielem, & post Epistolas interpositas, quæ recensentur, ejusdem finis.

[Prosequitur Sanctus Ezechielem, sed lente ob multitudinem] Eodem anno 411, quo studia in Ezechielem abrupit Hieronymus, illa verisimiliter resumpsit per librum quartum, sed lente progrediens ob intervenientia impedimenta, de quibus jam aliqua sunt dicta, & mox plura dicentur. In Præfatione libri 5 satis declarat, notabilia temporis intervalla fuisse, quibus libri invicem sequebantur, dum sic orditur: Ne librorum numerus confundatur, & per longa temporum spatia divisorum inter se voluminum ordo vitietur, Præfatiunculas singulis libris præposui, ut ex fronte tituli statim lector agnoscat, quotus sibi liber legendus, & quæ nobis prophetia explananda sit. Calumniis hæreticorum, procul dubio Pelagianorum, rursum impetebatur Hieronymus, quando dictabat librum 6, anno 412, ut ex ordine colligitur. Verba pleraque Præfationis dedi num. 967. Post illa vero subjungit: Hæc dixi, filia Eustochium, ut laborantem me in Opere prophetali, & hæreticis resistentem, orationibus juves. Quibus impedimentis Opus suum retardaretur, explicuit in Præfatione libri 7, quam sic inchoat: Olim pueri legimus: Nihil tam facile est, quin difficile fiat, quod invitus facias. Fateor me Explanationes in Ezechiel multo ante tempore promisisse, & occupatione de toto huc orbe venientium implere non posse; dum nulla hora, nullumque momentum est, in quo non fratrum occurramus turbis, & monasterii solitudinem hospitum frequentia commutamus, intantum ut aut claudendum sit nobis ostium, aut Scripturarum, per quas aperiendæ sunt fores, studia relinquenda.

[982] Itaque lucrativis, immo furtivis, noctium horis, [peregrinorum egentium, qui in Bethleem confluebant,] quæ, hyeme propinquante, longiores esse cœperunt, hæc ad lucernulam, qualiacumque sunt, dictare conamur, & æstuantis animi tædium meditatione digerere. Ex hieme propinquante colligimus, hæc dictata circa Octobrem anni 412. Pergit Sanctus: Nec jactamus, ut quidam forsitan suspicantur, fratrum susceptionem; sed morarum causas simpliciter confitemur; præsertim cum Occidentalium fuga, & sanctorum locorum constipatio, nuditate atque vulneribus indigentium, rabiem præferat barbarorum. Quod absque lacrymis & gemitu videre non possumus, illam quondam potentiam & ignorationem divitiarum ad tantam inopiam pervenisse, ut tecto & cibo & vestimento indigeat. Et tamen nequaquam duri quorumdam atque crudeles animi molliuntur; dum pannulos eorum & sarcinulas discutiunt, aurum in captivitate quærentes. Accedit ad hanc dictandi difficultatem, quod, caligantibus oculis præ senectute, & aliquid sustinentibus beati Isaac, ad nocturnum lumen nequaquam valeamus Hebræorum volumina relegere, quæ etiam ad solis dieique fulgorem litterarum nobis parvitate cæcantur. Sed & Græcorum Commentarios fratrum tantum voce cognoscimus: nullique dubium, quod alienis dentibus commoliti cibi vescentibus nauseam faciant. Superabat tunc Sanctus annos octoginta, ut mirandum non sit, oculos perpetuo legentis paulatim defecisse.

[983] De miseriis sui temporis, & quorumdam avaritia & in pauperes immisericordia item conqueritur in Præfatione libri 8, [& quorum causa avaritiam quorumdam reprehendit.] ex qua partem huc transfero: Quid aliis prosit in Prophetas nostra dictatio, Dei judicii est eorumque conscientiæ, qui (omissis declamationibus ac plausu & compositione verborum) cupiunt scire, quid eorum sermo vel narret præteritum, vel præsens arguat, vel prædicat esse venturum. Nobis interim prodest: dum enim hoc facimus, & nihil aliud cogitamus, in modum surti Explanationes aggredimur, & dierum miserias noctium studio compensamus; pascitur animus, & obliviscitur sæculi calamitatum, quod in extremo fine jam positum congemiscit & parturit, donec qui tenet de medio fiat, & pedes statuæ quondam ferrei fragilitate digitorum fictilium conterantur. Cadit mundus, & cervix erecta non flectitur. Pereunt divitiæ, & nequaquam cessat avaritia. Congregare festinant, quæ rursum ab aliis occupentur. Aruerunt lacrymæ, pietas omnis ablata est. Multi, qui petant: pauci, qui tribuant. Nec erubescimus, paupertatem vili palliolo præferentes, Crœsi opibus incubare &c... Hæc, virgo Christi Eustochium, ex cordis abundantia os locutum sit; & paulo liberius, quam humilitati nostræ convenit, dixerimus. Librum illum verisimiliter dictavit anno 413, ut ex sequenti colligitur.

[984] Etenim lib. 9 in cap. 28 ℣ 10 meminit tyrannidis Heracliani, [Librum 9 dictabat sub finem anni 413:] ita scribens: Traditæ enim illis sunt ad regendum provinciæ quasi judicibus ab imperatore. Qui obliti, honorem suum ex alterius jussione pendere, qualis nuper Heraclianus in Africa fuit, erecti sunt mente tyrannica contra regem & dominum suum. Tyrannis autem Heracliani contigit anno 413, finitaque est morte ipsius circa Augustum ejusdem anni, ut refert Tillemontius tom. 5 Imperatorum art. 50. Quapropter illum librum non scripsit Hieronymus, nisi vergente ad finem anno 413; ut certe hoc anno Opus istud necdum absolverit, & fortasse ne sequenti quidem. Invalescebant interim Pelagiani, qui Hieronymum Rufini exemplo oderant, ejusque Translationem ex Hebraico calumniabantur. Hoc insinuat lib. 10 in cap. 32 ℣ 17 & seqq. ita scribens: Non ignoro, fastidiosam fore delicato lectori tantam inter duas editiones (Translationem ex Hebræo & Septuaginta) discrepantiam. Sed quid faciam calumniatoribus meis, qui, si aliquid de Septuaginta interpretum translatione subtraxero, me sacrilegum & absque timore Domini vociferantur, maxime quum qui in fidei veritate discordent, & Manichæorum sequantur errores, in eo imperitorum animas commovent, si de veteri quippiam monstrare potuerint mutatum consuetudine, libentius errare cupientes, quam aliquid ab æmulo verum discere. Eosdem iterum refutat in cap. 33 ℣ 23 & seqq., ubi eos vocat Grunnianæ factionis hæredes.

[985] [modeste de expositione sua sentit, nimiaque difficultate] Præfationem libri XI, quem anno 414 dictatum existimo, Sanctus exorditur hoc modo: Undecimus in Ezechielem Explanationum liber in extrema sui parte contra Gog & Magog vaticinium continebit, & usque ad exordium civitatis in monte positæ, & templi in ea siti veniet. Quam si, adjuvante Domino & sua mysteria disserente, potuero ad calcem usque perducere, diu mihi erit multumque dubitandum, utrum ad spirituale templum debeam mittere manus, an aperte ignorantiam confiteri &c. In fine insinuat, sibi non probari sententiam S. Ambrosii de Gog, hæc modeste scribens: In Prophetia difficillima illud breviter admoneo, quod vir nostræ ætatis haud ignobilis, ad imperatorem scribens, super hac natione dixerit: Gog iste, Gothus est; cui qua ratione possint omnia, quæ in ea scripta sunt, coaptari, non est meum, sed eorum, qui hoc putant, disserere. Erat ea sententia ab Ambrosio asserta lib. 2 de Fide ad Gratianum cap. 16. Pari modestia, ubi exposuerat illius Prophetiæ partem, sive caput 38, in fine hæc addit: Si quis autem nostra reprehendit; aut meliora proferat, quæ sequamur; aut, si nihil voluerit dicere, perfectam Deo scientiam derelinquat: dum tamen sciat, nequaquam in nobis vires, sed animum judicandum.

[986] [explanandi templi Ezechielis Opus notabili tempore intermittit,] In fine illius libri Sanctus ita habet: Huc usque in Ezechiel prophetam, Deo, ut optamus & credimus, auxiliante & aperiente os nostrum, loquuti sumus; non aliorum, si qui scripserunt, vel deinceps si scripturi sunt, sententiam destruentes, sed asserentes, qualiaquumque sunt, nostra. In ædificatione autem templi, & ordine sacerdotum, terræque sanctæ divisione, & flumine egrediente de templo, & de arboribus ex utraque ripa semper virentibus, & per singulos menses afferentibus fructum, & reliquis, quæ usque ad finem prophetico volumine continentur, aperte imperitiam confitemur, melius arbitrantes interim nihil, quam parum dicere. Itaque ad caput 40 rursum Opus suum interrupit Sanctus, ut diuturno studio novem ultima capita consideraret, ac tandem difficillimam illam Prophetæ partem exponeret. Quanto tempore a dictando abstinuerit Sanctus, clare nullibi edicit, at notabile illud tempus fuisse, abunde innuit in Præfatione libri 12, quam sic inchoat: Trepidationem meam in explanatione templi Ezechiel, immo tacendi perseverantiam, tuæ, filia Eustochium, preces & Domini promissa superarunt, dicentis: “Petite, & accipietis: quærite, & invenietis: pulsate, & aperietur vobis”. Et qua nos excusatione usi sumus, ut in calce anterioris voluminis diceremus: Melius est nihil, quam parum, dicere: tu eam vertisti in contrarium, ut referre putes saltem parum, quam nihil, dicere…

[987] Obsequar igitur voluntati tuæ, & flante Spiritu sancto, [urgente tamen Eustochio, expositionem resumit,] vela suspendam… Fastidiosoque lectori, immo animo perduelli nostra lecturo, illud in explanatione templi tota libertate denuntio, ut, si veritatem desiderat, quærat eam ab aliis. Nos autem ea, quæ in Opere difficillimo possumus suspicari, simpliciter confitemur atque dictamus, gratias acturi Domino, si non in omnibus, quod impossibile est, sed in plerisque nobis aperuerit fores scientiæ. Modestam illam trepidationem pergit subinde insinuare Sanctus usque ad finem Operis sui. In cap. 40 ℣ 5 & seqq. ita loquitur: Simpliciter igitur est fatendum, me templum beati Ezechielis, quod sæcula cuncta tacuerunt, non temeritate velle disserere, sed fide & timore Dei conjecturam animi mei cupere legentibus demonstrare; ut, si ego in tabernaculum Dei pelles caprarum pilosque obtulero, unde peccatorum spinæ & aculei protegantur, & arceantur pluviæ & tempestates; alius, qui dives est, pro qualitate meritorum, vel ferrum, vel æs, vel argentum aurumque & pretiosissimos lapides offerat, & non nostra, quia sunt minora, contemnat; sed propriis gaudeat opibus. Nisi enim ima fuerint, summa esse non poterunt: & ut majora laudentur, minorum comparatione succrescunt.

[988] Rursum in ℣ 35 & seqq. addit in fine: Ignosce, [& perficit anno 414 aut sub initium sequentis.] lector, difficultati locorum, aut, si melius quid invenire potes, doce: libenter discimus, quod nescimus. Mitto plura similia modestissimi Viri dicta, breviterque solum moneo, in ultima Præfatione libri 14 eadem fere recurrere, ibique de futuro Opere addi: Quem (librum) si ad finem usque perduxero, & Dominus vitæ hujus concesserit spatium, transibo ad Jeremiam, qui unus nobis remanet Prophetarum: cujus interpretatio mei quidem laboris, & tuarum orationum, sed proprie Christi erit clementiæ. Quo anno prolixum ac difficillimum Opus absolverit S. Hieronymus, certo edicere nequeo. Neque tamen dubito, quin libros posteriores maxime composuerit anno 414, cum jam provectus esset annus 413, quando dictabat librum 9, ut dictum est num. 984; sed nescio, an anno 414 Opus suum ad finem perducere potuerit, imo spectata librorum posteriorum difficultate, magis conjicio, absolutum esse Opus anno 415, probabilius tamen sub initium anni, cum ante medium ejusdem anni & Hieremiam explicare cœperit, & Pelagianos aggredi, ut videbimus.

[989] Antequam vero Opus perfecisset, prolixissimam dictavit Epistolam 130 (alias 8) ad Demetriadem de servanda Virginitate, [Ante finitum Ezechielem, anno 414 scribit] ut ipse in hac declarat num. 2 his verbis: Quantum sit apud me meritum, immo miraculum virginis nostræ, hinc potest æstimari, quod occupatus in explanatione templi Ezechielis, quod opus in omnibus Scripturis sanctis vel difficillimum est; & in ea parte delubri, in qua Sancta sanctorum & thymiamatis altare describitur, malui parumper uti hoc diverticulo, ut de altari transirem ad altare, & hostiam vivam, placentem Deo, ac sine ulla macula, æternæ pudicitiæ consecrarem. De Sanctis sanctorum & altari thymiamatis disseruit S. Hieronymus sub finem libri 12, ut verisimiliter Epistola sit scripta ante librum 13. Figitur autem anno 414, quæ epocha mihi videtur certa. Restabant tum Hieronymo dictandi duo in Ezechielem libri.

[990] [ad Demotriadem virginem nobilissimam,] Erat Demetrias virgo nobilissima ex illustri genere Aniciorum, filia Olybrii consulis defuncti, & Julianæ etiam tum viventis, neptis Probæ, quæ tres filios habuerat consules, & similiter supererat. Illæ, dum capta ab Alarico fuit Roma, in Africam fugerant, ibique Demetrias nuptiis erat destinata, quando subito, projecto ornatu pretioso, induta vili tunica, viliori tecta pallio, ut num. 5 Hieronymus refert, aviæ Probæ & matri Julianæ se offert, quibus ita propositum suum declarabat, easque non modo obstupescentes, sed etiam continuo consentientes invenit. Generosum illud Demetriadis propositum attribuitur exhortationibus SS. Augustini & Alypii, figiturque anno 413, ut dictum est ad XXVIII Augusti in S. Augustino, qui de ejus conversione mire lætatus est, quemadmodum ibi expositum est § 45. Attamen S. Hieronymus potissimum rogatus est, ut præcepta vivendi ad Demetriadem scriberet, suadente forsan ipso Augustino.

[991] [rogatus a Proba avia ejus & Juliana matre,] Certe ipso Epistolæ exordio declarat, Probæ ac Julianæ precibus hanc se scribere Epistolam, cum ita incipiat: Inter omnes materias, quas ab adolescentia usque ad hanc ætatem vel mea vel notariorum scripsi manu, nihil præsenti opere difficilius. Scripturus enim ad Demetriadem virginem Christi, quæ & nobilitate & divitiis prima est in orbe Romano, si cuncta virtutibus ejus congrua dixero, adulari putabor: si quædam subtraxero, ne incredibilia videantur, damnum laudibus ejus mea faciet verecundia. Quid igitur faciam? Quod implere non possum, negare non audeo: tanta est aviæ ejus & matris, insignium feminarum, in jubendo auctoritas, in petendo fides, in extorquendo perseverantia. Neque enim ut novum & præcipuum quiddam a me flagitant, cujus ingenium in hujuscemodi materiis sæpe detritum est.

[992] [interque vivendi præcepta eam monet, ut caveat ab hæreticis,] Mox, ubi adjunxerat nonnulla, paucis laudat nobilissimam familiam, deinde pluribus Demetriadis propositum, natumque ex eo non modo in Africa, sed Romæ etiam & in Italia ingens gaudium, ac tandem num. 7 incipit præclara vivendi præcepta Demetriadi præscribere, idque prolixe facit ea libertate, qua semper usus est in similibus. Reliqua ibidem legi possunt. Unum, quia facit ad præsens tempus, huc transfero. Pene præterii, inquit num. 16, quod vel præcipuum est. Dum esses parvula, & sanctæ ac beatæ memoriæ Anastasius Episcopus Romanam regeret Ecclesiam, de Orientis partibus hæreticorum sæva tempestas simplicitatem fidei, quæ Apostoli voce laudata est, polluere & labefactare conata est. Sed vir ditissimæ paupertatis & Apostolicæ sollicitudinis, statim noxium perculit caput, & sibilantia hydræ ora compescuit. Et quia vereor, immo rumore cognovi, in quibusdam adhuc vivere & pullulare venenata plantaria, illud te pio caritatis affectu præmonendam puto, ut sancti Innocentii, qui Apostolicæ cathedræ & supradicti viri successor & filius est, teneas fidem: nec peregrinam, quamvis tibi prudens callidaque videaris, doctrinam recipias. Solent enim hujuscemodi per angulos mussitare, & quasi justitiam Dei quærere. Tum exponit Origenistarum aliquot captiones, & subjungit: Hæc impia & scelerata doctrina olim in Ægypto & Orientis partibus versabatur, & nunc abscondite, quasi in foveis viperarum apud plerosque versatur, illarumque partium polluit puritatem, & quasi hæreditario malo serpit in paucis, ut perveniat ad plurimos.

[993] Ad allegata verba observo, non hortari Hieronymum, [& fidem sequatur Romani Pontificis.] ut Demetrias teneat fidem S. Augustini, cujus præcipue monitis conversa erat, sed S. Innocentii Romani Pontificis, ut occupantis Cathedram S. Petri; non quod S. Augustinum maximi non faceret, sed quod Romanam Ecclesiam doctissimis & sanctissimis episcopis hac in parte præferendam censeret, ut satis liquet ex dictis § 24. Secundo Origenistarum esse cavillationes de præexistentia animarum, a quibus ut caveat, monet Demetriadem; non Pelagianorum. Hinc verisimile fit, errores Pelagianorum necdum perfecte cognitos eo tempore fuisse S. Hieronymo, cum verisimiliter monere voluerit, ut ab iis caveret. Epistolam ad S. Eustochium olim scriptam commendat Demetriadi his verbis: Ante annos circiter triginta de Virginitate servanda edidi librum, in quo necesse fuit mihi ire contra vitia, & propter instructionem virginis, quam monebam, diaboli insidias patefacere. Qui sermo offendit plurimos, dum unusquisque in se intelligens, quod dicebatur, non quasi monitorem libenter audivit, sed quasi criminatorem sui operis aversatus est. Verumtamen quid profuit armasse exercitum reclamantium, & vulnus conscientiæ dolore monstrasse? Liber manet, homines præterierunt. Scripsi & ad plerasque virgines ac viduas σπουδασμάτια *, & quidquid dici poterat, in illis Opusculis defloratum est, ut aut superfluo eadem a nobis repetantur, aut nunc prætermissa plurimum noceant. Hæc procul dubio Sanctus, ut Demetrias illa Opuscula sibi compararet, & ad hanc Epistolam adjungeret.

[994] Ad eumdem annum 414 refertur Epistola 129 ad Dardanum, [Dardano, interroganti de terra Hebræis promissa,] eaque certe citius scripta non est; scribi tamen etiam potuit sub initium anni 415 post absolutum Ezechielem, aut etiam inchoato jam Jeremia. De ea meminit Hieronymus lib. 1 in Jeremiam in cap. 3 ℣ 18 paucis hic verbis: Edidi nuper libellum parvum de Terra repromissionis. Illud nuper referri potest ad priorem partem ejusdem anni 415, quo illa scribebat Hieronymus, & probabilius etiam ad annum præcedentem 414. Citius vero scriptam non esse, jam data verba utcumque insinuant, idque confirmat Vallarsius ex duplici præfectura, qua perfunctus erat Dardanus, annis, ut notat, 409 & 413. Quæsiverat autem Dardanus expositionem terræ, quæ promissa fuerat Israëlitis ex Ægypto profectis, ut initio insinuat Hieronymus, ita ordiens: Quæris, Dardane Christianorum nobilissime & nobilium Christianissime, quæ sit terra repromissionis, quam Judæi redeuntes ex Ægypto possederunt. Ad hanc quæstionem ita respondit Hieronymus, ut non dederit geographicam descriptionem terræ Hebræis promissæ, sed magis probet, quid allegorice & anagogice per terram repromissionis sit intelligendum. [ita mysticam de Ecclesia dat expositionem, ut historicam non neget.]

[995] Cavet tamen, ne quis credat, intelligentiam historicam a se negari, num. 6 ita monens: Nec hoc dico in sugillationem terræ Judææ, ut hæreticus sycophanta mentitur, aut quo auferam historiæ veritatem, quæ fundamentum est intelligentiæ spiritalis, sed ut decutiam supercilium Judæorum, qui synagogæ angustias Ecclesiæ latitudini præferunt. Tum ostendit prædictam in sacris Litteris vocationem gentium: subditque: Ex quo perspicue demonstratur, omnia illius populi in umbra & typo & imagine præcessisse, scripta autem esse pro nobis, in quos fines sæculorum decurrerunt. Epistolam claudit his verbis: Hæc tibi, vir eloquentissime, in duplicis præfecturæ honore transacto, nunc in Christo honoratior, tumultuaria & brevi lucubratione dictavi, ne viderer omnino reticere. Eodem enim tempore, immo eodem mihi die & litteræ tuæ redditæ sunt, & meæ expetitæ, ut aut tacendum fuerit, aut incompto eloquio respondendum: quorum alterum pudoris, alterum caritatis est.

[Annotata]

* al. σπουδάσματα

§ LVIII. Cœptus Commentarius in Jeremiam: Epistola ad Ctesiphontem contra Pelagianos scripta: prosecutio Commentarii: Dialogus contra Pelagianos: Commentarii non absoluti finis.

[Incipit Hieronymus explanare Jeremiam,] Prima parte anni 415, ac fortasse sub ipsum anni initium, cœpit S. Hieronymus in Jeremiam scribere, ut clare colligitur ex dictis de Ezechiele, qui vix absolutus esse potuit ante finem anni 414, & ex dicendis de Epistola ad Ctesiphontem, scripta post librum primum in Jeremiam, & tamen ante medium ejusdem anni. De proposito suo in Præfatione ad S. Eusebium Cremonensem, cui hic dedicatus est Commentarius, Hieronymus ita loquitur: Post Explanationes Duodecim Prophetarum, Isaiæ, Danielis (qui Isaiam præcessit) & Ezechielis, ad extremum in Jeremiam manum mittimus, tibi, frater Eusebi, ejusdem Commentariolos dedicantes, ut Euangelicum virum Matthæo Euangelistæ (eidem dicato) copules, quem ante annos plurimos strictis sensibus, te hortante, disserui. Et, quia volumen longissimum est, & in plerisque manifesta historia texitur, illud prudentiam tuam admoneo, ne quæras in hoc latam explanationem… Mox ait, se Baruch, quia non erat in Hebræo, omissurum, ac restituturum Jeremiæ ordinem, librariorum errore confusum, multaque … ex Hebræis fontibus completurum. At aliis occupationibus impeditus, morboque & morte præventus, non potuit omnia perficere, aut Commentarium hunc ad calcem perducere.

[997] [defendens libros suos contra oppugnationem Pelagii,] Mox pergit ad refutandum Pelagium, qui exemplo Rufini Commentarios in Epistolam ad Ephesios oppugnaverat. Ut nuper, inquit, indoctus calumniator erupit, qui Commentarios meos in Epistolam Pauli ad Ephesios reprehendendos putat. Repetiit Pelagius Rufini calumnias, ut ex his liquet verbis: Quod non videns magister ejus Grunnius, olim nisus est carpere. Aggressus est idem Pelagius libros Sancti contra Jovinianum, repetens dicteria monachi necdum noti, ut liquet ex his verbis: Ut præteream contra Jovinianum volumina, in quibus dolet virginitatem nuptiis, & nuptias digamiæ, digamiam polygamiæ esse prælatam. Nec recordatur stolidissimus, & Scotorum pultibus prægravatus, nos in ipso dixisse Opere: “Non damno digamos, immo nec trigamos” &c. Cum ex aliis, tum ex Scotorum pultibus, colligitur, contra Pelagium omnia disseri. Pelagium autem non modo Rufini fuisse discipulum, sed illius etiam monachi, qui libros contra Jovinianum primus oppugnavit, ex sequentibus colligitur: Legat ejusdem Operis (contra Jovinianum) Apologiam, quam ante annos plurimos adversus magistrum ejus gaudens Roma suscepit: & tunc animadvertet, alienis se vocibus blasphemare; & in tantum esse imperitum, ut ne maledicta quidem habeat propria; sed inimicorum, etiam olim sepultorum, contra nos utatur rabie. Per decursum illius libri variis vicibus aliquot hæresis Pelagianæ capita refutat Sanctus.

[998] Verum prolixius Pelagianos aggressus est in Epistola 133 ad Ctesiphontem, [contra cujus hæresim deinde scribit] de qua scripta meminit in Præfatione libri 2, ita scribens: Secundum, frater Eusebi, in Jeremiam librum celeri sermone dictamus, avertentes parumper aures, ne audiamus judicium sanguinis, & interfectorum animas deploremus, qui opinione virtutum quotidie corruunt in superbiam, & Deo se similes arbitrantur, ut æqualitatem, quam impia Arianorum hæresis in Filio negat, cunctis hominibus tribuant, & ponant in cælum os suum, & nihil futuræ Sanctorum beatitudini amplius derelinquant. Quorum furori respondimus, ut potuimus; &, si Dominus vitam dederit, plenius responsuri sumus. Dici hæc de primo contra Pelagianos Opusculo, colligitur ex Præfatione libri 4, in qua meminit de secundo contra eosdem Opere, sive de Dialogo, quem postremis verbis hic promittit, prout etiam promisit in Epistola ad Ctesiphontem. Orosius in Apologia, quam frustra de suppositione suspectam facere conati sunt quidam, de illo S. Hieronymi Opusculo in Hierosolymitana synodo ita se locutum asserit: Hoc & beatus Hieronymus, cujus eloquium universus Occidens, sicut ros in vellus expectat, (multi enim jam hæretici cum dogmatibus suis, ipso oppugnante, supplosi sunt) & in Epistola sua, quam nuper ad Ctesiphontem edidit, condemnavit: similiter & in libro, quem nunc scribit, collata in modum dialogi altercatione, confutat.

[999] Synodus Hierosolymitana, in qua hæc dixit Orosius, [Epistolam ad Ctesiphontem, prima parte anni 415 figendam.] habita est anno 415 sub finem Julii; ut consentiunt chronologi, & ex eadem probant Apologia. Jam vero illud nuper se tantum extendere potest ad aliquot menses, & nequaquam ad annum præcedentem, cum inter Dialogum, quem tunc scribebat Hieronymus, & Epistolam ad Ctesiphontem, quam nuper scripserat, nihil videatur composuisse Sanctus, nisi duos in Jeremiam libros, videlicet secundum & tertium. Nam in Præfatione quarti de Dialogo scripto meminit, ut videbimus. Quapropter scripta est Epistola ad Ctesiphontem inter principium & medium anni 415, verisimiliter verno tempore. Pagius in Critica ad annum 411 num. XI recte quidem refutat eos, qui ab anno 411 aut 412 Epistolam illam credebant scriptam; sed ipse etiam aberrat, dum eam figit sub finem anni 413 aut initium 414. Tota series rerum gestarum S. Hieronymi clare insinuat, certamina S. Hieronymi contra errores Pelagianorum cœpta esse anno 415 per dictam Epistolam; quamvis eorum contra se calumnias multo citius refellere cœperit, ut suis locis diximus.

[1000] Lubet modo nonnulla ex laudata Epistola huc transferre. Initio ostendit, ad quæstionem a Ctesiphonte propositam in hac Epistola se respondere, sic ordiens: Non audacter, ut falso putas, sed amanter studioseque fecisti, ut novam mihi ex vetere mitteres quæstionem, [In hac Epistola recenset Pelagii præcursores, ac nominatim] quæ ante litteras tuas plerosque in Oriente decepit, ut per simulatam humilitatem, superbiam discerent, & dicerent cum diabolo: “In cœlum ascendam” &c. Mox docet, unde Pelagiani hausissent perversum dogma, quo contendebant, hominem, si velit, omni perturbatione, omnique peccato liberum esse posse, nimirum a Stoicis philosophis, statimque dogma ipsum incipit refutare. Pergit num. 3 alios recensere, qui similia docuerant, iisque annumerat Manichæum & Priscillianum, hæresiarchas turpissimos. Tum Evagrium Ponticum & Melaniam, tamquam eidem dogmati addictos, acriter perstringit, ac Rufinum, qui libros Evagrii Latinos fecerat.

[1001] [Rufinum graviter perstringit,] Mox Rufinum gravius etiam arguit his verbis: Illam autem temeritatem, immo insaniam ejus, quis digno possit explicare sermone, quod librum Xysti Pythagorei, hominis absque Christo atque ethnici, immutato nomine, Sixti martyris & Romanæ Ecclesiæ Episcopi prænotavit: in quo juxta dogma Pythagoricorum, qui hominem exæquant Deo, & de ejus dicunt esse substantia, multa de perfectione dicuntur, ut, qui volumen philosophi nesciunt, sub martyris nomine bibant de aureo calice Babylonis … Unde & vos plurima contra Ecclesiam usurpatis testimonia. Hunc Rufini errorem pluribus locis exagitavit S. Hieronymus. Quam vero fuerit aliquo tempore noxius, liquet ex verbis S. Augustini lib. 2 Retractationum cap. 42, ubi agit de libro suo de Natura & Gratia, subditque: In quo verba quædam, quæ velut Xysti Romani Episcopi & martyris Pelagius posuit, ita defendi, tamquam revera ejusdem Xysti essent: id enim putaveram. Sed postea legi (verisimiliter in hac S. Hieronymi Epistola) Sexti philosphi esse, non Xysti Christiani. Porro Hieronymus inter præcursores Pelagii numerat etiam Originem, & Jovinianum in uno errore. Deinde progreditur ad prolixiorem refutationem dicti dogmatis.

[1002] [ac Pelagium, suppresso tamen nomine, provocat.] In fine num. XI & 12 hæc subjungit: Nullius in hoc Opusculo nomen proprie tangitur. Adversus magistrum perversi dogmatis loquuti sumus. Qui si iratus fuerit, atque rescripserit, suo quasi mus prodetur in stercore, ampliora in vero certamine vulnera suscepturus. Multi anni sunt, quod ab adolescentia usque ad hanc ætatem diversa scripsi Opuscula, semperque habui studio audientibus loqui, quod publice in Ecclesia didiceram: nec philosophorum argumenta sectari, sed Apostolorum simplicitati acquiescere… Quum hæc ita se habeant, provoco adversarios, ut omnes retro chartulas ex integro discutiant, &, si quid in meo ingeniolo vitii repererint, proferant in medium. Aut enim bona erunt, & contradicam eorum calumniæ; aut reprehensibilia, & confitebor errorem, malens emendare, quam perseverare in pravitate sententiæ. Et tu ergo, doctor egregie, aut defende, quod loquutus es, & sententiarum tuarum acumina adstrue eloquio subsequenti, ne, quando tibi placuerit, neges, quod loquutus es: aut si certe errasti, quasi homo, libere confitere, & discordantium inter se redde concordiam. In mentem tibi veniat, tunicam Salvatoris nec a militibus fuisse conscissam. Fratrum inter se cernis jurgia, & rides atque lætaris, quod alii tuo nomine, alii Christi appellentur. Alia addit ad hominem permovendum, ac similiter in fine Christianos hortatur, ne hæresim suscipiant, promittens iterato Opus prolixius.

[1003] Attamen aliquo tempore exspectavit, verisimiliter ut perspiceret, [Prosequitur Opus in Jeremiam, conquerens de Pelagianis,] quem effectum prolixa hæc & studiosa Epistola haberet in Palæstina, ubi erat Pelagius, & Joannem Hierosolymitanum episcopum sibi habebat addictum. Interea rediit ad Explanationem Jeremiæ Prophetæ, & circa medium anni 415 librum secundum dictavit & tertium. In hujus Præfatione de calumniis Pelagianorum conqueritur prolixe, quod non sinerent se quietum explanandis sacris Litteris insistere. Omissis prioribus brevitatis gratia, huc transfero ea, quæ de Joanne Hierosolymitano & de Pelagio exponenda mihi videntur: Sed id agit diebus & noctibus, & aperte & per insidias veris falsa miscendo, immo universa mendacia subdolo melle circumlinens, ut, qui audit verborum dulcedinem, venena pectoris non formidet. Pacem pollicetur, ut graviora bella exerceat: ridet, ut mordeat: manum offert, ut ex improviso simplicem interficiat Abner. Nimirum hoc illud est, quod & Apostolus loquebatur: “Non enim ejus ignoramus astutias”. Hic tacet, alibi criminatur: mittit in universum orbem Epistolas biblinas, prius auriferas, nunc maledicas, & patientiam nostram, de Christi humilitate venientem, malæ conscientiæ signum arbitratur. Hæc omnia videntur dici de Joanne Hierosolymitano, qui & Pelagio erat addictus, & Hieronymo iterum contrarius, & solus tam potens, ut illa omnia efficere posset. Addictum Pelagio fuisse Joannem, ipse luculenter ostendit eodem anno in synodo Hierosolymitana: cumque ad illam synodum, ubi solus cum presbyteris erat episcopus, non vocaverit S. Hieronymum, vel hoc ipso monstravit se eidem contrarium. Tamen idem magis patebit ex referendis ad sequentem annum.

[1004] Sequentia Hieronymi verba etiam designant Joannem Hierosolymæ tacentem, [absolutoque libro tertio, scribit Dialogum contra Pelagium.] ibique Pelagium loquentem. Ipseque mutus, inquit, latrat per Albinum canem, grandem & corpulentum, & qui calcibus magis possit ferire, quam dentibus. Habet enim progeniem Scoticæ gentis de Britannorum vicinia: qui juxta fabulas poëtarum instar Cerberi spirituali percutiendus est clava, ut æterno cum suo magistro Plutone silentio conticescat. Verum hoc alias, in ipso nimirum Opere, quod post librum tertium in Jeremiam mense Julio & sequentibus anni 415 scriptum existimo. Etenim in Præfatione libri 4 ait, diu se siluisse, sed tandem respondere compulsum crebra fratrum expostulatione… Nec tamen, inquit, huc usque prorupi, ut auctorum nomina ponerem, malens eos corrigi, quam infamari. Auctorum nomina siluit in Epistola ad Ctesiphontem & in Dialogo. At Epistolam non scripsit crebra fratrum expostulatione, aut certe id nullibi dicit, sed ad interrogata solius Ctesiphontis. Contra Dialogum ita se scripsisse, ipso initio testatur. Scripta jam, inquit, ad Ctesiphontem Epistola, in qua ad interrogata respondi, crebra fratrum expostulatio fuit, cur promissum Opus ultra differrem, in quo pollicitus sum, me ad cunctas eorum, qui ἀπαθειαν prædicant, quæstiunculas responsurum. Hæc invicem collata non relinquunt dubium. Æque certum est ex verbis Orosii num. 998 datis, Sanctum hoc Opere occupatum fuisse, quando sub finem Julii habebatur conventus Hierosolymitanus.

[1005] Post data verba, aliaque plura de præcursoribus Pelagianorum, & de methodo, qua secundum hoc contra Pelagianos Opus scripturus sit, subjungit sequentia: [In Præfatione docet, quæ usurus sit methodo & refutat] Et quamquam superiori Epistola, quam ad Ctesiphontem scripsi, contra errores eorum pro angustia temporis pauca perstrinxerim, hic liber, quem nunc cudere nitimur, Socraticorum consuetudinem servabit, ut ex utraque parte (per dialogum,) quid dici possit, exponat, & magis perspicua veritas fiat, quum posuerit unusquisque, quod senserit. Deinde num. 2 obtrectatores suos ita refellit: Adversum eos autem, qui me dicunt hoc Opus inflammatum invidiæ facibus scribere, breviter respondebo, numquam me hæreticis pepercisse, & omni egisse studio, ut hostes Ecclesiæ, mei quoque hostes fierent. Helvidius scripsit contra sanctæ Mariæ virginitatem perpetuam: numquid, ut ei responderem, ductus invidia sum, quem omnino in carne non vidi? Jovinianus, cujus nunc hæresis suscitatur, Romanam fidem, me absente, turbavit, tam elinguis & sic sermonis putidi, ut magis misericordia dignus fuerit, quam invidia. Illi quoque respondi, ut potui. Rufinus non uni urbi, sed orbi blasphemias Origenis & περὶ ἀρχῶν libros, quantum in se fuit, intulit, ita ut Eusebii quoque primum librum defensionis Origenis sub nomine Pamphili martyris ederet: & quasi ille parum dixisset, novum pro eo volumen evomeret. Num invidemus ei, quia respondimus, & tanta in eo eloquentiæ fuere flumina, ut me a scribendi atque dictandi studio deterrerent?

[1006] [calumniam, qua dicebatur invidia ad scribendum impelle,] Palladius servilis nequitiæ, eamdem hæresim instaurare conatus est, & novam Translationis Hebraicæ mihi calumniam struere. Num & illius ingenio nobilitatique invidemus? Nunc quoque mysterium iniquitatis operatur, & garrit unusquisque, quod sentit. Ego solus sum, qui cunctorum gloria mordear; & tam miser, ut his quoque invideam, qui non merentur invidiam? Unde, ut omnibus probarem, me non odisse homines, sed errores; nec aliquorum infamiam quærere, magisque dolere vicem eorum, qui falsi nominis scientia supplantantur, Attici & Critobuli nomina posui, per quos & nostra pars & adversariorum quid sentiret, expromerem. Quin potius omnes, qui Catholicam sectamur fidem, optamus & cupimus damnari hæresim, homines emendari: aut certe, si in errore voluerint permanere, non nostram culpam esse, qui scripsimus; sed eorum, qui mendacium prætulerunt veritati. Ad allegata verba observo, recensitos esse hoc loco præcipuos hæreticos aut hæreticorum fautores, contra quos scripsit Sanctus, exceptis tamen Luciferianis schismaticis, & Vigilantio hæresiarcha: secundo, non satis notum esse, quis sit Palladius hic memoratus, nec ullum exstare Opusculum Hieronymi, quod contra Palladium aliquem videtur scriptum. At certe non videri Palladium episcopum Helenopolitanum, de quo tanto cum contemptu non fuisset locutus Hieronymus, ut jam observavi ad XIV Septembris in S. Joanne Chrysostomo § 1; ibidemque alios recensui num. 19 Palladios, ex quibus unus videtur hic perstrictus.

[1007] [In illo Opere pro baptismo parvuloram remittit ad Opus S. Augustini.] Laudatum Hieronymi Opus modeste scriptum est, prolixumque est ac in tres libros divisum. In fine libri 3 enumerat aliquot S. Augustini Opuscula adversum Pelagianos edita, & honorificam de ipso mentionem facit his verbis: Scripsit dudum vir sanctus, & eloquens episcopus Augustinus ad Marcellinum, … duos libros de Infantibus baptizandis contra hæresim vestram &c… Alios quoque specialiter tuo nomini cudere dicitur, qui necdum in nostras venere manus. Unde supersedendum huic labori censeo, ne dicatur mihi illud Horatii: “In Silvam ne ligna”. Aut enim eadem diceremus ex superfluo; aut, si nova voluerimus dicere, a clarissimo ingenio occupata sunt meliora.

[1008] Porro calumniam Pelagianorum, jactantium Hieronymum ex invidia contra Pelagium scribere, [Non modo ex invidia illud Opus ab Hieronymo scriptum,] noverat etiam S. Augustinus, qui lib. 2 contra Julianum cap. 10, ubi plures Patres cum Hieronymo contra Pelagianos laudaverat, hæc subjicit: Ex quibus … presbyterum Hieronymum retrahere fortasse tentabis, … quia in Oriente contra Pelagium Catholicam fidem pia intentione defendit… De illo autem sancto presbytero, qui secundum gratiam, quæ data est ei, sic in Ecclesia laboravit, ut eruditionem Catholicam multum in Latina lingua multis & necessariis litteris adjuvaret, non solet Pelagius jactitare, nisi quod ei tamquam æmulo inviderit. Sed nolo, ex hoc tibi videatur de istorum numero judicum retrahendus. Non enim ejus sententiam posui, quam tempore inimicitiarum contra vestrum tenuit & defendit errorem; sed quam posuit in scriptis suis liber ab omni studio partium, antequam vestra damnabilia dogmata pullularent. Hæc Augustinus, non quod veram crederet calumniam de invidia, sed ut os obstrueret Juliano.

[1009] Dialogum Hieronymi diu etiam post calumniatus est Julianus Pelagianus apud Augustinum in Opere imperfecto contra Julianum lib. 4 cap. 88, [Pelagiani jactabant, sed alia quoque in eodem] acsi Hieronymus ibidem quinti Euangelii (Nazareorum) testimonio nitatur ostendere, Christum non solum naturale, verum etiam voluntarium habuisse peccatum, propter quod se cognoverit Joannis baptismate diluendum. Verba Hieronymi, ex quibus calumniandi occasionem arripuit Julianus, habentur lib. 3 cap. 1 num. 2, ut jam observatum est ab editoribus. Verum S. Hieronymus illud Euangelium ita citavit, ut mox S. Ignatium, non ad auctoritatem Euangelii eidem attribuendam, sed solum ad antiquitatem, & ad indicandum, quid omnes ecclesiastici viri senserint. Præterea blasphemia de Christi peccato nequit probari ex allegatis Euangelii apocryphi verbis. At verba ipsa non posuerat Julianus; ideoque Augustinus respondere sic incipit: Si posuisses verba Hieronymi, fortassis ostenderem, quomodo accipienda essent sine blasphemia, quam tu illi importare conaris. Alium quoque Hieronymi locum, minime eum designans, calumniabatur ibidem Julianus & rursum cap. 121, acsi flagitium Christo tribuisset falsitatis. Respondit iterum cap. 121 Augustinus, sibi non assignari ipsa Hieronymi verba. At verba assignat probabiliter Vallarsius lib. 2 num. 17, & explicat.

[1010] Rursum allegato loco Julianus dicit Augustino: De quo Opere (Dialogo) tu in illa Epistola, [carpebant: sed Augustino aliisque multum placuit.] quam Alexandriam destinasti, ita gloriaris, ut dicas Pelagium Scripturarum ab eo oppressum molibus, arbitrium liberum (sensu Pelagiano expositum) vindicare non posse. Verum illi Operi a Catholico viro, qui pulsatus fuerat, obviatum est. Quamvis laudata hic Epistola Augustini exciderit; saltem novimus, Opus illud Hieronymi multum placuisse S. Augustino. Laudat idem Opus in Epistola sua 180 (alias 260) verbis alia occasione allegatis. Desideravit etiam Augustinus, ut dicta Opuscula sua contra Annianum defenderet: quod cur non fecerit, per decursum exponetur. Ceterum Opuscula bina Hieronymi contra Pelagianos in magna apud antiquos æstimatione fuisse, satis colligitur ex Chronico Idacii. Nam ad annum XXI Honorii ita habet: Hieronymus, qui supra, præcipuus in omnibus, elementorum quoque peritissimus Hebræorum, in lege Domini, quod scriptum est, diurna nocturnaque meditatione continuus, studia operis sui reliquit innumera. Ad ultimum Pelagianorum sectam, cum ejusdem auctore, adamantino veritatis malleo contrivit. Adversum hos & adversum alios hæreticos extant ejus probatissima monimenta.

[1011] [Scribit librum 4 in Jeremiam, Pelagianos provocant] Absoluto Dialogo contra Pelagianos, ad Jeremiam exponendum rediit Sanctus, verisimiliter circa autumnum anni 415. In Præfatione libri 4 ad Eusebium hæc habet: Multis de toto huc orbe confluentium turbis, & sanctorum fratrum monasteriique curis occupatus, Commentarios in Jeremiam per intervalla dictabam, ut, quod deerat otio, superesset industriæ: quum subito hæresis Pythagoræ & Zenonis, ἀπαθείας & ἀναμαρτησίας, id est; impassibilitatis & impeccantiæ, quæ olim in Origene, & dudum in discipulis ejus Grunnio Evagrioque Pontico & Joviniano jugulata est, cœpit reviviscere, & non solum in Occidentis, sed & in Orientis partibus sibilare, & in quibusdam insulis, præcipueque Siciliæ & Rhodi, maculare plerosque, & crescere per dies singulos, dum secreto docent, & publice negant. Cui respondere diu tacens, & dolorem silentio devorans, crebra fratrum expostulatione compulsus sum: nec tamen huc usque prorupi, ut auctorum nomina ponerem, malens eos corrigi, quam infamari. Neque enim hominum, sed erroris inimicus sum. Qui mihi ut vicem talionis, & genuinum sui doloris illiderent, veteres magistrorum suorum calumnias concinnantes, intantum elingues & miseri demonstrati sunt, ut ne maledicere quidem suis verbis potuerint…

[1012] [ad apertam confessionem, & Opus tertium contra eos scribere cogitans,] Quibus loquar compendio. Aut bona sunt, quæ docetis, aut mala. Si bona, defendite libere: si mala, quid occulte miseros jugulatis errore, rectæque fidei ad decipiendos simplices quosque jactatis expositionem? Quæ si vera est, cur absconditur: si falsa, cur scribitur?… Quumque generaliter adversum vitia quid & hæreticos dixerimus, se peti queruntur, malumque conscientiæ dissimulata diu indignatione pronuntiant. Quod si cavendum nobis est, ne veterem lædere videamur necessitudinem, si superbissimam hæresim spirituali mucrone truncemus, ergo sustinendæ erunt nobis cruces proditæ fidei… Quin potius audiant illud Apostolicum: “Obedire Deo magis oportet, quam hominibus”. Et iterum: “Si hominibus placerem, Christi servus non essem”: Verum hæc in proprio, nisi tacuerint, Opere plenius exequemur. His ultimis verbis tertium Opus minatur, nisi tacuerint, & tale quidem, ut nomina auctorum esset positurus. Nam duo, ut probavi, Opuscula jam scripserat.

[1013] [non obstante veteri amicitia cum Joanne, ut videtur, Hierosolymitano.] Quod vero ait, ne veterem lædere videamur necessitudinem, non videtur de alio intelligendum, quam de Joanne Hierosolymitano, quo cum S. Hieronymus multis annis amice vixerat, postquam primum advenit in Palæstinam, ac post discordiam aliquot annorum circa annum 399 amicitiam cum eodem redintegraverat. Nam de Pelagio ipso id minime dicendum videtur, cum quod non videatur ulla umquam inter Hieronymum & Pelagium fuisse amicitia, tum quod Pelagio nequaquam parcat in Præfatione libri tertii; imo nec in aliis pluribus, eum satis clare designans, etiamsi nomen supprimat.

[1014] In Præfatione libri 5 Hieronymus Pelagianorum contra se rabiem, [Scribit libros quintum & lextum,] quæ non diu post erupit, ut videbimus, per historiam ipsam, quam erat expositurus, declarat, ita scribens: Quintus Commentariorum in Jeremiam liber, a duobus, frater Eusebi, calathis habebit exordium: quorum alter rectæ fidei dulcedinem, alter hæreticorum perfidiæ amaritudinem demonstrabit. Quamvis Ananias filius Azur repugnet Jeremiæ, & Semeias Nehelamites Prophetam mitti cupiat in carcerem, & Sophonias sacerdos in pseudoprophetarum verba conjuret: tamen veritas claudi & ligari potest, vinci non potest: quæ & suorum paucitate contenta est, & multitudine hostium non terretur. Post librum 5 mox etiam ad sextum progressus videtur Hieronymus: at in ejus Præfatione Pelagianos non tangit, sed eos subinde breviter refutat per libri decursum, uti fecit per totum Jeremiæ Commentarium, quem reliquit imperfectum, expositis solum triginta duobus capitibus per libros sex, omissis vero ultimis viginti & Threnis.

[1015] Cassiodorus quidem lib. de Institutione cap. 3 ait: [nec plures deinde videtur dictasse.] Quem (Jeremiam) etiam sanctus Hieronymus viginti libris commentatus esse monstratur: ex quibus sex tantum nos potuimus invenire: residuos vero adhuc, Domino adjuvante, perquirimus. At verisimile est, Cassiodorum falso rumore fuisse deceptum. Cum enim multo plus quam mediam partem sex libris explanaverit Sanctus; non facile credemus, alios quatuordecim libros in minorem partem ab eodem conscriptos; præsertim cum illos nec Cassiodorus viderit, nec alius, quod sciam, memoraverit. Rationem probabilem, qua videatur ab interpretatione deinceps cessasse Hieronymus, etiamsi aliquot annis superfuerit, inveniemus inferius. De tribus libris in Threnos Jeremiæ, qui olim S. Hieronymi nomine fuerunt vulgati, nihil dicam, nisi recte dudum Sancto abjudicatos fuisse.

§ LIX. Sanctus ab Augustino per Orosium & duos libros consultus, eidem respondet: Pelagianorum furore monasteria Sancti eversa.

[S. Augustinus Orosium instruendum mittit ad Hieronymum,] Cum Orosius presbyter Hispanus in Africam venisset ad S. Augustinum, ut ab eo instrueretur ad refellendas hæreses in Hispania vigentes, S. Augustinus, ubi eum aliquo tempore docuerat, anno 415 Orosium ulterius misit ad S. Hieronymum, ut reliqua ab hoc disceret, & ipse quoque de aliquot dubiis suis hac occasione Hieronymum consuleret. Ut vero utilior redderetur consultatio, S. Augustinus duas scripsit prolixas Epistolas, sive libros, ut ipse vocavit, alterum de Origine animæ hominis, alterum de aliquo loco Jacobi apostoli, inter Epistolas Hieronymianas editos, ut Epistolam 131 & 132. Quanti Hieronymum ejusque doctrinam faceret, in iis luculenter declarat Augustinus, maxime in priori, cujus initium subjungo: Deum nostrum, qui nos vocavit in suum regnum & gloriam, & rogavi & rogo, ut hoc, quod ad te scribo, sancte frater Hieronyme, consulens te de his, quæ nescio, fructuosum esse nobis velit. Quamquam enim te multo, quam ego sum, ætate majorem, tamen ipse etiam jam senex consulo. Sed ad discendum, quod opus est, nulla mihi ætas sera videri potest; quia etsi senes magis decet docere, quam discere; magis tamen discere, quam quid doceant ignorare. Nihil equidem molestius fero in omnibus angustiis meis, quas patior in difficillimis quæstionibus, quam in tam longinquo tuæ caritatis absentiam, ut vix possim meas dare, vel recipere litteras tuas, per intervalla, non dierum, non mensium, sed aliquot annorum: cum, si fieri posset, quotidie præsentem te habere vellem, cum quo loquerer, quidquid vellem. Nec ideo tamen non debui facere, quod potui; si non potui totum, quod volui.

[1017] [eidemque scribit duos libros consultationis,] Ecce venit ad me religiosus juvenis Catholica pace frater, ætate filius, honore compresbyter noster Orosius, vigil ingenio, promptus eloquio, flagrans studio, utile vas in domo Domini esse desiderans, ad refellendas falsas perniciosasque doctrinas, quæ animas Hispanorum multo infelicius, quam corpora barbaricus gladius, trucidarunt. Nam inde ad nos usque ab Oceani littore properavit, fama excitus, quod a me posset de his, quæ scire vellet, quidquid vellet, audire. Neque nullum cepit adventus sui fructum: primo ne de me multum famæ crederet: deinde docui hominem, quod potui: quod autem non potui, unde discere posset, admonui: atque ut ad te iret, hortatus sum. Qua in re consilium vel præceptum meum cum libenter & obedienter acciperet; rogavi eum, ut abs te veniens, per nos ad propria remearet. Quam ejus pollicitationem tenens, occasionem mihi credidi a Domino esse concessam, qua tibi scriberem de his, quæ per te scire cupio. Quærebam enim, quem ad te mitterem, nec mihi facile occurrebat idoneus & fide agendi, & alacritate obediendi, & exercitatione peregrinandi. Ubi ergo istum juvenem expertus sum, eum ipsum esse, qualem a Domino petebam, dubitare non potui. Discessit verisimiliter Orosius Hippone in Palæstinam primo vere anni 415: certe fuit in Palæstina aliquo tempore ante conventum Hierosolymitanum, sub finem Julii habitum, cum ibidem præsens fuerit, allegaveritque Epistolam S. Hieronymi ad Ctesiphontem, quam procul dubio in Bethleem ab ipso Hieronymo accepit: nam & Dialogo eum tunc occupari noverat.

[1018] [nimirum de anima hominis,] Quod vero Augustinus ab Hieronymo exponi cupiebat, summatim deinde sic edicit: Accipe igitur, quæ mihi peto aperire ac disserere non graveris. Quæstio de anima multos movit, in quibus & me esse confiteor. Nam quid de anima firmissime teneam, non tacebo. Deinde subjungam, quid mihi adhuc expediri velim. Deinde prolixe exponit, quænam de anima sibi videantur certa, quæ vero dubia, additis rationibus & argumentis non paucis in utramque partem de dubiis. Eamdem quæstionem initio secundæ Epistolæ his verbis exponit: Quod ad te scripsi, honorande mihi in Christo frater Hieronyme, quærens de anima humana, si nascentibus singulis novæ singulæ nunc usque fiunt, ubi peccati vinculum contrahant, quod per Sacramentum gratiæ Christi etiam in infantibus recenter natis solvendum esse non dubitamus, cum in non parvum volumen procederet, nolui ulla alia onerare quæstione. Præcipuam de anima dubitationem suam allegatis verbis edixit Augustinus.

[1019] Tum vero progreditur ad secundam, hæc subjiciens: [& de loco Jacobi; utriusque dubii solutionem petens.] Quod vero urget acrius, multo minus est negligendum. Proinde quæso & per Deum obsecro, ut exponas mihi, quod multis existimo profuturum: aut, si jam vel abs te, vel ab alio aliquo expositum habes, dirigas nobis, quomodo accipiendum sit, quod in Epistola apostoli Jacobi scriptum est: “Quicumque enim totam Legem servaverit, offendat autem in uno, factus est omnium reus”. Quæ res talis ac tanta est, ut quod hinc tibi non jam olim scripsi, multum me pœniteat. Multa deinde disserit Augustinus de loco allegato, multa de virtutibus, multa de vitiis, Epistolam vero vir humillimus concludit hoc modo: Multa dixi, quibus tibi tædium fortassis inferrem, qui hæc tamen, quæ approbas, non exspectas discere, quod ea docere consuevisti. Si quid autem est in eis, quantum ad rem ipsam pertinet: (nam quali eloquio explicata sint, non nimis curo) si quid ergo in eis est, quod eruditionem offendat tuam; quæso, ut rescribendo admoneas, & me corrigere non graveris. Infelix est enim, qui non tantos & tam sanctos tuorum studiorum labores & digne honorat, & de his Domino Deo nostro, cujus munere talis es, gratias agit. Unde cum libentius debeam a quolibet discere, quod inutiliter ignoro, quam promptius quoslibet docere, quod scio; quanto justius abs te hoc caritatis debitum flagito, cujus doctrina in nomine & adjutorio Domini tantum in Latina lingua ecclesiasticæ litteræ adjutæ sunt, quantum numquam antea potuerunt? Finit repetendo preces, ut exponat allegatam Jacobi sententiam.

[1020] Orosium optime excepit more suo S. Hieronymus, eidemque procul dubio multum profuit sua doctrina, [Rescribit per Orosium, quem optime excepit, Hieronymus] licet nihil particulare de eo scriptum habeamus. Rediit in Africam anno 416, ad quem Marcellinus in Chronico de eo hæc scripsit: Missus ab Augustino episcopo idem Orosius pro discenda animæ ratione ad Hieronymum presbyterum, reliquias beati Stephani, tunc nuper inventas, rediens primus intulit Occidenti. Verisimiliter sub initium veris redierit, ac rediit certe, antequam eodem anno S. Hieronymus ea a Pelagianis passus est, quæ videbimus. Tulit Orosius ad Augustinum Hieronymi Epistolam 134 (alias 94) ut ipse testatus est Augustinus in Epistola ad Optatum, inter Hieronymianas editionis Veronensis 144, ubi illius pars recitatur. Dictam Hieronymi Epistolam per partes huc transfero: Virum honorabilem, fratrem meum, filium dignationis tuæ, Orosium presbyterum, & sui merito, & te jubente, suscepi. Sed incidit tempus difficillimum, quando mihi tacere melius fuit, quam loqui; ita ut nostra studia cessarent, & juxta Appium canina exerceretur facundia. Per caninam facundiam Sanctus indicat licentiam calumniandi ac maledicendi, qua utebantur Pelagiani. Hac quidem illi jam persequebantur Hieronymum, quando advenit Orosius, non ita tamen, ut ejus studia cessarent. Malim igitur credere, Hieronymum loqui de ultimo tempore, quo in Palæstina mansit Orosius, quando magis etiam crevisse videtur Pelagianorum contra Hieronymum furor.

[1021] [amicissime; sed idoneis rationibus responsum ad quæstiones omittit,] Hic ita prosequitur: Itaque duobus libellis tuis, quos meo nomini dedicasti, eruditissimis & omni eloquentiæ splendore fulgentibus, ad tempus respondere non potui. Non quo quidquam in illis reprehendendum putem: sed quia juxta Apostolum: “Unusquisque in suo sensu abundet: alius quidem sic, alius autem sic”. Certe quidquid dici potuit, & sublimi ingenio de Scripturarum sanctarum hauriri fontibus, a te positum atque dissertum est. Sed quæso reverentiam tuam, parumper patiaris, me tuum laudare ingenium. Nos enim inter nos eruditionis causa disserimus. Cæterum æmuli, & maxime hæretici, si diversas inter nos sententias viderint, de animi calumniabuntur rancore descendere. Mihi autem decretum est te amare, te suspicere, colere, mirari, tuaque dicta quasi mea defendere. Certe & in Dialogo, quem nuper edidi, tuæ beatitudinis, ut dignum fuerat recordatus sum (verba data num. 1007) magisque demus operam, ut perniciosissima hæresis de ecclesiis auferatur: quæ semper simulat pœnitentiam, ut docendi in ecclesiis habeat facultatem, ne, si aperta se luce prodiderit, foras expulsa moriatur. Sunt hæc scripta post synodum Diospolitanam, in qua, damnata hæresi Pelagiana, absolutus est ipse Pelagius, indeque illa verba, semper simulat pœnitentiam. Redeo ad Epistolam.

[1022] [& Agustinum salutat nomine Eustochii & Paulæ junioris.] Sanctæ ac venerabiles filiæ tuæ, Eustochium & Paula, & genere suo, & exhortatione tua digne gradiuntur, specialiterque salutant beatitudinem tuam: omnis quoque fraternitas, quæ nobiscum Domino Salvatori servire conatur. Sanctum presbyterum Firmum anno præterito ob rem earum (Eustochii & Paulæ) Ravennam, & inde Africam, Siciliamque direximus; quem putamus jam in Africæ partibus commorari. Sanctos tuo adhærentes lateri ut meo obsequio salutes, precor. Litteras quoque meas ad sanctum presbyterum Firmum direxi, quæ si ad te venerint, ei dirigere non graveris. Incolumem te & mei memorem Christus Dominus custodiat, domine vere sancte ac beatissime papa. Paula hic primum in Operibus S. Hieronymi, tamquam degens in Bethleem memorata, erat procul dubio neptis S. Paulæ, sive filia Toxotii, fratris Eustochii, & Lætæ, ad quam de ejus educatione scripsit Hieronymus Epistolam, ut dictum est num. 853. Poterat illa tunc vix annos habere viginti. Firmus autem missus erat, quantum ex verbis apparet, ad colligendos reditus ex bonis Eustochii & Paulæ provenientes, quibus maxime sustentabantur monasteria in Bethleem, ac pauperes verisimiliter alebantur. Addidit in fine Hieronymus, sive post scriptam Epistolam: Grandem Latini sermonis in ista provincia notariorum patimur penuriam, & ideo præceptis tuis parere non possumus, maxime in editione Septuaginta, quæ asteriscis verubusque distincta est. Pleraque enim prioris laboris fraude cujusdam amisimus. Illam Septuaginta Translationem jam a multis annis petierat Augustinus, ac forsan in alia Epistola petitionem iteraverat.

[1023] [Cum Pelagiani monasteria S. Hieronymi cæde & incendio] Eodem anno 416, sub cujus initium videtur scripta jam data Epistola, gravissimam vexationem odio Pelagianorum passus est S. Hieronymus cum utroque monasterio, de quo curam gerebat. Facinus execrandum narrat S. Augustinus in libro de Gestis Pelagii, quem anno 417 conscripsit, & in quo exposuit gesta Pelagii in Palæstina, conciliaque ibidem contra ipsum habita. Expositis vero gestis in synodo Diospolitana, in fine libri hæc subjungit: De his autem, quæ post hoc judicium ibi a nescio quo cuneo perditorum, qui valde in perversum perhibentur Pelagio suffragari, incredibili audacia perpetrata dicuntur, ut Dei servi & ancillæ, ad curam sancti Hieronymi presbyteri pertinentes, sceleratissima cæde afficerentur, diaconus occideretur, ædificia monasteriorum incenderentur, vix ipsum ab hoc impetu & incursu impiorum in Dei misericordia turris munitior tueretur; tacendum nobis potius video, & exspectandum, quid illic fratres nostri episcopi de his tantis malis agendum existiment, a quibus eos dissimulare posse quis credat? Impia quippe dogmata hujuscemodi hominum a quibuslibet Catholicis, etiam qui ab illis terris longe absunt, redarguenda sunt, ne ubicumque nocere possint, quo pervenire potuerint: impia vero facta, quorum coërcitio ad episcopalem pertinet disciplinam, ubi committuntur, ibi potissimum a præsentibus, vel in proximo constitutis, diligentia pastorali, & pia severitate plectenda sunt.

[1024] Nos itaque tam longe positi optare debemus his causis talem illic finem dari, [afflixissent, modeste Hieronymus cum suis rem defert ad Innocentium Papam,] de quo non sit necesse ubilibet ulterius judicare; sed quæ nobis potius prædicare conveniat; ut animi omnium, qui illorum scelerum fama usquequaque volitante graviter vulnerati sunt, Dei misericordia consequente sanentur. Quod optabat S. Augustinus, factum oportuerat a Joanne Hierosolymitano: sed ille addictior fuisse dicitur Pelagio, quam ut scelestos illos severe cohibendos statim crediderit. Hac de causa, & maxime quod graviora etiam timerent, tam S. Hieronymus, quam Eustochium & Paula, querelas curarunt deferendas ad Innocentium, summum Pontificem, sed tanta cum modestia, ut neminem nominatim accusaverint. Videntur autem rem exposuisse Aurelio Carthaginensi episcopo, eique misisse litteras ad Innocentium scriptas. Certe Innocentius litteras, quas S. Hieronymo rescripsit, misit ad Aurelium, eique etiam brevem addidit Epistolam, inter Hieronymianas modo 135, quam subjungo: Dilectissimo fratri Aurelio Innocentius. Piissimam etiam ad nos perveniendi tuam affectionem bene compresbyter noster credidit Hieronymus. Compatimur gregis nostri membro, & quod faciendum duximus, vel facere potuimus, sumus velociter exsecuti. Germanitas tua, frater carissime, citius litteras memorato reddere festinet.

[1025] Epistola 136 est Innocentii ad Hieronymum, sed pluribus mendis, [qui Hieronymum per litteras consolatur,] quæ in eam transcribentium vitio inducta sunt, utcumque obscura. Primo aliqua dicit, quibus innuere videtur, non recte in Palæstina processum fuisse contra Pelagianos. Secundo consolatur breviter Hieronymum, jubetque bene memorem esse eorum, quæ prædicaverat de iis, qui pro veritate injuriam patiuntur aut periculum. Tum subdit sequentia, quæ minus corrupta sunt: Itaque excitati tanta malorum scena, arripere auctoritatem Sedis Apostolicæ ad omne comprimendum nefas festinavimus: sed, in quem insurgeremus, nec nomine appellatum legimus, nec criminis aliqua ratione taxatum. Quod ergo possumus, condolemus. Si deposueris autem apertam manifestamque in homines aliquos accusationem, aut judices competentes tribuam, aut si aliquid urgentius sollicitiusque a nobis fieri potest, non retardabo, fili dilectissime. Tamen episcopo fratri meo Joanni scripsi, ut circumspectius agat, ne quid circa ecclesiam sibi creditam adhuc tale aliquid fiat, quale providere & propellere, ne accideret, vel ne accidat, ipsi etiam sit & postea molestissimum. Ex his habemus, neminem ut sceleris auctorem nominatum fuisse ab Hieronymo, idemque manifestius fit ex Epistola 137, quæ est Innocentii ad Joannem. At de hac Hieronymi & Eustochii modestia, uti & de illis, quæ nominatim Eustochium & Paula sunt passæ, satis egi ad XXVIII Septembris in S. Eustochio num. 68 & seqq. Itaque generatim solum dico, direptum incensumque fuisse utrumque monasterium, in utroque etiam cædes patratas, ut manifestum fit ex litteris Innocentii ad Joannem, datisque supra Augustini verbis.

[1026] [& Joannem Hierosolymitanum increpat,] Non obscure nimiam Joannis in Pelagium indulgentiam, ejusdemque in dicto facinore negligentiam reprehendit Innocentius, innuens etiam, præcipuum admissi flagitii auctorem non esse ignotum. Quod (flagitium) etsi ambiguum non sit, a quo commissum, oportuit tamen custodire germanitatem tuam, & gregi illius sollicitius providere, ne quid hujusmodi oriretur &c. Rursum: Nihil movet pietatem illam sacerdotii tui de tanta diaboli in te atque in tuos potestate admissa? In te, inquam; prorsum enim sacerdotis gravitatem condemnat, tantum nefas in Ecclesia fuisse completum. Ubi provisiones tuæ? ubi certe, si casus evenerant, auxilia vel consolationes, cum plus se adhuc metuere dicant, quam conqueruntur esse perpessas? Altius censerem, si essent aliquid de hac re mecum apertius collocutæ. Vide, frater, antiqui hostis insidias, & spiritu boni rectoris pervigila, ut hæc, quæ ad nos opinione magis, quam accusatione manifesta, delata sunt, vel corrigantur vel retundantur: ne jus ecclesiasticum de Labefactatis causas eum, qui non defenderit, præstare compellat. Hæc Innocentii Epistola, quæ scribi non potuit, nisi versus finem anni 416 aut sub initium sequentis, fortasse Joannem non invenit viventem: nam circa idem tempus Joannes obiit, successoremque anno 417 habuit Praylium, qui similiter initio Pelagio erat addictus.

[1027] [utpote Pelagio faventem, qui paulo post defunctus:] Utrum vero Joannes Pelagianæ etiam hæresi faverit, hic non inquiro. At Pelagio ipsi nimis addictum fuisse, non habemus ex solo Hieronymo, qui in his nomen ejus semper silentio pressit; sed clarissime ex S. Augustino, qui in Epistola 179 (alias 252) ad ipsum Joannem anno 416 data, inter alia dicit: Pelagium vero, fratrem nostrum, filium tuum, quem audio quod multum diligis, hanc illi suggero exhibeas dilectionem, ut homines, qui eum noverunt & diligenter audierunt, non ab eo tuam sanctitatem existiment falli. Rursum num. 5: Si diligitis Pelagium: diligat vos etiam ipse, immo magis seipsum, & non vos fallat. Jam vero Praylium Joannis successorem etiam pro Pelagio ad summum Pontificem scripsisse constat. At verisimiliter id factum fuerit ante perlatas in Palæstinam Innocentii litteras.

[1028] [Pelagius deinde ex Palæstina pulsus.] Verum postea in concilio Orientalium damnatum Pelagium, pulsumque ex Palæstina, non solum ænigmatice indicat Hieronymus, sed claris etiam verbis Marius Mercator in Commonitorio cap. 3: ubi enim dixerat, episcopos Palæstinæ primum a Pelagio delusos, continuo subjungit: Sed postmodum evidenter deprehensus, insistentibus accusatoribus, a posteriore synodo, cui sanctæ memoriæ Theodotus Antiochiæ præsedit episcopus, atque detectus, a sanctis quoque & venerabilibus Hierosolymorum locis est deturbatus. Quod ejusdem sancti Theodoti ad reverendissimum vrbis Romæ episcopum, & sanctæ recordationis Praylii Hierosolymitani episcopi missa scripta testantur, quorum exemplaria ad documentum habemus in manibus. Contigerunt illa anno 417 aut 418: nam tempus non exprimitur.

§ LX. Hieronymus, ubi secesserat ad alium locum, scribit ad Riparium, reversusque, ad Apronium: Epistola ad Cyprianum: una aut gemina ad Augustinum: tres aliæ incerti temporis.

[Hieronymus scribit ad Riparium de pulso Pelagio,] Hieronymum, ubi Pelagianorum scelere eversa erant monasteria, ex Bethleem cum omnibus suis ad alium locum secessisse, docet Epistola 138 (alias 55) ad Riparium. Hæc autem cum scripta sit post pulsum Pelagium, videtur figenda circa 418, quamvis forte ante finem anni 417 possit esse scripta. Riparius, cui hæc scripta, idem verisimiliter est cum Ripario presbytero, ad quem scripsit Sanctus de Vigilantio, ut dictum est num. 899. Epistolam huc transfero: Christi te adversum hostes Catholicæ fidei bella bellare, & tuis litteris, & multorum relatione cognovi; ventosque esse contrarios, & in perditionem mutuam fautores esse perditionis, qui defensores sæculi esse deberent. Utrum Riparius etiam tum bellaret contra Vigilantianos, an vero contra Pelagianos, non liquet. At verba insinuant, potestates sæculares ejus conatibus fuisse contrarias. Tum Sanctus de rebus Palæstinæ subjungit: Tamen scias, in hac provincia nullis humanis auxiliis, sed proprie Christi sententia pulsum esse non solum de urbe (Hierosolyma,) sed de Palæstinæ quoque finibus Catilinam (Pelagium conspirationis ducem:) nosque dolere plurimum, quod cum Lentulo multi conjurationis socii remanserunt, qui in Joppe commorantur. Quis sit ille Lentulus, non liquet. Fuerit certo aliquis ex Pelagianis præcipuis; sed nequit esse Joannes Hierosolymitanus, qui erat defunctus, nec Praylius, qui Pelagium expulit.

[1030] Mox de relicto monasterio ita scribit: Nobis autem melius visum est locum mutare, [postquam ipse cum suis ex monasteriis vastatis excesserat:] quam fidei veritatem; ædificiorumque & mansionis amœnitatem amittere, quam eorum communione maculari, quibus impræsentiarum aut cedendum erat, aut certe quotidie, non lingua, sed gladiis dimicandum. Quanta autem passi simus, & quomodo excelsa manus Christi pro nobis in hostem sævierit, puto te celebri nuntio omnium cognovisse. Obscurum rursus est, quo modo Deus in hostem sævierit, nisi innuatur mors Joannis Hierosolymitani. Clarum vero est, noluisse Hieronymum cum Pelagio communicare, eaque de causa, absoluto eo a judicibus deceptis in synodo Diospolitana, tantopere in Hieronymum, ejusque monachos & monachas sæviisse Pelagianos. Non minus clare edicit, se cum suis e monasteriis recessisse, ne quotidie pugnandum esset; indeque verisimile fit, eumdem recessisse ex tota diœcesi Hierosolymitana: necdum reversus fuisse videtur, dum scribebat hanc Epistolam, in qua mox Riparium ad certamen hortatur, & meminit de Alentio diacono, qui fuerat in Palæstina, & hanc verisimiliter ad Riparium erat perlaturus.

[1031] Epistola 139 (alias 56) ad Apronium verisimiliter scripta est anno 418, postquam S. Hieronymus pristinam cum suis habitationem in monasteriis resumpserat: nam in iis postea defunctos esse Hieronymum ac Eustochium, certo constat. Apronius, [deinde ad Apronium, ubi ad monasterium erat reversus:] cui scripta est, aliunde nobis non innotuit; sed laudatur, ut fervens zelo fidei. Obscurum autem est initium Epistolæ, cum aliquid frustra pro fide dicatur tentasse Apronius; de quo subjungit Sanctus: Hoc meum gaudium est, quando audio pro Christo filios meos dimicare: & istum zelum in nos ipse confirmet, cui credimus; ut pro fide ejus sanguinem voluntarie fundamus. Tum dolet, eversam nobilem domum, quæ hæreticos foverat. Et pergit hoc modo: Optimum autem facies, si cunctis rebus omissis, Orientem & præcipue sancta loca petas: hic enim quieta sunt omnia. Et licet venena pectoris non amiserint: tamen os impietatis non audent aperire, sed sunt sicut aspides surdæ, & obturantes aures suas… Nostra autem domus secundum carnales opes hæreticorum persecutionibus penitus eversa, Christo propitio, spiritualibus divitiis plena est. Melius est enim panem manducare, quam fidem perdere. Cum omnia essent quieta in Palæstina, dubitare nequeo, quin monasterium suum iterum incoleret Hieronymus, ut etiam innuunt illa verba: Nostra domus … penitus eversa &c.

[1032] [direptio monasterii forte causa est non perfecti Commentarii in Jeremiam.] Addo hic aliam observationem, videlicet bibliothecam S. Hieronymi direptione & incendio monasterii verisimiliter dissipatam fuisse, ut illa videatur causa, qua Commentarium in Jeremiam ad finem non perduxerit. Etenim sex libros in Jeremiam, quos habemus, verisimiliter absolverat ante istam cladem: postea vero aliquot annis vixit, ut videatur Commentarium perficere potuisse, si ad manum habuisset omnes libros ad eum perficiendum necessarios. Horum igitur defectu Commentarium non perfectum suspicor. Si tamen libri omnes forte fuerint conservati, necessitas alio transmigrandi & extrema inopia effecerint, ut notarios, quos alere non poterat, dimiserit; & sic defectu notariorum prosequi non potuerit. Certe rogatus postea ab Augustino, ut responderet Anniano Pelagiano, respondit, id se facturum, sed addit: Si … notariorum habuerimus copiam. Quare existimo, & notariorum, ac verisimiliter etiam librorum defectu, Sanctum pergere non potuisse. Nullum enim magnæ molis Opus post istud tempus scripsit.

[1033] [Epistola ad Cyprianum in Psalmum 89, vigente hæresi] Hac etiam de causa dubito, an Epistola 140 (alias 139) ad Cyprianum presbyterum, recte a Vallarsio sit fixa circa annum 418. Prolixa enim hæc est & studiosa; at paucæ aliæ, quas post eversionem monasterii scripsit Sanctus, solum familiares sunt & perbreves. Accedit altera ratio, videlicet quod nulla in ea fiat mentio de malis, quæ passus erat Sanctus. Hoc tamen certum est, scriptam esse, vigente hæresi Pelagiana, cum Sanctus Pelagianos pluribus locis redarguat. Continet Explanationem Psalmi 89, quam Cyprianus præsens in Palæstina postulaverat, ut sub initium dicitur. Hæc autem præsentia Cypriani tempus scriptæ Epistolæ magis reddit ambiguum, tum quod nesciamus, quo anno apud S. Hieronymum fuerit, tum quod infirmet utcumque rationes jam datas ad Epistolam citius figendam, cum notarios procurare potuerit Cyprianus, & huic fortasse loqui noluerit Sanctus de malis, quæ probe noverat.

[1034] [Pelagiana, sed anno incerto est data.] Quidquid sit de anno, Opusculum illud est senis Hieronymi, spectatque ad tempora Pelagianorum. Initium dumtaxat huc transfero: Prius te, inquit, Cypriane presbyterorum studiosissime, … tantum litteris noveram, … Nunc autem, quia exterioris quoque hominis nobis invicem facta est cognitio, & post salutationem dulcesque complexus, quibus sibi amicitia copulatur, ut probes verum esse, quod audieras, statim a me postulas, ut difficillimum Psalmum, qui apud Græcos & Latinos octogesimus nonus inscribitur, tibi edisseram, non composita verborum oratione plausuque populari, qui solet imperitorum aures decipere atque palpare; sed oratione simplici, & ecclesiastici eloquii veritate &c.

[1035] Restant (præter nonnullas incerti temporis) commemorandæ tres Hieronymi Epistolæ ad S. Augustinum, [Gratulatur Augustino victoriam de Pelagianis,] aut forte solum duæ, si priores non nisi unam constituant, quod secunda post subscriptionem sit solum addita, ut probabiliter existimant postremi editores. Sunt illæ Epistolæ 141 & 142, circa annum 418 scriptæ, aut certe post damnationem Pelagianorum per summum Pontificem. Cum vero damnati fuerint Pelagius & Cælestius primum ab Innocentio Papa, deinde etiam a Zosimo, urgentibus multum episcopis Africanis, inter quos eruditione præcipuus erat Augustinus, huic sancto Doctori victoriam de Pelagianis relatam præcipue attribuit, gratulabundus ad eum ita scribens: Omni quidem tempore beatitudinem tuam eo, quo decet, honore veneratus sum, & habitantem in te dilexi Dominum Salvatorem: sed nunc, si fieri potest, cumulo aliquid addimus, & plene complemus, ut absque tui nominis mentione ne unam quidem horam præterire patiamur, qui contra flantes ventos ardore fidei perstitisti. Maluisti, quantum in te fuit, solus liberari de Sodomis, quam cum pereuntibus commorari. Scit, quid dicam, prudentia tua. Macte virtute, in orbe celebraris. Catholici te conditorem antiquæ rursum fidei venerantur atque suspiciunt: &, quod signum majoris gloriæ est, omnes hæretici detestantur: & me pari persequuntur odio, ut, quos gladiis nequeunt, voto interficiant. Incolumem & mei memorem te Christi Domini clementia tueatur, domine venerande & beatissime papa.

[1036] Si sequens Epistola 142 præcedentis revera pars fuerit, [eorumque pertinaciam eidem insinuat.] utraque data fuerit post damnatum in Oriente pulsumque Pelagium, ut dictum num. 1028. Scribit autem sequentia: Multi utroque claudicant pede, & ne fractis quidem cervicibus inclinantur, habentes affectum erroris pristini, quum prædicandi eamdem non habeant libertatem. Sancti fratres, qui cum nostra sunt parvitate, suppliciter te salutant. Fratres tuos, dominum meum Alypium, & dominum meum Evodium, ut meo nomine salutes, precor coronam tuam. Capta Jerusalem tenetur a Nabuchodonosor, nec Jeremiæ vult audire consilia: quin potius Ægyptum desiderat, ut moriatur in Taphnes, & ibi servitute pereat sempiterna. Ultima hæc sunt ænigmatica, sed facile intelligi poterant ab Augustino, qui noverat personas. Priora verba designant Pelagianos, de quibus similia scripsit ad Apronium, data num. 1031. Utrum vero Jerusalem significet clericos & laicos complures, quos in ea urbe Pelagius, voce Nabuchodonosor indicatus, perverterat; an personam aliquam particularem, non definio. Certe non indicatur Joannes Hierosolymitanus, ante expulsum Pelagium defunctus; nec videtur Praylius ejus successor innui, cum credatur Pelagium expulisse: nisi forte hoc fecisset solum, quod reliquis episcopis non auderet se opponere. Jeremias recte monebat: at hoc etiam de variis exponi potest.

[1037] [Sanctus incerto tempore scribit ad Exuperantium,] Priusquam progrediar ad postremam Epistolam S. Hieronymi, ac beatum ejusdem obitum, lubet hic agere de tribus Epistolis, quas omnium postremas posuit Vallarsius in editione Veronensi, quod certis temporis notis omnino careant. Prima ex his est Epistola 145 (alias 35) ad Exuperantium, qui militiam sequebatur, sed pietate præstans, sub paludamento & habitu militari agebat opera prophetarum, & exteriorem hominem aliud promittentem vincebat interiori homine, qui formatus est ad imaginem Creatoris. Habebat Exuperantius fratrem Quintilianum, per quem illius notitiam Hieronymus acceperat. Hortatur autem Exuperantium, ut, relictis omnibus, cum sancto fratre Quintiliano in Bethleem veniat ad perfecte Deo serviendum. Vallarsius in Annotatis existimat, indicari illum Exuperantium, de quo scribit Palladius in Historia Lausiaca cap. 80 nomine Oxyperentii. Laudat ibidem Palladius Posidonium quemdam solitarium, cui & miraculum ejecti dæmonis attribuit.

[1038] [qui improbabiliter creditur Oxyperentius Palladii,] De Hieronymo autem prophetantem inducit, ita scribens: Hujus sancti (Posidonii) novi hanc quoque prophetiam. Hieronymus enim quidam presbyter habitabat in illis locis, qui in sermone Romano magna erat virtute ornatus, & præclaro ingenio: sed tanta fuit ejus invidia, ut ab ea obrueretur virtus doctrinæ. Cum ergo multis diebus cum eo versatus esset sanctus Posidonius, dicit mihi in aurem: Ingenua quidem Paula, quæ ejus curam gerit, præmorietur, liberata ab ejus invidia. Ut autem arbitror, propter hunc Virum non habitabit vir sanctus in his locis, sed ejus pervadet invidia usque ad proprium fratrem. Resque ita accidit. Etenim beatum Oxyperentium Italum is hinc expulit: & Petrum alium quemdam Ægyptium: & Simeonem, viros admirabiles, quos ego adnotavi. Tota hæc relatio Palladii videtur plus calumniæ habere, quam solidi fundamenti. Nam Posidonius, quem celebrat, aliunde mihi ignotus est. Dicta vero Posidonii, quæ venditat ut prophetica, nec ex modo loquendi, cum addiderit, ut arbitror; nec ab eventu videntur pro talibus habenda esse. De invidia Hieronymi contra proprium fratrem Paulinianum nihil uspiam innotuit. Trium vero monachorum ex monasterio discessus, etiamsi certissimus credatur, nequaquam probat, non potuisse virum sanctum cum Hieronymo commorari.

[1039] [Hieronymum perperam, ut probatur, calumniantis.] Contrarium plane dicit Posthumianus apud Severum in Dialogo cap. 9. Nam Posthumianus, qui sex mensibus cum Hieronymo fuit, ait quidem: Cui jugis adversum malos pugna perpetuumque certamen concivit odia perditorum. Oderunt eum hæretici, quia eos impugnare non desinit: oderunt clerici, quia vitam eorum insectatur & crimina. At mox adjungit: Sed plane eum boni omnes admirantur & diligunt… Quod nisi mihi fuisset fixum animo, & promissum Deo teste, propositam eremum adire, vel exigui temporis punctum a tanto Viro discedere noluissem. Hæc directe pugnant cum improbabilibus Palladii assertis. Ceterum neque Exuperantium, qui forsan monasticam vitam minime est amplexus, cum Oxyperentio confundendum censeo, cum & nominis differentia sit notabilis, & nulla afferatur ratio ad eos confundendum.

[1040] Epistola 146 (alias 85) ad Evangelum nota temporis similiter caret. Egi num. 605 de Epistola 73 ad Evangelum presbyterum, data anno 398. [Epistola ad Evangelum de dignitate presbyterorum supra diaconos:] Potest idem hic esse Evangelus, etiamsi titulus presbyteri in titulo sit emissus. Nam, teste Vallarsio, in duobus Mss. Veronensibus inscribitur Epistola: Ad Evangelum presbyterum de ordine sacerdotii. Annianus item Pelagianus, memorandus § 61, Homilias aliquot Chrysostomi Latine redditas dicavit Evangelo. Verum, quiscumque fuerit ille Evangelus, Epistola adversus illos conscripta est, qui diaconos æquabant aut præferebant presbyteris. Hac de causa Hieronymus, ut fastum diaconorum dejiciat, extollit dignitatem presbyterorum, ostenditque presbyteros episcopis fere æquales esse; & in fine tribus gradibus differentiam hac comparatione assignat: Et ut sciamus traditiones Apostolicas sumptas de Veteri Testamento, quod Aaron, & filii ejus, atque Levitæ, in templo fuerunt: hoc sibi episcopi, & presbyteri, & diaconi, vendicent in Ecclesia; videlicet episcopus comparatur cum Aarone summo pontifice, presbyter cum sacerdote, diaconus cum levita.

[1041] Vel solus hic locus sufficit ad refutandos eos, [in hac non facit Sanctus presbyteros episcopis æquales,] qui voluerunt, pares Hieronymo fuisse presbyteros & episcopos. Nam inter Aaronem pontificem & filios ejus sacerdotes magna erat differentia, etiam a prima eorumdem per Deum institutione. Eamdem itaque inter episcopum & presbyterum ponit S. Hieronymus, & quidem a prima institutione, differentiam. Nam insinuat, sacerdotii in Ecclesia diversitatem de Veteri Testamento habere originem & formam. Quapropter sicut Aaronem prima institutione novimus filiis suis sacerdotibus majorem dignitate fuisse, ita & episcopos, de quibus in eadem Epistola dicit, Omnes Apostolorum successores sunt, ipsa institutionis origine majores facit presbyteris. Ubi vero & in hac Epistola & aliis locis dicit, eosdem esse presbyteros & episcopos, docet, nomine distinctos non fuisse, sed presbyterorum nomen & episcopis datum esse, & similiter episcoporum nomine indicatos fuisse presbyteros. Docet præterea, pleraque officia episcoporum presbyteris fuisse communia; non tamen omnia. Et hac ratione probat, presbyceros, ad quorum preces Christi Corpus Sanguisque conficitur, dignitate non esse multo inferiores episcopis. Perfectam vero æqualitatem illis non arrogat, ut hæc verba rursum evincunt: Quid enim facit, excepta ordinatione, episcopus, quod presbyter non faciat?

[1042] Placet in gratiam prudentis lectoris ex brevi hac Epistola, [ut contendunt aliqui, sed clare episcopis tribuit eminentiam.] quam Calviniani, ut suo errori de æqualitate presbyterorum cum episcopis faventem, objecerunt, colligere breviter omnia illa indicia, quibus Hieronymus sententiam veram de præstantia episcoporum supra presbyteros insinuat. Prius tamen observo, disputare Hieronymum de eminentia presbyterorum supra diaconos, cumque in finem presbyterorum dignitatem extulisse, quantum potuit. Primo, ubi maxime videtur probare eamdem episcoporum & presbyterorum olim fuisse dignitatem, & ubi revera probat, nomen idem utrisque fuisse, hæc admiscet verba: Ac ne quis contentiose in una ecclesia plures episcopos fuisse contendat &c. Si existimabat Hieronymus, ut ipsum existimasse verba indicant, in una ecclesia non fuisse plures episcopos tempore Apostolorum, de quo ibi agit, credebat igitur, non omnes presbyteros esse episcopos; cum certum sit, in aliquot ecclesiis plures fuisse presbyteros. Secundo observat, Alexandriæ a Marco euangelista, qui Apostolorum tempore fuit, & Apostolus ipse fuit, saltem secundarius, semper unum ex presbyteris electum, in excelsiori gradu collocatum, quem episcopum nominabant. Agnoscit igitur, tempore Apostolorum excelsiorem fuisse gradum episcopi, quam presbyterorum. Tertio verbis supra datis ordinationes soli attribuit episcopo, non presbyteris. Quarto episcopos omnes dicit Apostolorum successores, non item presbyteros. Quinto, ut probet presbyteros diaconis majores, ait: Qui provehitur de minori ad majus provehitur. Atqui non minus e presbyteris ordinantur episcopi, quam presbyteri ex diaconis. Sexto demum episcopos comparat cum Aarone, presbyteros cum filiis ejus sacerdotibus, ut jam dictum. Hæc mihi sufficere videntur, ut constet de mente S. Hieronymi ex hac Epistola. Alia ejus Opera non attingam, ne in re a multis examinata justo fiam prolixior.

[1043] [Epistola ad Sabinianum diaconum,] Epistola 147 (alias 48) ad Sabinianum diaconum lapsum æque incerti est temporis, ut fatetur Tillemontius Nota 77, etiamsi illam retulerit ad annum fere 409 aut 410, quod num. XI dicatur Sabinianus peccasse cum uxore barbari mariti, & mox de fuga ipsius addatur: Romam occultus ingrederis, latitas inter Samnitas latrones, & ad primum mariti nuncium, quod novus tibi ex Alpibus Hannibal descendisset, navigio te credis intuto. Venis utquumque in Syriam, inde te velle Jerosolymam transcendere, & serviturum Deo polliceris. Quis non susciperet eum, qui se monachum promittebat, præsertim ignorans tragœdias tuas, & episcopi tui commendatitias ad cæteros sacerdotes Epistolas legens? At tu infelix transfigurabas te in angelum lucis, & minister satanæ ministrum justitiæ simulabas. Sub vestitu ovium latebas lupus, & post adulterium hominis adulter Christi esse cupiebas. Hæc omnia posui, ut breviter explicarem, qualis fuerit Sabiniani vita, & quomodo S. Hieronymum deceperit. Interim ait Tillemontius, Alaricum Gothorum regem Alpes transivisse anno 408, ut Epistola scribi potuerit anno 409 aut 410, si novus ille Hannibal sit Alaricus ipse, aut aliquis ex ducibus barbaris cum Alarico militantibus. Verum, cum multi duces barbari sub Romanis quoque militarent; fatetur rem esse incertam.

[1044] [quem ob flagitia breviter exposita] Quidquid vero sit de tempore, Sabinianus erat diaconus ordinatus ab episcopo quodam sancto, sed hunc nullibi nominat Hieronymus. In Italia ordinatum fuisse, insinuant jam data verba & magis illa num. 10: Noverat te omnis Italia. Universi te stare ante altare Christi ingemiscebant. Etenim stupra & adulteria multa commisisse dicitur num. 4; sed fugere tandem compulsus est ob libidinem commissam cum uxore ducis barbari, quæ comprehensa dicitur num. XI, & sic venit in Syriam, & ad monasterium S. Hieronymi, habens adhuc commendatitias episcopi sui litteras. Cum autem ignotus esset, & monasticam vitam profiteri se velle diceret, receptus est ab Hieronymo, & Euangelium quoque ut diaconus legit in ecclesia. Exanguis, inquit num. 6, marcidus, pallidus, ut suspicione omni careres, Euangelium Christi quasi diaconus lectitabas. Nos pallorem jejunii putabamus, & exangue os contra institutum ac morem tuum, quasi confectum vigiliis, mirabamur. At vigilabat hypocrita, ut virginem monasterii S. Paulæ, quam noctu per fenestram alloquebatur, seduceret, & ad secum fugiendum impelleret. Jam consentientem habebat, quando crimen S. Hieronymo innotuit, ut dicit num. 6 his verbis: Jam tibi & scalæ, per quas deponeres miseram, parabantur; jam iter dispositum, decreta navigia, condicta dies, fuga animo pertractata; & ecce angelus ille cubiculi Mariæ janitor, cunarum Domini custos, & infantis Christi gerulus, coram quo tanta faciebas, ipse te prodidit. Mox ait, Epistolas ejus, quibus eam ad scelus induxerat, sibi ad manum esse, sed eas proferre non posse, nimirum quia crimen erat morte puniendum.

[1045] Itaque cum deprehensus veniam flagitaret. Ignovi fateor, [ad pœnitentiam hortatur Sanctus.] inquit Sanctus num. 8, quid enim aliud possum tibi facere, Christianus? Hortatus sum, ut ageres pœnitentiam, & in cilicio & cinere volutareris, ut solitudinem peteres, ut viveres in monasterio, ut Dei misericordiam jugibus lacrymis implorares. At tu bonæ spei columen, excetræ stimulis inflammatus, factus es mihi in arcum perversum, & contra me convitiorum sagittas jacis. Inimicus tibi factus sum, vera dicens. Non dolebo de maledictis… Hoc plango, quod te ipse non plangis. Addit multa de vita molli & libidinosa, quam ducebat. Tum ad pœnitentiam sic hortatur: Convertere, miser, ad Dominum, ut ad te Dominus convertatur. Age pœnitentiam, ut & ille agat pœnitentiam super omnibus, quæ loquutus est, malis, ut faceret tibi. Quid, neglecto vulnere proprio, alios niteris infamare? Quid me bene tibi & sedulo consulentem, quasi phreneticus, morsu laceras? Esto ego flagitiosus sim, ut vulgo jactitas, saltem mecum age pœnitentiam: criminosus, ut simulas, imitare lacrymas criminosi. Alia multa, quibus Sabinianum ad pœnitentiam fervida caritate hortatur, ibidem videri possunt. An vero aliquem Epistola effectum habuerit, incompertum est.

§ LXI. Epistola ultima ad SS. Augustinum & Alypium: beatus S. Hieronymi obitus anno 419 probabilius contigit.

[Augustinus, adhuc exspectans Hieronymi ad suas quæstiones responsum,] Pergo ad postremam ex iis, quæ exstant. S. Hieronymi Epistolam, quæ ostendit, non defuisse eidem voluntatem optimam pugnandi contra hæreticos usque ad extremum spiritum, sed opportunitatem tandem defuisse, & vires decrepiti Senis defecisse. Pauca tamen observanda sunt, antequam agamus de illa Epistola. Miserat S. Augustinus anno 415 geminam ad S. Hieronymum quæstionem, videlicet de anima & de sententia Jacobi apostoli, ut dictum est num. 1016. Rescripserat quidem S. Hieronymus, & idoneas dederat rationes non respondendi ad illas quæstiones; nec tamen clare edixerat, se numquam responsurum. Pergebat itaque S. Augustinus exspectare aut dubie sperare responsum, ut cum ex aliis ejus Epistolis liquet, tum maxime ex Epistola ad Optatum, quæ circa finem vitæ S. Hieronymi scripta est, & inter hujus Epistolas est 144. Scribit Optato Augustinus, se ad consultationem suam necdum responsum ab Hieronymo accepisse, aitque: Quinque ferme anni ecce evoluti sunt a tempore missi consultationis libri, nec tamen censebat desperandum responsum. Rescriptam quoque ab Hieronymo Epistolam recitat, cumque num. 3 vocat, honorandum pro suis ingentibus meritis dilectissimum Amicum; vetatque suum consultationis librum publicari, quamdiu responsum Hieronymi poterat sperari.

[1047] [eidem cum Alypio scribit. Iis amicissime rescribit Sanctus] Interim simul Augustinus & Alypius Hieronymo scripserunt, eumque rogarunt, an jam respondisset ad Opusculum Anniani, qui impugnaverat ejus Opuscula contra Pelagianos. Ad hanc eorum Epistolam respondit Hieronymus per Epistolam 143, quam totam per partes huc traduco: Sanctus Innocentius presbyter, qui hujus sermonis est portitor, anno præterito, quasi nequaquam in Africam reversurus, mea ad dignationem vestram scripta non sumpsit. Tamen Deo gratias agimus, quod ita evenit, ut nostrum silentium vestris Epistolis vinceretis. Mihi enim omnis occasio gratissima est, per quam scribo vestræ reverentiæ, testem invocans Deum, quod, si fieri posset, assumptis alis columbæ, vestris amplexibus implicarer; semper quidem pro merito virtutum vestrarum, sed nunc maxime, quia cooperatoribus & auctoribus vobis, hæresis Cælestiana jugulata est, quæ ita infecit corda multorum, ut quum superatos damnatosque esse se sentiant, tamen venena mentium non omittant; & quod solum possunt, nos oderint, per quos putant se libertatem docendæ hæreseos perdidisse.

[1048] [de morte Eustochii, & de libro Aniani Pelagiani:] Quod autem quæritis, utrum rescripserim contra libros Anniani, pseudodiaconi Celedensis, qui copiosissime pascitur, ut alienæ blasphemiæ verba frivola subministret, sciatis me ipsos libros in schedulis missos a sancto fratre nostro Eusebio presbytero suscepisse non ante multum temporis: & exinde vel ingruentibus morbis, vel dormitione sanctæ & venerabilis filiæ vestræ Eustochii, ita doluisse, ut propemodum contemnendos putarem. In eodem enim luto hæsitat, &, exceptis verbis tinnulis atque emendicatis, nihil aliud loquitur. Tamen multum egimus, ut, dum Epistolæ meæ (ad Ciesiphontem) respondere conatur, apertius se proderet, & blasphemias suas omnibus patefaceret. Quidquid enim in illa miserabili synodo Diospolitana dixisse se denegat, in hoc Opere confitetur. Nec grande est ineptissimis næniis respondere. Si autem Dominus vitam tribuerit, & notariorum habuerimus copiam, paucis lucubratiunculis respondebimus, non ut convincamus hæresim emortuam, sed ut imperitiam atque blasphemiam ejus nostris sermonibus confutemus. Meliusque hoc faceret sanctitas vestra, ne compellamur contra hæreticum nostra laudare. Ex morte S. Eustochii, cujus nomine in aliis litteris posterioribus salutavit Augustinum Hieronymus, clarum fit, hanc ultimam esse ad Augustinum. Opus vero Anniani, de quo hic agitur, numquam refutavit S. Hieronymus, aut eodem anno, quo datæ hæ litteræ, aut sequenti defunctus. De ipso Opere agam inferius, uti & de auctore.

[1049] [Epistola ex Bethleem scripta,] Interim reliquum Epistolæ recito. Sancti filii communes, Albina, Pinianus & Melania, plurimum vos salutant. Has litteras de sancta Bethleem sancto presbytero Innocentio dedi perferendas. Neptis vestra Paula (nimirum neptis ob juventutem, sicut filia erat Eustochium) miserabiliter deprecatur, ut memores ejus sitis, & multum vos salutat. Incolumes vos & memores mei, Domini nostri Jesu Christi tueatur clementia, domini vere sancti atque omnium affectione venerabiles patres. Ex his liquet primo, S. Hieronymum rediisse in Bethleem ad monasterium suum, quod fuerat a Pelagianis destructum. Albina, Pinianus & Melania junior, quæ filia erat Albinæ, conjux Piniani, & neptis Melaniæ senioris, septem annis, postquam Romam reliquerant, in Africa habitavisse dicuntur: indeque navigasse in Ægyptum & ulterius in Palæstinam. Ex hoc autem loco habemus, personas illas, non minus pietate quam nobilitate præstantes, etiamsi cum seniore Melania, quæ Rufino & Origenistis contra S. Hieronymum favit, olim fuissent conjunctissimæ, amicitiam contraxisse cum Hieronymo, sicut dudum contraxerant cum Augustino. Quo anno in Palæstinam venerint, accuratius examinari poterit ad XXXI Decembris, quo colitur S. Melania junior. Id tamen hic observo, Albinam, Pinianum & Melaniam egisse cum Pelagio, ut, quæcumque adversus eum dicerentur, scripto damnaret; idque perscripsisse S. Augustino, verisimiliter anno 418. Verum, cum fraudulenter respondisset more suo Pelagius, S. Augustinus de iis per litteras edoctus, circa medium anni 418 ad Albinam, Pinianum & Melaniam scripsit libros de Gratia Christi & de Peccato Originali, quibus Pelagii & Cælestii fraudes detegit.

[1050] Examinemus modo tempus postremæ hujus Epistolæ. [anno 419 mense Augusto aut Septembri.] Innocentius presbyter, qui eam perferre debuit, etiam anno præcedenti in Palæstina fuerat. Missus autem est Innocentius presbyter anno 419 Alexandriam, ut a S. Cyrillo, qui Alexandrinam ecclesiam tunc regebat, rogaret canones authenticos concilii Nicæni, reversusque est eodem anno ad concilium Africanum ante VI Kalendas Decembris: nam tunc iidem canones Romam directi sunt. Ex hoc itinere Innocentii presbyteri in Ægyptum plerique colligunt, eodem anno 419 memoratam S. Hieronymi Epistolam fuisse datam. Huic chronotaxi non obstat, quod etiam anno præcedenti in Palæstina fuisset Innocentius; id certe nequit prodesse ad Epistolam anno 420 figendam. Etenim anno 419 non poterat Innocentius omittere Epistolam Hieronymi, quod, ut credebat, non esset in Africam reversurus, ut dicitur fecisse anno ante hanc datam: missus enim erat ab episcopis Africanis, ut canones Nicænos in Africam perferret. Illud solum mirari possumus, qua ratione in Palæstinam venerit anno 419, cum Alexandriam missus esset pro negotio magni momenti, ac Bethleem notabili intervallo Alexandria sit dissita. Verum fecerit hoc Augustini, Alypii, ac forsan etiam aliorum episcoporum Africanorum cum Hieronymo amicitia. Rogaverint illi, ut eo tempore, quo Alexandriæ canones quærerentur, & in sermonem Latinum verterentur, litteras ad Hieronymum perferret, & ab eo responsum acciperet, aut certe ut ante vel post in Palæstinam trajiceret. Cum autem Innocentius ex Africa videatur Alexandriam discessisse circa finem mensis Maii, reduxque fuerit mense Novembri, verisimile est, litteras Hieronymi fuisse scriptas mense Augusto aut Septembri. Certe non est verisimile, datas esse post Septembrem.

[1051] Quod modo spectat ad libros Anniani pseudodiaconi Celedensis, [Conjectura de Opere Anniani hic memorato.] illos certe numquam refutavit S. Hieronymus, qui nihil, post hanc Epistolam, quod exstat, scripsit. Cum autem desiderare se Hieronymus insinuaret, ut libros illos refutaret S. Augustinus; mirandum sane esset, si hic sanctus doctor, qui in refutando Pelagio ejusque discipulis primas habuit partes, intactos reliquisset libros, quos noverat, & refutatos volebat. Quare, cum Pelagius libros suos de Libero arbitrio scripserit anno, ut videtur, 417, id est, eo tempore, ut Augustinus anno 419 rogare Hieronymum, posset, an ad illos respondisset; satis apparet verisimilis quorumdam suspicio, illos ipsos esse libros, de quibus interrogavit S. Augustinus. Certe illi exstabant, quando anno 419 ad Hieronymum scribebat Augustinus, & huic respondebat Hieronymus: nec ulli alii innotuerunt, quibus verba S. Augustini aut Hieronymi congruere possunt. Quod vero dicit S. Hieronymus de Pelagio, Quidquid in illa miserabili synodo Diospolitana dixisse se denegat, in hoc Opere confitetur; omnino videtur confirmare datam conjecturam. Illa enim verba Pelagium videntur Operis auctorem facere, certe præcipuum. Hac de causa existimant aliqui, Pelagium cogitata subministrasse, Annianum vero stylo suo argumenta Pelagii expressisse, atque eam ob rem de Anniano Hieronymum dicere, Qui copiosissime pascitur, ut alienæ blasphemiæ verba frivola subministret. Si vera est hæc opinio, ut mihi apparet verisimillima, S. Augustinus Pelagianos illos libros abunde refutavit in libro de Gratia Christi. Verum plura de his non examino, cum minus spectent ad S. Hieronymum, ad cujus obitum paulatim progredior.

[1052] [Sanctus, ubi magno senii languore laboraverat,] Non aberat multum a nonagesimo ætatis anno S. Hieronymus, quando videtur nihil deinde Operis edidisse. Si credimus auctori primæ Vitæ, incidit Senex in languorem maximum. Tanta denique, inquit, lassitudine fatigatus est, ut etiam in stratu suo jacens, funiculo trabe suspenso, supinisque manibus apprehenso, erigeretur, ut scilicet officium monasterii, prout poterat, exhiberet, transeuntes in squalore corporis, vocisque tenuitate dies plurimi. Dictio est imperfecta aut mendosa; sed intelliget lector, quid voluerit auctor. At languor ab ipso memoratus non videtur tantus fuisse, ut nihil amplius in eo dictare potuisset Hieronymus; sed potius fuisse effectus senectutis decrepitæ.

[1053] [in Vitis obiisse dicitur anno 419;] In fine ejusdem Vitæ de morte Sancti hæc leguntur: Dormivit autem beatus Hieronymus anno imperii Theodosii Junioris XII. Et mox de die: Dormivit in Domino pridie Kalendas Octobris. Ætas sic exprimitur: Omne vitæ suæ tempus implevit annis LXXXVIII & mensibus sex. Hæc omnia possunt esse vera; sed non æque sunt certa. De asserta hic obitus die omnes consentiunt, non item de anno, qui morti assignatur: nam duodecimus Theodosii Junioris concurrit cum anno 419 æræ Christianæ. In altera Vita, quam dedit Martianæus tom. 5 ut secundam, leguntur sequentia: Igitur beatus Hieronymus, postquam exuberanti scriptorum suorum copia inexpugnabilem Ecclesiæ Christi turrim contra jacula hæreticorum coërexit, nonagesimo ætatis suæ anno, imperii autem Theodosii duodecimo, in senectute bona migravit ad Dominum, videlicet ultima Septembris, & ejusdem diei hora ultima, cum sol occideret. Hæc ultima dicuntur more Italorum, apud quos ultima sive vigesima quarta diei hora est, quando sol occidit. Anno XII Theodosii item attribuitur mors S. Hieronymi in tertia apud Martianæum Vita col. 516, sed ibi dicitur obiisse nonagesimo octavo ætatis suæ anno, quod certo falsum est.

[1054] [at plerique cum S. Prospero ejus obitum figunt anno 420;] Verum apud recentiores chronographos passim prævaluit auctoritas S. Prosperi, qui in Chronico ad consulatum IX Theodosii & Constantii III, id est, ad annum 420 ita habet: Hieronymus presbyter moritur anno ætatis suæ XCI, pridie Kal. Octobris. Hanc epocham mortis S. Hieronymi tamquam indubitatam tradiderunt Baronius, Pagius, Tillemontius, aliique neoterici maximo consensu, ut nollem communem sententiam in dubium revocare, nisi fixum nobis certumque esset antiqua potius monumenta, quam auctoritatem neotericorum sequi. Hac igitur intentione lubet examinare auctoritates & rationes, quæ pro alterutro anno allegari possunt. De anno mortis S. Hieronymi in Chronicis Idacii & Marcellini nihil invenio, ut sola Prosperi auctoritas pro ea opinione contra Vitarum consensum militet.

[1055] At non video, illam auctoritatem pro irrefragabili habendam esse, [qui sola S. Prosperi auctoritate non fit certus.] cum quod S. Prosper certo sibi contradicat, prout editus est: nam anno 331 natum dicit, anno 420 defunctum; atque interim annos eidem attribuit nonaginta & unum, licet intra annos assertos non currant pleni nonaginta. Præterea Prosper eodem anno figit initium imperii Constantii, quem Honorius sibi collegam adoptavit. Prosperum secutus est Baronius. At Pagius, Tillemontius, aliique plurimi figunt principium imperii Constantii anno 421. Attamen multo facilius S. Prosper aberrare poterat in anno mortis S. Hieronymi, a qua longissimo aberat locorum intervallo, quam in anno, quo imperator in Occidente creatus est Constantius. Quapropter non magis videtur sufficere auctoritas S. Prosperi, ut certum faciat annum obitus S. Hieronymi, quam ad natales ejus certo anno illigandos, & ad alia multa stabilienda, in quibus ab eo recedunt chronographi. Vitas quidem pro anno 419 laudatas similiter non esse magnæ auctoritatis ultro agnosco. Suspicio tamen esse potest, epocham mortis, cujus etiam hora designatur, ex Epitaphio fluxisse. Hac de causa examinabo, utri anno rationum verisimilitudine potius affigenda videatur mors Sancti.

[1056] Ordo rerum gestarum S. Hieronymi anno 419 potius favere videtur, [Ex gestis vero Hieronymi & scriptis S. Augustini] quam sequenti 420. Etenim postrema Epistola ad S. Augustinum eo anni 419 mense data est, ut Sanctus eodem anno, die XXX Septembris vitam mortalem cum immortali potuerit commutasse. Itaque, si superfuerit usque ad illum diem anni 420, plusquam anno integro nullum reliquit scriptum, ac ne exiguam quidem Epistolam, quæ ad nostra pervenerit tempora. Hoc vero mirandum maxime esset, præsertim cum S. Eustochium, quam non minoris fecit, quam ejusdem matrem S. Paulam, anno 419 mortem obierit, ut hujus Epitaphium non videatur omissurus fuisse Hieronymus, si anno integro & aliquot mensibus post ejus mortem supervixisset. Accedit S. Augustini ad S. Hieronymum toto illo tempore silentium, nec modo ad Hieronymum, quem faciebat maximi, sed etiam de Hieronymo ut vivente. At majoris ponderis videtur, quod S. Augustinus de S. Hieronymo defuncto scripsit lib. 1 contra Julianum cap. 7 in hunc modum: Nec sanctum Hieronymum, quia presbyter fuit, contemnendum arbitreris, qui … in locis sanctis atque in Litteris sacris usque ad decrepitam vixit ætatem &c. Omnia verba dedi num. 572.

[1057] Hæc S. Augustinus videtur scripsisse sub finem anni 420 aut initium 421, [probabilius videtur, obiisse Hieronymum anno 419:] ut colligitur ex libro 2 Retractationum cap. 61 & 62. Etenim quatuor libri ad Bonifacium contra duas Epistolas Pelagianorum, quos Augustinus memorat cap. 61, passim figuntur scripti anno 420. Tum cap. 2 libros contra Julianum ita memorat: Interea libri quatuor Juliani Pelagiani, quos supra (cap. 53) commemoravi, venerunt etiam in manus nostras… Scripsi ergo sex libros adversus illos quatuor &c. Hæc verba plane indicant, libros sex contra Julianum continuo fuisse inchoatos post dictos quatuor ad Bonifacium absolutos. Hos autem quatuor, cum non sint admodum prolixi, verisimiliter Augustinus absolvit ante finem anni 420. Itaque probabilius videtur, libros sex contra Julianum eodem anno 420 ad finem vergente inchoatos fuisse. Tillemontius & editor Benedictinus non credunt, inchoatos ante annum 421, sed nullam allegant rationem, nisi quod dicant Hieronymum die XXX Septembris anni 420 obiisse. At hoc ipsum est, quod ego hic quæro, ut ex eo nullum sumi possit argumentum. Verum, sive sub finem anni 420 sive sub initium sequentis allegata de Hieronymo scripserit Augustinus, cum non insinuet, mortem ejus recenter intellectam, semper ex iis probabilius erit, obiisse Hieronymum anno 419, quam sequenti 420.

[1058] [nam Epistola Augustini, in qua fit ultima mentio de vivente,] Video tamen contra annum 419 objici posse Epistolam Augustini jam laudatam, inter Hieronymianas 144 ad Optatum, maxime si illa recte sit fixa anno 420: nam in ea S. Augustinus loquitur de Hieronymo tamquam vivente. Verum, etsi certum crederem, sub anni CDXX initium, ut existimat Vallarsius, figendam esse, nihilo minus existimarem, mortem Hieronymi ad quatuor aut quinque menses potuisse ignotam esse S. Augustino, aut etiam diutius, considerata immensa locorum distantia, incommodoque hiemis appropinquantis. Neque enim aut litteræ tunc commeabant more hodierno; nec statim aliquis tantum iter suscipere cupiebat, nec navim continuo invenisset paratam ad longissimam navigationem, appropinquante hieme, inchoandam. Quapropter mirandum non esset, si S. Augustinus mortem S. Hieronymi ignorasset usque ad ver aut æstatem anni sequentis, præsertim cum nuncius, si quem de ea continuo missum in Occidentem credere velimus, potius in Italiam mitti debuerit, quam in Africam. Hæc observare volui, ut perspiciat prudens lector, & laudatam Epistolam ad Optatum non obesse verisimilitudini opinionis nostræ, etiamsi sub initium anni 420 credatur scripta; & mortem S. Hieronymi probabilius futuram fuisse ignotam Augustino, quando sub finem anni 420 aut initium 421 scribebat primum librum contra Julianum, si ille vixisset usque ad XXX Septembris anni 420. Nolim quidem negare, notitiam illius ante finem anni, quo Sanctus obiit, Hipponem Regium, ubi degebat Augustinus, perferri prospera navigatione potuisse; sed considerandum non est, quid fieri potuerit; sed quid in similibus adjunctis passim fiat.

[1059] [videtur anno 419 scripta,] Quod modo spectat ad laudatam Augustini Epistolam; magis crediderim, scriptam esse anno 419, quam sub initium sequentis. Verba, ex quibus chronotaxis figitur, hæc sunt: Quinque ferme anni ecce evoluti sunt, ex quo in Orientem misi librum non præsumptionis meæ, & adhuc rescripta non merui, quibus mihi enodaretur hæc quæstio (de anima,) in qua me cupis ad te certam ferre sententiam. Loquitur Augustinus de libro per Orosium ad S. Hieronymum misso, ut dictum est num. 1016. Cum autem Orosius discesserit anno 415 sub initium veris, jam in æstate anni 419, & magis in autumno, evoluti erant quinque anni incompleti. Annos autem quinque incompletos numerari, colligitur ex addita voce ferme. Quare existimo, illam Epistolam scriptam fuisse circa autumnum, aut certe ante finem anni 419; imo etiam antequam ultimam Hieronymi Epistolam acceperat Augustinus. Nam hic etiam tum exspectabat Hieronymi ad quæstionem de anima responsum, credebatque Hieronymum occupari scriptis contra Pelagianos, ut hæc ejus indicant verba: Magis enim scio, quod aliis occupatur, quæ minime differenda sunt, plurisque pendenda. Hæc non scripsisset Augustinus post acceptam ultimam Hieronymi Epistolam; in qua hic refutandi Anniani Pelagiani curam maluit Augustino relinquere his verbis: Meliusque hoc faceret sanctitas vestra, ne compellamur contra hæreticum nostra laudare. Nam, accepto tali responso, saltem dubitare poterat, an aliis occuparetur.

[1060] Ex dictis colligitur, Epistolam illam ad Optatum anno 419 datam esse. [nec ullum postea invenimus viventis Hieronymi indicium.] Exstat & alia Augustini ad eumdem Optatum Epistola 190 (alias 157,) quæ data est anno 418, agitque similiter de quæstione de anima ad interrogationem Optati. In ea num. 20 jam dicit Optato, eam quæstionem se proposuisse S. Hieronymo, ejusque se responsum exspectare, antequam quæstionem decidat. Hac de causa iterum scripsit Optatus anno 419, quod crederet, Hieronymi responsum jam fore perlatum: hoc enim sibi una transmitti petebat, ut testatur Augustinus. De illa sua Hieronymi per duos libros consultatione jam ipso anno 415 scripsit Augustinus ad Evodium in Epistola 169 (alias 102) circa finem. De eadem consultatione post mortem Hieronymi meminit lib. 2 Retractationum cap. 45, dicitque se noluisse duos illos libros edere, quo usque (S. Hieronymus) esset in corpore, … ne forte responderet aliquando, & cum ipsa responsione ejus potius ederentur; sed utramque edidisse post mortem Hieronymi. Itaque editio librorum verisimiliter facta fuerit anno 420 post intellectam Hieronymi mortem, quam ego anno 419 probabilius illigandam existimo, cum ob mentionem de defuncto in libris adversus Julianum iterato factam ab Augustino, tum vel maxime quod post Septembrem anni 419 nullum habeamus Hieronymi scriptum, ne minimam quidem Epistolam, ac nullum prorsus viventis indicium.

§ LXII. Sepultura Sancti in Bethleem, ubi in honore est sepulcrum, etiam post corpus translatum; uti & alia quædam loca ob Sancti memoriam.

[Sanctus in Bethleem sepultus,] De anno, quo S. Hieronymus obiit, nihil dixit Marcellinus in Chronico, sed locum mortis & sepulturæ non tacuit, ita ad annum 392 de eo scribens: Usque hunc XIV Theodosii imperii annum beatus Hieronymus post Ascensionem Domini nostri Jesu Christi, a Petro apostolo incipiens, & in se ipsum desinens, CXXXV virorum illustrium ecclesiastica volumina descripsit, apud Bethleem oppidum degens, ubi & monasterium sibi condidit, & alia multa ecclesiastica literis quoque Hebraicis edoctus scripsit, finemque vitæ suæ admodum senex fecit, ibique sepultus est, Catholicis quidem inexpugnabilis Ecclesiæ turris, hæreticis autem omnibus infatigabilis hostis, tam proposito vitæ suæ, quam librorum a se editorum assertionibus depugnans. Hic clare & mortuus & sepultus in Bethleem dicitur. Consentit Vita prima, cum hæc habeat verba, ex aliquo forsan epitaphio desumpta. Bethleem eum alma tenet, iterum venturo Domino offerendum. Vita altera apud Martianæum col. 24, relata S. Hieronymi morte, subdit sequentia: Sanctæ autem venerabiles fœminæ, Paula scilicet & Eustochium, exemplo & commonitione ejus sæculi contemptrices, & crucis Christi bajulæ, ante ejus obitum, vocante Sponso, emigrarant. Porro beatus Hieronymus, dum adhuc viveret, scalpendo saxum in ingressu speluncæ Dominici præsepis sepulcrum sibi fecerat non longe a sepulcro prædictarum Sanctarum: ubi, sæculi perversitate devicta, sepultus est pridie Calend. Octobris. Hisce de sepultura Sancti in Bethleem consentiunt omnes passim recentiores, nec ullum ea de re est dubium.

[1062] [ubi corpus ejus erat seculo XIII.] De sepulcro Sancti in Bethleem plurimi deinde mentionem fecerunt. Ex aliquibus eorum evinci videtur, Sancti corpus ibidem mansisse usque ad seculum XIII. Certe Jacobus de Vitriaco, episcopus Acconensis, & postea S. R. E. Cardinalis, lib. 3 Historiæ Orientalis, edito apud Martenium & Durandum tom. 3 Anecdotorum, col. 278 asserit, corpus suo tempore fuisse in Bethleem his verbis: Bethleem, in qua Panis cælestis natus est, in qua duce stella Christo magi munera obtulerunt, ubi Latinus interpres Hieronymus requiescit. Hæc ille seculo XIII, & eodem seculo Brocardus in Descriptione Terræ sanctæ de Bethleem sic locutus est: Vidi etiam ibi cellam S. Hieronymi, lectum ejus & sepulchrum & claustrum monachorum. Hic revera non dicit, an corpus etiam tum esset in Bethleem; at saltem non asserit, inde fuisse translatum, aut vacuum fuisse sepulcrum. Sic Jacobus de Voragine, qui post medium ejusdem seculi Vitas Sanctorum scripsit, sepultum in Bethleem S. Hieronymum, in ejus Vita ad XXX Septembris asserit, translationem vero nullam memorat. Imo & Marinus Sanutus, qui scripsit seculo XIV lib. 3 cap. XI ait: Non longe a præsepio sepultus fuit Jeronymus: de translatione silens. Et inferius: Et in crypta quadam ostenditur cella, in qua beatus Jeronymus pœnitentia se afflixit, & in translatione ac expositione sacræ Scripturæ plurimum laboravit: lectulus quoque eius ostenditur, & officinæ claustri, cui præfuit. Nihil ille de translatione. Attamen translatum fuisse corpus, suo loco videbimus.

[1063] [Sepulcrum in veneratione mansit etiam post translationem corporis,] De sepulcro S. Hieronymi, quale fuit posterioribus seculis, mentio apud nos facta est ad XXVII Januarii in S. Paula, ad V Martii in S. Eusebio Cremonensi, & ad XXVIII Septembris in S. Eustochio virgine. Mansit enim semper in veneratione, etiam post corporis translationem. Joannes Cotovicus, patria Ultrajectinus & eques Hierosolymitanus, in Itinerario Hierosolymitano, quod anno 1619 impressum est Antverpiæ, cap. 8 loca sacra in Bethleem visa describit, ibique pag. 235 de sepulcro S. Hieronymi sic loquitur: Hinc (ex antro Innocentium) ad lævam transitur per antrum oblongum & angustum altari marmoreo decoratum, ubi humatum ferunt beati Eusebii Hieronymi discipuli corpus: cui Occidentem versus adjungitur aliud antrum quadratæ formæ, binis ornatum aris: quod ad lævam intrantibus occurrit, beatarum Paulæ viduæ & matris nec non Eustochii filiæ & virginis monumentum perhibetur: quod ex adverso conspicitur, divi Hieronymi ossa quondam continuisse dicitur: quibus, ut & Eusebii, multorum opinione Romam delatis, vacuum monumentum hic remansit. Tum de SS. Paula & Eustochio aliqua narrat, & mox ad aliam S. Hieronymi memoriam pergit.

[1064] Ex Paulæ, inquit, & Hieronymi monumento ad aliud ejusdem Hieronymi itur diverticulum, seu musæum, ut volunt, in quo æstivis temporibus studiis vacasse, [uti & ejusdem museum,] & Biblia ex Hebræa in Latinam linguam traduxisse ferunt. Id ex arcuato constat opere, atque ara marmorea ornatum, cæteris omnibus subterraneis locis & sublimius & lucidius est: qua parte enim Septemtrionem spectat, fenestellam habet, qua lux infunditur, cum cæteri omni prorsus luce careant. Ad Occidentale ejusdem sacelli latus scala est lapidea, per quam olim ad superius delubrum adscendebatur; ostio tamen a Minoritis postea obstructo, ab aliquot abhinc annis nullius usus esse cœpit. Dum ad hunc * itur, ibidemque gradus sistitur, Minoritæ hymnum concinunt: Iste confessor Domini sacratus &c.: dein recitant Antiph.: O Doctor optime, Ecclesiæ sanctæ lumen, B. Hieronyme, divinæ legis amator, deprecare pro nobis Filium Dei. Vers. Ora pro nobis, B. Hieronyme. Resp. Ut digni efficiamur promissionibus Christi. Mox hanc subdit orationem Guardianus: Omnipotens sempiterne Deus, qui per B. Hieronymi doctrinam & merita Ecclesiam tuam multipliciter illustrasti, tribue nobis, quæsumus, ut qui commemorationem ejus devota mente persolvimus, ejus meritis & precibus ad gaudia æterna pervenire feliciter valeamus. Per Christum Dominum nostrum &c.

[1065] De eodem loco agit Quaresmius in Elucidatione Terræ sanctæ lib. 6 cap. 17, [alias oratorium dictum,] vocatque Oratorium S. Hieronymi, & ponit locum decimum secundæ peregrinationis. Cum autem datis nonnulla addat, verba ejus huc transfero: Ex sacello sanctorum Innocentium se vertit processio ad lævam partem, ingrediturque cavernosum locum: & a dextera primo relicto mausoleo S. Eusebii abbatis Cremonensis, & postea a læva aliis duobus, altero S. Hieronymi & altero S. Paulæ & Eustochii filiæ suæ, … iterum se vertit ad dexteram, & ingreditur sacellum ad instar cubiculi: in cujus plaga Orientali altare erectum est, appellaturque Oratorium S. Hieronymi, eximii Ecclesiæ doctoris, & est sub schola eius, … & ejus memoria hic recolitur. Ratio nominis est, quia, ut tradit communis traditio, & scriptum reliquit F. Bonifacius lib. 2 de Perenni cultu Terræ sanctæ, S. Hieronymus æstivis temporibus in eo studiis vacabat &c. Si hæc vera nominis ratio, Museum, ut habet Cotovicus, rectius vocatur. At si Oratorium fuit dictum propter altare ibi erectum; de schola, quæ est supra hunc locum, mox agam cum Quaresmio. Interim observo, scalas illas, de quibus loquitur Cotovicus, ascensum præbuisse ad scholam; sed ostium verisimiliter obturatum, postquam schola in usum profanum conversa est, ut videbimus.

[1066] Tum ad sepulcrum, quod ait undecimo loco secundæ peregrinationis honorari, [quod non longe abest a sepulcro e terra elevato.] cap. 18 sic progreditur Quaresmius: Ex oratorio S. Hieronymi recedentes, revertimur ad venerandum eius sacrum sepulchrum. Est sepulchrum hoc e solo elevatum in formam altaris, opertum tabula marmorea (huic similia sunt duo alia, de quibus statim) estque in plaga Occidentali. In eo venerabile corpus honorifice fuit tumulatum, ut docet vetus traditio, cum primum sanctus Doctor (in) Bethleem ad præsepe Domini ad æternam gloriam, relicto corporis ergastulo, evolavit. Postea Romam in basilicam S. Mariæ ad Præsepe translatum est. Tum agit de sepulcris SS. Paulæ & Eustochii ac S. Eusebii Cremonensis, & de omnibus cap. 20 subjungit: Super hoc sepulchro, & aliis sanctorum Hieronymi, Paulæ & Eustochii, Missa celebratur, & Officium ad eadem solemniter decantatur in diebus solemnibus horum Sanctorum, confluentibus etiam ad festivitates Fratribus ex Jerosolymis. Hæc simul indicant cultum Sancti in illis locis; similiaque habent alii, qui peregrinationes suas per Terram sanctam litteris mandarunt. Additur etiam in Vita S. Eusebii Cremonensis tom. 1 Martii pag. 384 ante singula sepulcra vitream ardere lampadem.

[1067] [Schola Sancti, a Turcis ad usum profanum conversa:] De schola S. Hieronymi, quæ est supra mox memoratum ejusdem oratorium, Quaresmius lib. 6 cap. 1 agit in primo secundæ peregrinationis loco. Schola S. Hieronymi, inquit, est locus quidam longitudine & latitudine spatiosus. Longitudo est quadraginta duorum gressuum, latitudo sexdecim. Est affabre elaboratus, structura ex dolatis quadratisque lapidibus constructa: & eius camera columnis marmoreis sustentatur. Appellatur autem hic locus studiorum S. Hieronymi; quoniam sanctus hic Doctor, qui majorem partem vitæ suæ sancte & laudabiliter apud Bethlehem consumpsit, vel in eo habebat bibliothecam, vel excipiebat illos, qui ad eum visendum & discendi causa ibant; sive etiam utrique operi deserviebat. Ita habet communis harum partium traditio. Pertinet quidem hic locus ex justitia ad fratres Franciscanos; verum a Turcis & Mauris in jumentorum stabulum versus est. Cum enim isti hac transeunt, & ad Fratres divertunt, in ea sua jumenta reponunt. Nihilominus illum etiam fideles visitant ob sancti Doctoris memoriam. Mox cap. 2 agit de monasterio Franciscanorum, aitque, ab aliis credi, fuisse olim peregrinorum hospitium, quod ibi condidit S. Hieronymus, ut ante dictum est; ab aliis, unum ex monasteriis a S. Paula ibi exstructis, & illud probabilius, quod pro viris, in quo S. Hieronymus cum aliis monachis habitavit. Etenim, inquit, usque in hodiernum diem ostenditur in ejus plaga Aquilonari magnus locus sub dio, ubi magnum erat pro religiosis refectorium: &, ut olim, ita & nunc Refectorium sancti Hieronymi appellatur.

[1068] [at alia loca. excepto sepulcro, nonnihil forte mutata.] Sanutus lib. 3 cap. 6 asserit, monasterium Bethlehemitanum destructum fuisse a Saracenis anno 1263, mense Aprili. At non admodum verisimile est, monasterium S. Hieronymi, sicut ipse illud inhabitaverat, immutatum stetisse usque ad ea tempora. Hinc facile videbit studiosus lector, pleraque modo relata loca, quæ ob memoriam S. Hieronymi in veneratione a fidelibus habentur, verisimiliter non parum tractu temporis fuisse mutata, nec omnino certum esse, omnia fuisse eodem prorsus loco, eademque amplitudine, qua nunc ostenduntur, excepto tamen sepulcro, quod numquam mutatum existimamus, nisi quod ex pietate fidelium plura accesserint ornamenta. Ceterum ex tot locis, ob memoriam illa olim inhabitantis Hieronymi venerandis, plane perspicimus, quanta sit fidelium in sanctum Doctorem pietas, nec illa multum detrimenti pateretur, etiamsi aut Museum ejus, aut schola aut triclinium, locis fuissent modice diversis: nam saltem constat, Sanctum in illis locis diu vixisse & vitam finivisse.

[Annotata]

* forte hanc

§ LXIII. Elogia a viris illustribus S. Hieronymo data: observationes aliquot ad errores quibusdam insertos.

[Sanctus pluribus elogiis celebratus a S. Augustino,] Inter viros illustres, qui S. Hieronymum laudibus celebrarunt, primo loco numerandus venit S. Augustinus, quo nullus eum laudavit frequentius & sincerius. Verum, ut non repetam laudes viventi Hieronymo a plurimis datas & ante jam relatas, sic nec recitata per decursum hujus Commentarii Augustini verba, quæ suis locis videri poterunt. Hinc pauca solum ex S. Augustino restant memoranda. S. Augustinus in Epistola 148 (alias III) ad Fortunatianum, recitans aliqua S. Hieronymi tum viventis verba de visione Dei, eum num. 7 Virum doctissimum, ut alias frequenter, tum num. 8 Hominem Dei, & num. 14 Virum in Scripturis doctissimum nominat. Sic in Epistola 198 (alias 79) ad Hesychium rursus viventem vocat Virum sanctum & mox Virum doctissimum. Mitto plura similia. Illustria magis magisque prolixa elogia vide num. 572, num. 1007 aliisque locis pluribus.

[1070] Idacius episcopus in Chronico repetitis vicibus ait, [ab Idacio, S. Prospero, S. Cassiano,] S. Hieronymum a se puero visum. In Præfatione autem ab eo dicitur: syngrapheus perfectus universis factorum dictorumque monimentis Hieronymus presbyter. Deinde ad annum XII Arcadii & Honorii, ubi laudaverat præcipuos Orientis episcopos, de S. Hieronymo addit: Hieronymus presbyterio præditus, in Bethleem Judæ vicinia consistens, præcipuus habetur in cunctis. Plura ejusdem Idacii de Hieronymo verba dedi num. 1010. Non minus illustre est elogium, quod ex Marcellini Chronico datum est num. 1061. S. Prosper in Carmine de Ingratis a versu 55 S. Hieronymum ita celebrat ob scripta contra Pelagianos:

Tunc etiam Bethlei * præclari nominis hospes,
Hebræo simul & Graio Latioque venustus
Eloquio, morum exemplum, mundique magister
Hieronymus, libris valde excellentibus hostem
Dissecuit, noscique dedit, quo turbine veram
Vellent exortæ lucem obscurare tenebræ.

S. Joannes Cassianus lib. 7 de Incarnatione laudat S. Hieronymum contra Nestorium, eaque occasione Sanctus ab eo his ornatur titulis: Hieronymus Catholicorum magister, cujus scripta per universum mundum, quasi divinæ lampades rutilant. Et paulo post: Hieronymus vir sicut maximæ scientiæ, ita probatissimæ puræque doctrinæ. In Præfatione ad librum de Cœnobiorum institutis SS. Basilius simul & Hieronymus ab eodem Cassiano laudantur, ut viri & vita nobiles, & sermone scientiaque præclari.

[1071] Cassiodorus in Chronico ad consulatum Arcadii & Bautonis, [Cassiodoro,] sive ad annum 385 ait: Hieronymus presbyter in Bethleem positus, toto mundo mirabilis habetur. Idem lib. de Institutione divinarum Litterarum cap. 21 ita Hieronymum celebrat: Beatus etiam Hieronymus Latinæ linguæ dictator eximius, qui nobis in translatione divinæ Scripturæ tantum præstitit, ut ad Hebræum fontem pene non egeamus accedere, quando nos facundiæ suæ multa cognoscitur ubertate satiasse, plurimos libros, copiosas epistolas fecit. Beati, quibus scribere, Domino præstante, dignatus est. Planus, doctus, dulcis, parata copia sermonum ad quamcumque partem convertit ingenium. Modo humilibus suaviter blanditur, modo superborum colla confringit, modo derogatoribus suis vicem necessaria mordacitate restituens, modo virginitatem prædicans, modo matrimonia casta defendens, modo virtutum certamina gloriosa collaudans, modo lapsus in clericis atque monachis pravitatis accusans. Sed tamen ubicumque se locus attulit, Gentilium exempla dulcissima varietate permiscuit; totum explicans, totum exornans, & per diversa disputationum genera disertus semper & æqualis incedens. Nam cum aliquos libros magna ubertate protendat; tamen pro dulcedine dictorum suorum finis ejus semper gratus est. Quem in Bethleem habitasse otiosum non arbitror, nisi ut in terra illa miraculorum ad instar solis ejus quoque ab Oriente nobis lamparet (id est, splenderet) eloquium. Multa alia per decursum ex Cassiodoro allata sunt, & alia etiamnum afferentur, ubi agetur de perditis aut supposititiis Sancti scriptis.

[1072] [in Catalogo Gennadii,] In Catalogo Scriptorum sive Illustrium virorum Gennadii, prout editus est apud Martianæum tom. 5 Operum S. Hieronymi, cap. 1 col. 25 tale reperitur elogium: Hieronymus noster, litteris Græcis ac Latinis Romæ adprime eruditus, presbyter quoque ibidem ordinatus est. Porro ad Bethleem oppidum juvenis advenit; ubi prudens animal ad præsepe Domini sese obtulit permansurum. Inter cætera operum suorum Opuscula, usque ad Theodosii XIV imperii annum, a beato Petro sumens exordium, usque in semetipsum de Viris illustribus scripsit. Innumeris præterea libris, Apostolorum Prophetarumque constructionibus editis, immobilem Catholicæ turrem Ecclesiæ contra perfidorum jacula consummavit. Litteris quoque Hebraicis atque Chaldaicis ita edoctus, ut omnes Veteris Testamenti libros ex Hebræorum scilicet codicibus verteret in Latinum. Danielem quoque prophetam, Chaldaico stylo locutum, & Job justum Arabico, in Romanam linguam utrumque auctorem perfecta interpretatione mutaverit. Matthæi nihilominus Euangelium ex Hebræo fecit esse Romanum. Namque mentis corporisque virginitatem & delictorum pœnitentiam prædicans atque custodiens, solus omnium Romanorum omnes XVI prophetarum commentatus est libros. In cunctis præterea librorum suorum prologis ita se luculentissimum interpretem, & in immensis Epistolarum suarum voluminibus nervosum Catholicis exhibet lectoribus, ut nec perfidis quandoque pepercisse, nec invidis cessisse videatur. Nonagenarius ferme, ut perhibent, postea in Domino requievit. Quem Stridon oppidum genuit, Roma inclyta erudivit, Bethleem alma tenet: spiritum aula cælestis suscepit. Claruit maxime sub Theodosio principe & filiis ejus Arcadio & Honorio.

[1073] [quod incerti auctoris elogium in nonnullis corrigendum:] Ad hoc elogium, quod accuratum non est, aliqua necessario annotanda sunt. Jam num. 19 probavi, istud non videri attribuendum Gennadio, in cujus plerisque Catalogis Mss. non legitur. Cum tamen editum sit ex codice, cui annos plus mille tribuit Martianæus, vetustum certe est, ideoque hic recusum, etiamsi auctoris sit incerti & ignoti. Errores tamen aliquot in eo corrigendi. Fallitur primo auctor elogii, dum Hieronymum Romæ ordinatum dicit presbyterum: nam Antiochiæ a Paulino ordinatum, ostendi num. 194 & 195. Fallitur iterum, dum asserit, Hieronymum juvenem venisse in Bethleem: annos enim ex chronotaxi nostra fere numerabat quinquaginta & quinque, quando stabilem in Bethleem fixit habitationem. Quod attingitur de virginitate, illam revera multum laudavit & prædicavit S. Hieronymus, sed illæsam prorsus a se servatam minime asseruit; & contrarium potius fassus est, ut dictum est num. 79.

[1074] [etiam a Facundo S. Eunadio, S. Gelasio Papa,] Facundus Hermianensis in Opere de Tribus capitulis lib. 4 cap. 2 ita de S. Hieronymo loquitur: Hieronymus quoque noster, vir admodum doctus, qui etiam tantæ fuerat lectionis, ut omnes, aut pene omnes, sive in Græco sive in Latino eloquio divinarum Scripturarum tractatores legeret &c. Baronius in Annotatis ad Martyrologium ex Epistola S. Ennodii ad Faustum illa producit verba: Hieronymus noster, nisi præceptorem suum Gregorium diceret, illo melior censeretur; sed illi applicanda sunt bona nominatim, a quo sumpsisse videntur originem. At non tanto tempore S. Gregorium Nazianzenum Hieronymus magistrum habuit, ut illo major & doctior evadere postea non potuerit. S. Gelasius Papa cum concilio septuaginta episcoporum tom. 4 Conciliorum Labbei Col.on modo Opuscula B. Hieronymi presbyteri inter præcipua Patrum recenset: sed etiam declarat, quanti ejus faciat auctoritatem, dum inferius de Rufino sic statuit: Item Rufinus, vir religiosus, plurimos ecclesiastici operis edidit libros, nonnullas etiam Scripturas interpretatus est. Sed quoniam beatus Hieronymus eum in aliquibus de arbitrii libertate notavit, illa sentimus, quæ prædictum beatum Hieronymum sentire cognoscimus; & non solum de Rufino, sed etiam de universis, quos Vir sæpius memoratus zelo Dei & fidei religione reprehendit. Sic paulo ante cum omni honore suscipiuntur Vitæ omnium eremitarum, quas tamen vir beatissimus scripsit Hieronymus. Et inferius: Item Origenis nonnulla Opuscula, quæ vir beatissimus Hieronymus non repudiat, legenda suscipimus. Reliqua autem omnia cum auctore suo dicimus esse renuenda. Pontifex ex Rufini & Origenis Operibus ea admittit, quæ admissa, sive non repudiata aut reprehensa sunt in Scriptis S. Hieronymi.

[1075] [Mansueto Mediolanensi, Claudiano Mamerto, Servato Lupo, S. Isidoro,] In Epistola Mansueti archiepiscopi Mediolanensis & concilii ejusdem civitatis ad Constantinum Pogonatum imperatorem, quæ inserta est Actis concilii VI generalis apud Labbeum tom. 6, laudantur col. 602 præcipui Patres, videlicet S. Leo Papa, S. Gregorius Nazianzenus, S. Basilius, S. Cyrillus Alexandrinus, S. Athanasius, S. Joannes Chrysostomus, S. Hilarius, S. Augustinus, S. Ambrosius, ac demum verbis magnificentissimis præ ceteris eruditissimus & omni duce conspicuus Hieronymus presbyter. Item S. Hieronymus a Claudiano Mamerto lib. 2 de Statu animæ cap. 9 dicitur Potissimus tractatorum. Sic apud Servatum Lupum lib. de Tribus quæstionibus pag. 267 alterum lumen tractatorum Hieronymus, nempe alterum propter S. Augustinum ibi præmissum. In eodem Opusculo pag. 222: Hieronymus divina & sæculari doctrina præcipuus. Rursum pag. 273, duo clarissima lumina doctorum dicuntur Augustinus & Hieronymus. Iidem quoque ibidem pag. 6 in Epistola Einardi ad Lupum statuuntur illustrissimi sacrarum divinarum Litterarum expositores. S. Isidorus lib. 6 Etymologiarum cap. 4 interpretationem sacræ Scripturæ ex Hebræo commendat his verbis: Presbyter quoque Hieronymus, trium linguarum peritus, ex Hebræo in Latinum eloquium easdem Scripturas convertit, eloquenterque transfudit. Cujus interpretatio merito cæteris antefertur. Nam est & verborum tenacior, & perspicuitate sententiæ clarior, atque, utpote Christiana, interpretatione verior.

[1076] [S. Althelmo,] S. Althelmus episcopus rudi quidem carmine laudes S. Hieronymi cecinit, liberaliter tamen, ita de eo ordiens tom. 13 Bibliothecæ Patrum Lugdunensis pag. 14:

Ecce Sacerdotis pandam præconia lauti,
Mentio dum Sancti pulsat penetralia cordis,
Cujus quadratum crebrescit fama per orbem
Atque per extremas fulget prudentia metas;
Qui fuit interpres, & custos virgo pudoris,
Hebrea Romanis vertens oracula verbis.
Nam rudis & priscæ Legis patefecit abyssum
Septuaginta duos recludens pagina biblos,
Quos nunc sacratis describit littera chartis.
Insuper elicuit tractatus, jure stupendos,
Atque Prophetarum commentis clancula certis
Dicta retexebat, pandens mysteria rerum.
Inclytus hic constat scedis per sæcla Magister,
Quæ nunc per mundum scribuntur rite quadratum.
Et licet illustris lectorum turba per orbem,
Eusebio genitore satus seu prodidit idem
Enumerans veterum vulgata volumina Patrum;
Ex quo Salvator nostræ cunabula carnis
Sumpserat in terris, emundans crimina sæcli,
Quando crucis gabulum sacrato corpore scandit,
Et genus humanum pollutum fraude maligni,
Vulnera perpessus, purgarat sanguine rubro;
Quis tanto studio geminarum famina Legum
Aut tam solerter rimari nititur umquam,
Ceu meditatus erat sacros Didasculus idem,
Ut Psalmista canit, noctesque diesque libellos?
Æmulum * idcirco pollutus peste livoris
Rictibus horrendis Vatem lacerarat eumdem,
Faucibus invidiæ sic gloria carpitur atris,
Et laus almorum mulcatur fraude malorum:
Namque canes crebro stipant latratibus aprum,
Undique Vallantes densa cingente corona.
At ille infestos dispergit dente molossos,
Et voti compos saltu regnavit in alto.

[1077] [in uno etiam corrigendo,] Laudatus Althelmus deinde ad laudes Hieronymi recurrit occasione virginum, quas Sanctus instruxit. Nam agens pag. 17 de S. Eustochio, ita rursum canit:

Cum sacer Interpres conscripsit opuscula plura,
Qui rudis & veteris digessit famina Legis,
Hebrea Romulidis vertens oracula linguis,
Nec non Argolicas Italo sermone loquelas,
Idem Translator, biblis opulentus opacis,
Transtulit in Latium peregrina volumina pandens,
Thesaurosque simul librorum forte Pelasgos
Edidit in lucem, quos pagina texerat umbra,
Clavibus Ausonia verbis clustella resolvens.
Tomum præterea comptum sermone polito
Ad famulam Christi scripsit didascalus idem,
In quo pinguntur castæ præconia vitæ,
Qualibus integritas ornetur candida sertis,
Immunes artus servans sine sorde petulca.

Addit demum, a matre Demetriadis rogatum fuisse Magistrum, videlicet Hieronymum, ut scriberet Demetriadi leges vivendi. Ceterum ad carmina illo observo, S. Hieronymum in illis ut virginem perperam laudari. At rectissime laudatur translatio sacræ Scripturæ ex Hebræo: & vere, opinor, dicitur, a tempore nati & passi Christi Domini neminem fuisse, qui tantum studii & laboris impendit ad sacras Scripturas penitus scrutandas, recteque intelligendas & exponendas. Per æmulum, qui ex invidia S. Hieronymum impetiit, verisimiliter designatur Rufinus, qui certe præcipuus fuit, licet nec alii defuerint.

[1078] Cum dederim carmina, addo alia breviora, quæ edita sunt inter carmina Alcuini, [B. Alcuino, Jona Aurelianensi, Nicolao Papa I &c.] ubi septuagesimum secundum de SS. Gregorio & Hieronymo sic habet:

Gregorius præsul, doctorque Hieronymus almus,
      Ecclesiæ ille pater, iste magister erat.

Et mox in Carmine CXIII dicitur:

Totius Hieronymus doctor mirabilis orbis.

Jonas Aurelianensis in Opere de cultu imaginum lib. 3 ejus auctoritatem adducturus, ait: Hieronymus sacræ Legis interpres, & (ut ita dicam) bibliotheca matris Ecclesiæ. Mitto alios complures, qui Hieronymum breviter laudarunt, sed ob similitudinem dicti, huc transfero verba Nicolai Papæ I in Epistola ad Lotharium regem, ubi S. Hieronymus vocatur Cælestis bibliothecæ cultor. Singulare est dictum de SS. Hieronymo & Augustino, quod refert Monachus Sangallensis in Historicis Franciæ apud Bouquet tom. 5 pag. 110. Nam, teste Monacho laudato, cum Carolus Magnus imperator diceret: O utinam haberem duodecim clericos ita doctos, omnique sapientia sic perfecte instructos, ut fuerunt Hieronymus & Augustinus! reposuit præsens Alcuinus: Creator cæli & terræ similes illis plures non habuit, & tu vis habere duodecim? Prætermitto reliquos omnes medii ævi, exceptis tamen martyrologis, quorum verba inferius recitabuntur. Præterea viros doctissimos posteriorum seculorum multo plures, quia sententia recentiorum de scriptis & virtutibus S. Hieronymi passim nota est.

[Annotata]

* i. e. Bethleem

* Æmulus

§ LXIV. Natalis S. Hieronymi in omnibus passim Fastis sacris ad XXX Septembris annuntiatus: observationes aliquot de ætate Sancti in quibusdam multum aucta; translatio corporis ad IX Maii. Sanctus item memoratus a Græcis & Moscis.

[Memoria Sancti in vetustissimis Martyrologiis celebrata,] In Martyrologiis vetustissimis, quæ Hieronymiana dicimus, quod illius Martyrologii aut auctor est S. Hieronymus, aut potius auctor diu fuit existimatus (qua de re suo loco plura dicentur) memoria sancti Doctoris ad XXX Septembris celebratur. Apud Florentinium in textu, quem ex codicibus suis dedit, ita legitur: In territorio Jerosolymitano depositio S. Jeronimi presbyteri. In codice Epternacensi vetustissimo, quem laudat in Annotatis: Bethleem castello Hieronymi presbyteri. Ibidem in Corbeiensi: Bethlehem civitate depositio S. Hieronymi presbyteri. Ejusdem S. Hieronymi presbyteri meminit vetustum Kalendarium, quod editum post Martyrologium. Accedunt Martyrologia Hieronymiana, quæ apud nos edita sunt tom. VII Junii, editaque apud Acherium in Spicilegio, & vetusta, quæ dedit Martenius tom. 3 Anecdotorum & tom. 6 Collectionis Amplissimæ. In omnibus hisce, inquam, quæ integra sunt, memoria S. Hieronymi ad XXX Septembris recolitur. Quod spectat ad locum, eadem est varietas, quæ ex jam datis verbis observari potest. Nam in aliis memoratur in Bethleem, in aliis in Jerusalem aut in territorio Hierosolymitano, aut etiam Hierosolymis, non recte. Erat Bethleem tempore S. Hieronymi in diœcesi Hierosolymitana, eaque de causa, qui mortuus erat in Bethleem, in territorio Hierosolymitano fuerit annuntiatus, aut ad oppidum Bethleem, ubi in plerisque recte ponitur, additum fuerit, illud esse territorii Hierosolymitani. Certe in Morbacensi apud Martenium sic legitur: In territurio Hierosolymitano in leem (lege in Bethleem) Hieronymi presbyteri. Ex territorio autem Hierosolymitano factum fuerit, ut alii brevitatis gratia scripserint Hierosolymis, sicut legitur in Gellonensi, & in primo apud Martenium. Hæc de Hieronymianis sufficiant. Elogia singularia dabo inferius.

[1080] [item apud Bedam, Rabanum, Wandelbertum,] Beda in Martyrologio, prout editum est ante tomum 2 Martii, sic habet: In Bethleem Juda depositio S. Hieronymi presbyteri, qui obiit anno nonagesimo primo. In tribus codicibus post vocem presbyteri hæc interponuntur: Qui sanctæ Ecclesiæ suo labore multa contulit: huic enim mundus crucifixus fuit & ille mundo. Quæ a Floro addita credidit Papebrochius. In Martyrologio metrico, quod edidit Acherius tom. 10 Spicilegii, Beda ad eumdem diem ita canit:

Atque bonus pridie (Kal. Octob.) micat interpres Hieronymus.

Rabanus, alias Bedam sequi solitus, hic eum pro ætate Hieronymi non est secutus, & ejusmodi texuit elogium: In Bethleem Judæ, depositio Hieronymi presbyteri, cujus vita & doctrina ubique in ecclesiis Christi laudabilis exstat; quomodo divinos libros ex lingua Hebræa in Latinam transtulit, Propheticosque libros sensu allegorico exposuit. Cum autem octoginta & octo annorum dies explevit, vitam præsentem deserens, ad æternam requiem emigravit. Wandelbertus Hieronymum ejusmodi celebravit versibus:

Interpres Legis veterisque novæque probatus,
Instructor doctrinæ, hæresis damnator iniquæ,
Hieronymus pridie Septembrem claudit ovantem.

Hisce propter magnificentiam elogii addo verba Martyrologii vetusti, quod Bedæ nomine insignitum invenit Martenius, deditque tom. 6 Collect. Amp. ubi ad XXX Septembris hæc leguntur: Natale S. Hieronymi presbyteri, quo nemo post Apostolos alter fuit præstantior.

[1081] [in Romano parvo, apud Adonem, & alios,] Martyrologium Romanum vetus seu parvum, quod edidit Rosweydus, brevissime Hieronymum memorat his verbis: Bethleem, Hieronymi presbyteri. Ado vero prolixum texuit elogium, in quo multa de gestis S. Hieronymi, multa de scriptis asserit. At nec omnia recto ordine relata sunt, nec accurata sunt omnia. Ordo restitui poterit ex Commentario nostro; quod vero ait Ado, Romanæ Ecclesiæ presbyter postmodum ordinatur; refutatum est num. 197 & seqq. Elogium concludit his verbis: Tandem post perfectam placitamque Deo conversationem, nonagesimo octavo ætatis anno apud Bethleem oppidum in pace quievit pridie Kalendas Octobris, duodecimo Honorii imperatoris anno. Libros suos per quinquaginta & sex annos confecit. Quod de ætate asseritur, & de annis, quos libris scribendis impendit, legitur etiam in Martyrologio Autissiodorensi apud Martenium. Eamdem ætatem S. Hieronymo tribuit Usuardus, eum breviter sic annuntians: Eodem die apud Bethleem Judæ, depositio B. Hieronymi presbyteri, qui obiit anno ætatis suæ nonagesimo octavo, mense sexto. Verum hæc ætas nimia est, cum Sanctus aut octogesimo nono aut nonagesimo ætatis anno videatur defunctus. Sic non impendit annos quinquaginta & sex libris scribendis, licet hoc etiam legatur in Vita prima; sed multo pauciores. Quod Ado defunctum ait anno XII Honorii, qui cum anno 406 concurrit, clare mendosum est, voluitque, opinor, cum Vita prima dicere, anno duodecimo Theodosii Junioris, qui est annus 419. Dicti errores de ætate & anno obitus S. Hieronymi reperiuntur etiam in Martyrologio Notkeri, qui multa ex Adone contraxit.

[1082] In duobus auctariis Martyrologii Usuardini apud Sollerium nostrum Sanctus obiisse dicitur anno ætatis nonagesimo nono, [cum elogiis aliquot singularibus ad 30 Septembris,] & similiter in duobus anno æræ Christianæ CDXXIII. Utrumque videtur adoptatum ex Joanne Andrea, qui part. 2 Vitæ S. Hieronymi fol. 23 & 24 fuse inquirit annum mortis S. Hieronymi, eoque disserendo pervenit, ut fol. 25 dicat: Ex his sic collectis concludo (licet quasi tremulus) propter contrarietates Chronicarum, quas vidi, Hieronymum mortuum anno Domini quadringentesimo vigesimo secundo vel vigesimo tertio, in ætatis suæ anno nonagesimo nono. Hæc solum indico, ut videat lector, unde illi errores profluxerint: nam de anno obitus disputatum est § 61. Quod singulare legitur in elogio codicis Bruxellensis, huc transfero: De quo (Hieronymo) quidam in visione nocturna quemdam quasi in codice legentem hos versus audivit:

Græcia miratrix nullo plus gaudet alumpno,
Si numerabit avos repetens ab origine prima:
Plus, quam laudatur, est, quod laudetur in illo.

In alio ex pluribus condicibus refertur depositio sancti Hieronymi presbyteri, viri sanctissimi & in Scriptura sacra eruditissimi. Hic omnium studia litterarum adeptus, probatissimorum quoque monachorum imitator factus &c. Mitto reliqua.

[1083] Baronius ita in Martyrologio Romano laudavit S. Hieronymum, [uti & in Romano hodierno. In hoc etiam ad IX Maii corporis translatio,] ut simul memoraverit corporis translationem. Verba subjungo: In Bethleem Judæ depositio S. Hieronymi presbyteri, & Ecclesiæ doctoris, qui omnium studia litterarum adeptus, ac probatorum monachorum imitator factus, multa hæresum monstra gladio suæ doctrinæ confodit: demum cum ad decrepitam usque vixisset ætatem, in pace quievit, sepultusque est ad presæpe Domini: cujus corpus postea Romam delatum, in basilica sanctæ Mariæ Majoris digno honore servatur. Idem de corporis translatione ad IX Maii rursum hæc scribit: Romæ item translatio sancti Hieronymi presbyteri & Ecclesiæ doctoris ex Bethlehem Judæ ad basilicam sanctæ Mariæ ad præsepe. Laudat Baronius in Annotatis Petrum de Natalibus in Catalogo Sanctorum, quem ille scripsit circa annum 1370. Legitur illa brevius annuntiata in codice Usuardino. Ultrajectino apud Sollerium his verbis: Item translatio gloriosi Hieronymi, doctoris eximii. Fuit ille codex Clericorum S. Hieronymi in Trajecto, ut mirandum non sit, si illi forsan inter primos translationem Patroni sui sacris Fastis adscripserint. At Sollerius in Præfatione pag. LIX observat de illo codice: Nusquam occurrunt certa ætatis indicia. Neque ego ex charactere definiam, sitne scriptus seculo XIV an ineunte sequente, ut forte codex ille sit posterior Petro de Natalibus. Eadem translatio breviter memoratur ex matricula Cartusiæ Ultrajectinæ, cujus ætas æque incerta.

[1084] [uti & aliis recentioribus annuntiata.] Auctor Florarii Ms. Sanctorum, qui lucubrationem suam absolvit anno 1486, ad IX Maii sic habet: Translatio beati Iheronymi, presbyteri & doctoris eximi. Apud laudatum Sollerium editio Lubeco-Coloniensis, utraque anni 1490, ita translationem memorat: Bethleem Judæ, translatio beati Hieronymi presbyteri & doctoris Ecclesiæ, ad Romanam urbem. Eadem fere verba habet Grevenus. Maurolycus in Martyrologio suo ad IX Maii translationem his verbis annuntiavit: Item (translatio, ut prædecit) S. Hieronymi ex Bethleem Romam in ædem sanctæ Mariæ Majoris. Galesinius eodem die: Romæ præterea, translatio sancti Hieronymi presbyteri & doctoris: quæ illuc ab oppido Bethleem ad sanctæ Mariæ Majoris basilicam facta est. Accedunt alii recentiores martyrologi, quorum catalogum texere non est necesse. Hoc ad propositum nostrum observo, a laudatis martyrologis non indicari tempus, quo facta est translatio, & nullum ex allegatis vetustiorem esse seculo certe XIV. Hactenus de Fastis Latinis.

[1085] [Memoria Sancti ad 15 Junii apud Græcos & Moscos.] Restant aliqua dicenda de memoria S. Hieronymi apud Græcos & Moscos. Henschenius noster in Prætermissis ad XV Junii ad propositum nostrum observavit sequentia: “S. Hieronymus in pace quiescens, refertur in Mss. Menæis Divionensibus, & in adjunctis versibus appellatur Hieronymus magnus, cui a morte magna debetur corona, ut videatur innuere sanctum Hieronymum doctorem Ecclesiæ, referendum XXX Septembris: & hoc clarius agnoscitur ex Synaxario Moscovitico, ubi natus dicitur in urbe Dalmatica Stridone.” Hactenus Henschenius. Synaxarium autem Moscoviticum, quod laudat, est illud ipsum, quod alias apud nos vocatur Slavo-Russicum, quodque ex sermone Slavonico Latinum verbotenus reddidit illustrissimus dominus Joannes Gabriel, baro de Sparverfeld, & cum multis codicibus contulit. In illo post allegata verba solum hæc adduntur de Sancti ætate: Vixit anno CCCLXXXVIII. Accedit aliud brevius Russorum Synaxarium, quod Latine redditum anno 1688 huc misit P. Georgius David, Societatis Jesu tunc Moscuæ missionarius: in eo enim ad eumdem diem legitur: Venerabilis Hieronymi. Ex his liquet, memoriam S. Hieronymi non omnino a Græcis fuisse neglectam & prætermissam, ut credidit scriptor quidam neotericus.

§ LXV. Corpus Sancti ex Palæstina Romam translatum, depositumque in basilica S. Mariæ Majoris.

[Corpus S. Hieronymi Romam translatum,] Jam vidimus in variis Fastis assertam S. Hieronymi translationem, sed tempus translationis prætermissum. Primus ex scriptoribus, quorum Opera habemus impressa, erit, opinor, Joannes Andreas, qui translationem illam asseruit. Nam part. 2 Vitæ S. Hieronymi, sive, ut vocat, Hieronymiani sui, fol. 35 asserit translationem ad basilicam S. Mariæ Majoris, sed mox delabitur ad fictitia miracula, quæ facta essent in Palæstina, & asseruntur in supposititiis Epistolis, de quibus egi. Verum deinde ad Romanam enarrandam translationem accedit, laudans Legendam Romanam, & ita scribens: Continuando autem in quadem Legenda de Roma repperi, quod lapso post mortem Hieronymi gloriosi magno curriculo temporis, Hierusalem destructa fuit & a barbaris occupata. Et cum fere omnium Sanctorum esset orbata reliquiis, solo corpore beati Hieronymi in partibus illis relicto; idem gloriosus Doctor apparuit uni monacho ibi degenti, mandans corpus suum Romam deferri, & in ecclesia Dei Genitricis ad præsepe Domini reponi. Qui per trinam visionem admonitus, surrexit, & beati Hieronymi sacras reliquias accepit: Romamque cum duobus comitibus venit: & in prædicta basilica loco humili, sicut ipse mandaverat, ante præsepe Domini, assistentibus canonicis ipsius basilicæ, devote reposuit. Et sic Vir sanctus, in celo triumphans, illius basilicam voluit honorare, quam in terris militans magnis præconiis & devotissime laudavit. Hæc Joannes Andreas de translatione Romana; sed mox redit ad fictitias Epistolas, ut referat miracula fabulosa.

[1087] Illustrissimus ac reverendissimus dominus Petrus Philippus Strozzi, [eaque translatio a Joanne Andrea breviter narrato,] canonicus basilicæ S. Mariæ Majoris, anno 1753 humanissime nobis Romæ communicavit Dissertationem Ms. de corpore S. Hieronymi, quam composuit ob inventam in dicta basilica capsam argenteam cum sacris reliquiis, quas S. Hieronymi esse existimat, & pro iis habendas probare conatur. Similem Dissertationem concinnavit eruditissimus dominus Josephus Bianchini, Romani Oratorii presbyter, qui cum illustrissimo Strozzio dictæ reliquiarum inventioni adfuit, idemque cum eo probare intendit: & pari quoque humanitate Summarium Dissertationis suæ nobis dedit. Cum autem eruditi hi viri non solum disserant de absconditis olim & postea inventis, ut certe probare conantur, S. Hieronymi reliquiis, sed etiam ipsam translationem Romanam asserere, eiusque tempus investigare studeant, frequenter mihi venient laudandi. Blanchinius autem in Summario testatur, tres haberi relationes Mss. Romæ, & unam ex illis in codice Vallicellensi A. 13, quam ait, ad verbum exscriptam a Joanne Andrea. At, si non legantur plura in codice, quam in Hieronymiano Joannis Andreæ, facilius credam, relationem Joannis Andreæ postea in codice exscriptam: nam stylo Joannis Andreæ relatio conformis est, nec talis videtur relatio, qualis a primo scriptore composita est, sed sicut a Joanne Andrea ex prima lucubratione fuit contracta. Quod autem ejusmodi relationes de Sanctis non raro ex majoribus Operibus excerptæ, & in codices manuscriptos translatæ sint, frequenter expertus sum: nimirum inter apographa, pro Vitis Sanctorum huc missa, alias invenimus fragmentum aliquod de Sancto ex S. Gregorio Turonensi, alias prolixum elogium ex Adone, alias relationem ex Vincentio Bellovacensi, alias ex aliis. Sic ergo contracta relatio Joannis Andreæ tranfundi potuit in codicem Vallicellensem, sicut & miracula Troiæ facta, & ex Joanne Andrea inferius danda.

[1088] [prolixius a Petro de Natalibus:] Petrus de Natalibus lib. 4 cap. 145 duplicem statuit S. Hieronymi translationem, sed prima ex supposititiis litteris hausta est, & plane nulla. Secunda (imo prima) translatio est, inquit, quæ in Romanis Chronicis reperitur, qua corpus ejus de Bethleem Romam translatum est, & in ecclesia S. Mariæ Majoris reconditum. Post multa enim annorum curricula ab obitu Hieronymi gloriosi Hierusalem destructa, & a Saracenis occupata cum pene omnium Sanctorum esset orbata reliquiis, solo beati Hieronymi corpore in partibus illis relicto, apparuit ipse Doctor uni monacho, ibi degenti, mandans eidem, ut corpus suum Romam deferret, & in ecclesia Dei Genitricis juxta præsepe Domini tumularet. Qui cum hoc facere formidaret, a sancto Doctore secunda vice admonetur: & jussa adimplere recusans, tertio de negligentia durius increpatur. Tunc S. Hieronymi reliquias latenter surripuit, & cum duobus fidelibus comitibus, prosperis succedentibus, Romam venit. Quem Sanctus iterum juxta Urbem per visionem admonuit, ut, solis canonicis ecclesiæ convocatis, corpus de nocte quasi clandestine reconderet, ne ex supervenientibus turbis diminutionem aliquam in reliquiis sustineret. Itaque, prout Sanctus mandaverat, jussa perfecit; præmissa solis ipsius ecclesiæ canonicis nunciavit, & ipsis præsentibus in loco humili, videlicet in terra, ante præsepe Domini, corpus noctu devote reposuit: ubi a quibusdam voces angelice concinentes auditæ; luxque immensa, uti solis radius meridianus, ibidem effulsit, miraque odoris fragrantia unumquemque aspersit. Celebratur autem hæc festivitas die, quo corpus almi Doctoris ibi depositum est, videlicet VII Idus Maii. Hæc laudatus de Natalibus, qui minus contraxit prima Acta, quam Joannes Andreas.

[1089] [uterque, ut videtur, sua hausit ex Historia Romæ scripta,] Paulus de Angelis in Basilica S. Mariæ Majoris lib. 6 cap. 4 edidit Translationem S. Hieronymi ad memoratam basilicam, prout legitur in libro antiquissimo, inquit, archivii S. Mariæ Majoris manuscripto, & in alio libro archivii S. Petri apud Vaticanum. Ejusdem apographum nos habemus ex Lectionario Bibliothecæ Medicææ Florentinæ, quod contuli cum editione impressa, a qua non raro differt aliquot vocum minutiis, sed de re ipsa plane consentit. Primam hanc esse translationis Historiam, prorsus mihi persuadeo, quia auctor non laudat vetustiora scripta, sed asserit, se scripturum, sicut a sanctis & honestis episcopis, & ab antiquioribus presbyteris (in Ms. Patribus) & sacerdotibus Dominum timentibus assertione veridica perceperat. Si vetustior Romæ exstitisset translationis Historia, eam procul dubio auctor allegasset, sicut aliquam allegavit Joannes Andreas, quam esse hanc ipsam prorsus existimo. Nam omnia, quæ retulit Joannes Andreas, in hac Historia leguntur: reliqua vero ille omisit. Accipe igitur, lector studiose, ex editione Pauli de Angelis totam relationem, bona verisimiliter fide, non tamen maximo cum delectu scriptam. Ut singula facilius expendantur, eam per partes subjungo.

[1090] Qualiter corpus beati Hieronymi, egregii doctoris, [quæ hic integra recuatur.] delatum est Romam, & in basilica beatæ Virginis Mariæ ante præsepium devotissime fuit collocatum. Hæc pro titulo habenda, & in nostro Ms. omissa. Inter laudabiles prærogativas, quas reverendæ & almæ Urbi divina clementia contulit abunde, corpora præcipuorum Apostolorum, scilicet Petri & Pauli, Philippi & Jacobi, Bartholomæi atque Matthiæ, nec non pretiosorum martyrum, confessorum, virginum, ad tuitionem firmissimam & gloriam perpetuam possidendam * sibi præbuit exultanter, quorum potentissimis suffragiis temporaliter magnificata eniteat, & ab æterna jucunditate in cælestibus perenniter gloriosa resplendeat. Inter quos B. Hieronymus doctor egregius locum magnificum in prælibata Urbe apud basilicam perpetuæ Virginis Mariæ, quæ ponitur ad præsepium, meruit obtinere, ut in ipsius regali domo decentius quiesceret, quam in vita magnificis & devotissimis laudibus studuit excellentius commendare fideliter. Qualiter itaque corpus ejusdem mirabilis Doctoris a * Bethleem, ubi sepultum fuerat, ad præfatam gloriosæ Virginis aulam, Romam * delatum fuerit, sicut a sanctis & honestis episcopis, & ab antiquioribus presbyteris * & sacerdotibus Deum timentibus, assertione veridica percepimus, ad laudem ipsius beatissimi Hieronymi, brevi quidem sermone cum dilectione legentibus reseramus. Hæc ex edito & Ms. textu, invicem collato, danda censui, eligens ex utroque, quæ emendatiora videntur, & variantes voces ad marginem notans, ubi non sunt menda satis clara. In impresso præterea pro his verbis ad laudem ipsius beatissimi Hieronymi, legitur, ad laudem ipsius Beatissimæ, quod ad Virginem refertur. Reliqua similiter subjungamus.

[1091] Igitur postquam civitas illa sancta Hierusalem propter peccata mortalium sanctissimis, [Monachus, terna Sancti apparitione monitus, corpus transfert,] imo cunctis *, mansit orbata reliquiis, solum venerandi Doctoris corpus in Sancta Maria de Bethleem secretius tunc & absque decenti honore manebat. Volens ergo ad magnificam Urbem, ubi prius Cardinalis fuerat & recesserat, suum corpus sanctissimum reportari [& in prædicta domo Genitricis Altissimi venerabiliter collocari *] apparuit cuidam sanctissimo monacho in partibus ultramarinis manenti, cui placido ac dulci oraculo inquit: Frater amande & in cælesti gloria mecum locande, scias me cum auxilio Reginæ cælestis a Domino impetrasse, ut corpus meum tuis laboribus & expensis debeas extumulare, & Romam quam * citius & devote portare, & ante januam illius beatissimæ cryptæ, quæ præsepe Domini dicitur *, in tumulo humili satagas collocare, ut corpus meum in sancta illa basilica dulcissimæ Reginæ adhæreat, quam vivens ab infantia mea dilexi, in juventute quæsivi, & in senectute totis viribus, licet insufficiens, prædicavi, & usque ad finem meum piis & sanctis Scripturarum testimoniis collaudavi. Cumque ille homo sanctus talia a sancto Hieronymo in visione terna * visitatione audisset, surrexit propere, & ad locum accessit, & caute, duobus sociis comitantibus, beatissimum corpus sustulit, mira odoris fragrantia ibidem exuberante, & occulte ad propria rediit: & ne scandalum in locis illis excresceret, secretum tenuit, donec ad Urbem, sicut poposcerat Sanctus, veniret devotius *. Breviter hic moneo, in impresso nonnihil variationis esse in dictione, ubi asseritur, solum S. Hieronymi corpus superfuisse in Bethleem, sed idem plane asseri.

[1092] [Romam, & cum sociis & canonicis in basilica S. Mariæ Majoris recondit:] Et quoniam jam dictus * monachus Christi fidelissimus a sancto Hieronymo intellexerat, ut in talibus obsequiis populares vitaret auras, ne in * curia minorationem suarum reliquiarum aliquam pateretur, ad basilicam sæpe dictam cum duobus illis sociis clanculo de nocte veniens, solis canonicis ipsius aulæ assistentibus, & tam corde quam mente, submissa voce laudes Deo & beatæ Virgini devotissimas referentibus, inter columnas basilicæ & januam præsepis plena mentis vigilantia sepelivit. In quo quidem sepulturæ officio nominati quidem canonici cum monacho & sociis suis duobus inenarrabilem odoris suavitatem senserunt, & claritatem immensam, quam in basilica * numquam viderant, beati oculi * conspexerunt. Aderat namque sepulturæ doctissimi sui Laudatoris & devotissimi sui Hieronymi luna lucidior & sole splendidior, omnibus odoramentis suavior, rosis & convallium mysticis vallata pretiosis liliis, splendidissima Virgo Maria, quæ cuncta præmissa ad honorem sui fidelissimi, & ad possidendam ineffabilem, quam ipse meruerat, gloriam sempiternam, dulcissima Domina monstravit, ipsa per Salomonem de semet ipsa suave testimonium perhibente: Qui elucidant me, vitam æternam possidebunt. Per hæc verba, quæ de Sapientia æterna proprie dicuntur, in apographo nostro concluditur relatio.

[1093] [relationis conclusio.] At apud laudatum de Angelis adduntur sequentia: Gaude itaque, Doctor beate; gaude & exulta, Jesu Christi Amice, in charitate vera fundate, quod illa dulcissima cæli & mundi Regina, quam vivens in sæculo immensis laudibus & pretiosis prædicationibus elucidasti, te in tuo adventu mirabiliter honoravit, coram Judice nostro superno æquanimiter magnificavit, & in cælesti palatio cum angelis & archangelis perenniter coronavit, atque in hac sua regali & aula speciosa locum idoneum tandem tibi honorabiliter præparavit. Poscimus etiam te consequenter, venerande & beatissime Christi Sacerdos, nos tantæ & gloriosæ Virginis, & tuæ sanctitatis, licet indigne, tamen assidue & devotissime laudatores, quatenus sic nos tuum sanctissimum corpus assiduis laudibus magnificamus in terris, sic tuis piissimis & assiduis precibus Salvatori nostro nos peccatores efficaciter recommenda in cælis: ipso concedente, qui est super omnia Deus bonus in sæcula sæculorum. Amen. Hactenus Translatio per Anonymum scripta, quam contraxit Joannes Andreas, ut facile videbit lector studiosus, si breve eius compendium cum hac relatione diligenter contulerit. Eamdem sequi voluit Petrus de Natalibus, sed more suo, id est, nonnulla liberius immutando.

[1094] [Translatio illa confirmatur testimoniis Romanorum Pontificum,] Jam vero de illa Translationis historia quæri potest, an ex ea satis certa videatur, & quo tempore peracta sit translatio. Respondeo, ipsam translationem satis videri certam, non æque certa videri singula translationis adjuncta. Etenim illa sacri corporis translatio plurimis confirmari potest testimoniis, ex quibus aliqua adduxit laudatus de Angelis. Recitat primo bullam Pii Papæ II, datam Romæ apud sanctam Mariam Majorem, anno Incarnationis Dominicæ MCDLVIII, duodecimo Kalendas Februarii, Pontificatus nostri, inquit, anno primo. Ex anno autem primo pontificatus Pii II liquet, bullam esse datam anno 1459, ut modo inchoamus annum a Kalendis Januarii, sed exprimi annum 1458, quod ille curreret usque ad XXV Martii diem. In Bulla Pontifex indulgentias largitur die IX Maii in festo translationis S. Hieronymi, & de corpore ejus sic loquitur: Cupientes autem summopere divi Hieronymi, universalis Ecclesiæ doctoris præcipui, aram, ubi corpus ejus gloriosissimum in beatæ Mariæ Majoris urbis Romæ basilica, divino æstivæ nivis miraculo ædificata, requiescit, congruis honoribus frequentari &c. Subdit idem alias ejusdem Pontificis Litteras, datas anno 1464, Kalendis Junii, quibus dicta translationis festivitas ad alium diem transfertur his verbis: Qua nos etiam occasione permoti solemnitatem translationis beatissimi Hieronymi sacerdotis doctorisque præcipui, quæ olim septimo Idus Maii servabatur, in vigiliam Ascensionis Dominicæ, qua major populorum frequentia ad Sanctorum sacraria ex finitimis Urbis locis confluere dignoscitur, agendam (&) celebrandam Apostolica auctoritate statuimus: atque ut ipsius gloriosi Doctoris ara in beatæ Mariæ Majoris urbis Romæ basilica constituta, apud quam, ut sacræ dormitionis hora, eadem, qua floruit, carne quiescit, illa die fructuosius & devotius honoretur, plenariam remissionem, pridem a nobis concessam, ad eamdem vigiliam transferentes &c.

[1095] Accedunt ibidem Litteræ Sixti IV, in quibus de præmissis fit mentio, [multorum martyrologorum, & scriptorum] & indulgentiæ confirmantur. In iisdem similiter memoratur ara S. Hieronymi, & additur: Apud quam ejus sacrum corpus noscitur esse reconditum indubitanter. His ibidem adduntur Martyrologium & Breviarium Romanum, addendaque sunt ulterius Martyrologia superius a num. 1083 memorata, laudatique Petrus de Natalibus & vetustior Joannes Andreas. Petrus Calo, Ordinis Prædicatorum, qui a Petro de Natalibus in Prologo laudatur, ut novissimus omnium scriptor de Sanctis, in fine Miraculorum S. Hieronymi, quorum habemus apographum, ait: Corpus S. Hieronymi Romam portatum est, … sed non reperi, a quo, vel quando. Hæc ille sub initium seculi XIV, verisimiliter ante Joannem Andream, & forte etiam ante scriptam translationis historiam. Baronius ad XXIII Julii in Annotatis ad Martyrologium producit inscriptionem basilicæ sanctæ Mariæ Majoris, musivo opere in apside positam, & his verbis conceptam: In hac sacra basilica corpora sanctorum Matthiæ apostoli, Hieronymi doctoris, Romulæ & Redemptæ virginum reconduntur. Strozzius in dicta Dissertatione Ms. § 14 existimat, elenchum illum indulgentiarum & reliquiarum, cujus partem modo dedimus, musivo opere compositum fuisse non diu post mortem Nicolai IV Papæ, anno 1292 defuncti, & in basilica S. Mariæ Majoris sepulti. Hoc neque confirmare valeo nec infirmare, cum opus ipsum non consideraverim.

[1096] At certe laudatus quoque a Strozzio Franciscus Pipinus, [aliquot seculi 14.] Ordinis Prædicatorum, cujus Chronicon edidit Muratorius tom. 9 Scriptorum Italiæ, cap. 23, agens de Nicolao IV, omnino insinuat, corpus S. Hieronymi ante mortem illius Pontificis requievisse in basilica S. Mariæ Majoris, cum hæc scribat: Moritur idem Nicolaus Romæ, & sepultus est in ecclesia S. Mariæ Majoris juxta sepulcrum beati Hieronymi. Floruit Pipinus sub initium seculi XIV, & anno 1320 profectus est in Palæstinam, Chronicon vero suum perduxit ad annum saltem 1314, sive usque ad mortem Clementis Papæ V. Adjungit laudatus Strozzius Lupum de Olmeto, institutorem Ordinis Hieronymiani in Italia, qui Vitam S. Hieronymi scripsit seculo XV, sub pontificatu Martini V. Illa cum nobis ad manum non sit, verba a Strozzio descripta huc transfero, prætermissis tamen brevitatis causa prioribus, quibus enumerantur corpora, quæ Romæ servantur, præcipuorum aliquot Sanctorum. Inter quos, ait auctor, B. Hieronymus doctor egregius locum magnificum in prælibata Urbe apud basilicam perpetuæ Virginis Mariæ, quæ ponitur ad Præsepe, meruit obtinere, ut in ipsius regali domo decentius quiesceret, quam in vita magnificis & devotissimis laudibus studuit excellentius commendare fideliter. Mitto scriptores recentiores Vitæ S. Hieronymi, aliosque plures, qui de translatione eius ad basilicam S. Mariæ Majoris consentiunt. Nam allegata testimonia omnino sufficiunt, præsertim cum non invenerim ullum scriptorem, qui asseruit post seculum XIII Sancti corpus mansisse in Bethleem, aut ad alium locum fuisse translatum. Alia tamen translationis testimonia recitabuntur inferius.

[1097] [At ipsa Translationis Historia minus videtur accurata.] Quod vero spectat ad singula asserta scriptoris de modo, quo corpus translatum, & in basilica beatissimæ Virginis depositum fuit, lubens fatebor, non omnia æque videri certa. Quippe scriptor profitetur, se rem enarraturum, sicut ex episcopis & ab antiquioribus presbyteris perceperat; sed nullum eorum nominat, nec affirmat, ullum ex illis rei gestæ adfuisse, quod silendum non erat, si rem ex testibus oculatis intellexerat. Illo igitur loquendi modo utcumque insinuat, scripsisse se notabili tempore post translationem, ac verisimile facit, nullum superfuisse ex canonicis aliisque, qui translationi adfuerant. Cum itaque auctor videatur scripsisse annis forte quadraginta aut quinquaginta post rem peractam, nullaque alleget scripta vetustiora; multa eiusdem dicta minus certa videri poterunt. Tale est primo, quod ait, ex primo sepulcro sive ex Bethleem corpus Romam fuisse translatum. Nam forte jam diu ante Sancti corpus ex Bethleem ad aliam Terræ sanctæ civitatem, quæ Christianis parebat, fuerat portatum, indeque postea Romam translatum. Tale secundo est, quod additur, corpus a monacho per revelationem admonito fuisse sublatum. Certe non capio, quomodo monachus illud clanculum ex Bethleem, dominantibus ibi Saracenis, auferre potuisset. Tale mihi tertio videtur, quod asseritur, de ablatis prius ex urbe Hierusalem omnibus reliquiis, & de relicto in Bethleem solo corpore S. Hieronymi. Talia sunt reliqua fere omnia adjuncta, cum auctor vaga sua relatione omnino innuat, se non accurate fuisse instructum de personis, quæ ad translationem concurrerunt, ac de modo & tempore, quo illa fuit peracta.

[Annotata]

* f. possidenda

* al. in

* al. Romæ

* in Ms. patribus

* Imp. sanctissimis cunctis

* Hæc non sunt in Ms.

* Imp. quanto

* al. appellatur

* al. trina

* al. devotus

* al. devotus

* al. a

* al. in eadem basilica

* al. oculis

§ LXVI. Inquiritur tempus, quo Sancti corpus Romam delatum.

[Corpus S. Hieronymi certo Romam translatum non est ante seculum 13:] Laudatus ante Blancbinius in Dissertatione Ms. de corpore S. Hieronymi, cuius Summarium nobis communicavit, prolixe & studiose investigat tempus, quo corpus Romam fuit translatum. Optime autem probat, sacrum istud corpus a Palæstina non fuisse amotum nec Romam translatum ante seculum XIII, & ulterius probare intendit, translatum non esse nisi post annum 1283. Primum omnino videtur certum. Etenim laudatus num. 1062 Jacobus de Vitriaco, qui & episcopus Acconensis & legatus Apostolicus fuit in Terra sancta seculo XIII, disertis verbis affirmat, S. Hieronymum suo tempore in Bethleem requievisse. Ad hoc testimonium, quod omni exceptione majus est, accedit silentium omnium scriptorum, qui aut ante seculum XIII floruerunt, aut eo ipso etiam seculo scripserunt, saltem usque ad annum 1283 aut seculum fere finitum, cum nullus illorum de translatione S. Hieronymi in Europam meminerit, etiamsi de eo aut ejus sepulcro fecerint mentionem. Hinc sponte concidunt opiniones eorum, qui ex conjecturis male fundatis translationem fecerunt multis seculis vetustiorem, ac nominatim sententia illustrissimi Francisci Blanchinii, qui in Annotatis ad Anastasium Bibliothecarium tom. 3 a pag. 110 prolixe disseruit, ut probaret corpus S. Hieronymi una cum præsepi Domini seculo VII ex Palæstina Romam fuisse delatum.

[1099] Neque enim ad probandam tam vetustam translationem prodesse possunt verba Adamnani, [nec probabile est, quod aliquis de vetustiore translatione censuit.] quæ producit. Scripsit S. Adamnanus sub finem seculi VII aut initium sequentis Opusculum de Terra sancta, sicut Arculfus episcopus, qui loca sancta visitaverat, postquam inde in Angliam perlatus erat, singula Adamnano explicabat. Hæc igitur Adamnani verba producit laudatus Franciscus Blanchinius: De sepulcro quoque sancti Hieronymi simili sollicitudine nobis inquirentibus, Arculfus sic ait: Sepulcrum sancti Hieronymi, de quo inquiritis, ego conspexi, quod in alia habetur ecclesia, quæ extra eamdem civitatulam (Bethleem) in valle est fabricata, quæ in Meridiano latere sita supra memorati dorso monticelli est contermina Bethleemitici. Quod videlicet Hieronymi sepulcrum simili opere, ut Davidicum monumentum, compositum, nullum ornatum habet. Recitatis hisce verbis, ex defectu ornatus inferre nititur Blanchinius, vacuum fuisse S. Hieronymi sepulcrum. At ea ratio vim non habet: nam sepulcrum ornatu carere poterat propter Saracenos in Palæstina dominantes, & forte etiam usque ad illud tempus omni caruit ornatu, perrexitque eo carere usque ad ingressum Latinorum in Terram sanctam. Nam Latini non videntur diu manfisse in monasterio Bethleemitico post mortem S. Hieronymi, & Græci, qui S. Hieronymi cultum fere neglexerunt, de ornando eius sepulcro non videntur fuisse solliciti. At saltem non dixit Arculfus aut Adamnanus, vacuum fuisse Sancti sepulcrum, aut corpus fuisse Romam translatum, sicut nec ullus alius id asseruisse legitur ante senescens seculum XIII.

[1100] Josephus Blanchinius, qui memoratam illustrissimi patrui sui opinionem studiose refellit, [Nullum quoque est testimonium, quo ante senescens seculum 13] aliud argumentum petit ex Opere Joannis diaconi de Ecclesia Lateranensi, quod edidit Mabillonius tom. 2 Musei Italici. Scriptum autem est circa annum 1260 ad Alexandrum IV, non ad Alexandrum III, ut in indice contentorum in tomo legitur, errore forsan typothetæ. Hinc sic ratiocinatur. Joannes diaconus cap. 15 pag. 573 recenset reliquias S. Mariæ Majoris. Atqui non meminit de corpore S. Hieronymi. Ergo illud anno 1260 non erat in basilica S. Mariæ Majoris aut Romam translatum. Posset quidem responderi, non omnia Sanctorum corpora, quæ in basilica S. Mariæ Majoris tunc servabantur, ibidem enumerari a Joanne diacono, ut colligitur ex catalogis reliquiarum huius ecclesiæ. Attamen argumentum non carebit sua probabilitate, cum saltem præcipuas recenseat reliquias, loquaturque de corpore S. Matthiæ, & nullum omittat corpus Sancti tam famosi, quam sit S. Hieronymus. Aliunde quoque vim majorem eidem argumento addit ex silentio Jacobi de Voragine de translatione. Certe memoratus auctor de sepultura S. Hieronymi in Bethleem loquitur, de translatione tacet; nec hanc videtur prætermissurus fuisse, si eamdem intellexisset peractam. At Jacobus de Voragine, qui archiepiscopus Genuensis anno 1298 obiit, potius aliquot annis post 1260 scripsisse Vitas Sanctorum censendus est, quam ante, & fortasse circa 1280 aut 1290 iis magis occupatus fuit, quam circa 1260: de tempore enim, quo libros suos composuit, nihil novimus, nisi aliquos esse scriptos ante episcopatum, anno 1292 inchoatum, alios in episcopatu.

[1101] [translatum probari possit. Nec tamen ex illo silentio] Addit Blanchinius Brochardum, qui anno 1283 fuit in Terra sancta. Verba ex editione Canisii jam dedi num. 1062: sed ex illis nihil evinci potest pro translato ante illud tempus aut ibi remanente tunc corpore; cum breviter solum dicat, se vidisse cellam, lectum & sepulcrum S. Hieronymi, nec magis innuat, corpus fuisse in sepulcro, quam in cella aut lecto. Quin imo magis crediderim, anno 1283 non amplius in Bethleem fuisse, sed aut Romæ jam tum fuisse, aut in civitate aliqua ex illis, quæ etiam tunc Christianis supererant in Palæstina. Lubens quidem fatebor, non reperiri certum testimonium de corpore Sancti ante istud tempus ex Bethleem translato. At aliunde non apparet verisimile, tam diu relictum fuisse in Bethleem, ubi dominabantur Saraceni, qui illud injuria afficere poterant, præsertim quod non defuerint occasiones variæ ad illud ex eorum potestate eripiendum. Ut has occasiones perspiciat studiosus lector, incipiam ab anno 1220, circa quod tempus Vitriacus testatus est, Sancti corpus fuisse in Bethleem. Anno 1221 inter Joannem Hierosolymitanum & Meledinum regem Saracenorum, qui cum Ægypto possidebat partem regni Hierosolymitani ipsamque Hierosolymam, factæ sunt octo annorum induciæ. Harum induciarum tempore Saraceni non gravate permisissent, ut corpus S. Hieronymi transferretur ad ditionem Christianorum.

[1102] [certum videtur, translationem non fuisse factam] Rursum anno 1229 Fredericus II imperator cum eodem Meledino inducias decem annorum pepigit, merito quidem improbatas a Christianis, tales tamen, ut Hierosolymam & Bethleem reciperet, eaque occasione Christiani omnem haberent libertatem transferendi sacrum S. Hieronymi corpus ad locum tutiorem, antequam bellum cum Saracenis renovaretur. Tam favorabilis erat ea occasio ad transferendum ex locis non munitis omnes reliquias, ut vix existimare possim, corpus S. Hieronymi mansisse in Bethleem usque ad finitas inducias, præsertim cum ecclesiastici, qui Frederici res gestas in Palæstina improbabant, timere deberent, ne Bethleem & Hierosolyma iterum in manus Saracenorum inciderent, ut revera factum est. Et sane, sicut nullum habemus testimonium de ablato tunc corpore ex Bethleem, ita nullo argumento probare possumus, illud ibidem usque ad annum 1240 permansisse, ut mihi admodum fiat verisimile, iis temporibus clam fuisse per ecclesiasticos ex Bethleem ablatum. Non tamen & aliæ occasiones postea defuerunt sacrum Hieronymi corpus e manibus Saracenorum extrahendi, si necdum fuisset peractum, cum & aliæ postea fuerint induciæ, quas mitto brevitatis gratia. Degit quoque S. Ludovicus Galliarum rex in Palæstina ab anno 1250 usque ad 1254, & facile invenisset modum accipiendi corpus S. Hieronymi, si illud eo tempore fuisset in Bethleem. Demum anno 1263, teste Sanuto lib. 3 part. 12 cap. 6, monasterium Bethleemiticum a Saracenis destructum est, ut saltem non diu post monasterii destructionem relictæ ibidem videantur reliquiæ, si omnino usque ad illud tempus ibi mansisset corpus S. Hieronymi, quod sine teste non credam.

[1103] Tempus, quo translatum est Romam, late designari potest inter medium & finem seculi XIII. [ante annum 1283: nec certum fit factam non esse post 1286.] Blanchinius in Summario Ms. nititur translationem figere anno 1284 aut 1285. At non invenio rationes satis validas ad tempus tam prope determinandum. Ille sic ratiocinatur. Brocardus, cujus verba dedi num. 1062, anno 1283 fuit in Terra sancta, & de translatione non meminit. Facta ergo est post illum annum. At eodem jure alius dicet: Brocardus non meminit de servato ibidem corpore. Ergo non supererat in Bethleem. Translatum fuisse corpus non post annum 1286, ex eo inferre vult Blanchinius, quod Guilielmus Durandus in Rationali divinorum Officiorum lib. 7 cap. 1 inter festa semiduplicia numerat festum S. Hieronymi, acsi id recens tunc fuisset statutum. At verisimiliter non minus diu celebrata fuerat eo ritu festivitas S. Hieronymi, quam SS. Ambrosii, Augustini & Gregorii, quibuscum ibi ponitur, uti & cum aliquot Apostolis & Euangelistis, nec ea festivitas instituta est propter corporis translationem. Attamen omnino existimo, ante annum 1290 corpus S. Hieronymi in ecclesia S. Mariæ Majoris fuisse, idque ob alia argumenta a laudato Blanchinio allata.

[1104] Paulus de Angelis in Basilica S. Mariæ Majoris lib. 6 cap. 1 affirmat, [Videtur tamen corpus Sancti in basilica S. Mariæ Majoris fuisse ante 1290:] a Nicolao IV datam esse bullam anno 1290, die 1 Martii, eaque concedi indulgentias varias visitantibus basilicam S. Mariæ Majoris diebus ibi enumeratis. Ex illa autem bulla probabiliter colligitur, jam tum ibi fuisse S. Hieronymi reliquias: hujus enim festivitas particularibus indulgentiis honoratur, quod non fit de festivitate ullius alterius confessoris. Nimirum concedit Nicolaus duos annos & totidem quadragenas visitantibus ecclesiam a prima die Quadragesimæ, quæ sancti Martini dicitur, usque ad festum Purificationis: & a Dominica Septuagesimæ usque ad festum Pentecostes diebus singulis, & in singulis sanctorum Apostolorum, Michaëlis archangeli, Laurentii & Hieronymi festivitatibus. Hic eædem in S. Hieronymi & Apostolorum festivitatibus dantur indulgentiæ, nec ullus alius confessor aut doctor ibidem particularibus honoratur indulgentiis. Hoc autem factum esse propter corpus ibi depositum, colligitur ex indulgentiis in festo S. Matthiæ ibi sequentibus. Nam in festivitate S. Matthiæ, cujus corpus in basilica illa servabatur, conceduntur quatuor anni & totidem quadragenæ, sicut in Nativitate Domini, aliisque festivitatibus præcipuis. Itaque sicut solus ex Apostolis Matthias habet annos quatuor, haud dubie propter corpus; sic solus Hieronymus ex doctoribus & confessoribus cum Apostolis habet annos duos, utique ob corporis præsentiam. Hinc ergo recte inferemus, ante annum 1290 Romæ corpus Sancti fuisse, præsertim cum id rursum aliis argumentis ibi reperiamus anno 1292 & anno 1295 ac deinde: at sic necdum novimus, quo tempore eo sit delatum. Quæ apud laudatum de Angelis ibidem de indulgentiis leguntur ex Panvinio, idem probant, si æque sint accurata.

[1105] Verba Pipini data num. 1096, quibus Nicolaus IV anno 1292 dicitur sepultus juxta sepulcrum beati Hieronymi, rursum probant, corpus S. Hieronymi ibidem saltem fuisse ante annum 1292. [& certo translatio facta est seculo 13 inter 1220 & 1290,] At simul videntur insinuare, translationem citius esse factam, quam existimat Blanchinius. Cum enim eo tempore vixerit Pipinus, de nupera translatione videtur aliquid insinuaturus fuisse, si solum septem aut octo annis translatio præcessisset mortem Nicolai IV. Addit Blanchinius opus musivum, cujus verba de corpore S. Hieronymi recitata sunt num. 1095, quod asserit anno 1295 concinnatum jussu Cardinalis Jacobi Columnæ. Plura recitabuntur, & aliqua non multo posteriora documenta, ubi agetur de loco, in quo corpus depositum. Interim ex hactenus allatis colligo, corpus Romam delatum esse seculo XIII, saltem post annum 1220 & ante 1290. Nam id omnino evincitur ex Vitriaco, collato cum monumentis anno 1290 & paulo serius scriptis. Secundo ex silentio eorum, quos circa 1260 scripsisse diximus, saltem probabilius fit, post annum 1260 contigisse translationem ad basilicam S. Mariæ Majoris. Hoc autem probabilius dico, non certum: quod translatio clanculum facta asseratur, ideoque aliquot annis occulta manere potuerit, & sic latere scriptores illos, ex quorum silentio ratio illa petitur.

[1106] [probabilius etiam inter 1260 & 1280.] Petrus Calo, cujus obitum Ecchardus in Bibliotheca Prædicatorum tom. 1 pag. 511 figit circa annum 1310 aut paulo serius, ut verisimiliter jam ante 1300 ingentia sua volumina de Vitis Sanctorum scribere cœperit, noverat quidem corpus S. Hieronymi Romam portatum, sed nesciebat, a quo vel quando id factum esset. Non invenio aliam causam, qua ille auctorem & tempus translationis ignorare potuit, quam quod occulte peracta sit, & fortasse annis non paucis celata. Translatio enim celari poterat ob rationes varias, iisque post annos aliquot cessantibus, possessio corporis in ecclesia S. Mariæ Majoris sic vulgari, ut nec auctor nec tempus translationis innotesceret; idque revera factum existimo. Quare frustra nunc propius investigabimus translationis tempus, imo & præcipuum auctorem. Nullus aut tempus propius edixit, aut auctorem indicavit, dum recens erat factum. Anonymus pro tempore hæc dixit: Postquam… Hierusalem… sanctissimis, imo cunctis, mansit orbata reliquiis: & quando solum S. Hieronymi corpus in Bethleem erat relictum. Nec propius tempus designant Joannes Andreas & Petrus de Natalibus, nisi quod dicant occupatam fuisse a barbaris Hierosolymam. Nullus addit, corpus ibi mansisse usque ad integram amissionem Terræ sanctæ, quæ certo nequit figi ante annum 1291; & revera jam probavi, corpus translatum fuisse ante istum annum. Itaque nequit illius translationis tempus intra paucos annos coarctari, uniceque dicendum videtur, eam certo contigisse inter 1220 & 1290, & probabilius etiam inter 1260 & 1280.

§ LXVII. Corpus Sancti depositum prope ædiculam Præsepis, conditum deinde ibidem altare, sub quo positum, ubi mansit usque ad pontificatum Sixti V, quando dicitur clanculum ablatum & absconditum.

[Corpus Sancti positum ante ædiculam Præsepis Domini,] De loco basilicæ S. Mariæ Majoris, in quo depositum fuit sacrum corpus S. Hieronymi, sic loquitur Anonymus translationis scriptor, qui locum procul dubio optime noverat: Inter columnas basilicæ & januam præsepis … sepelivit. Joannes Andreas, qui post annum 1336 ex illa Translationis relatione compendium dedit, laudatus num. 1086, de loco sic habet: In prædicta basilica loco humili … ante Præsepe Domini … devote reposuit. Quod de loco humili dicitur, ex Anonymo etiam sumptum est, a quo S. Hieronymus hæc de sepultura sua monacho in visione mandasse dicitur: Ante januam illius beatissimæ cryptæ, quæ Præsepe Domini dicitur, in tumulo humili satagas collocare. Petrus de Natalibus, qui etiam scripsit seculo XIV ante altare ibidem S. Hieronymo erectum, sic de illo loco mentem suam exponit: In loco humili, videlicet in terra, ante præsepe Domini, corpus noctu devote reposuit. Hæc omnia in idem recidunt, simulque insinuant, Sancti corpus sine apparatu in terra depositum fuisse prope ædiculam Præsepis, quæ in veteri basilica Liberiana multo minor erat, quam modo sit magnificum Præsepis sacellum, a Sixto V conditum, cui altare S. Hieronymi est inclusum. Si autem Sancti corpus ante ipsam ædiculæ Præsepis januam fuit positum, non jacuit eodem plane loco, ubi conditum est altare, quod ingredientibus in sacellum Præsepis ad sinistram est, & ad latus sacelli prope angulum: quo fere loco etiam notatur in delineatione Veteris basilicæ apud Paulum de Angelis.

[1108] Testantur Strozzius & Blanchinius, in sacello præsepis aliud fuisse monumentum, [ubi saltem mansit usque ad annum 1398,] videlicet opus musivum, quod erat supra sepulcrum Cardinalis Gunsalvi, anno 1299 defuncti. Opere illo musivo, inquit Strozzius, repræsentatur Cardinalis genibus nixus ad pedes beatissimæ Virginis sedentis, & Filium suum brachio tenentis. Ad hujus latera stant S. Matthias apostolus & S. Hieronymus, qui manibus singuli tenent inscriptionem; hanc S. Matthias: Me tenet ara prior; at S. Hieronymus sequentem: Recubo Præsepis ad antrum. Uterque observat, humilem fuisse locum, in quo erat ædicula Præsepis, ideoque putant antrum vocari. Utrum ea de causa sic locutus sit auctor inscriptionis, an per allusionem ad stabulum vel antrum, in quo natus est Dominus, non inquiram. Satis mihi erit observare, illa inseriptione rursum confirmari, quod corpus S. Hieronymi depositum fuerit prope ædiculam præsepis. Monumentum istud postea translatum est ad aliud ecclesiæ sacellum. Strozzius & Blanchinius rursum laudant testamentum Stephani de Guascis, canonici S. Mariæ Majoris, factum anno 1398, ex eoque Strozzius recitat hæc verba: Cum dominus Stephanus venerabile corpus doctoris eximii B. Hieronymi, quod in cappella prædictæ ecclesiæ S. Mariæ Majoris sub grata (id est, crate) ferrea ante præsepe Domini requiescit, majori ac singulari devotione &c. Ex his verbis habemus, Sancti corpus in eodem situ mansisse usque ad annum 1398, id est, seculo integro, & quod excurrit.

[1109] [inscriptio, quæ supra sepulcrum fuisse dicitur.] Laudati Strozzius & Blanchinius existimant, supra istud sepulcrum S. Hieronymi in basilica S. Mariæ Majoris pro epitaphio positos fuisse versiculos, quos Joannes Andreas recitat fol. 53, hæc præmittens verba: In sepulchro autem Hieronymi, de quo supra, sculpti habentur hi versus:

Hic dux doctorum jacet, & flos presbyterorum,
Sanctus Hieronymus, sed ei locus est nimis imus.
Hic tu discrete Catholice, sive facete,
Dic veniens Ave, desuper ire cave.

Dedi versus male tornatos, prout impressi sunt: Eos modo nonnihil diverso recitavit Strozzius, nimirum ex codice Ms.: secundus apud eum sic legitur:

Hieronymus sanctus, cui locus est nimis imus.

Forte Scriptum fuerit:

Sanctus Hieronymus, cui locus est minimus.

Vel sic aptus non erit versiculus. At seculis XIII & XIV minus scrupulosi erant in dimensione syllabarum, maxime in ejusmodi inscriptionibus. Si revera supra sepulcrum sculpti fuerint tales versiculi, ablati fuerint, dum corpus translatum est sub altare.

[1110] [Circa initium seculi 15 altare Sancto structum,] Etenim memoratus canonicus de Guascis altare S. Hieronymo erigendum curavit, & corpus sub eo deponendum circa initium seculi XV. Constructio altaris verisimiliter cœpta est post conditum testamentum. Paulus de Angelis lib. 5 cap. 2 de eo ait: Stephanus Pauli Octaviani de Vaschis facellum extruxit & dotavit, sancto Hieronymo dicatum. Tum hæc alio charactere: Stephanus Pauli Octaviani de Vaschis fundavit & dotavit cappellam in ecclesia sanctæ Mariæ Majoris de Urbe, sub invocatione sancti Hieronymi, de anno circiter 1400, hujus valoris scutorum centum viginti pro dote. Porro corpus Sancti non diu post sub illo depositum fuisse, colligitur ex codicillis, quos testamento suo adjecit memoratus canonicus, testibus Strozzio & Blanchinio. Nam in uno illorum anni 1409 de situ corporis S. Hieronymi diverso modo loquitur, & ex eo Strozzius hæc ejus recitat verba: Teneatur (capellanus) ad omnia onera sive obligationes, ut plenius in dicto testamento habetur, & in eo scripta & specificata apparent, excepto vero, quod non obstringatur nec teneatur, nisi ad tres Missas tantum celebrandas perpetuo in qualibet hebdomada in dicta cappella S. Hieronymi supra corpus dicti eximii Doctoris. Si Missæ erant celebrandæ supra corpus, jam anno 1409 corpus erat sub altari, in quo Missæ illæ erant celebrandæ. De anno tamen ipso, quo facta est illa translatio, nulla in tabulario S. Mariæ Majoris habetur notitia, ut fatetur Strozzius. Ne tamen id cuipiam mirum videatur, observat, & alias excidisse notitias, easque etiam majoris momenti, quam hæc sit.

[1111] [sub eoque corpus depositum,] Ne quis tamen ob defectum illius notitiæ de facto dubitare velit, producit alia quædam documenta ad confirmationem. Primum allegat verba Nicolai Signorili, qui Descriptionem Romæ composuit, & Martino V Papæ dicavit. Ille autem, dum de reliquiis agit, teste Strozzio, uti & Blanchinio, hæc habet: Item in alio altari, sito prope præsepium, requiescit corpus B. Hieronymi doctoris. Hæc ille e Ms. Vaticano. Adjungunt verba Cardinalis Veneti Petri Morosini, qui similiter sub Martino V vixit, & defunctus est anno 1428. Legaverat ille summam pecuniæ, ut corpus S. Hieronymi, quod erat sub altari, elevaretur & honorificentius poneretur. Verum cum summa legata non sufficeret ad omnia exsecutioni mandanda; canonici S. Mariæ Majoris rem exposuerunt summo Pontifici, & ab eo obtinuerunt, ut sibi illa pecunia uti liceret alio modo. Strozzius ex tabulario S. Mariæ Majoris recitat partem instrumenti, quo Antonius Casinus S. R. E. Cardinalis exponit rationes Martino V propositas ad impetrandam mutationem legati.

[1112] Ex eo ad propositum nostrum nonnulla huc traduco: [quod sub illo altari mansit] Notum facimus,… quod dudum B. M. dominus Petrus, tituli S. Mariæ in Dompnica S. R. E. diaconus Cardinalis, in suo testamento & alias donavit & legavit…ecclesiæ prædictæ pro erigendo in altum corpus B. Hieronymi presbyteri confessoris, sanctæ Dei Ecclesiæ excellentissimi doctoris, in eadem ecclesia jacentis ante capellam gloriosæ Virginis Mariæ, dictam ad Præsepe, sub quodam altari, sub ipsius sancti Hieronymi nomine erecto, centum florenos, & quod in capsa argentea aut alias honorabiliter elevaretur supra dictum altare, & ibi honorificentius veneraretur: quodque dicti centum floreni sic legati nec multo plures sufficere possent ad erectionem præmissorum, & ipsa capsa in retectatione & alias indigebat multis reparationibus satis prope dictam summam &c. Hæc sane non relinquunt dubium, quin corpus esset seculo XV sub altari, quod Sancto est dicatum. At multum dubito, an sancti Doctoris corpus non manserit in loco, in quo prope Præsepe ab initio fuit positum. Nam supra illud sepulcrum forte constructum est altare, idque revera mihi videtur probabilius, & sic mirum non erit, quod nullum reperiatur instrumentum translationis ad altare, cum minime fuerit transferendum. Nec huic meæ conjecturæ obstat, quod a variis dicitur positum ante Præsepe Domini: nam id strictius sumendum non est, quam sumenda sint ex verbis modo datis ista: Ante capellam gloriosæ Virginis Mariæ. Nimirum ipsum altare S. Hieronymi erat ante vetustum præsepis sacellum, sed non directe januæ oppositum, idemque verisimiliter fuerit de sepulcro.

[1113] Prætermitto documenta, quæ accumulavit Blanchinius de S. Hieronymi corpore ibidem deposito usque ad pontificatum Sixti V. Unum mihi sufficiet, [usque ad pontificatum Sixti V.] quod etiam allegat Strozzius. Volebat ante pontificatum, dum dicebatur Felix Perettus Cardinalis de Monte alto, magnificum S. Hieronymo construere sacellum in basilica S. Mariæ Majoris, ut ad illud transportaretur Sancti corpus. Hinc Canonici S. Mariæ Majoris Cardinali Peretto concesserunt duo basilicæ sacella, videlicet alterum SS. Philippi & Jacobi, alterum S. Barbaræ, ad fabricandum, ibique corpus divi Hieronymi transportandum, & capellam ibidem conficiendum & construendum. Verba sunt instrumenti, eum in finem a Canonicis dati anno 1581, die XIII Februarii, inquit Strozzius. Hoc deinde alio confirmatum est die XX Februarii ejusdem anni, inquit Blanchinius, ex eo recitans aliqua verba de facultate Cardinali data. At non potuit Cardinalis Perettus omnia perficere, priusquam promoveretur ad summum pontificatum. Postea vero, ubi absolutum erat sacellum, destructum fuit altare S. Hieronymi, sed corpus ejus minime inventum. Unde id contigerit, modo inquirendum est cum Strozzio & Blanchinio.

§ LXVIII. Corpus Sancti clanculum ablatum & absconditum dicitur, ne transferretur alio a Sixto V: deinde frequenter frustra quæsitum.

[Dicuntur Canonici corpus abscondisse, ne alio transferretur.] Mabilloniuss in Itinere Italico pag. 65 occasione sacelli Præsepis, a Sixto V constructi forma hodierna, scribit sequentia: De hoc sacello a viro fide digno id accepimus. Cum Sixtus ante pontificatum id aggredi voluisset, restitisse Canonicos, ne scilicet in medio cœpto præ angustia rei familiaris deficeret: Felicem (nam id nominis Cardinali erat) rem tulisse indignanter; sed a magno Etruriæ duce petiisse, ut se vadem Canonicis exhiberet: conditione impetrata, Felicem manum admovisse operi, quod Pontifex absolvit: tunc recurrisse in mentem Sixto, quod Felici acciderat, ac meditari cœpisse, quo pacto Canonicos sancti Hieronymi corpore, quod in ea capella asservatur, spoliaret: ideo sub sancti Doctoris patrocinio ecclesiam, quæ Sixto titulus Cardinalitius fuerat, ad ripam Tiberis a fundamentis instaurasse, ut in eam sacras reliquias transferret: sed Canonicos fraudem subodoratos, eas in locum secretum abdidisse, sicque dolum dolo fuisse delusum. Hæc Mabillonius, prout Romæ audivit. Verum dubitari potest, an ille, qui rem ita narravit, nonmiscuerit veris falsa aliqua, cum narraret factum integro fere seculo præteritum. In alia relatione mox danda, quæ oritur a teste rei totius conscio, nihil legitur de indignatione Sixti contra Canonicos, nihil de causa indignationis hic asserta. Itaque de his judicium meum non interpono.

[1115] [Relatio hac de re scripta a Joanne Baptista Confalonerio,] Aliam relationem scriptam anno 1636 a Joanne Baptista Confalonerio, ex codice Ms. recitat in Dissertatione sua Strozzius § 36. Scripta est Italice, sed Latine subjunguntur hæc verba: Hæc ad perpetuam rei memoriam. Laus Deo, B. V. Mariæ, & S. Hieronymo. Desumpta est hæc narratio ex codice Mss. Miscellaneo Joannis Baptistæ Confalonerii Romani, custodis archivii arcis S. Angeli, pag. 246. Servatur ibidem codex apud illustrissimum dominum Justum Fontaninum, sanctissimi Domini nostri cubicularium honorarium, cui dono datus fuit a claræ memoriæ Cardinali Nuptio. Hæc in fine de codice. Initio etiam verba quædam Latina præmittuntur hoc modo: Romæ translatio S. Hieronymi, presbyteri & Ecclesiæ doctoris, ex Bethlehem Judæ ad basilicam sanctæ Mariæ ad Præsepe. Ex Martyrologio Romano, septimo Idus Maii, id est, IX Maii. Tum sequitur relatio Italica, quam fideliter in sermonem Latinum transfero & subjungo.

[1116] [quitestatur, inventum non esse corpus S. Hieronymi,] Occasione hujus festi, quod celebratur in dicta basilica, & quod anno currente MDCXXXVI incidit in feriam sextam post Octavam Ascensionis, ivimus ad eamdem basilicam illustrissimus dominus Hugo Ubaldinus, Canonicus S. Petri, qui erat frater Cardinalis ejusdem cognominis, mortui die XXII Aprilis anni MDCXXXV, & una cum illo Canonico concorditer ibi fuimus dominus Flaminius Cerasola, nobilis Bergomas, & ego Joannes Baptista Confalonieri Romanus, omnes tres sacerdotes. Ubi autem satisfeceramus devotioni nostræ, doluimus, nunquam inventum fuisse locum, in quo esset corpus memorati Sancti, postquam ablatum est ejus altare, quod stabat in latere navis post ciborium, in quo conservantur sacræ reliquiæ; quodque modo est e regione ad columnas sacelli Sixti V, quod Præsepis dicitur. Postquam istud Sixti V sacellum fuit constructum, jussit hic Pontifex amoveri dictum altare S. Hieronymi, quia impediebat conspectum sacelli memorati. Cumque quæreretur ibi corpus Sancti, ut transferretur ad aliquem locum decentem, numquam fuit inventum, etiamsi foderetur ad profunditatem viginti circiter palmorum, & forsan ultra, per omnem circuitum.

[1117] Ego Joannes Baptista Confalonieri optime recordor, [dum eius altare dirutum est jussu Sixti V:] fossionem illam pluribus vicibus a me visam esse magno cum dolore, qualis erat sensus totius Urbis Romæ & omnium hominum piorum. Quod corpus esset sub altari, unusquisque habebat pro certissimo: & etiamnum perspicitur, multos episcopos & prælatos, qui prope memoratum altare sepeliendos se curabant, cum lapide sepulcrali collocatos esse capite versus portam dictæ navis, quæ respicit pyramidom, pedibus versus idem altare. Præterea ex parte posteriori erat quasi modica confessio (id est, crypta,) ubi lampas perpetuo erat accensa, erantque ibidem modicæ candelæ, quæ similiter accendebantur ad quosdam cancellos cum circulis ferreis, si recte memini. Dum ita disserebamus, & ego tam particularia rei adjuncta proferebam, non poterat se continere supra memoratus dominus Flaminius Cerasola, quo minus narraret domino Canonico Ubaldino & mihi istud ipsum, quod intellexerat ex patruo suo, similiter de familia Cerasola, qui Canonicus fuit ejusdem ecclesiæ sanctæ Mariæ Majoris: ejus memoria habetur supra columnam aquæ lustralis prope sacellum Pauli V.

[1118] Virum illum nobilem affirmabat ejus ex fratre nepos familiarissimum fuisse Sixto V, [aitque, intellexisse se ex Flaminio Cerasola, corpus clam fuisse ablatum;] dum erat Cardinalis, & habitasse in ejus vinea vel horto, qui situs est ad radices collis memoratæ basilicæ, tantamque inter eos fuisse necessitudinem, ut dicat, quod eidem dederit proprium lectum propriasque culcitas, quando ibat ad conclave, in quo electus fuit Papa. Cum autem non continuaret illam amicitiam in pontificatu, nec exhiberet Canonico Cerasolæ tantum grati animi affectum, quantum ille speraverat: cumque hic perspiceret, quod ille Pontifex, simulac Sedem Apostolicam obtinuerat, continuo jussisset instaurari ecclesiam S. Hieronymi in Ripetta, quæ eius fuerat titulus, dum erat Cardinalis, quæque fuit constructa primo eius anno ea forma, qua hodie conspicitur; timuit bonus Canonicus Cerasola, ne Pontifex iste forsan cogitaret de auferendo corpore S. Hieronymi a memorata basilica, transferendoque ad novam ecclesiam in Ripetta. Hac de cause decrevit Canonicus, aut solus aut comitatus, nocte quadam secretissime sub altari suo corpus tollere & privatim portare ad planum chori, videlicet inter columnas e marmore porphyretico altaris principis & monumentum Nicolai IV, a Sixto V constructum, nimirum sub lapidem porphyreticum, qui si diligenter lustretur, cernitur, amotum fuisse & ruptum ab una parte, quæ tunc male fuit concinnata: nam duo vel tria fragmenta marmoris porphyretici aut alia cernuntur non recte loco suo aptata. Itaque creditur, quod possit esse in aliqua theca.

[1119] [illique absconsioni probabilitatem addit.] Ad hanc relationem in apographio nostro in margine scripta erant sequentia; Rogavit nos dominus Flaminius, ut nihil aliis diceremus: si enim inveniretur dictum corpus sanctum, detrimento afficeretur basilica sanctæ Mariæ Majoris. Illa hoc loco inserenda existimo, nisi in codice etiam in margine solum legantur. Confalonerius vero sic prosequitur: Ad probabilitatem, quod possit esse sub dicta lamina rotunda, ego adjeci, forsan memorato Canonico occurrisse rationem ponendi corpus sub dicta lamina e porphyrete, ut magis honoraretur Sanctus, quia deponebatur inter altare princeps, sub quo positum est corpus S. Matthiæ apostoli, & illud monumentum, quod hodie cernimus Nicolai IV, ubi eo tempore conservabatur sanctissimum Sacramentum in angulo, ubi ardebat lampas, ubi erat ferrum transversum, in quo pro devotione accendebantur candelæ, ubi erat fenestella in pariete, in quo stabat pixis sanctissimi Sacramenti: & in diebus festivis ibidem ponebantur duo vela prægrandia auro intertexta eo modo, quo tunc temporis reperiebantur tapetes. Eodem modo conservabatur sanctissimum Sacramentum in basilica S. Joannis Lateranensis usque ad tempora Gregorii XIII in angulo prægrandis columnæ tribunæ versus portam, supra quam constitutum est organum. Hactenus relatio Confalonerii Italica, post quam sequuntur verba Latina ante data: Hæc ad perpetuam rei memoriam &c. Relatio hæc anno 1659 laudata est nomine Confalonerii & occasionem dedit quærendi corpus, ut infra dicetur.

[1120] [Illud factum testimonio talium personarum] Strozzius autem, data relatione, pluribus inquirit, quid de ea sit censendum, sicut multa præmittit ad commendandam auctoritatem illorum, a quibus processit. Primo laudat Joannem Baptistam Confalonerium, ut testem omni exceptione majorem, adducitque de eo verba Severani, qui Confalonerio contemporaneus fuit, & ad ejus scripta remittit in Monumentis sacris de Septem ecclesiis Romæ pag. 45, ubi eum non modo laudat ut theologum & archivistam Apostolicum, sed etiam ut personam magnæ pietatis & doctrinæ. De hujus igitur in scribendo fide dubitari non potest. De Flaminio Cerasola, qui factum narravit, hæc recitat Jani Nicii Erythrei verba in Pinacotheca: Flaminii Cerasolæ si patriam quæris, Bergamum; si genus, nobile; nam ejus civitatis patritius fuit; si litterarum studia, jus civile & sacrarum doctrinarum scientiam; si mores, optimos; si ingenium, non hebes ac tardum, sed austerum fuisse invenies. Hæc sufficiunt, ut neque Flaminius de mendacio debeat esse suspectus. Hic Ludovico patruo suo, qui facti auctor dicitur, epitaphium posuit, quod Strozzius sic exscripsit: Ludovico Cerasolæ Bergomati, hujus basilicæ Canonico, deque ea optime merito, eximiæ probitatis ac dexteritatis viro, Flaminius Cerasola, protonotarius Apostolicus, & Bergomatis ecclesiæ canonicus, patruo carissimo posuit. Vixit an. LXIII, mens. V. Obiit pridie Idus Decemb. an. Dom. MDXCI.

[1121] [assertum est, ut de eo non videatur dubitandum.] Hunc quidem non adeo laudat Erythreus, lingua promptiorem fuisse dicens, & facilem ad aliis detrahendum. Verumtamen nihil de eo dicit, ex quo conjicere possimus, fabularum fuisse amantem. Et sane non facile capimus, qua ratione fabulosum factum, idque sibi periculosum, referre voluisset fratris sui filio, ut hic illud silentio fere perpetuo premeret. Quare dubitandum non videtur, quin revera corpus S. Hieronymi clanculum ablatum fuerit e loco, ubi sub altari quiescebat. Si enim consideremus testimonia plurima, partim ante data, partim brevitatis gratia prætermissa, & communem omnium opinionem, qua credebatur sub altari quiescere, non poterimus merito dubitare, quin ibi aliquando fuerit. Rursum, si expendamus, quanta adhibita fuerit jussu Sixti V diligentia in fodiendo & quærendo, certius etiam intelligemus, corpus ibidem eo tempore non fuisse. Quare restat, ut credamus, ablatum fuisse clanculum, sive tempore Sixti V, sive antea. At antea amotum fuisse, nullus umquam cogitavit aut dixit: auctorem vero illius facinoris ipse se declaravit Ludovicus Cesarola, ut testatus est fratris ejus filius, presbyter provectæ ætatis, & probis moribus ornatus, & ex ejus relatione Joannes Baptista Confalonerius, provectæ similiter ætatis presbyter, piusque & doctus theologus. Testimonium utriusque datum est anno 1636 de facto, quod contigerat sub Sixto V, id est, ante annos fere quinquaginta, sive circa 1586. Res illa ex parte saltem personarum non videtur falsitatis suspicioni obnoxia; præsertim cum sic innotescat, cur Sixtus V non potuerit invenire corpus in loco, in quo unusquisque illud requiescere credebat.

[1122] Attamen Strozzius producit rationes, quæ contra factum ipsum, [Respondetur ad difficultates aliquot,] mirandum revera magis quam imitandum, objici possunt. Hæ rationes multum urgerent, si Cerasola ab alio de facto illo fuisset accusatus, illudque ipse negasset. At prima, quæ esset præcipua, minus fit efficax, si id ipse nepoti suo narravit. Nam prima difficultas est, inquit Strozzius, qua ratione homo prudens, qualis erat Canonicus Cerasola, arbitrio suo aggressus sit facinus, quod totum capitulum debebat committere cum Sixto V. At non minus difficulter capiemus, quo modo vir prudens potuerit dicere se tale facinus aggressum, si non fecerit, & figmentum illud suum numquam revocare. Quanta fuerit illius Canonici prudentia, mihi non liquet. Si vera sunt, quæ de eo asseruit Janus Nicius Erythreus, lingua promptus erat &c., ut non videatur caruisse affectionibus. Qui tales sunt, facile apparenti aliqua utilitate, aut cupiditate aut metu, abripiuntur ad aliquid aggrediendum, quod non facerent, si animo sedato expenderent omnia incommoda & mala, quæ ex ejusmodi facto timenda sunt. At vir vel mediocriter prudens numquam finget, se fecisse ea, ex quibus gravia sibi mala timere debet, si innotescant; aut si eo insaniæ aliquando processerit coram uno aliquo, hunc cito dedocebit errorem, cum ex figmento nihil utilitatis sperare possit; sed multum mali timere debeat. Ad objectam difficultatem respondet Strozzius, forte ablationem corporis Cerasolæ commissam fuisse decreto capitulari: etsi enim in relatione de ejusmodi decreto nulla fiat mentio, non tamen negatur, consilio capituli rem a Cerasola peractam. Addit, alia eo tempore decreta fuisse a capitulo contra expressam Sixti V voluntatem, ideoque minus mirandum fore hoc capituli decretum, contra quod non erat expressa prohibitio. Ita ille pluribus verbis.

[1123] Altera difficultas est, inquit Strozzius, quo modo sit credibile, [quæ contra jactum adeo mirandum] ex sola instauratione ecclesiæ S. Hieronymi in Ripetta tantum perdendi corporis timorem concepisse capitulum, ut ad tale decretum prosiliret. Respondet, forte non inanem fuisse timorem, quandoquidem Sixtus V sub mensa altaris principis ecclesiæ in Ripetta thecam præparaverat ex marmore, ut eidem includeret corpus S. Hieronymi, sicut habebat traditio illius ecclesiæ, inquit. Ad confirmationem traditionis istius addit, Josephum Blanchinium eam intellexisse ex primario ejusdem ecclesiæ clerico. Timorem ipsum confirmat his verbis: Et reipsa memorata theca inventa est vacua, carensque omnibus aliis reliquiis. Hoc probat ex instrumento, quod conscriptum est anno 1749 die V Februarii, occasione demolitionis altaris. Si autem theca usque ad annum 1749 semper mansit vacua, recte suspicatur Strozzius, id contigisse, quod post mortem Sixti V timor ille perseveraret, quodque nepotes Sixti aut alii Cardinales ab eo promoti sperarent reperiendum aliquando S. Hieronymi corpus, & in thecam illam transferendum. Certe Flaminius Cesarola, dum anno 1636 narrabat occultationem corporis, etiam tum timebat, ne basilica S. Mariæ Majoris illud amitteret, si inveniretur.

[1124] [objici possunt,] Tertia difficultas est, inquit, solum Canonicum Cerasolam non potuisse corpus tollere & occultare eo modo, quo factum dicitur. Verum nec solus fuisse dicitur in relatione, nec id credibile est. Dicitur statuisse aut solus aut comitatus corpus occultare. Agi hic existimo de proposito rem exsequendi, quod utrum solus, an cum aliis concepisset, ignorasse videtur Flaminius. At pro exsecutione rei certe solus non fuit, sed aut alios quoque canonicos, aut saltem idoneos adhibuit operarios. Strozzius conjicit, adfuisse ædituum ecclesiæ, sine quo non poterat noctu intrare. Conjicit præterea, adfuisse Carolum Pini, ejusdem ecclesiæ cæmentarium, quia die XXIX Januarii illius filiæ Canonici dederunt pietatis intuitu dotem quinquaginta scutorum. Verisimilia hæc sunt ob rationes, quas addit Strozzius, incerta tamen. At nequit merito dubitari, quin Cerasolæ, elevationem & occultationem corporis aggredienti, adfuerint operarii idonei & sufficientes ad opus cito perficiendum: nam hi facile pretio obtinentur.

[1125] [licet eæ sint levissimæ.] Quarta difficultas est, ait Strozzius, quod nullum a Canonicis compositum sit instrumentum illius occultationis; sed facilis est responsio, sive occultatio sit facta communi consilio Canonicorum, sive solius Cerasolæ, sive paucorum cum eo conspirantium. Nam per Acta occultationis, ubi semel innotuissent, secretum fuisset proditum, auctores innotuissent, & corpus ipsum inveniri haud difficulter potuisset. Itaque aut nihil de illa occultatione auctores scripto tradiderunt, aut, si quid breviter annotaverunt, scriptum istud non minus absconderunt, quam ipsum corpus, ut hoc etiam tempore latere possit. Testatur Strozzius, in tabulario S. Mariæ Majoris nullum reperiri decretum capituli, quod factum sit tempore Sixti V, illumque defectum oriri existimat ex eo, quod nollent Canonici decreta sua Pontifici innotescere, quodque timerent, ne rigorosa inquisitione fuissent inventa in tabulario, ut ea tunc aut scriptis non traderent aut occultarent. Ex dictis liquet, nihil occurrere rationis, quo minus credere possimus, corpus S. Hieronymi tempore Sixti V revera e loco suo ablatum & occultatum fuisse, sicut narratur in scripto Joannis Baptistæ Confalonerii: sed ex illo scripto non constat, fueritne res peracta communi Canonicorum illius ecclesiæ consilio, an paucorum aut etiam solius Cerasolæ.

[1126] [Illa corporis ablatio circa annum 1586 aut 1587 figenda:] Porro tempus, quo clanculum ablatum est corpus & occultatum, sic probat Strozzius. Sixtus V sacellum Sixtinum absolvit ante finitum annum pontificatus sui tertium, absolutoque sacello, altare S. Hieronymi jussit destrui & corpus quæri. Itaque occultatio illa facta est ante XXIII Aprilis anni 1588, quo annus tertius Sixti V complebatur; & forsan anno uno alterove ante ablatum fuerat corpus: quod factum figendum circa annum 1586 aut 1587. Magnus fuit dolor Romanorum, dum frustra sub loco altaris ablati quæsitum est corpus & numquam inventum, ut Confalonerius insinuat verbis num. 1117 recitatis. An in aliis quoque partibus basilicæ S. Mariæ Majoris sub Sixto V quæsitum fuerit corpus S. Hieronymi, non reperio. Verum Strozzius satis insinuat, eo usque processisse Romanorum aliquos ex dolore non inventi suo loco corporis, ut dicerent, corpus numquam in basilica S. Mariæ Majoris fuisse. At, ut recte observat, id factum est, quod perspecta non haberent documenta, quibus Sancti corpus memoratæ ecclesiæ asseritur. Blanchinius etiam asserit, Officium translationis intermissum fuisse in ecclesia S. Mariæ Majoris usque ad annum 1627, quo ait solemni decreto resumptum. Existimat id factum a Canonicis, ut Sixto V ejusque nepotibus persuaderent, corpus ibidem non amplius haberi, sed incerta est ea conjectura: nam talem Officii omittendi rationem rationem illi certe non vulgassent. Interim laudatus Blanchinius ait, legisse se Acta capitularia S. Mariæ Majoris a tempore Sixti V, in iis autem numquam Canonicos præsentiam corporis S. Hieronymi in dubium revocasse.

[1127] Ubi innotuerat relatio Confalonerii de occultato corpore, [corpas deinde sæpius frustra quæsuum.] anno 1659 aliqui Canonici S. Mariæ Majoris, videlicet Ascanius Rivaldi, Hieronymus Muti, & Dominicus Salvetti, consensum præstante Alexandro Papa VII, tempore nocturno cœperunt quærere sacrum corpus S. Hieronymi eo loco, ubi ex relatione Confalonerii illud jacere suspicabantur. In circuitu fodiendum curarunt, omniaque inter fodiendum inventa diligenter annotarunt, ut refertur in Actis tunc confectis, quæ in Appendice sua recitat Strozzius, sed post horas sex continuati laboris de inveniendo ibidem corpore spem abjecerunt, & sic cessarunt. Relatio hujus inquisitionis non ex tabulario S. Mariæ Majoris, sed ex bibliotheca Chisia fuit accepta, verisimiliter quia data fuerat Pontifici, qui erat ex domo Chisia. Hinc factum credit Strozzius, ut Canonici tempore Clementis XI illam perscrutationem ignoraverint, & eodem rursum loco sacrum corpus quæsiverint, sed æque irrito labore. Nam Justus Fontaninus, scriptis suis notissimus, acceperat Relationem Confalonerii de abscondito corpore, & tam ipse quam alii ignorabant, corpus sub Alexandro VII fuisse quæsitum in illo ipso loco, ubi illud rursum quæsiverunt. Demum subjungit Strozzius, corpus S. Hieronymi alias etiam quæsitum fuisse per totam fere basilicam S. Mariæ Majoris, & certe in iis omnibus locis, in quibus affulgere poterat spes aliqua illud reperiendi, sed semper incassum. Hinc infert, nullam superesse spem inveniendi sacrum S. Hieronymi corpus in basilica S. Mariæ Majoris, nisi reliquiæ, de quarum inventione modo agemus, illud ipsum sint corpus.

§ LXIX. An reliquiæ, sub altari principe S. Mariæ Majoris inventæ, videantur illæ ipsæ, quæ ut corpus S. Hieronymi ad illam basilicam fuerunt translatæ.

[Cum anno 1747 dejectum esset altare majus S. Mariæ Majoris,] Anno 1747, die XIV Novembris, in confessione seu crypta subterranea altaris principis basilicæ S. Mariæ Majoris inventa fuit theca argentea, sacris reliquiis plena, sed sine ullo nomine vel inscriptione, ex qua valeat constare, cujus Sancti illæ sint reliquiæ. At Strozzius frequenter jam laudatus, qui eas invenit cum sociis infra memorandis, has ipsas existimat esse corpus S. Hieronymi, sive illas corporis partes, quæ ad basilicam S. Mariæ Majoris fuerunt translatæ. Hoc ut probet, composuit Dissertationem, quam præ manibus habemus & allegamus. Occasio inventionis fuit, quod Benedictus XIV gloriosæ memoriæ instaurare vellet altare primarium basilicæ S. Mariæ Majoris, eumque in finem altare vetus fuisset dejectum. Hac occasione, inquam, illustrissimi domini Petrus Philippus Strozzi & Antonius Sartoni, Canonici & Sacristæ majores S. Mariæ Majoris, cum aliquot sociis sibi adjunctis, adhibitisque operariis necessariis, diligenter investigarunt, quæ reliquiæ in dejecto altari aut in ejus confessione essent reconditæ. Quid reliquiarum inventum fuerit sub secunda altaris mensa, diligenter exponit Strozzius: sed illæ ad nos non spectant. Quid vero in confessione invenerit, ex ejus relatione Italica huc transferam compendio Latino.

[1129] [die 14 Novembris in confessione inventa est theca argentea,] Die XIV Novembris, inquit, nempe anni 1747, vesperi ingressi sumus confessionem, cujus pavimentum constabat ex integro lapide porphyretico. Amovendum erat istud pavimentum porphyreticum, eoque cum aliis amoto, post alia huc minus spectantia invenerunt thecam argenteam, & mox suspicati sunt, in ea servari reliquias. Post brevem orationem, inquit Strozzius, sacra me indui stola, præsente illustrissimo domino Antonio Sartoni cum variis basilicæ ministris ecclesiasticis, fabricæ artificibus & notario ad acta conscribenda rogato. Cepi cum omni reverentia thecam istam, eamque portavi super modicam mensam, non longo inde intervallo positam. Constructa erat opere antiquo & rudi, forma ovata, longa uncias septem, larga uncias quatuor, alta uncias tres cum dimidia. Supra operculum erat quasi sigillum ex cera, quod comminutum est in manu circumstantibus, ut nulla in eo posset agnosci imago. Intus conspecta est plena ossium fragmentis, quæ mihi contrectanti videbantur similia massæ coctæ & molli: adeo erant humida.

[1130] [reliquiis plena, quæ bis fuerunt recognitæ.] Tam in prima illa recognitione, quæ noctu facta est ad lumen funalis, quam in secunda, quæ secuta est die XXV Novembris anni MDCCXLIX, factaque est claro die, evacuavimus dicta fragmenta in vas argenteum: & minutatim examinata fuerunt, investigatumque, an inter ea non esset lamella quædam cum nomine Sancti. Pari cum diligentia intus & foris inspecta est arcula, ut scrutaremur, an nullum haberet indicium. Diligentia illa nostra pro reliquis fuit frustranea: “& solum fuit observatum (verba sunt instrumenti, facti die supradicto XXV Novembris) quam exiguum & male concinnatum esset claustrum operculi: unde cogitatum est, hanc arculam aliis temporibus forte inclusam fuisse thecæ majori, in qua facile fuerit proprium Sancti nomen. Deinde pari cum diligentia considerata fuerunt memorata ossium fragmenta, & hæc inter cognita fuerunt ossa variorum membrorum corporis humani, & optime distinguebantur aliquot dentes personæ adultæ, & diversa fragmenta cranii.” Hæc ex instrumento recognitionis anni 1749, quod integrum recitat in Appendice. Addit, aliquos mox existimasse, illas esse reliquias S. Matthiæ apostoli: sed illam opinionem a se refutatam ex inventis cranii fragmentis, quæ nequeunt conciliari cum capite sancti Apostoli, quod, inquit, habemus prorsus integrum, & quasi totum pelle propria coopertum. Itaque ossa sine ulteriori conjectura de Sancto, cujus essent, thecæ suæ reddita fuerunt, & illata in armarium sacrarii Canonicorum, ibique ope duarum clavium sollicite interim conservata.

[1131] Facta hac relatione, cui alias observationes non paucas præmisit Strozzius, [Aliquot de illis reliquiis observationes,] ratiocinari incipit, & recte infert sequentia, primo ossa illa saltem esse Sancti adulti; secundo Sancti adulti ex maxime illustribus eorum, quorum corpora habentur in basilica S. Mariæ Majoris, cum quod inventa sint in loco præ ceteris conspicuo, nempe in confessione; tum quod sint in theca argentea, qui honor, ut affirmat, numquam habitus est ulli alteri Sancto in basilica S. Mariæ Majoris: tertio ossa inventa ex usitato loquendi modo corpus vocari posse, quandoquidem sint ossa variorum membrorum corporis humani. Modica quidem pro corpore humano videtur theca memorata: sed ea tam erat plena, sicut testatur Strozzius, ut difficulter omnia ossa in eam reponere potuerit; nec ille contendit, omnia ossa corporis aut etiam pleraque ea theca contineri, sed pro more loquendi de reliquiis corpus recte dici. Hæc pars non patietur difficultatem, modo certum fieri possit, ossa illa esse S. Hieronymi, cujus ossa multis locis divisa habentur. Quarto observat, sub marmore porphyretico inventas esse dictas reliquias, sicut sub porphyretico lapide reliquias S. Hieronymi abscondisse dicitur Canonicus Cerasola. Hæc quasi prælusio est ad argumenta properantis.

[1132] Tum ex modo, quo corpus ibi depositum erat, [ex quibus insinuatur, eas esse S. Hieronymi.] inferre nititur, furtiva potius occultatione in eo loco positum fuisse, quam translatione honorifica. Nam primo corporis eo translati nulla habetur notitia. At, inquit, verisimile non fit, translatum fuisse a senioribus Canonicis corpus illustris cujuspiam Sancti tanta cum negligentia. Magna sane incuria est, quod appositum non fuerit nomen Sancti, quod thecam posuerint in loco male fabricato, quem ne scopis quidem prius emundarunt, ut colligit ex nummis & minutiis aliis ibidem inventis. Hæc omnia, inquam, supinæ damnanda viderentur negligentiæ, si corpus solemni translatione ad eum locum fuisset deportatum. At Strozzius conjicit, potius indicia esse furtivæ translationis aut occultationis. Nomen omitti potuit, ne agnosceretur & auferretur, si quandocumque inventum fuisset. Locus male concinnatus est, quod noctu & festinanter laborandum esset. Nummi inventi non sunt defectu luminis abundantis, ut apud Strozzium conjicit nonnemo ex ejus amicis, qui furtivam & nocturnam translationem ex iis arguit.

[1133] Mox ad aliud argumentum pergit Strozzius Art. 5, nititurque probare, ossa illa inventa non posse credi ullius ex aliis Sanctis, [Aliud argumentum ad reliquias illas S. Hieronymo] quorum corpora haberi dicuntur in basilica S. Mariæ Majoris. Hunc in finem ex Catalogo Ms. reliquiarum istius ecclesiæ enumerat corpora Sanctorum, quæ in ea servari dicuntur, exordiens ab altari majori, sub quo inventæ sunt dictæ reliquiæ. In Catalogo autem sub majori altari quiescere dicuntur corpora S. Matthiæ apostoli, S. Epaphræ, discipuli S. Pauli, & sanctarum virginum Romulæ & Redemptæ. Non inquiram, quam certa sit illa traditio, quod corpora quatuor illorum Sanctorum sub dicto altari quiescant, cum id necesse non sit ad propositum nostrum. Solum recitabo argumentum Strozzii, qui contendit, corpora illa Sanctorum, quæ in confessione sive sub altari deposita fuerunt a Paschali I, numquam loco suo amota fuisse: thecam vero, quam ipse anno 1747 in confessione invenit, ibi positam fuisse circa annum 1600. Rationes, quibus numquam a loco suo amota credit corpora, quæ Paschalis I sub altari posuit, his verbis exprimit: Nemo ea inde tollere potuit, quia istud altare numquam fuerat perlustratum, ut dixi. Itaque iidem Sancti ibidem perpetuo quiescunt, ut vult memoratus Catalogus, & habet traditio nostra: & consequenter nulli illorum Sanctorum tribui potest corpus anonymum.

[1134] [vindicandas: quod tamen non caret] Alterum, sive quod theca illa argentea, ibi posita fuerit circa annum 1600, hoc argumento probare intendit. Quando inventa est theca, cæmentarii, variis moti observationibus localibus, censuerunt, loculum illum ex rudi muro constructum, in quo theca erat posita, eodem tempore constructum cum prospectu confessionis, quem anno 1600 instauravit Cardinalis Pinellus. Ita ratiocinatur illustrissimus vir, ut verum investiget, non ut lectores vel invitos ad suam pertrahat sententiam, si oppositam aliquam censuerint probabiliorem, aut omnia nimis incerta. Quare juvabit ad istud argumentum nonnulla annotare, ne eruditi credant, illud pro certo a me adoptari, aut minus critici existiment, isto argumento certum fieri, inventas reliquias non esse ullius e Sanctis, qui requieverunt in confessione sive in crypta altaris majoris. Itaque unice ad instructionem lectoris quæro primum, quam certum videri debeat illud judicium cæmentariorum, qui crediderunt, loculum eodem tempore constructum cum prospectu confessionis. Non videntur illud judicare potuisse ex ipso opere loculi, de cujus ruditate conqueritur Strozzius. Quare forsan aberraverint ad tempus notabile. Secundo, si reliquiæ ibi fuerunt positæ anno 1600, certe ibi locatæ non sunt per canonicum Cerasolam, sed verisimiliter per Cardinalem Pinellum.

[1135] [variis difficultatibus,] Tertio, si Cardinalis Pinellus thecam argenteam ibi anno 1600 deposuit, reliquias illas alicubi invenire debuit. Præterea aut noverat, cujus essent reliquiæ, aut id prorsus ignorabat. Si noverat, reliquias esse S. Hieronymi, viri prudentis & pii erat illam notitiam iis communicare, qui illam poterant continuare & ad alios transmittere, donec thesaurus ille absconditus aliquando secure posset in apertum erumpere. Si ignorabat, cujus essent reliquiæ, illas non occultasset, nec tempore nocturno rudem loculum iis componendum curasset; sed potius lustrandas curasset reliquias, & publica translatione, additaque facti notitia, ad locum bene paratum & exornatum curasset deportandas. Quapropter magis existimaverim, thecam illam ibi fuisse, antequam Cardinalis Pinellus anno 1587 factus est archipresbyter basilicæ S. Mariæ Majoris, aut, si reliquias S. Hieronymi contineat, circa illud ipsum tempus, quo Pinellus factus est archipresbyter, ibi depositam fuisse. Res tota peragi potuisset anno 1587 ante diem XV Octobris, quo dignitatem archipresbyteratus accepit Pinellus: nam si Cerasola S. Hieronymi reliquias revera occultavit, circa id tempus res contingere debuit. At probabile mihi non fit, Cardinalem Pinellum, qui a Sixto V promotus est, conscium fuisse illius facti, quod Sixto V summopere debebat displicere.

[1136] Præterea offerre se potest alia conjectura de inventis sine nomine reliquiis. [& cui opponi possunt aliæ conjecturæ.] Constat, Romam, cum & ante post tempora Paschalis, tum nominatim anno 1527 captam fuisse, & insolentia militari diu misereque direptam. Constat, in ea Urbis deprædatione reliquias multas suis ornamentis spoliatas, contemptimque abjectas fuisse ab hæreticis; multasque similiter a Catholicis ablatas. Quis modo dicet, confessionem sive cryptam altaris S. Mariæ Majoris liberam fuisse ab illa direptione? Quid ergo impedimenti fuit, quo minus Sanctorum corpora, quæ sub altari deposita fuerant, tunc auferri potuerint, aut suis ornamentis spoliari & sic relinqui, imo & e thecis effundi & commisceri. Sacrilega sunt & horrenda, quæ dicimus. At similia facta minime dubitamus. Si quis igitur conjiceret, anonymas reliquias, quas in argentea theca invenit Strozzius, post deprædationem illic esse inventas, & in unam thecam collectas, eo quod non innotesceret, quorum ex Sanctis ibi servatis essent illæ reliquiæ; quo modo probari posset, conjecturam illam sua destitui probabilitate? Conjecturam tamen illam ut satis probabilem nolim obtrudere: neque enim mihi liquet, quantum mali in basilica S. Mariæ Majoris, & nominatim in illa ejus parte, aut furor hæreticorum aut avaritia Catholicorum militum patraverit. Illud unum dieo, mihi non videri probatum certis argumentis, quod reliquiæ illæ nequeant esse ex illis, quæ a multis seculis sub dicto altari requieverunt.

[1137] Certius ostendit Strozzius, memoratas frequenter reliquias non esse ullum ex aliis corporibus Sanctorum basilicæ attributis. [Secunda pars ejusdem argumenti certa;] In Catalogo recensentur corpora SS. Simplicii, Faustini & Beatricis martyrum, quæ simul, inquit, requiescunt in capsa plumbea, in cujus operculo notata habentur nomina charactere antiquo. Eidem ecclesiæ tribuuntur in Catalogo duo corpora Sanctorum Innocentium. Hæc, inquit Strozzius, requiescunt in arcula marmorea sub mensa altaris S. Luciæ. Corpus S. Pii V eidem basilicæ asseritur in Catalogo. At illud, inquit, habetur in theca omnibus nota, quæ singulis annis videri potest in festivitate. Restat corpus S. Innocentii martyris, ad basilicam allatum post scriptum Catalogum. At illud quiescit & videri potest sub altari S. Catharinæ. Sic recensita sunt omnia corpora, quæ tribuuntur basilicæ S. Mariæ Majoris, præter corpus S. Hieronymi, quod a se inventum illa aliorum enumeratione contendit Strozzius. Verum, ut jam vidimus, probatio illa utcumque deficit pro corporibus, quæ olim deposita dicuntur sub altari majori, id est, in ipso loco, ubi reliquiæ sunt inventæ.

[1138] Attamen ex qualicumque defectu unius argumenti nolim concludere, [& ad primæ partis difficultates utcumque respondetur.] inventas reliquias non esse S. Hieronymi, si aliis argumentis id certum fieri potest aut saltem probabile. Ne hoc quidem dicam, illo argumento nihil probabilitatis accedere ad inventas reliquias S. Hieronymo vindicandas. Etsi enim non fiat plane certum, inventas reliquias nullius esse ex Sanctis, quos Paschalis I sub altari deposuisse dicitur: saltem probabilius est, ea corpora numquam amota fuisse a loco, in quo erant a Paschali deposita: nam nullum reperitur monumentum de iis post tempora Paschalis umquam elevatis, lustratis aut translatis, ut eorumdem elevatio aut translatio, etiam de loco ad locum vicinum, aut in aliam thecam, nequeat probabiliter asseri. Et rursum probabile non est, corpora aut reliquias, quas Paschalis sub altari deposuit, locatas fuisse eo situ, quo anonymæ sunt inventæ, aut in theca argentea tam modica, quam sit ea, quæ reperta est. Cum enim cæmentarii judicaverint, loculum, in quo theca erat posita, constructum fuisse circa 1600; probabile non est, eos adeo aberrasse, ut opus constructum seculo IX, quo floruit Paschalis, retulerint ad annum 1600. Itaque probabile non est, reliquias eo situ locatas a Paschali; aut in theca argentea tam modica, & sine ulla notitia adjuncta, ut res ipsa loquitur. Quod vero spectat ad Urbis direptionem, quæ facta est anno 1527, nullum habemus documentum, quo probemus, aliquid in ea passam esse Confessionem S. Mariæ Majoris. Si quid vero passa esset, quod ulterius non inquiro; si & dispersæ ibidem fuissent Sanctorum reliquiæ, & in thecam illam argenteam deinde relatæ; illius facti notitia videtur addenda fuisse memoratis reliquiis. Quare nec illa suspicio, quæ elucidationis gratia num. 1136 est proposita, satis videtur probabilis.

§ LXX. Admodum verisimile & probabile est, reliquias sine nomine inventas esse S. Hieronymi.

[Variis rationibus,] Ex datis hactenus inferre possumus primo, anonymas reliquias non esse certo ullius ex Sanctis aliis, qui requiescunt in basilica S. Mariæ Majoris, exceptis quatuor illis, quos Paschalis Papa posuisse dicitur sub altari principe. Secundo legitime inferemus, sine examine ullo illius opinionis, qua corpora SS. Matthiæ, Epaphræ, Romulæ & Redemptæ creduntur sub altare deposita per Paschalem, non esse probabile, anonymas reliquias esse ullum ex dictis corporibus. Quippe, sive illa corpora fuerint aliquando in basilica S. Mariæ Majoris, sive numquam alias SS. Matthiæ & Epaphræ reliquias habuerit illa basilica, quam quas a corporibus separatas ciborio reliquiarum assignat Catalogus; saltem nulla habetur notitia de eorum corporibus inventis, aut elevatis aut ad alium locum translatis. Quare non est probabile, ullum ex quatuor dictis corporibus eo situ positum fuisse seculo XVI aut XVII. Atqui tamen ex judicio cæmentariorum quasi certum fit, alterutro seculo ibi positas Anonymas reliquias; cum loculum censuerint compositum circa annum 1600, nec verisimile sit, eos ad integrum seculum aberrasse. Restat modo examinandum, an corpus S. Hieronymi, quod unicum superest ex iis, quæ tribuuntur basilicæ S. Mariæ Majoris, ad illum locum transferri potuerit, & an probabile sit, eo translatum fuisse.

[1140] [quæ referuntur,] De corpore S. Hieronymi habemus, non inventum fuisse a Sixto V in loco, ubi quieverat, sive sub altari suo. Habemus ex relatione Confalonerii, clanculum fuisse delatum ad alium ejusdem basilicæ locum & occultatum. Vel solæ hæ notitiæ evincunt, poni potuisse eo loco, ubi inventæ sunt anonymæ reliquiæ. Videamus modo, an etiam fieri possit verisimile, eo revera transportatum fuisse. Strozzius in Dissertatione art. 3 refert, non modo bis quæsitum fuisse corpus S. Hieronymi in loco, in quo ex relatione Confalonerii a Cerasola depositum credebatur, sed quæsitum fuisse per totam quasi basilicam suis temporibus, dum Benedictus XIV basilicam S. Mariæ Majoris magnifice instauravit. Hac occasione, inquit, perlustrata est omnis basilicæ structura, quæ exsistit a tempore Sixti V, exceptis unice structuris interioribus duorum sacellorum, nimirum Cæsiorum & Sfortiarum, quæ constructa erant paucis annis ante dictum pontificatum. Sed aliunde credibile non est, in his absconditum fuisse corpus; præsertim cum novum tunc haberent pavimentum, in quo dolus nimis fuisset visibilis. Affirmat, omnem structuram fuisse de palmo ad palmum perlustratam, quia inquit, omnia basilicæ altaria Sixto V vetustiora fuerunt permutata. Addit, omnia similiter per circuitum murorum & alibi visitata, & demum omne solum profunde fuisse evisceratum. Ex hac quasi totius basilicæ diligenti perlustratione concludit, nullam superesse spem inveniendi corpus S. Hieronymi in basilica S. Mariæ Majoris, si inventum non est.

[1141] Ex his licet ita ratiocinari. Constat, corpus S. Hieronymi fuisse in basilica S. Mariæ Majoris: [admodum probabile fit,] nec ullus umquam dixit, inde fuisse ablatum, nec id probabile est; cum & relatio Confalonerii de occultatione tali suspicioni contradicat, & hactenus nullus possessionem corporis S. Hieronymi alteri loco vindicaverit. Itaque cum in dicta ecclesia inventum sit corpus, quod nequit probabiliter credi ullius alterius e Sanctis in basilica quiescentibus; cumque nullo alio basilicæ loco videatur latere posse corpus S. Hieronymi; duplici ratione cogimur existimare, inventas reliquias esse S. Hieronymi; prima, quod nequeant probabiliter alteri attribui; altera, quod verisimile non sit, corpus S. Hieronymi esse in tota basilica, nisi sit illud ipsum. Si quis primam rationem negaverit, fateri debebit, fuisse in basilica illa tam notabiles reliquias, ut corpus vocari possint, easque argentea theca reclusas, de quibus nec in Catalogo nec in ullo documento fit mentio: quod prorsus improbabile est, præsertim cum non a multis seculis jacuerint eo situ, quo fuerunt inventæ, sed seculo XVI aut XVII sic fuerint positæ. Si vero quis contendere voluerit, posse etiamnum corpus S. Hieronymi in quopiam basilicæ loco latere absconditum; numquam saltem locum illum monstrabit, & sic probabilia non dicet: & saltem idonea ratione numquam ostendet, cujus sint inventæ reliquiæ, & qua de causa sine nomine, & sine omni translationis aut depositionis notitia in confessione fuerint locatæ. At istud mysterium haud difficulter capimus, si reliquiæ sint S. Hieronymi.

[1142] Verum, inquiet aliquis, secundum relationem Confalonerii corpus S. Hieronymi a Cerasola non fuit positum in confessione; [inventas reliquias] quo igitur modo ad confessionem pervenit, ibique inventum est? Hæc sane præcipua est ratio, quæ objici potest, sed non insuperabilis. Scripsit revera Confalonerius, corpus absconditum fuisse inter columnas porphyreticas & monumentum Nicolai IV, non in confessione, & sic narrasse Flaminium Cerasolam: addidit tamen, depositum fuisse sub marmore porphyretico. Varia probabiliter ad hanc objectionem responderi possunt, nihil certo. Primo Flaminius Cerasola, qui juvenis erat, quando ex patruo suo intellexit factum, quod post annos fere quinquaginta narravit, errare potuit in loco occultati corporis, quod patruus locum eidem minus distincte indicasset. Si forte patruus solum dixerit, sub lapide porphyretico corpus absconditum; quod juveni totum secretum nollet confidere; hic addere potuit conjecturam fallacem, & de alio lapide porphyretico rem sibi explicare, & post annos quinquaginta aliis narrare.

[1143] [esse S. Hieronymi,] Secundo, si corpus prima vice omnino fuit absconditum in loco designato, ut scripsit Confalonerius, nihil obstat, quo minus inde amoveri postea potuerit & ad confessionem deferri. Paulus de Angelis lib. 5 cap. 9 de illis sic breviter scribit: Confessionem etiam sub ara maxima existentem Cardinalis Pinellus nostra memoria instauravit, egregie exornans, dum ibidem sibi sepulcrum pararet. Hinc Strozzius & Blanchinius existimant, Cardinali Pinello secretum occultati corporis post mortem Sixti V communicatum fuisse, eumque fuisse auctorem, ut corpus ad confessionem clanculum transferretur. Non caret sua verisimilitudine illa conjectura. Etiamsi enim Cardinalis Pinellus verisimiliter noluisset, vivente Sixto V, cui dignitatem suam referebat acceptam, consentire in occultationem corporis, quæ Sixto vehementer displicitura erat; non æque videri debet improbabile, eum deinde curasse, ut idem corpus honorifico magis loco poneretur, & basilicæ, cuius erat archipresbyter, conservaretur. Fortasse etiam ab uno aut pluribus e canonicis secretum intellexerit sub ea conditione, ut ei integrum non esset istud mysterium revelare, & sic nihil facere ad Sancti gloriam utilius potuerit, quam curare, ut honorifico poneretur loco.

[1144] [& certe nulli Sancto tam probabiliter tribui possunt.] Hæc igitur conjectura præ ceteris apparere potest verisimilis, maxime si Cardinalis Pinellus pavimentum porphyreticum, sub quo reliquiæ sunt inventæ, in confessione construxit. Si vero jam antea porphyreticum erat confessionis pavimentum, de quo nihil certi invenio, potuerunt reliquiæ ab aliquo e Canonicis, qui secreti erant conscii, e priore loco clanculum auferri & ad confessionem deportari, ne a Pinello inter fodiendum detegerentur; imo id forte factum fuerit ab ipso Canonico Cerasola ob rationes nobis ignotas, sive ante sive post mortem Sixti V, cui ultra annum supervixit. Verum, quocumque modo illæ reliquiæ ad confessionem pervenerint, nulli Sancto æque probabiliter tribui poterunt, quam S. Hieronymo. Nam hujus reliquias novimus occultatas fuisse: ex occultatione autem intelligitur causa, cur nomen non fit appositum, & cur translationis notitia non sit de more adjecta. Qui enim consilio mirando magis quam laudando reliquias S. Hieronymi occultaverunt, ne basilica S. Mariæ Majoris iis privaretur, non solum earum inventionem voluerunt difficilem reddere, ut conjicere possumus, sed simul operam dederunt, ut, si quando diligenti investigatione fuissent inventæ, agnosci non possent. Ejusmodi conjecturæ ultro se offerunt de corpore S. Hieronymi ob occultationem: non vero de ullis aliis reliquiis, cum timor alias perdendi reliquias nullus fuerit. Quapropter si aliæ quæcumque fuissent inventæ, etiamsi & nomine caruissent & omni notitia; in depositione saltem inventionis & depositionis notitia fuisset adjecta.

[1145] [Multum prohabilitatis illi sententiæ addit] Ad verisimiles conjecturas, quas recensuimus, Strozzius & Blanchinius adjunxerunt traditionem, juratis testimoniis confirmatam, de modo, quo in basilica S. Mariæ Majoris quiescebat corpus S. Hieronymi. Ea autem traditio adeo consentanea est inventis reliquiis anonymis, ut ea omnem tolli dubitationem existiment. Testimonium, prout a tredecim personis datum est, & Italice scriptum, in Appendice recitat Strozzius; unde Latine redditum huc transfero: Nos infra scripti fidem facimus plenam & indubitatam, etiam interposito juramento nostro, quod plurimis vicibus audiverimus personas, cum addictas sacrosanctæ basilicæ sanctæ Mariæ Majoris tum ab ea extraneas, quæ dicebant; “Corpus sancti Hieronymi, doctoris Ecclesiæ, fuisse sepultum in supra dicta sacrosancta basilica in theca argentea”. Totum hoc nos testes affirmamus, quia id sæpe dici audivimus, ut supra. In fidem horum fecimus præsens scriptum, manu nostra subscriptum in causa scientiæ. Hoc die XIX Novembris MDCCXLVII.

[1146] Ego Alexander Pratesi sacerdos, & beneficiatus Toletanus dictæ basilicæ, [traditio, testium juramento confirmata,] affirmo ut supra.

Ego Andreas Fidanza, clericus beneficiatus & sacrista dictæ basilicæ, affirmo ut supra.

Alexander Rossi, clericus dictæ basilicæ, affirmo ut supra.

Franciscus Antonius Giovenali, sacerdos, affirmo ut supra manu propria.

Ego Cajetanus Longhi affirmo ut supra.

Ego Antonius Barbarossa, sacerdos, clericus beneficiatus, & sacrista secundarius dictæ basilicæ, confirmo, quantum est supra, manu propria.

Ego Giacchino Ferrarese, capellanus & confessarius, attestor ut infra.

Ego Antonius Faccini, sacerdos, attestor ut infra.

Ego Horatius Berdini affirmo ut supra.

Ego Bernardinus Amici affirmo ut supra.

Ego Ausonius Olivieri confirmo ut supra.

Ego Philippus Onofrii confirmo, quantum est supra, quia id frequenter audivi, præsertim pluribus vicibus a D. Thoma Bianchini, olim beneficiato & sacrista dictæ basilicæ, qui obiit anno MDCCXLIII, ætate annorum sexaginta & trium.

[1147] Franciscus Berdini, sacerdos, capellanus supra dictæ sacrosanctæ basilicæ, [quod S. Hieronymi corpus quiesceret] attestor, quantum inferius est expressum, & ulterius, istud me audivisse a domino bonæ memoriæ D. Dominico Corsi, beneficiato dictæ basilicæ, defuncto ætate annorum nonaginta unius anno MDCCXXX, uti etiam a bonæ memoriæ domino D. Thoma Bianchini, similiter beneficiato & sacrista dictæ basilicæ, anno MDCCXLIII defuncto ætate annorum sexaginta trium; & nominatim intellexisse me ex supra expressis sacerdotibus, quod dicta theca argentea, continens corpus S. Hieronymi, debeat esse collocata sub lapide quodam porphyretico; & præterea se scire, quod diversis temporibus factæ sint investigationes dicti corporis sub ejusmodi lapidibus porphyreticis: & quia id totum est verum, hoc pluribus verbis expressi. Hactenus tredecim proborum virorum testimonium.

[1148] Jam vero quod spectat ad traditionem illam, [in theca argentea, sicut inventæ sunt reliquiæ,] quæ dicebat, corpus S. Hieronymi jacere sub lapide porphyretico, quæque a tribus tantum testibus ex tredecim illis confirmata est, facile illa oriri potuit ex relatione Confalonerii, ideoque ad argumenta jam data parum aut nihil momenti adderet, si non haberetur altera traditio de corpore theca argentea recluso. At hæc reliquis argumentis multum addit roboris ad reliquias theca argentea reclusas S. Hieronymo tribuendas. Sive enim hanc traditionem occultatione corporis vetustiorem credamus, sive recentiorem; difficulter intelligemus, aliunde oriri potuisse, quam ex ipsa rei veritate. Neque enim præterito seculo divinare quis poterat, nostris temporibus reperiendam thecam argenteam cum reliquiis, quas S. Hieronymo vellent attributas, ut hac de causa fingeret, Hieronymi corpus theca argentea contineri. Quapropter illa traditio exorta videtur, aut quia ante occultationem notum erat, Sancti corpus in theca argentea conservari, quod tunc facile sciri poterat; aut quia ii, qui post occultationem corporis thecam viderunt, (ut vidit Canonicus Cerasola cum aliis nonnullis, & illi, qui postea thecam in confessione posuerunt, nisi forte ab ipso Cerasola ibidem fuit posita) aliis quibusdam indicaverunt, eam esse argenteam. Poterat ea notitia paucis secreto indicari, ut, si notitia loci, in quo corpus erat positum, per mortem eorum, qui noverant, aliquando excideret, eo saltem modo ad corporis cognitionem utcumque perveniretur. Quapropter illa traditio de theca argentea omnino insinuat, inventas reliquias esse S. Hieronymi, eaque vires accipit altera, qua dicebatur corpus esse sub lapide porphyretico.

[1149] [maxime cum in illa ecclesia aliæ reliquiæ careant thecis argenteis.] Strozzius, exponens hoc argumentum, § 72 observat, nullum ex corporibus Sanctorum, quæ requiescunt in basilica S. Mariæ Majoris, umquam requievisse in theca argentea, excepto corpore S. Hieronymi. Itaque tanto minor est apparentia, traditionem de corpore S. Hieronymi quiescente in theca argentea fuisse confictam. Nemo enim gratis finxisset, quod nullo probari poterat exemplo, quod contra consuetudinem erat illius ecclesiæ, quod nulla probabili conjectura verum existimare poterat. Porro fatetur Strozzius, aliqua sibi objecta fuisse contra illam traditionem, nimirum quod non videatur immemorabilis, nec ullibi habeatur scripta. At saltem juramento proborum virorum firmata est, eoque juramento constat, eam diu viguisse ante inventam thecam, de qua in ecclesia S. Mariæ Majoris servata nullus cogitabat, nullus quidquam noverat, nisi ex illa traditione. Saltem traditio dicebat, thecam argenteam cum reliquiis S. Hieronymi positam esse sub lapide porphyretico, prout inventa est. Non possumus dicere, audacem fabulatorem illa fingendo divinasse, nisi ipsi divinare velimus & fingere.

[1150] [Sententiæ de reliquiis S. Hieronymi inventis non obstat] Laudatus Strozzius § 65 affirmat, paucitatem ossium, quæ multum absunt ab integritate corporis humani, obstare apud multos, quo minus audeant reliquias istas S. Hieronymo tribuere, sed oppositæ prorsus se esse sententiæ, & meo quidem judicio rectissime. Ad hoc propositum solerter observat, corpus S. Hieronymi mansisse in Terra sancta omni eo tempore, quo ad illam confluebant ex tota fere Europa principes plurimi, & cum iis episcopi, abbates, aliique ecclesiastici primæ notæ, ut minime dubitandum sit, quin reliquias sancti Doctoris, cujus nomen ubique erat celeberrimum, & plurimi desideraverint & multi obtinuerint. Itaque, etiamsi gratis existimare velimus, corpus S. Hieronymi indivisum mansisse usque ad annum 1099, quo a Christianis capta est Hierosolyma, illiusque rex creatus Godefridus Bullionius: non poterimus merito dubitare, quin ab eo tempore Sancti reliquiæ cœperint multis communicari, pluraque ossa per annos centum & quinquaginta, quibus, ut minimum, deinde in Terra sancta manserunt, in Europam delata sint, & nonnulla aliis quoque ecclesiis Orientalibus donata.

[1151] Recitat revera Strozzius in Appendice donationem reliquiarum, quæ a Godefrido Bullionio ante fuerant acceptæ, & non paucas recenset aliis locis conservatas. [paucitas ossiam inventorum, sed potius favet.] Hisce alias plures adjungam, in variis provinciis S. Hieronymo attributas. Tanta erit hæc enumeratio, quæ dabitur § 72, ut necesse sit dicere, majorem partem corporis S. Hieronymi per varias ecclesias, urbes & provincias divisam esse. Igitur quod reliquiæ anonymæ solum minorem corporis partem constituere valeant, id ipsum favet opinioni Strozzii, qui inventas reliquias credit eam esse corporis S. Hieronymi partem, quæ simul mansit, & corporis nomen retinuit; ut contigit de multis aliis Sanctis.

§ LXXI. Respondetur ad objectionem ex reliquiis Nepesinis: reliquiæ, quæ verisimiliter sunt S. Hieronymi sub mensa principis altaris depositæ.

[Contra dictam opinionem objicitur, caput Sancti] Refert illustrissimus Strozzius § 67, se una cum illustrissimo collega suo, D. Antonio Sartoni, die XV Novembris anni 1747 admissum fuisse ad summum Pontificem Benedictum XIV, ut eidem de inventis reliquiis rationem redderet, & inter alia Pontifici ab eo tempore suam insinuasse opinionem, quod crederet, eas esse S. Hieronymi, & aliquas addidisse rationes. At sanctissimus, Dominus, inquit, pro summa prudentia sua, suspendens qualecumque judicium, per modum discursus objecit, ecclesiam cathedralem Nepesinam sibi attribuere caput sancti Doctoris: illiusque dedit relationem Ms., non ita pridem sibi missam ab illustrissimo domino Vivani, memoratæ civitatis episcopo. Hæc fortasse fuit præcipua ratio, ob quam Benedictus XIV, gloriosæ memoriæ Pontifex, lecta Blanchinii Dissertatione, non satis probatum credidit, reliquias illas esse S. Hieronymi. In ea certe opinione erat anno 1753, ut ex ore ejus audivimus, quando nobiscum ea de re generatim egit, sed particulares rationes non produxit. Utrum Strozzii Dissertationem, circa id tempus nobis communicatam, similiter legerit & expenderit laudatus Pontifex, non intelleximus. At certe numquam declaravit, inventas reliquias pro corpore S. Hieronymi habendas.

[1153] Quod modo spectat ad notitias Nepesinas, illas multis rationibus suspectas facit illustrissimus Strozzius, [in civitate Nepesina servari.] & mihi quoque non videntur bene cohærere, aut saltem nequaquam obstare, quominus reliquias inventas credamus S. Hieronymi. Italice habent apud Strozzium, prout totas Latine reddo: Ex vetusta traditione habetur, quod post deprædationem Romæ, factam anno MDXXVII a Carolo Borbonio, duce exercitus Caroli V, cum ob mortem ducis istius prædictus exercitus esset dissipatus, & milites cum spoliis reverterentur, conjunxerint se Arminius, Antonius & Pancratius Greca, fratres germani Nepesini, constiterintque apud pontem Passarella in hoc territorio (Nepesino,) per quod tunc transibat via Romana, ut militibus insidiarentur: idque eos consecutos, ut multos spoliarent & privarent præda, quam secum portabant: inter alia autem, quæ invenerunt, fuisse sacrum caput S. Hieronymi; & hoc postea a supra dictis fratribus Greca donatum fuisse ecclesiæ cathedrali, factumque fuisse donationis instrumentum in communitate. Hæc traditio etiam nunc confirmatur a posteris dictæ familiæ, quod illam a Majoribus suis audiverint; & inter illos a D. Josepho Vallerani, qui descendit ex femina dictæ familiæ cognomine Greca. Sic omnia ex traditione.

[1154] [At traditio Nepesinorum vacillat.] At in illa traditione non pauci sunt errores, qui tamen parum ad rem faciunt, ideoque breviter tantum memorandi. Roma non fuit direpta per ipsum Carolum Borbonium, cum in ejus oppugnatione sit occisus; nec ob ejus mortem exercitus dissipatus est, cum diu in Urbe manserit; nec omnino videtur dissipatus fuisse, licet multum pestilentia diminutus, demum Urbe exiverit. Fieri tamen potuit, quod asseritur, ut memorati fratres, postquam exercitus territorium Nepesinum transiverat, ex sequentibus & palantibus aliquos interceperint, spoliis suis exuerint, & caput alicujus Sancti eisdem eripuerint. Verum, si id tantisper verum & certum credere velimus, unde noverant Nepesini, istud caput esse S. Hieronymi? Si aderant idonea indicia aut testimonia, cur ea non sunt annotata, aut modo non proferuntur? Si donatio, facta ecclesiæ cathedrali, publico instrumento fuit roborata, cur ipsum instrumentum non profertur, & ad solam traditionem recurritur? Qualis porro est illa traditio? Non laudantur pro ea Canonici cathedrales, non ecclesiastici seniores; sed unica familia nobilis, quæ narrat majorum suorum gloriosa facinora, & nihil proferre potest præter famam ex progenitoribus intellectam. Quam hæc sint infirma ad fidem faciendam, quilibet vel mediocriter in crisi versatus facile videbit.

[1155] [& maxime, si de integro capite intelligenda est:] Si modo ad Urbem respiciamus, magis fiet incredibile, istud caput esse S. Hieronymi, præsertim si integrum fit, ut videtur existimare Strozzius. Nulla enim habentur documenta, ex quibus constat, caput S. Hieronymi seorsum a corpore servatum fuisse aut in basilica S. Mariæ Majoris aut in ulla alia Urbis. De corpore meminerunt multi scriptores seculi XIV & XV, interque eos Romani aliquot Pontifices, de capite seorsum posito altum ubique silentium. Præterea in recensione reliquiarum, quæ in variis servantur orbis provinciis, multas inveniemus capitis partes, & nonnullas tam notabiles, ut nequeant consistere cum integro capite alibi servato. At integrum esse caput, quod Nepesini pro capite S. Hieronymi honorant, in ipsorum relatione non invenio. Caput revera nominant, sed ex eo non colligitur, integrum esse caput, aut etiam totum cranium. Nam & paucas capitis reliquias, quæ Cluniaci habentur, videbimus, ibidem vocari Caput S. Hieronymi Cardinalis: & talis loquendi modus tam usitatus est, ut ex eo nihil colligi valeat pro integritate corporis aut membri, quod nominatur. Quare ex relatione episcopi Nepesini, quam recitat Strozzius, colligere nequeo, integrum ibi caput haberi: si autem integrum non sit, nequit obesse, quominus Anonymæ reliquiæ censeantur esse S. Hieronymi.

[1156] [nam probabiles aliunde habent rationes] Quod ad confirmationem sequitur in notitiis Nepesinis, valet ad nonnullas S. Hieronymi reliquias dictæ ecclesiæ probabiliter attribuendas, non item pro integro capite, aut maiori capitis parte, neque ad roborandam traditionem modo examinatam. Nam producunt Nepesini litteras jussu Gregorii XIII scriptas ad Alexium Stradella, episcopum Nepesinum, ad petendas ex ecclesia Nepesina S. Hieronymi reliquias pro consecratione sacelli Gregoriani. Epistola Italice scripta est ab ædituo Pontificio, dataque XXVIII Aprilis anni 1580. Totam Latine redditam recitabo. Post inscriptiones ordinarias foris & intus, ita habet Epistola: Sanctissimus Dominus noster desiderat, ut consecratio altaris sacelli sui Gregoriani fiat cum reliquiis quatuor Doctorum, qui in eo expressi sunt opere musivo. Cum autem unus ex illis sit S. Hieronymus, cujus reliquiæ (ut credebatur) non sunt ullæ inventæ in basilica S. Mariæ Majoris extra locum, in quo sanctum illud corpus quiescit, dominus cubiculo pontificio præfectus jussu Sanctissimi Domini mihi præcepit, ut scribam ad reverendissimam dominationem vestram, ut mihi ex particularibus istis reliquiis, quas habet in ecclesia sua Nepesina, tantam mittat partem, quantam novit sufficere & congruam esse ad usum supra dictum: & quanto id fiet citius, tanto melius. Ego illam offeram nomine reverendissimæ dominationis vestræ, quam oro sua mihi mandata scribat, & cui omnia fausta precor. Romæ die XXVIII Aprilis MDLXXX. Dominationis vestræ reverendissimæ servus. Frater Augustinus ædituus Domini nostri.

[1157] Post hanc Epistolam addunt notitiæ, consequenter die 1 Maii ejusdem anni ab illustrissimo episcopo, [ad aliquas S. Hieronymi reliquias sibi vindicandas.] præsente capitulo, in ecclesia cathedrali apertum fuisse caput argenteum, quo reclusæ sunt sacræ illæ reliquiæ. Et ex quo, inquiunt, extracta fuit particula ossis menti partis dexteræ in postremo. Addit, hanc particulam debitis testimoniis fuisse munitam, ut Romam mitteretur ad reverendissimum Pontificis ædituum, & horum omnia Acta scripta ab Ænea Sansoni, notario Nepesino, eademque una cum recitata Epistola etiamnum servari in tabulario Nepesino. Hactenus laudatæ notitiæ. Per has autem mihi abunde probatum videtur, nonnullas S. Hieronymi reliquias servari in ecclesia Nepesina. Neque enim eas petiisset Gregorius XIII, nisi legitimis testimoniis firmatas & veras credidisset. At ex illis perspicere nequeo, integrum ibi caput haberi. Nam per Epistolam petitur aliquid ex particularibus istis reliquiis, sine mentione integri capitis, quod verisimiliter ejusmodi verbis non fuisset designatum. Rursum in extractione siletur de capite integro, sed capite argenteo reclusæ dicuntur sacræ illæ reliquiæ, quod dici vere poterat, etsi decima tantum aut vigesima capitis pars fuisset in capite argenteo. Ipsa extractio sic refertur, ut nulla fiat divisionis mentio, & particulæ potius conjunctæ jacuisse videantur, quam per integritatem capitis connexæ fuisse. Quapropter difficulter credere potero, integrum caput esse apud Nepesinos, nisi legitima fiat inspectio reliquiarum, quæ argenteo capite continentur, & post inspectionem de capitis integritate debitis constet testimoniis.

[1158] At quocumque demum modo illas reliquias consideremus, [Reliquiæ Nepesinæ nequeunt obstare, quominus Romanæ sint Hieronymi.] non video, cur magnopere nos impedire possint aut debeant, quominus existimemus, inventas in theca argentea reliquias probabilius esse S. Hieronymi. Nam, quanto magis ad integritatem capitis accedent reliquiæ Nepesinæ, tanto minus fiet probabile, eas esse S. Hieronymi; & sic illæ potius habendæ erunt pro capite alterius Sancti, quam reliquiæ Romanæ, pro quibus Hieronymo tribuendis gravissimæ militant rationes. Si vero apud Nepesinos solum aliquot sint partes capitis, etiamsi certissime constaret, eas esse S. Hieronymi Ecclesiæ doctoris, illæ ne vel minimum obstare poterunt veritati reliquiarum Romanarum, inter quas solum tres aut quatuor partes cranii, eæque minutæ dicuntur inventæ. Alias objectiones contra memoratas reliquias non invenio, quas relatu dignas censeo; nec ullam novimus ecclesiam, quæ contra basilicam S. Mariæ Majoris possessionem corporis S. Hieronymi vindicare sibi voluit. Attamen nihil certi statuere de memoratis reliquiis nostrum esse credo, cum eas Hieronymi esse non declaraverit Benedictus XIV, sub cujus pontificatu inventæ sunt. Solum breviter allegavi rationes, quas pro iis S. Hieronymo vindicandis uberius deduxit illustrissimus Strozzius. Hujus eximiæ eruditioni velim studiosus lector adscribat, quidquid argumentorum pro iis reliquiis S. Hieronymo vindicandis produxi. Nihil fere ex his meum est præter ordinem, quem brevitatis studio subinde mutavi, & electionem rationum, quas ex pluribus selegi, & meis verbis proposui.

[1159] [Recognitæ iterum anno 1749 illæ reliquiæ,] Nunc breviter addam ex eadem Dissertatione, quo translatæ fuerint memoratæ reliquiæ. Anno 1749, die XXV Novembris, iterum recognitæ sunt, additaque scheda membranea, ut habetur ex instrumento Bernardini Monti notarii tunc scripto, in quo verba schedæ inscripta sic exprimuntur: Hæ sacræ reliquiæ fuerunt recognitæ die XXV Novembris MDCCXLIX per illustrissimum & reverendissimum dominum Giampe, episcopum Philippopolitanum, & illustrissimos & reverendissimos dominos Petrum Philippum Strozzi, Antonium Sartoni, & Franciscum Ascevolinum, canonicos sacrosanctæ basilicæ sanctæ Mariæ Majoris, ut ex instrumento hujusmodi in Actis Monti notarii &c. Subscripserunt omnes hoc modo:
Bernardinus Monti notarius in fidem.
Joannes Baptista Giampe, Philippopolitanus episcopus, recognovi.
Petrus Philippus Strozzi recognovi.
Antonius Sartoni recognovi.
Franciscus Ascevolini recognovi.

Facta hac recognitione, illustrissimi Canonici similiter recognoverunt alias reliquias in diruto altari & ejus confessione antea inventas, non aperta tamen theca, in qua erant corpora SS. Simplicii, Faustini & Beatricis martyrum, sicut uberius refertur in eodem instrumento. At nec de his martyribus, nec de aliis reliquiis modo agimus.

[1160] [& depositæ sub mensa majoris altaris, recenter instaurati,] Perfecta omnium recognitione, sacræ reliquiæ ad novum altare, a Benedicto XIV magnifice exstructum, portatæ fuerunt humeris trium laudatorum Canonicorum, quibus accessit quartus frequenter jam laudatus Blanchinius, Romani Oratorii presbyter, quem & reliquiarum recognitioni adesse voluerunt. Illustrissimus vero episcopus habitu pontificali sequebatur processionem, orationesque dicebat, & cæremonias in similibus usitatas peragebat. De loco, ubi theca argentea deposita est, ita breviter Strozzius § 80: Die XXV Novembris anni MDCCXLIX translata est memorata theca argentea, continens corpus anonymum, quod idem est, acsi diceretur, corpus sancti Doctoris, sub mensa novi altaris principis, magnis sumptibus exstructi, in elegantissimam urnam porphyreticam, in qua huc usque requievit fundator basilicæ nostræ una cum consorte sua. Addit, corpora sanctorum martyrum Simplicii, Faustini & Beatricis in eadem urna fuisse condita, nempe, ut legitur in Actis, horum theca plumbea in media urna fuit posita, & supra thecam plumbeam argentea cum reliquiis anonymis; & altera cum aliis. Demum, omnibus ibi depositis, lapicida, eum in finem parati, ipsam altaris mensam coram Canonicis suo loco inseruerunt, eaque urnam porphyreticam clauserunt.

[1161] Sequenti anno 1750 Benedictus XIV novum istud altare in ipsa festivitate S. Hieronymi consecravit, [quod sequenti anno consecravit Benedictus XIV in festo S. Hieronymi.] & in brevi diplomate, quo ea de causa indulgentias populo concessit in die consecrationis & ejus anniversario, meminit de reliquiis in eodem altari depositis. Partem diplomatis, sicut illud in Appendice recitavit Strozzius, huc transfero: Die XXX Septembris, festo S. Hieronymi confessoris & Ecclesiæ doctoris, anno jubilæi MDCCL, ego Benedictus XIV, Catholicæ Ecclesiæ Episcopus, Liberiana hac basilica, quam a Sixto III dedicatam temporis injuria deturpaverat, nova porticu ac fronte, pavimento emblematis vermiculato, picturis selectisque marmoribus & anaglyphis auro illitis, in augustiorem formam redacta, altare Papale, a S. Paschali erectum & consecratum, ac successive a Clemente III, novo superapposito lapide, pariter consecratum, penitus dirutum, & magnificentius erectum, apposita porphyretica urna, in qua condita sunt corpora sanctorum martyrum Simplicii, Faustini & Beatricis, una cum argentea capsula cum ossibus unius humani corporis, sed sine nomine, prout reperta ibidem fuerat, solemni ritu in honorem beatæ Virginis Mariæ consecravi, habita prius homilia coram Cardinalibus, episcopis, basilicæ clero, magnaque populi multitudine, & in eo reliquias sanctorum Stephani protomartyris & Laurentii martyris inclusi &c. Addit indulgentias, quas pro illo die concessit, & pro anniversario consecrationis die. Illud unum ad allegatum diploma observo, noluisse quidem Benedictum declarare, anonymas reliquias esse S. Hieronymi, elegisse tamen pro consecratione altaris festivitatem illius sancti Doctoris, & sic utcumque suspicionem suam de illis reliquiis insinuasse.

§ LXXII. Reliquiæ Sancti in pluribus civitatibus Italiæ, Galliæ, Germaniæ, Belgii, & aliis provinciis.

[Alias quoque S. Hieronymi reliquias habet Roma,] Quadoquidem jam diu disputavimus de reliquiis, quæ probabilius S. Hieronymi sunt; sed quæ minorem dumtaxat corporis partem constituere possunt, lubet hoc loco & alias investigare particulas: in qua quidem perquisitione adjutorem rursum habebo illustrissimum Strozzium, qui non paucas nobis assignat. Exordiar ab Urbe, in qua versamur. Piazza in Ephemeridibus Vaticanis ad XXX Septembris assignat in basilica Vaticana altari beatissimæ Virginis partem menti S. Hieronymi, quam ibi positam asserit a Gregorio XIII. De particula illa menti ad Gregorium missa ab episcopo Nepesino actum est num. 1157. Idem Piazza in Ephemeridibus Urbis ad XXX Septembris plures addit particulas. Verba Italica reddo Latina: Ejus reliquiæ sunt, inquit, in ecclesia S. Cæciliæ pars tibiæ ejusdem Sancti; in ecclesia S. Marci de cingulo ejus. In ecclesia Jesu dicata exponitur ejus brachium. Aliquid etiam reliquiarum tribuit magnifico altari S. Hieronymi in basilica Vaticana. Rursum basilicæ S. Mariæ Majoris, una cum catalogo reliquiarum ejusdem ecclesiæ, adscribit planetam, stolam, & manipulum, quibuscum S. Hieronymus celebrabat in sacello sancti præsepis in Bethleem. Sic ecclesiæ S. Anastasiæ tribuit calicem, quo usus dicitur S. Hieronymus. Ad eumdem diem in Menologio aliquid reliquiarum S. Hieronymi etiam adscribit ecclesiæ S. Sabinæ. Plurimas ecclesias, in quibus Sancti festivitas cum indulgentiis & singulari solemnitate celebratur, ibidem inveniet studiosus lector.

[1163] [Florentia admodum notabiles,] Transimus Florentiam cum Strozzio, qui servatas in patria sua S. Hieronymi reliquias diligentissime perquisivit. Cosinas Minorbetti, archidiaconus Florentinus & episcopus Cortonensis, præterito seculo Italice scripsit Relationem de reliquiis ecclesiæ metropolitanæ Florentinæ, quod Opusculum anno 1685 Bononiæ impressum cura Francisci Cionacci, qui & plurimas addidit observationes. De reliquiis autem S. Hieronymi pag. 30 hæc Italice leguntur, quæ reddo Latine: In maxima reliquiarum theca ex argento habentur maxilla & brachium integrum S. Hieronymi. Testatur Strozzius § 66, has reliquias sibi Florentiæ ostensas fuisse non diu ante, quam scriberet Dissertationem suam. Thecam ait revera esse maximam, tantoque argenti pondere constantem, ut sibi vires non essent sufficientes ad eam elevandam ab altari, cui imposita fuerat, ut eam commode lustraret. Composita est anno 1487 pia munificentia Jacobi Mantinelli, Canonici Florentini, ut innotescit ex verbis thecæ insculptis. Prima inscriptio hæc est: Brachium ac maxilla D. Hieronymi presbit. Sequitur inferius illa: Jacobus Mantinellus canon. Floren. aurea ossa hoc argento excepit MCCCCLXXXVII. Subdit Strozzius: In parte superiori thecæ habetur brachium, sive os brachii integrum: in parte inferiori cernitur mentum prorsus integrum, conjunctum cum suis maxillis similiter integris, in quarum una habentur duo postremi dentes.

[1164] [obtentas a Federico Claromontensi,] Exponit etiam Strozzius ex instrumento Florentiæ conservato, quo modo ecclesia Florentina reliquias illas acceperit. Has, inquit, sancti Doctoris reliquias una cum aliis multis dictæ ecclesiæ metropolitanæ donavit dominus Federicus Claromontensis abbas de Berreto (forte de Berceto prope Parmam) Ordinis S. Benedicti, qui anno MCDXXXIX Florentiæ erat in concilio œcumenico, & ad donandas illas motus fuit inspiratione divina, ut ex instrumento habetur, & insigni fama ecclesiæ Florentinæ. Addit solemni stipulatione peractam fuisse donationem in hospitio Eugenii IV, & Pontificem in eamdem consensisse, post probatam, inquit, veritatem reliquiarum per documenta authentica, quæ etiamnum Florentiæ conservata, & a se visa testatur. Quin & in Appendice ex illis recitat litteras trium Cardinalium, qui illas reliquias anno 1220 dederunt Federico Claromontensi, uni ex progenitoribus dicti abbatis. Litteræ illæ, aut instrumentum notarii, ut forte rectius vocabuntur, etiam habentur apud Ughellum tom. 1 Italiæ sacræ in episcopis Tusculanis col. 232 editionis Venetæ. Subdit Ughellus & alias Litteras, datas anno 1412, ex quibus intelligitur, plurimas reliquias, quæ in priori documento enumerantur, mansisse usque ad illud tempus in nobili familia Claromontensi, eoque anno datas fuisse Federico Claromontensi, cum consensu Gregorii Papæ XII, ut ipse D. Federicus valeat retinere, tradere, ponere & assignare, uti vult, & ubi vult, de licentia præfati sanctissimi D. Papæ. In his autem Litteris vocatur Federicus de Claromonte, … abbas monasterii S. Annæ de Josaphat, Thessalonicensis diœcesis, Ordinis S. Benedicti. Memorat Ughellus & alias litteras pro dictarum reliquiarum corroboratione, datas anno 1417 in concilio Constantiensi.

[1165] Verumtamen ex priori instrumento anni 1220 oritur difficultas propter nominum corruptionem. [& olim donatas a rege Hierosolymitano,] Nam in eo hæc sunt verba: Quas (reliquias) nos recepimus a bona memoria magnifico principe & domino, D. Goofredo Baldduy rege Ihrlm, ut apparet per privilegia dicti domini regis magna ac autentica, que cum oculis vestris vidistis & legistis. Ait Strozzius, recitasse se hoc instrumentum, quia menda non pauca in Ughelli editionem irrepserunt. Quæri primum potest, quis sit ille rex Hierosolymitanus, a quo datæ dicuntur reliquiæ. Godefridum Bullonium explicat Strozzius, sed simul exhibet varietatem lectionis. Nam pro Baldduy Minorbettus legit Balduino, Ughellus Balandinii, ipse Strozzius Baladini. Omnia hæc multum differunt a Bullonio aut Bouillon, aut etiam ab omnibus modis, quibus Godefridi cognomen illis temporibus scriptum inveni: nec inveni, ipsum Godefridum Bullonii cognomen umquam nomini suo adscripsisse, idque minus fecisset, postquam Bullonii ducatum vendiderat. Præterea difficultatem etiam habent hæc verba, quas nos recepimus a Godefrido rege. Nam ab annis centum & viginti mortuus erat Godefridus Bullonius, quando sic loquebantur Cardinales. Verumtamen hæc difficultas facile tollitur, si dicamus cum Minorbetto & Strozzio, dictas reliquias fuisse donatas Romanæ Ecclesiæ, aut ecclesiis illorum Cardinalium.

[1166] Quod vero spectat ad textum, ille certo corruptus est; [cujas nomen utcumque corruptum est.] ideoque ambiguum est, quomodo in litteris Hierosolymitanis fuerit scriptum, & utrum Godefridus primus ex Latinis Hierosolymorum rex, an frater ejus Balduinus, an alius ex regibus, qui quinque fuerunt Balduini, reliquiarum istarum fuerit donator. Cardinales, qui noverant Godefridum regem, ob ducatum Bullonii a variis Bullonium vocari, id nomen forte suggesserunt notario, & hic pro sua imperitia (ut non raro contingit in notariis) nomen luxaverit, aut id fecerint, qui instrumentum postea transcripserunt. Si vero Balduinus primus reliquias istas dederit, fuerit scriptum Godefridi fratre (aut successore) Balduino, vel quid simile. Verum non refert, Godefridusne an Balduinus reliquias istas primum ad Romanos miserit, quandoquidem posterioribus testimoniis eorum veritas satis confirmata videatur ab iis, qui priora viderant. Ceterum pro aliis quoque reliquiis Florentiæ servatis Strozzius laudat Diarium sacrum Zamboni, quod mihi ad manum non est, & in quo ait aliquid illarum tribui ecclesiis S. Georgii, S. Mariæ Novellæ, & Congregationis S. Nicolai.

[1167] Masinus in Bononia perlustrata ad XXX Septembris tribus illius urbis ecclesiis reliquiarum aliquid S. Hieronymi attribuit, [Aliquæ in variis Italiæ civitatibus.] videlicet ecclesiæ S. Barbatiani eremitarum S. Hieronymi, S. Stephani & S. Joannis in Monte. Carisius in Diario sacro Mediolanensis ecclesiæ ad XXX Septembris assignat reliquias Sancti duabus ecclesiis ejusdem nomini dicatis. Prima est in urbe versus portam Vercellinam, eratque eius tempore monachorum Jesuatorum: quibus deinde exstinctis, modo est Societatis Jesu. Paulus Morigi in Sanctuario Mediolanensi de reliquiis illius S. Hieronymi ecclesiæ agit cap. 4 pag. 120, eique tribuit medium crus & digitum S. Hieronymi. Altera est monachorum Hieronymianorum prope Mediolanum extra portam Ticinensem in Castellazzo: & huic Carisius adscribit pollicem S. Hieronymi. Consentit Morigius pag. 213 de pollice Sancti ibidem servato, subjungens tamen: De quo (pollice) nonnihil ex ungue abstulit felicis memoriæ Papa Gregorius XIV Sfondratus, quando erat episcopus Cremonensis. Redeo ad Strozzium: Bergomi, inquit, in veneratione est tibia sancti Doctoris, quæ eo translata fuit ex regno Cypri. Hoc sacrum pignus ab aliquo scriptore per synecdochen vocatur, Corpus S. Hieronymi. In ecclesia Tiburtina Societatis Jesu honoratur insigne frustum ossis ejusdem Sancti, quod accepit ab ecclesia cathedrali illius civitatis. Inter reliquias ecclesiæ metropolitanæ Cusentinæ, quæ recensentur apud Ughellum tom. 9 Italiæ sacræ col. 252, numeratur tibia B. Hieronymi.

[1168] [Non sunt Aurelianis,] Ex Italia transeo in vicinam Galliam, quæ etiam nonnullas S. Hieronymi reliquias veneratur. At primum non satis capio, quid sibi velit, quod scribit Franciscus Le Maire in Historia Aurelianensi cap. 40 pag. 201 de theca S. Hieronymi. Enumerat ibi multas reliquiarum thecas, quæ Aurelianis olim circumferebantur in supplicatione, interque illas thecam S. Hieronymi, quam a duobus portatam fuisse ait. Ex eo autem facile suspicari quis poterit, partem corporis S. Hieronymi, aut notabiles ejus reliquias olim Aurelianis fuisse aut in ejus civitatis diœcesi. Verumtamen de reliquiis apud Aurelianenses nihil dicit laudatus Le Maire. Carolus Sausseyus in Annalibus ecclesiæ Aurelianensis recenset Corpora Sanctorum in ecclesia Aurelianensi, & per diœcesis varia loca olim conservata: sed tacet S. Hieronymum. Quare non existimo, corpus aut notabiles S. Hieronymi doctoris reliquias fuisse Aurelianis. An forte corpus aut aliæ reliquiæ S. Hieronymi Nivernensis episcopi ad supplicationem Aurelianensem deferrentur, examinari poterit ad V Octobris, quo ille colitur.

[1169] [sed Cluniaci insignes sunt] De reliquiis sancti Doctoris in Gallia honoratis Andreas Saussayus in Martyrologio Gallicano ad hunc diem sic habet: Cluniaci veneratio sacratissimi capitis sancti Hieronymi, doctoris Ecclesiæ maximi. Cujus & nonnullæ exuviæ pretiosæ Tolosæ summa in veneratione habentur, tam in collegio Fuxensi, quod beatissimum Confessorem agnoscit tutelarem, quam in cella sancti Ludovici, Ordinis sancti Benedicti. De capite S. Hieronymi cum aliis reliquiis Cluniaci viso meminit Papebrochius noster in Itinerario, sive in Reditu Roma in Belgium pag. 237. Strozzius anno 1751 diligenter investigandum curavit, quantæ sint reliquiæ illæ Cluniacenses, & in Appendice sua recitat litteras ea de re acceptas cum gemino instrumento. Primum est Inventarium reliquiarum Cluniacensium, quod scriptum est anno Domini millesimo trecentesimo quarto; & in eo cum aliis reliquiis numeratur Caput sancti Iheronimi in vase eburneo. Erat ergo ibidem ab anno 1304 sacrum illud pignus; sed in litteris dicitur, non constare de tempore aut modo, quo Cluniacum pervenit. Potuerunt illæ reliquiæ ex Palæstina seculo XII aut XIII in Galliam & Cluniacum deferri; sed id certo scire non possumus. Inscriptionem hanc habent: Caput sancti Hieronymi Cardinalis. Titulus Cardinalis, qui medio ævo datus est S. Hieronymo, satis ostendit, reliquias fuisse creditas S. Hieronymi ecclesiæ doctoris, ut recurrendum non videatur ad S. Hieronymum Nivernensem supra memoratum, cui illum titulum nullus umquam dederit.

[1170] Alterum instrumentum Strozzio missum, est testimonium medici & chirurgi abbatiæ Cluniacensis, qui sacra illa capitis ossa lusrarunt anno 1751, [cranii partos] die XI Decembris. Testantur illi, sub titulo nimis generico capitis tantum tria haberi ossa cranii, videlicet coronam sive os coronale, ut loquuntur anatomici, os frontis indicantes, & duo ossa parietalia, suturis suis naturalibus conjuncta. Ipsa verba ex Gallicis Latina facio: Hoc assertum caput, inquiunt, titulo nimis extenso capitis S. Hieronymi memoratum, nobis non obtulit, nisi tria cranii ossa, coronale & duo parietalia, unita & connexa suturis suis naturalibus, coronali & sagittali. Primum ex his ossibus est omnino integrum. Parietale dexterum in parte sua posteriore, ubi connectitur cum occipitali, securi abscissum est. Hujus operationis violentia parietale sinistrum modice confractum est in eadem parte, qua abscissum est dexterum. Angulus anterior ejusdem parietalis (dexteri) in parte inferiori laceratus est, idem vero integer conspicitur in parietali sinistro. Aliunde tria hæc ossa absolute sana, & nulla carie sunt infestata. Addunt, hanc ossium a carie immunitatem tanto majori consideratione dignam, quod multa ossa sacra cariei non restiterint. Ex dictis habemus, mediam fere cranii partem haberi apud Cluniacenses, nimirum totum os frontis, alterum os laterale cranii totum, alterum nonnihil mutilatum; non haberi vero occiput, nec tempora, reliquasque partes, quæ integrum cranium constituunt.

[1171] Porro ex relata sectione unius cranii partis conjiciunt Cluniacenses, [aliæ particulæ in Gallia.] reliquias Tolosæ conservatas forsan a majoribus suis dictæ urbi fuisse communicatas. Verum id esse potest, sed incertum est, quandoquidem Tolosani suas quoque ex Terra sancta facile potuerint accipere. Lutetiæ Parisiorum exponuntur reliquiæ S. Hieronymi in ecclesia Religiosorum Ordinis Sanctissimæ Trinitatis, quas unum ex Sancti pollicibus esse affirmant, ait Bailletus in S. Hieronymo. Apud nos tom. III Februarii in Actis S. Angilberti, abbatis Centulensis, pag. 102 & seq. habetur ampla relatio de reliquiis in abbatia Centulensi servatis & a S. Angilberto collectis, & inter Confessores, quorum ibi reliquiæ habebantur, numeratur S. Hieronymus. Quare in abbatia Centulensi videntur Sancti reliquiæ fuisse ante corporis translationem in Occidentem: neque id mirandum, cum Carolus Magnus cum S. Angilberto laboraverit ad colligendas multas reliquias, & ibidem num. 12 S. Angilbertus asserat, de Constantinopoli vel Hierosolymis per legatos illuc a Carolo Magno directos, aliquas quoque impetratas & ad monasterium suum delatas. Hæc sufficiant de servatis in Gallia.

[1172] Habet & Belgium nostrum ex reliquiis S. Hieronymi partes notabiles, [Insignes aliquot particulæ in Belgio,] quæ eo verisimiliter venerunt ex Palæstina per redeuntes ab expeditionibus crucesignatorum. Eas tantum enumerabo, quas recensuit Rayssius in Hierogazophylacio Belgico variis locis. Mechliniensibus pag. 367 tribuit brachium S. Hieronymi, Ecclesiæ doctoris præstantissimi: Tornacensibus in ecclesia cathedrali S. Mariæ pag. 314, sancti Hieronymi, eximii Ecclesiæ doctoris, duo ossa, magnum & parvum: Duacensibus in abbatia Bellopratensi, Ordinis Cisterciensis, pag. 95, Os etiam magnum S. Hieronymi presbyteri & Ecclesiæ doctoris. In thesauro reliquiarum, quem possident Broucburgenses velatæ virgines nobiles Ordinis S. Benedicti, (in extrema parte Flandriæ ad Occidentem est oppidum, vulgo Borborg dictum) pag. 128 numerat, De reliquiis S. Hieronymi, magni Ecclesiæ doctoris; & de eius sepulcro. Thesauro Cartusiæ Rutilensis pag. 472 accenset os magnum S. Hieronymi, doctoris Ecclesiæ præstantissimi. Particulam S. Hieronymi pag. 470 adscribit Cameracensi abbatiæ sancti Sepulcri, Ordinis S. Benedicti; & pag. 463 ecclesiæ collegiatæ S. Salvatoris Brugis de sancto Jeronymo ex litteris episcopi Brugensis. Erunt fortasse & plures in aliis Belgii ecclesiis, cum omnium sacra deposita non recensuerit Rayssius; sed id nobis quoque non est propositum.

[1173] [aliæ in Germaniæ,] Non paucæ S. Hieronymi reliquiæ venerationi sunt in variis Germaniæ ecclesiis. Pessina in Phosphoro Pragensi ad XXX Septembris inter reliquias Pragenses de S. Hieronymo dat sequentia: S. Hieronymi, Ecclesiæ doctoris, digitus & pars de vestimento, per quem allata? non constat. Item aliud insigne frustum. Plures Coloniæ Agrippinæ attribuit Gelenius in Opere suo, sed plerasque minus notabiles. Ecclesiæ S. Panthaleonis, abbatiæ Ordinis Benedictini, pag. 372 tribuit aliquid de spina dorsi S. Hieronymi; & Cartusiæ Coloniensi pag. 456 de costa S. Hieronymi presbyteri. Nonnihil vero generatim S. Hieronymi reliquiarum recenset pag. 264 in Collegiata S. Gereonis, ubi pag. 266 addit aliquid de sepulchro B. Hieronymi; pag. 276 in Collegiata S. Severini; pag. 289 in Collegiata S. Cuniberti; pag. 292 in Collegiata S. Andreæ; pag. 310 in Collegiata B. Mariæ Virginis ad Gradus; & pag. 586 in monasterio B. Mariæ Virginis in Bethlehem, virginum tertiæ Regulæ S. Francisci. Bucelinus in Sacrario Benedictino, quod post Menologium dedit, ad XXX Septembris aliqua de S. Hieronymo præmittit, & de ejus apud Benedictinos reliquiis subjungit: Servantur in diversis cœnobiis aliquot partes, maxime in Monte S. Georgii, (Tirolis cœnobio,) & Andechs (Bavariæ.) Addit, caput Cluniaci & os magnum Belloprati servari, ut jam dictum. Apud Browerum & Masenium in Annalibus Trevirensibus ad annum 855 num. 114 recitantur litteræ Lotharii imperatoris de reliquiis Prumiensi cœnobio, Ordinis S. Benedicti in diœcesi Trevirensi, datis, quibus annumerat imperator pedem S. Hieronymi presbyteri. Hæc de Germania.

[1174] [Caput S. Hieronymi, quod habetur in Hispania,] In Hispania habentur etiam reliquiæ S. Hieronymi, an hodierni Doctoris, non æque certum. At forte non admittent Itali sacrum ibidem haberi caput, & quidem integrum. Recitabo tamen, quod de eo capite in scriptis ante me habeo. Nam Pinius noster, dum erat in Hispania, anno 1722, mense Februario, ex Lipsanologio Ms. regalis monasterii S. Laurentii Escorialensis exscripsit spectantia ad illas reliquias, quæ cum aliis multis anno 1593 acceptæ sunt Coloniæ, & in Hispaniam transportatæ. In illo fol. 83 Hispanice leguntur, quæ reddo Latine: Caput integrum beati Hieronymi D. (doctoris, volunt, opinor) opertum serico villoso coloris aurei, aliisque decoratum ornamentis, quæ mitto. Adest & titulus aureis litteris in membrana scriptus. Exscripsit Pinius & integrum testimonium, quo Magistra & moniales monasterii B. Mariæ Magdalenæ, vulgo ad Albas Dominas dicti, Ordinis S. Augustini, testantur, se unanimi consensu ac deliberata voluntate, reverendo in Christo patri, F. Baltasaro Delgado, Philippi II invictissimi potentissimique Hispaniarum Indiarumque &c. regis Catholici commissario, dono dedisse, (prævio tamen episcopi ordinarii loci indulto) duo sacra capita nominata, videlicet S. Hieronymi, & S. Margaretæ ducissæ; item undecim capita ex sodalitio S. Ursulæ, quorum nomina ignorantur.

[1175] Mox indicant, a quo quidem illas reliquias olim acceperint, [acceptum est Coloniæ cum tali testimonio,] nimirum ab archiepiscopo Coloniensi, Henrico Molenach, qui moniales illas, ut ante ex monumentis suis referunt, in illud monasterium induxerat. Henricus De Molenark vocatur a Dionysio Sammarthano tom. 3 Galliæ Christianæ col. 690, ejusque archiepiscopatus ibidem extenditur ab anno 1225 usque ad 1237, ut reliquias illas accipere debuerint moniales intra annos jam dictos, quibus S. Hieronymi doctoris corpus probabilius erat in Palæstina. Redeo ad testimonium: Quæ quidem capita a præfato episcopo inter alias reliquias accepimus; & priora duo in summo altari, reliqua in certis ecclesiæ nostræ locis (ex quibus dictus reverendus pater eadem ipsemet extraxit) pia hactenus religione asservavimus & veneratæ sumus. Prima ratio donationis dicitur pietas illius, qui petierat. Altera sic exponitur: Habita non minima etiam ratione horum patriæ nostræ motuum, quibus pretiosissimo huic ecclesiæ thesauro, a profligatæ pietatis hominibus, (discipulis nimirum Lutheri & Calvini) metuendum est, & in plerisque nostræ patriæ locis præstantissimas illas opes nefando quodam furore & sacrilegis manibus a male feriatis & plusquam diabolicis hominibus direptas & turpiter abjectas (heu dolor!) conspeximus. Confidimus igitur sacra hæc capita hac via a nesariorum hominum manibus & petulantia non modo magis fore tuta, & quodammodo etiam vindicata; verum etiam reverendæ ejus paternitatis pio fervori, aliisque compluribus piis mentibus non mediocrem pietatis accessionem factura.

[1176] Subscripta leguntur ex monialibus, quæ & initio nominantur, [ut non liqueat, an sit hodierni Doctoris,] Maria Van Haizfelt Magistra, & aliæ quinque. Tum Guilielmus Comans ab Horst, canonicus collegiatæ ecclesiæ S. Gereonis Coloniensis. F. Guilielmus Tielanus Dominicanus Coloniensis. Georgius Braun ad Gradus B. Mariæ Coloniensis decanus, commissarius Apostolicus. De mandato reverendissimi Cyrenensis episcopi ad majorem fidem F. Guilielmus Budding secretarius. De mandato reverendissimi domini Braunii commissarii Apostolici Rolandus Weierstras not. pub. Testimonium datum in dicto monasterio anno Domini MDXCIII, V Septembris. Itaque de his reliquiis in Hispaniam transportatis, nullum est dubium. At non æque certum est, caput illud esse S. Hieronymi Ecclesiæ doctoris. Nam in Testimonio monialium, quæ sacrum istud caput possederunt, unice dicitur S. Hieronymi sine titulo presbyteri aut Ecclesiæ doctoris, aut aliis adjunctis, ex quibus colligi valeat, magnum Hieronymum indicari. Magis urget hæc ratio, quia S. Margaritam titulo ducissæ ab aliis distinguere voluerunt moniales, & ad S. Hieronymum, cujus facillima erat distinctio, suis titulis indicandum nihil addiderunt. Interim video, Hieronymum aliquem apud Crombachium annumerari martyribus S. Ursulæ sociis. An hujus forte caput in Hispaniam translatum fuerit, ad XXI Octobris examinari poterit.

[1177] Ceterum laudatus pater Baltasar Delgado sequente die VI Septembris alias quoque Coloniæ accepit reliquias ex abbatia monialium diœcesis Coloniensis, [quod æque dubium de aliis reliquiis in ditione Coloniensi acceptis.] quæ sita erat inter Coloniam & Marcodurum, & vulgo dicebatur Koninxdorff; sed moniales metu hæreticorum ad urbem fugerant. Vicus illius nominis etiamnum invenitur in tabulis geographicis in ditione Coloniensi prope confinia Juliacensi ditionis, sed sine indicio abbatiæ, ut hanc aut destructam aut alio translatam suspicer. Anno 1583, quo datæ reliquiæ, erant Anna de Berg, cognominata Trips, abbatissa, Margaretha ab Hoechstede priorissa. Inter reliquias autem donatas, quæ in Hispaniam delatæ sunt, numeratur os S. Hieronymi, sed nullo titulo distincti, licet omnes alii Sancti, quorum reliquiæ tunc donatæ, distincte admodum titulis suis a synonymis distinguantur. In amplissimo indice reliquiarum, quæ Ulyssiponem delatæ fuerunt, prout apud nos datus est tom. 2 Januarii pag. 612, reperiuntur etiam reliquiæ S. Hieronymi.

[1178] [Aliæ Sancti aliis locis reliquiæ.] Bedecovichius in Vita S. Hieronymi cap. 27 ita scribit: Habetur quoque ejusdem sancti Doctoris authenticis Romanis scripturis comprobata reliquiarum particula in nostro Stridone, ejusdem sancti Viri patria, in ecclesia eidem dicata, curæque Patrum Ordinis sancti Pauli (primi Eremitæ) per piæ memoriæ Leopoldum I imperatorem perpetua stabilitate concredita: quæ tamen non nisi ossea est. Osseam dicit particulam, quia quærit, an corpus manserit incorruptum. At ea quæstio minime est necessaria. De loco autem consuli possunt dicta a nobis § 3. Demum Bollandus noster de reliquiis S. Hieronymi schedam nobis reliquit manu sua scriptam, quam recitabo, etiamsi assertum istud aliunde nequeam confirmare: In insula Samo, inquit, adhuc visitur lingua S. Hieronymi incorrupta. Testatur D. Emmanuel Pimentel, comes Feriæ, se ibi vidisse, & laborasse marchionem de Santarem, ut sibi daretur. Hæc de Sancti reliquiis æquo lectori sufficient.

§ LXXIII. Cultus S. Hieronymi: festivitates eius & Officia.

[Festivitas Sancti a seculo saltem 10 indicata,] Nomen S. Hieronymi in omnibus Fastis Latinis celebrari, dictum est § 64, ubi & plerorumque martyrologorum vetustorum verba recitavi. Ex illis liquet, festivitatem Sancti ab antiquis temporibus peractam fuisse in aliquibus saltem ecclesiis. In primis Sacramentorum codicibus, prout impressi sunt, necdum habetur festivitas S. Hieronymi ad XXX Septembris. Attamen Hugo Menardus in Annotatis ad librum Sacramentorum S. Gregorii pag. 181 de secundo Kalendas Octobris, in sua editione vacuo, post festum S. Michaëlis ita scribit: Porro in excusis, & in codice Ratoldi sequitur: II Kal Octob. Natale S. Hieronymi; sed diversæ sunt orationes, quæ in codice Ratoldi sunt ejusmodi. “Sancti tui Hieronymi nos, Domine, quæsumus, interventio gloriosa commendet”. Super oblata: “Suscipe, Domine, propitius orationem nostram” &c. Præfatio: “Et tuam misericordiam deprecari, ut mentibus nostris B. Hieronymi presbyteri repetita solemnitate spiritualis lætitiæ tribuat jugiter suavitatem” &c. Ubi hæc verba, Repetita solemnitate, subindicant, olim in Ecclesia fuisse duplicem S. Hieronymi solemnitatem; etsi in hoc Ratoldi codice sit unica dumtaxat. Ad complendum: “Votiva, Domine, B. Hieronymi dona percepimus” &c.

[1180] [& olim nomen alicubi in canone Missæ.] Allegata verba omnino evincunt, admodum vetustam esse in Romana Ecclesia S. Hieronymi festivitatem, & a seculo X, quo codex Ratoldi scriptus est, saltem celebrari solitam. At ex verbis repetita solemnitate non ausim inferre, geminam fuisse quotannis festivitatem S. Hieronymi, cum intelligi possint de annua repetitione. In canone Missæ, prout editus est a Menardo pag. 2, post Apostolos & martyres recensentur etiam aliquot confessores, interque eos S. Hieronymus hoc modo: Communicantes & memoriam venerantes in primis gloriosæ semper Virginis Mariæ &c. Hilarii, Martini, Augustini, Gregorii, Hieronymi, Benedicti, & omnium Sanctorum &c. In Annotatis pag. 15 recitat confessores in codice Remensi additos, ibique recensitis accedit Remigius. At in Ratoldi codice nec Augustinus reperitur nec Hieronymus, & in hodierno canone Romano nullus omnino confessor.

[1181] Guilielmus Durandus in Rationali divinorum officiorum lib. 7 cap. 1 agit de festivitatibus earumque diversitate. [Sanctus, ut plerique Apostoli, olim cultus Officio semiduplici,] Ubi autem enumeraverat festa duplicia majora & minora, accedit ad semiduplicia, quæ sic recensere incipit: Et sunt hæc semiduplicia festa Sanctorum, Andreæ, Nicolai, Luciæ, Thomæ apostoli, Innocentium, … Gregorii, Augustini, Hieronymi, Ambrosii, Philippi & Jacobi &c. Mitto reliqua brevitatis causa, solumque moneo, in eodem ordine tunc fuisse omnes Apostolos, exceptis Petro, Paulo & Joanne, ut eodem ritu celebraretur S. Hieronymi & illorum solemnitas. At ignoramus, a quo tempore id fuerit inchoatum. Deinde Bonifacius VIII Festa Apostolorum, Euangelistarum & quatuor Ecclesiæ Doctorum elevavit ad ritum duplicem per bullam, quæ pro majori parte inserta est Sexto Decretalium lib. 3 tit. 22 cap. 1. De doctoribus autem ita loquitur: Egregios quoque ipsius doctores Ecclesiæ, beatos Gregorium, qui meritis inclytus Sedis Apostolicæ curam gessit, Augustinum & Ambrosium, venerandos antistites; ac Hieronymum sacerdotii præditum titulo, eximios confessores, summis attollere vocibus, laudibus personare præcipuis, & specialibus (Deus) disponit honoribus venerari. Horum quippe doctorum perlucida & salutaria documenta prædictam illustrarunt Ecclesiam, decorarunt virtutibus, & moribus informarunt. Per ipsos præterea quasi luminosas ardentesque lucernas super candelabrum in domo Domini positas (errorum tenebris profugatis) totius corpus Ecclesiæ tanquam sydus irradiat matutinum. Eorum etiam fœcunda facundia, cælestis irrigui gratia influente, Scripturarum ænigmata reserat, solvit nodos, obscura dilucidat, dubiaque declarat. Profundis quoque ac decoris illorum sermonibus ampla ipsius Ecclesiæ fabrica velut gemmis vernantibus rutilat, & verborum elegantia singulari gloriosius sublimata coruscat…

[1182] Nos itaque piis ducti consiliis, dignisque studiis excitati, [deinde cum iisdem & aliis doctoribus ritu daplici.] nonnullos prædecessores nostros Romanorum Pontificum (qui specialis devotionis prosequentes affectum, aliquorum festa Sanctorum sub duplici ordinaverunt Officio celebranda, imitari sollicite intendentes, eorundem Apostolorum, Euangelistarum, & Confessorum (doctorum ante dictorum) festivitates præcipuas (de fratrum nostrorum consilio & assensu) sub Officio duplici per universas orbis ecclesias volumus, statuimus & præcipimus annis singulis perpetuis futuris temporibus solenniter celebrari. Tota bulla videri potest apud Odoricum Raynaldum ad annum 1295 num. 55, ubi data legitur Anagniæ XII Kal. Octob., pontificatus Bonifacii anno 1, id est, anno æræ Christianæ 1295. Manserunt hactenus festa quatuor Doctorum sub eodem ritu, sed festa Apostolorum & Euangelistarum ad ritum altiorem elevata sunt. In Litaniis majoribus cum aliis tribus doctoribus S. Hieronymus similiter invocatur. Non lubet commemorare diversa Officia, quæ in honorem Sancti composita sunt, & nominatim prætermitto unum, quod diverso admodum carminum genere concinnatum in Mss. habeo; sed nescio, an umquam in usum fuerit inductum.

[1183] [Lectionet hodierni Officii, cum nonnulla ordinis perturbatione,] Officium, quo nunc utitur Ecclesia Romana, Sancti gesta præcipua complectitur, sed ordine nonnihil perturbato. In oratione S. Hieronymum merito vocat, In exponendis sacris Scripturis doctorem maximum. Lectio quarta sic habet: Hieronymus, Eusebii filius, Stridone in Dalmatia Constantio imperatore natus, Romæ adolescens est baptizatus, & in liberalibus disciplinis a Donato & aliis viris doctissimis eruditus. Tum discendi studio Galliam peragravit; ubi pios aliquot & in divinis Litteris eruditos viros coluit, multosque sacros libros sua manu descripsit. Mox se in Græciam conferens, philosophia & eloquentia instructus, summopere theologorum consuetudine floruit: in primis vero Gregorio Nazianzeno Constantinopoli operam dedit: quo doctore se sacras Litteras didicisse profitetur. Tum religionis causa visit Christi Domini incunabula, totamque lustravit Palæstinam: quam peregrinationem, adhibitis Hebræorum eruditissimis, ad sacræ Scripturæ intelligentiam sibi multum profuisse testatur. Nonnulla hic dicuntur, quæ serius contigerunt: nec philosophia & eloquentia instructus est in Græcia, ut allegata verba intelligi possunt, sed Romæ. Serius autem audivit Nazianzenum, nimirum post vitam solitariam in Syria, & multo etiam serius Palæstinam peragravit, videlicet postquam aliquot annis sub Damaso Papa Romæ habitaverat.

[1184] [Sancti gesta exponemes.] Quinta lectio ita pergit: Deinde secessit in vastam Syriæ solitudinem: ubi quadriennium in lectione divinorum librorum, cælestisque beatitudinis contemplatione consumpsit, assidua se abstinentia, vi lacrymarum, & corporis afflictatione discrucians. Presbyter a Paulino episcopo Antiochiæ factus, Romam de controversiis quorumdam episcoporum cum Paulino & Epiphanio ad Damasum Pontificem profectus, ejus ecclesiasticis epistolis scribendis adjutor fuit. Verum cum pristinæ solitudinis desiderio teneretur, in Palæstinam reversus (aut potius primum profectus) Bethlehem ad Christi Domini præsepe in monasterio, quod a Paula Romana exstructum erat, cælestem quamdam vitæ rationem instituit: & quamquam varie morbis doloribusque tentaretur, tamen corporis incommoda piis laboribus, & perpetua lectione ac scriptione superabat. Lectio sexta: Tamquam ad oraculum ex omnibus orbis terræ partibus ad ipsum divinæ Scripturæ quæstiones explicandæ referebantur. Illum Damasus Pontifex (dum erat Romæ) illum sanctus Augustinus de locis Scripturæ difficillimis sæpe consuluit, propter ejus singularem doctrinam, & linguæ non solum Latinæ & Græcæ, sed Hebraicæ etiam & Chaldaicæ intelligentiam: & quod omnes pæne scriptores, ejusdem Augustini testimonio legerat. Hæreticos acerrimis scriptis exagitavit: piorum & Catholicorum patrocinium semper suscepit. Vetus Testamentum ex Hebræo convertit: Novum jussu Damasi Græcæ fidei reddidit; magna etiam ex parte explicavit. Multa præterea Latine reddidit scripta doctorum virorum: & ipse aliis proprii ingenii monumentis Christianam disciplinam illustravit. Qui ad summam senectutem perveniens, sanctitate & doctrina illustris, Honorio imperatore migravit in cælum. Cujus corpus ad Bethlehem sepultum, postea Romam in basilicam sanctæ Mariæ ad Præsepe translatum est.

[1185] Aliæ lectiones de S. Hieronymo usitatæ fuerunt seculo XV, [Lectio olim usttata,] ut intelligo ex Breviario Romano, quod impressum est Venetiis anno 1479. Aliæ rursum erant anno 1518, sed fere tantum ex prioribus contractæ. In iis recitantur sex lectiones de Vita S. Hieronymi, cujus verba frequenter allegantur. In Breviario, quod novum sub Paulo III composuit Cardinalis Franciscus Quignonius, licet Officium sit duplex, unica tantum de gestis Sancti reperitur lectio, sed ea prolixior & optimo ordine disposita. Lubet totam erudito lectori communicare: Hieronymus Constantino imperatore, anno ab orbe redempto CCCXXXI, in oppido Stridone (quod est in Pannoniæ Dalmatiæque confinio) Christianis parentibus ortus, puer admodum Romam missus est, liberalibus studiis erudiendus. Ubi Donato in grammaticis præceptore, & (ut quidam volunt) Victorino in rhetoricis usus, Græcas ac Latinas litteras felicissime didicit. Cum autem ætate processisset, Aristotelicam, Platonicam, Stoicam, ac cæterorum omnium philosophiam attigit. Galliam deinde discendi gratia perlustravit. Unde Romam reversus est, atque inde in Syriam profectus. Qua itidem magna ex parte discendi studio peragrata, in vastam eremum, quæ Syros ab Agarenis disterminat, secessit. Hæc omnia videntur certa, exceptis pauculis. Nam incertum, an ex Gallia Romam redierit, quod verum tamen esse potest. At certe non Roma, sed Aquileia discessit in Syriam. Redeamus ad eremum Sancti.

[1186] Ubi quatuor annos, ab hominum frequentia semotus, [quæ recto ordine passim procedit,] cum solo Deo librisque suis commercium habens, adolescentiæ lapsus lacrymarum imbre diluebat; & contractas per ætatis incogitantiam sordes laborum asperitate detergebat. Inedia denique ac vigiliis, & incredibili austeritate, rebellantem carnem & subinde repullulantem ætatis lasciviam coërcens, corpus spiritui servire docebat. Visebatur tamen in ea solitudine nonnumquam ab amicis, & vicinos monachos ipse invisebat. Hebraici sermonis difficultatem indefesso labore pervicit: cujus non solum intelligentiam, sed & peculiarem sonum ac vernaculum stridorem est assequutus: usus ad eam rem doctissimis Hebræorum, quos ingenti mercede conducebat, marsupium exhauriens, ut pectus eruditione locupletaret. Nec his contentus, Chaldaicam item linguam est aggressus, quam tamen hactenus modo sequutus est, ut intelligere posset verius, quam sonare. Gregorium Nazianzenum præceptorem suum ipse appellat, & hoc interpretante se sacras didicisse Litteras testatur. Verum ubinam audierit hominem, aut quanto tempore, non satis constat. Cum igitur ingenti jam doctrina & sanctitate clarus haberetur, Romam revocatus, presbyter factus est. Hic modicum perturbationis. Neque enim Romæ presbyter factus est, sed Antiochiæ post habitationem in eremo. Antiochia vero profectus est Constantinopolim, ibique audivit Nazianzenum biennio aut fere triennio. Tum Romam profectus est.

[1187] Ubi cum probatissimæ vitæ exemplo mores hominum castigaret, in primisque clericorum crimina constanter argueret, non ferens ipsorum invidiam, ex Urbe iterum profectus, Syriam repetiit: [in paucis tamen corrigenda est.] & Bethlehem juxta præsepe, quod infantem Christum exceperat, venturæ senectuti sedem delegit. Ubi cum piis doctisque viris in monasterio, quod Paula matrona sancta condiderat, sanctissimam vitam multis egit annis. Libros complures scripsit. Vetus Testamentum ex Hebræo, Novum ex Græco in Latinum sermonem convertit. Multa præterea Græcorum Opera Latinitate donavit. Tandem vitæ cursu sanctissime peracto, multis miraculis clarus in eodem oppido Bethlehem migravit ad Dominum pridie Calen. Octobris, anni Christi nati CCCCXXII, suæ vero ætatis nonagesimo primo. Signatus hic mortis annus ex Joanne Andrea forte erit desumptus: sed Baronius, aliique passim ipsum secuti, substituerunt annum 420. Ego magis credo, anno 419 defunctum esse Sanctum. Hæ lectiones habentur in Breviariis anni 1536, 1542 & 1557, quæ habemus impressa, & haud dubie in reliquis editionibus, usque ad reformatum ex decreto concilii Tridentini a S. Pio V Breviarium. In hoc eædem fere sunt lectiones, ac in hodierno.

[1188] [Festum translationis, olim IX Maii celebratum,] Quamquam tranlatio S. Hieronymi in Martyrologio Romano annuntietur ad IX Maii, hujusce tamen translationis festivitas non videtur umquam celebrata fuisse a tota Ecclesia. At certe illo ipso die olim peracta fuit in basilica sanctæ Mariæ Majoris, & ibidem modo celebratur in Vigilia Ascensionis Domini. Nam in Officiis propriis basilicæ S. Mariæ Majoris, anno 1636 impressis, inter festa Maii sic legitur: In Vigilia Ascensionis. Translatio sancti Hieronymi, presbyteri confessoris, & Ecclesiæ doctoris duplex (eius corpus in hac basilica requiescit.) Omnia ut in die in Breviario Romano. Certum tamen est, Translationem prius peractam fuisse die IX Maii, qua & indulgentias accedentibus ad aram S. Hieronymi in basilica S. Mariæ Majoris concessit Pius Papa II per bullam, apud Paulum de Angelis impressam.

[1189] [nunc peragitur in vigilia Ascensionis Domini.] Idem Pius alia bulla, ibidem lib. 6 cap. 4 impressa, festivitatem transtulit ad diem etiam nunc usitatum, ita ordiens: Pius episcopus, servus servorum Dei, ad perpetuam rei memoriam. Multas Sanctorum celebritates extra natalitios dies sancta Romana Ecclesia colendas instituit, ut eorum memoriam, vel tempore opportuniore, vel veneratione ampliore recoleret. Qua nos etiam occasione permoti solemnitatem translationis beatissimi Hieronymi sacerdotis doctorisque præcipui, quæ olim septimo Idus Maii servabatur, in Vigiliam Ascensionis Dominicæ, qua major populi frequentia ad Sanctorum sacraria ex finitimis Urbis locis confluere dignoscitur, agendam [&] celebrandam, Apostolica auctoritate statuimus. Addit indulgentias ibidem eo die lucrandas. Datum Romæ apud sanctum Petrum anno Incarnationis Dominicæ MCDLXIV, Kalendis Junii, pontificatus nostri anno sexto. Hæc sufficiant de festivitatibus & Officiis: neque enim necesse est recensere ecclesias, in quibus cut propter reliquias, aut ob patrocinium, solemnitate quadam singulari festivitas Sancti peragitur.

§ LXXIV. Ecclesiæ aliquot Sancto in Italia seculo XIV dicatæ: miracula patrata Troiæ in Apulia.

[Ecclesia vetusta Sancti in diœcesi Tergestina,] Joannes Andreas Hieronymianum suum edidit posterioribus vitæ suæ annis, sive inter 1342 & 1348, quo obiit: de Sperantio enim episcopo Cerviensi, cujus obitus ab Ughello figitur anno 1342, tamquam de defuncto meminit verbis inferius dandis, multisque aliis locis insinuat, non scripsisse se juvenem, nec sub initium seculi XIV. Laudatus autem Joannes Andreas miræ in S. Hieronymum ferebatur pietatis affectu, eumque suo exemplo conatus est aliis instillare. Hinc statim initio Operis sui conqueritur, Italiam defecisse in cultu Sancti, aitque, se ultra quinque lustra in ecclesias S. Hieronymo dicatas inquisivisse, & non alias invenisse in Italia, nisi unam Troiæ in Apulia, & duas in Tuscia. Meminit tamen ibidem etiam de ecclesia alia, quam in patria Sancti structam fuisse existimat. De hac fol. 20 ita liquitur: Et propter principium Legendæ præmitto, quod locus, quo sepulti sunt parentes Hieronymi, hodie vocatur Soregna (alias Sdringa) in diocesi Triestrina (id est Tergestina,) & ibi est ecclesia B. Hieronymi, tamen pauperrima: & dicitur, quod olim vocabatur Strido. Communius id dicitur de Triestro, quod quia ter destructum fuit & extinctum, mutato Stridonis nomine, dictum Triestrum. At hæc de Tergesto olim dicto Stridone frivola sunt. Vel sic tamen ostendunt, traditionem illam de Sdringa olim Stridone, ut volunt, non fuisse receptam ab omnibus seculo XIV. Videri possunt, quæ de patria Sancti disputavi § 3. Verba huc solum transtuli, ut ostenderem, vetustam ibidem fuisse S. Hieronymi ecclesiam.

[1191] De ecclesia, quæ seculo XIV dicata est S. Hieronymo Troiæ in Apulia, [alia Troiæ in Apulia, ob revelationem iteratam Sancti] prolixius agit Joannes Andreas fol. 17 & 18. Nunc declarando, inquit, quod supra dixi de Troia; est sciendum, quod moderno tempore in Apulia, in provincia Capitanatæ *, prope archiepiscopatum Sipontinum, in civitate, quæ dicitur Troia (cujus episcopus exemptus est, & dicitur ex Apolostico privilegio palliatus) erant quidam devotissimi heremitæ, inter quos unus frater Bellatus * vocabatur: (nec prætermittam ejusdem fuisse nominis proavum mihi maternum.) Ille frater Bellotus * (ita hic nomen impressum) vir erat magnæ pœnitentiæ, animi puritate & bona simplicitate repletus: qui retulit, sibi in somnis apparuisse Hieronymum, asserentem, quod in certo & expresso loco civitatis illius volebat sub suo vocabulo ecclesiam ædificari, cui per fratres Ordinis Prædicatorum in divinis laudibus serviretur: & simili modo apparuit pluribus aliis Dei viris, & nominatim magistro Nicolao Bardano de Troia adhuc viventi, qui ad mei requisitionem ista deposuit. Qui duo attoniti id non revelabant, cum locus expressus videretur ineptus, quia civitatis immundiciæ projiciebantur in illo. Post tempus apparuit Hieronymus iterato, illos de taciturnitate tanti temporis increpando.

[1192] Qua de causa quamplures Dei devotos congregavit * in unum, [constructa, & miraculis honorata.] illis referendo, quæ dixi. Qui deliberato & inspirato consilio firmaverunt fodere fundandi causa locum illum. Cum autem prædicti fodere incepissent, invenerunt fundamenta ædificandæ ecclesiæ, magnis lapidibus præconstructa. An vero alicujus ædificii antiquissimi fuerint, an miraculose & noviter divina formata virtute, ignotum extitit. Vocatis ergo quibusdam fratribus Ordinis prælibati *, super illa fundamenta fabricare ceperunt. Divina vero providentia, quæ gloriatur in Sanctis suis, ad ampliorem progressum fabricæ providit hunc casum *. Prælatus quidam propter sui commodum vel corporis passionem incedens in curru cum magna equitum comitiva, cum fuit in fabricæ loco, quæsivit, qua de re fiebat illa ecclesia: & audito responso, motus in risum, dixit, quod fratres novum Sanctum invenientes id faciebant ad quæstum. Hoc gloriosissimus Hieronymus, inter antiquiores famosissimus, ægre tulit: quod patuit per effectum. Nam subito boves proruperunt in fugam & in vicinum vallonem, quod est præcipitium valde grande. Quod ille perpendens, & verbi pœnitens, vovit currum cum bobus & omnibus, quæ ferebat, ad fabricam illam offerre, si beatus Hieronymus eum de prædicto periculo liberaret: quod & fecit. Post votum enim boves illico arrestarunt (id est, constiterunt:) propter id autem viatores & terrigenæ ad contributionem fabricæ fuerunt amplius animati, ita quod ad ipsius Doctoris gloriam in anno Domini MCCCXV ipsius fabrica est completa.

[1193] [Hæc autem idoneis testimoniis confirmata sunt:] Ubi Doctoris clarent moderna miracula, quæ cum * Troia una cum narratione præmissa sub testimonio publico ecclesiastici & sæcularis judicis illius loci, cum triginta septem litteratorum testium subscriptione recepi: inter quos fuerunt decanus, cantor & octo canonici ecclesiæ cathedralis: item duo sacerdotes, judices & notarii decem numero, & alii probi viri & notabiliter fide digni. Tot testibus Joannes Andreas firmat miracula, quæ narrat deinde part. 2. Relationem autem modo datam habemus etiam ex codice Ms. bibliothecæ Mediolanensis S. Ambrosii, uti & Miracula mox danda, nonnullis tamen omissis, suppressis testimoniis hic allegatis, tacitoque auctoris nomine. Simplex ille codicis collector, qui ex Joannis Andreæ Opere in codicem retulit, quantum voluit, illa sua negligentia effecisset, ut miracula, quæ a contemporaneo scriptore & allegatis testimoniis auctoritatem nanciscuntur, pro fabulis a multis fuissent habita. Illa recitat Andreas fol. 46, ita ordiens: Moderna sunt scribenda miracula, quæ coruscarunt in Troia post inchoatam constructionem ecclesiæ, de qua ante finem primæ partis dictum est supra, & ultra ibi descriptum. Octo mihi certiora præmittam.

[1194] [claudus sanatus,] Quidam Joannes Penatus, habitator Troiæ, habebat crura desiccata, ita quod ambulare non poterat; sed gabuca vel catino vel scamellis * incedebat, manus juxta talium morem ducendo per terram. Accedens cum devotione & spe salutis ad locum, quo beati Hieronymi construebatur ecclesia, fuit perfectissime liberatus, ita quod postmodum, quamdiu vixit, solidissime ambulavit.

[1195] [innocens morte liberatus,] Secundo magister Jacobus Scutellarius commendabilis vitæ, accedens de Troia, ubi habitabat, ad terram Aquæ Putidæ *, applicuit ad quosdam iniquos homines, stratarum prædones & homicidas, cum illis itinerans, quos ignorabat tales. Præses provinciæ illos iniquos persequens, cepit illos & magistrum Jacobum una cum illis: quos omnes tormentis exposuit. Quæ magister Jacobus sustinere non valens, confessus fuit, se illorum fuisse socium in multis maleficiis, per illos primitus confessatis. Propter quæ præses damnavit illos ad furcas: & dum ad locum justitiæ ducerentur, juxta morem patriæ manibus a tergo ligatis, & funibus ad collum appensis; & idem magister Jacobus in suffragium innocentiæ suæ beatum Hieronymum jugiter & suppliciter invocaret: beatus Hieronymus præsidi, in camera existenti, visibiliter apparuit, mandans, quod magistrum Jacobum, quem innocentem damnaverat, liberaret. Præses perterritus illum statim coram se reduci mandavit: a quo reverso quæsivit, si alicujus Sancti suffragium invocaret. Qui dum de beato Hieronymo respondisset, præses jussit illum indilate dimitti. Qui, nec cibo sumpto nec potu, cum laqueo ad collum & cum ligatis manibus ad ecclesiam accessit, beato Hieronymo tanti beneficii gratias redditurus, & ad ipsius imaginem in ecclesia ipsa pictam laqueus ille pendet. Et prædictus magister Jacobus adhuc vivit. Præses etiam ille, veniam petiturus, & propter devotionem miraculi, visitavit ecclesiam, & ipius fabricæ pecuniarium subsidium obtulit.

[1196] Tertio magister Barbatus Sancti Georgii, habitator Troiæ, [mortuus ad vitam revocatas,] dum habitaret in terra Sanctæ Mariæ, olim dictæ Lucerræ, decessit, vel saltem omnium eum videntium opinione mortuus videbatur. Propter quod clerici civitatis, ut funus sepeliendum deferrent, hora Vesperarum illius domum adiverunt. Sed quia hora tarda & incongrua visa fuit, sine funere redierunt, sepultura in diem alterum prorogata. Cumque mariti uxor mortem deplorans, suppliciter & alta voce beatum Hieronymum precaretur, quod virum suum restitueret filiis, statim mortuus ore sputum ejecit, & oculos aperiens, sanatus est. Propter quod transtulit se habitare Troiæ, & ibi habitans adhuc vivit.

[1197] Quarto Nicolaus Joannes Marscalci *, qui propter infirmitatem visum perdiderat, & diu non viderat, nec visurus in antea sperabatur, cum se beato Hieronymo devovisset, subito sibi restitutus est visus.

[1198] Quinto Maria de terra Casalis Novi, habens a nativitate manum tortam, [manus usu carens,] de qua se juvare non poterat, se beato Hieronymo humiliter devovens, statim extitit liberata, de manu illa libere, sicut de reliqua, operando.

[1199] Sexto quidam juvenis de terra Pulcarini * a nativitate sua pedes tortos portabat, [& claudus sanati.] cum quibus male poterat ambulare. Hic ad ecclesiam beati Hieronymi cum suis parentibus veniens devotissime, & se eidem ecclesiæ vovens, statim extitit liberatus, & perfecte ambulans cum pedibus reformatis, prædictam imaginem beati Hieronymi humiliter adoravit.

[1200] Septimo cum Joannes infans cum sorore eo majore ad fornacem, [Puer in fornacem lapsus] ubi calx coquebatur, accessit: & intus, dum ignis vigeret, inspiceret, in illam cecidit supra ignem. Sorore autem pro fratris salute beatum Hieronymum invocante, puer eductus fuit illæsus.

[1201] Octavo quidam frater Prædicator, in prædicta manens ecclesia, [& lapsas ex alto, servantur illæsi.] cum pro cooperiendo tecto altitudinis sex cannarum cum aliis opificibus ecclesiam ascendisset, casu præcipitavit in terram: & cum præcipitando beatum Hieronymum invocasset, evasit illæsus. Hactenus de miraculis, quæ ecclesiastico & sæculari judicio probata dixit verbis num. 1193 datis, ut hic rursum innuit, ita pergens: Supradictam * recepi sub testimonio illo solemni, quod supra in fine primæ partis expressi; in quo continebatur, quod multa alia miracula fuerant ibi facta, quæ non facile possint uno instrumento describi *. Ex illis verisimiliter erunt, quæ continuo subjungit, de modo, quo posteriora accepit, hæc præmittens: Recepi autem ab episcopo religioso, non tamen Troiano, sed partium vicinarum, & a fratribus fide dignis, qui conventuales illius fuerunt loci in Troia, miracula multa, de quibus aliqua describam prosequendo numerum inchoatum.

[1202] [Item tres contracti sanati,] Nono conjungam tres contractos ipsius virtute sanatos. Primus Petrus Gisualdo, qui ad inductionem cujusdam peregrinæ vovit de sero, quod ad honorem beati Hieronymi in ipsius ecclesia dici faceret Missas viginti, si ejus virtute ante diem proximum sanaretur. Qui curatus ante diem, ipso die falce recepta cum aliis messuit hordeum (quod tunc temporis metebatur:) & demum votum implevit. Item pauper quidam de Arriano *, habens filiam contractam, pro illa vovit beato Hieronymo, & statim sanata est. Alter, longo tempore contractus, post votum statim sanatus, in festo beati Hieronymi baculum, quo qualitercumque sustentabatur, ante ipsius imaginem obtulit, & votum implevit.

[1203] [captivus carcere liberatus,] Decimo, cum exercitus domini regis Roberti civitatem Trapam (in Ms. Trapeni, id est, Drepanum, civitatem Siciliæ satis notam ad mare, quam civitatem Robertus rex Neapolitanus capere frustra tentavit anno 1314, ut habet in Annalibus Italiæ Muratorius) & adversus illam pugnando non profecisset; commoto exercitu remanserunt aliqui juvenes, cum balistis pugnantes contra nomines civitatis. Qui cives civitatem egressi, ceperunt multos ex illis: inter quos captus fuit quidam Gualterucius de Manfredonia, & in carcere cum compedibus ferreis positus. Qui devotus cum lacrymis beato Hieronymo votum vovit, quod, si liberaret eumdem, octo diebus per sacerdotem, suis expensis ducendum, Missam in ipsius ecclesia faceret celebrari. Qui dormiens, & se de mane extra muros civitatis inveniens, beato Hieronymo gratias agens, votum implevit.

[1204] [alter profundo fluminis,] Undecimo Samnus (in Ms. Sabinus) de Salpis, transiens per fluvium, involutus fuit ab aquis, & in profundum immersus. Per quem facto voto beato Hieronymo corde, quod ore non poterat; statim aquæ elevaverunt eumdem.

[1205] [cæcus, surdus & mutus sanati:] Duodecimo tres conjungam, cæcum scilicet, surdum, & mutum, circa quos claruerunt miracula. Dominicus de Salpis, habitator Casalis Sancti Clerici, ex infirmitate gravi & defectu medici, visum in totum amisit. Qui ad inductionem cujusdam dominæ pro sua sanitate beato Hieronymo votum fecit de sero, & mane fuit plene sanatus, & votum implevit. Item quædam domina de Petra duos filios habebat; quorum alter mutus erat, & alter surdus. Per quam facto voto beato Hieronymo cum multa devotione, primus loquelæ, secundus auditus beneficium receperunt.

[1206] [puella mortua resuscitata.] Decimotertio Marriana * mulier quædam peperit filiam mortuam: & facto per patrem beato Hieronymo voto cum multa devotione & lacrymarum abundantia, puella revixit.

[1207] [energumena liberata,] Decimoquarto quædam puella de Castelliucio * dæmoniaca, & per parentes & amicos ducta ad ecclesiam beati Hieronymi in Dominica, cum fratres Matutinum cantarent, dæmon per os puellæ cum clamoribus & ululatibus illam exivit, projectis capilis per os puellæ super altere. Puella vero sanata octo diebus stetit in Troia, mane & sero visitans ecclesiam, ibi Officium audiendo.

[1208] Quintumdecimum volatilia quadrupedesque connectit. [falco inventus, equus sanatus, puer in periculo illæsus.] Nobilis enim quidam falconem perdiderat; quem cum diligenter quæsitum invenire non posset: pro ipso rehabendo beato Hieronymo votum fecit: post quod, cum portam Troianæ civitatis intrasset, falco venit ad manus ipsius. Alter miles Gallicus, familiaris domini principis de Tarento *, equum pulcherrimum & magni valoris habebat, quem tam acriter dolores invaserunt, quod jacebat immobilis. Vovit miles, de ipsius equi vita desperans, quod, si sanaretur, ad fabricam ecclesiæ sancti Hieronymi unum florenum offerret. Qui sanus indilate surrexit, & miles votum implevit. Item Petrus, frater domini Matthæi de Salerno *, existens in bono albergo *, equum, quem domabat, puero nutricis suæ filio tradidit tenendum paulisper. Equus autem ad unius gallinæ motum expavit, & per casum inauditum de camo freni equi factus est laqueus, quo laqueatus est puer, & tractus per equum amplius miliare. Petrus autem, mortem pueri timens, pro ipsius salute beato Hieronymo fecit votum: & statim equus anterioribus pedibus stetit fixus, donec fuit captus. Et tunc apparuit puer illæsus, qui per eum in ecclesia beati Hieronymi fuit præsentatus.

[1209] Hic secundæ parti Operis sui, & miraculis S. Hieronymi, [Hæc miracula primum conscripta a Joanne Andrea.] fidelissime, ut videtur, scriptis, finem imponit Joannes Andreas, & pro conclusione addit versiculos sequentes.

Hieronymi sancti, nondum vulgata, Latinis
Hæc suus Andreades descripsit mira Joannes.

Ex his versibus liquet, primum hujusce relationis scriptorem esse Joannem Andream: illa vero, quæ in codicibus Mss. expressa iisdem verbis reperiuntur, ipsius Operis esse fragmenta, qualia sunt, quæ habemus ex codice jam memorato bibliothecæ Ambrosianæ, ex quo etiam habemus, quæ de alia ecclesia ex Joanne Andrea mox dabo. Valuit unice id apographum ad restituendas subinde aliquot voces, & præsertim nomina propria, ubi mendose erant impressa. Hunc in finem præterea usus sum codice Ms. seculi XIV, quem in bibliotheca nostra habemus. Itaque partim ex hoc Ms. Joannis Andreæ Opere, partim ex fragmentis codicis Ambrosiani, sunt lectiones variantes, superius datæ aut etiamnum dandæ.

[1210] Laudatus Joannes Andreas part. 1, postquam egerat de ecclesia Troiana, [Alia vetusta Sancti ecclesia;] ita fol. 18 prosequitur: De duabus ecclesiis novissime mihi notis, quod est brevius & caret miraculo, præmittendo, percepi, quod in diocesi Aretina & districtu Castri Angliaris, & plebatu Beatæ Mariæ de Micciano, quædam ruralis ecclesia sui nominis est: cujus patroni dicuntur comites Montis Dagli *. Hæc ecclesia jam tum vetusta fuisse videtur, ita ut procul dubio sit condita, priusquam corpus S. Hieronymi ex Palæstina in Italiam fuerit translatum. Attamen altera erit multo vetustior, si Jacobillus in Sanctis Umbriæ tom. 1 pag. 502 non nimium aberravit a vera ætate S. Bevignatis, monachi Perusini, quem existimavit floruisse circa finem seculi V & initium sexti. Hoc adoptavit Henschenius noster ad XIV Maii, ubi de S. Bevignate egit unice ex Jacobillo & Ferrario, quod alia non haberet documenta.

[1211] Interim audiamus Joannem Andream: De secunda, cui inest miraculum, inquit, est sciendum, quod solennis informatio, quam habui de Perusio super ecclesia beati Hieronymi, [alia, quæ ex revelatione creditur inventa,] quæ est infra ambitum monasterii sancti Bennegnate (nunc Bevignatis,) collecta ex diversis scriptis & dictis prælatorum religiosorum & sæcularium, hoc habet: quod prædictus sanctus Bennegnate, dum vivebat, retulit, sibi sanctum Hieronymum apparuisse, eique commendasse *, quod foderet in certo nominato prædio, quod totum erat cultivum; cum sub illo esset ecclesia ad ipsius nomen dedicata; & illam discooperiret ecclesiam: quod * Sanctus ille & agri cultor prima vice non ponderavit. Apparuit ad idem secundo Hieronymus, & increpavit eundem: qui tunc requisivit militem quendam illius prædii dominum (qui dominus Consolus * vocabatur) ut sibi daret licentiam fodiendi, narrans visionos prædictas. Qui miles derisit eundem. Sed dum importune instaret, concessit, quod expectaret messionem frumenti, quo tunc illud prædium erat plenum, & postea foderet. Sanctus * ipse, quod conceperat omnino visioni parere, dubitare cepit, quo * deberet incipere. Apparuit tertio beatus Hieronymus, dicens, quod foderet, ubi frumentum metibile reperiret. Qui mane illuc vadens XIV Maii (cum tamen messionis tempus non esset) invenit frumentum plenum, siccum & metibile in certa particula prædii: & ibi, facta prius messione, cepit fodere, & invenit ecclesiam cum parva campana totam subterraneam: quam totam discooperuit.

[1212] [& sere subterranea est.] Quæ modo ad parvam altitudinem supra terram dicitur apparere: destructa enim volta * lapidea, quæ tunc erat, & quæ partim vetustate corruerat, elevati sunt parietes, & super illos ædificio ligneo & tegulis cooperta est ecclesia. In illam autem descenditur per sex gradus lapideos. Et habeo, quod satis despecte ecclesia ipsa tenetur, non sine illorum nota, ad quos id pertinet reformare. Nec celebratur in illa, nisi in festo beati Hieronymi, quod est ultimo Septembris: qua die satis ibi solenniter celebratur, & cum grandi concursu civium festivatur. Hactenus auctor, cujus relatio hæc non æque certa est, quam sit superior de ecclesia Troiana. Nam prior ab oculatis & auritis testibus accepta est: posterior vero ex traditionibus popularibus videtur orta, cum dicatur collecta ex diversis scriptis & dictis prælatorum. Etenim pauca admodum de S. Bevignate narrantur, eaque ipsa nequaquam certa videri poterunt lectori erudito & critico. Jacobillus, qui mortem S. Bevignatis fixit circa annum 500, ne vel verbo quidem inventionem ecclesiæ istius S. Hieronymi attigit, aut gestis S. Bevignatis annumeravit. Itaque exstitisse in territorio Perusino ecclesiam aliquam S. Hieronymi seculo XIV omnino credo; sed omnia, quæ de inventione illius ecclesiæ narravit Joannes Andreas, pro incertis habeo. Quæ de miraculis S. Hieronymi præterea narravit ex scriptis supposititiis, quæ SS. Cyrilli, Augustini & Eusebii Cremonensis nominibus circumlata fuerunt, ne attingenda quidem credidi.

[1213] [Cultus promotus per Joannem Andream,] At meretur viri in jure doctissimi, & egregii cultoris S. Hieronymi eximia pietas, ut huc transferamus, quæ a se in Sancti honorem præstita narrat. Conqueritur fol. 15, nullum Bononiæ, ubi docebat, dicatam olim fuisse S. Hieronymo ecclesiam, sicut alias non raro dolet, non tantam fuisse Italorum in Hieronymum pietatem, quantam ipse desiderabat. Inchoavi igitur, ait fol. 16, gloriosum venerari Doctorem ipsius colendo vigiliam & festum modis variis festivando: in meis actibus, principiis, consiliis, sententiis & scripturis ipsius implorando suffragium. Imponi feci nomen ipsius certis pueris in catechismo, & mutuari monachis in ingressu… In publico domus propriæ plene ipsius historiam feci depingi. In Bononiensi ecclesia cathedrali capellam & sacerdotale beneficium dotavi ad ipsius vocabulum & honorem: & ultra Bononiam juxta stratam publicam & vulgatam, qua itur Florentiam, una cum nuru * mea nunc defuncta pulchram parochialem ecclesiam cum officinis & dote fundavi. Monasterium Cartuasiensis * Ordinis nuperrime prope Bononiam infra milliare versus Occidentem, alienis & meis sumptibus inchoatum, ac etiam parochialem ecclesiam, infra idem spatium versus Septentrionem, intitulari ad ipsius nomen obtinui.

[1214] In diversis ecclesiis ad ipsius honorem altaria erigi procuravi, [& ecclesiæ constructæ.] singulis præscriptis ecclesiis assignando Doctoris ipsius Officium speciale, ad mei preces eleganter compositum & notatum. Curiosus consequi, quæ sequuntur, diversas provincias ultramarinas per litteras & nuncios visitavi: laboravi aliquid habere de suis reliquiis: ad quod pervenisse me puto. Quoddam notabile ultra ista concepi, quod nunc silentio non sepelire, sed cooperire disposui. Hæc scribo, ut similia legentes alliciam: ad quod tamen sufficerent prius dicta & infra scribenda. Tum excusat, quod sua narret: & sic pergit: Imitantibus autem beatitudinem opto: quæ, sepositis malis omnibus, bonorum est tumulata * complexio: quam ut facile consequantur, concedat eis Deus id agere, quod egisse, id omittere, quod omisisse, mortis tempore voluissent. Hanc autem consecutum spero recolendæ memoriæ dominum patrem Superantium de Cingulo, decretorum doctorem & episcopum Cerviensem, qui me doctorem suum dignatus imitari, in prædicto originis suæ loco (nempe Cinguli) pulchram ad ipsius Doctoris honorem de suis patrimonialibus fundavit & dotavit ecclesiam. Fundatio hæc facta est anno 1336, ut habet inscriptio apud Ughellum tom. 2 in episcopis Cerviensibus. Subdit: Reliqui autem præsules juste agent, si dioceses suas ecclesiis beati Hieronymi carere non sinant. Ita pius scriptor. Plurimæ sane exstructæ postea sunt per Europam S. Hieronymi ecclesiæ: sed has mitto.

[Annotata]

* Ms. Campaniæ

* in Ms. Bellotus & Bellocus

* al. Bellocus

* in Ms. congregaverunt

* al. prædicti

* in nostro Ms. hunc locum casu

* Ms. de

* Ms. Scabellis

* Ms. Putridæ

* Ms. Marschalk

* Ms. Pultamna aut Pultanina

* Ms. supradicta

* Ms. recipi

* Ms. de Dirianno

* Ms. in Arriano

* Ms. Cascilucio

* Ms. Tartenta

* Ms. de Samelo

* i. e. hospitio

* Ms. Bogli

* Ms. mandasse

* Ms. quæ verba

* Ms. Consolatus

* Ms. Conatus

* al. quomodo

* Ms. valva

* Ms. uxore

* Ms. Carthusiensis

* Ms. cumulata

§ LXXV. De tabulis S. Hieronymum repræsentantibus: eaque occasione referuntur & refutantur aliquot fabellæ.

[Sanctus cura Joannis Andreæ cum pileo Cardinalitio & leone pictus,] Joannes Andreas inter ea, quæ se fecisse dicit ad honorem S. Hieronymi, non modo recenset orationes, quas de ipso composuit, hymnos & carmina, quæ per alios quoque componenda curavit; nec sine adjectis fabulis, & stylo seculi XIV; sed etiam pictas tabulas, de quibus ita loquitur: Dictavi formam, qua nunc in cathedra sedens pingitur cum capello (id est, pileo,) quo nunc Cardinales utuntur, deposito, & leone mansueto; sic in locis diversis ipsius multiplicando picturas. Hæc verba insinuant, Joannem Andream fuisse auctorem, ut picturis S. Hieronymi adderentur pileum Cardinalitium, & leo mansuetus. Nimirum scriptor iste revera existimavit, S. Hieronymum fuisse Romanæ Ecclesiæ Cardinalem, idque indicat part. 2 fol. 20 his verbis: Dum autem esset annorum XXXVIII, per Liberium Papam Cardinalis presbyter ordinatus est ad titulum sanctæ Anastasiæ, ut continet una Legenda. Idem aliis locis insinuavit, & hymnis carminibusque inserendum curavit. Error ille paulatim crevit per Vitæ scriptores, quos recensui § 2. In Vita prima S. Hieronymus solum vocatur Romanæ Ecclesiæ presbyter, sed non additur, a quo fuerit ordinatus. Minus ille aberravit, dum pro presbytero Antiocheno Romanum fecit, & saltem plura non addidit.

[1216] [postquam sententia de cius dignitate Cardinalitia] Secunda Vita graviorem de his continet errorem. Nam sub initium insinuat, presbyterum ordinatum, dum juvenis Romæ studiis dabat operam. Qui dum dudum inter pueritiam adolescentiamque incederet medius, instinctu tactus cælesti, affinibus cunctis censuque paterno relictis, ut perfectus Euangelii imitator quivisset existere, ingressus navem, aura flante secunda, ad limina sublimium Apostolorum Petri & Pauli, divina dispensante clementia, Romanam Urbem adiit. In qua videlicet litteris Græcis & Latinis diligenter apprime eruditus, & Christi vestem suscipiens, presbyter quoque Cardinalis ibidem est ordinatus. Aperte errat auctor, dum eo tempore bona paterna ab Hieronymo relicta ait: nam Romam mittebatur ad studia litterarum, in iisque sustentatus est bonis paternis, uti & postmodum in itineribus. Errat rursum, si voluerit, in prima illa commoratione Romana ordinatum presbyterum, ut verba insinuat: nam multo serius ordinatus est. Quin & Romæ a Damaso ordinatum inferius sic dicit, ut rursus insinuet, id factum in prima commoratione Romana. Itaque errat tertio, dum S. Hieronymum Romæ detinet usque ad Damasi pontificatum, & sic duas Sancti in Urbe commorationes confundit. Certe secundus in primo biographo addidit, ut a Damaso ordinatum dixerit S. Hieronymum.

[1217] [per biographos paulatim invaluerat:] Tertius jam dictos errores auxit, & Sanctum non modo in prima commoratione Romana presbyterum facit Cardinalem, a Liberio tamen ordinatum; sed mox eumdem cum S. Paula inducit contra Arianos & ipsum Liberium, quem novo errore Arianum facit, egregie decertantem. Qui per congruos ecclesiasticos gradus, inquit, ad Cardinalatus dignitatem conscendit. Nam factus annorum triginta novem, a Liberio Sedis Apostolicæ Præsule presbyter Ecclesiæ Romanæ tituli sanctæ Anastasiæ ordinatur. At nec Liberius vixit usque ad annum XXXIX ætatis S. Hieronymi, nec Hieronymus usque ad eam ætatem mansit Romæ. Interim hic prioribus addidit, presbyterum fuisse tituli S. Anastasiæ. Mox vero magis etiam crassos adjungit errores, ita pergens: Sed cum idem Apostolicus (Liberius,) post annos fere quatuor in apostaticum versus, Ariano dogmati consensisset, multique se ob metum persecutionis, quæ a Constantio excitabatur, absconderent: iste juxta sermonem propheticum, opposuit se murum pro domo Israël, ut staret in prælio in die Domini… Immo secundum datam sibi sapientiam eloquii sui sagittas emittens, dissipavit eos, & divinarum sententiarum fulgura multiplicans conturbabat illos. Magnifica enimvero verba, sed errores turpissimi.

[1218] [at ea opinio crassis implexa est erroribus.] Nam Constantium imperatorem & Liberium Pontificem mox etiam clarius conjungit, ut persecutores Catholicorum, Hieronymo vero contra Arianos pugnanti adjungit S. Paulam. At nec Liberius umquam fuit Arianus, nec umquam persecutus est Catholicos. Constantius vero defunctus est anno 361, dum Hieronymus liberalibus disciplinis imbuebatur, nec attigerat studium sacrarum Litterarum, quomodo ergo sub Constantio scribebat contra Arianos? Paula, utpote nata anno 347, decem aut duodecim annorum erat puella, dum Catholicos persequebatur Constantius, quo modo igitur tunc temporis auxilium cœpit ei impendere, & de suis facultatibus ministrare, ut ille asserit? Ex his intelliget studiosus lector, quantis erroribus sint implexa, quæ de Cardinalitia S. Hieronymi dignitate in Vitis asseruntur, ex Vitis vero ad alios transierunt. Omnes enim Vitæ Cardinalem faciunt, antequam Vitam solitariam duxit in Syria. At constat, presbyterum Antiochiæ creatum, postquam eo ex solitudine redierat. Si vero omnino presbyteris Romanis fuisset adlectus, id factum esset eo tempore, quo post vitam solitariam Romæ degebat sub Damaso, cui erat carissimus. Verum eam sententiam non esse probabilem, ostendi abunde § XI.

[1219] Quod autem cum leone mansueto pingi S. Hieronymum curavit Joannes Andreas, [Ex errore similiter creditum fuit,] ex errore, quem pro vera habuit historia, similiter factum est. Nihil ea de re habet Vita prima. At auctor Vitæ secundæ apud Martianæum tom. 5 a pag. 513 longam contexuit relationem, quæ certe de S. Hieronymo falsa est. Quodam namque die advesperascente, inquit, cum B. Hieronymus una cum fratribus, ut monachis mos est, ad sacram lectionem audiendam sedisset, … subito tribus claudicans, quarto suspensus pede, ingens leo cœnobii claustra ingressus est. Quo utique viso fratres perterriti, nonnulli in fugam versi sunt… Sanctus vero Hieronymus, velut adventanti hospiti, intrepidus leonis adventui obviavit. Qui videlicet dum sibi pariter propinquassent, … læsi, quem habebat, pedis obtulit plantam. Vocatis tunc fratribus præcepit, ut diligenter læsum abluerent pedem, inquirentes, cur ita leo claudicans iret. Quod dum factum studiose fuissent intuiti, vulneratam a sentibus invenerunt plantam leonis. Ei igitur cum alimento diligenter adhibita cura, de læsionis ictu illico convaluit.

[1220] Omni igitur belluinæ feritatis deposita rabie, [mansuetum S. Hieronymo servivisse leonem,] cœpit inter eos ultro citroque quasi domesticum & tranquillum animal pariter commorari. Tum fratres rogat Hieronymus, quid operis leoni committerent. Illisque suadentibus, ut asinum illi custodiendum committerent, ita & factum est, nam injuncta leoni cura asini, eum leo tutabatur. At, dormiente aliquando leone, negotiatores, qui tendebant in Ægyptum, … videntes asinum pascentem, dum neminem vidissent adesse custodem, … rapientes secum duxerunt. Leo deinde asinum quærit, sed cum jam omnis reperiendi asini spes fuisset ablata, ad monasterii januam veniens perstitit: conscius enim culpæ, non ausus est ingredi, quod prius cum asello solebat. Quem beatus Hieronymus una cum fratribus absque asino videns ad cellæ fores morari; & quia non solita hora fuerat reversus, instigante famis necessitate compulsum, putaverunt eum occidisse animal suum: nolentesque ei tribuere annonam consuetam, dicebant: Vade, & reliquum aselli, quod tibi remansit, mande, tuamque ingluviem reple. Nullo tamen invento indicio occisi asini in loco, quo jam præfatum animal deducere leo solitus erat, … redeuntes studuerunt hoc beato Hieronymo nunciare. Quo audito, ait fratribus: Obsecro vos, fratres, quamquam sustineatis asini damnum, hunc tamen ne exasperetis neque abjiciatis leonem: sed eum, ut dudum, gubernantes, præbentesque alimenta nutrite: incidentesque in nemore ligna, ut ea vice asini nobis huc trahens deferre valeat, moderate nectentes ligate. Ita factum est.

[1221] [isque aliquot fabellis vestitus,] Damnatus itaque leo ad onera asini portanda, frequenter asinum quæsivisse dicitur. Cum autem negotiatores, qui asinum abduxerant, ex Ægypto redirent cum camelis, asino illo præcedente, & appropinquassent leoni; ille, cognito asino, sævum rugiens, cum ingenti strepitu irruit in eos, neminem nempe lædens eorum. Qui, omnibus statim relictis, … in fugam conversi sunt. Quibus videlicet fugientibus, terribiliter rugiens leo percutiebat cauda fortiter terram, perterritosque camelos, sicut erant onusti, ante se ad cellam ire coëgit. Insolitam ergo rem fratres videntes, quod præcedens asinus sarcinatique in medio cameli, & subsequens eorum terga leo pariter veniret, mox exeuntes modeste, curaverunt beato nunciare Hieronymo. Quo audito, foras egrediens, januas monasterii patefieri jussit benigne, summumque silentium imperavit, dicens: Hospitibus nostris, id est, camelis & asino, auferentes sarcinas, eos leviate, pedesque abluite, escas præbete, exspectantes, quid in hoc facto suis voluerit Dominus servis demonstrare. Omnibus peractis, … cœpit leo, ut dudum, huc atque illuc gratulabundus per claustra monasterii ire, singulorum se fratrum vestigiis sternens… Quo viso, fratres pœnitentiam agentes, quod ei crudelitatis intulissent crimen, dicebant: Ecce pastorem nostrum, quem paulo ante ut voratorem crudeliter damnabamus &c. Ai jam satis fabularum: camelos negotiatoribus, benigne exceptis, & admonitis, ne amplius furarentur, S. Hieronymus restituisse dicitur. Tota hæc fabella, quantumvis ridiculis adjunctis vestita, etiam locum habet in Vita S. Hieronymi tertia, sed paulo brevius & minus inconcinne ibidem relata. Totam quoque ex Vita secunda adoptavit Joannes Andreas, eam referens fol. 22.

[1222] [& a multis adoptatus fuit: at tale quid contigit S. Gerasimo, non Hieronymo.] Tanti autem insulsam illam fabellam fecit magnus ille legum doctor, ut eamdem voluerit locum habere in paucis versibus, quibus historiam S. Hieronymi in domo sua pingendam curavit. Recitat versus illos duodecim fol. 54, in quibus duo de Leone sic habent:

Tunc leo mitescit: jussis obtemperat almis:
Ligna tulit: raptumque gemit (asinum) lætusque reducit.

Rursus in hymno, qui ibidem sequitur, leo ille sic memoratrur:

Ligna qui gessit, domuit leonem
      Legifer Abbas.

Quare non est quærenda alia ratio, cur Joannes Andreas S. Hieronymum cum leone mansueto pingendum curaverit, quam quod fabellam pro vera habuerit historia. Aliis porro de causis pictura illa deinde potuit continuari, postquam innotuit, falsum esse, quod de leone S. Hieronymi medio ævo invaluit. Existimamus tamen, simile quid contigisse, non S. Hieronymo, de quo nec apud ipsum nec apud scriptores contemporaneos aut suppares tale prodigium legitur, sed S. Gerasimo abbati, qui medio seculo post S. Hieronymum in Palæstina floruit vita solitaria, & de quo apud nos actum est ad V Martii. Factum ibi narratur ex Prato spirituali, cujus auctor ait, se istud intellexisse ex senibus monasterii S. Gerasimi. Mirabile quidem istud est, etiam prout ibidem refertur: attamen modo magis probabili omnia asseruntur, quam ab auctore Vitæ S. Hieronymi, qui ex nominis quadam similitudine creditur in errorem inductus, illudque, quod S. Gerasimo contigerat, transtulisse ad S. Hieronymum. Undecumque in errorem fuerit pertractus, certe erravit, & factum S. Gerasimo attributum transtulit ad S. Hieronymum cum exaggeratione improbabili.

[1223] In Vita B. Columbæ Reatinæ, scripta a Sebastiano Perusino, [Sanctus B. Columbæ cum leone apparuit, & quare.] Ordinis Prædicatorum, Beatæ confessario, & data ad XX Maii, num. XI mira narratur Virgini oblata apparitio. Nam cum Christo Domino Virgini apparuisse dicuntur SS. Petrus & Paulus & S. Dominicus, nec non cum leone S. Hieronymus… Leo autem, qui apud S. Hieronymum fuerat, cum ea tota illa nocte remansit, mirabilisque odoris fragrantia in camera illa diutius fuit. Apparitio vigilanti & oranti facta dicitur, imo & virginitatem in ea vovisse legitur Beata, quæ ingentes pugnas ea de causa sustinere debuit. Hinc Papebrochius noster in Annotatis observat de leone, ab aliquibus scriptoribus intelligi S. Leonem, a se vero animal illud, quod solet cum S. Hieronymo semper pingi, ipsumque cessante visione ideo relictum, apud B. Columbam nocte reliqua, tamquam custodem voti, quod fecerat, & pignus fortitudinis, divinitus ipsi dandæ, ad sui propositi defensionem contra mox insurrecturas tentationes. Addit, ea de causa non confirmari assertum ex errore sancti Hieronymi leonem. Rursum ad XXV Maii in Maria Magdalena de Pazzis pag. 247 num. 8 de illo leone disserit, & aliam profert rationem, cur cum leone apparere potuerit S. Hieronymus, licet hic acceptus sit a S. Gerasimo propter aliquam nominis affinitatem. Adeo enim, inquit, invaluit vulgaris iste error, ut jam non aliter pingi consueverit Sanctus, opusque habeat eidem se aptare, si velit absque alio sui indicio ex habitu comitatuque cognosci. Plura ibidem. Nunc vero cum Baronio & aliis dicimus, S. Hieronymo leonem appingi, quia tamquam leo contra hæreticos rugiat in scriptis suis.

[1224] Alia putidissima fabella, quam suo loco attingere nolui, [Alia fabella relata,] nata est medio ævo, & paulatim vires cepit. De ea nihil invenio nec in Vita prima nec in secunda. Auctor Vitæ tertiæ aliquid insinuat, illudque alii deinde perfecerunt. De S. Hieronymo degente in Urbe & gravem calumniam passo abunde egi § 17. Hanc vero memoratus biographus sic exornat: Denique isti (invidi) vestem muliebrem prope lectum, qua se indueret surrecturus ad Matutinas, imposuerunt. Joannes Andreas fol. 21 ex aliis fabulam perfecit. Sed dum quorumdam clericorum & monachorum lasciviam increparet (Sanctus;) illi nimium indignati, ei insidias paraverunt, & per vestem muliebrem (ut ait Joannes Bereth & Vincentius) ab eis turpiter est derisus. Nam cum Hieronymus ad Matutinum solito more surgeret; vestem mulieris, quam æmuli juxta lectum posuerant, repperit, suamque esse credens, induit, & in ecclesiam sic processit. Non opus est magna crisi, ut quis videat, fabulam male consutam narrari.

[1225] Nihil de tali fraude umquam insinuavit S. Hieronymus, [& refutata.] nihil de tanta Sancti negligentia eidem umquam exprobravit acerbissimus Rufinus, nihil de facto tam insolenti & incredibili ullus umquam commemoravit scriptor antiquus. Quod S. Hieronymus Romæ soleret quotidie ad aliquam procedere ecclesiam, ut preces recitaret Matutinas, non est verisimile, nec ex ullo gestorum ejus indicio colligi potest: neque enim novimus ulli adscriptum ibidem fuisse congregationi aut ecclesiæ particulari, in qua id fecisset. Præterea nec cæcus erat, ut non posset cernere vestem, quam induebat; nec mente captus, ut in tenebris quoque inter vestem muliebrem & suam non valeret distinguere. Verum sufficiant hæc de insulsa fabella, quæ non minus a veri specie quam ab ipsa veritate procul distat.

[1226] [Nec multitudo scriptorum recentiorum] Nolim tamen miretur studiosus lector, me uberius disputasse de fabellis modo dictis, quæ tam seria refutatione videntur indignæ. Nam Bedekovichius, jam frequenter laudatus, sicut fictitias nominibus SS. Cyrilli, Augustini & Eusebii Cremonensis Epistolas suscepit defendendas, ut monui num. 26, ita & relatas fabellas, non modo Operi suo inserere, sed ut vera facta defendere etiam voluit. Vir ille pius, & non indoctus, sed crisi historica minus instructus, pro cardinalitia S. Hieronymi dignitate multa prolixe disputata recudit Operis sui part. 2 cap. X & XI, & demum in fine totum Ciacconii Tractatum; relicta tamen lectori de re tota judicandi libertate. At part. 2 cap. 14 bona pace reverentialique æstimatione Baronii & aliorum leonem S. Hieronymo tribuendum credidit, pluribus, inquit, citatis scriptoribus fultus.

[1227] [pro leone S. Hieronymi vindicando sufficit,] Scriptores autem illi plures ab eo ante allegantur hoc modo: Ut scribit Jacobus de Voragine in Legenda Sanctorum, & P. Henricus Engelgrave sermone pro festo S. Martini ex Fulgoso: quibus accedit Bonifacius Bagatta in Admirandis orbis Christiani tom. 1 lib. 7 cap. 1 num. 11, citans in testem Marcum Marulum lib. 4 cap. 5. Verum ejusmodi scriptores, quorum primus est seculi XIII, numerum facere possunt, non auctoritatem. Multo plures facile adducere possem, & nonnullos iis vetustiores jam adduxi, ex quibus fabula illa a posterioribus adoptata est, & aliquot etiam Breviariis inserta. Hinc vires etiam non habet, quod Bedekovichius ex Breviario sui Ordinis olim usitato sic recitat:

Leo servit cum asello
Comes datus pecudi:
Et observat secum vadens
Custodia vigili.
Quo amisso, munus obit,
Terga præbens oneri &c.

Ex secunda S. Hieronymi Vita illud ad alios defluxit, ut solent fabulæ, quando semel ortæ sunt, a multis adoptari.

[1228] [nec exempla aliorum Sanctorum, quibus] Ulterius pro leone S. Hieronymi laudatus scriptor ita disserit: Si etenim id uni, cur non alteri accidere potuit Sancto? Siquidem legamus, diversissimos Sanctos, in diversissimis regionibus habitantes, æqualibus ab Altissimo honoratos fuisse gratiis, æqualia quoque patrasse miracula, atque id ipsum, quod S. Hieronymo, circa leonem accidisse beato Sabbæ abbati scribat Surius in Vita ejusdem. Ita ille. Verum est, eosdem fere favores diversis Sanctis a Deo collatos, ipsosque leones, de quibus agitur, pluribus Sanctis mites se & morigeros præbuisse. Quod nominatim de sancto Saba abbate objicitur, certum mihi est & indubitatum, non quia reperitur apud Surium, sed quia legitur in Vita S. Sabæ, per Cyrillum Scytopolitanum fidelissime scripta, & edita apud Cotelerium, quæ num. 49 sic habet: Seni huic sancto, e Ruba in Calamonem Jordanis venienti, occurrit leo prægrandi magnitudine, claudicans, qui accidendo pedem ei ostendebat, nutuque adhortabatur, ut curaretur. Pater autem noster Sabas, intellecto feræ dolore, sedit, pedem ejus apprehendit, infixum spiculum eduxit. Tum leo, dolore liberatus surrexit atque abiit: & ab eo tempore per dies Quadragesimales senem sequebatur, benevolam servitutem impendendo. Habebat tum sacer senex discipulum quemdam Syrum, Phlaim nomine, qui inferius in Ruba asinum habebat ad ministerium: cumque mitteret eum ad responsum seu negotium aliquot, committebat leoni asini custodiam. Itaque leo mane asini capistrum ore capiens abibat, totoque die pascebat, ad vesperam vero potabat, atque sic cum eo revertebatur. Ceterum interlapsis aliquot diebus, leone ministerium hoc adimplente, … Phlais … incidit in fornicationem; atque eodem die leo contritum asinum sibi pabulum fecit. Lapsus ille discipulus a S. Saba ad pœnitentiam inductus est, sed leo verisimiliter abiit.

[1229] Idem Cyrillus in Vita S. Cyriaci, ad diem præcedentem data, [leones ad servitium] mitem commemorat leonem, quem ipse vidit. Ibat cum abbate Joanne ad S. Cyriacum, cui leo ille serviebat. Cum igitur loco appropinquaremus, ait num. 15, occurrit nobis leo maximus & terribilissimus. Dixit autem mihi perturbato abbas Joannes: Ne timeas. Cumque leo videret nos ire ad senem, viam præbuit. Deinde Cyriacus ait Cyrillo: Ne formides, fili: ille namque leo hic apud me semper manet, custodiens exigua olera a rupicapris. Et inferius de eodem: Comedentibus autem nobis, venit leo & stetit ante nos: exsurgensque senex porrexit illi frustum panis, & dimisit illum custodire olera. Et asseruit mihi senex, inquit Cyrillus, quod non solum olera custodiret, sed & prædones & barbaros inde arceret. Et mox de discessu: Itaque digressi vidimus leonem in via sedentem, edentemque rupicapram: qui videns subsistere nos & non audere progredi, relinquens feram recessit, donec illac pertransissemus.

[1230] Idem rursum Cyrillus in Vita S. Joannis Silentiarii leonem memorat, [aut ad defensionem revera concessit Deas,] Sancto ad defensionem contra Saracenos datum. Data est Vita ad XIII Maii, & num. 13 habet, S. Joannem noluisse e laura sua recedere ob Saracenos, & mox subdit: Deus autem, qui semper curam gerit suorum famulorum, angelis quidem suis mandavit, (ut dicit Scriptura) ut Sanctum suum conservarent: volens autem eum securum reddere, ut qui paululum esset territus, misit sensilem custodem, leonem maximum & terribilissimum, qui eum diu & noctu custodiret ab immanium barbarorum insidiis. Ac prima quidem nocte, cum leonem aspexisset prope dormientem, nonnihil extimuit, ut ipse mihi narravit: cum autem vidisset diu noctuque sequentem ab eo non avelli, ac propulsare barbaros; emisit cantica, quibus ageret gratias Deo, qui non dimittit virgam peccatorum super sortem justorum.

[1231] Videbit studiosus lector, quam agam liberaliter cum Bedekovichio: [efficiunt,] pro uno leone, quem ex Surio objecit, tres in eadem Palæstina, ubi habitavit S. Hieronymus, produxi, testemque pro iis laudavi omni exceptione majorem, qui unum ex illis ipse vidit; alterum ab eo, qui viderat, accepit; tertii mansuetudinem per testes idoneos intellexit. Hisce jungere possemus plures leones alios, qui aut non nocuerunt hominibus, Deo sic disponente, aut iis etiam profuerunt; si vel minimum superesset dubium, an Deus ejusmodi beneficia pluribus Sanctis præstare, non dicam potuerit, sed etiam voluerit. Cur ergo suum S. Hieronymo negamus leonem? Dicam paucis in gratiam eorum, qui crisim historicam minus habent perspectam, & bona venia illorum, qui hac disputatione non indigent.

[1232] [ut probabile sit, leonem servivisse S. Hieronymo.] Hieronymi leonem negamus, quia caret testibus idoneis: neque enim pro re tanta idonei testes sunt, qui aliquot seculis post Hieronymum vixerunt, præsertim si sine selectione & judicio quælibet alicubi inventa in chartam conjecerint. Hieronymi leonem negamus, quia Hieronymi gesta tot scriptis ipsius Sancti & aliorum, qui contemporanei fuerunt aut suppares, ad posteritatem transmissa sunt, ut prodigium tam insolens non potuisset aliquot seculorum silentio premi, si revera factum esset. Demum S. Hieronymi leonem omnino repudiamus, quia leo ille modo prorsus improbabili est confictus: nam Hieronymus habitabat in Bethleem, ubi regebat duo monasteria, alterum virorum, alterum mulierum. Quare leo ille, qui multis annis cum Hieronymo mansisse, & foris libere vagasse fungitur, tam habitantibus in utroque monasterio, quam incolis & peregrinis in Bethleem commorantibus, ingentes frequenter attulisset terrores, & non paucas contra Sanctum excitasset querelas. Hinc, qui vel mediocriter perspectum habent, quam multæ medio ævo natæ & propagatæ sint fabulæ, sine ulla difficultate perspiciunt, leonem illum Hieronymi iis indubitanter annumerandum. Hæc simul sufficiant ad vestem muliebrem, quacum S. Hieronymum rursum in ecclesiam perducit Bedekovichius cap. 12, una in perpetuum detrahendam.

§ LXXVI. Utrum S. Hieronymus videatur auctor Martyrologii, quod ejus nomine passim laudatur?

[Martyrologium alii Hieronymo ut interpreti, alii ut collectori tribuunt.] Inter dubia S. Hieronymi scripta primum facile locum meretur Martyrologium vetustissimum, quod nomine ejus passim laudari solet, etiamsi, ut observavit Bollandus noster in ipsa Operis Præfatione generali § 4, certis argumentis probari nequeat, illud a S. Hieronymo fuisse compositum. Tam multa a viris eruditis jam de hac quæstione sunt scripta, & in utramque partem disputata sine ulla ambiguæ quæstionis decisione, ut sperare non præsumam, dubitationem de illo Martyrologio a me tollendam. Quapropter breviter solum examinabo argumenta præcipua, quæ prolata sunt aut proferri possunt ad Martyrologium aliquod S. Hieronymo, aut ut interpreti aut ut collectori, attribuendum. Nam alii voluerunt, Eusebium esse Martyrologii collectorem, & Hieronymum interpretem; alii maluerunt, ipsum Hieronymum vetusti Martyrologii auctorem dicere. Præcipuus Martyrologii Hieronymo attribuendi auctor ex recentioribus est Florentinius, qui istud ipsum, quod credit Hieronymi, typis Lucensibus anno 1668 edidit, & copiose illustravit.

[1234] [Eius ille auctor est, si veræ sint Epistolæ eidem præfixæ:] Primum autem argumentum Florentinius petit ex gemina Epistola Martyrologio præfixa. Si hæ Epistolæ non sunt suppositæ, certum fit, collectorem Martyrologii esse S. Hieronymum. Nam prima habet hunc titulum: Incipit Epistola Chromatii & Heliodori episcoporum ad Hieronymum presbyterum. Petunt autem Chromatius & Heliodorus, quos ut amicos Hieronymi ante frequenter memoravimus, ut de arcivis sancti Eusebii Cæsariæ Palæstinæque sacerdotis inquirens martyrum, ad nos, inquiunt, dirigas festa, ut possit hoc officium per tuam sanctam industriam melius perfectiusque Domini martyribus exhiberi. Petunt itaque, ut ex collectione Eusebii Martyrologium conficiat. Alterius Epistolæ hic titulus est apud Florentinium: Rescriptum Hieronymi presbyteri. Narrat primo, quid præstiterit Eusebius, opem ferente Constantino, deinde quid ipse fecerit: Hac de causa (singulorum mensium, ut additur apud Baronium) singulorumque dierum festa conscripsimus, ut jubere dignamini &c. Mitto reliqua: nam hæc sufficiunt, ut auctorem Martyrologii habeamus, si veræ sunt Epistolæ.

[1235] At Baronius in Præfatione ad Martyrologium Romanum, [at Epistolæ certo sunt supposititiæ:] ubi cap. 5 Epistolas dedit, illas multis argumentis valide oppugnat, & pro supposititiis habet. Respondere quidem conatus est Florentinius in Annotatis ad Epistolas a pag. 17 ad argumenta historica Baronii, sed ad stylum Epistolæ Hieronymo tributæ fatetur se succumbere, nec eamdem Hieronymo audet tribuere. Verumtamen minime fatetur, falsa esse, quæ in dictis Epistolis asseruntur. Mavult credere, vera esse, quæ leguntur in Epistolis, easque ab aliquo pio viro compositas, … sive ille, inquit, ex antiqua traditione, sive ex vetustiori aliquo libro in his contenta retulerit. At, si Epistolæ non sint, altera Chromatii & Heliodori, altera Hieronymi, ut certum indubitatumque est post Baronium omnibus eruditis, apud quos ullam de illis Epistolis mentionem inveni, quomodo ex illis Epistolis argumentum habebimus ad Martyrologium S. Hieronymo adjudicandum? Nam nec in Operibus ipsius Hieronymi, nec in ullis scriptis contemporaneorum ullum invenitur verbum, ex quo aut verisimile aut probabile fiat, compositum fuisse a S. Hieronymo aliquod Martyrologium.

[1236] Primus, qui in auxilium advocatur ad Martyrologium S. Hieronymo vindicandum, [verba Cassiodori non prosunt] est Cassiodorus, qui lib. de Institutione cap. 32 habet hæc verba: Et ideo futuræ beatitudinis memores, Vitas patrum, confessiones fidelium, passiones martyrum legite constanter (quas inter alia in Epistola sancti Hieronymi, ad Chromatium & Heliodorum destinata, procul dubio reperitis) qui per totum orbem terrarum floruere, ut sancta imitatio vos provocans ad cælestia regna perducat. Laudatus Bollandus hæc verba adduxit, sed ex iis nihil certi colligere voluit. Nam dubitavit, an jam tum exstarent commentitiæ illæ Epistolæ, ut merito dubitari potest. Fatetur, jam tempore Cassiodori repertas esse id genus merces adulterinas. Sed, inquit, qui potuit vir doctissimus stylum ab Hieronymi elegantia remotissimum non agnoscere? Tum aliam conjecturam de verbis Cassiodori suggerit Bollandus, ita pergens: An erat tunc in hominum manibus vera Hieronymi epistola, & deinde intercidit; ac post alia est a quopiam imperite & fraudulenter conficta? Walafridus legitimam (illam nempe, quæ exstat) videtur agnovisse. Mihi nemo persuaserit. Sic merito dubitat, utrum de supposititia S. Hieronymi Epistola locutus sit Cassiodorus, an de alia quapiam, quæ exciderit.

[1237] Mihi ulterius dubium videtur, an verba Cassiodori, [ad Martyrologium S. Hieronymo vindicandum.] Qui per totum orbem terrarum floruerunt, sint referenda ad unicam aliquam S. Hieronymi Epistolam, & non potius ad illa omnia, Vitas patrum, confessiones fidelium, passiones martyrum, … qui per totum &c. Si autem verba hoc sensu intelligantur, non locutus fuerit Cassiodorus de aliqua Hieronymi Epistola omnes complexa Sanctos, sive de Martyrologio aliquo, aut brevi Sanctorum indiculo; sed de Epistola, quæ unius aut plurium Sanctorum præclara contineret gesta: qualis est Epistola ad Heliodorum, qua S. Hieronymus exaravit epitaphium Nepotiani presbyteri. De illa Epistola, quæ præter virtutes Nepotiani & alia continet incitamenta virtutum, loqui Cassiodorum omnino crederem, si Chromatio simul & Heliodoro legeretur inscripta. Nam Cassiodorus suis commendat, ut legant Acta Sanctorum hunc in finem, ut sancta imitatio, inquit, vos provocans ad cælestia regna perducat. At nuda fere Sanctorum & locorum nomina, quæ leguntur in vetusto illo Martyrologio, minus eum in finem videntur idonea, ut vix existimare possim, de eo locutum Cassiodorum. Quare necesse non erit dicere, suppositas Epistolas iam exstitisse Cassiodori tempore, aut aliam Hieronymi, ex qua illæ demum fuerint confictæ.

[1238] [S. Gregorius istud quidem Martyrologium memorat,] Verba S. Gregorii Magni in Epistola ad S. Eulogium Alexandrinum (lib. 8 Epist. 29,) quæ deinde afferuntur, multum quidem valent ad vetustatem Martyrologii Hieronymiani probandam; sed prodesse nequeunt ad auctorem Hieronymum inveniendum. Petebat S. Eulogius, ut sibi transmitterentur cunctorum martyrum gesta, quæ piæ memoriæ Constantini temporibus ab Eusebio Cæsariensi collecta sunt. Respondet S. Gregorius, collecta ab Eusebio sibi ignota esse. Deinde vero subjungit: Nos autem pene omnium martyrum, distinctis per dies singulos passionibus, collecta in uno codice nomina habemus, atque quotidianis diebus in eorum veneratione Missarum solemnia agimus. Non tamen in eodem volumine, quis qualiter sit passus, indicatur, sed tantummodo nomen, locus & dies passionis ponitur. Unde fit, ut multi ex diversis terris atque provinciis per dies, ut prædixi, singulos cognoscantur martyrio coronati. Sed hæc habere vos beatissimos credimus. Tam aperte hæc omnia congruunt Martyrologio Hieronymiano, ut eruditi modo plane consentiant, de illo locutum esse S. Gregorium. At hic nullo verbo indicat, auctorem illius Martyrologii esse S. Hieronymum aut Eusebium.

[1239] [sed nec vidit Epistolas illi deinde præfixas,] Valesius in Annotationibus ad Eusebium pag. 316 gratis hic errorem S. Gregorio affingit. Cum enim, inquit, eius Martyrologii auctor Eusebius Cæsariensis, Hieronymus interpres duntaxat crederetur, ut scribit etiam Beda in Retractationibus in Acta Apostolorum, id circo Gregorius Magnus hoc Martyrologium, de quo loquitur, penes Eulogium Alexandrinum Græce exstare existimabat. Omitto, quod ait de quotidianis Missis in honorem martyrum celebratis: in quo alludit procul dubio ad Epistolam illam Hieronymi Martyrologio præfixam. Dixi, gratis errorem S. Gregorio affingi. Cum enim ageretur de Operibus Eusebii, responderetque ea non servari in tabulario Romano: deinde vero de Martyrologio loquatur, tamquam de alio Opere, qua ratione censendus est credidisse, illius Martyrologii collectorem fuisse Eusebium? Profecto non debebat aliis uti verbis, quam usus est, ut Eulogio persuaderet, illud Opus Eusebii non esse, sed alterius. Tota Epistola clamat, auctorem illius Martyrologii Gregorio visum non esse Eusebium. De collectis enim ab Eusebio martyrum gestis respondet. Sed hæc neque si collecta sint, neque si non sint, ante vestræ beatitudinis scripta cognovi. Qua igitur ratione fingit Valesius, supposititiam Epistolam Martyrologio præfixam fuisse Gregorii tempore, & ab eo creditam esse Hieronymi? Nam hæc Epistola de illa Eusebii collectione sic loquitur, ut ignorare non posset Gregorius, collecta ab Eusebio fuisse martyrum Acta, si Epistolam legisset, & pro vera habuisset.

[1240] Præterea, cum collecta ab Eusebio peteret Eulogius, [nec auctorem credidit Eusebium aut Hieronymum.] si Gregorius credidisset, Martyrologium quoque ab Eusebio collectum, id saltem scripsisset, sed nec Eusebii nec Hieronymi illud esse dicit: Martyrologium vero distinguens a collectis ab Eusebio, quæ erant petita, hæc subjungit: Ea vero, quæ transmitti voluistis, quærentes quidem non invenimus, sed adhuc non invenientes quærimus; &, si potuerint inveniri, transmittimus. Ex allegatis colligi videtur, supposititias illas Epistolas necdum Martyrologio præfixas fuisse Gregorii tempore, sive sub finem seculi VI, quando scripta est Epistola. Cum enim quotidianus esset Martyrologii usus, procul dubio Epistolas illas legisset S. Gregorius, & vel maxime, quando quærebat petita ab Eulogio, si positæ fuissent ante Martyrologium. Secundo tam ex hac ratione, quam ex silentio Gregorii de S. Hieronymo, verisimillimum fit, opinionem illam de Hieronymo Martyrologii auctore ortam esse post S. Gregorii tempora: nam S. Gregorius verisimiliter non tacuisset Martyrologii auctorem, si illum credidisset celeberrimum Hieronymum. Tertio ex illis verbis Gregorii, sed hæc habere vos beatissimos credimus, optime colligitur, non novum fuisse Gregorii tempore Martyrologium, sed vetustum & multis locis usitatum: neque enim aliter credidisset Gregorius, non deesse Alexandriæ.

[1241] Porro non diu post tempora S. Gregorii, sive seculo VII, [Nata videtur illa opinio seculo 7, & Bedæ suspecta fuit:] sub cujus initium ille obiit, nata videtur opinio de Martyrologio per Eusebium aut Hieronymum composito, forte quod aliquis supposititias Epistolas tunc eidem in aliquot codicibus præfixerit. Certe sub initium seculi VIII, quando florebat venerabilis Beda, jam vulgata erat ea opinio. Attamen Beda suspectam habuit, ut ex ejus verbis colligitur. Hoc solerter observavit Bollandus, qui verba Bedæ ex Retractatione in Actus Apostolorum cap. 1 hæc recitat: Quibus adstipulatur & liber Martyrologii, qui B. Hieronymi nomine ac præfatione attitulatur: quamvis idem Hieronymus illius libri non auctor, sed interpres, Eusebius autem auctor extitisse narretur. Hisce recte subdit Bollandus: Non asserit tamen Beda, vel Eusebium auctorem exstitisse, vel Hieronymum interpretem, sed Hieronymi nomine & præfatione attitulari, Eusebium vero auctorem extitisse narrari. Tum observat, ab eodem Beda lib. 2 in Marcum cap. 26 citari Martyrologium Eusebii & Hieronymi vocabulis insignitum. Non sic locutus fuisset S. Beda, si Hieronymi credidisset Epistolam, quam vocat præfationem. Itaque ex verbis Bedæ habemus, Epistolam supposititiam eius tempore præfixam fuisse Martyrologio, nomenque Hieronymi Martyrologio sic datum, ut alii tamen Eusebium maluerint auctorem facere, & Hieronymum interpretem; sed omnia illa Bedæ fuisse suspecta.

[1242] Walafridus Strabo, qui floruit IX seculo, insignitam Hieronymi nomine Epistolam pro vera habuit, [alii vero seculo 9 auctorem Martyrologii dixerunt Hieronymum.] eidemque Martyrologium indubitanter adscripsit. Ita enim Walafridi verba recitat Florentinius: Hieronymus Martyrologium, secutus Eusebium Cæsariensem, per anni circulum conscripsit, ea occasione ab episcopo Chromatio & Heliodoro illud Opus rogatus componere, quia Theodosius religiosus imperator in concilio episcoporum laudavit Gregorium Cordubensem episcopum, quod omni die Missas explicans, eorum martyrum, quorum natalitia essent, nomina plurima commemoraret. Hæc clarissime desumpta sunt ex supposititiis Epistolis Martyrologio præfixis, quas Beda habuit suspectas, & quas Walafridus pro veris admisit. Admissa autem veritate utriusque Epistolæ, non poterat non Martyrologii auctorem facere Hieronymum. Usuardus ejusdem fuit opinionis cum Walafrido de composito per S. Hieronymum Martyrologio, cum ad Carolum regem in Prologo sic loquatur: Præterea & venerabilium Hieronymi scilicet ac Bedæ presbyterorum piis, quamvis succinctis, super hoc (scribendo Martyrologio) provocabar descriptis, quorum prior brevitati studens, alter vero quamplures dies intactos relinquens, multa inveniuntur hujus operis præteriisse necessaria. His certe verbis insinuat Usuardus, Martyrologium aliquod a S. Hieronymo fuisse scriptum, idque omnes anni dies complexum, sed nimis breve, ob omissa nempe diversa martyrum certamina, quale omnino est, quod Hieronymianum vocamus. Rabanus quoque in libro de Computo, quem edidit Baluzius tom. 1 Miscellaneorum, pag. 60 laudat Martyrologium tamquam S. Hieronymi.

[1243] [At ea sententia, verisimiliter ex conjecturis orta,] Ita opinio illa, quæ probabilius nata est seculo VII, & forte ex conjecturis, quas nonnemo fictitiis Martyrologio adjectis Epistolis firmare voluerit, consilio sane nequaquam laudando, sic, inquam, opinio illa, quæ paulatim invalescere potuit seculo VIII, prorsus recepta fuit seculo IX. Dixi probabilius natam seculo VII opinionem illam, quod S. Gregorius de illa nihil videatur novisse. Nolim tamen vel latum unguem a Bollando hic recedere, nec verba Cassiodori omnino abjicere, sed potius cum Bollando (adjecta tamen conjectura superius data de varia intelligentia verborum Cassiodori) dicam: Si vere Hieronymi erat ea Epistola, quam citat Cassiodorus (eaque intelligenda est, sicut hactenus fuerat intellecta) fatendum erit, indiculum aliquem, seu Fastos ab eo concinnatos, descriptis fortasse nominibus eorum, quorum in Eusebii collectione Acta exstabant, & aliis additis. Sin jam ante erat supposita (quod creditu difficile ob S. Gregorium;) tamen ea inveteravit opinio, Martyrologium esse ab eo compositum aliquod. Ita Bollandus, ubique insinuans, non videri auctorem Martyrologii Hieronymum; non male tamen Hieronymianum vocari, cum eo nomine innotescat, illudque ex inveterata opinione sit ortum. Potuit etiam multa Sanctorum nomina colligere S. Hieronymus, eorumque dies & certaminis loca annotare, non solum ex collectis ab Eusebio, sed vel maxime Romæ, quando ibi erat tempore Damasi; & sic utcumque concurrere ad compositionem Martyrologii.

[1244] [minus probabilis videtur,] Omnibus tandem consideratis, plane mihi persuadeo, vetustum istud Martyrologium fuisse quidem compositum circa S. Hieronymi tempora, sive seculo IV aut V; non tamen S. Hieronymi opera sic fuisse concinnatum, sicut ab initio editum est, & in usum pro festis Sanctorum inductum. Ratio prima est, quod illa opinio unice nata videatur ex Epistolis supposititiis, & nihil inveniatur in scriptis S. Hieronymi, ex quo confirmari valeat. Certe Martyrologium colligere debuisset, aut ante annum 392, quo in libro de Viris illustribus scripta sua usque ad illud tempus enumeravit; aut post dictum annum. Si ante compositum fuisset, reliquis Opusculis suis annumerasset Martyrologium: si quis maluerit postea concinnatum credere; resistent alia S. Hieronymi Opera, quibus singuli anni tam pleni sunt, ut nequeat probabili ratione inveniri tempus tantum, quantum necessarium fuisset ad componendum Opus tam laboriosum. Altera ratio est, quod ipsius quoque Martyrologii stylus Hieronymo nequaquam congruat: neque is styli defectus ex solis librariorum mendis ortus videtur: nam ea quoque, quæ non possumus corrupta dicere, non congruunt Hieronymianæ elegantiæ.

[1245] Non fuisse autem compositum post seculum quintum, [licet circa ætatem Hieronymi, aut non diu post videatur compositum.] admittunt passim eruditi, quia non complectitur martyres Africanos, qui seculo V sub Genserico & aliis Wandalorum regibus Arianis magno numero passi sunt. Leguntur quidem in hodiernis apographis aliquot Sancti post seculum V defuncti; sed hos postmodum adjectos fuisse, communis est omnium sententia. Quare nec de vetustate nec de auctoritate illius Martyrologii merito dubitari potest; quandoquidem usitatum fuerit in Ecclesia Romana tempore S. Gregorii Papæ. Solum dubitamus de auctore, qui non videtur Hieronymus, minus etiam Eusebius. Verisimile quoque non est, tot martyrum gesta scripsisse Eusebium, quot eorum nomina memorato Martyrologio fuerunt adscripta; ut nequeam credere, ex Eusebii præcipue scriptis concinnatum fuisse Martyrologium. Magis mihi verisimile fit, considerata martyrum multitudine, consulta fuisse tabularia illarum civitatum, in quibus martyres sunt passi, ex iisque collecta fuisse nomina martyrum & locorum, quibus singuli erant passi. Hi catalogi, jubente pio imperatore, per notarios aut ecclesiasticos fideliter componi poterant per omnes anni dies, & deinde ad virum prudentem mitti, qui omnes in unum corpus coagmentaret, & aliunde addenda adderet. Id Romæ aut alibi facere potuit ecclesiasticus aliquis prudens & accuratus.

§ LXXVII. Alia scripta, partim dubia, partim falso attributa S. Hieronymo.

[Non videtur Sanctus scripsisse Opusculum de Hæresibus:] Sanctus Augustinus sub finem libri de Hæresibus ad Quotvultdeum hæc scribit: Audivi scripsisse de Hæresibus sanctum Hieronymum, sed ipsum eius Opusculum nec in nostra bibliotheca invenire potuimus, nec, unde possit accipi, scimus. Quod si tu scieris, perveni ad illud, & forte habebis melius aliquid, quam hoc nostrum: quamvis nec ipsum, licet Hominem doctissimum, omnes hæreses arbitrer indagare potuisse. Hæc ingerunt suspicionem de scripto per S. Hieronymum Opusculo de Hæresibus. Attamen parum probabilitatis habebit talis suspicio, quandoquidem ex Operibus S. Hieronymi nihil innotescat, unde conjectura illa posset confirmari. Præterea editor Benedictinus in Annotatis observat sequentia: Hoc loco plerique Mss. ista interponunt, (nempe ante verba Augustini, Quod si tu scieris.) Audiamus verba interpolatoris: Certissimus homo, studiosus librorum ejus cognitor, de hoc interrogatus, ait, nescio quem, qui hanc famam disseminavit, nescisse, quid dixerit. Nam de Hæresibus, inquit, nullum Opusculum sanctus Hieronymus condidit. Vera, opinor, dixit ille: sed satis fuisset, si illa observatio ad marginem fuisset relicta. Laudatus editor deinde subjungit: Exstat hæresum indiculus Hieronymi nomine, per Claudium Menardum post Augustini Opus imperfectum vulgatus, sed eruditorum sententia ipsi abjudicatur. Trithemius quoque in catalogo Scriptorum Hieronymi recenset librum unum de octoginta quatuor hæresibus. At ille scriptis Hieronymi multa admiscet supposititia. Hæc de illis sufficiant.

[1247] [præter Commentarios in Matthæum, alii eidem tributi] Cassiodorus, qui in libro de Institutione pleraque S. Hieronymi Opera memoravit, nonnulla etiam attigit necdum nota, & forte numquam ab Hieronymo scripta. Nam cap. 7 sic habet: Septimus igitur codex Scripturæ divinæ, qui est Novi Testamenti primus, … quatuor Euangelistarum superna luce resplendet. Quorum omnium propria discutiens sanctus Hieronymus diligenti cura disseruit: quæ in uno volumine comprehendi, ne legentis intentio divisis codicibus tardaretur. Matthæum beatus Hieronymus iterum bis binis libris exposuit. De Commentario in Matthæum, diviso in libros quatuor, nullum est dubium, & de illo egi num. 602. Quod vero quatuor Euangelia exposuerit, neque ex scriptis S. Hieronymi probare valeo, neque ex ullis scriptoribus contemporaneis. Trithemius tamen in libro de Ecclesiasticis scriptoribus inter Opera Sancti numerat non modo quatuor istos libros in Euangelium Matthæi; sed etiam in Euangelium Marci librum unum, in Euangelium Lucæ librum unum, in Euangelium Joannis librum unum. Et in quatuor Euangelia anagogice libros quatuor. De anagogica hac expositione forte non loquitur Cassiodorus; videtur tamen designare Commentarios in singula Euangelia seorsum scripta, præsertim cum in Præfatione ad Psalterium cap. 1 laudet S. Hieronymi Commentarium in Marcum his verbis: Unde & sanctus Hieronymus, exponens Euangelistam Marcum in loco, ubi ait de Joanne: “Vidit apertos cælos & Spiritum tamquam columbam descendentem, & manentem in ipso”: ita evidenti ratione tractavit, ut nemo contra ipsius sententiam venire præsumat.

[1248] [fuerunt a Cassiodoro in quatuor Euangelia,] Hæc verba omnino insinuant, Cassiodoro fuisse Commentarium in Marcum, cujus auctorem credebat S. Hieronymum. At necesse non est, ut dicamus, Cassiodorum credidisse, bis in Marcum scripsisse Hieronymum. Nam verbis ante allegatis dixit, omnia quatuor Euangelia ab Hieronymo exposita, sive in singula scriptos Commentarios, ex quibus allegavit Commentarium in Marcum. Ex ejus autem verbis aliquot oriuntur dubia. Primum est, utrum revera S. Hieronymus scripserit in Marcum, in Lucam, in Joannem, & bis in Matthæum, ut existimavit Cassiodorus. Quominus id certo credamus, obstat perpetuum S. Hieronymi de illis scriptis silentium, quodque hactenus nulli in quatuor Euangelia Commentarii (præter notissimos in Matthæum) sint inventi, qui prudenter S. Hieronymo tribui possunt. Impressi quidem sunt apud Martianæum tom. 5 a col. 847 Commentarii in quatuor Euangelia consequenter scripti sub hoc titulo: Incipit Expositio quatuor Euangeliorum, de brevi proverbio edita, Hieronymi presbyteri. At hos falso adscriptos S. Hieronymo, & ipse editor notavit, & unusquisque facile videbit, si vel mediocriter stylum S. Hieronymi noverit. Sequuntur ibidem col. 887 alii Commentarii in Marcum, nomine S. Hieronymi similiter editi, sed quos Hieronymi non esse, editor rursum observat, aliique eruditi merito confirmant, cum stylo Hieronymiano non congruant, sive Præfationem consideremus, sive ipsos Commentarios. Rursum ibidem col. 923 sequitur Præfatio, … in Euangelium secundum Lucam; sed & hanc falso adscriptam S. Hieronymo, indicat editor, & merito ob stylum Hieronymo minime congruum.

[1249] Itaque cum nec S. Hieronymus de illis Commentariis uspiam meminerit, [at ii necdum noti sunt, eaque sententia minus est probabilis.] nec illi huc usque inventi fuerint, dubium fit, an sola Cassiodori auctoritas tanti sit facienda, ut credere debeamus, compositos fuisse ab Hieronymo. Quod vero spectat ad Trithemium, haud difficulter credidero, breves illos Commentarios in quatuor Euangelia, quos edidit Martianæus, ab eo vocari quatuor libros, scriptos in quatuor Euangelia anagogice. Nam & libri quatuor sunt, & expositio fere tota mystica est sive anagogica. Sic verisimiliter S. Hieronymo attribuerit Trithemius editum a Martianæo Commentarium in Marcum, illumque in Lucam, cujus ibidem data est Præfatio sola. Verum altera dubitatio est, an & Cassiodorus fictitiis inscriptionibus fuerit deceptus, & S. Hieronymi crediderit Commentarios, qui Hieronymi non sunt. Hoc saltem factum non est de brevibus Commentariis in quatuor Euangelia: nam quæ profert ex Commentario in Marcum, ibidem non habentur. Id non æque certum est de Commentario in Marcum: nam in dato apud Martianæum saltem explicantur verba Marci, quæ per Hieronymum exposita dicit Cassiodorus supra num. 1247. Quapropter forsan illum Commentarium, qui Hieronymi non videtur, Hieronymi Commentarium crediderit Cassiodorus, & sic alios in Matthæum, in Lucam & in Joannem. Manet ergo dubium, an S. Hieronymus in quatuor Euangelia alios scripserit Commentarios, quam quos habemus in Matthæum, idque semper dubium & minus probabile manebit, nisi quis invenerit Commentarios in Euangelia S. Hieronymi stylo & ingenio congruos.

[1250] Quemadmodum alienos in Euangelia Commentarios forte S. Hieronymo tribuit Cassiodorus, [Non videtur exposuisse omnes Pauli Epistolas aut Apocalypsim.] licet eos vidisset; sic magis verisimile fit, eumdem errasse in iis, quos non viderat. Nam præter quatuor Epistolas S. Pauli, quas ab Hieronymo expositas vidimus, multas alias ab eodem credidit explicatas, imo & Annotationes breves ab Hieronymo scriptas in Epistolas S. Pauli. Verum de hisce videri possunt dicta num. 371 & 372. Laudatus Cassiodorus cap. 9 Apocalypsim quoque ab Hieronymo expositam credidit, ita scribens: Apocalypsis vero, quæ studiose legentium animos ad supernam contemplationem deducit, & facit mente cernere, quod angeli videndo beati sunt, sancti Hieronymi expositione conspicua est. Accedit auctor Vitæ primæ, memorans Joannis Revelationem inter libros ab Hieronymo expositos. At vix credere possum, ejusmodi Commentario Apocalypsim expositam ab Hieronymo. Certe scriptus non fuerit ante annum 392, sive ante librum de Viris illustribus, in quo illum non recenset Hieronymus, non prætermissurus Commentarium, qui prolixus esse debebat, si fuisset compositus. Mihi verisimile etiam non fit, post annum 392 Apocalypsim ab Hieronymo expositam, cum quod de ea expositione numquam meminerit, tum quod tempora ejus aliis scriptis & occupationibus tam divisa & plena reperiamus, ut intelligi nequeat, quo tempore laboriosum adeo Commentarium scripsisset, tum demum quod ille nullibi reperiatur. Itaque timendum est, ne alterius cujuspiam Opus pro Opere S. Hieronymi sumpserit Cassiodorus, aut auctor Vitæ primæ: nam verisimiliter alteruter id ex altero sumpsit.

[1251] [Opuscula supposita. Epistola Sancti perdita.] Nonnulla Opuscula in Vetus Testamentum, quæ olim falso attributa fuerunt S. Hieronymo, designavi num. 381, & aliud in Actus Apostolorum. Hisce addi possunt alia quædam Opuscula, impressa apud Martianæum tom. 5, quales sunt Commentarii in Proverbia, in Job & in Lamentationes Jeremiæ, de quibus necesse non est plura dicere. Præterea Cassiodorus tres Veteris Testamenti quæstiones ab Hieronymo in quadam Epistola expositas refert, ita scribens: Nam & beatus Hieronymus ad Abundantium scribens, obscurissimas tres alias exposuit quæstiones. Quarum prima est, cur David, qui ad expugnandum Saül cum Achis Allophylorum rege ultroneus veniebat, hominem, qui ejusdem Saülis mortem postea nuntiavit, occiderit. Secunda est, cur David moriens præcepit filio suo Salamoni magistrum militiæ suæ Joab interficere. Tertia vero quæstio est de Semei, qui fugienti David intolerabiles maledictionum injurias, missis etiam lapidibus, irrogavit. Hæc Epistola ad Abundantium, in alia editione Antium dictum, hactenus non innotuit, nec ullibi ab ipso Hieronymo commemorata est. Verisimile tamen est, compositam fuisse ab Hieronymo, ad quem id genus quæstiones frequenter mittebantur. Neque enim ullam habemus de illis quæstionibus Epistolam alterius, qua decipi potuisset Cassiodorus. Trithemius, qui ex suppositis Hieronymo Opusculis multa memoravit, de illa Epistola siluit, ut probabile sit, eam ab aliquot seculis fuisse perditam.

[1252] [Multa supposititia Opuscula] Quin & plura in sacram Scripturam Opuscula Hieronymo tribuit Trithemius, quam Cassiodorus. Nam de Quæstionibus Regum in catalogo suo ponit libros tres, de quæstionibus Paralipomenon libros duos: in Canticum Delbore (lege Debboræ) librum unum. In Proverbia Salomonis, libros quinque: in Cantica canticorum, libros tres. Deinde vero in Epistolam Pauli ad Romanos libros quinque: in duas ad Corinthios Epistolas, libros duos … in Epistolam ad Philippenses, librum unum: in Epistolam ad Colossenses, librum unum: in Epistolam (forte utramque voluit dicere) ad Thessalonicenses, libros quatuor: in duas ad Timotheum, libros tres: … in Epistolam ad Hebræos, librum unum: in Actus Apostolorum, librum unum: in Apocalypsim, libros septem: in Epistolas Canonicas, libros septem. Liceat breviter dicere, hæc omnia falso videri S. Hieronymo adscripta. Pleraque edita sunt inter supposititia. Quæ vero in Epistolas S. Pauli & Canonicas, uti & in Actus Apostolorum & Apocalypsim, scripta recenset Trithemius, non videtur ipse vidisse, cum illorum principia non recenseat, ut passim facit.

[1253] [in sacram Scripturam,] Subjungit Trithemius: In quosdam Psalmos, libros sex; quos similiter inter scripta Hieronymiana nullibi invenio: neque ex gestis S. Hieronymi verisimile fit, eum sex libros in Psalmos scripsisse. Initium, quod ponit Trithemius, Omne Psalterium fagaci, reperitur in Explanatione in Psalmum XLI apud Martianæum tom. 5 col. 188. Præterea ex gestis S. Hieronymi recte Martianæus S. Hieronymo abjudicavit aliud Opus in omnes Psalmos, quod edidit in Appendice tomi secunde a col. 121, præsertim cum & aliis pluribus argumentis probaverit, istud Opus, quod dicitur Breviarium S. Hieronymi in Psalterium, sancti Doctoris non videri. Hinc & alia pauca in Psalmos scripta ibidem subdidit, & Hieronymo abjudicavit Martianæus. Ad sacram quoque Scripturam spectat liber unus, quem perperam Hieronymo adscripsit Trithemius, titulum ita referens: De decem tentationibus in deserto. Breve est Opusculum & primum in Appendice tomi secundi apud Martianæum, qui de vero ejus auctore disserit.

[1254] Præter modo dicta in sacram Scripturam, Trithemius alia non pauca supposititia veris S. Hieronymi scriptis immiscet, [alia etiam plura a Trithemio] & eorum pars magna apud Martianæum tom. 5 edita est. Indicabo pleraque: sed subinde tituli modice videntur mutati. Elenchum suum Trithemius ita inchoat: De fide ad Damasum lib. 1. Hoc editum, ut Explanatio fidei ad Damasum col. 122. Pergit Trithemius: De fide Nicæni concilii lib. 1. Sequitur ibidem col. 124, quantum videtur, hoc titulo: Explanatio fidei ad Cyrillum. Certe materia congruit & principium. Rursum Trithemius: De essentia Trinitatis lib. 1. Præcedit ibidem col. 117. Post multa Opuscula Hieronymi apud Trithemium sequitur supposititium, De vera Circumcisione lib. 1., editus apud Martianæum col. 150. Post pauca ponit Trithemius, De Anna & Joachim librum unum, qui apud Martianæum col. 445 inter falso adscriptos Hieronymo habetur sub titulo, de Nativitate sanctæ Mariæ, ut liquet ex initio. Rursum post alia sequitur apud Trithemium: De Vinculis beati Petri lib. 1. Habetur tom. 5 col. 201 hoc titulo: Ad Eustochium de Vinculis beati Petri. Tum, De præcipuis scriptoribus, lib. 1, apud Martianæum col. 417 editus, ut Scriptorum ecclesiasticorum catalogus ad Desiderium. Et mox: De Viro perfecto lib. 1, apud Martianæum col. 52 hoc titulo editus: Ad amicum ægrotum, de Viro perfecto, ubi editor addit: Est sancti Maximi. Tum apud Trithemium: De Obedientia & juramento lib. 1. Epistola est, ut pleræque præcedentes, apud Martianæum data col. 71 sub hoc titulo: Instituit amicum in scientia divinæ legis.

[1255] Pergit Trithemius: De Tribus virtutibus lib. 1, [perperam S. Hieronymo] eodem titulo impressus col. 78. Deinde: De parentibus honorandis lib. 1, qui impressus col. 97. Mox: De eadem re (vita clericorum) ad Oceanum lib. 1 Et hic falso adscriptus Hieronymo, & impressus col. 412. Sequitur: Ad Rusticum de Vita episcopi lib. 1, editus apud Martianæum col. 99 hoc titulo: De septem Ordinibus Ecclesiæ. Mox: Regula monialium ad Eustochium, lib. 1; apud Martianæum hæc Regula cum proœmio data col. 421. Tum post verum Hieronymi Opus de Virginitate ad Eustochium, sequitur rursum supposititium: Item de Virginitate lib. 1, datus col. 108. Post aliquot Hieronymi scripta sequitur iterum alienum: De Cereo Paschali lib. 1, cui dat hoc initium: Hieronymus Præsidio fratri. At hæc est Epistolæ inscriptio. Quare non dubito, quin sit Epistola edita col. 146 hoc titulo: Ad Præsidium de Cereo Paschali, licet aliud habeat principium. Mox: Consolatio ægrotantis amici lib. 1, apud Martianæum col. 43. Deinde: Ad Susannam lapsam lib. 1, apud Martianæum col. 176, ubi idem titulus, sed aliquot verba præcedunt ante principium a Trithemio assignatum. Tum, de duobus filiis lib. 1, apud Martianæum col. 214. Mox sequuntur duo tituli apud Trithemium, videlicet de Octoginta quatuor hæresibus, jam memoratus, & contra hæreticos lib. 1 : de quibus apud Martianæum nihil editum invenio.

[1256] Deinde post aliquot vera S. Hieronymi Opuscula sequitur de Assumptione sanctæ Mariæ lib. 1. [adscripta, & nonnulla dubia:] Sermo est prolixus a Martianæo editus col. 82 hoc titulo: Ad Paulam & Eustochium de Assumptione beatæ Mariæ Virginis sermo. Hunc Sermonem prolixiore ratiocinio, quam passim uti solet, S. Hieronymo abjudicat Martianæus. Tum sequitur: De Testamento Gerontii lib. 1. Epistola est, col. 33 hoc titulo edita: Ad Geruntii filias de contemnenda hæreditate. Post Opuscula Sancti vera sequitur apud Trithemium; Vita sanctorum Patrum lib. 1: de quo nihil reperio apud Martianæum. At auctor Vitæ primæ ait: Plerasque eremitarum patrum Vitas insignium veracissimo eloquio texuit historiæ. Exaggeratio est, cum paucas solum, suis locis memoratas, scripserit Hieronymus: sed forsan aliæ eidem suppositæ. Post alia sequuntur rursum tituli dubii, nimirum: De fide & conversatione Christianorum: De Alphabeto Hebraico, de quo ad Paulam scribit Hieronymus, sed aliud initium recitat Trithemius, ut res fiat dubia. Demum post multa in sacram Scripturam enumerata, quorum partem Hieronymi non esse monui, in fine subdit Trithemius: Sermones plures lib. 1. At non habemus ullos Sermones ab Hieronymo pro concione dictos. Verum aliquot Sermones S. Hieronymo suppositos dedit Martianæus tom. 5, uti & alia plura Opuscula, quæ non recensebo, cum singulis sua adjecta sit censura.

[1257] [versiones ex Græco ab eodem auctæ. Guigo, Cartusiæ Prior,] De iis, quæ S. Hieronymus ex Græcis Latina reddidit, ita loquitur laudatus Trithemius: Multa quoque volumina Græcorum Latina fecit: videlicet Origenis (non omnia, sed aliqua suis locis relata) Josephi Judæi (id falso fuit assertum, sed numquam est factum) Eusebii Cæsariensis (Chronicon & alia quædam) Didymi Alexandrini (pauca,) Victorini martyris & aliorum. Nullum, opinor, Victorini martyris scriptum integrum latinitate donavit Hieronymus, sed ejus verba Græca subinde Latine suis Opusculis inseruit. Jam vero, ne quis miretur, tot aliena Opera scriptis S. Hieronymi adnumerata fuisse a Trithemio, cogitare debet, scripsisse Trithemium, priusquam Erasmus vera S. Hieronymi Opera a falsis secernere cœperat. Attamen jam seculo XII Guigo, quintus Cartusiæ majoris prior, vir doctus, & amicus S. Bernardi, perspexerat, Epistolis S. Hieronymi admixtas esse aliquot adulterinas, easque segregare cœpit. Exstat ejus ea de re Epistola ad fratres Durbonenses, edita a Mabillonio tom. 1 Analectorum a pag. 331, quam totam huc traduco.

[1258] [colligens Epistolas S. Hieronymi, nonnullas] Amicis & fratribus in Christo dilectissimis, Lazaro Durbonensi Priori, & ceteris in eadem eremo Deo famulantibus, Cartusiæ Prior vocatus Guigo æternam a Domino salutem. Inter cetera Catholicorum virorum, quæ ad eruditionem fidelium elaboraverunt, Opera, quæ nostra quoque parvitas congregare studuit vel emendare, etiam Epistolas beati Hieronymi, quotquot potuimus, undecumque quæsitas, & pro concessa a Deo facultate mendaciis expurgatas, in unum grande volumen redegimus. Abscidimus autem ab eis quasdam, quas vel ex aliorum doctorum scriptis, vel ex styli sententiarumque distantia, titulo tanti Viri comperimus indignas. Ex quibus illa est, cujus est titulus ad Demetriadem, hoc habens initium: “Si summo ingenio parique fretus scientia”: (habetur apud Martianæum tom. 5 col. 12, alia exstat Hieronymi ad Demetriadem suo loco commemorata.) Hanc quippe beatus Augustinus in Opere contra Pelagium de Gratia Christi & de Peccato Originali, eiusdem Pelagii esse dicit, quædam ipsius frusta tractatui suo inserens atque redarguens. Huic adduntur & istæ: Ad Titatium (apud Martianæum, ubi edita est col. 405, ad Tyrasium) de morte filiæ, cujus initium tale est: “Caritatis tuæ scripta percepi”. Ad Oceanum consolatoria, tale habens initium: “Diversorum opprobria, tribulationes multiplices” (ibidem edita col. 408.) Ad viduam, quæ sic incipit: “Magnam humilitati nostræ fiduciam scribendi”. (ibidem col. 37.)

[1259] Ad Virginem, sive ad filiam Mauricii (dupliciter quippe intitulata reperitur) exordium istud accipiens: [tamquam certo suppositas,] “Quantam in cælestibus beatitudinem”. Item de lapsu virginis, sive de pœnitentia ad Susannam: uterque enim titulus in diversis codicibus invenitur. Quæ tam diversis titulatur auctoribus, ut eorum nullius sit decoranda vocabulo, cujus hoc est in quibusdam libris initium: “Puto leve esse crimen”. In aliis istud: “Quid agis anima? quid cogitationibus æstuas?” Hæc jam assignata est, uti & sequens: Ad Desiderium de XII lectoribus, a nescio quo in irrisionem doctorum composita. Ad Celantiam, sic incipiens: “Veteris Scripturæ celebrata sententia est”. Hæc stylo quidem nobiliore est scripta: sed nec sic beato Hieronymo digna. De hac ad Celantiam Epistola dubitari potest, an forte non sit ipsius Hieronymi. Martianæus eam edidit tom. 4 col. 810 hoc titulo: Ad Celantiam matronam de ratione pie vivendi. Et hanc addit censuram, nulla tamen prolata ratione: Est Paulini Nolani episcopi, non Hieronymi Epistola. Tillemontius in Hieronymo art. 144 censet, dignam esse S. Hieronymo Epistolam, nec tamen ejus esse, nec S. Paulini; & pro ratione affert gravitatem styli semper æquabilis & serii. Eruditi editores Veronenses in Annotatis ad Epistolam, tom. 1 Col.atam, certius edicunt, nec Hieronymi eam esse nec Paulini ob æquabilem styli gravitatem, maluntque suspicari, lucubrationem esse Sulpitii Severi. Mihi quoque non videtur stylus Hieronymianus.

[1260] Postrema est de Origine animæ disputatio (apud Martianæum tom. 5 col. 384 edita) quasi inter beatos Hieronymum & Augustinum: [secernendas censuit.] ubi licet multa ex eorum scriptis ponantur, falsa tamen est: tum quia præfati doctores numquam inter se præsentialiter sunt locuti; tum quia eadem quæstio nec apud eos nec apud ceteros fidei Catholicæ sectatores adhuc usque potuit liquido definiri. Hujus Disputationis tale reperitur principium: “Cum apud vos cælestis eloquentia purissimi fontis”. Ne autem prædicti Doctoris Epistolæ sine rationabili causa apud imperitos suo videantur numero diminutæ, has nostræ parvitatis litteras in principio collocate. Valete. Orate pro nobis. Hactenus Guigo, ex cujus crisi manifestum fit, a multis jam seculis perspectam fuisse viris eruditis necessitatem segregandi genuina S. Hieronymi Opera a supposititiis. Restant alia nonnulla de scriptis S. Hieronymo attributis dicenda. In Vita prima sub finem dicitur: Juris quoque consultus singularem tonantemque edidit librum. Nescimus, utrum his verbis verum aliquod Hieronymi Opus indicetur, an aliquod supposititium eidem tribuatur. Paulo ante eadem Vita videtur S. Hieronymo tribuere Opus aliquod contra Celsum, Porphyrium & Julianum augustum. At istud Opus est Catalogus scriptorum ecclesiasticorum, quem ille auctor præmisit, & quem aliis verbis sic repetit, acsi aliud esset Opus.

[1261] [Præfatio in librum, qui Comes dicitur, non est Hieronymi,] Apud Martenium tom. 1 Collectionis amplissimæ in Epistola Bernonis abbatis Augiensis ad Aribonem Moguntinum archiepiscopum, col. 384 citatur S. Hieronymi Lectionarium, quem librum Comitis appellavit. Apud Acherium tom. 13 Spicilegii pag. 253 datur præfatio in dictum librum sub hoc titulo: In nomine sanctæ & individuæ Trinitatis, incipit Epistola sancti Hieronymi, missa ad Constantium. Præfatio libri sequentis, qui Comes appellatur. Laudatus Acherius in Præfatione ad lectorem num. IV de illa præfatione sic loquitur: Notanda in his est Præfatio S. Hieronymi ad librum, qui Comes appellatur, omnibus, quas vidi, editionibus haud præfixa. Hunc autem librum Hieronymi verum esse fetum, contendunt Pamelius in Prolegomenis tom. 2 Liturgicon, ac novissime Cardinalis Johannes Bona felicissimæ memoriæ, in egregio Opere de rebus Liturgicis lib. 2 cap. 6 ante medium. Non heic repeto, quæ viri eruditissimi hac de re scripsere. An vero illius, quam edidi, præfationis sit auctor Hieronymus, lectori judicandum relinquo. At ego post alios non dubitabo edicere, præfationem illam nihil habere styli Hieronymiani, nec posse prudenter attribui S. Hieronymo.

[1262] [nec ipse Comes, etiamsi ab aliquibus medio ævo] Quod vero spectat ad ipsum Lectionarium, Comitem dictum, & sine illa præfatione editum a Pamelio tom. 2 Missalis SS. Patrum Latinorum pag. 1, illud quoque Opus esse S. Hieronymi non existimant eruditi hodierni, nec sine justa causa. Primo enim nec in scriptis S. Hieronymi, ex quibus omnia fere ejusdem gesta discimus; nec in ullis scriptoribus synchronis, aut etiam in aliis ullis, qui aliquot seculis sunt posteriores, idoneum reperimus testimonium, quo Opus istud S. Hieronymo tribuamus. Laudatus Cardinalis Bona lib. 2 cap. 6 enumerat aliquot scriptores, qui Comitem S. Hieronymo tribuunt, ita scribens: Citant hunc librum nomine Lectionarii omnes antiqui sacrorum Rituum scriptores, quidam sine nomine auctoris, alii expresso nomine S. Hieronymi & titulo Comitis. Ita Micrologus cap. 25: “Liber etiam Comitis sive Lectionarius, quem S. Hieronymus compaginavit”. Et Berno Augiensis cap. 1: Beatum Hieronymum credimus ordinatorem Lectionarii, ut ipsius testatur Prologus, appositus in capite ejusdem Comitis … Hugo item a S. Victore lib. 2 de Offic. Eccl. cap. 11: Hieronymus presbyter Lectionarium, ut hodie habet Ecclesia, collegit: sed Damasus Papa, ut nunc moris est, legi instituit. Habemus hic tres scriptores, qui aperte S. Hieronymum Comitis auctorem faciunt. At illi omnes floruerunt multis seculis post Hieronymum. Berno, qui aliis antiquior est, floruit seculo XII, aperteque edicit, ex Præfatione, quam S. Hieronymo suppositam diximus, in eam opinionem se inductum. Quam parum igitur ejus auctoritati tribuere possumus?

[1263] [sit Hieronymo tributus, Sancto adjudicandus videtur.] Apud Florentinium mox uberius laudandum pag. 16 his auctoribus accedit Honorius (Augustodunensis) in Gemma animæ lib. 1 cap. 88. At hic similiter Bernone junior est. Addit Pamelius Radulphum Tungrensem & Joannem Beleth, quibus & Joannem Andream adjungere possum; sed omnes illi præmissis juniores sunt. Insinuat præterea Pamelius, Lectionarium illum librum laudari ab Alcuino & Amalario, sed sine nomine, ut hi, reliquis saltem vetustiores, magis obesse debeant, quam prodesse ad illum S. Hieronymo vindicandum. Præterea laudati scriptores, qui volunt Hieronymo Comitem illum vindicare, conjiciunt a Sancto compositum, ordinante Damaso. At ea conjectura fit improbabilis tam ex Præfatione, quam ex ipso Opere: ex præfatione, quia hæc non dirigitur ad Damasum, sed ad Constantium quemdam nobis ignotum. Certius ex ipso Opere conjectura illa refellitur: nam Vetus Testamentum ibidem legitur secundum versionem S. Hieronymi ex Hebraico. Atqui versio illa ab Hieronymo inchoata est annis aliquot post mortem Damasi. Quo igitur modo Sanctus potuit, mandante Damaso, lectiones omnes sic ordinare? Hoc solum argumentum sufficit ad opinionem illam, veterum auctoritate destitutam, prorsus refutandam. Quare abstineo ab aliis, quæ ad manum sunt.

[1264] Florentinius in Admonitionibus præviis ad Martyrologium pag. 16 nonnulla quoque scribit de libro, [Aliquot Epistolæ Operibus præfixæ similiter supposititiæ.] Comite dicto, quem vidit in Lucensium canonicorum bibliotheca cum præfixo prologo, qui nomen S. Hieronymi præfert. Tum subjicit pag. 17: Ita vidi in eadem canonicorum Lucensium bibliotheca Pontificalem Historiam, ante octingentos annos scriptam, & Anastasii Bibliothecarii laboribus deinde auctam, in fronte præferre Epistolas B. Hieronymi ad Damasum Pontificem, & Damasi ad Hieronymum, in quibus non obscure Operis illius, quod inscribitur Episcopale, B. Hieronymus ipse auctor constituatur; quasi omnes ecclesiasticas collectiones sub Damaso Hieronymus vel composuerit vel refecerit. Sic vetustissimo Pontificum Catalogo, quem edidit Henschenius noster ante tomum 2 Aprilis, invenit præfixas Epistolas nomine Hieronymi & Damasi scriptas, qui certo illorum non sunt, & aperta suppositionis præferunt indicia, ut viri eruditi dudum observarunt. Sic alias duas ibidem pag. IV recitavit Henschenius, eorumdem Sanctorum nomini suppositas, & æque adulterinas. Priores quoque recudit Martianæus tom. 5 col. 5, in quibus tamen auctor illius Catalogi Pontificum non dicitur S. Hieronymus, ut in Epistolis a Florentinio visis, sed ad Hieronymum Catalogus a Damaso missus dicitur. Ex dictis liquet, alias Litteras fuisse confictas, ut vetustum Martyrologium tribueretur S. Hieronymo; alias, ut crederetur auctor vetusti libri Lectionarii sive Comitis; alias rursum, ut & Catalogum Pontificum concinnasse, alias, ut eumdem a Damaso accepisse existimaretur.

[1265] Aliud rursum Opus adscribitur S. Hieronymo apud Martenium tom. 1 Thesauri Anecdotorum Col.n Epistola Gerardi de Arvernia, [Alia quædam falso attributa S. Hieronymo] ubi habentur ista: Nam legitur in Patrum sanctorum Collationibus; quas transtulit Hieronymus, quod Joannes Euangelista Christi discipulus perdicem tractabat manibus, divinis studiis fatigatus. Factum S. Joannis, quod refert Cassianus dictum a populo, hic non examino. Solum observo, Collationes Cassiani Latine scriptas fuisse, & quidem post mortem S. Hieronymi: & vel sic Hieronymus eas transtulisse dicitur. Sic apud Acherium tom. 10 Spicilegii pag. 130 editum est antiquum Kalendarium, cui talis præfixus est titulus: Incipit ordo solaris anni cum litteris, a S. Hieronymo superpositis, ad explorandam septimanæ diem, & lunæ ætatem investigandam in unoquoque die per novemdecim annos. Sic Florentinius in Admonitionibus præviis pag. 16 testatur, quod in codice Lucensi, qui Comes dicitur, antiquæ modulationis ecclesiasticæ characteres minutissimis quibusdam punctis designati conspiciuntur. Verum nihil habemus in gestis S. Hieronymi, ex quo credere possimus, aut notas cantus ecclesiastici ab eo compositas, aut litteras Dominicales, ut vocant, & numerum aureum ab ipso præfixum Kalendario.

[1266] [a variis scriptoribus.] Agobardus Lugdunensis in libro adversus Felicem Urgellensem cap. 29 prolixum affert locum ex Opere, quod S. Hieronymo attribuit his verbis: Ait itaque beatus Hieronymus in suo brevi & elegantissimo tractatu de similitudine carnis peccati contra Manichæos. Non existimo, Hieronymi esse tractatum, qui laudatur, cum nullibi inter Opera Hieronymi compareat, ipsaque verba, quæ allegantur ab Agobardo, non videantur Hieronymo digna, aut stylo ejus consona. Sic Agobardus cap. 20 non pauca verba ex Opere Supposititio de Viro perfecto attribuit S. Hieronymo, ut ipse Balusius in Annotatis observavit. Sic apud Martenium tom. 5 Anecdotorum Col.etrus Abaelardus aliud supposititium de Tribus virtutibus pro Opere S. Hieronymi allegavit; & plurima Joannes Andreas ex ante memoratis. Demum Sigebertus in Chronico ad annum 382 insinuat, novum Psalterium ab Hieronymo fuisse compositum, additque: Hoc Psalterium Damasus Papa rogatu Hieronymi in Gallicanis ecclesiis cantari instituit, & propter hoc Gallicanum vocatur. Psalterium revera bis correxit S. Hieronymus, primum Romæ, deinde in Bethleem. At secunda correctio post mortem Damasi facta. Quare non potuit Damasus secundam correctionem, quam novum Psalterium vocat Sigebertus, ecclesiis Gallicanis præscribere. De utraque correctione Psalterii, & de versione ejusdem ex Hebraico suis locis egimus. Ex Psalterio aliqui dixerunt & Officium canonicum ab Hieronymo compositum: sed satis sit de supposititiis: nam scripta alia supposititia, quæ ut talia edita sunt apud Martianæum, ulterius recensenda non existimo. Addiderunt Epistolam 149 de Solemnitatibus Paschæ editores Veronenses.

§ LXXVIII. Refutatur error multorum, quo S. Hieronymus sacram Scripturam in linguam Dalmaticam vel Slavonicam transtulisse asseritur.

[Sanctus perperam asseritur sacram Scripturam] Volebam hinc mox ad alia transire, quando vel invitus detineor, & ad similem præcedentibus disputationem transire cogor. Hanc eruditis primæ notæ non credimus necessariam, sed aliis quoque scribimus, & error a seculis ortus, & nostris quoque temporibus defensus, saltem repelli debet, si forte nequeat penitus eradicari. Joannes Dubravius, episcopus Olomuzensis, in Historia Boiemica lib. 1 pag. 4 post dicta aliqua de populo Slavonico aut Slavinorum, subjungit: Ex hac gente divus Hieronymus prognatus, suis popularibus vetus novumque Testamentum sermone vernaculo interpretatus est, Gratiano & Theodosio imperium administrantibus; illaque interpretatione in hunc usque diem Illyrii, tum in hymnis divinis, tum in Sacrificiis utuntur, ut mirer extare, qui prodant, Slavenos sub Mauritio demum cæsare Illyriam invasisse occupasseque. Ita Dubravius, antequam studium historicum & chronologicum ad hodiernam perfectionem fuerat perductum, quod ad ejus excusationem observandum censui. Nam alias crassus est error, quod Hieronymum faciat gente Slavum, cum Slavi diu post sedes in Dalmatia fixerint. Nonnulla similia jam ante asseruerat Philippus Bergomas in Chronico ad annum 429, ubi de S. Hieronymo hæc aliis admiscet: Hic itaque, ut fide integer & vita purissimus erat, cum primum juventutis annos exegisset, Dalmatis, nationi suæ propinquis, quasdam litteras, a Latinis Græcisque diversas, in primis adinvenit & composuit. Quæ quidem postea Sclavoniæ sunt appellatæ, eo quod Sclavonibus quibusdam Germaniæ populis dederit. Et non solum eas litteras composuit, sed & Officium, quo nos utimur, ex Græco in id ipsum idiomate traduxit, & eius * contulit. Quod etiam novissimis temporibus Eugenius quartus Pontifex maximus eisdem confirmavit.

[1268] Bedecovichius, jam variis vicibus laudatus, asserta illa virorum, [in linguam vertisse Slavonicam & litteras Slavonicas invenisse:] qui gesta S. Hieronymi minus habebant perspecta, aut certe ea cum notitiis historicis & chronologicis temporis, quo floruit S. Hieronymus, minus potuerant conferre, nostris temporibus defendenda suscepit; additque præcedentibus Orbinum in Hist. Regn. Slavor. pag. 73: Antonium Uramecz in Postilla Sanctor. Serm. de S. Hieron., & alios quatuor. At omnes illi sunt recentiores, ut numerum faciant, & nihil præterea, nisi idoneæ afferantur rationes. Plerique etiam solum laudantur pro inventione litterarum Slavonicarum, non pro translatione sacræ Scripturæ in idioma Slavonicum, quam forte solus asseruit Dubravius, Hieronymum ipsum ex Slavis oriundum faciens. Fatetur deinde Bedecovichius, contrariam de litteris Slavonicis sententiam asseri a presbytero Diocleate & Marco Marulo, quorum Opuscula edidit Joannes Lucius in Regno Dalmatiæ & Croatiæ, & demum ab ipso Lucio in Annotatis, quibus illorum Opuscula illustravit. Presbyter Diocleas apud Lucium pag. 288 omnia plane de Constantino philosopho narrat, quæ Dubravius simul & Bergomas improbabiliter S. Hieronymo attribuunt. Relata enim conversione multarum gentium per Constantinum, quem ea de causa Stephanus Papa videre voluit, incipit narrare facta, quæ per immanem anachronismum aliqui ad S. Hieronymum transtulerunt.

[1269] Itaque Constantinus, inquit, vir sanctissimus, ordinavit presbyteros, [nam inventio litterarum facta est per S. Cyrillum,] & litteram lingua Slavonica componens, commutavit (id est transtulit) Euangelium Christi atque Psalterium, & omnes divinos libros veteris & novi Testamenti de Græca littera in Sclavonicam: & Missam ordinans more Græcorum, confirmavit eos in fide Christi &c. Eadem de translato per Constantinum, quem Constantium vocat, vetere & novo Testamento refert Marulus apud Lucium pag. 305, & utrique assentitur Lucius in Annotatis. Erravit tamen Lucius, scriptoresque, invicem optime consentientes, quasi dissentientes induxit, quod non attenderit ad geminum Constantini nomen: nam Constantinus, mutato sub finem vitæ nomine, Cyrillus quoque fuit dictus, & sic ab aliis Constantinus philosophus, ab aliis, maxime post mortem, S. Cyrillus vocatus est, & posteriore hoc nomine modo innotescit. Acta S. Cyrilli & S. Methodii fratris ejus data apud nos sunt ad IX Martii, ubi de mutatione nominis in prima Vita num. 10 hæc leguntur: Cum autem Philosophus (sic vulgo vocabatur ob egregiam eruditionem) qui & Constantinus, diem transitus sui imminere sibi sensisset, ex concessione summi Pontificis imposuit sibi nomen Cyrillum, dicens hoc revelatum sibi fuisse &c. Consentit altera Vita num. 1 de mutato ante obitum nomine cum licentia summi Pontificis, & res ulterius probatur in Commentario prævio num. 28. Poterat mutationem illam nominis Lucius quoque discere ex presbytero suo Diocleate, qui pag. 289 de ea sic habet: Tunc vir Dei Constantinus, cui nomen postea Kyrillus a Papa Stephano impositum est &c. At Lucius, nescio quo præjudicio abreptus, in Annotatis ad illa verba ait: Hic cœcutire videtur Diocleas &c. Verum ipse potius noluit intelligere: nam ea observatione, quæ certa est, omnia conciliantur.

[1270] [uti & translatio Scripturæ in linguam Slavonicam.] Quod magis spectat ad propositum nostrum, inventio litterarum Slavonicarum, & translatio sacræ Scripturæ, ibidem quoque Constantino sive Cyrillo tribuuntur, ut eo lectorem remittere, & ab hac disputatione abstinere possem, præsertim cum certum sit, nec Slavos fuisse in Dalmatia aut Illyrico, dum vivebat S. Hieronymus, sed ibidem sedes fixisse aliquot seculis serius, nec linguam Slavonicam ibi tunc fuisse usitatam. Audiamus tamen Bedecovichium, quia omnibus debitores sumus. Lucio, inquit, utpote viro eruditissimo, & Illyricarum seu Slavonicarum rerum investigatori accuratissimo, lubens, quantum attinet sacræ Scripturæ versionem, subscriberem, nisi me tantorum supracitatorum gravissimorum virorum authoritas contrarium sentire suaderet. Hinc Dubravii aliorumque sententiæ adhæreo, nixus plurimum authoritate Sixti Senensis, qui Bibliothecæ sanctæ lib. 4 pag. 453 (apud nos 243) expresse declarat, S. Hieronymum omnino sacram Scripturam in idioma suum transtulisse his verbis: Transtulit quoque Hieronymus, ut ipsemet in Epistola ad Sophronium testatur, universum totius divinæ Scripturæ corpus in Dalmaticam linguam ad utilitatem nationis suæ gentium: quæ usque in hanc diem hujus translationis lectione summa cum veneratione utuntur. Habet revera Sixtus Senensis allegata verba, idque vehementer miror, cum hallucinatio sit clara & manifesta.

[1271] [Verbis Hieronymi decepti sunt, qui ex errore crediderunt,] Epistola ad Sophronium, quam allegat Sixtus Senesis, est Præfatio in Psalterium ex Hebraico Latine redditum, ubi in editione Veronensi tom. XI Col.æc leguntur: Nec hoc dico, quo præcessores meos mordeam, nec quidquam de his arbitrer detrahendum, quorum translationem diligentissime emendatam olim meæ linguæ hominibus dederim &c. Illud, meæ linguæ hominibus decepit Senensem & Bedecovichium. Hic enim, allatis & aliis Hieronymi litteris, de quibus statim, sic ratiocinatur: Per ly “Meæ linguæ hominibus dedi” apparet, S. Hieronymum suæ Slavo-Dalmaticæ seu Dalmato-Slavonicæ nationi sacram Scripturam in Dalmatico seu Slavonico idiomate porrexisse. At multi accumulantur errores. Nam primo S. Hieronymus per suam linguam intelligit linguam Latinam, quæ usitata erat in imperio Romano, aut certe in multis imperii Romani provinciis, quæ diu fuerant sub Romanis, & ubi Græca non prævalebat. Sic eo tempore lingua Latina in Italia, Gallia, Hispania, Africa, Dalmatia, vicinisque provinciis prævalebat, ut facile probari potest ex libris lingua Latina scriptis, & populis Latine pro concione institutis. Supererant quidem aliqua antiquæ linguæ vestigia in aliquot provinciis, ut de lingua Punica in Africa alicubi testatur Augustinus: adeo tamen prævalebat lingua Latina apud homines honesto loco natos, ut S. Hieronymus tuto posset suam vocare linguam. Et Latinam revera suam aut suorum linguam vocasse, multis exemplis ostendi potest, & aliqua mox adducam. Quod autem Latinum textum Veteris Testamenti correxerit S. Hieronymus, suppleverit, aut etiam transtulerit, & quo modo id fecerit, exposui § 26. De ea correctione & translatione loquitur, non de toto Scripturæ corpore, quamvis revera totum correxerit. Nam respondet illis, qui dicebant illum male sentire de Septuaginta interpretibus.

[1272] Verum optimo Bedecovichio satisfaciamus, & ostendamus aliquot exemplis, [eius linguam fuisse Slavonicam, cum ea esset Latina.] Hieronymum per linguæ suæ homines designare Latinos. Objicit præter verba Senensis ex Apologia contra Rufinum hæc verba: Mihi non licebit post Septuaginta editionem, quam diligentissime emendatam meæ linguæ hominibus dedi, ad confundendos Judæos, etiam ipsa exemplaria (Hebraica) vertere, quæ ipsi verissima confitentur? Ipsa hæc verba ostendunt, agi de translatione in Latinam linguam. Nam Rufinus accusabat Hieronymum, quod Scripturam ex Hebræa lingua in Latinam transtulisset, volebatque id eum fecisse in contemptum Septuaginta interpretum. Respondet autem, se prius interpretationem Septuaginta Latine emendatam dedisse, postea vero ad confundendos Judæos Scripturam Hebraicam fecisse Latinam. Hæc ex tertio libro contra Rufinum. In libro secundo idem agit, & sic loquitur: Egone contra Septuaginta interpretes aliquid sum loquutus, quos ante annos plurimos diligentissime emendatos, meæ linguæ studiosis dedi, quos quotidie in conventu fratrum edissero &c. Tum explicat, quos suæ linguæ studiosos dicat, post pauca subjungens: Unde putabam me bene mereri de Latinis meis, … inde in culpam vocor. Pro sexcentis exemplis, quibus ostendere possum, Hieronymum per suam linguam intelligere Latinam, unum adjungo. In Præfatione ad tres libros Salomonis ponit nomen Hebraicum Cantici Canticorum, Sir assirim, & subdit, quod in nostra lingua vertitur Canticum Canticorum. Tam probabile est, S. Hieronymum Sacram Scripturam vertisse in linguam Slavonicam, quam sit probabile, voces Canticum Canticorum esse Slavonicas. Ignoscant eruditi, si de his plura dixi, quam opinio tam improbabilis & nullo nixa fundamento mereri videbatur.

[Annotata]

* eis, opinor

§ LXXIX. Chronotaxis gestorum & scriptorum omnium S. Hieronymi, ex disputatis brevissime proposita.

[Natales, studia Romana, peregrinationes:] Ut studiosus lector omnium gestorum & scritorum S. Hieronymi ordinem uno intuitu conspicere valeat, ex prolixe disputatis breviter præcipua gesta & scripta omnia recensebo.

Anno 331 natus est S. Hieronymus, aut certe circa illum annum.

Circa medium seculi IV diu Romæ studiis vacavit politioribus, ibique perrexit linguam Latinam Græcamque discere, rhetoricamque & philosophiam cum artibus aliis, usque ad annum saltem 363, collecta ibidem etiam bibliotheca.

Post studia Romana, exeunte anno 363 aut serius, in Galliam profectus est Hieronymus, in eaque descripsit manu propria aliquot Opuscula S. Hilarii & notabili tempore moratus est. Forte & Athenas tunc fuerit profectus, & in alias regiones, ut multa videret & disceret.

Circa annum 370 Sanctus Aquileiæ exorsus est vitam quasi monasticam, ibique habitavit cum Rufino. Aquileiæ scribit primum Opusculum, sive Epistolam de Muliere septies percussa.

[1274] [habitatio Aquileiæ, iter in Syriam:] Anno 373 Aquileia ob subitam persecutionem discedit cum Innocentio socio & Evagrio presbytero Antiocheno, navigansque primum in Thraciam, deinde terrestri itinere per Bithyniam, Gallatiam, Cappadociam & Ciliciam, ubi vidit monasterium S. Theodosii abbatis, venit in Syriam, volens Hierosolymam proficisci, sed Antiochiæ diuturno morbo laborare incipit, ibique moritur Innocentius Sancti socius, & deinde Hylas Melaniæ servus eodem aut sequenti anno.

[1275] [commoratio Antiochena, unde abit in solitudinem:] Anno 374, dum pergebat ægrotare Antiochiæ Hieronymus, amicus ejus Heliodorus, quocum cogitabat vitam ducere in eremo, alia via Hierosolymam profectus, inde Antiochiam venit ad Hieronymum. At ille, mutato vitæ solitariæ proposito, rursum discedit in Occidentem. Eodem anno Antiochiæ, non in eremo, famosum habuit somnium, in quo coram judicis tribunali vapulat, & a lectione poëtarum gentilium, aliorumque scriptorum profanorum sic deterretur, ut ab iis legendis postea abstinuerit. Eodem rursum anno Sanctus scribit Epistolam 2 ad Theodosium abbatem & monachos Ciliciæ, declarans desiderium suum amplectendi vitam monasticam: deinde ad Florentium Hierosolymæ habitantem Epistolam 4, & una tertiam ad Rufinum, quem venisse in Ægyptum audierat, magna cum caritate. Hæ tres scriptæ Antiochiæ, ubi tunc docentem audivit Apollinarium, necdum pro hæresiarcha agnitum. Probabilius eodem anno circa autumnum inhabitare cœpit desertum Chalcidis in Syria.

[1276] [vita solitaria in eremo Syriæ:] Anno 375, degens in solitudine, plures scripsit Epistolas, videlicet alteram ad Florentium, quæ est quinta, petens libros aliquot, & propositum non exeundi eremo declarans; & sextam ad Julianum diaconum, septimam ad Chromatium, Jovinum & Eusebium, clericos Aquileienses, in utraque sororis suæ curam commendans. Eodem probabilius anno, certe in deserto, scripsit Vitam S. Pauli, primi eremitæ; uti & Epistolam 10 ad Paulum Concordiensem; octavam ad Niceam hypodiaconum Aquileiensem, nonam ad Chrysogonum ibidem monachum, & decimam quartam ad Heliodorum, quem prolixe & eloquenter hortatur ad vitam monasticam. Tres aliæ Epistolæ, quæ & ante sic Aquileiæ scribi potuerunt, forte eodem anno in deserto scriptæ sunt, nimirum undecima ad Virgines Æmonenses, duodecima ad Antonium monachum, & decima tertia ad Castorinam materteram, quam ad concordiam revocare Sanctus studet. Ab anno 374 usque ad inchoatum 379, sive probabilius ultra quadriennium, in deserto habitavit Sanctus, durissima pœnitentia se excrucians, multis quoque afflictus tentationibus, & subinde cælestibus recreatus consolationibus. Incipit ibidem magno labore discere linguam Hebraicam sub magistro ex Judæis converso, & verisimiliter exscripsit Hebraicum Matthæi Euangelium, quo utebantur Nazaræi. In eremo verisimiliter scripsit primum in Abdiam Commentarium, qui excidit. Ibidem scripsit ad Damasum Epistolam 15, eum consulens, quocum ex tribus, qui se dicebant Antiochenos episcopos, communicare deberet, & utrum unam aut tres diceret hypostases; ac deinde decimam sextam, de communione rursum interrogans: item decimam septimam ad Marcum presbyterum, conquerens de vexatione, quam patiebatur a monachis, quod non diceret tres hypostases. Hæ Epistolæ videntur scriptæ sub finem commorationis Sancti in deserto, præsertim duæ posteriores.

[1277] Anno probabilius 379, tempore hiemis aut veris, [iterum Antiochiæ commoratur, deinde Constantinopoli:] Sanctus eremum relinquit, & venit Antiochiam, ubi presbyter ordinatur a Paulino. Probabilius Antiochiæ anno 379 scribit Dialogum contra Luciferianos. Eodem anno ad finem decurrente aut anno sequenti Hieronymus Constantinopolim proficiscitur.

Anno 380 & 381 docentem Constantinopoli S. Gregorium Nazianzenum audit Hieronymus. Ibidem vertit Græcum Eusebii Chronicon, forte jam in deserto inchoatum, illudque additis quibusdam supplet, & continuat. Ibidem rursum quatuordecim Homilias Origenis in Hieremiam, & totidem ejusdem in Ezechielem ex Græcis facit Latinas: laborat gravi tunc oculorum dolore. Constantinopoli etiam dictavit tractatum de Seraphim & calculo, qui editus est, ut Epistola 18 ad Damasum Papam, licet nec Epistola sit, nec ad Damasum scripta, sed eidem postea solum videatur communicata. Anno 381 aut 382 Constantinopoli discedit Hieronymus.

[1278] Anno 382 ad finem vergente, Sanctus Romam venit una cum S. Epiphanio Salaminensi & Paulino Antiocheno, [habitatio, gesta & scripta] ibique in concilio Romæ congregato operam navavit S. Damaso in scribendis ecclesiasticis litteris.

Anno 383 aut sequenti, Sanctus Romæ scripsit ad Damasum dissertationem sive Epistolam 20 de significatione vocis Osanna, item Epistolam 21 de duobus Filiis, sive expositionem parabolæ de Filio prodigo.

Probabilius anno 384 per Epistolam 36 respondet ad quæstiones aliquot ex Scripturis a Damaso propositas, exscribens eo tempore aliqua ex Hebraicis Bibliis: item duas Origenis Homilias in Cantica pro Damaso transfert in linguam Latinam. Eodem jubente Pontifice, textum Latinum Novi Testamenti ex Græco corrigit, uti & Psalterii ex textu Septuaginta interpretum.

Anno 384, scribit librum adversus Helvidium de perpetua virginitate B. Mariæ; item prolixam Epistolam 22 ad Eustochium de servanda Virginitate, egregia recte vivendi præcepta continentem. Eo tempore sacræ Scripturæ intelligentia imbuere cœpit S. Marcellam, S. Paulam, ejusque filias Eustochium & Blæsillam, aliasque mulieres nobiles. Sub finem anni 384 scribit Epistolam 23 de exitu Leæ, & vigesimam quartam de laudibus Asellæ, utramque ad S. Marcellam.

[1279] Anno 384 aut 385 Sanctus plures ad S. Marcellam scribit Epistolas, [Romana:] videlicet vigesimam quintam de decem Nominibus Dei; vigesimam sextam de quibusdam Hebræis nominibus; vigesimam septimam, qua correctionem Novi Testamenti defendit; vigesimam octavam, de Diapsalmate; vigesimam nonam, de Ephod & Theraphim; trigesimam quartam de aliquot locis Psalmi CXXVI. Hæ omnes expositiones locorum difficilium sacræ Scripturæ ad Marcellam exaratæ sunt. Ad eamdem dedit Romæ trigesimam septimam de Commentariis Rheticii in Canticum Canticorum, quos improbat; quadragesimam de Onaso, quem obtrectatorem refutat & irridet; quadragesimam primam, qua explicat & refellit prava Montani dogmata; quadragesimam secundam de peccato in Spiritum sanctum contra Novatianos hæreticos.

Anno 385 ad eamdem scribit trigesimam octavam de ægrotatione Blæsillæ, cujus conversionem a vita mundana ad piam & modestam mira libertate defendit; item trigesimam ad Paulam de Alphabeto Hebraico Psalmi CXVIII, quod exponitur: trigesimam primam ad Eustochium de Munusculis, ab ea acceptis; trigesimam secundam ad Marcellam, cui mittit duas jam dictas. Conferebat eo tempore S. Hieronymus textum Hebraicum Veteris Testamenti cum editione Aquilæ, iam tunc cogitans Scripturam ex lingua Hebraica in Latinam transferre. Probabilius etiam Romæ scripsit quadragesimam quartam de Muneribus, a Marcella missis, & quadragesimam tertiam ad eamdem Marcellam, qua vitam solitariam commendat & urbanæ præfert; sive quod jam statuisset Roma discedere, & nosset secuturam S. Paulam, sive quod ipsam Marcellam ad idem propositum tentaret inducere. Hæc ultima videtur ex iis, quas Romæ scripsit ad Marcellam, & forte scripta est post memorandam ad Paulam. Odia Romanorum potentium contra S. Hieronymum, cœpta per Epistolam Sancti ad Eustochium, libertatem obloquendi nacta per mortem S. Damasi, aucta per conversionem secutamque ægrotationem Blæsillæ, circa Julium anni 385 ad culmen ascenderunt per mortem Blæsillæ & propositum S. Paulæ Romam relinquendi, ut atrox calumnia de SS. Hieronymo & Paula fuerit sparsa. Cum autem S. Paula de immaturo obitu filiæ suæ nimium doleret, eam per Epistolam 39 ad Paulam super obitu Blæsillæ filiæ consolatus sic est S. Hieronymus, ut nimium ejus luctum graviter reprehendat, & Blæsillæ virtutes eloquenter prædicet. Mense Augusto, dum navem erat ascensurus ad discedendum, scribit ad S. Asellam Epistolam 45, qua calumnias de se & S. Paula confictas refert & refutat.

[1280] [itinera habitationi in Bethleem prævia:] Anno 385, mense Augusto, navim ascendit cum Pauliniano fratre suo, Vincentio presbytero, & aliis non nominatis, sequente non diu post S. Paula cum S. Eustochio filia, & cum aliis pluribus. Sanctus in Cyprum vectus, recipitur a S. Epiphanio; deinde Antiochiam perlatus, a Paulino episcopo. Inde verisimiliter cum S. Paula, quæ eadem via Antiochiam venit, terrestri itinere venit in Palæstinam.

Sub initium anni 386 S. Hieronymus cum S. Paula, comitantibus viris eruditis, invisit sacra Palæstinæ loca. Eodem anno cum sancta Paula profectus est in Ægyptum, & invisit monasteria Nitriæ, ubi aliquot Origenistas inter monachos invenit. Eo tempore Didymum Alexandriæ vidit, & de dubiis sibi sacræ Scripturæ locis consuluit, exiguo tamen tempore ibidem subsistens. In æstate ejusdem anni cum S. Paula revertitur in Palæstinam, & habitationem suam figit in Bethleem, degens in angusto hospitiolo.

[1281] [habitatio in Bethleem: priora ibidem scripta,] Forte sub finem ejusdem anni, aut anno sequenti scribit ad S. Marcellam nomine Paulæ & Eustochii Epistolam 46 de Sanctis Locis.

In Bethleem autem circa annum 387 conducit magistrum Judæum, nomine Baraninam, ejusque ope perfectam acquirere nititur linguæ Hebraicæ intelligentiam, & cum eo Scripturam Hebraicam pervolvit. Circa idem tempus cum SS. Paula & Eustochio perlegit totam Scripturam, quam illis explicat.

Anno 389 Sanctus edit Commentarios in Epistolas S. Pauli ad Philemonem, ad Galatas, ad Ephesios, ad Titum: item, aut ante finem illius anni aut sub initium sequentis, in Ecclesiasten.

Probabilius anno 390, Sanctus componit librum Quæstionum Hebraicarum in Genesim: item librum Eusebii de Locis Hebraicis transfert in linguam Latinam, corrigitque & auget: item ex Philone & Origene concinnat librum de Nominibus Hebraicis, quem & auget interpretatione nominum Novi Testamenti. Circa idem tempus, Hieronymus librum Didymi de Spiritu sancto, quod Romæ cœperat, Latinum facit; ut & triginta novem Origenis Homilias in Lucam. Circa id tempus, Sanctus composuit septem tractatus in Psalmos a decimo usque ad decimum sextum, nisi fuerint solum e Græco translati.

Anno 390 aut 391, scribit Vitam S. Malchi monachi, cogitans & ecclesiasticam scribere historiam, quod non fecit; & deinde Vitam S. Hilarionis. Circa idem tempus, omnes libros Veteris Testamenti, qui erant in canone Judæorum, ex Græcis Latinos facit secundum editionem Septuaginta Interpretum, sic tamen, ut secundum Hexapla Origenis, sibi ante comparata, addat textui Septuaginta ea, quæ erant in textu Hebraico, prout illa interpretatus fuerat Theodotion, præpositis tamen ad distinctionem asteriscis sive stellulis; præfixisque similiter obelis ante ea, quæ apud solos erant Septuaginta.

[1282] Anno 390 aut 391, post correctionem sive translationem Veteris Testamenti ex Græco jam memoratam, [cœpta interpretatio Scripturæ ex Hebraico,] cœpit Sanctus Opus magni laboris & paris utilitatis, nimirum translationem Veteris Testamenti ex fonte Hebraico: quo Opere ad annos facile viginti quinque sic occupatus fuit, ut multa interposuerit alia, prout singula, quantum fieri potuit, ad sua tempora revocavi. Exordium cœpit a quatuor libris Regum, deinde transtulit omnes Prophetas, probabilius ne Daniele quidem excepto, licet de tempore hujus translati non æque certi simus: Psalterium quoque ante annum 392 translatum. Itaque maxime anno 391 transtulit libros Regum, Prophetas & Psalterium; sic tamen, ut forte ante finem anni 390 inceperit & sub initium anni 392 postrema ex illis transtulerit. Circa idem tempus, certe ante 395, composuit Annotationes in Prophetas minores, quæ exciderunt.

Anno 392, Sanctus edit Commentarios in aliquot ex minoribus prophetis, scilicet in Nahum, in Michæam, in Saphoniam, in Aggæum, & in Habacuc: scribit librum de Viris illustribus.

Anno 393, Sanctus vulgat duos libros contra Jovinianum hæresiarcham.

Anno 393 aut 394, librum Job ex idiomate Orientali reddit Latinum.

[1283] Anno 394 Sanctus ad Nepotianum scribit Epistolam 52, [& sic continuata per intervalla, ut interim] de Vita clericorum & monachorum, præclara vivendi præcepta continentem. Eodem anno, Epistolam Græcam S. Epiphanii ad Joannem Hierosolymitanum reddit Latinam: qua translatione Rufinum, Joannem Hierosolymitanum, aliosque offendit. Circa idem tempus, aut forte paulo serius, scribit Epistolam 47 ad Desiderium. At probabilius ipso anno 394 libros Esdræ ex Hebraicis facit Latinos. Postquam S. Hieronymus ad S. Paulinum scripserat Epistolam 53 de Studio Scripturarum, cujus epocham non designamus; missus a Paulino Vigilantius, in Palæstina cum S. Hieronymo fuit sub finem anni 394, eique redeunti alteram ad Paulinum dedit Epistolam 58. Circa eumdem annum aut paulo serius Sanctus per Epistolam 55 respondet ad tres quæstiones, ab Amando presbytero Burdigalensi propositas: item per Epistolam 59 ad quinque quæstiones, quas miserat S. Marcella. Cum S. Augustinus Hieronymum nosse cœpisset, eidemque innotuisset per Alypium in Palæstinam profectum, scribit ad eum Epistolam 56 inter Hieronymianas, qua ejus de S. Petro opinionem oppugnat. At ea, non ad Hieronymum, sed ad alios casu fortuito perlata, offensioni occasionem præbuit.

[1284] [alia multa egerit & scripserit] Anno 394 aut 395, postquam Hieronymus ex litteris Pammachii & Domnionis intellexerat, libros suos contra Jovinianum clamniis & maledictis adversariorum impeti, componit librum Apologeticum (alias Epistolam 48) quem mittit ad Pammachium, addita ad eumdem Epistola 49: de iisdem ad Domnionem scribit Epistolam 50. Hisce autem sublatæ sunt turbæ, contra prædictos libros excitatæ. Anno 395, Fabiola in Palæstina sacras Litteras discit, Hieronymo explicante: sed ob Hunnos irruentes sub finem anni discedit, ut Hieronymus fugere cogitabat.

Anno 395, Sanctus ad Furiam, Probini consulis, ut videtur, viduam scripsit Epistolam 54 de Viduitate servanda. Ab hoc anno Sanctus multa pati incipit a Joanne Hierosolymitano.

Sub finem anni 395 aut initium sequentis, Hieronymus componit librum de optimo genere interpretandi, sive Epistolam 57 ad Pammachium. Eodem fere tempore, cum Sanctus infamaretur a Vigilantio in Occidentem reverso, ad eum scribit Epistolam 61, qua ejus calumnias acriter refutat.

Anno 396, Sanctus componit Epitaphium Nepotiani, sive Epistolam 60 ad Heliodorum: item Commentarios in Jonam, & in Abdiam. Transfert libros Paralipomenon ex Hebraico ad Latinum sermonem. Cum autem inter Joannem Hierosolymitanum & Hieronymum lis esset; & Joannes de ea scripsisset ad Theophilum Alexandrinum, sub finem anni 396 de eadem lite Hieronymus ad Theophilum scribit Epistolam 82.

[1285] [Sanctut,] Anno 397,Hieronymus in gratiam Amabilis episcopi Commentario exponit decem visiones Isatæ, postmodum intergris in Isaiam Commentariis inserto. Eodem tempore scribit ad Castrucium Pannonium cæcum. Eodem probabilius anno per Epistolam 72 respondet ad quæstiones e Scriptura propositas de Salomone & Achaz: scribit ad Fabiolam librum, sive Epistolam 64 de Veste sacerdotali: & Epistolam 65 ad Principiam virginem, qua explicat Psalmum XLIV. Sub finem ejusdem anni Pammachium consolatur super obitu Paulinæ uxoris per Epistolam 66; & fratrem suum Paulinianum in patriam mittit ad vendenda parentum bona hæreditaria, ut, quantum posset, inopiæ monasteriorum succurreret, & S. Paulam sublevaret. Fervebat eo tempore discordia inter Joannem Hierosolymitanum & S. Hieronymum ejusque monasteria, ut hoc aut sequenti anno etiam ingressus ecclesiæ Hieronymo ejusque monachis per Joannem fuerit prohibitus. Rufinus tamen, dum eodem anno discessit in Occidentem, visus erat pacem vero aut ficto animo inire cum S. Hieronymo. Hoc aut sequente anno Epistolam 103 ad S. Augustinum scripsit Sanctus.

[1286] [morbo etiam diuturno laboraverit,] Anno 398 diuturno morbo laboravit Hieronymus, videlicet ab initio fere anni usque in Quadragesimam, non annua infirmitate. Post receptam in Quadragesima sanitatem, Sanctus in Quadragesima ex Hebræo in Latinum sermonem transfert tres libros Salomonis, videlicet Proverbia, Ecclesiasten & Canticum cannicorum; parans se ad transferendum etiam Pentateuchum. In Quadragesima deinde scribit ad Lucinium Hispanum Epistolam 71, eique pro acceptis munusculis nonnulla remittit. Jusserat autem Lucinius omnia Hieronymi Opuscula exscribi per sex notarios in Palæstinam missos. Ante Pascha dictat Commentarios in Matthæum in gratiam Eusebii Cremonensis, qui post Pascha profectus est in Italiam. Eodem anno scripsit ad Euangelum Epistolam 73 de Melchisedec: item septuagesimam ad Magnum oratorem, qua defendit sobrium usum scriptorum profanorum. Eodem anno aut sequenti, ad Tranquillinum dedit Epistolam 62, prudenter respondens ad quæstionem ab eo propositam de modo, quo legenda sunt scripta Origenis. Sub finem ejusdem anni aut initium sequentis, Hieronymus composuit librum contra Joannem Hierosolymitanum, quo exponit diu agitatam cum eo controversiam, ejusque Apologiam refellit. Eodem anno 398 aut sequenti inchoavit Pentateuchi ex Hebræo translationem, & forsan absolvit Genesim. At totius Pentateuchi translatio aliis frequenter interrupta fuit, & non diu ante annum 404 absoluta. Interim turbata erat Roma, quod Rufinus libros Origenis de Principiis in linguam Latinam transtulisset. Hæc translatio anno 398 facta, Romanos S. Hieronymi amicos excitavit, quod Rufinus in Præfatione allegasset S. Hieronymum tamquam Origeni multum faventem.

[1287] Anno 399, ubi Sanctus per amicos Romanos, Pammachium & Oceanum, [& acrem habuerit litem cum Joanne Hierosolymitano, tandem compositam,] monitus erat de laudibus sibi a Rufino subdole datis, tamquam laudatori Operum Origenis, & de translatis per illum infideliter libris Origenis de Principiis, rogatusque per eosdem, ut & libros de Principiis, fideliter transferret, suamque sententiam contra Origenem aperte declararet, vertit libros de Principiis, ad Pammachium & Oceanum scribit Epistolam 84, qua repellit figuratas Rufini laudes, tamquam amico Origenis datas, probatque ita Origenem a se laudatum, ut prava ejus dogmata numquam probaverit; ad eosdem simul mittit libros de Principiis, quos Latinos fideliter reddiderat. Eodem tempore Sanctus ad Rufinum scripsit Epistolam 81, qua modeste de eius facto conqueritur: sed per amicos Romanos Rufino non est tradita. Eodem anno ad S. Paulinum scribit Epistolam 85, in qua suam quoque de Origene mentem declarat. Plures anno 399 Epistolas aut Opuscula composuit Hieronymus; nimirum Epitaphium Fabiolæ, sive Epistolam 77 de morte Fabiolæ ad Oceanum; & librum exegeticum ad Fabiolam de XLII Mansionibus Israëlitarum in deserto, quod Opus viventi promiserat, & in memoriam defunctæ composuit, & ad Oceanum misit. Ad eumdem Oceanum anno incerto, sed post 395 & ante 401, Sanctus scripsit Epistolam 69, respondens ad quæstionem ab eo propositam, utrum bigamus sit habendus in ordine ad sacerdotium, si quis uxorem duxerit ante baptismum, & alteram post baptisinum. Anno 399, aut non diu post, Sanctus item scripsit ad Theodoram, Lucinii Hispani viduam, Epistolam 75; & ad Abigaum, etiam Hispanum, Epistolam 76: item Epistolam 63 ad Theophilum Alexandrinum, quando controversia Hieronymi cum Joanne Hierosolymitano non erat omnino composita. Ea tamen discordia eodem anno plane sublata fuit.

[1288] Post pacem cum Joanne stabilitam, Hieronymus sub finem anni 399 aut anno sequente, [gravibus quoque Rufini inimicitiis sit impetitus,] scribit ad Theophilum Epistolam 86, qua ejus zelum contra Origenistas extollit. Ab eo tempore multum amicitiæ inter Hieronymum & Theophilum intercessit, & utriusque amicus fuit S. Epiphanius: Rufinus vero, visa Hieronymi contra Origenistas Epistola, in apertas erupit inimicitias, & Invectivas suas scribere incepit contra Hieronymum, easque ab anno 400 amicis suis occulte communicavit, nec tamen tam cito edidit. Circa hoc tempus, certe inter annos 398 & 401 Sanctus scribit Epistolam 107 ad Lætam de educatione filiæ. Forte circa idem tempus scripta Epistola 106 ad Sunniam & Fretelam: sed ea caret certa temporis nota.

Anno 400, Hieronymus ad Theophilum scribit Epistolam 88, respondens ad litteras ab eo acceptas, quas & Latinas fecisse creditur. Eodem anno transtulit Synodicam Epistolam Theophili ad episcopos Palæstinos & Cyprios de Origenistis; & Epistolam Hierosolymitanæ synodi ad Theophilum, item Dionysii Lyddensis episcopi ad eumdem: item Epistolam Theophili ad S. Epiphanium; uti & aliam S. Epiphanii ad ipsum Hieronymum, omnes inter Hieronymianas in editione Veronensi a 90 usque ad 94, omnes in causa Origenistarum scriptas, quod ad abolendam illam hæresim cum Theophilo & Epiphanio concurreret Hieronymus. Accedit Epistola 89 Theophili ad Hieronymum, sed hæc forte anno sequenti est scripta. Circa idem tempus, certe ante annum 404, S. Hieronymus scripsit Epistolam 79 ad Salvinam, nobilissimam viduam, de morte Nebridii conjugis, qua eidem præclara suggerit recte vivendi documenta.

[1289] [& illius calumnias refutaverit:] Anno 401, Sanctus Epistolam Paschalem Theophili, in qua prolixe contra Origenistas disserit, ex Græca facit Latinam. Eodem anno, cum intellexisset ex multis, acriter se scriptis Rufini oppugnatum, multaque de ejus argumentis intellexisset ex amicis, licet libros ejus necdum accipere potuisset, duobus libris Rufinum refutat, sive ad ejusdem argumenta partim respondet, partim ejus Apologiam ad Anastasium Papam refellit.

Anno 402, alteram Theophili Epistolam Paschalem transfert Hieronymus, eamque Romam mittit ad SS. Pammachium & Marcellam, quibus ea occasione scribit Epistolam 97. Eodem anno scribit librum tertium contra Rufinum, respondens ad ejus Epistolam numquam editam. Eodem anno, acceptis Augustini litteris, ad eumdem scribit Epistolam 102, rogans, an ejus sit Epistola, quam acceperat, multumque detrectans cum Augustino in certamen descendere.

[1290] [absoluta demum translatio ex Hebraico.] Circa annum 403 Hieronymus absolvit translationem Pentateuchi ex Hebraico, ab aliquot annis cœptam, & frequenter aliis interruptam. Anno 403, Sanctus, acceptis iterum Augustini litteris, ad eum scribit Epistolam 105, qua conqueritur de Epistola S. Augustini per Italiam circumlata, eumque pluribus deterrere conatur ab urgendo ad illam responso. Sub finem huius anni vel initium sequentis Hieronymus ex Hebraico transfert librum Esther.

Anno 404 obiit S. Paula. Eius prolixum Epitaphium, sive Epistolam 108 ad Eustochium, componit S. Hieronymus. Epistolam Paschalem Theophili, pro anno 404 compositam, transfert, & ad Theophilum scribit Epistolam 99, qua excusat tarditatem translationis suæ, asseritque se aliquot diebus ægrotasse. Eodem anno Sanctus libros Josue, Judicum & Ruth ex Hebraicis facit Latinos. Transtulit item Hieronymus ex Chaldaico libros Tobiæ & Judith, sed tempore incerto.

[1291] [Dissensio cum Augustino finita: morbus annuus;] Sub finem anni 404 aut initium 405, Hieronymus ex lingua Græca in Latinam transtulit Regulam S. Pachomii, aliaque ejusdem & aliorum Ordinis Tabennensis documenta ascetica, & litteras. Sub finem anni 404 aut anno 405, S. Hieronymus S. Augustino scribit Epistolam 112, qua ad plures eius Epistolas respondet, suamque de Petro reprebenso sententiam tuetur: item Epistolam 109 ad Riparium.

Anno 405, ut videtur, S. Hieronymus ad Augustinum scribit Epistolam 115, amice excusans defensionem suam.

Non post annum 405, sed forte multis annis citius, Sanctus dictavit Epistolam 117 ad Matrem & filiam in Gallia commorantes. Inter annos 398 & 409 dedit Epistolam 118 ad Julianum, quem consolatur & ad vitam monasticæm hortatur.

Ab anno 405, aut medio aut ad Autumnum progresso, usque ad Autumnum fere anni 406 S. Hieronymus ægrotasse videtur & nihil fere scripsisse.

[1292] Anno 406, etiam tum ob morbum decumbens, videtur Hieronymus dictasse Epistolam 74 ad Ruffinum presbyterum, [multa simul scripta & resumpta explicatio] ab ante memoratis Rufinis alium, de Jurgio duarum meretricum & judicio Salomonis. Sanatus e morbo, circa finem æstatis aut initium autumni, cœpit præparare materiam ad explanandum Prophetas necdum expositos. Sub finem vero autumni advenit Sisinnius monachus, a S. Exuperio Tolosano in Palæstinam missus ad ferenda inopiæ subsidia, & aliorum quoque ad Hieronymum afferens litteras. Post illius adventum Sanctus dictavit Commentarios in Zachariam, in Malachiam, in Osee, in Joël & in Amos: item scripsit Epistolam admodum prolixam 119 ad Minervium & Alexandrum de loco Apostoli: Omnes quidem dormiemus &c.; ac demum librum adversus errores Vigilantii, acri conscriptum stylo, ut vecordem imperiti hominis impietatem cohiberet.

Anno 407, scribit Commentarios in Danielem prophetam. Eodem probabilius anno componit Epistolam 120 ad Hedibiam, qua prolixe respondet ad duodecim quæstiones, ab ea ex Gallia missas: item Epistolam 121 ad Algasiam, quæ alias quæstiones undecim eodem tempore proposuerat. Aut eodem tempore aut anno 408, dictavit Epistolam 122 ad Rusticum, quem hortatur ad pœnitentiam.

Anno 407 ad finem decurrente aut anno 408, mittit Hieronymus ad Avitum libros Origenis de Principiis, prout eos fecerat Latinos, accurate exscriptos, quod eos mendosos haberet Avitus, quem per Epistolam 124 sollicite monet, ut caveat at a veneno in iis latente.

[1293] Sub finem anni 407 aut initium 408, exorsus est Hieronymus Opus maximum in Isaiam, [Prophetarum, quibus ultimos vitæ annos] in quo minus cito progreditur, & circa initium anni 409 morbo etiam retardatur. Prolixi hi in Isaiam Commentarii, quibus Sanctus forsan duos fere annos impendit, absoluti videntur circa autumnum anni 409.

Anno 409, probabilius ante finitos in Isaiam Commentarios, scripsit Hieronymus Epistolam 123 de Monogamia ad Ageruchiam viduam, cui & secundas dissuadet nuptias, & præclara dat recte vivendi documenta. Audita circa finem ejusdem anni expugnatione Urbis Romæ per Gothos, & morte multorum amicorum, consilium explicandi Ezechielem ad aliud tempus tantisper remittit.

Anno 410, incipit Hieronymus explanare Ezechielem, sed post absolutos libros duos, aliquo tempore Opus intermittit ob multitudinem Romanorum, qui ex Urbe in Palæstinam egentes adveniebant. Duos illos libros misit ad Fabiolam.

[1294] Anno 411, absoluto tertio in Ezechielem libro, Sanctus fugere cogitur ad civitatem munitam ob irrumpentes subito in Palæstinam Arabes. Eo tempore scripsit Epistolam 126 ad Marcellinum & Anapsychiam de Origine animæ, [sic impendit, ut tamen & alia] mittens pro ulteriore expositione ad S. Augustinum. Forte eodem tempore, certe circa 411, Sanctus scribit Epistolam 125 ad Rusticum monachum, egregia proponens vivendi præcepta. Anno 411, Hieronymus componit Epitaphium S. Marcellæ, sive Epistolam 127 ad Principiam. Circa eumdem quoque annum, dedit Epistolam 128 ad Gaudentium de Pacatulæ infantulæ educatione. Eodem verisimiliter anno 411 abruptam Ezechielis Explanationem resumpsit, tarde tamen procedens ob occurrentia impedimenta & oculos caligantes, ut illi explanationi etiam inhæserit tribus sequentibus annis, eam rursum notabili tempore interrumpens ad caput 40 ob summam difficultatem exponendi templi Ezechielis.

Anno 414, necdum perfecta Ezechielis Explanatione, Sanctus scripsit Epistolam 130 ad nobilissimam virginem Demetriadem, cui tradidit præclara vivendi monita, prout eum rogaverant Juliana Demetriadis mater & Proba avia.

Sub finem anni 414 aut initium 415, absolvit Hieronymus prolixos in Ezechielem Commentarios.

Anno 414 aut 415, scripsit ad Dardanum Epistolam 129 de Terra Promissionis.

[1295] [non pauca interponeret.] Sub initium, aut certe ante medium anni 415, cœpit Hieronymus Commentarios scribere in Hieremiam, ab initio se defendens contra Pelagium, qui vetustas inimicorum Hieronymi calumnias repetebat. Ante medium ejusdem anni componit Epistolam 133 ad Ctesiphontem, qua refutare cœpit dogmata Pelagiana, docuitque Opus Sixti Pythagorici philosophi pro Opere S. Sixti Papæ obtrusum fuisse a Rufino Post hanc Epistolam rediit ad Commentarios in Hieremiam. Absoluto autem libro tertio, cœpit componere Dialogum, in tres libros divisum, quo Pelagium uberius refellit. Eodem anno resumit Commentarios in Hieremiam. Eodem rursus anno 415, Orosius presbyter Hispanus, qui ad Augustinum instruendus venerat, & ab eo ulterius erudiendus ad Hieronymum missus erat, venit in Palæstinam ad Sanctum; eique attulit duos Augustini libros, quibus Hieronymus consulebatur de Origine animæ, & de sententia aliqua Jacobi apostoli.

[1296] [Gravia patitur Sanctus a Pelagianis,] Anno 416, redeunte in Africam Orosio, S. Hieronymus ad Augustinum scribit Epistolam 134 qua Augustino amicissime respondet, detrectat tamen suum edicere judicium de libris aut Epistolis ab eo missis. Eodem anno Pelagianorum furor cæde & incendio desævit in monasteria SS. Hieronymi & Eustochii, ut Hieronymus ipse vix evaderet. Hinc S. Hieronymus, graviora etiam timens, de re tota instruit S. Innocentium Papam, & cum suis ex combustis monasteriis interim ad locum nobis ignotum recedit. Hæc monasteriorum combustio videtur causa fuisse, ob quam, sex libris in Hieremiam ante absolutis, deinde pergere non potuerit Sanctus, & Commentarios in Hieremiam perficere, sive quod ejus bibliotheca esset combusta, sive quod extrema paupertas non sineret notarios alere.

Anno 417 aut 418, necdum ad monasterium suum reversus Hieronymus, scribit Epistolam 138 ad Riparium.

Verisimiliter anno 418, ubi Hieronymus cum suis ad monasteria in Bethleem erat reversus, scripsit Epistolam 139 ad Apronium. Scripsit item Sanctus ad Cyprianum presbyterum Epistolam 140, sed anno magis incerto, tempore tamen Pelagianovum, ut prolixa hæc Epistola, qua exponitur Psalmus octogesimus nonus, figi saltem possit inter annos 415 & 419.

Circa annum 418 Hieronymus ad S. Augustinum scripsit Epistolas 141 & 142, forte simul datas, eique altera amicissime gratulatus est victoriam de Pelagianis relatam, altera eorumdem insinuavit pertinaciam.

[1297] Anno 419 circa mensem Augustum, dedit Hieronymus Epistolam 143 ad SS. Alypium & Augustinum, [& decrepitus in Bethleem moritur.] eaque videtur omnium, quæ innotuerunt, postrema. Probabilius eodem anno 419, die XXX Septembris Sanctus beata morte vitam finivit.

Præter scripta modo suis temporibus illigata, tres apud Vallarsium in fine adduntur Epistolæ. Ex his prima est Epistola 145 ad Exuperantium, quem hortatur Sanctus, ut, relicta militia seculari, vitam amplectatur monasticam. Videtur in Bethleem scripta, quia optat, ut Deus Exuperantium expeditum cum sancto fratre Quintiliano ad nos, inquit, (id est, opinor, in Bethleem) cito faciat navigare. Altera est Epistola 146 ad Euangelum, qua refellitur error eorum, qui diaconum æquabant presbytero. Tertia est Epistola 147 ad Sabinianum lapsum. Hæc certo in Bethleem scripta est, quando monasteria S. Hieronymi ibidem, aliquo saltem tempore, recte fuerant constituta.

§ LXXX. Examinantur ea, quæ contra mores aut scripta Sancti ab aliquot neotericis objecta sunt, & necdum discussa.

[Aliqua perperam de S. Hieronymo asserta:] Quandoquidem S. Hieronymi gesta & scripta brevi compendio recensuimus, lubet etiam breviter recensere ea, quæ contra Sanctum a variis objecta inveniam, aut male de eodem asserta, nimirum si necdum suis locis relata sunt & examinata. Tam multa a variis neotericis contra S. Hieronymum aut temere, aut certe sine idonea ratione, fuerunt objecta, ut singula suo ordine examinare non expediveret, ne gesta vera frequenter interrumperentur, sed commodius fuerit multa ad hunc locum rejicere. David Czuittingerus in Specimine Hungariæ litteratæ pag. 168 prolixum contexuit S. Hieronymi elogium: sed scriptor ille heterodoxus & suo nomine Virum maximum temere reprehendit, & aliorum censuras non paucas allegat, nec caret aliquot erroribus jam refutatis. Etenim & natione Slavum facit, & versionem sacræ Scripturæ in linguam Slavonicam Hieronymo tribuit; quæ asserta sunt non modo improbabilia; sed etiam prorsus ridicula. Magistris Hieronymi perperam annumerat Victorinum Rhetorem & Paulinum Antiochenum: hujus tamen posterioris amicus fuit Hieronymus, & ab eodem presbyter ordinatus est, sed numquam Paulinum magistris suis annumeravit, uti nec Victorinum. Hæc ex Caveo adoptavit Czuittingerus, præcedentia ex aliis.

[1299] Cavei quoque est censura, quam ille repetit, his verbis concepta: [heterodoxi, qui nimis vehementem jactant Hieronymum,] Cæterum, quod sanctissimi viri pace dictum sit, præfervidi erat & impotentis animi, qui affectibus suis nimis indulgebat: semel lacessitus, adversarios asperrime tractavit, & ab invectiva ac satyrica scribendi vena vix ac ne vix temperavit. Testes sunt nobis satis luculenti inimicitiæ, quas cum Rufino olim sibi necessario, Joanne Hierosolymitano, Joviniano, Vigilantio, aliisque habuit. In hos, arrepta levi quavis occasione, & remota omni pene gravitate, tota convitiorum plaustra evomit; nulla personæ, dignitatis, eruditionis ratione habita. Hæc accusatio pag. 174 repetitur ex Scaligero his verbis: Nimis vehemens fuit, præsertim adversus Jovinianum & Vigilantium, quamvis immerito, ut ipse Erasmus id agnoscit. Provocat accusator ad Erasmum, & Caveus similiter Erasmum pro aliis allegavit & ejus judicium magni fecit. Itaque audiamus Erasmum in Vita, prout apud nos est manuscripta. Ibidem fol. 166 observat, quod quidam e suis moribus (S. Hieronymum) æstimantes, tetricum quempiam & incivilem fuisse somniant; cum eo nihil umquam fuerit nec humanius nec urbanius.

[1300] [contrarium habent Erasmum, qui omnia ad Hieronymum spectantia] Rursum fol. 179 ita loquitur Erasmus: Ad hæc sunt, quos nonnihil offendit sermonis acerbitas, quod in scriptis suis acrius nonnumquam videatur incandescere, quam pro Christiana mansuetudine, planeque veteris comœdiæ quiddam referre, multos mordicus arripiens. In hac sententia fuit olim Augustinus, & nostra memoria, si Superis placet, Franciscus Philelphus, vir ille quidem eruditus, sed nonnumquam plus satis φιλαυτὸς. At hi mihi parum expendere videntur negotii circumstantias, patriam, ingenium, sui fiduciam, æmulorum improbitatem, contumeliæ genus nulli ferendum: postremo nec illud Terentianum: “Tu si hic, aliter sentias”. Nullam * suam contumeliam ferunt impotentius, quam qui in aliena sunt lentissimi. Acriter invectus est in Ruffinum, sed ille commeruerat acriora. Hic hæreseos crimen fortiter depellit; ille carnificem minitatur, & fictis flagitiis famam incessit. Et nemo sævit gravius, quam cui non licuit esse mansueto. Atqui si quis attentius ac propius inspiciat eos libros, in quibus velis equisque (quod aiunt) invehitur in adversarios, totaque libertati vela laxat, mira deprehendet humanissimi mitissimique ingenii vestigia. Ludit sæpenumero, & festivis salibus agit magis quam virulentis. Nonnulla dedit suo seculo & amicorum affectibus; & ita crimen a se depellit, ut, si fieri possit, cupiat hosti parcere. Multa sciens ac prudens supprimit, pudori Christiano malens obsequi, quam animo lacessito; velut in Epistola adversus Joannem Hierosolymitanum, quantum tribuit suæ verecundiæ, quantum episcopi titulo, ut se reprimit? Et, si quid incidit odiosius, sæpe nomen supprimit, nonnumquam fictis abutitur vocabulis, velut in argumento de matre & filia reconciliandis, in diaconum impudicum, in Susannam lapsam. At ultima Epistola non amplius censetur Hieronymi.

[1301] [maturius expendit, item S. Augustinum omnesque antiquos.] Pergit Erasmus: Quin etiam in Ruffinum & hujus socios Grunnii, Luscii Lacinii, Calphurnii Lanarii, Scorpii, Canis Alpini, & id genus aliis fictis nominibus stomachatur. Hactenus Erasmus, qui certe Hieronymi Opera magis legerat, eaque legendo justiorem de moribus Hieronymi æstimationem concipere potuerat, quam censores supra memorati, ad quorum expendenda verba propius accedo. Temere asserit Caveus, impotentis animi fuisse Hieronymum, eademque temeritate addit, eum affectibus suis nimis indulsisse. Si vera esset accusatio, non recte Hieronymum vocaret Sanctissimum: nam affectibus suis nimis indulgere non est Sanctorum. At veritatem istius censuræ nullus umquam probabit. Contra facile probari potest, Hieronymum numquam ex animi impotentia processisse ad refutandos adversarios, numquam magis acrem aut acerbum in iis refutandis fuisse, quam aut necessitas aut justa ratio exigebat. Quis umquam antiquorum, præter hostes Hieronymi, illosque, quorum vitia redarguebat, eum nimis acerbum dixit aut impotentis animi? Hoc sane non dixit S. Augustinus, ut perperam existimare videtur Erasmus. Nam moderationem Hieronymi laudavit, quod teneret aculeos indignationis suæ, ne redderet maledictum pro maledicto, quodque tolerabiliter ferret incredibiles Rufini inimicitias, ut latius dictum num. 800 & seqq. Gelasius Papa cum Romano concilio laudavit Hieronymum in eo ipso, quod objicitur, insinuatque zelo Dei & fidei religione motum fuisse, non animi impotentia aut affectibus inordinatis. Verba Prosperi, qui Hieronymum dicit morum Exemplar, recitat ipse Caveus. At homo impotentis animi, & affectibus suis nimis indulgens, nequit esse morum exemplar. Nec tamen ignorabat Prosper, hæreticos acriter ab Hieronymo refutatos: id ipsum enim indicat his verbis, Dissecuit hostem. Mitto plures antiquos, qui unanimi consensu Hieronymum prædicarunt.

[1302] Consideremus modo, quam excellenter animum vincere noverit Hieronymus, [Lenitas, patientia. & caritas Hieronymi factis probata,] iracundiamque cohibere, & illatas sibi molestias & injurias patienti silentio tolerare. In juventute persecutionem passus est, cujus causa Aquileia profugit & in Syriam profectus est. Numquam tamen indicavit, quis illius persecutionis fuerit auctor. In deserto Syriæ multum vexatus est a monachis, eaque de causa coactus est solitudinem relinquere: numquam tamen auctorem nominavit. Romæ accusatus est, tantisque impetitus calumniis, ut discesserit. Semper nominibus persecutorum pepercit. In Bethleem vidit monasteria, quorum gerebat curam, cæde flammaque vastata; nomina auctorum sceleris numquam edixit. Hæc sane nec impotentis animi sunt, nec affectibus suis nimium indulgentis: sed viri fortis & patientis, qui noverat iracundiæ motus frænare, & malebat pati quam inferre injurias.

[1303] Si modo expendamus Hieronymi cum S. Augustino controversiam, [& nominatim modo ejus agendi cum S. Augustino.] clare videbimus, quam aperte falsa sint illa Cavei verba: Semel lacessitus adversarios asperrime tractavit. Etenim vidit sententiam suam gravibus verbis improbatam ab Augustino, quando nec eruditionem nec sanctitatem lacessentis bene habebat cognitam, ut expositum est § 50: intellexit, Epistolam, qua oppugnabatur, ad multorum manus pervenisse, priusquam ipse eam viderat; vel sic tamen silere voluit, & non nisi pluribus Augustini litteris impelli potuit, ut responderet, ne scriberet contra episcopum Catholicum. Respondit tandem coactus, non aspere, sed amice, & vel sic responsum suum sequente Epistola excusavit, semperque deinceps Augustinum amavit & laudavit. Tillemontius, qui certe nemini suspectus esse debet de nimio in S. Hieronymum favore, in ejus modo agendi cum S. Augustino agnoscit virtutem consummatam, utique perfectam lenitatem, patientiam, caritatem, virtutes plane oppositas illis vitiis, de quibus Hieronymum falso accusat Caveus.

[1304] Si modo gesta Hieronymi cum Rufino & Joanne Hierosolymitano accuratius velimus expendere, [Rufino justam conquerendi causam nos dedit,] in iis ipsis inveniemus miram Hieronymi lenitatem, sicut recte observavit Erasmus. Rufinum amavit Hieronymus, & de eo primum conquestus est in Epistola 57 ad Pammachium, quod instigaret Joannem Hierosolymitanum. Attamen prima hæc discordia fuit composita, antequam Rufinus anno 347 discedebat in Occidentem. Quam sincere redintegratam amicitiam colere voluerit Hieronymus, colligitur ex libro ejus contra Joannem Hierosolymitanum, in quo Rufinum numquam nominat, etiamsi multa de eo dicere potuisset. Deinde Rufinus transferendo libros Origenis de Principiis, & in Præfatione Hieronymum laudando, laudesque, quas Origeni olim dederat, recensendo, absolutam Hieronymo necessitatem imposuit declarandi sententiam suam de erroribus Origenis. Nisi enim Origenis erroribus contrarium se declarasset, Origenista audisset, præsertim cum dudum ut Origenista traductus esset a Vigilantio. Itaque silentio suo ob insignem famam eruditionis, qua florebat, auctoritatem damnandis erroribus conciliasset. Hac ergo necessitate coactus per Epistolam 84 errores Origenis aperuit & improbavit, & laudes olim Origeni datas explicuit, ac se Catholicum probavit. Tanta autem moderatione id fecit, ut Rufinum ne nominaverit quidem. Si eadem moderatione fuisset Rufinus, si æque causam Origenis deserere & errores ejus improbare voluisset, potuisset se cum Hieronymo jungere, & versionem librorum de Principiis modeste excusare.

[1305] [eidemque & Joanni multum pepercit.] At Rufinus minus fuit sollicitus ad se defendendum, quam ad accusandum Hieronymum, in quem duos statim scripsit Invectivarum libros, ut vel invitum faceret Origenistam, multisque criminibus obnoxium. Non poterat non se defendere Hieronymus, tot calumniis impetitus. Quo autem id fecit modo? Summa cum moderatione, si res attente consideretur. Ludit sæpenumero, & festivis salibus agit magis, quam virulentis, ait recte Erasmus, idque jam ante satis probatum est. Voluit hominem salutari pudore persundere, & sic a licentia calumniandi abstrahere, & magis etiam a defensione Origenis. Obtento hoc postremo, mox ad concordiam rediisset. Quod spectat ad Joannem Hierosolymitanum, summa rursum necessitas erat Hieronymo respondendi ad ejus Apologiam, postquam triennium siluerat, ut probatum est num. 645. Id autem sic fecit, ut multum tribuerit suæ verecundiæ, multum episcopi titulo, multa sciens prudensque omiserit, ut Joanni parceret, sicut recte advertit Erasmus. Multa contra Joannem arma habebat, si omnibus uti voluisset; plura etiam contra Rufinum: at iis fere tantum usus est, quæ ad se defendendum apta censuit, aut ad adversarios emendandum, malens hostibus parcere, ubi id fieri poterat, quam sine necessitate defensionis suæ graviter ferire aut lædere.

[1306] [Justa ratione Jovinianum & Vigilantium acrius refutavit Sanctus,] Restant Jovinianus & Vigilantius, quos durius exceptos non diffitebor. Imo nec miror, Lutheranis & Calvinianis scriptoribus non placere Hieronymum in libris contra Jovinianum & Vigilantium. Magis miror, doctrinam Joviniani & Vigilantii, quam acri stylo refutavit Hieronymus, umquam adoptari potuisse a viris, qui sacræ Scripturæ scientiam sibi vindicare conantur, qui sanctorum Patrum auctoritatem in pretio se habere verbis saltem profitentur. Verum, ut redeam ad propositum, examinemus breviter, cur mitissimus Hieronymus, tam mordaciter refutaverit Jovinianum, ut Epicurum Christianorum, & Vigilantium, ut primum Galliæ monstrum. De Vigilantio id jam edixi num. 925, de Joviniano eadem fere est ratio, omniaque, quæ ibidem dicta sunt ad tuendam Hieronymi in Vigilantium vehementiam, æque valent pro Joviniano, licet hunc minus acerbe refutaverit, quam Vigilantium. Si cui forte non sufficiant ibi dicta ad probandam Hieronymi acrimoniam in duos istos hæresiarchas, homines temerarios & imperitos, addat istud sapientissimi Salomonis Prov. 26 ℣ 5: Responde stulto juxta stultitiam suam, ne sibi sapiens esse videatur. Id sane dictum non est gratis, ut numquam locum habere possit. Obedivit igitur monenti Salomoni Hieronymus, & nascentia monstra statim suffocavit, tota antiquitate factum ejus probante.

[1307] Caveus aliam addit objectionem, ita pergens: Et quid mirum? [nec duram in S. Paulum exercet censuram,] inquit, cum in ipsum D. Paulum apostolum duram nimis & plane insolentem censuram exercere solet. Quoties ipsum ad criticas grammaticorum regulas anxie expendit, solœcismos, & vitiosam elocutionem, & quod sermone utatur triviali, objicit. Ridicula est objectio, cujus solutio est in illis ipsis verbis, quorum initium subdit Caveus. Ego totum locum huc transferam ex Commentariis in Epistolam ad Ephesios lib. 2 in cap. 3 ℣ 1. Nos, inquit, quotiescumque solœcismos, aut tale quid annotavimus, non Apostolum pulsamus, ut malevoli criminantur, sed magis Apostoli assertores sumus, quod Hebræus ex Hebræis absque rhetorici nitore sermonis, & verborum compositione, & eloquii venustate, numquam ad fidem Christi totum mundum transducere valuisset, nisi euangelizasset eum, non in sapientia verbi, sed in virtute Dei. Nam & ipse ad Corinthios ait (1 Cor. 2 ℣ 1:) Et ego cum venissem ad vos, fratres, veni non in eminentia verbi * aut sapientiæ annuntians vobis testimonium Dei. Et rursum (℣ 4 & 5:) “Et verbum meum * & prædicatio mea, non in suasoriis sapientiæ * verbis, sed in ostensione spiritus & virtutis, ut fides vestra non sit in sapientia hominum, sed in virtute Dei”. Hic igitur, qui solœcismos in verbis facit, qui non potest hyperbaton reddere sententiamque concludere, audacter sibi vendicat sapientiam &c. Ita rationem reddit observationis, quam præmiserat his verbis: Puto autem quod & vitiosa in hoc loco elocutio sit. Et mox: Si vero quis potest etiam juxta sermonis & eloquii contextum docere, Apostolum fuisse perfectum, & in artis grammaticæ vitia non incurrisse, ille potius auscultandus est. Ita Hieronymus, etiamsi nosset, veram Apostolorum gloriam non repetendam ex scientia artis grammaticæ aut rhetoricæ.

[1308] Quapropter recte malevolos vocat, qui ejusmodi observationes de legibus grammaticis, [ut ridicale calumniatur Caveus.] quas necessitas explicandi verba afferebat, tamquam miniss Apostolo honorificas carpebant. Passim omnes Patres agnoscunt, Apostolos litteratos non fuisse, & nominatim Chrysostomus eos frequenter idiotas vocat & illitteratos. In Homilia 3 in Epistolam 1 ad Corinthios prolixe ea de re disserit, ridetque eos, qui volunt humana sapientia excelluisse Apostolos, allegans illa Pauli verba 1 Cor. I ℣ 17: Non in sapientia verbi, ut non evacuetur crux Christi: & deinde subjungens: Hæc enim causa fuit, cur Apostoli non sapientes, sive philosophi fuerint, non ex charismatis imbecillitate, sed ut ne prædicatio læderetur. Et inferius: Tu vero illud mihi ostende, an Petrus & Paulus eruditi essent; sed non poteris: erant enim idiotæ & illitterati… Hæc autem dixi, inquit, quia Christianum quempiam aliquando audivi contra Græcum ridicule disputantem. Ambo namque in disputatione rem suam confutabant & pessumdabant. Nam quæ Christianum dicere oportuisset, illa dicebat Græcus: & quæ Græcum dicere par erat, hæc Christianus opponebat. Nam cum de Paulo & Platone quæstio esset, Græcus ille ostendere conabatur, Paulum indoctum & rudem fuisse. Christianus vero ex simplicitate probare contendebat, Platone doctiorem & disertiorem fuisse Paulum. Mitto multa brevitatis causa: nam ex his studiosus lector facile perspiciet, malevolis Hieronymi censoribus ridicule se adjunxisse Caveum, dum carpit Sanctum, quod leges grammaticales non semper invenerit in verbis Apostoli, idque necessitate interpretationis candide edicat. Talis enim accusatio encomium est, teste Chrysostomo, qui id pluribus verbis edicit & probat.

[1309] [Non recte accusatur Sanctus ob dicta de secundis nuptiis,] Repetit & aliam calumniam Caveus, ab ipso Hieronymo protritam, dum ait, quod, dum virginitatem immodicis prorsus laudibus efferat, de nuptiis minus honeste ac verecunde sentire videatur. Certe, inquit, digamos tanquam scortis solummodo meliores facit, cum immundis arcæ Noæ animalibus & serpentibus confert, mulieremque secundas nuptias repetentem cani ad vomitum, suique lotæ ad volutabrum revertenti, comparare non erubescit. Vetus est, ut jam dixi, calumnia, pro qua Caveus assignat libros contra Jovinianum, & Epistolam ad Gerontiam, sive ad Ageruchiam, quæ est 123. Quod spectat ad libros contra Jovinianum, abunde se probavit ipse Hieronymus in Apologia pro iis scripta, qua tunc obturata sunt calumniantium ora. Laudata vero ad Ageruchiam Epistola numquam in calumniam tracta fuit ab antiquis, & se ipsa quoque defendit. Dissuadet Ageruchiæ secundas nuptias, docetque tam viros quam mulieres, qui primis nuptiis contenti sunt, præferri bigamis: quod post primas nuptias viri sacerdotibus, mulieres viduis adlegi valeant. Attamen observat, secundas quoque nuptias concedi ab Apostolo, imo & suaderi incontinentibus, sed hac ratione: Melius est enim nubere, quam uri. Hæc & alia Apostoli verba exponit Hieronymus, quando dicit: Propter has igitur, quæ fornicatæ sunt in injuriam viri sui Christi, … vult Apostolus alterum matrimonium, præferens digamiam fornicationi. Et inferius iterum indicat, cur adolescentulas nubere velit Apostolus: Quia multo tolerabilius est digamam esse, quam scortum, & secundum habere virum, quam plures adulteros. Quid mali lateat in istis comparationibus, ego sane non perspicio. Nam num. 9 mentem suam ita declarat: Quid igitur? Damnamus secunda matrimonia? Minime: sed prima laudamus. Abjicimus de Ecclesia digamos? Absit. Sed monogamos ad continentiam provocamus. In arca Noë non solum munda, sed & immunda fuerunt animalia. Habuit homines, habuit & serpentes. Ita loquitur Hieronymus, ut ostendat, in Ecclesia, cujus arca Noë typum gessit, diversorum esse meritorum homines; nec digamos esse extra Ecclesiam, etiamsi postponantur virginibus & viduis. Hinc lib. 2 contra Jovinianum num. 22 ait: Cur in typo Ecclesiæ, in arca Noë diversa animalia, & pro qualitate meritorum diversæ sunt mansiones? At id non est digamos cum immundis animalibus & serpentibus comparare.

[1310] [cum illa in contextu facile intelligantur.] Quod ultimo dicitur de comparatione digamorum cum cane ad vomitum reverso, & de sue lota ad volutabrum, invenire vix potui. Puto tamen indicari verba Hieronymi in Epistola 54 ad Furiam num. 4, ubi hæc leguntur: Quid angustiarum habeant nuptiæ, didicisti in ipsis nuptiis: & quasi coturnicum carnibus usque ad nauseam saturata es: amarissimam choleram tuæ sensere fauces. Egessisti acescentes & morbidos cibos: revelasti æstuantem stomachum. Quid vis rursum ingerere, quod tibi noxium fuit? “Canis revertens ad vomitum, & sus lota ad volutabrum luti.” Bruta quoque animalia & vagæ aves in easdem pedicas retiaque non incidunt. Non magis hæc tangunt secundas nuptias, quam primas. Scripserat ipsa Furia ad Hieronymum, & propositum viduitatis servandæ declaraverat, ut liquet ex initio Epistolæ: simul declaraverat, quam sibi noxium fuisset nupsisse, ut intelligitur ex allegatis verbis. Itaque hortatur, ne redeat ad id, quod angustiis & amaritudine plenum sibique noxium erat experta. Huc pertinet comparatio canis ad vomitum redeuntis & suis ad volutabrum, sicut & animalium & avium, quæ cavent ne in eadem retia iterum incidant. Quare comparationes illæ non feriunt omnes digamos, sed illos solum, qui experti sunt, se redire ad manifesta peccandi pericula, si repetant nuptias. Si quis plura desiderat, legere poterit Apologiam Hieronymi pro libris contra Jovinianum, de qua ait Erasmus: Utinam hanc Epistolam diligenter legant isti, qui maligne paucula verba decerpunt ex alienis libris, quæ calumnientur, haud perpendentes, a quo, cui, qua occasione dicantur; quid præcesserit, quid consequatur. Tantum circa duo verba muliebriter cavillantes, arguti sibi videntur. Hæc optime congruunt Caveo.

[1311] Plura adversus S. Hieronymum objecta ex variis accumulavit Czuittingerus, [Aliæ nullius momenti objectiones.] sed alia suis locis expensa & refutata sunt; alia ejusmodi sunt, ut examine non indigeant, & communi fere omnium consensu satis refutentur. Talia sunt, quæ de minori doctrina, minori peritia linguæ Hebraicæ, minori scientia theologica, minus recta interpretatione prophetarum, ibidem accumulata sunt, aliaque similia. Satis erit illis omnibus, cum jam ab aliis refutata sint, opponere verba Erasmi, ibidem quoque relata ex Epist. 15 lib. 9: Hieronymum unum habet ecclesiasticus orbis utraque doctrina, sacra & gentili, ut vocant, juxta absolutum. Addo pauca ejusdem verba ex ipsa Hieronymi Vita: Quis umquam, inquit, sacras Litteras sic ex ipsis hausit fontibus? quis altius imbibit? quis simili cura edidicit? quis sic in promptu & in procinctu (quod aiunt) habuit? quis citavit aut densius aut appositius? quis edisseruit doctius? quis tractavit sanctius aut felicius? quis eruditissimos illos interpretes evolvit diligentius? quis hæreticorum dogmata refellit efficacius? Quis Christi philosophiam penitius cognitam habuit? Quis eam vividius aut litteris expressit aut vita? Hæc Erasmus, & alia multo plura de doctrina Hieronymi. Non attingam Joannem Clericum, qui pro Vigilantio pugnavit contra Hieronymum; sed Clericum Apologia satis prolixa refutavit Josephus Swinger, Societatis nostræ theologus ante laudatus. Dallæus etiam aliqua ex libris Hieronymi objecit; sed illa præsertim ante refutata sunt, & ad omnia respondit Natalis Alexander. Quapropter ad alia transibimus.

[1312] Pagius in Critica ad annum 229 num. 7, [Alia objectio, acsi Sanctus carpsisset iniquius Origenem,] postquam observaverat, quid Origenes editioni suæ LXX Interpretum cum asteriscis inseruisset ex Theodotione, subjungit: Quam ob causam Hieronymus in Epistola ad Augustinum, & in Præfatione in libros Paralipomenon ait, libros LXX Interpretum ab Origene esse corruptos. In quo certe iniquior videtur Hieronymus adversus Origenem: qui, quod bono ac pio consilio fecerat Origenes, tam acerbe reprehendit. At in hisce desideramus diligentiam Pagii, qui verba Henrici Valesii in Annotatis ad Eusebium pag. 314 sine ullo examine exscripsit, licet falsa sit accusatio, ut videre potuisset, si curasset consulere ipsum Hieronymum. Etenim Hieronymus in Epistola 112 ad Augustinum non reprehendit Origenis factum, sed ad hominem, ut aiunt, argumentatur. Primum ait sine ulla reprehensione: Ubi autem asterisci, … ex Theodotionis editione ab Origene additum est. Deinde respondere incipit ad ea, quæ Augustinus objecerat contra versionem S. Hieronymi ex Hebræo, & nominatim ad argumentum, quod Augustinus in Epistola 104 multum urgebat, ab auctoritate Septuaginta interpretum. Hinc ita Hieronymus loquitur: Et miror, quomodo Septuaginta Interpretum libros legas, non puros, ut ab eis editi sunt, sed & ab Origene emendatos, sive corruptos per obelos & asteriscos; & Christiani hominis interpretatiunculam non sequaris, præsertim cum ea, quæ addita sunt, ex hominis Judæi atque blasphemi post passionem Christi editione transtulerit. Vis amator esse verus Septuaginta Interpretum? Non legas ea, quæ sub asteriscis sunt, immo rade de voluminibus, ut veterum te fautorem probes. Quod si feceris, omnes ecclesiarum bibliothecas damnare cogeris. Vix enim unus aut alter invenietur liber, qui ista non habeat. Ratiocinatur hoc modo Hieronymus. Si soli Septuaginta Interpretes admittendi sunt, cur eorum editionem non legis puram, sed auctam ex Theodotione, ideoque in sententia tua corruptam? Si autem hominis Judæi interpretationem non spernas, cur meam contemnendam censes? Hunc esse verum Hieronymi sensum, ostendit sequens concessio ironica, qua suadet, ut omnia Theodotionis additamenta deleat, & sic omnes bibliothecas condemnet. Hoc meo quidem judicio non est Origenem carpere, sed Augustinum refutare.

[1313] [refutatur.] Similiter in Præfatione ad libros Paralipomenon non intendit accusare aut carpere Origenem, sed translationem suam ex Hebraico ejus & aliorum exemplis defendere. Hunc in finem observat primo, quod germana illa antiquaque (Septuaginta) translatio corrupta sit. At minime dicit, corruptam ab Origene. Corruptam vero probat, quod alia exemplaria legerentur Alexandriæ, alia Antiochiæ & Constantinopoli, alia in Palæstina. Credebat quidem Hieronymus puriora exemplaria haberi in Hexaplis Origenis, qui ea emendarat, ideoque ea subinde vocat emendata, incorrupta & immaculata. Poterat tamen ob dissensum aliorum codicum dubitari, an emendatio Origenis ubique fuisset accurata. Hæc ergo solum observat, ut demonstret versionis novæ ex Hebraico utilitatem. Tum aliud argumentum pro se sumit ex factis Origenis, qui quatuor interpretationes in Hexaplis edidit: neque hoc tantum fecit: sed, quod majoris audaciæ est, inquit, in editione Septuaginta Theodotionis editionem miscuit, asteriscis designans, quæ minus ante fuerant, & virgulis, quæ ex superfluo videbantur apposita. Factum Origenis improbare non poterat Hieronymus, cum plane similem dedisset editionem Latinam: dicit tamen, majoris fuisse audaciæ; quod eo facto quasi definiret, quid deesset in translatione Septuaginta, quid redundare videretur. Tum pro se ita argumentatur: Si igitur aliis (Hesychio nimirum, Luciano, & maxime Origeni) licuit non tenere, quod semel susceperant; & post Septuaginta cellulas, quæ vulgo sine auctore jactantur, singulas cellulas aperuere (dando suam singuli editionem) hocque in ecclesiis legitur (ex Theodotione,) quod Septuaginta nescierunt; cur me non suscipiant Latini mei, qui, inviolata editione veteri, ita novam condidi, ut laborem meum Hebræis, &, quod majus est, Apostolis auctoribus probem? Omnia hæc tendunt ad defendendum Hieronymum non ad Origenem accusandum, ut falso asserunt Valesius & Pagius.

[Annotata]

* Nulli

* Vulg. non in sublimitate sermonis

* ib. sermo meus

* ib. non in persuabilibus humanæ sapientiæ &c.

§ LXXXI. Quæ in Historia Samuelis Basnagii objecta sunt contra S. Hieronymum, refutantur.

[Objectiones] Samuel Basnagius in Annalibus Politico-ecclesiasticis tom. 3 luculenter ostendit, multum se doluisse, somnia Joviniani & Vigilantii refutata fuisse ab Hieronymo. Hinc passim omnia arripit, quæ ab aliis neotericis contra Hieronymum objecta fuerunt. Hinc non solum pro Vigilantio & Calvino pugnat contra S. Hieronymum, sed nec Jovinianum prorsus indefensum relinquere voluit, quod & ille Luthero Calvinoque in aliquibus præluserit. Imo & pronuntiat, deteriora scripsisse Hieronymum contra Jovinianum, quam ipse scripserat Jovinianus. Modeste tamen videtur procedere Basnagius, & passim præmittit, pace Hieronymi se ista observare. Pace Hieronymi, inquit ad annum 383, aspere nimis in Jovinianum invectum esse putamus, quem Epicurum vocat, cum exploratum sit, istum Epicureum a nuptiis temperasse, ut monuit Augustinus, imo & ipse Hieronymus. At qua dialectica probasset Basnagius, non fuisse Epicurum, quia a nuptiis temperavit? Ut autem probet, Hieronymum male de nuptiis locutum, affert primum ex lib. 1 contra Jovinianum cap. 4, sive num. 7 hæc verba: Quale illud bonum est, quod orare prohibet, quod Corpus Christi accipi (forte accipere) non permittit? Quamdiu impleo mariti officium, non impleo continentis. Loquitur ibi Hieronymus de actu conjugali, quem non negat bonum esse, cum alleget verba Apostoli, debitum reddere jubentis; sed, ut ante insinuat, tale non est illud bonum, quod prælatione alterius non obumbratur. Poterit istud assertum forsan displicere sectatoribus Joviniani, sed non displicebit Apostolo.

[1314] Mox & locum objicit ex Epistola jam laudata ad Ageruchiam, [Samuelis Basnagii] ubi Hieronymus narrat, mulierem, quæ viginti duos habuerat viros, ab ultimo, qui item viginti habuerat uxores, sepultam fuisse; subditque: Quid dicemus tali mulieri? Nempe illud, quod Dominus Samaritanæ: Viginti duos habuisti maritos, & iste, a quo nunc sepeliris, non est tuus. Utrumque locum rursum objicit ad annum 420, ibique ex priore contra Hieronymum sic ratiocinatur: Sequitur, Abrahamum, Esaiam, Zachariam continentiæ expertes fuisse. Miserum sophisma! Si dixero, quamdiu dormiebat S. Paulus, non implebat officium Apostoli; non negavero, S. Paulum etiam dormientem fuisse Apostolum. Sic non negavit Hieronymus, multos maritos esse continentes, sed continentis officium ab eis non impleri, quamdiu exercent opus conjugale, etiamsi continentes sint & maneant, modo bona intentione & cum timore Dei Officium conjugale impleant. Ex sequentibus Hieronymi verbis sic infert Basnagius: Ex quibus intelligitur, matrimonium ejusmodi puram putamque scortationem fuisse Hieronymo. Inepta rursum consecutio, quæ ridiculam prorsus opinionem Hieronymo affingit: neque enim tam stolidus erat, ut ultra viginti maritos legitime mulieri junctos credidisset, & vigesimum secundum tandem exciperet. Cur ergo Hieronymus dicit, Non est tuus? Hoc vario admodum sensu dicere potuit, quo autem sensu dixerit, explicat lib. 1 adversus Jovinianum num. 14 his verbis: Ubi enim numerus maritorum est, ibi vir, qui proprie unus est, esse desiit.

[1315] [pro Jovinisno.] Objicit ibidem Basnagius & tertium Hieronymi locum ex lib. 1 contra Jovinianum num. 7, ubi Sanctus exponit illa Apostoli verba 1 Cor. 7 ℣ 2: Propter fornicationem autem unusquisque suam uxorem habeat, & unaquæque suum virum habeat. Sic autem habet: Non dixit, propter fornicationem unusquisque ducat uxorem, alioquin hac excusatione libidini frena laxasset, ut quotiesquumque uxor moritur, toties ducenda sit alia, ne fornicemur. Hæc ferenda non putat Basnagius, cum tamen sit genuina expositio verborum Apostoli, qui ibidem agit de junctis matrimonio, ideoque voces illæ, Unusquisque suam uxorem habeat, nequeant significare, Unusquisque uxorem ducat. Nihilo magis illis verbis imperare potest, ut nullus ducat vitam cœlibem: nam sic Christo Domino virginitatem suadenti contradiceret; & ipse paulo post non nuptis & viduis dicit, bonum esse illis, si sic permaneant. Quid ergo in allegatis Hieronymi verbis displicuit Basnagio? Illud nimirum: Alioquin hac excusatione libidini frena laxasset. Objicit enim illa Apostoli verba 1 Timoth. 5 ℣ 14: Volo ergo juniores (viduas scilicet) nubere, & ait: Frena igitur libidini laxasset Apostolus. At aliud plane est omnibus nuptias suadere, aliud personis aliquot particularibus, idque fornicationis metu, ut frequenter explicat Hieronymus, easdem permittere. Hoc non est libidini frena laxare, cum permittatur res bona, & quæ bene fieri potest, cumque metu majoris periculi aut permittatur aut etiam suadeatur. At omnes ad nuptias hortari esset multis frena libidinis laxare, quandoquidem non omnes ad nuptias procedant, sicut juniorem Tobiam ad sponsam accedere docuit angelus Raphaël Tob. 6 ℣ 22, nimirum cum timore Domini, & amore filiorum magis quam libidine ductum; sed aliqui conjugium ita suscipiant, ut Deum a se & sua mente excludant, & suæ libidini ita vacent, sicut equus & mulus, quibus non est intellectus; quemadmodum ibidem quoque legitur.

[1316] [Rufino,] Ibidem nonnulla etiam objicit Basnagius, acsi Hieronymus non admisisset æterna peccatorum Christianorum supplicia; sed objectiones illas examinavimus & refutavimus § 43. Multa quoque pro Origene contra Hieronymum disserit locis variis, & vel invitum vult Origenistam facere: sed de iis fuse disputatum est, ut abunde jam refutatæ sint observationes Basnagii, sicut & ejusdem pro Rufino contra Hieronymum asserta Tillemontianis similia. Unum forte addi hic potest de Rufino: nam ad annum 411 num. 7 graviter conqueritur Basnagius, quod etiam defunctum impetierit Hieronymus, ita scribens: Hieronymus mentis impotentia inverecunde satis in hominis & olim amici & presbyteri cineres invehitur, quem non suo nomine, sed scorpii appellatione afficit. Convicia quidem hæc Hieronymi laudare non possumus &c. Verba Hieronymi, quæ objicit, dedi num. 966, addidique & alia Hieronymi de Rufino mortuo asserta num. 967 & 971. Rationem vero, ob quam ita processit Hieronymus, eam videri dixi, quod Rufinus præcursor esset Pelagianorum, quorum hæresis paulatim incrementa capiebat. At modestissimus Basnagius, qui totis viribus Rufinum excusare nisus est, & vel sic hominem purgare non potuit, non veretur S. Hieronymum sexcentis modis accusare, ut inverecundum, ut illiberalem, ut inconstantem, ut impotentem animi, aliisque modis, quos prætereo, cum omnia ante sint refutata.

[1317] Liceat solum paucis edicere, vera etiamnum esse verba Postumiani, [& Vigilantio] qui sex mensibus apud Hieronymum fuerat, apud Sulpicium Severum Dial. 1: Oderunt eum hæretici, quia eos impugnare non desinit: oderunt clerici (nimirum irreligiosi,) quia vitam eorum insectatur & crimina. Sed plane eum boni omnes admirantur & diligunt: nam, qui eum hæreticum esse arbitrantur, insaniunt. Pergit Hieronymus Vigilantium & Calvinum in scriptis suis impugnare: hinc illæ lacrymæ, hinc odia plusquam Vatiniana, hinc accusationes aliæ frivolæ, aliæ prorsus falsæ, omnes ante refutatæ, præter paucas ad Vigilantium spectantes. Primum carpit Hieronymum, quod amorem, quo excepit Vigilantium, quasi inconstans mutaverit, sicut item objecit de Origene & de Rufino. Mirabilis sane erit morum doctrina, quam illis accusationibus insinuat Basnagius, si illos, quos necdum bene cognitos aliquando laudavimus aut amavimus, semper oporteat eodem studio prosequi, sive bonos deprehendamus & laude dignos, sive improbos & reprehensione potius corrigendos. Non ita sapiebat S. Hieronymus. Nam laudavit Origenem ob insignem doctrinam & ingentes studiorum labores, quæ antea magis habebat perspecta, quam multiplices ejusdem errores, quos postea sic reprehendit, ut eo etiam tempore multa in Origene laudaret & prædicaret. Amavit multo tempore & laudavit Rufinum, nimirum quamdiu hic studio excusandi & propugnandi aliquot errores Origenis ad inimicitias non prosilivit. Ubi vero deprehenderat, Origenis errorum patronum factum, suæque detrahentem famæ, accusantem repulit, partimque amice monendo, partim objurgando a patrocinio Origenis avellere studuit.

[1318] Quod vero spectat ad Vigilantium, hujus mores minime amabiles citius habuit perspectos. [contra Hieronymum] Missus erat cum litteris ad Hieronymum a S. Paulino Nolano. Hieronymus autem, ut par erat, nuntium S. Paulini, eumque presbyterum, benigne & amanter excepit. Tamen brevi illo tempore, quo Vigilantius mansit in Palæstina, temeritatem hominis vidit Hieronymus, sed eum ad sanam mentem reducere studuit, & ad tempus saltem compescuit, ut dictum est num. 619. Hic est ille amor Hieronymi in Vigilantium, laudabilis sane; de quo mutato queritur Basnagius. At frustra queritur: nam, ut vere amabat Hieronymus hominem temerarium, quem rationum pondere ad breve dumtaxat tempus compescere potuerat, incusso per acrem Epistolam pudore ad meliora consilia tentabat retrahere. Ubi vero factus erat hæresiarcha, minus eidem parcere debuit, utpote fidei Catholicæ vindex. Audiamus modo, quæ in illo libro carpat Basnagius tamquam Hieronymo indigna. Si Agnus ubique, ergo & hi, qui cum Agno sunt, ubique esse credendi sunt. De his verbis exclamat: Hæccine magno digna sunt Hieronymo? Non audet tamen edicere, quid mali contineant illa verba: nam revera nihil absoni habent. Refutat errorem Vigilantii, Apostolos & Martyres concludentis loco, & hæc præmittit: Tu Deo leges pones? Tu Apostolis vincula injicies, ut usque ad diem judicii teneantur custodia, nec sint cum Domino suo? De quibus scriptum est: “Sequuntur Agnum, quocumque vadit”. Tum sequuntur objecta verba, quæ significant, Christum & Sanctos adesse in omni loco, cum volunt, non vero instar Dei ad omnem extendi locum, ut Dalæus voluit. Negat Hieronymus, Sanctos uno teneri loco, ut etiam sequentia luculenter manifestant. Si hoc nec Vigilantio placuit nec Calvino; at placuit Hieronymi tempore toti Ecclesiæ.

[1319] [exponuntur,] De cereis martyrum in honorem accensis dignane hæc Hieronymo? subdit Basnagius, hæc ejus recitans verba: Illud fiebat idolis, & idcirco detestandum est: hoc fit martyribus, & idcirco recipiendum est. Tum sic argumentatur: Qua conclusione sequitur, divinos martyribus honores impendi: tales enim erant, quibus accensis ïnterdiu cereis idola afficiebantur. Ubi, quæso, ejusmodi dialecticam didicit Basnagius? Negat id ipsum Hieronymus, quod ipse infert. Admittit, eodem modo cereos accendi, sed negat accendi eadem intentione, sive accendi tamquam diis. Accenduntur enim in honorem Servorum Dei, isque honor ad Deum ipsum refertur: quod pie & recte fieri pluribus probat Hieronymus. Tertio objicit Basnagius hæc Hieronymi verba: Cereos autem non clara luce accendimus, sicut frustra calumniaris: subditque, tamquam mendacii Hieronymum convicturus, Cum certo certius esset, ante tumulos martyrum cereos accensos fuisse, quod sui immemor Hieronymus fatetur a mulieribus fieri. Verum, si attendamus ad verba Vigilantii, quæ refutat Hieronymus, facile videbimus, quo referenda sint ejus verba. Dixerat hæresiarcha: Prope ritum gentilium videmus sub prætextu religionis introductum in ecclesiis, sole adhuc fulgente moles cereorum accendi… Magnum honorem præbent hujuscemodi homines beatissimis martyribus, quos putant de vilissimis cereolis illustrandos &c. Hoc sensu accendi cereos a ministris Ecclesiæ negat Hieronymus, sive accendi, ut illustrentur Sancti, quemadmodum observavit Baronius ad annum 58 num. 73. Nam luminaria ab ipsis etiam Ecclesiæ ministris clara luce accendi testatur inferius, hæc scribens: Nam & absque martyrum reliquiis per totas Orientis ecclesias, quando legendum est Euangelium, accenduntur luminaria, jam sole rutilante; non utique ad fugandas tenebras, sed ad signum lætitiæ demonstrandum; idque sapienter fieri ostendit. Itaque negat, moles cereorum supra martyrum sepulcra accendi ad illustrandos martyres.

[1320] [examinantur] Deinde factum ipsum defendit: Quod si aliqui inquit, per imperitiam & simplicitatem sæcularium hominum vel certe religiosarum feminarum, de quibus vere possumus dicere: “Confiteor, zelum Dei habent, sed non secundum scientiam”, hoc pro honore martyrum faciant, quid inde perdis? Caussabantur quondam & Apostoli, quod periret unguentum; sed Domini voce correpti sunt. Neque enim Christus indigebat unguento, nec martyres lumine cereorum: & tamen illa mulier in honore Christi hoc fecit, devotioque mentis ejus recipitur. Et quiquumque accendunt cereos, secundum fidem suam habebunt mercedem, dicente Apostolo: “Unusquisque in suo sensu abundet”. Idololatras appellas hujusmodi homines? Non diffiteor, omnes nos, qui in Christo credimus, de idololatriæ errore venisse. Non enim nascimur, sed renascimur Christiani. Et quia quondam colebamus idola, nunc Deum colere non debemus, ne simili eum videamur cum idolis honore venerari? Illud fiebat idolis, & idcirco detestandum est: hoc fit martyribus, & idcirco recipiendum est. Addit plura ad probandum, recte etiam per diem accendi luminaria.

[1321] Eo autem tendit tota disputatio, ut ostendat, pium istud Opus non videri abrogandum, [& refelluntur.] cum ab omnibus pie & sapienter fieri possit, etiamsi nimiæ quorumdam simplicitati aliquid innocui erroris obreperet; sicut paulo post num. 10 vigilias nocturnas in ædibus martyrum defendit, etiamsi non neget, subinde abusus irrepere, quia paucorum culpa non præjudicat religioni, qui & absque vigiliis possunt errare vel in suis vel in alienis domibus. Basnagius, attendens ad illud, quod de simplicitate mulierum dixit Hieronymus, ita pro Vigilantio disserit: Quid peccavit Vigilantius, si muliebrem, quam non negat Hieronymus, insipientiam ejectam religione voluerit, quæ castissima semper sapientissimaque esse debet? Respondeo, in his peccasse Vigilantium, quod homo imperitus laudabilem multorum pietatem ausus sit impugnare, & cum idololatria comparare. Imitatus est factum Judæ Joan. 12, Mariam Lazari sororem carpentis, & alios ex Apostolis in suas partes trahentis, quod pretiosum unguentem in pedes Jesu effudisset. At Jesus ipse pium Mariæ opus defendit & laudavit Math. 26: Quid molesti estis huic mulieri? Opus enim bonum operata est in me. Sic piam hominum secularium & mulierum liberalitatem defendit Hieronymus, temereque obloquentem Vigilantium compescuit. Nam, si qui bona opera ex ignorantia non bene peragant, illi instruendi sunt, non ipsa bona opera abroganda. Male demum habet Basnagium, quod Hieronymus frequenter blasphemiæ arguat Vigilantium. Qui id mirantur cum Basnagio, diligenter investigare conentur, cur nulli frequentius, quam Vigilantio, blasphemiam, furoremque & insipientiam objiciat eruditissimus & in bonos mitissimus Hieronymus, & rationes per Dei gratiam facile invenient. Ego ad alia progredior.

§ LXXXII. De Ordinibus religiosis sub patrocinio & nomine S. Hieronymi institutis: Sanctus in apparitione instruit S. Franciscam Romanam.

[Monachus aut asceta fuit Sanctus: sed de Regula ejus nihil habemus compertum.] Nullum est dubium, quin S. Hieronymus professus sit vitam monasticam, aut certe asceticam, si quis eo nomine uti maluerit; & usque ad beatum obitum in monasterio vixerit cum monachis, quos regebat. Attamen non videtur certas vivendi leges, sive Regulam aliquam perpetuo observandam sibi aut suis præscripsisse. Reddidit anno 404 Regulam S. Pachomii Latinam, aliaque ejusdem documenta ascetica, ut dictum est num. 857: & prorsus verisimile est, id eum non solum fecisse pro monachis Ægyptiis, sed pro suis etiam, ut inde sibi documenta & vivendi præcepta haurirent. At non existimo, istam Regulam monachis S. Hieronymi pro certa lege præscriptam fuisse. Nihilo magis invenire possum, an monachi & monachæ, qui sub disciplina S. Hieronymi Deo in Bethleem serviebant, perpetuæ paupertatis, castitatis & obedientiæ voto se Deo & præpositis suis umquam obligaverint. Itaque de hisce plura non dicam. Æque obscurum est, quamdiu successores Latini permanserint in monasterio S. Hieronymi. Unicum, quod de his invenimus, est sepulcrum S. Eusebii Cremonensis, quem ex sepulcro novimus ibidem obiisse, & consequenter suspicari possumus post Hieronymum in monasterio vixisse, atque eidem præfuisse. Eadem suspicio esse potest de Pauliniano Hieronymi fratre. Certe uterque post Hieronymum superfuisse videtur, cum de eorum morte nullibi meminerit Sanctus. Sic in monasterio feminarum post S. Eustochium superfuit Paula junior, sive neptis S. Paulæ. Verum prorsus ignoramus, quanto tempore tres illi post Hieronymum vixerint, imo etiam, an Paulinianus & Paula in Bethleem usque ad obitum manserint, ac demum, an Latini longo tempore in monasteriis Bethleemiticis habitare perrexerint. Præterea non novimus, ulla alia monasteria sub disciplina S. Hieronymi fuisse, quam Bethleemitica, alterum virorum, alterum mulierum; neque id venisimile ex gestis S. Hieronymi aut probabile existimamus.

[1323] [Nova prorsus sunt, quæ de dilatatione Ordinis S. Hieronymi,] Verumtamen Joannes Petrus de Crescentiis in Opere Italico, cui titulus Præsidium Romanum, mirabilia plane scribit de Ordine S. Hieronymi & de ejus dilatatione. Nam, vivente etiam S. Hieronymo, fere ubique terrarum invenit monachos Hieronymianos, videlicet Romæ, & non modo in Bethleem, ubi revera fuerunt, sed in aliis etiam Palæstinæ & Syriæ partibus, in celebri insula Lerinensi, aliisque locis pluribus. Si vel solum operis indicem quis consulere voluerit, videbit, ibidem assignari monachos Hieronymianos Constantinopoli, in Græcia, in Africa, in Gallia, in Britannia, Anglia, Scotia, Hibernia, ac demum per universum mundum. Aliquid me profecisse in notitia gestorum S. Hieronymi existimabam, cum diligenti Operum ejus lectione, tum investigatione Vitarum, quæ prodierunt usque ad seculum XIV, multarumque etiam recentiorum. Attamen omnia illa asserta tam nova mihi tamque inaudita apparent, ut videar translatus ad terram peregrinam, de qua nihil aut visu aut auditu percepi.

[1324] [de regula per eum scripta,] Assignat Crescentius & Regulam S. Hieronymi, quasi scriptam ad S. Eustochium pro monialibus. Hæc autem edita est apud Martianæum tom. 5 Operum S. Hieronymi inter supposititia a col. 421, ubi laudatus editor suum de illa judicium declarat his verbis: Quid opus est in hoc argumentis uti, Regulam hanc non esse Hieronymi, cum id totus sermonis insulsissimi character adeo palam præ se ferat, ut vel ab indoctissimis sentiri queat? Ipse non possum satis admirari tam insignem hominis impudentiam. Quanta cum auctoritate loquitur? Putes Apostolum aliquem esse. Et hic impostor ipso Paulo felicior, in corpore constitutus, fruitus est visione divina, totos, opinor, menses inter Seraphim versatus. Deinde corpori cerni, redditus, cum antea dixisset in corpore cerni, redibat nobis præscius futurorum. Nam hujusmodi portenta de se scribit supposititius hic Hieronymus: qui si prodigiosam balbutiem suam, & ineptissimam loquacitatem mutare potuisset, plane Hieronymus erat. Nunc auriculæ prominentes produnt asinum; & totus sermo clamitat, indignum fuisse, qui in divi Hieronymi culina ministri locum teneret. Sed audi jam, lector, bellam præfationem, quæ non Hieronymum exprimit jam senem, quemadmodum conatur, sed ebrium aliquem, vino simul & ætate delirantem. Si cui nimis vehemens & acuta videatur hæc censura, non negavero, eadem mitius dici potuisse. At credidit Martianæus, non parcendum hominibus, qui pessimo consilio præsumunt sanctis Patribus ejusmodi merces supponere.

[1325] Frustra allegat Crescentius scriptores aliquot neotericos, [aut certe per posteros eius, asserta fuerunt.] qui illam Regulam nomine S. Hieronymi allegarunt: neque enim illorum auctoritas efficere potest, ut Opus, quod manifestis rationibus probatur suppositum, ab eruditis criticis S. Hieronymo deinceps sit attribuendum. Neque vero pugnaciter certat Crescentius ad Regulam certo attribuendum S. Hieronymo: nam postquam ad aliqua argumenta responderat, fatetur & alia esse, quibus S. Hieronymo abjudicanda videtur Regula. Manifestum est hoc, quod centenarius dicatur fuisse Hieronymus, dum eam scripsit. Nam id ipse scribere fingitur manifesto mendacio, cum ad eam ætatem numquam pervenerit. Vult tamen Crescentius, habendam esse pro antiquissima. At non facile, opinor, probabitur, antiquiorem esse seculo XIV aut XV. Certe Joannes Andreas, qui scripsit seculo XIV, eam prorsus ignorasse videtur. Si enim novisset, non repudiasset, prout nulla ex supposititiis rejecit, illudque, quod centenarius ibi dicitur Hieronymus, pro ætate ejus asserenda procul dubio arripuisset.

[1326] At qua de causa Crescentius monachos Hieronymianos adeo per totum mundum dilatavit? [Quinque Ordines Hieronymianorum, nempe Jesuati,] Quare iisdem attribuere conatus est Regulam aut ab Hieronymo scriptam, aut certe antiquissimam? Nimirum ut iis rationibus persuaderet, monachos Hieronymianos continuata serie in Ecclesia mansisse, & eorum successores esse Hieronymianos illos, qui etiamnum in Hispania & Italia florent. Non tamen pro omnibus id contendit: nam quinque diversi Ordines, ex quibus duo præcedente seculo extincti sunt, patronum habuerunt S. Hieronymum. Omnes seculo XIV & XV, quantum ex certis documentis colligitur, ortum habuerunt. Primus tempore institutionis fuit Ordo Jesuatorum S. Hieronymi, quorum fundator est B. Joannes Columbinus. At hi ab initio institutionis S. Hieronymi cognomen non habuerunt, sed postea acceperunt ex decreto Alexandri VI, nimirum quia dictum Sanctum unanimi consensu sibi patronum delegerunt, ut apud nos legitur in B. Joanne Columbino tom. VII Julii pag. 345; & ibidem additur: At anno MDCLXVIII Clemens IX constitutione Romanus Pontifex justis de causis illos suppressit & abolevit. Reliqua ad memoratum Ordinem spectantia ibidem videri possunt: sed illi numquam contenderunt, ex successoribus S. Hieronymi se ortum ducere.

[1327] Alter Ordo, ab initio S. Hieronymi dictus, fundatorem habuit Carolum Granellum, [Fesalana Hieronymianorum congregatio,] quem multi Beatum vocarunt, ut observavi in Prætermissis ad VII Septembris. Polydorus Vergilius de Inventione rerum lib. 7 cap. 3 de illo Ordine ita scribit: Sunt & Hieronymiani Eremitani, de quibus proximo capite meminimus, (at ibi de Hispanis potius meminit) quorum Ordinis quidam Carolus, cognomento Granellus, homo Florentinus, auctor fuisse dicitur, qui eremitanum sua sponte induisset vestitum, sedemque sibi optasset in Fesulanis montibus. Alii tradunt, non Carolum, sed Redonem quemdam, Montisgranelli comitem, primum eos eremitas sub ritu D. Augustini ad Fesulas, Gregorio XII probante, instituisse. Imo sunt, qui commententur, hanc primum familiam a Hieronymo in eremo institutam, & eam auctam ab Eusebio Cremonensi, ac plerisque aliis præcipuæ sanctitatis viris, qui cum eo vixerant, & sic accidisse, ut postea melioris vitæ exemplo plures unam æmulati rem, modicis, ut fit, principiis ortam sæpius instaurarint, atque eo pacto alios ex uno ordine Benedictinos, alios Augustinianos esse secutos, alios in suo permansisse instituto. Hæc ille circa finem seculi XV, universim ad Hieronymianos respiciens, opinor, ut jam orta esset ea quorumdam opinio, quod hodierni quidam Hieronymiani ortum habeant a S. Hieronymo. Hæc autem opinio controversiam peperit, quæ nostris temporibus rursum agitata fuit, ut disco ex Historicis Monumentis Ordinis S. Hieronymi Congregationis B. Petri de Pisis, quorum editionis secundæ tomum 1 anno 1758 vulgavit Joannes Baptista Sajanellus, ejusdem Ordinis lector & provincialis emeritus. Attamen, qui prædictam antiquitatem & originem a S. Hieronymo tribuere sibi nituntur hoc tempore, non sunt congregationis Fesulanæ, sed Ordinis Hieronymiani, qui multum floret in Hispania, & ex quo per Lupum de Olmeto alius quoque natus est in Italia.

[1328] [ambo instituti seculo XIV, & deinde exstincti:] Cum memoratam controversiam operose examinare nolim, sed malim imitari Josephum Seguntinum, dicti Ordinis in Hispania historicum, qui a tanta vetustate Ordini suo vindicanda abstinuit, sed ejus principium seculo XIV, & sub Gregorio XI posuit, fere tantum recitabo, quæ de singulis S. Hieronymi Ordinibus narrat laudatus Sajanellus. Hinc etiam non inquiram, quo anno Carolus Granellus per secessum ad eremum quasi prima illius Ordinis posuit fundamenta. Hoc certo factum est seculo XIV, & forte eodem fere tempore, quo in Hispania per vitam eremiticam Ordini nascituro datum est initium. Itaque de confirmatione per summum Pontificem Innocentium VII loquitur Sajanellus pag. 35, dum hæc scribit: B. Carolus, comes Montisgranelli, cum aliquot sociis (discipulis B. Thomasuccii, ut placet quibusdam) originem dedit Fesulanæ Congregationi circa annum MCDV. Hieronymiani fuerunt nomine ab ipso exordio, ut ex Bulla Gregorii XII, apud Bullarium Romanum ad annum MCDXV. Postea vero Regulam S. Augustini professi sunt ex indulto Eugenii IV anno MCDXLI, ut in eodem Bullario. Habitum vero grisei coloris, seu tertii Ordinis S. Francisci deferebant. Aliqui tamen, illo mutato in fulvum seu leonatum, ut se reliquis Hieronymianis assimilarent, schisma fecerunt. Quare opus fuit, ut Paulus II per Bullam, datam anno MCDLXV, duodecimo Kal. Julii, eos invicem sejungeret, & gestantibus habitum tertii Ordinis separata Patavii & Vicentiæ monasteria assignaret, ita tamen, ut omnes eidem rectori generali subessent, & S. Hieronymi dicerentur. Pro his laudat suum Bullarium & Waddingum, subditque modeste dubitationem suam his verbis: An vero essent Hieronymiani origine, quis definiat? At mihi origo videtur satis assignata per Carolum Granellum fundatorem. Ceterum ille Ordo exstinctus est una cum Jesuatis S. Hieronymi, & eadem Clementis IX Bulla.

[1329] [Eremitæ Hieronymiani in Hispania,] Polydorus Vergilius lib. 7 cap. 3 de S. Hieronymo post alia sic loquitur: Postremo locum circa Bethlehem sibi construxit, ubi reliquum vitæ Apostolico ritu egit. Hinc factum est, ut permulti deinde Hieronymiani ipsius instituti imitatores extiterint, ortaque sit nova quædam familia, quæ a Hieronymi nomine, quem sui instituti, quamvis longe diversi ab eo, quo ille vixerat, utcumque auctorem faciunt, Hieronymiani sunt appellati: qui nativo amiciuntur colore, pallioque super tunicam rugato, atque superiore parte a summo ad imum scisso, scortea zona tunicam succingunt, soleis ligneis pedes muniunt. Sajanellus hæc verba citat pag. XIII, & in Annotatis per nativum colorem explicat fulvum, eaque de causa aliquid in verbis requirit. At nativus color mihi videtur color ipsius lanæ nativus, & nulla tinctura mutatus. Hæc Vergilius dicit de Hieronymianis, quales sunt in Hispania, & qui omnium primi nomen Hieronymianorum obtinuerunt, videlicet a Gregorio Papa XI, qui illis dedit Regulam S. Augustini, simulque concessit, ut possent appellari fratres seu heremitæ S. Hieronymi. Hic Ordo etiamnum floret & notissimus est in Hispania & Lusitania nomine Eremitarum S. Hieronymi, atque hi potissimum Hieronymiani originem suam dicuntur repetere a S. Hieronymo, licet id non faciat Ordinis historiographus Josephus de Siguenca sive Seguntinus.

[1330] Ex hisce per Lupum de Olmedo vel Olmeto, quem Vergilius Lupum Hispalensem a patria nominat, [Monachi S. Hieronymi in Italia,] surrexit seculo XV alius Hieronymianorum Ordo, qui unice floret in Italia, etiamsi in Hispania fuerit inchoatus, diciturque Ordo monachorum S. Hieronymi. Occasio novi hujus Ordinis erigendi fuit, quod Lupus, qui generalis erat præpositus Eremitarum S. Hieronymi, in Ordine suo aliquid immutatum vellet, & in eam mutationem plerique Eremitæ consentire nollent. Hinc, probante Martino V, pro iis, qui consentire volebant aut novo Ordini aliunde aggregari, mutationes illas exsecutioni mandavit, & ab Ordine Eremitarum segregatus est. Laudatus Vergilius cap. 2 ob titulum monachorum, opinor, illos quasi Benedictinis aggregat, dicens, Eremitanos divi Hieronymi postremo per Martinum quintum in familiam divi Benedicti asscitos. Quem Ordinem, inquit, a patrum norma jam collapsum Lupus Hispalensis, eius familiæ præpositus, novis institutis instauravit, de cujus exordio in capite insequenti prodetur. Verba illa jam data sunt num. 1329. Porro Lupus de Olmeto primum aliquo tempore retinuit Regulam S. Augustini, deinde novam composuit ex scriptis S. Hieronymi, ejusque approbationem impetravit a Martino V. Edita est hæc Regula apud Martianæum tom. 5 a pag. 343, ibique præmissa est Martini Papæ approbatio, ad preces Lupi de Oliveto, ut nomen ibi legitur, data.

[1331] In illa Regulam ex diversis Epistolis & tractatibus concinnandi & substituendi pro Regula S. Augustini, [diversi sunt ab Eremitis Hispaniæ,] hæc ratio datur: Nuper siquidem, inquit Pontifex, pro parte dilecti filii Lupi de Oliveto, Ordinis monachorum eremitarum sancti Hieronymi generalis præpositi, nobis exposito, quod dudum ipse & plerique alii professores Ordinis ejusdem sancti Hieronymi, sub Regula S. Augustini tunc viventes, zelo devotionis accensi, ob frugem melioris vitæ arctius & perfectius, quam Regula dictaret hujusmodi, & in vero statu monachali, quem ipse sanctus Hieronymus cum suis monachis & fratribus professus fuisse, & in communi observasse perhibetur, vivere; &, ut nomen gerebat ejusdem Sancti, sic ejus vitam, regulam & opera desiderabat imitari. Sequitur approbatio memoratæ Regulæ, & absolutio ab observantia Regulæ S. Augustini. Itaque hæc Regula in usum inducta est, & observata saltem usque ad obitum venerabilis Lupi, qui Romæ anno 1433 defunctus est in monasterio S. Alexii, ubi, teste Hippolyto Helyot in Historia Ordinum tom. 3 pag. 454 tale ejus legitur epitaphium: Hic jacet R. in Christo P. F. Lupus de Olmedo, natione Hispanus, resuscitator ac reformator, ac primus generalis præpositus Ordinis monachorum sancti Hieronymi, Priorque hujus monasterii, qui obiit die XIII Aprilis, ann. MCDXXXIII, pontificatus domini Eugenii Papæ IV anno III. Si credimus Helyoto, monachi Hieronymiani post mortem Lupi resumpserunt Regulam S. Augustini.

[1332] [& novum instituerunt Ordinem.] Seguntinus in Historia Ordinis Hieronymiani lib. 3 cap. 5 negat, Ordinem a Lupo reformatum, & non sine ratione, quantum mihi videtur: neque enim disciplinam collapsam restituit, aut statuta Regulæ, quæ fuerant abrogata, in usum reduxit; sed induxit disciplinam magis austeram, quam in Ordine Eremitarum Hispaniæ ab initio fuerat usitata, & deinde etiam Regulam novam, ut potius dicendus sit novum Ordinem instituisse, quam ante institutum reformasse. Ceterum monasteria, quæ pro novo suo Ordine Lupus in Hispania fundaverat, deinde aggregata sunt Eremitis Hieronymianis, qui sunt in Hispania & Lusitania. Ex dictis liquet, corrigenda esse verba Polydori Vergilii, data num. 1330, quibus asserit, Ordinem Hieronymianorum a patrum norma jam tum collapsum fuisse, & a Lupo instauratum. Utrum demum ad modum vivendi S. Hieronymi monachorumque ejus in Bethleem magis accedant Hieronymiani Hispani, an Itali, aliis inquirendum relinquo.

[1333] [Ordo S. Hieronymi B. Petri Pisani,] Laudatus Vergilius cap. 4 alium rursus memorat Ordinem S. Hieronymi, ita scribens: Orta est in terra Italia eodem tempore Urbini (sive in Monte-bello prope Urbinum) est Umbriæ antiquissima Urbs ac percelebris, nova Eremitanorum congregatio, nihil fere amictu differens (eo scilicet tempore) a D. Hieronymi familia, de qua supra memoravimus. Illis enim ex scapulari amictu tenuis tantum pendet lacinia in humeros rejecta: at calceamentum, ut usus fert, commune, & cætera, quæ reliquis Hieronymianis. Petrus quidam, homo Etruscus, ac Pisis natus, (videlicet B. Petrus Gambacurta) novi hujusce instituti auctor fuit, qui civium opibus adjutus, cœnobium inibi e regione ædium nostrarum exstruxit, quod hodie tam Eremitanorum numero, atque vitæ sanctimonia, quam populi in eos pietate, princeps omnium aliorum habetur, quæ viginti numero esse perhibentur in Italia duntaxat, quippe institutum, ut recens, alio terrarum nondum pervasit. Ita Polydorus Vergilius, qui minime prodigus est in laudes Religiosarum familiarum, illam saltem, quam, cum Urbinas esset, propius cognoverat, non prorsus illaudatam præterivit. Crevit postea Ordo ille Hieronymianus, & in vicinam Germaniam, aliasque regiones propinquas extendere se cœpit, ut videri potest in Historicis monumentis iam laudatis, quorum primum tomum hactenus tantum habemus. De eodem Ordine apud nos actum est in B. Petro Gambacurta fundatore tom. III Junii a pag. 531, ubi antiquo nomine vocatur Ordo pauperum Eremitarum S. Hieronymi, at modo Ordo S. Hieronymi, aut Congregatio B. Petri de Pisis a fundatore.

[1334] Porro, dum perspicio tot Ordines Eremiticos & monasticos seculo XIV & XV assumpsisse nomen & patrocinium S. Hieronymi; vehementer suspicor, per Vitam S. Hieronymi, quam seculo XIV scripsit Joannes Andreas, [cui adjuncta fuit alia congregatio forsan Hieronymiana.] devotionem erga sanctum Doctorem magna cepisse incrementa. Nam ille Italis suis exprobrat, quod tepescerent in devotione erga S. Hieronymum, declarat non nisi paucissimas Sancti ecclesias diuturna inquisitione a se repertas, de nullo uspiam Ordine S. Hieronymi vel verbo meminit; sicut nec ulla alia Vita ante seculum XIV scripta. Quid igitur defuit, inquit fol. 16, huic gloriosissimo Confessori, quod devotionem possit inducere, vel inductam agere (lege augere?) Respondeant Italici senes nostri. Et quia non possunt, curvo capite negligentiam fateantur. Nec allegent illius ignorantiam, cujus dictis ipsorum aures quotidie replebantur. Sed licet propter id turber contra ipsos Italicos, tritavorum nostrorum tritaveros (forte tritavos) & descendentes ab eis, penes quos, tanta tribuens, gloria carere non debuit; nec ipsorum linguam tamdiu adhærere palato; hoc tamen gratulationis admixtum est, quod apud nos mihi hujus venerationis principium reservavit divina providentia, me trahens ad zelum devotionis per cordulam rationis. Sic ille non solum verbis, sed magis etiam exemplis ad venerandum S. Hieronymum trahens. Et revera post scriptam illam Vitam eodem seculo XIV non solum plures ecclesiæ in Italia S. Hieronymo dicatæ, sed etiam Ordines Religiosi jam memorati ejusdem patrocinio & nomine insigniri cœperunt. Sajanellus relatis pag. 35 adjungit alium Ordinem, tamquam ab initio Hieronymianum, videlicet Congregationem Laurentii de Hispania Venetiis cœptam, & postea Congregationi B. Petri de Pisis insertam. At de ea nihil præterea dicam, quod nesciam, an ab initio fuerit Hieronymiana, & nunc Ordini Hieronymiano ante dicto sit adjuncta.

[1335] Porro laudatus Sajanellus pag. 32 quærit, quare B. Petrus Pisanus nomen S. Hieronymi imposuerit Ordini suo, [Cur hæc congregatio S. Hieronymi nomen habeat,] easque candide rationes profert, quas meo quidem judicio omnes Hieronymiani proferre possunt, abjectaque omni contentione, laudabiliter proferent: Duodecim sociis, inquit, quos sibi adjunxit B. Petrus, imitandam proposuit vitam S. Hieronymi, in quem incredibilem affectum & devotionem habebat. Pauca quidem hæc verba habet Compendii author, sed quæ copiosam præbent disserendi materiem. Conabor tamen brevitati studere, ne fastidio sim legentibus. Audivi non semel seculares viros ac mulieres sciscitari a nostris, unde nobis & Congregationi nostræ advenerit titulus Ordinis S. Hieronymi. Quid vobis, aiebant multi, cum S. Hieronymo? Hic monachus vixit in Bethleem quatuordecim abhinc seculis: vos eremitæ in Italia nondum quintum seculum ab origine numeratis. Facile fuisset respondere, alias multas exstitisse olim in Italia, ut Laurentii de Hispania, Beltrami de Ferraria, seu Petri Malherbæ (has duas memorare nolui, quod Ordini Hieronymiano B. Petri Pisani sint adjunctæ, & sic modo certe Hieronymianæ sint, etsi ante tales non fuissent) Jesuatorum & Fesulanorum; alias vigere adhuc Congregationes, ut B. Lupi de Olmeto, & nostram Pisanam, omnes sub titulo S. Hieronymi, cum tamen nulla ex his seculum quartum decimum antecedat. Id autem erat nodum implicare non solvere.

[1336] Placebat magis illorum responsio, qui Congregationem nostram Ordinis S. Hieronymi appellatam dicebant,.. [rationes varia] tum ob incredibilem beati fundatoris devotionem erga hunc Sanctum (sicut etiam de aliis Hieronymianis sentit Franciscus Suarez de Virtute Religionis tom. 4 lib. 2 cap. 5) tum ex eo, quod B. Petrus fundator hunc sanctissimum Doctorem eremiticæ vitæ magistrum & cultorem ad imitandum sibi suisque proposuit, ac patronum elegit. Quare eremitæ Ordinis S. Hieronymi non modo nostri passim dicebantur in publicis instrumentis seculo XV, sed etiam Apostolica Sedes eodem seculo semel, a Clemente vero septimo usque in præsens hunc titulum perpetuo adhibuit. Ita sane, prudenter æque ac vere. Neque enim ad hoc ut societas aliqua, vel cœnobium, vel asceterium dicatur Ordinis S. Augustini vel S. Benedicti, necesse est, ut illi eremitæ vel monachi vel moniales ostendant, se per continuam ac nunquam interruptam successionem ab illo fundatore derivare: sed satis est, quod illa societas vel monasterium, sive ab initio sive deinceps, Regulam sibi eligat ad hoc, ut illius Ordinis evadat. Id autem erat frequens ante seculum tertium decimum. Unum profert exemplum Joannes Petrus Crescentius in Præsidio Romano lib. 1 Narrat. 8 ex Walafrido Strabone scriptore seculi IX, qui in Actis S. Galli, discipuli S. Columbani, narrat, quod vitæ eremiticæ S. Galli S. Othmarus addidit ritus & Regulam S. Benedicti. Igitur S. Columbanus ejusque discipulus Gallus non habebant Regulam S. Benedicti: a successore vero S. Othmaro monachi S. Galli Ordinis S. Benedicti facti sunt, quia illius Regulam acceperunt, licet a S. Benedicto originem non haberent. Ad hæc breviter observo, id exemplum non esse efficax pro Hieronymianis: nam multi quidem monachi, qui erant Ordinis S. Columbani aut aliorum fundatorum, facti sunt Benedictini, quia Regulam S. Benedicti receperunt. At nulli Regulam S. Hieronymi receperunt, cum hic Sanctus Regulam non scripserit: neque enim pro Regula S. Hieronymi habenda est illa, quam venerabilis Lupus de Olmeto ex ejus scriptis collegit.

[1337] [allegantur.] Quare meliora sunt, quæ subdit Sajanellus, ita pergens: Ego sane, diligenter inspectis scriptoribus multis, qui de Ordinis S. Hieronymi origine & propagatione tractarunt, evolutis etiam archivorum nostrorum schedis, pensatis denique verbis authoris Compendii, id colligo, B. Petrum & socios eorumque successores fuisse & esse Ordinis S. Hieronymi tum nomine, tum habitu, tum devotione & imitatione: origine tamen tales fuisse non audeo dicere, cum nec Ordo Hieronymianus de Hispania, nec aliæ Congregationes de Italia, originem a S. Hieronymo per continuam successionem probare facile possint. Hæc vere & candide laudatus scriptor. Deinde vero, relata controversia de origine aliorum Hieronymianorum, pag. 36 per instrumenta plurima probat, Ordinem suum Hieronymianum fuisse dictum saltem ab anno 1437, rursumque edicit pag. 37, B. Petrum fundatorem devotione Hieronymianum fuisse & imitatione, & prima illius Ordinis oratoria fuisse S. Hieronymo dicata. Ut autem confirmet, Ordinem suum solo nomine & patrocinio S. Hieronymi, sive studio ejus virtutes imitandi, fuisse Hieronymianum, laudat etiam alios scriptores, recitatque multa verba Thomæ Francisci Rotarii. Utinam eodem candore uterentur omnes scriptores. Non tot inutiles nascerentur controversiæ.

[1338] Verumtamen Sajanellus aliis plusculum concedit, quam vellem. Nam pag. 32 recte ait, S. Hieronymum in Bethleem vixisse cum monachis, sed non tam bene adjungit: [Monachis, qui sub S. Hieronymo vivebant, non videtur singularis fuisse Regula,] Quibus aut Regulam S. Antonii, vel Basilii, aut propriam constituit. Itaque, si Regulam S. Antonii adoptavit S. Hieronymus, cur ejus monachi non potius dicendi sunt Ordinis S. Antonii, quam S. Hieronymi? Idem est de Regula S. Basilii, si ea fuisset in monasterio S. Hieronymi observata. Si propriam eis Regulam dedisset Hieronymus, illa procul dubio sollicite fuisset conservata, aut certe in copiosis Sancti scriptis alicubi de ea fieret mentio. Si quam Regulam fixam, omnibusque perpetuo servandam, monachis S. Hieronymi propositam fuisse crederem, id potius existimarem de Regula S. Pachomü, quam de ulla alia, cum illam saltem Latinam fecerit Hieronymus. At translationem illam potius suscepisse videtur Hieronymus, ut pia quædam documenta ex ea seligerent præpositi, & subditis suis proponerent, quam ut suos constringeret ad totam Pachomii Regulam observandam. Si quis tamen contendere voluerit, Regulam illam monachis S. Hieronymi stricte fuisse præscriptam, monasterium illud aggregabit Ordini S. Pachomii. Quantum ego ex lectione Operum & gestorum S. Hieronymi colligere potui, sacram Scripturam pro regula vivendi monachis S. Hieronymi fuisse conjicio, & mandata præpositorum, qui pro sua prudentia eosdem dirigebant, sic tamen, ut ordinem haberent domesticum, sive statas orandi aliaque peragendi horas. Hinc S. Hieronymus passim non accensetur iis, qui Regulam monasticam scripserunt, aut Ordinem Religiosum instituerunt.

[1339] Secundo nimium dare videtur, dum asserit, Ordinem monasticum Hieronymi per ejus discipulos propagatum esse per Græciam, [nec illorum institutum alio propagatum videtur:] Italiam, totamque Europam, immo & Aphricam. Nulla hujus propagationis indicia uspiam invenio, ac ne vel minima quidem vestigia. Aut vivente Hieronymo facta esset ea Ordinis propagatio, & sic alicubi in Epistolis aut aliis Sancti scriptis de monasteriis eidem subjectis facta esset mentio: aut facta esset post mortem Hieronymi, eaque propagatio monachorum Hieronymianorum ex scriptoribus seculi quinti aut sexti innotesceret. At de ea propagatione nec in scriptis Hieronymi vel verbum reperitur, nec in ullis scriptoribus usque ad seculum XIV. Tot sanctos monachos in Opere nostro illustravimus: nullum tamen seculo XIV vetustiorem, quem Hieronymianum dicere possumus, præter eos, qui cum Sancto vixerunt in Bethleem. Tertio liberalis in alios Sajanellus subjungit: In Hungaria totoque Illyrico vigebant adhuc Hieronymiani seculo quartodecimo, tempore B. Petri fundatoris, cientes authorem religionis suæ D. Hieronymum, teste Joanne Dubravio in Historia Boëmica lib. 22, ubi asserit, Carolum IV imperatorem hoc institutum Pragam invexisse.

[1340] Consului Dubravium, quia, si id haberet, alios rursum haberemus Hieronymianos, [certe non vigebat in Illyrico seculo XIV,] de quibus alibi nihil invenio. At mihi non videtur loqui de Hieronymianis monachis, sed de Slavis, qui dicebant Carolo IV, se ad fidem Christianam conversos per S. Hieronymum. Agit Dubravius lib. 22 pag. 210 de Nova Praga, per Carolum IV constructa (pars est hodiernæ Pragæ, in civitatem Veterem, Novam, & Parvam divisæ) & de incolis in eam inductis, & sic habet: Legit item seorsim contubernales, qui se Sclavos cognominabant, authorem religionis suæ divum Hieronymum cientes, quem hoc nomine Carolus peculiariter veneratus est, quod in Illiria natus fuerit, unde Boiemi originem trahunt. Ad hæc verba editor Basileensis in margine posuit Hieronymiani, acsi de monachis ageretur, & sic aliis occasionem errandi præbuit. At auctor asserit, gentem Slavicam, quæ Bohemiam cum aliis gentibus incolit, & utitur sermone suo Slavico, quem plerique Germani non intelligunt, separatos ab aliis ad habitandum vicos accepisse in Nova Praga. Hoc etiam tempore Pragenses, qui Slavi sunt origine, pergunt uti idiomate suo, & linguam Germanicam plerique non intelligunt, sicut plerique Germani ibidem habitantes ignorant Slavicam. Credebant illi errore genti facile condonando, sed jam refutato § 78, S. Hieronymum, quia natus est in Illyrico, cujus magnam partem postea occuparunt Slavi, origine Slavum fuisse, & progenitores suos eius opera ad fidem conversos. Hinc eum religionis suæ, sive fidei Christianæ, dicebant authorem. Hoc totum verborum illorum, ex quibus Hungariæ totique Illyrico Hieronymiani monachi seculo XIV asseruntur, idque non grande mysterium.

[1341] [nec Romæ S. Pammachii tempore, nec Altini,] Frustra allegatur S. Pammachius, tamquam propagator Ordinis Hieronymiani in Urbe, quia ibidem construxit ecclesiam SS. Joannis & Pauli in Monte Celio. De ecclesia illa canstructa a Byzantio senatore & Pammachio ejus filio, & per plures frequenter instaurata agit Martinellus in Roma sacra pag. 128, sed nihil de monachis olim in illa ecclesia degentibus. Seculo XV demum illa ecclesia monachis data est, ut subjungit, ita scribens: Postremo, cum (templum) esset incultum, & præ incuria fere ignotum, Latinus Cardinalis Ursinus (promotus a Nicolao V) illustravit celebreque reddidit, & ad incolendum viros modestissimos, Christiana simplicitate & sanctimonia præditos, quos Jesuatos appellant, elegit, sub quorum cura adhuc exstat, S. R. E. Cardinali titulare. Novissimus scriptor Romæ antiquæ & novæ tom. 1 pag. 437 plura de illa ecclesia scribit, & constructionem soli Pammachio tribuit. Jesuatis concessam esse a Nicolao V, consentit ille, & docet, quibus post extinctionem Jesuatorum sit data. At nullus quidquam de monachis a Pammachio ibi positis. Subdit Sajanellus: In Venetis æstuariis Altinum antiquissima urbs (ab Hunnis eversa) aliæque finitimæ Hieronymianos habebant, antequam insignis ordo S. Benedicti ortum duceret, institutos & propagatos ab Altinate episcopo S. Heliodoro, Hieronymiano discipulo.

[1342] [nec in Hispania aut Italia fuisse probatur.] Mox conjicit, Ordinem Hieronymianum in Hispaniam ab Orosio translatum, vel ex Italia a S. Paulino. At omnia illa dicuntur ex conjecturis, iisque parum fundatis. Interim brevitatis gratia ponamus, omnia esse vera, & Pammachium Romæ construxisse monasterium, alterum Altini ab Heliodoro erectum, idem fecisse Orosium in Hispania, & S. Paulinum Nolæ in Campania. Fingamus, inquam, vera esse, quæ probari nequeunt, dicendumne continuo erit, omnes illos Italiæ & Hispaniæ monachos fuisse Hieronymianos? Id mihi sane non videtur. Neque enim Regulam vivendi illis dedit Hieronymus, neque illos direxit tamquam illorum præpositus, nec monasteria eorum fundavit. Unde ergo erunt Hieronymiani? Quin potius, sicut Hieronymianos merito dicimus illos, quos in Bethleem congregavit & direxit Hieronymus; sic singulis monasteriis, quæ nec leges vivendi aliunde acceperunt, nec aliis fuerunt subdita, aut fundatorum suorum, aut locorum, in quibus erant, nomina rectius relinquemus; nisi ipsæ Congregationes, sicut de sua Congregatione testatur Sajanellus, nomen alicujus Sancti, sub cujus patrocinio vivere desiderant, sibi expetiverint & obtinuerint. Verum hic sistamus, & Religiosis Hieronymianis liberum relinquamus, ut de origine & antiquitate sua censeant, prout, expensis omnibus, de ea censendum judicaverint. Novam illam seu potius antiquam controversiam penitus examinandam non suscipio.

[1343] Solum in gratiam clarissimi Sajanelli, qui etiamnum exspectat ex Opere edendo, [Non ab Hieronymo propagati, sed ab alia causa] qualis fuerit in Illyrico Hieronymiani Instituti origo, dilatatio & extinctio, pauca recitemus ex scriptore nuperrimo, qui de S. Hieronymo in Illyrico scripsit, & de Ordine Hieronymiano sollicite inquisivit, & toto cap. 30 disputavit. Multos ille laudat scriptores, memoratque Religiosos Hieronymianos in Italia & Hispania: sed nullos invenit antiquiores in Hungaria aut Illyrico. Movet dubium, an Ordo Hieronymianus sit ab ipso Hieronymo fundatus, laudatque pro resolutione Thomam Franciscum Rotarium, Italice Rovero, Theologiæ moralis cap. 4 de Religionibus in particulari earumque origine num. 22 sic disserentem: Anno MCCCLXX circiter cœpit in Hispania Ordo monasticus Eremitarum S. Hieronymi. Nomen hoc a divo Hieronymo desumpsisse aliqui censent, quia Ordo a divo Hieronymo prope Bethlehem fundatus, qui pro aliquo tempore post ejus mortem duravit, eo demum extincto, a piis hominibus in monasterio S. Bartholomæi de Lupiana revocatus fuit ad vitam. Verum licet constet, divum Hieronymum ædificasse monasterium, non constat tamen, fundatorem fuisse particularis Religionis, cui & proprium habitum, & regulas, & vivendi formam tradiderit; unde communiter inter Religionum fundatores divus Hieronymus non collocatur.

[1344] Alii dixerunt, divum Hieronymum apparuisse primis hujus Ordinis eremitis cum habitu monachali, [nomen habere videntur Hieronymiani.] ad cujus similitudinem desumpserunt proprium, quem gestant: Hieronymiani propterea appellati sunt. Sed, ut notat Suarez, non satis probatur ex historia fide digna hujusmodi apparitio. Potius ergo, quia primi hujus Ordinis monachi eum elegerunt in patronum, multo affectu & studio curantes imitari ejus exempla, & sequi eius doctrinam, Hieronymiani ab electo sibi Duce, Patrono & Doctore dicti sunt. Hæc produxit scriptor Illyricanus de Hieronymianis Hispaniæ & Italiæ, altum silens de Hieronymianis, qui in Hungaria totoque Illyrico superfuissent ab ætate Hieronymi usque in seculum XIV. Addit alios scriptores, institutionem particularis alicujus Ordinis S. Hieronymo abjudicantes, & ipse demum illis assentitur. Verum jam plura dixi, quam necesse erat, ut studiosus lector meam de illis sententiam intelligere valeat. Neque lubet examinare aut refutare prolixa volumina, quibus originem suam a S. Hieronymo aliqui repetere conati sunt.

[1345] Nihilo magis examinabo, an ob apparitionem sit factum, [Apparitio S. Hieronymi,] ut S. Hieronymus aliquot Religiosorum Ordinum patronus eligeretur. At in fine Commentarii adjungam breviter apparitionem Sancti memoratam in Vita S. Franciscæ Romanæ, quæ data est ad IX Martii, & scripta a Confessario Sanctæ. Visio trigesima S. Franciscæ ibidem sic habet: Quadam alia vice, recepto sanctissimo Corporis Christi Sacramento per istam ancillam Dei in capella sæpe dicta, ipsa essente in extasi immobili, quædam clarissima & divina lux duxit suum felicem spiritum in aliam splendidiorem lucem, in qua sibi apparuit gloriosus doctor Hieronymus, sibi dicens: O nobilis anima, veni superius ad fruendum tuo Creatore, qui mihi dedit licentiam, ut ipsum tibi ostendam. Tunc illa devota anima vidit excelsum thronum, in quo residebat Verbum inhumanatum. Ipsa præ nimio throni & in ipso Sedentis claritate, nil aliud videre poterat, nisi quamdam formam humanam. Fuit autem posita per supradictum Doctorem in loco semoto a locis, in quibus residebant spiritus gloriosi, tamquam quædam advena & peregrina paupercula, quæ per spatium unius horæ in tanto gaudio exsistens *, volens Dominus ei licentiam dare (sive eam dimittere) fecit sibi dici per supradictum Doctorem: Anima, quæ consuesti tale iter pangere, semperque vis uti tuo velle proprio, semper es præsto & firma ad standum in tali visione; recepisti in tuo usu respicere illud speculum & delectationem, quæ est in summæ Majestatis contemplatione: credis nimis videre, & tu nihil vides: ita magna est abyssus in contemplatione summi Omnipotentis. Nos, qui semper ei assistimus, non possumus videre totum: quid debes facere tu, quæ adhuc es in ipso portu? Pulcherrima divisa est color albus & rubeus. [Fac] ut habeas cor purum & manus innocentes, & caritatem ardentem continue ad tuam mentem; & si istas res simul habes in mente, ascendere potes. Ex quo læta es effecta de tali visione, recipe confortamen, & descende inferius.

[1346] [in qua instruxit] Ex extasi vero immobili reducta ad extasim mobilem, loquebatur disputando cum prædicto Doctore, sua tuendo jura, & allegando caussas, per quas non debebat recedere, audiente suo patre spirituali, & prædicta Rita. Sanctus vero Hieronymus eam reprehendendo, sibi dixit: Anima, non verecundaris de tanta præsumptione, nec perdis audaciam ad standum hic superius: nescis, ubi existis: ita est magna hæc abyssus. Confirma te in Dei amore, & hinc recede cum ipso. Anima, tu non intelligis, sed es effecta rudis. Tu credis, & tibi persuades, quod sis vera obediens. In istis rebus ostenditur, si sis ei consentiens, quando tibi per nos dicitur, quod debeas recedere. Si enim nobis sic placet, tu debes obedire. Quæ enim est vera sui ipsius negatio, nisi rerum placabilium renuntiatio? Cur a te non removes res, quæ tibi placent? Tu non vis dimittere tuum gaudium, quod te facit animosam: velles stare semper absorpta in tuo velle.

[1347] [S. Franciscam Romanam.] Verum tunc bene anima experitur, & eius bona voluntas tunc melius exprimitur, quando sic ejicitur a suæ mentis jubilo, & numquam habet perfectum bonum, nec efficitur quieta, quousque non abjicitur a sua pace læta. Tunc bene probatur & videtur, talem animam subire examen, quando invenitur contenta in sic & non. Si tibi persuades, quod es vera obediens, in hoc bene cognosces, si in similibus rebus es bene contenta & patiens. Sequuntur plura ad hoc propositum, quæ ibidem videri poterunt. In fine additur: Postquam illa devota anima fuit amota a visione divina, remansit in visione illius gloriosissimi Doctoris. Recurrit S. Hieronymus aliquot vicibus in Visionibus S. Franciscæ. Aliis quoque apparuisse legitur, ac nominatim S. Francisco Xaverio ægrotanti: sed finem prolixo Commentario tandem statuamus, & illas aliasque id genus visiones suis locis legendas dimittamus.

[Annotata]

* cum exsisteret

DE S. VICTURNIANO ANACHORETA CONFESSORE
APUD LEMOVICES IN GALLIA.

Forte sec. VI vel VII

SYLLOGE
De cultu & gestis.

Victurnianus, anachoreta conf., apud Lemovices in Gallia (S.)

BHL Number: 8601

AUCTORE C. S.

Galliæ Aquitanicæ provincia Lemovicensis, indigenis le Limosin dicta, a Septemtrione habet Marchiam, [Prope Vigennam fluvium in sui nominis vico] ab Ortu Alverniam, a Meridie Cadurcos, ab Occasu denique provincias Petrocoriensem & Ingulisinensem. Illius caput est Lemovicum, alias Augustoritum Lemovicum, nunc vernacule Limoges, in dextera Vigennæ fluvii ripa condita civitas, episcopalis sub metropoli Bituricensi. Inde Occidentem versus in eadem Vigenne ripa S. Victurnianus, natione Scotus, anachoreticam vitam duxisse creditur eo ipso in loco, ubi nunc vicus, Saint Viturnien ab illo nuncupatus, visitur, & in cujus ecclesia sacrum ejusdem corpus quiescit. In Tabulis Blaevianis & in Topographia Meriani locus hic quatuor leucis Gallicis infra prædictam urbem Lemovicum notatur; in compendio autem Vitæ sive Elogio dando dicitur octavo ab (eadem) urbe milliario abesse. Discrepantia componi poterit, si vocem milliarium liceat per mille passus geometricos exponere, atque in prædictis Tabulis leucas Gallicas minores, sive singulas pro bis mille passibus geometricis accipere.

[2] E martyrologis, quos ego quidem consului, perpauci, [hoc die, quo obiit, annuntiatur] neque vetusti, de illo meminerunt. Horum primus Philippus Ferrarius in generali Catalogo Sanctorum, qui in Romano Martyrologio non sunt, illum hoc die XXX Septembris ex Kalendario ecclesiæ Lemovicensis & monumentis ecclesiæ propriæ, ut ibidem annotavit, his verbis recensuit: In territorio Lemovicensi, S. Victurniani eremitæ. Eodem die illum Andreas Saussayus in Supplemento Martyrologii Gallicani hoc elogio celebravit: Lemovicis, S. Victurniani eremitæ: qui Scotus patria, illustri genere editus, Deo ut sine impedimento serviret, relicta, ut alter Abraham, patria, in Galliam Aquitanicam transmeavit, atque ad Vigennam flumen in agro Lemovicensi tuguriolo constructo, summa in vitæ innocentia consedit, cœlestibus speculationibus & divinis obsequiis totus intentus. Quo in loco post beatam mortem sepultus, magnis prodigiis resplenduit; ob quæ ecclesia ibi ædificata est sub ejus patrocinio, in qua abhinc sacris honoribus celebratur.

[3] Accessit Claudius Castellanus, in suo Martyrologio Universali sic inquiens: [in paucis aliquot Martyrologiis, sed per diœcesim Lemovicensem] In provincia Lemovicensi, S. Victurnianus anachoreta. Gallice nomen Sancti Vertunien exposuit, sed Latine in margine, ut edidi, scripsit Victurnianus. Denique Martyrologium Parisiense anno 1727 vulgatum ipsum eodem die sic annuntiat: In Lemovicinis, natalis sancti Victurniani anachoretæ. In pluribus. Martyrologiis nomen hujus S. Victurniani inscriptum non reperi; ne in Scoticis quidem ac Hibernicis Kalendariis, licet illum in Scotia vel Hibernia natum esse, ex dicendis statuendum sit. Porro hunc diem Sancto natalem in cælis, sive emortualem in terris fuisse, Parisiensi Martyrologio consentiunt Breviarium Lemovicense & elogium inferius recitanda; verumtamen in eadem diœcesi Lemovicensi non nisi postridie, sive Kalendis Octobris (saltem ab anno 1625) colitur Officio ritus semiduplicis; haud dubie, quod ultima Septembris dies impedita esset festo duplici S. Hieronymi doctoris Ecclesiæ.

[4] [colitur I Octobris Officio semiduplici,] Ita discimus ex Breviario proprio dictæ diœcesis, quod anno 1625 auctoritate illustrissimi domini Raymundi de la Martonie episcopi editum in Museo nostro habemus. Præscribuntur autem omnia ex communi confessoris non pontificis præter Orationem & Lectionem primam secundi Nocturni, quæ propriæ sunt, quales hic subdo. Omnipotens æterne Deus, qui Sanctorum tuorum collegio B. Victurnianum confessorem tuum sociasti, præsta, quæsumus, ut, ipsius intervenientibus sanctissimis precibus, gratiam tuæ protectionis ubique sentiamus. Lectio autem sic habet: Victurnianus in Scotia nobili genere natus, a puero pietatis rudimenta ponens, futuræ sanctitatis dedit indicia. Adolescens, virtutis cum ætate incrementum suscipiens, totum se Deo dedit: cui ut liberius inserviret, relictis patria & parentibus, trajiciens in Aquitaniam, in loco densis nemoribus obsito, illius nomine postea insignito, ad Vigennæ ripam substitit.

[5] [in ecclesiæ autem sua ejusdem inventio XV Octobris.] Ubi percrebrescente sanctimoniæ fama, quosvis infirmos ad se confluentes, cæcos etiam, surdos & insanos mirabiliter sanavit. Ad extremum emenso piissimæ vitæ curriculo, pridie Calendas Octobris deposuit corpus, frequentibus miraculis clarum. Hæc de cultu illius per diœcesim Lemovicensem, qui an ante annum 1625 aliter se habuerit, an postea mutatus sit, aliunde non comperi. Dubitari tamen prudenter nequit, quin in sui nominis vico ecclesiaque, in qua ejusdem corpus asservatur, solemniori Officio atque ipso fortasse obitus sui die quotannis honoretur. Ad eamdem ecclesiam referendum existimo, aliud ejusdem Sancti festum annuum, inventionis scilicet, quod auctor elogii recudendi sic memorat: Decimoquinto Octobris celebratus hujus inventio, quo die sanctissimum ipsius corpus repertum fuit; quod ibi summa colitur reverentia, quamplurimis clarum miraculis. [Datur Sancti Elogium ex apographo illustrissimi Bosqueti]

[6] Acta S. Victurniani nulla habemus præter brevem Vitam, seu potius elogium, quod Philippus Labbeus ex apographo illustrissimi domini Francisci Bosqueti, Montispessulani antistitis, acceptum tom. 2 Bibliothecæ librorum Mss., pag. 695 vulgavit, & ego inde huc transtuli. Victurnianus natione Scotus, honesto loco nobili genere natus, pietatis rudimenta statim a tenera ætate posuisse dicitur. Ubi autem adolevisset, virtuti ætate incrementum afferente, jam cœlestem sanctam Jerusalem meditans, totum se Domino Deo addixit atque devovit. Neque vero egregia forma, qua æquales anteibat, aut paternæ opes, quæ abunde suppetebant, aut reliquæ illecebræ, quibus adolescentum mentes plerumque capi & a virtutis via abduci solent, ullum vel transversum unquem ab instituto revocare potuerunt. Quin spretis his omnibus malorum irritamentis, relictisque patria & parentibus, conscensa nave, in Aquitaniam clam trajicit, locum ab hominum conspectu remotum quærit, ubi vitam quietam & & a curis hujus sæculi vacuam degens, liberius Deo inservire possit.

[7] Est locus in Lemovico agro, octavo ab urbe milliario, [a Labbeo in Bibliotheca Mss. editum,] ad Vigennæ fluminis ripam; Victurniani fanum ex eo dixere incolæ, antea Vallem tenebrosam appelabant, quod densis nemoribus obsitus esset, ac præ vepribus * nisi feris pervius. Eo cum Victurnianus venisset; ratus, se nactum sedem suo instituto aptissimam, ibi substitit. Sed qui homines fugiebat, sua eum prodente sanctimonia, mox multos ad se mortales confluere vidit; præsertim vero, quicumque morbi aliquo genere conflictabantur, eum adibant. Cæcos, surdos, maxime, qui suæ mentis compotes non essent, mirifice curabat & pristinæ sanitati reddebat. Infirmos in fide salutaribus præceptis erigebat ac roborabat. Hoc igitur modo ætate ibi transacta, tandem pridie Kalendas Octobris ab hac vita migravit. Decimoquinto Octobris celebratur hujus inventio, quo die sanctissimum ipsius corpus repertum fuit, quod ibi summa colitur reverentia quamplurimis clarum miraculis. Inde quotidie mentis sanitatem exhauriunt furiosi, non sine admiratione. Hujus nos precibus auxiliari mereamur per Christum. Explicit.

[8] Omnino incertum mihi est, unde ista descripserit acceperitve illustrissimus Bosquetus; [incertæ auctoritatis, quod expenditur.] sed tam conformia sunt Lectioni ex Breviario Lemovicensi datæ, ut vel hæc ex illis contracta, vel ista ex eadem similive lectione amplificata, vel denique utraque ex communi fonte manasse, non dubitem. Eadem vel simillima etiam habuere Saussayus & Ferrarius supra laudati; ut non alia, quæ diversa ab hisce contineant, ejusdem Acta exstare videantur. Hæc autem quam antiqua sint, quis divinet? At certe antiquitatem minime spirant, qualia nunc habemus. Lucem quoque accipere hic non possumus ab aliorum Sanctorum biographis aliisque scriptoribus vetustis, apud quos altum est de hoc S. Victurniano silentium, si duos excipias, quorum unus seculo XII scripsit, alter sequenti & XIV floruit; verum hi ambo de sacro illius corpore apud Vigennam quiescente meminerunt, sed nihil addunt de gestis vel tempore, quo Sanctus floruit.

[9] In hac monumentorum scriptorumque veterum penuria datum elogium paulum expendamus. [Verisimillime Sanctus e Scotia vel Hibernia illuc advenit,] In primis certum est, nihil in illo legi, quod a verisimilitudine quoquo modo abhorreat, ac pro fide dictis facienda solam desiderari primi scriptoris auctoritatem. S. Victurnianum natione Scotum fuisse, consentiunt Breviarium Lemovicense, Ferrarius in Annotatis suis, & Saussayus, sive tabulæ, quibus hi usi fuere. Hoc tanto credibilius est, quanto minus solet amor patriæ Sanctos suos ex indigenis exteros facere, quantoque communius Scotis olim fuit, deserta pro Christo terra natali, in Gallias commigrare. Dixi Scotis; quo nomine etiam Hibernos complector, quorum insula multis æræ Christianæ seculis Scotia a scriptoribus dicta fuit. Hinc dubium esse potest, an Victurnianus ex eadem insula, an ex hodierna Scotia, quæ Magnæ Britanniæ pars est, ortum duxerit. Interim, (quod mireris) hic adeo Scotis æque ac Hibernis hagiophilis ignotus est, ut illum in neutrius gentis Martyrologiis, ceterisque Calendariis & Catalogis Sanctorum memoratum repererim.

[10] [forte seculo sexto vel septimo,] In elogiis, quæ recensui, nihil plane occurrit, quod sancti Anachoretæ seculum, quo vixit, vel leviter indicet, aut ad illud indagandum aliquam rationem suggerat. Oportet, Castellanum quoque nihil hac super re comperisse, dum Martyrologium suum Universale composuit; nam cum alias soleat Sanctorum emortuale tempus vel seculum in margine adscribere, eam in S. Victurniano vacuam reliquit. Illum seculo XII posteriorem non esse, liquet ex Gaufredo, cœnobita S. Martialis Lemovicensis & Priore Vosiensi, qui in Chronico, quod eodem seculo ad finem vergente conscripsit, apud Labbeum tom. 2 Bibliothecæ Mss., pag. 287 inter Sanctorum corpora in diœcesi Lemovicensi quiescentia de ejusdem corpore paucis ait: Super Vigenam sanctus Victurnianus confessor. Sed quanto tempore, quotve seculis ante Sanctus obierit, æque manet obscurum. Solus auctor Martyrologii Parisiensis ad annuntiationem num. 3 datam seculum VI vel VII apposuit; quod nescio, an ex aliquo antiquo documento didicerit, an ex probabili tantum ratione conjecerit.

[11] [ut habet Martyrologium Parisiense; incerta etiam sunt ejus nobilitas,] Et favet quidem huic opinioni, quod id temporis plures Scoti vel Hiberni in Galliam & Germaniam pietatis ergo mare trajecerint; sed hæc ratio sola in uno alteroque seculo maturando fallere potest. Quam ob rem sine certiori argumento malo nihil statuere; quia tamen nihil in contrariam partem occurrit, & Parisiensis Martyrologii auctor fortasse aliquid certius comperit, seculum VI & VII supra in margine ex eodem adscripsi, addita dubitantis particula Forte. Quod ad nobile Sancti genus, opesque paternas attinet, non carent hæc exemplo in aliis hujusmodi Sanctis advenis; sed ut pro certis tuto haberi possint, majori, quam ignoti temporis notæque scriptoris, auctoritate egent. Etenim, quod in aliis Sanctis sæpe contingit, ut sanguinis nobilitas & opulenta patrimonia ad excellentioris virtutis argumentum nimis liberaliter iis attribuantur, id ne hic quoque factum sit, merito potest timeri; præsertim quia parum verisimile est, sanctum Anachoretam, mundanarum rerum gloriæque fugitantem, hæc de semetipso vulgasse; nec profertur occasio, qua Lemovicenses eadem ex Scotia Hiberniave didicerint.

[12] [opes, forma &c: sed certus ejus cultus antiquus,] Idem esto judicium de ejusdem in tenera ætate & adolescentia studio virtutum, deque egregia corporis forma, qua æquales anteibat; quæ certe non nisi a synchrono primum tradi potuerunt, ac forte solis conjecturis, partim etiam non fundatis, nituntur. Certiora sunt reliqua, quæ de Sancti cultu dicuntur, sed quoad tempus & adjuncta quædam mihi admodum obscura. Sacrum corpus ejus certe jam a seculo XII in Vigennæ ripa quievisse, ostendi supra num. 10 ex Gaufredo Priore Vosiensi. De seculo XIII vel sequenti paulo clarius loquitur Bernardus Guidonis, ex Ordine Prædicatorum sacræ fidei inquisitor, & episcopus, primum Tudensis, deinde Lutavensis, in Tractatu de Sanctis, qui ornant Lemovicensem diœcesim, a Labbeo in laudata Bibliotheca Mss., tom. 1 a pag. 629 excuso. Verba ejus ex pag. 633 accipe. S. Victurnianus in vico sui nominis, ubi & eremiticam vitam duxit, in ecclesia protomartyris Stephani requiescit, devotos sibi & clamantes ad se potenter eripit de faucibus luporum & rapacium bestiarum, & multa beneficia incolis præstat. Floruit autem hic Bernardus Guidonis seculis XIII & XIV, teste Jacobo Echardo tom. 1 Scriptorum Ordinis Prædicatorum, ubi mortem ejus anno 1331 illigavit.

[13] Porro ex his verbis oritur dubium de prædicta ecclesia, [quamvis etiam obscurum sit tempus conditæ ecclesiæ,] cui scilicet ea primitus fuerit atque etiam nunc sit dicata. Philippus Ferrarius in Annotatis ad annuntiationem S. Victurniani, ecclesiam illam hujus nomine insignitam esse, scribit his verbis: Ex Kalendario Lemovicensis ecclesiæ & monumentis propriæ ecclesiæ, in quibus, illum … in loco, qui Vallis-tenebrosa dicebatur, nunc vero Ecclesia S. Victurniani, ad Vigennam fluvium consedisse, ibique miraculis clarum maxime coli, legitur. Consonat Saussayus in Martyrologio Gallicano, Quo in loco, inquiens, post beatam mortem sepultus, magnis prodigiis resplenduit; ob quæ ecclesia ibi ædificata est sub ejus patrocinio, in qua abhinc sacris honoribus celebratur. Secundum hosce igitur ecclesia illa ipsi S. Victurniano jam inde ab ortu suo dicata fuit, ejusdemque condendæ causa fuit illius sepuliura miraculis clara.

[14] Eorumdem dictis plurimum favet verisimilitudo. Cui enim potius ecclesiam in loco illo nemoroso erectam dicatamque verisimilius est, [in qua jacet, & an hæc a principio,] quam S. Victurniano, qui eumdem vivus virtutibus ac miraculis illustraverat, mortuusque illustrare perseverabat, & cujus gratia locus ipse ex horrido, ac non nisi feris pervio, in vicum ejusdem Sancti vocabulo insignitum evasisse dicitur? His non obstantibus prælaudatus Bernardus Guidonis, quem in ipsa diœcesi Lemovicensi natum & in Lemovicensi Ordinis Prædicatorum conventu biennio prioratum gessisse, Echardus loco mox citato scribit, accurate memorans & vicum & ecclesiam, ait hanc S. Stephani, illum S. Victurniani appellari; S. Victurnianus in vico sui nominis, ubi & eremiticam vitam duxit, in ecclesia protomartyris Stephani requiescit. Hoc Bernardi testimonium non sinit, quin saltem ante medium seculum XIV ecclesiam, in qua S. Victurniani corpus tum quiescebat, sancto protomartyri Stephano consecratam fuisse credam, etsi hoc mirum videatur in adjunctis, quæ retuli.

[15] [an tantum postea eidem fuerit dicata:] An forte ipse S. Victurnianus, dum viveret, aliquod oratorium eidem sancto martyri sacrum ibidem habuit, in quo & ipse orare & confluentes ad se ad pietatem exhortari solebat; idque oratorium sepultura illius illustratum deinde in ecclesiam excrevit, primi patroni nomine retento? An post Bernardi Guidonis tempora eadem illa ecclesia propter S. Victurniani corporis præsentiam ac miracula ab hoc communius appellari cœpit; an veteri nova substituta Victurniano soli, vel saltem ut primario patrono, dicata fuit, & alterutro modo explicanda sunt Ferrarii & Saussayi asserta? Videant hæc Lemovicenses, quibus res patrias propius inspicere & examinare in promptu est. Ego pro neutra parte quidquam alibi comperi: & Gaufredus Vosiensis in Chronico sacri corporis locum super Vigenam tantummodo assignat; Breviarium vero Lemovicense, & apographum illustrissimi Bosqueti docent quidem, locum seu vicum, in quo vixit & quiescit, ab eodem appellari, sed de ecclesia prorsus silent.

[16] [obscura item corporis inventio: miraculorum gloria minime dubia.] Magis etiam ignota mihi sunt tempus, occasio modusque inventionis corporis illius, quæ die XV Octobris contigisse & quotannis celebrari, sine aliis adjunctis legitur in mox laudati episcopi apographo. Victurnianum miraculis claruisse, cultus ejus abunde probat; cum soleant fideles ejusmodi beneficiis, quæ naturæ vires exsuperant, ad exhibendam debitam Sanctis venerationem accendi. Inter cetera autem amentium curatio ex supra dictis illi adscribitur, quam suo tempore frequentem fuisse, sæpe dicti elogii auctor vel descriptor docet, sic inquiens: Inde quotidie mentis sanitatem exhauriunt furiosi, non sine admiratione. Seculo quoque XIII vel sequenti eumdem multa incolis beneficia præstitisse & adversus luporum rabiem feliciter invocari solitum, tradit ejus temporis scriptor Bernardus Guidonis, cujus verba dedi num. 12. Porro cum de hoc sancto Anachoreta plura ad me non pervenerint, cogor hic finem facere, enixe obsecrans, ut, si qui alia aut certiora de eodem habeant, ea ad Dei ejusdemque Sancti gloriam nobiscum communicare ne graventur, usui futura in Operis nostri Supplemente.

[Annotata]

* adde non

DE S. LAURO, PRESB. ABBATE
IN DIOECESI MACLOVIENSI APUD ARMORICOS.

SECULO VII

SYLLOGE HISTORICA.

Laurus, presbyter abbas, in diœcesi Macloviensi apud Armoricos (S.)

AUCTORE C. S.

§ I. Memoria in paucis Martyrologiis: ecclesia ejus nomini dicata: cultus in Armorica & Turonibus: Vitæ ab aliis laudatæ, & ex his aliquot illius gesta recensentur.

Perobscura sunt hujus sancti Confessoris gesta, paucisque martyrologis nota memoria. [Annuntiatur hodie in diœcesi Masloviensi,] Ut ab his de more ordiamur, Usuardini Martyrologii aucti editio Lubeco-Coloniensi, anno 1490 vulgata, apud Sollerium inter auctoria ad diem XXX Septembris, illum episcopali dignitate perperam ornans, sic annuntiat: Eodem die S. Lauri episcopi & confessoris. Grevenus, rectius omisso episcopi titulo, additoque presbyterii gradu, ibidem inquit: Lauri presbyteri & confessoris. In nostro quoque Ms. Florario Sanctorum hoc etiam die, sed corrupto Sancti nomine, legitur: Item sancti Tauri presbyteri & confessoris; ubi dubium non est, quin pro Tauri legendum sit Lauri, & hodiernus Sanctus indicetur. Clarius loquitur Castellanus in Supplemento sui Martyrologii universalis pag. 1008, in quo illum Gallice Lery, Latine Laurum appellans, locum quoque cultus ejus adscripsit, addiditque, quæ ibidem sit de ejusdem, dum viveret, conditione traditio. Verba illius ex Gallicis Latina accipe.

[2] Prope S. Mevenni de Gaëlo (Gallice habet: Pres de Saint-Mein de Gails) in diœcesi Macloviensi, [ubi ecclesiam habet, coliturque in abbatiis S. Mevenni ibidem,] S. Laurus presbyter, cujus nomine una ex istius tractus ecclesiis insignita est, & ibidem dicitur fuisse sacellanus S. Judicaëlis. In his solis Martyrologiis S. Laurum annuntiatum reperi: nam (quod magis miror) ne in Gallicano quidem Saussayi locum habet: cultus tamen ipsius ex dicendis certe antiquus est. Ex prædictorum quoque martyrologorum in diem XXX Septembris consensu verisimillimum fit, S. Laurum eo die in suo dedicata nomine ecclesia velut patronum coli, aut certe olim cultum fuisse. Eodem die, sed cum monito de Officio duodecim Lectionum propter S. Hieronymi festum transferendo, inscriptus est Ms. Kalendario seculi XV abbatiæ S. Mevenni apud Lobineau in calce Operis sui de Sanctis aliisque eminentis pietatis (ut eas vocat) personis Britanniæ Armoricæ pag. 1. Sic ibi legitur: Prid. Kal. Octob. S. Hieronimi. Ipso die, Lauri abbatis, transfertur, XII Lect.

[3] Rursus alium cultus locum & diem assignat Mabillonius in Actis Sanctorum sui Ordinis Sæculo V, [& in Turonensi S. Juliani, quo corpus ejus translatum fuit.] pag. 145 sic scribens: Festum ejus apud Julianum nuper agebatur die prima Octobris: modo in sequentem remissum est ob festum duplex S. Remigii. Loquitur hic de celebri vetustaque S. Juliani apud urbem Turonensem Ordinis S. Benedicti abbatia, ad quam S. Lauri corpus translatum ac saltem usque ad Huguenottorum tempora religiose asservatum fuisse, dicemus. Sacrum hoc pignus, ibidem anno, ut credimus, 1458, die XXII Januarii a Joanne Bernardi archiepiscopo Turonensi in novam thecam solemnissime transpositum fuit, & ab eodem archipræsule decretum injunctumque dicti monasterii Religiosis suisque successoribus … ut de cetero annis singulis hunc translationis diem festive celebrent, ac divinis servitiis debitis & oportunis solemnizent. Habuit ergo S. Laurus etiam hunc translationis annuum festivum diem, cum aliis Sanctis, quorum corpora tunc simul elevata fuere, communem. Verum de his infra prolixius agendum erit, postquam pauca, quæ de Sancti gestis & ætate novimus, exposuero.

[4] [Vita ab anonymo seculi undecimi laudata] Vitam ejus olim scriptam fuisse, docet anonymus in Ms. Chronico prælaudati monasterii Turonensis, de quo meminit Mabillonius Sæculo V Benedictino, pag. 134 hæc inquiens: Legi ejus loci Chronici, ante annos quingentos scripti, fragmentum, quod Chronicon divisum erat in duos libellos, quorum in primo ABBATIÆ PRIMA INSTITUTIO, INSTITUTIONIS IMPIA DESTRUCTIO, DESTRUCTIONIS PIA RESTAURATIO continebatur; in secundo ejusdem status ab instauratione. Ejusdem Chronici mentionem denuo facit tom. 1 Annalium Benedictinorum, ad annum Christi 595, num. 64, ubi ejusdem auctorem seculo XI floruisse affirmat. Porro anonymus ille occasione corporis S. Lauri, quod in isto monasterio tunc servabatur, post brevissimum ejusdem Sancti elogium, teste Mabillonio, subjecit: Et quoniam vitam ejus docet liber Vitæ ejus, sufficiat commendasse summam saltem suæ vitæ, Verum hanc laudatam ab anonymo Vitam, quæ verisimiliter cum Sancti corpore Turones allata fuit, excidisse, Mabillonius utroque loco arbitratus est, neque illa ad manus nostras pervenit.

[5] [excidisse videtur; aliam, quantum apparet,] Eamdem etiam minime reperit Albertus le Grand; qui cum de Sanctis Britanniæ Armoricæ ex professo scripserit ac satis spissum volumen in quarto vulgaverit, de Lauro tamen sic siluit, ut etiam is illi ignotus fuisse videatur. Sed dubitari potest, hancne, an aliam, habuerit Lobineau, qui in tomo 1 Historiæ Britanniæ Armoricæ sæpe citat Acta S. Lauri; quam ob rem, cum aliud ejusdem Opus, quod de Sanctis Armoricæ ab illo editum dixi, non exstaret in Museo nostro, illud per amicum Parisiis comparavi. In hoc pag. 157 & duabus sequentibus gesta S. Lauri recensens, tribus monumentis Mss. ad ea scribenda usum se fuisse asseverat. Præcipuum, ex quo alia duo facta esse existimat, est Vita Latina mutila, quam unde acceperit, non indicat, sed de ejusdem auctore tria observat. Primum est, illum habitasse in parœcia, sive in vico, cujus ecclesiam ejus nomini sacram esse dixi. Secundum, scripsisse ante Normannorum in eam Galliarum partem irruptiones. Tertium denique, vixisse seculo IX.

[6] Pro domicilio Vitam ipsam laudat: alterum probat ex eo, [habuit Lobineau. ex qua & duobus aliis Mss.] quod auctor dicat, corpus S. Lauri in sua illa ecclesia, dum scriberet, quiescere, ex qua illud ante Armoricæ per Normannos infestationes ablatum fuisse negat. Postremum statuit, quod in eadem Vita auctor narret, sese interfuisse exsequiis seu sepulturæ cujusdam presbyteri in eadem ecclesia factæ ritu Romano, sive, ut Ordo Romanus docet. Observat enim Lobineautius, Ordinem Romanum a Carolo Magno in Galliam primum introductum fuisse, ac biographum verba ista haud dubie studiose adjecisse, quia tunc recens ibi erat ejusdem Ordinis usus. Placet mihi ista Lobineautii observatio; nam etsi sub Pipino Caroli Magni patre ritus Romanus in Gallia usurpari jam cœperit, sub Carolo tamen magis stabilitus fuit. De conditione biographi id præterea habemus, quod ipsemet, teste Lobineautio dicat, se clericos & discipulos numero fere triginta tres habuisse, fuisseque cognatum presbytero, qui ecclesiæ S. Lauri tunc præerat. Præter hanc Vitam habuit Lobineautius Breviarium Ms., quod ecclesiæ S. Lauri olim fuisse existimat, accepitque ex abbatia Monfortiensi in Britannia Armorica; & Vitam alteram Ms. in Lectiones divisam, quam comes de Plelo-Brehant, toparcha S. Lauri cum illo communicaverat. Addit, has dictasque Breviarii Lectiones mutuo supplemento subservire, omnesque ex priori illa Vita depromptas esse.

[7] Utinam Lobineautius Vitam illam mutilam & ad hujus lacunas supplendas saltem alterutras Lectiones juris publici fecisset, [Acta Sancti Gallice edidit.] ut de ejusdem valore aliquid certius statuere possem. Etenim cum ille in Præfatione ad laudatum Opus lectorem moneat, se ab Actis Sanctorum, quibus in scribendo usus est, edendis abstinuisse, ne cum veris fabulas vulgare cogeretur, atque ita licentioribus criticis occasionem daret etiam, quæ in eis vera sunt, criminandi, cum, inquam, hæc moneat Lobineautius, incertus hæreo, an non hæc quoque S. Lauri Vita fabulis laboret, quæ eamdem non modo apud licentioris, sed etiam apud sanæ critices amantes suspectam facere merito queant. Næ ille melius fecisset, si, contemptis asperioribus ingeniis, Acta, qualibus usus est, in suo primævo idiomate ad calcem Operis adjecisset, ut suum cuique pretium statui posset, & quæ sincera sunt, sine omni suspicionis fuligine pulchrius se proderent. Non fuisse porro auctorem Vitæ, de qua agimus, in admittendis traditiunculis severum, argumento est, quod Lobineautius ex eadem refert de S. Lauri tumba saxea, quam ipse dum viveret, a duobus tauris indomitis ex Brouerech ad se advehi curavit: qua de re sermo infra redibit.

[8] Cum igitur certiora non habeam, primo loco recensebo pauca illa, [Recitantur pauca, quæ anonymus Turonensis] quæ supra laudatus anonymus Turonensis seculo XI ex Vita ignoti mihi temporis & auctoris delibavit, & ex eo Mabillonius in Actis Sanctorum Ordinis S. Benedicti descripsit; deinde etiam Lobineautii e suis, quæ dixi, Mss. narrationem compendiose exhibebo. Ne autem lector Mabillonii verba cum anonymi Turonensis dictis confundat, hæc adjectis virgulis ab illius sermone distinguam. Sic igitur habet: Subdit fragmenti scriptor, Laurum ex Britannia ortum, patriam parentesque deseruisse; sed pro ipsis invenisse “Judicaëlem, Brittonum ducem optimum” qui ejus in omnibus adjutor exstiterit. “Cujus adjutorio facto monasterio, in omni sanctitate cum subjectis floruit, & tam verbo, quam exemplo, multum multis profuit. Cujus nobilis vita in conspectu hominum religiosissima, & in conspectu Domini exstitit preciosa.”

[9] [de illo annotavit; uti & ea, quæ Lobineau] “Cujus etiam alta sanctitatis præconia præconia cumulare non desinit miraculorum gloria: nam per ejus sanctitatem tam in vita, quam post mortem, reformatur debilitas & sanatur infirmitas; maxime loco illo, quo exiit e sæculo, ubi per signa, quæ fiunt, cineres ejus vivunt. Et quoniam vitam ejus docet liber Vitæ ejus, sufficiat commendasse summam saltem suæ vitæ.” Hæc, nec plura laudatus anonymus de S. Lauri gestis apud Mabillonium: nunc Lobineautium e monumentis suis Mss. eadem referentem audiamus. Verba ex Gallicis Latina accipe. Acta ejus, quæ non habemus integra, quæque seculo IX composita videntur, non docent, in qua regione Vir ille sanctus natus sit: est tamen, cur illum ex Brouërech, id est, ex tractu Venetensi (du pays de Vannes) ortum esse suspicemur. Vixit SÆCULI DIGNITATE CLARUS (verba hæc Latini biographi sunt) eratque origine nobilis, sed majorem a virtutibus suis, quam ab insigni majorum suorum stemmate splendorem trahebat.

[10] [e supra laudatis Mss. suis] Fuit cælestibus donis ditatus; patientia in adversis, profunda humilitate, cui perpetua morum suavitas comitabatur; charitateque inexplebili, quæ illum in aliorum necessitates intentum continue detinebat; nec quantæcumque difficultates morari eum poterant, ubi de Dei gloria & animarum salute agebatur. Vitæ, quam sibi præstituerat, rationi constanter adhærens, exactæ disciplinæ institutum sectabatur, ad obediendum semper propensior, quam ad imperandum. Talis erat S. Laurus, cum peculiari gratiæ, qua ad perfectius vitæ genus vocabatur, obsecuturus, patriam, opes & parentes deseruit, ut commigraret in regionem, in qua esset ignotus. Transivit ergo in Pagum trans-sylvam (Armorice Poutre-coet) ubi benigne exceptus fuit a S. Judicaële, Britonum Dumnoniæ rege vel principe, qui in Gaëlo aut in hujus vicinia residere solebat.

[11] [paulo prolixius] Forte tunc quidam alter insignis sanctimoniæ vir, nomine Elocau, suadente Bili, Moronæ, Judicaëlis regiæ conjugis, sacellano, deseruerat solitariam cellam, quam in Domæ fluvii ripa exstruxerat, alioque migrans, supellectile anachoretæ conveniente instructam reliquerat. Hunc locum, & quæcumque huc pertinebant, Judicaël S. Lauro donavit, isque reliquum vitæ suæ in eodem exigere statuit. Ædificavit ibidem cellam seu parvum monasterium, quod deinceps ejus nomen gessit, quodque sive communi omnibus vetustis ædificiis vitio, sive a Normannis postea subversum, hodiedum dumtaxat mediocris parœcia est, nomen & tumulum S. Lauri servans. Hic Sanctus vitæ plane cælestis exercitationes continuavit, omnibusque circum accolis verbis & exemplis, necnon miraculis, quibus Deus ad ipsum confugientium preces fidemque muneratus est, plurimum profuit. In eodem loco post sat diuturnam vitam morbo correptus in ætate admodum provecta obiit.

[12] Simul atque mors ejus vulgata fuerat, concursum undique ad ejus exsequias est, eæque honorifice celebratæ fuerunt. Corpus ejus impositum tumbæ saxeæ est, quam ipsemet paraverat, feceratque sibi ex Brouerech in plaustro a duobus indomitis tauris advehi. [in ejusdem Vita Gallice recensuit.] Hoc a senioribus sibi traditum Actorum scriptor affirmat. Adjunctum de tauris indifferens est, sed non reliqua, cum ex iis discamus, hunc sanctum Virum potissimam Christianæ philosophiæ partem in continua mortis meditatione reposuisse. Idem Actorum scriptor ait, S. Lauri corpus ad sua usque tempora in eodem loco permansisse esseque, dum scriberet, & a Deo frequentibus miraculis illustrari; ex quo liquet, illum scripsisse ante vastationes Normannorum, quod constet, corpus S. Lauri post inde ad urbem Turonensem transsatum & in abbatia S. Juliani positum fuisse; cui translationi nil nisi horum barbarorum persecutio occasionem potuit dedisse. Hactenus Lobineautius, cujus narrationem nunc paulisper perpendamus.

[13] Ordiamur a patria. Venetiæ, alias Dariorigum, Venetorum in Gallia Celtica olim caput, [In Britannia Majori vel Minori natus, patriam deserens,] nunc Britanniæ inferioris urbs episcopalis sub archiepiscopo Turonensi, vernacule Vannes dicta, duabus circiter leucis Gallicis ab Oceano Aquitanico distat in Septemtrionem, prope æstuarium le Morbihan condita, & si recte se habeat Tabula geographica Blaeviana, vix quindecim milliaribus Gallicis dissita a vico Saint Lery, sive a loco, ubi S. Laurus anachoreticam vitam duxit, obiitque. Verum si Sanctus ex Venetico pago in eum locum secesserit, dici quidem potest parentes domumque natalem reliquisse, sed minus recte patriam; & si nobilitate generis opibusque polluerit, vix potuit in loco tam vicino ignotus fuisse, aut diu ignotus habitasse. Mabillonius supra relatus ex anonymo Turonensi tantum habet, illum ex Britannia ortum esse; ubi an Britannia minor, sive Armorica, an major, sive Anglia, designetur, incompertum mihi est; sed si posteriori modo interpretari liceret, utraque difficultas evanesceret.

[14] Assertam ei a Lobineautio natalium nobilitatem nequeo aliunde confirmare, [a S. Judicaële Britonum in Armorica rege] nisi forte ad hanc referenda sint ista anonymi Turonensis verba: Cujus nobilis vita in conspectu hominum religiosissima, & in conspectu Domini exstitit preciosa. Tempus, quo Sanctus floruit, discimus ex regno vel principatu S. Judicaëlis, a quo illum benigne acceptum ac munifice adjutum fuisse, ambo consentiunt. Porro S. Judicaël Armoricorum Britonum regnum vel ducatum tenuit, regnante in Francia Dagoberto I, cujus anno XIV ille se suosque eidem subjecit, teste Fredegario in Chronico cap. 78 editionis Ruinartii, in qua Judacaile appellatur, diciturque fuisse religiosus & timens Deum valde. Is ipse vitam monasticam postea amplexus, sancte obiit, coliturque die XVI Decembris, quo die aliquot Martyrologiis inscriptus est. Vixit ergo & sanctitate in Armorica floruit S. Laurus seculo VII, sed an post, an ante medium mortuus sit, incertum est. De Bilio & Elocao nihil præterea reperi.

[15] De loco, in quo solitariam vitam exegit, præmiserat ibidem Lobineautius, [cella vel monasteriolo donatur, cujus situs inquiritur,] fuisse olim vastum nemus, quod a confinibus episcopatus Redonensis usque ad Corisopitensem procurrens, Septemtrionalem Britanniæ Armoricæ regionem a Meridionali separabat; ac propterea Septemtrionalem partem Latine Pagum trans-sylvam appellari solitam, Armorice Pou-tre-coet, quæ vox deinde in Porhoet mutata est, quamvis hujus temporis Porhoet minus late protendatur, quam antiquitus Pou-tre-coet, sive Pagus trans-sylvam. Hanc vero plagam a multis sanctis viris, inter quos S. Laurus unus fuit, inhabitatam fuisse scribit. Cellam ejus vel monasteriolum ad fluvium, quem Latine Domam, vernacule Doueff appellat, supra num. XI situm dixit. In Blaeviana Tabula geographica ducatus Britanniæ vicus S. Lery reipsa positus est ad quemdam rivum, quem fluvius Men ibidem receptum infra Redones in Vicinoniam flumen, vulgo la Vilaine, secum vehit.

[16] [& designatur: hic Santus cum aliquot discipalis vixit.] Haud procul a saint Lery in Septemtrionem versus notatur Gaël, ac mox S. Main, sive S. Mevenni monasterium, ut dubitare nequeam, quin hic locus sit, quem S. Laurus inhabitavit, & ubi illum annuntiavit Castellanus in Martyrologio Universali, verbis num. 2 datis. Hinc mihi non satis verisimilis apparet suspicio Mabillonii, tam in Actis Sanctorum Sæc. V, pag. 134, quam tom. 1 Annalium ad annum Christi 595, num. 64 dubitantis, an S. Lauri monasterium non fuerit S. Joannis de Gaëlo, ac deinde S. Mevenni appellatum. Certe diversa loca esse S. Lery & S. Main, ex utriusque situ certum est. Dubitat etiam Lobineautius, qua ratione abbatis titulus S. Lauro adscribatur. In vetusto Chronico (inquit verbis Gallicis) quod de hac translatione (infra memoranda) meminit, & in antiquo Kalendario abbatiæ S. Mevenni S. Laurus ABBAS vocatur; sive quod monachis revera præfuerit, uti ejusdem Acta, dum ipsum Doctorem dicunt, insinuare videntur; sive quod is titulus eidem tantummodo additus fuerit more scriptorum Orientalis ecclesiæ, a quibus omnes veteres alicujus nominis monachi ABBATES nuncupantur.

[17] [obiitque, propterea abbas appellatus: monasterii status hodiernus.] Ego vero non video, cur ad Orientalium morem hic recurrendum sit; cum etiam anonymus Turonensis e Vita, quam habuit, de Sancto expresse scripserit: Cujus (Judicaëlis) adjutorio facto monasterio, in omni sanctitate cum subjectis floruit. Suspicor igitur, S. Laurum in accepta a S. Judicaële cella primo quidem solitariam vitam orsum esse, sed post divulgatam suæ sanctitatis famam non potuisse, quin saltem paucos discipulos admitteret, iisdemque instituendis (expensas libenter faciente sancto rege vel principe Judicaële) exiguum aliquod monasterium exstrueret. Cum hisce stare etiam potest traditio, quæ, Castellano num. 2 laudato teste, in ejusdem Sancti parœcia habetur, fuisse illum S. Judicaëlis sacellanum: cum enim Laurus presbyter esset, nec procul a Gaëlo monasterium haberet, facile potuit hic illi aliquando a sacris fuisse. Forte tamen (nec diu post S. Lauri mortem) istud qualecumque cœnobium transiit in jus monasterii S. Mevenni, ad cujus abbatem saltem usque in seculum XVII pertinuit, ac fortasse etiam nunc pertinet præsentatio ad curam ecclesiæ S. Lauri, quæ hodieque parochialis est, ut habemus ex Codice beneficiorum (sive, ut Gallice loquuntur, le Pouillié des benefices) archiepiscopatus Turonensis, anno 1648 Parisiis edito, in quo inter beneficia episcopatus Macloviensis recensetur ecclesia parochialis S. Lauri (Gallice eglise parochiale de saint Liri) additurque: Abbas S. Mevenni præsentat, episcopus confert.

§ II. Sancti sepulcrum in Armorica: ejusdem corporis translatio ad Turonense S. Juliani monasterium: ejusdem ibidem in terram infossio & bina elevatio.

[Seculo IX corpus ejus etiam honorabatur in sua ecclesia,] Demortuo Sancto a discipulis suis vicinisque popularibus, qui viventem venerati fuerant, pro meritis parentatum fuisse, nullus dubito; ejusdemque sacrum corpus in tumba saxea, quam scriptor Actorum, quæ Lobineautius laudat, vidisse potuit, depositum fuisse credo. Nec inficiari possum, sanctum Abbatem, eam tumbam, dum viveret, sibi comparasse, ut jugem mortis memoriam ex hujus quoque conspectu pia mente versaret. Sed eamdem a duobus indomitis tauris plaustro junctis sibi adduci curasse, non ita assentiar biographo illi, licet seniorum dicta laudanti. Quorsum enim tauros indomitos ad eam rem adhibitos credamus, dum nulla datur, aut apparet hujus consilii ratio? Mihi quidem hæc una ex illis traditiunculis esse videtur, quæ incerto auctore natæ, quia mirabilia afferunt, apud vulgus fidem facile inveniunt. Certiora sunt, quæ de Sancti corpore tam ex eodem biographo, verisimiliter seculi IX, ut dictum est, scriptore, quam ex anonymo Turonensi, & instrumento Joannis archiepiscopi Turonensis habemus.

[19] Primus, teste Lobineautio, asserit, S. Lauri corpus, [de cujus presbyteri cæde pauca annotantur.] dum scribebat, in sua ecclesia ibidem etiam quievisse, ejusdemque monasteriolo tunc præfuisse presbyterum, nomine Wiegrial, cognatum suum, virum Christiana eloquentia vitæque integritate conspicuum, de cujus per duos e discipulis suis indigna cæde, quæque hanc secuta fuere, paulo prolixius ibidem loquitur: ego pauca tantum, quæ ad S. Laurum pertinent, memorabo. Scribit igitur, occisi cognatos inter exsequias, ut Ordo Romanus docet, factas, quibus auctor interfuit, coram S. Lauri tumba prostratos ab illo postulasse, ut impiæ cædis auctores proderet; easdemque preces, tam ab illis, quam a reliquo populo, qui aderat, post sepulturam repetitas, ut Deus, patrocinante S. Lauro, nefarios illos aliquo indicio indicaret. Subdit, dum omnes domum regrederentur, ab uno ex iis deprehensas esse in parricidarum vestibus guttas sanguinis nondum ablutas, hocque indicio factum, ut comprehensi crimen suum faterentur. Fassi autem, amputatis prius manibus (verba Vitæ Latinæ sunt) suspensi sunt in duas * stipites, posito subter se laqueario, ut moris est, pati latrones.

[20] Hæc de S. Lauri corpore seculo IX in sua illa ecclesia etiam quiescente cultoque annotanda censui. [Eodem seculo translatum est ad Turonense S. Juliani monasterium] Inde aliquando translatum fuisse ad celebre S. Juliani monasterium, olim extra, nunc intra urbis Turonensis muros situm, certum ex dicendis est. Mabillonius tom. 1 Annalium ad annum Christi 595, num. 62 ad propositum nostrum hæc habet: Hoc monasterium (Turonense S. Juliani) tum a Sarracenis Caroli Tuditis, seu Martelli, principatu, tum sequenti sæculo a Nortmannis eversum legitur. Tunc Sanctorum, quæ illic asservabantur, reliquiæ humo reconditæ, demum instaurato per Theotolonem antistitem monasterio, refossæ & inventæ leguntur in veteribus membranis; quæ si non laceræ, sed integræ essent, majorem istius monasterii notitiam haberemus. Undecimi quippe sæculi auctor (anonymus, Turonensis, cujus in præcedenti § jam memini) res ibi gestas, tametsi rudi stilo, comprehenderat duobus libris…

[21] [& ibidem ex metu barbarorum humi defossum,] Ex primo libro quarumdam tantum reliquiarum, quæ ibi detectæ sunt, commemorationem exprimere licuit: nempe corporum SS. Blevilegueti episcopi Venetensis, Lauri abbatis, & Antonii monachi, de quibus nonnulla ex majorum traditione refert: ad hæc S. Albini, cujus altari ollam ejus reliquiis plenam ait contineri. Hoc Turonense S. Juliani monasterium seculo IX a Normannis Danisve eversum fuisse, etiam tradunt auctor Chronici Turonensis & alter scriptor brevis Historiæ ejusdem monasterii, ab Edmundo Martenio & Ursino Durando tom. 5 Scriptorum editi, uti & Maanius in Metropolitana ecclesia Turonensi. Quam ob rem, cum ex supra dictis certum videatur, S. Lauri corpus seculo IX etiam in Armorica fuisse, statuendum est, istud eodem seculo (verisimillime ex eorumdem barbarorum metu) Turones asyli causa delatum, & hic quoque imminente ab iisdem pernicie, cum ceteris Sanctorum pignoribus humo tempestive creditum fuisse.

[22] [ac seculo X rursus e terra elevatum; ac denuo seculo IV] Laudati scriptores consentiunt, monasterium S. Juliani a Theotolone Turonensi antistite restauratum dotatumque fuisse; quod ille præstitit circa medium seculum X, evocavitque veterem amicum suum S. Odonem, celebrem abbatem Cluniacensem, qui in Floriacensi monasterio tunc versabatur, ut, quam ibi restituerat, disciplinam in Turonensi quoque monasterio stabiliret. Elevatum ergo Turonibus e terræ latebris fuit S. Lauri corpus circa, sive ante medium seculum X, nec est, cur suspectum habeamus testimonium anonymi Mabilloniani, cui & tempora & occasio apprime consentiunt. Altera seculo XV ibidem facta est ejusdem simul ac aliorum Sanctorum pignorum festiva elevatio, seu in novas lipsanothecas a Joanne archiepiscopo Turonensi transpositio, solemnitatem sua præsentia honorante serenissima regina Francorum Maria cum filia sua Magdalena, viris principibus, aliisque regni proceribus. Joannis litteras hac super re datas ex recensione Mabillonii in Sæculo V Benedictino pag. 143 & sequenti huc transfero.

[23] [idem illud aliorumque Sanctorum corpora & reliquiæ] Johannes miseratione divina Turonensis archiepiscopus universis præsentes litteras inspecturis salutem in Domino sempiternam.

Quicquid laudis vel honoris impendimus Sanctis Dei, id eidem exhibemus, teste Propheta, jubente Deum in Sanctis ejus collaudari. Perpendente itaque bonæ memoriæ defuncto fratre Guillelmo, quondam abbate monasterii sancti Juliani Turonensis, Ordinis sancti Benedicti, quod, quamvis ecclesia dicti monasterii plurimorum corporibus Sanctorum, reliquiis & præsentia decorata exsisteret, quorum atque aliorum gloriosorum Sanctorum, qui in hac nostra civitate requiescunt, suffragiis & precibus, nedum monasterium ipsum, verum etiam tota civitas prosperis viguit successibus, ipsa tamen corpora & reliquiæ minus reverenter erant recondita, & eis debitus honor non exhibebatur. Devota igitur motus affectione abbas prælibatus fecit, dum vivebat, fabricare quinque capsas ligneas, argento & auro a parte interiori decoratas, sperans hujusmodi reliquias & corpora in easdem facere collocari. Morte tamen, sicut Domino placuit, præventus nequivit per se ipsum propositum negotium peragere.

[24] Desideriis autem ejus adhærentes venerabiles & religiosi fratres, [a Joanne archiepisco Turonensi, præsente Maria Francorum regina] Robertus modernus abbas, totusque conventus dicti monasterii, illaque perficere peroptantes, nobis devote supplicarunt, quatenus reliquias & corpora præparata in locis ad id, ut prædicitur, constructis reponere dignaremur. Notum igitur facimus, quod nos pia vita quondam fratris Guillelmi abbatis memorati, dictorum venerabilium abbatis & conventus modernorum, ad gloriam & magnificentiam omnipotentis Dei, summis affectibus amplectentes, die datæ præsentium, in conspectu Christianissimæ dominæ, dominæ Mariæ Francorum reginæ illustrissimæ, & dominæ Magdalenæ, filiæ ejus inclitæ, ac generosorum principum dominorum, Johannis ducis Borbonii, & Jacobi comitis Marchiæ, aliorumque plurimorum baronum, militum & nobilium personarum, necnon venerabilium & circumspectorum virorum infrascriptorum, ipsa corpora & reliquias a veteribus sarcophagis in novas capsas, per nos prius secundum ritum Ecclesiæ sanctificatas & benedictas, propriis manibus transtulimus & recondimus secundum ordinem sequentem.

[25] Videlicet in prima capsa versus dormitorium sæpedicti monasterii corpus sancti Pauli episcopi Leonensis; [cum filia multisque proceribus,] in secunda capsa corpus sancti Antonii abbatis dicti monasterii sancti Juliani Turonensis; in tertia autem & media & majori capsa partes corporum sancti Pantaleonis & sanctæ Columbæ, una cum pluribus aliis reliquiis, quorum nomina apud nos incognita exsistunt. In quarta capsa corpus sancti Odonis, primo abbatis Cluniacensis, & deinde dicti monasterii sancti Juliani. In quinta & ultima capsa corpus sancti Lauri abbatis. Quibus translationibus sic factis, capsas ipsas cum ostiis seu clausuris argenteis & auratis a foris clausimus, & nostra benedictione de divina misericordia confisi munivimus, statuentes & dictis Religiosis suisque successoribus injungentes, prout per præsentes statuimus & injungimus, ut de cetero annis singulis hunc translationis diem festive celebrent ac divinis servitiis debitis & oportunis solemnizent. In quorum omnium & singulorum fidem & testimonium præmissorum binas nostras litteras exinde fieri & per notarios infrascriptos signari, nostrique sigilli fecimus appensione communiri; quarum unam in majore capsa prædicta inclusimus, & aliam præfatis abbati & conventui in thesauro ecclesiæ reponendam concessimus.

[26] Datum in monasterio prædicto die vicesima secunda Januarii, [novis thecis imposita ac solemniter elevata sunt:] anno Domini millesimo quadringentesimo septimo, præsentibus & nobis assistentibus venerabilibus patribus, fratribus Guidone Majoris-monasterii prope Turones, Roberto sancti Juliani prædicti, & Petro de Cormeriaco, nostræ diœcesis dicti Ordinis abbatibus; ac circumspectis viris dominis, Johanne Campidenario decretorum doctore, præceptore generali sancti Antonii de Thuin in Almania & oratore illustrissimi principis, domini Ducis Austriæ; Guillermo le Picart thesaurario, Johanne Preselli archidiacono Transligerensi, Johanne Nuloti archidiacono Turonensi, Nicolao Perturelli Officiali, Victore Hugneti, Guillermo Joubert canonico ecclesiæ nostræ Turonensis, necnon Jacobo de Cormeray Priore claustrali & infirmario, Johanne Præpositi eleemosynario, Philippo Præpositi camerario, Johanne Charretier sacrista, Guillermo Du Vieu hostellarico, Johanne Guibert cantore, Guidone Auger succentore, Guillermo Boutet de Bovo, & Michaële Belloneau de Guerchia, Jacobo Auderon de Castro Reginaldi, Petro Audebert sancti Antonii, Johanne Selion de Bueil, Roberto Helonis de Ambillo, Prioribus; Guillermo de Linaye, Johanne Fafeu, Petro Joulain diacono, Petro Sourdeau, Johanne Lensant, Aimerico de Mondanier, Johanne de Fonte, Johanne Budet, Andrea de Francia & Johanne de Turre, Religiosis dicti monasterii sancti Juliani, cum pluribus aliis. Sic signatum Thouar & Magistri.

[27] [non tamen anno 1407, ut apographum præfert,] Hactenus e suo exemplari Mabillonius, in quo tamen annum Christi (quem Lobineautius illum laudans etiam retinuit) vitiose adscriptum esse, evincunt præcipuæ personæ in eodem memoratæ. Ut a capite incipiamus, eo anno 1407 archiepiscopalem cathedram Turonensem tenebat Amelius, quem Sammarthani fratres in Gallia Christiana cognominant de Maillé, Joannes autem Maanius in Metropolitana ecclesia Turonensi pag. 156 de Brolio. Secundum eorumdem Catalogos nullus post Amelium Joannes in eadem sedit ante Joannem Bernardi seu Bernard, cujus archiepiscopatum laudatus Maanius ab anno 1442 usque ad 1466 perducit, Sammarthanis fere consentientibus. Eodem anno 1407 regnabat in Gallia Carolus VI, cujus unica uxor fuit Isabella Bavarica, nec inter horum liberos Magdalenam reperio. At vero horum filius Carolus VII, qui anno 1422 in regnum patri successit, conjugem habuit Mariam Andegavensem, Ludovici Siciliæ regis filiam, ex eaque post numerosam prolem etiam Magdalenam suscepit, Ladislao Austriaco, Bohemiæ & Hungariæ regi postea desponsatam; quæ procul omni dubio illa ipsa Magdalena est, quam cum matre sua regina Maria prædictæ elevationi adfuisse, Joannes archiepiscopus Turonensis in datis litteris testatus est.

[28] [sed 1457, sive, ut nunc loquimur, 1458,] Certum itaque est, hanc solemnitatem multis annis post Christi 1407 contigisse; sed cui anno illiganda sit, restat inquirendum. Quod attinet ad duos nominatos S. Juliani abbates, nimirum Guillelmum & Robertum, quorum primus quinque lipsanothecas sacris reliquiis parasse, alter earumdem elevationem obtinuisse dicitur; habent quidem Sammarthani tom. 4 Galliæ Christianæ pag. 546, in eorumdem abbatum serie istorum nominum proximos sucessores, quorum posterior anno 1407 præfuisse notatur; sed & postea aliud simile par recensent, videlicet Guillelmum de la Saugere, anno 1440, & hujus proximum successorem Robertum III, anno 1457, eamdem abbatiam tenentes. Ibidem pag. 592 in Catalogo abbatum Majoris-monasterii prope Turones Guido Virgier ejus loci abbas fuisse legitur ab anno 1453 usque ad 1458, quo nepoti suo cessisse dicitur. Rursum pag. 304 Petrus Berthelot inter abbates Cormeriacenses in diœcesi Turonensi reponitur ab anno 1434 usque ad 1476, quo obiit. Etiam horum igitur prælaturæ tempora cum Joannis Bernardi archiepiscopatu concurrerunt, ut sæpe dictæ elevationi assistere potuerint.

[29] [quo tempore omnes personæ in instrumento memoratæ] Apud laudatum Maanium in Appendice pag. 258 in Catalogo Thesaurariorum ecclesiæ Turonensis Guillelmus le Picard ab anno 1442 nominatur, nec de ejusdem successore ante annum 1496 fit mentio. Pag. 260 Joannes Preselli ab anno 1448 usque ad 1466 inter archidiaconos, non quidem Trans-Ligerenses, sed Trans-Vigennenses relatus est. Denique Joannem Nuloti inter archidiaconos Turonenses ibidem non reperio; sed pag. 260 inter archipresbyteros majores Joannes Mulot ab anno 1451 usque ad 1466 recensetur; qui duo ultimi an iidem sint cum nominatis in laudato instrumento, non ausim dicere; sed eosdem quoque ad annum 1407 in prædictis catalogis frustra quæras. Ex allegatis autem mihi verisimillimum apparet, vocem quinquagesimo apud Mabillonium, vel in apographo, quo usus est, excidisse; & pro anno Christi 1407 legendum esse 1457, quo omnes prælaudatæ personæ huic solemnitati adesse potuerunt. Deinde cum ejus temporis Galli annos suos a Paschate passim inchoare solerent, dies XXII Januarii anni 1457 pro more nunc recepto ad annum 1458 pertinet.

[30] His positis, simul etiam occurrit pro eodem anno 1458 peculiaris ratio; [dictæ solemnitati adesse potuerunt.] occasio scilicet, qua præmemoratæ illustres personæ hanc elevationem præsentia sua honorasse videntur. Ladislaus Austriacus Hungariæ & Bohemiæ rex juvenis mense Octobri 1457 legatos suos magna cum pompa & comitatu e regia urbe Praga in Galliam miserat, ut prælaudatam Magdalenam sponsam suam sibi adducerent; uti pluribus legi potest apud Bohuslaum Balbinum in Epitome rerum Bohemicarum lib. 5, cap. 3. Porro hos legatos Carolus VII Francorum rex, Magdalenæ pater, regia cum magnificentia excepit detinuitque in urbe Turonensi, donec omnia ad sponsam regiam pro dignitate deducendam pararentur. Verum dum hæc Turonibus aguntur, Ladislaus ejusdem anni mense Novembri præmatura sane morte Pragæ obiit, ejusque rei inopinatus nuncius in Galliam allatus est, antequam Magdalena iter esset aggressa. Versabatur igitur Caroli VII aula sub finem anni 1457 Turonibus, ibique partim facile mansisse potuit usque in diem XXII Januarii anni proxime subsecuti, atque hac occasione potuit regina Maria cum filia sua Magdalena memoratisque principibus ac illustribus viris sæpe dictam sacrorum corporum elevationem præsens spectasse.

[31] Hactenus de tempore celebris translationis S. Lauri: [Observantur quædam] at vero ne quis hanc suspectam habeat ex eo, quod corpus S. Pauli episcopi Leonensis simul cum corpore S. Lauri elevatum tunc fuisse in iisdem litteris legatur, cum tamen ejusdem S. Pauli corpus saltem jam a seculo X ex Armorica Floriacum delatum fuerit, ibidemque usque ad Hugonottorum tempora permanserit, uti in Opere nostro ad diem XII Martii, quo ille colitur, dictum est; ne quis, inquam, hinc etiam de S. Lauri corpore Turonibus olim servato dubium moveat, juverit pauca observasse. Non eadem est de utroque ratio: nam primo quidem anonymus seculi XI scriptor, quantum Mabillonius in ejusdem libello legere potuit, inter Sanctorum reliquias in ecclesia S. Juliani apud Turones humi defossas & sub medium seculum X elevatas corpus S. Lauri abbatis expresse recensuit, huncque nostrum Armoricum esse, probat summa Vitæ, quam breviter adjecit: contra vero de S. Pauli Leonensis corpore, reliquiis, aut etiam nomine, nullo verbo meminit, non secus ac hic illi plane ignotus fuisset.

[32] Secundo corpus S. Pauli fuisse seculo X ex Armorica ad Floriacense monasterium translatum, testatur Aimoinus, ejusdem cœnobii monachus lib. 3 de Miraculis S. Benedicti; [pro antiquæ possessione corporis S. Lauri] nec quisquam (quod sciam) ejusdem possessionem usque ad Calvinisticam tempestatem Floriacensibus disputavit; ut adeo suspecta esse debeant, quæ de ejusdem sancti episcopi corpore, in Turonensi S. Juliani ecclesia seculo XV asservato, in laudatis archiepiscopi litteris dicuntur. Contrarium prorsus in S. Lauro accidit; hujus enim corpus nemo præter Turonenses monachos jam inde a seculo XI sibi asseruit. Ostendunt quidem, ut dictum est, Armorici ac venerantur sepulcrum illius in sui nominis ecclesia in diœcesi Macloviensi, sed illud vacuum corpore esse, fatentur. Hoc autem recte convenit cum dictis anonymi Turonensis, qui cum corpus S. Lauri monasterio suo adscribat, sepulcrum tamen ejusdem in Armorica, ubi ipsum vixisse præmiserat, suo etiam tempore, sive seculo XI celebre fuisse insinuat, dum eumdem tum quoque miraculis a Deo illustrari ait, maxime loco illo, quo exiit e sæculo, ubi per signa, quæ fiunt, cineres ejus vivunt.

[33] [asserenda Turonensi abbatiæ S. Lauri,] Itaque quidquid de S. Pauli Leonensis episcopi corpore sit, frustra hinc in dubium revocarentur, quæ de S. Lauri corporis ad Turonense S. Juliani monasterium antiqua translatione, geminaque elevatione ibidem seculo X & XV facta retulimus. Ad S. Paulum quod attinet, stat, fateor, pro Floriacensibus auctoritas. Quam ob rem ambiguus hæreo, an Turonenses aliquam sacri corporis partem a Floriacensibus aliquando acceperint, quæ deinde usu satis communi corpus cœperit appellari; an vero iidem Turonenses monachi alterius Sancti corpus ex humano errore S. Pauli Leonensis esse crediderint. Primum sane a verisimilitudine non abhorret, præsertim cum inter utrumque monasterium arcta quædam necessitudo verisimiliter intercesserit, quod, ut supra dictum est, ambo S. Odonem Cluniacensem instauratorem disciplinæ suæ seculo X habuerint. Secundum, quod incertius est, utcumque suspicari me facit, quod in prædicta postrema elevatione nulla mentio fiat de S. Blevilegueto episcopo Venetensi, cujus tamen corpus una cum SS. Lauri & Antonii corporibus seculo X ex humo relevatum fuisse, Mabillonius ex crebro laudato anonymo affirmavit.

[34] [ubi forte supersunt aliquot ejusdem reliquiæ.] Porro ut ad S. Laurum redeamus, an ejusdem corpus, vel hujus pars aliqua, in S. Juliani abbatia Turonensi alibive hodieque supersit, an, quod magis verendum est, in communi illa sacrarum rerum per Hugonottos seculo XVI flebili strage exustum dissipatumve sit, non satis habemus exploratum. Jacobus Longuevallius Societatis nostræ presbyter tom. 3 Historiæ ecclesiæ Gallicanæ pag. 509 tamen indicat, saltem aliquas illius reliquias eo in loco ad nostra usque tempora servari, Gallice sic scribens: S. Laurus cultus in Britannia Armorica & in Turonensi S. Juliani monasterio, ubi illius reliquiæ quiescunt, vitam monasticam duxit in ditione ac tempore regis Judicaëlis, in parœcia, quæ ejusdem nomen retinet. Verum utut sit, ex dictis num. 3 constat, perrexisse Turonenses S. Juliani monachos etiam post illam calamitatem eumdem Sanctum annuo ecclesiastico Officio celebrare.

[Annotata]

* imo duos

DE S. HONORIO ARCHIEPISCOPO CANTUARIENSI
IN ANGLIA

AN. DCLIII.

COMMENTARIUS HISTORICUS.

Honorius, archiepiscopus Cantuariensis, in Anglia (S.)

AUCTORE C. S.

§ I. Memoria illius in variis Martyrologiis: antiquus cultus ex translatione corporis probatus: gesta præsertim ex Beda tradenda.

Hunc quintum a S. Augustino, Anglorum in insula Britannia apostolo, [Annuntiatur in aliquot Auctariis Usuardinis Mss.] Dorovernensis, sive, ut nunc loquimur, Cantuariensis ecclesiæ archiepiscopum ac Britanniæ primatem in nullis vetustis Martyrologiis classicis inscriptum legi, ne in Bedæ quidem, licet hic eumdem variis in locis Historiæ ecclesiasticæ gentis Anglorum magna cum laude memoret. Inter Usuardina auctaria a Sollerio nostro edita primus illum signat codex Rosweydianus ipsi dictus, quem in Præfatione ibidem cap. 3, art. 4, § 3 post Godefridum Henschenium agnovit seculi XII esse, descriptumque ex aliquo Martyrologio Anglicano, ac fuisse olim ecclesiæ B. Mariæ Ultrajecti in Belgio. Porro hic codex illum ad hunc diem XXX Septembris sic annuntiat: Ipso die depositio sancti Honorii archiepiscopi. Qui quintus a beato Augustino genti Anglorum verbum Dei prædicavit. Præmiserat ibidem Sollerius codicem alterum Anglicanum, Bedæ nomine a recentiori manu prætitulatum, quem a nostra domo professa, ad quam spectabat, Antverpiensem majorem appellavit, nec seculo XIII antiquiorem contra Henschenii sententiam censuit.

[2] In hoc ad eumdem diem legitur: In ipso die, civitate Dorobernia, [& editis, præsertim in Anglicanis;] sancti Honorii archiepiscopi & confessoris. Accedit nostrum Ms. Florarium Sanctorum, anno 1486 exaratum, in quo etiam annus Sancti emortualis recte additur his verbis: In Anglia sancti Honorii Cantuariensis archiepiscopi anno Salutis DCLIII. Consonant Grevenus & Molanus, in suis auctariis Usuardinis eodem die dicentes: In Anglia, sancti Honorii archiepiscopi Cantuariensis, post beatum Augustinum quinti. Illum pariter memorat Richardus Withford in Martyrologio Anglicano ad usum ecclesiæ Salisburiensis anno 1526 Londini edito, cujus annuntiationem Anglicam hic Latine subjicio. Festum S. Honorii, archiepiscopi Cantuariensis, qui fuit discipulus S. Gregorii, vir magnæ eruditionis, singularis sanctitatis magnorumque miraculorum. Hunc aliosve secutus Joannes Wilsonius in suo Martyrologio Anglicano, editionis anni 1640, ad præcitatum diem cum sequenti elogio, sed lingua vernacula, eumdem consignavit.

[3] Cantuariæ, depositio S. Honorii, confessoris & archiepiscopi ejusdem sedis, [in Romanis quoque & in Benedictinis,] qui cum S. Augustino apostolo nostro Roma in Angliam venit, eidemque postea successit, quintus archiepiscopus Cantuariensis creatus. Quam sedem postquam ultra viginti annos laudabiliter rexerat, in magna vitæ sanctitate ac venerabili senecta feliciter requievit in Domino anno Christi DCLIII, & cum decessoribus suis sepultus est in sua ecclesia cathedrali Cantuariæ, ubi illius corpus ad nostra usque tempora cum debita veneratione servatum fuit propter multa miracula, quæ ibidem facta annotantur. In Martyrologio quoque Romano locum ei dedere Petrus Galesinius & Cardinalis Baronius, apud quos, uti & in hodierno Romano hoc die legitur: Cantuariæ in Anglia, S. Honorii, episcopi & confessoris. Hisce addo martyrologos Benedictinos, qui eumdem sanctum archiepiscopum Honorium suo Ordini adscripserunt, Wionium, Menardum & Bucelinum, quorum primus in Ligno vitæ lib. 3, & secundus in Martyrologio sic habent: In Anglia, S. Honorii episcopi Cantuariensis & confessoris, admirandæ sanctitatis & doctrinæ viri.

[4] [e quibus Bucelinianum insigni elogio] Tertius, nempe Gabriel Bucelinus in Menologio eumdem pluribus celebrat verbis, quæ subdo. Cantuariæ in Anglia, S. Honorii episcopi & confessoris. Honorius e sanctissimo monacho S. Andreæ in Urbe sanctissimus atque absolutissimus episcopus, vir vere apostolicus, quintus a S. Augustino nostro, præcipuo Anglorum apostolo, Dorovernensem archiepiscopatum utilissime administravit, & ingenti fructu ac merito fidem Christi longe lateque propagavit. Assiduis siquidem laboribus strenue desudans, pessimas quasque regni consuetudines scitissime sustulit, animosque mortalium lucratus, iisdem solidum virtutum amorem commendans, multo nomine amplissimum regnum demeruit, & profligata barbarie, humanitatis studia induxit ac stabilivit. Fuit diligentissimus in electione ministrorum, ut singulis ecclesiis lectissimos quosque pastores destinaret. Neque enim solum episcopos (inquit Vitæ ejus scriptor) tamquam superiores turrium custodes, Ecclesiæ superimposuit; sed etiam provinciam suam (raro & perinsigni cum merito) primus in parochias dividens, inferiores ministros ordinavit; quos ipse sæpius instruxit, adhortatusque est, ut plebem Dei comiter & patienter, non doctrina solum, sed etiam vitæ suæ probitate, erudirent: his enim incredulos & a fide alienos citius capi, quam severis objurgationibus & austeritate morum &c.

[5] [illum celebrat. Cultus ejus] Postquam autem Honorius implesset omnia sanctissimi præsulis munia, ad Deum transiit pridie Calendas Octobris, anno Christi DCLIII. Hæc Bucelinus, quorum aliqua certa sunt ex S. Beda, alia dubia vel ex verisimilibus conjecturis tantum dicta. Cum insigni elogio S. Honorium etiam celebrat Maihewus in Trophæis Benedictinis Angliæ tom. 2. At Mabillonius Sæculo 2 Benedictino ipsum inter Prætermissos tantummodo reposuit sine asterisco, qui, ut ibidem præmisit, designat eos, qui germani Benedictini esse videntur. Utcumque sit, antiquum S. Honorii Cantuariensis cultum probat Historia translationis S. Augustini Anglorum apostoli & aliquot successorum ejus, quam Gocelinus, scriptor synchronus, & ejusdem loci, ubi facta est, monachus, septennio postquam contigerat, conscripsit, sanctoque Anselmo Cantuariensi item archiepiscopo dicavit. Historiam illam a Mabillonio acceptam Papebrochius noster excudit tom. 6 Maii in S. Augustino a pag. 411; ubi cum legi possit, suffecerit hic prolixam narrationem brevi compendio exposuisse, præter ea, quæ ad S. Honorium specialius pertinent.

[6] Anno 1091 cum novæ ecclesiæ cathedralis Cantuariensis fabrica multum producta esset, [probatur ex solemnitate facta anno 1091,] & vetus, quæ ruinam minabatur, esset diruenda, Wido abbas monasterii S. Augustini ibidem, episcopali sede tunc vacante, ac consentiente rege Willielmo Rufo, obstantem fabricæ turrim subvertit. At vero ipsis primoribus (verba Gocelini sunt) videlicet Augustino, Laurentio, Mellito, Justo, Honorio, Deusdedit (ipsius S. Augustini in Cantuariensi archiepiscopatu successoribus) in prædicta obrutione relictis, divina protectione quasi manum submittente, saxa & signa * pepercere, quibus durior humana obstinatio non pepercit. Nam ubi tantæ moles lapidum, trabium, tectorumque plumbatorum, quæ sacrosancta corpora obruerant, sunt ablatæ, omnes illæ illorum sepulcrales ædiculæ, cum essent fractiles & lateritiæ; sed & sculpturæ & imagines angelicæ cum Dominica Majestate super tumbam magnifici Augustini mirifice formatæ, cunctis miracula Dei acclamantibus, illæsa apparuere.

[7] Pergit deinde alterius parietis, qui SS. Augustini ac Deusdedit sepulcris etiam mirabilius pepercit, [quando illius aliorumque sanctorum] demolitionem referre; aitque, horum omnium sex sanctorum præsulum tumbas hebdomadis novem sub dio, non tamen sine monachorum vigiliis prodigiisque cælestibus, jacuisse, donec tandem die VI Septembris ejusdem anni, præsente Gundulfo episcopo Roffensi, eorumdem translationi initium datum est. Præcitato die VI corpus S. Augustini miro fragrans odore repertum atque ad altare sanctorum Apostolorum in novam ecclesiam illatum fuit; de cujus solemnitate & miraculis hac occasione factis consule, si lubet, laudatum Gocelinum. Die X Septembris corpora SS. Laurentii ac Melliti simili modo reperta translataque fuerunt. Inventum quoque tunc est alicujus ignoti Sancti corpus, quem propterea illis placuit Deo-notum appellare, ac postridie in novam ecclesiam transferre.

[8] Denique, ut ad S. Honorium properemus, His ita in quinta feria compositis (inquit idem Translationis auctor) sextam feriam (quæ erat dies XII Septembris) nanciscuntur reliquis Sanctis, [archiepiscoporum Cantuariensium corpora,] Justo, Honorio ac Deusdedit afferendis. Sed nimirum divina dispensatio Sabbatum intendit, quæ dies translationis Augustini jam erat octava; quatenus istorum Sanctorum amplius innovaretur gratia, & omnibus per suos dies translatis conservaretur festiva, omnesque conjungeret ac solemnizaret pariter hæc una dies, ut caritas una. Ipsa ergo sexta feria itum est ad prænominatos Sanctos, quasi facillime ac celerrime adducendos. Acceditur ad sacratissimum Deusdedit, qui (ut prænotatum est) Australem parietem post Augustinum possedit. Incredibile, sed verum, dicemus. Totum illum diem, totam sequentem noctem, in frangendo vel reserando ipsius mausoleo, attritis viribus, consumpserunt: mane tandem Sabbati anhelo sudore cryptulam ejus perruperunt.

[9] [cælesti odore fragrantia, reperta] Deinde cryptæ B. Justi usque ad horam primam attentius insudarunt, & vix eam tandem reserarunt. Postremo S. Honorii, qui horum medius accubabat, pertusa in latere crypta Sancto egressum dabat. Hic ergo interroga vitam almiflui Deusdedit: mira odoramentorum suavium gratia de ejus erumpens tumba enarrabit. Sciscitare, quis sit Justus; exponet tibi cælestium aromatum domus. Honorii quoque virtutes & merita uberrima loquitur apothecæ suæ fragrantia. Omnium ergo horum patriarcharum unica paterni affectus viscera & pectora una proclamat divinarum nardorum prærogativa. Translata sunt itaque hæc tria coram summa Trinitate radiantia candelabra in hac die Augustini octava; quod ad hoc (ut credimus) superna distulit ac retardavit benevolentia, quatenus (uti prætulimus) amplius conservetur & solennizetur in tot Hierarchis hæc eadem dies octava, totaque septimana festorum exacta, octava reddatur prima…

[10] [& in novam ecclesiam translata fuere;] Ducebat hos duces suos, ut priores, solennissima processio & canora laudatio; ipsisque coram altari præsidis Augustini depositis, donec suis sedibus inthronizarentur, Missa festiva celebratur. Ordinem, quo veneranda illa Sanctorum pignora in nova ecclesia tunc reposita fuere, tradit ibidem pag. 419, num. 24, isthæc præmittens: Nunc autem hi Senatores nostri & Patres conscripti, pariter ut primitus compositi requiescunt; sicut unus spiritus, una fides, una caritas, una religio & gratia erat in eis. Cetera vide ibidem, uti & tabulam, quam æri incisam ac prelo editam exhibet Papebrochius pag. 431: ordinem vero, quo eadem corpora in veteri ecclesia jacuerunt, habes in eadem Translatione pag. 416, num. 17. Ex eodem Gocelino discimus, horum omnium translationem annuo festo simul celebrari soluisse. Libri 1 caput 1 sic orsus est: Post antiqua Euangelici protoparentis Anglorum Augustini solennia, cælo triumphata, quæ nuper egimus, laude festiva nova nobis oritur gloria, nova lætitia, solennitas nova. Ipsa est sua sanctorumque Collegarum suorum translatio nova, quæ post centum fere lustra in nova ejus facta jam lucet ecclesia.

[11] [quæ translatio quotannis culta & Martyrologiis inserta legitur.] Rursum cap. 3, num. 24. Hunc ergo diem, ait, tot Sanctorum consepultorum & translatorum, splendoribus irradiatum ipsis pariter susceptis & compositis, hodie perfectum, agamus omni nitore & celebritate quotannis cum indelebili repetitione festivum. Unius horum ultimi non sufficeremus digne celebrare solennium; quanto minus omnium? Sed & quotidiana celebritas harum Octavarum inferior esset dignitate tantorum Principum. Supra laudatum Wilsonii Martyrologium Anglicanum de eadem translatione meminit die VI Septembris, qui fuit dies primus octavæ, quo S. Augustini corpus translatum esse diximus. Sed codex Altempsianus, quem Sollerius inter auctaria Usuardina memorans, Wintoniensis in Anglia ecclesiæ quondam fuisse observavit, eamdem ad XIII Septembris, qua solemnis illa translatio completa fuit, annuntiat his verbis: Ipso die translatio beati Augustini Anglorum apostoli, & sanctorum archipræsulum confessorum, Laurentii, Melliti, Justi, Honorii, Deusdedit, Theodori, & sancti Adriani abbatis, ac Deo dilectæ virginis Mildredæ. Ex his tres posteriores non fuere quidem eodem octiduo translati, sed ceteris seu tunc seu postea appositi.

[12] Coluntur autem hi omnes diebus variis; nimirum S. Augustinus XXVI Maii, [De his Sanctis, qui omnes coluntur, dictum Bedæ] Laurentius 2 Februarii, Mellitus XXIV Aprilis, Deusdedit XV Julii, Theodorus XIX Septembris, Adrianus IX Januarii, Mildreda XIII Julii, ad quos dies de iisdem in Opere nostro actum est; de Justo vero agendum erit die X Novembris, qua Romano Martyrologio inscriptus legitur. Coronidis loco hic addo breve venerabilis Bedæ de septem illis primis archiepiscopis Cantuariensibus elogium lib. 5, cap. 8, ubi de obitu veterique sepultura septimi, nempe S. Theodori agens, hæc inquit: Sepultusque est in ecclesia S. Petri, in qua omnium episcoporum Dorovernensium corpora sunt deposita, de quo una cum consortibus ejusdem sui gradus recte ac veraciter dici potest, quia corpora ipsorum in pace sepulta sunt, & nomen eorum vivet in generationes & generationes.

[13] Addo & alterius anonymi versiculos, quos Nicolaus Harpsfeldius in Historiæ ecclesiasticæ Anglicanæ seculo 7, [& versus anonymi.] cap. 8 recitat, sic præfatus: Extat etiam usque ad hodiernum diem apud me antiquissimum quoddam Opus incerti authoris, in pergameno scriptum de corporibus Sanctorum apud monasterium divi Augustini sepultis, in quo verbatim reperio de septem primis ecclesiæ Anglicanæ columnis, sive Cantuariæ archiepiscopis ab Augustino usque ad Theodorum, hoc dignum & memorabile tetrasticon.

Septem primates sunt Anglis & protopatres,
Septem rectores, septemque per æthra triones:
Septem sunt stellæ, nitet his hæc area cellæ,
Septem cisternæ vitæ, septemque lucernæ.

Hæc de cultu S. Honorii certe antiquo sufficiant; qui tamen a quo tempore cœperit, edicere nequeo: videtur tamen Beda, qui anno 735 obiit, recentior esse, cum Honorii nomen in illius Martyrologio ante tomum 2 Martii Operis nostri edito, ac in ejusdem metrico, nusquam reperiam.

[14] De Sancti gestis pauca quidem, sed quæ illum multum commendant, [De illo agit Beda in Historia: desideramus Vitam,] ac plenioris gestorum illius notitiæ desiderium acuunt, venerabilis Beda in Historia ecclesiastica gentis Anglorum posteritati tradidit. Maihewus in Trophæis Benedictinis Angliæ ad hunc diem biographum illius assignat Gocelinum, seu Goscelinum, ut vocat, eumdem, a quo SS. Augustini sociorumque Translationem scriptam esse, mox diximus. Sic autem habet: Ejus deinde (post S. Bedam) Vitam scripsit Goscelinus, ut constat ex illis, quæ die VI hujus mensis de translatione S. Augustini Sociorumque ipsius attulimus. Ibi vero laudavit Guilielmum Malmesburiensem, qui in Gestis regum Anglorum lib. 4, cap. 1 de eodem Gocelino hæc ait: Is multo episcopatus & abbatias perlustrans tempore, præclaræ scientiæ multis in locis monumenta dedit, in laudibus Sanctorum Angliæ post Bedam secundus… Denique innumeras Sanctorum recentium Vitas stylo extulit, veterum vel hostilitate amissas, vel informiter editas comptius renovavit. Verum etsi ex hisce Malmesburiensis verbis merito suspicari quis possit, etiam S. Honorii Vitam a Gocelino aliquando conscriptam fuisse; id tamen inde nequit evinci.

[15] Clarius loquitur Guilielmus Cave in Historia litteraria scriptorum ecclesiasticorum ad seculum XI in Gotselino diserte asserens, [quæ a Gocelino scripta dicitur: exstat elogium apud Capgravium.] S. Honorii Cantuariensis archiepiscopi Vitam inter alias ab illo compositas exstare Ms. in vetusto admodum & eleganti codice Cottoniano sub Vespasiano B. XX. Hæc si diversa sit a brevi elogio, quod in in præfata Translatione lib. 1, cap. 4 legitur sub hoc titulo Encomium SS. Justi, Honorii, Deusdedit, ea a nobis desideratur. Vidimus etiam supra num. 4, aliquem ejusdem Sancti biographum sine expresso nomine laudari a Bucelino. Is non alius esse videtur, quam Joannes Capgravius in Legenda Sanctorum Angliæ, in cujus folio CLXXXI verso & sequenti brevem S. Honorii Vitam, ex Beda præcipue prædictaque translationis Historia concinnatam exhibet. Simile elogium Laurentius Surius ex Beda excerptum suæ collectioni de Actis Sanctorum hoc die inseruit, & Adrianus Bailletus eumdem sanctum historicum pro Honorii gestis secutus est. Ego quoque Bedæ Historia in hoc Commentario præcipue utar, & quam Capgravius exhibet, quia aliam non habeo, deinde subjiciam. Alios vero scriptores, qui de illo pariter meminerunt, ubi res poposcerit, laudabo.

[Annotata]

* forte ligna

§ II. Sancti monachatus Romanus; missio in Britanniam & vita apostolica sub S. Augustino: successio in archiepiscopatum Cantuariensem, in cujus tempus inquiritur.

[Sanctus fuit monachus] Venerabilis Beda lib. 5 Historiæ ecclesiasticæ gentis Anglorum cap. 5 clare docet, Honorium S. Gregorii Magni Papæ discipulum fuisse, sic scribens: Ibi (in Cantia) gradum archiepiscopi Honorius, unus ex discipulis beati Papæ Gregorii, vir in rebus ecclesiasticis sublimiter institutus, servabat. Id ipsum etiam indicat Honorius I Papa in epistola ad eumdem sanctum Archiepiscopum data, in qua illum alloquens laudat in prædicatione Euangelii elaborantem ac fructificantem, sectantemque magistri & capitis vestri (ut inquit) S. Gregorii regulam. Hinc Gocelinus in Translatione sæpe laudata, lib. 1, cap. 4, num. 26, Bedam, ait, consule, ut intelligas etiam ex hujus sancti Papæ favore, hunc B. Honorium Gregorianæ institutionis discipulum, hoc est apostolicæ vitæ & perfectionis dignum fuisse alumnum. Idem Gocelinus in Vita S. Augustini ad diem XXVI Maii in Opere nostro edita, cap. 5, num. 53 observat, tam Honorium, quam quatuor ejusdem in Cantuariensi sede decessores, seu natalibus seu institutione, fuisse Romanos. Verba ejus accipe.

[17] [& discipulus S. Gregorii Papæ,] Gratanter est animadvertendum, quam generosa pignora universalis mater Roma ediderit, quæ ipsi Britannico oceano patres & institutores existerent… Horum præcellentissimus Augustinus Laurentium … sibi successorem … creavit, … quos utrosque … tertius Mellitus, quartus Justus successor excepit. His Honorius, & ipse Romanæ informationis honor decorosus, annexus est quintus. Sextus Deusdedit ordine, sed primus flos gentis Anglicæ, in Romanorum patrum transiit conscriptionem; cujus primitiis ex Anglia nihil gratius habuere Doroberniæ Romana principia. Ex hisce ergo duo certa habemus: primum fuisse S. Honorium non Anglum, sed Romanum, si minus nativitate, certe educatione & domicilio: secændum, eumdem professione monachum fuisse sub regula, quam S. Gregorius secutus est, sive S. Equitii, ut censuit Cardinalis Baronius, sive S. Benedicti, ut alii credunt; qua de re consuli potest Commentarius prævius ad ejusdem sancti Pontificis Vitam § 3 in Opere nostro ad diem XII Martii datam, & alter Commentarius ad Acta S. Augustini Cantuariensis die XXVI Maii, num. 2.

[18] Pro Benedictinis stat inter reliquos Joannes Trithemius in Viris illustribus ejusdem Ordinis, [ab eoque in Britanniam missus] quibus Honorium lib. 3, cap. 62, & lib. 4, cap. 54 annumerans, posteriori loco sic inquit: Honorius, monachus cœnobii B. Gregorii Papæ in Urbe Romana, vir doctus & sanctus, & prædicator excellens, missus in Angliam, post multos labores, defuncto Justo archiepiscopo, in ejus locum quintus archiepiscopus Dorovernensis a B. Paulino Eboracensi ordinatus &c. Ut ut sit, fuit S. Honorius unus e monachis Romanis monasterii S. Gregorii I Papæ, quos ille S. Augustino ad Anglorum in Britannia gentem ab idolis ad Christum adducendam, felici sane successu, adjutores dedit. Porro geminam apostolicorum virorum manum ad hanc sacram expeditionem, quam ante aditum Pontificatum ipsemet aggredi concupierat, in Britanniam misit.

[19] Primo scilicet illuc destinavit anno 596 servum Dei Augustinum, [anno 596 vel anno 601,] & alios plures cum eo monachos, timentes Dominum, prædicare verbum Dei genti Anglorum; ut loquitur Beda lib. 1, cap. 23, addens, S. Augustinum iisdem abbatem ab illo tunc præpositum fuisse, ordinandum episcopum, si ab Anglis reciperetur. Postquam Augustinus Ædilberctum Cantuariorum regem cum multis illius subditis jam converterat, alios in tam uberi messe operarios a laudato Pontifice petiit, isque anno 601 ad illum transmisit plures cooperatores ac verbi ministros, eodem Beda testante lib. 1, cap. 29. Dubium non est, quin ex alterutra classe fuerit Honorius; sed neutram possum determinare, silente Beda. Sive tamen cum prioribus, anno 596, sive cum posterioribus anno 601 in Angliam trajecerit, oportet, illum tunc etiam satis juvenem fuisse, vel provectæ ætatis, quando anno 653 obiit, uti infra dicemus.

[20] De gestis illius ante episcopatum, quæ a nullo tradita legi, [sub disciplina S. Augustini vixit,] conjicere licet ex iis, quæ laudatus sanctus historicus Anglorum cap. 26 de S. Augustino & Sociis, in Britanniam appulsis & ab Ædilbercto rege humaniter acceptis scripsit. At ubi (inquit) datam sibi mansionem intraverunt, cœperunt apostolicam primitivæ Ecclesiæ vitam imitari; orationibus videlicet assiduis, vigiliis ac jejuniis serviendo, verbum vitæ, quibus poterant, prædicando, cuncta hujus mundi, velut aliena, spernendo, ea tantum, quæ victui necessaria videbantur, ab eis, quos docebant, accipiendo, secundum quæ docebant, ipsi per omnia vivendo, & paratum ad patiendum adversa quæque, vel etiam ad moriendum pro ea, quam prædicabant, veritate animum habendo. Quid mora? crediderunt nonnulli & baptizabantur, mirantes simplicitatem innocentis vitæ, ac dulcedinem doctrinæ eorum cælestis… At ubi ipse etiam (Ædilberctus rex) inter alios delectatus vita mundissima Sanctorum, & promissis eorum suavissimis, quæ vera esse, miraculorum quoque multorum ostensione firmaverant, credens baptizatus est; cœpere plures ad audiendum verbum confluere, ac relicto gentilitatis ritu, unitati se sanctæ Christi Ecclesiæ credendo sociare.

[21] [& Euangelium Anglis annuntiavit.] Hæc si non omnia, magna tamen ex parte etiam ad S. Honorium pertinent, præsertim si hic cum primo manipulo in Britanniam advenerit. Certe de illo quoque eadem interpretatus est Gocelinus lib. 1 supra laudatæ Historiæ translationis cap. 4, ubi SS. Justi, Honorii & Deusdedit elogium texens, ita disseruit: Sane, quia Beda venerabilis in multiplici historia sua minus horum declaravit miracula, non ideo a fide nostra obliterari debent tantorum merita. An non sufficere tarditati duritiæ nostræ potuit, quod Augustinum cum ipsis suis apostolicam vitam & virtutes cum innumerabilibus signis imitari, atque pro ipsa, quam prædicabant, fide mori paratos descripsit? Qui plura volet, legat laudatum Bedam, Actaque S. Augustini, cujus ut Honorium in prædicatione adjutorem fuisse constat, ita & pro tempore, quo ad Anglos appulit, laborum fructuumque participem fuisse, non est dubitandum.

[22] [Eidem post tres medios successit in archiepiscopatum Cantuariensem,] Ex supra memoratis S. Augustini sociis eidem in Cantuariensi metropolitana totius Britanniæ sede primus successit S. Laurentius, secundus S. Mellitus, tertius S. Justus ac quartus denique S. Honorius, omnes S. Gregorii I Papæ discipuli. Justi obitum & Honorii successionem Beda lib. 2, cap. 18 verbis postea dandis diserte signavit; sed quia neutri annum adscripsit, & utriusque sedis durationem prætermisit, recentiores in varias de his sententias abiere. Juverit Henricum Wharton in Anglia sacra hac super re disserentem audivisse. Parte 1 in Dissertatione de vera successione archiepiscoporum Cantuariensium, quam Indiculo anonymi canonici Lichfeldensis adjecit, ad ista Indiculi verba, Justus. Sedit annos IX, obiit IV Id. Novembr. anno DCXXXIII; Whartonus ita prosequitur. Diem obitus solummodo Beda notavit lib. 2, cap. 18. Hinc aliis facilis errandi ansa. Malmesburiensis, Gervasius, Radulphus de Diceto, Stephanus Birchyngtonus & Catalogus Ms. Usserianus, Justum sedi Cantuariensi non nisi tres annos præfuisse narrant. Et alii quidem satis sibi consoni; cum Honorium annos XXVI sedisse ponant.

[23] [anno incerto, de quo ob silentium Bedæ] Pessime autem Gervasius chronologiam perturbavit, tribus tantummodo annis assignatis Justo, & novemdecim Honorio, quem anno DCLIII obiisse constat; adeo ut sedes ex illius sententia VII annis vacaverit, quod tamen nullus prodidit; quin potius Beda invicte refutat, dicens, Paulinum a Justo consecratum fuisse anno DCXXV (in Epitome.) Paulo melius Chronici anonymi Lambethani author, qui Justi mortem in annum DCXXXIV retulit: cui quidem calculo satis conveniret Gervasii supputatio de Pontificatus Honorii annis, modo ipse in cæteris sibi conveniret. Sed neque anonymum verum attigisse arbitror. Refert enim Beda lib. 2, cap. 18, Honorium Justi successorem ordinatum fuisse a Paulino archiepiscopo Eboracensi, occurrente sibi in Lindocolino, antequam ab Eboraco iste fugaretur. Fugatus autem in Cantiam rediit anno DCXXXIII, teste eodem in Epitome, & Simeone Dunelmensi in Epist. ad Hugonem pag. 77.

[24] [& dubium S. Justi tempus emortuale] Ante annum igitur DCXXXIII & Justus obiit, & Honorius successit. Quod si tamen Paulinus eodem anno & Honorium sacraverit & fugam inierit, haud ita multum a veritate recedet anonymus noster, quem in reliquis satis accuratum comperimus. Nescio, an non Westmonasteriensis rem propius attigerit, cui Justus anno DCXXX (Rodulpho de Diceto anno DCXXIX) defunctus est. Perpensis tamen utrinque rationibus, in eam magis accedo sententiam, Justum sedisse annis dumtaxat tribus, & obiisse anno DCXXVII, quod maxima pars historicorum tradit. Certe Honorius a Paulino anno DCXXXIII ordinari non potuit. Justum enim sub exitu ejusdem * anni obiisse, Beda fidem facit lib. 2, cap. 18: Paulinum autem baptizasse Edwinum regem anno DCXXVII prid. Id. April. die Paschæ, lib. 2, cap. 14, & exinde sedisse Eboraci annis sex, ibidem: demum occiso Edwino anno DCXXXIII, die 2 Octobr., fugam citato iniisse, lib. 2, cap. 20. Neque enim ausus fuerat Paulinus Cedwallæ victoris, hostis Christianorum Romanorum capitalis, adventum præstolari; multo minus a Lindocolino Eboracum, eo imperante, remeare.

[25] Porro Honorium anno DCLIII obiisse, constat. [variæ scriptorum opiniones] Idem autem Fœlicem episcopum Orientalibus Anglis præfecit, & illi defuncto Thomam, Thomæ Bonifacium, successores dedit; teste Beda lib. 2, cap. 15, lib. 3, cap. 2. Fœlix autem sedit annis XVII, Thomas annis V ex ejusdem calculo: adeo ut anno saltem DCXXXI Honorius archiepiscopatum obtinuerit. Post hæc sequitur ibidem in laudato Indiculo anonymi canonici: Honorius. Sedit annos XX. Obiit II Cal. Octobris, anno DCLIII. Vacavit sedes annum & sex menses: quæ denuo ita excipit Whartonus: Annum atque diem obitus, quin & tempus succedentis vacationis Beda dedit lib. 3, cap. 20. Quo anno pontificatum susceperit, tot sunt sententiæ, quot de obitu Justi decessoris; de quo superius dictum est. Annis pontificatus XXVI a se atque aliis Honorio adsignatis Radulphus de Diceto dies LV apposuit lib. de Præsul. Angl., cap. 1. Hactenus ille.

[26] Nicolaus Harpsfeldius in Historia ecclesiastica Angliæ S. Justi mortem anno 634, [recensentur. S. Justus ordinavit S. Paulinum anno 625;] Pagius in Critica Baronii ad annum 633, num. 22, anno 632, Michaël Alfordus in Annalibus anno 628 affixerunt: denique Bailletus S. Honorii consecrationem circa annum 633 reponendam censuit. Omnium longissime aberravit Catalogus archiepiscoporum Cantuariensium, quem a Mariano Victorio ex tabulario Cantuariensi olim collectum Gerardus Vossius Notis illustratum anno 1604 Romanis typis evulgavit: nam in hoc dicitur S. Justus anno 640 obiisse. Sed missis aliorum sententiis, veram episcopatus Honorii epocham ex ipso Beda cum Warthono inquiramus. Hic sanctus historicus lib. 2, cap. 9 de S. Paulini Eboracensis archiepiscopi consecratione sic scribit: Ordinatus est autem Paulinus episcopus a Justo archiepiscopo sub die duodecima Kalendarum Augustarum anno ab Incarnatione Domini sexcentesimo vicesimo quinto. Hoc ipsum repetit lib. 5, cap. 25, in Recapitulatione inquiens: Anno DCXXV Paulinus a Justo archiepiscopo ordinatur gentis Nordhanhymbrorum antistes. Itaque nec mors Justi, nec Honorii ordinatio ante hunc annum figi potest.

[27] Alterum argumentum, quo probatur, Justum saltem usque in annum 626 fuisse in vivis, [& vixit saltem usque in annum 626;] suggerit idem Beda lib. 2, cap. 20, ubi scribit, Romanum, Roffensis ecclesiæ præsulem, qui ad Honorium Papam a Justo archiepiscopo legatarius missus fuerat, in mari periisse. Honorius ex sententia Baronii Pontifex consecratus est die XIII Maii anni 626; ex sententia Papebrochii eodem anno, sed die XXVIII Septembris; secundum Pagium vero in Critica die XXVII Octobris anni 625. Quæcumque autem ex his præplaceat opinio, Justi obitus ante annum 626 non potuit contigisse; cum inter diem XXVII Octobris & X Novembris, quo Justus secundum Bedam mortuus est, dumtaxat tredecim dies intercesserint, ac quindecim dierum spatio debuisset Honorius Pontifex consecratus fuisse, hujus rei nuntius Roma Cantuariam allatus, Justus Romam ad novum Pontificem destinasse ac vita functus esse; quod nullo modo verisimile est.

[28] [sed certe non ultra annum 631.] Sed neque ultra annum 631 differri posse S. Honorii ordinationem, ex aliis ejusdem Bedæ calculis statuendum est. Lib. 2, cap. 15 de S. Felice per Honorium ad Orientales Anglos misso hæc ait: Cum venisset (S. Felix episcopus e Burgundia) ad Honorium archiepiscopum, eique indicasset desiderium suum, misit eum ad prædicandum verbum vitæ præfatæ nationi Anglorum… Et cum septemdecim annos (Felix) eidem provinciæ pontificali regimine præfuisset, ibidem in pace vitam finivit. Deinde lib. 3, cap. 20 rursum scribit: Interea defuncto Felice, Orientalium Anglorum episcopo, post decem & septem annos accepti episcopatus, Honorius loco ejus ordinavit Thomam, diaconum ejus, de provincia Gyrviorum: & post quinque annos sui episcopatus de hac vita subtracto, Berctgilsum, cognomine Bonifacium, de provincia Cantuariorum, loco ejus substituit. Et ipse quoque Honorius, postquam metas sui cursus implevit, migravit ex hac luce anno ab Incarnatione Domini sexcentesimo quinquagesimo tertio, pridie Kalendarum Octobrium.

[29] [Forte obiit anno 627;] Habemus ergo annos septemdecim sedis S. Felicis & quinque Thomæ, id est, universim viginti duos, quibus a S. Honorii anno emortuali subductis, prodibit annus Christi 631, quo propterea ille jam inde debuit S. Justo suffectus fuisse. At quanto tempore eamdem cathedram ante missionem Felicis acceperit, quantove post ordinationem Berctgilsi tenuerit, incertum manet. Quamvis autem inficiari nequeam, (quod, teste Whartono, maxima pars historicorum tradit) S. Justum anno 627 obiisse; & cum hac sententia viginti sex anni episcopatus Honorii apprime cohæreant, ut tamen hunc uno alterove anno serius ordinatum fuisse credam, suadet mihi Bedæ narratio de rebus a S. Paulino gestis ante conditam ecclesiam Lindocolini, in qua Honorius ab illo consecratus est. Lib. 2, cap. 9 tradit, laudatum Paulinum anno 625 a S. Justo episcopum consecratum & cum Edelberga, Eadbaldi Cantuariorum regis sorore, missum esse ad Eduinum regem Nordanhymbrorum, tunc paganum, qui illam sibi conjugem expetierat, obtinueratque ea lege, ut tam hæc, quam qui in ejusdem obsequiis erant, Christianis legibus sacrisque uterentur.

[30] [sed Honorium paulo serius] Tum subdit venerabilis scriptor: Cumque in provinciam (Nordanhymbrorum) venisset (Paulinus) laboravit multum, ut eos, qui secum venerant, ne a fide discederent, Domino adjuvante, contineret, & aliquos (si forte posset) de paganis ad fidei gratiam prædicando converteret. Sed, sicut Apostolus ait, quamvis multo tempore illo laborante in verbo, deus sæculi hujus excœcavit mentes infidelium, ne eis fulgeret illuminatio gloriæ Christi. Paulo lætior eidem episcopo fuit annus 626, quo rex Eduinus permisit filiam suam ex Edelberga sibi recens natam cum duodecim e familia sua baptizari, spoponditque, se quoque sacro fonte abluendum, si a bello, quod aggressurus erat, victor rediisset. Promissis tandem stetit anno 627, quando, ut legitur cap. 14, cum cunctis gentis suæ nobilibus ac plebe perplurima … baptizatus est… Eboraci die sancto Paschæ, pridie Iduum Aprilis in ecclesia S. Petri apostoli, quam ibidem ipse de ligno, cum catechizaretur atque ad percipiendum baptisma imbueretur, citato opere construxit.

[31] Denique in ejusdem libri cap. 16 rursum ait: [ordinatum fuisse,] Prædicabat autem Paulinus verbum etiam provinciæ Lindissi, quæ est prima ad Meridianam Humbræ fluminis ripam, pertingens usque ad mare; præfectumque Lindocolinæ civitatis, cui nomen erat Blecca, primum cum domo sua convertit ad Dominum. In qua videlicet civitate & ecclesiam operis egregii de lapide fecit… In qua ecclesia Paulinus, transeunte ad Christum Justo, Honorium pro eo consecravit episcopum, ut in sequentibus suo loco dicemus. Secundum hæc itaque regis Eduini baptismus, qui die XII Aprilis anni 627 primum contigit, præcessit prædicationem Paulini in provincia Lindissi, & erectionem ecclesiæ Lindocolinæ, operis egregii de lapide factæ, in qua Honorius a Paulino episcopus consecratus fuit. Qui autem hæc omnia, nimirum prædicationem Paulini in provincia Lindissi, conversionem præfecti Lindocolinæ civitatis, erectionem ecclesiæ lapideæ egregii operis, ac demum S. Honorii in eadem ordinationem eodem anno 627 a die XII Aprilis peracta statuit, is nimium properare videtur ac rem mihi parum credibilem narrat.

[32] Verisimile etiam non est, hæc eadem præpostero ordine a Beda hic referri: [colligitur ex gestis S. Paulini,] nam provincia Lindissi vel aliqua ratione suberat Eduino, vel, cum in Mercia esset, soli Pendæ Merciorum regi parebat. Si primum, verisimile non est, Paulinum ista ibi fecisse eo tempore, quo nec Eduini regia conjux ecclesiam habebat, in qua maritus posset pro dignitate sua baptizari, ut colligitur ex num. 30. Si secundum, difficile intellectu est, quo pacto Penda rex paganus & idolis deditus ista permiserit, nisi credamus, Paulinum commendatione Eduini regis jam tum baptizati suffultum fuisse, Pendamque connivisse in gratiam Eduini, quem offendere periculosum erat; quippe qui, teste Beda lib. 2, cap. 5, majore potentia cunctis, qui Brittanniam incolunt, Anglorum pariter & Brittonum populis præfuit, præter Cantuariis tantum.

[33] Nec fuisse Eduinum a tali commendatione facienda alienum, [qui eumdem ordinavit.] liquet ex ejusdem fervore fidei, de quo Beda tum alibi, tum lib. 2, cap. 15 hæc ait: Tantam autem (ut fertur) devotionem Eduinus erga cultum veritatis habuit, ut etiam regi Orientalium Anglorum Carpualdo, filio Redualdi, persuaderet, relictis idolorum superstitionibus, fidem & sacramenta Christi cum sua provincia suscipere. &c. Tum sequitur caput 16: Prædicabat autem Paulinus verbum etiam provinciæ Lindissi &c, quæ dedi num. 31. Quam ob rem præplacet mihi Matthæi Westmonasteriensis assertio, qui in Floribus historiarum Paulini prædicationem in provincia Lindissi, vel forte ipsam ecclesiæ Lindocolinæ exstructionem ad sequentem annum consignavit his verbis. Anno gratiæ DCXXVIII Paulinus archiepiscopus provinciam Lindissæ regionis, quæ est ad Meridianam plagam Humbri fluminis, ad fidem Christi convertit, atque prius Bleccam illius civitatis præfectum cum omni domo sua baptizavit. In qua civitate ecclesiam fabricavit, & in ea Honorium episcopum consecravit.

[Annotata]

* nempe DCXXVII

§ III. Refutantur opiniones prædictis oppositæ: Sancti per S. Paulinum ordinatio, & hujus tempus & locus: pallium & facultas eidem ab Honorio I Papa concessa: ejusdem ecclesiæ primatus ab eodem Pontifice ipsi confirmatus.

[Argumentum Pagii] Priusquam ad ipsam S. Honorii per Paulinum ordinationem narrandam progrediamur, respondendum est ad ea, quæ adversus hactenus dicta objici possunt. Antonius Pagius in Critica Baronii ad annum 633, num. 22 statuit, Justum, S. Honorii proximum decessorem, non alio, quam anno 632 mortem obiisse. Ut id probet, observat ex Beda primo, Justum die X Novembris e vivis excessisse; Eduinum vero Nordanhymbrorum regem die XII Octobris anni 633 in prælio cæsum esse. Observat secundo, ex litteris Honorii I Papæ anno 634 datis, eumdem regem Eduinum a laudato summo Pontifice pallium pro S. Honorio Cantuariensi petiisse; unde sic concludit: Nullum dubium esse potest, quin Justus mense Novembris anni superioris (sive 632) vivere desierit. Sed fallitur vir eruditus: sicut enim ex ista observatione evincitur, S. Justi mortem post annum 632 non posse reponi (nam alioquin Eduinus, qui mense Octobri anni 633 occisus est, non potuisset pro Justi defuncti successore pallium petere) ita minime sequitur, illam non ante eumdem annum 632 accidisse.

[35] [ex ipso Pagio refellitur.] Ratio est, quod plane incertum sit, quamdiu post S. Justi obitum scripserit Eduinus; quem non statim post illum, nec ante Honorii ordinationem id fecisse, potius statuendum est ex prædictis Honorii Papæ litteris, tam ad regem, quam ad Honorium Cantuariensem missis; cum in neutra de hujus ordinatione facienda meminerit, sed in utraque Honorium æque episcopum metropolitanum dicat, quam Paulinum, quem jam inde ab anno 625 episcopum consecratum fuisse, ex Beda supra ostendi. Necesse non est hæc pluribus probare, quandoquidem Pagius ipsemet, forte dictorum suorum oblitus, id faciat ad annum 627, num. 25. ubi diserte asserit, S. Felicem ab Honorio Cantuariensi archiepiscopo ad Orientales Anglos missum esse anno DCXXIX aut tardius anno DCXXX. Consequenter ad hæc simul & ad annos septemdecim, quos Beda Felici in episcopatu Anglorum tribuit, idem Pagius ibidem ad annum 646 num. 5 statuit, Felicem in Britanniam venisse anno 630, annoque 646 mortuum esse, in calce subjiciens: Vide, quæ de initio ejus episcopatus anno DCXXVII diximus. Ipso igitur judice Pagio, Honorius jam inde ab anno 629 vel 630 Cantuariensi ecclesiæ episcopus præfuit, atque adeo jam tum obierat Justus, cui non nisi mortuo ille successit.

[36] [Æquo serius initium episcopatus S. Honorii,] Dissonant etiam a me calculi, quos Majores mei tum ad diem VIII Martii in eodem S. Felice, tum ad XXVI Maii in S. Augustino Cantuariensi adhibuerunt. Posteriori loco tom. VI Maii, pag. 420 inter Annotata ad Translationem S. Augustini & sociorum lit. b hæc legere est: Justo successit Honorius anno DCXXXIV, ad quem sequens Honorii Papæ epistola refertur ab eodem Beda lib. 2, cap. 18. Errori occasionem dedit laudata epistola inferius danda, quæ cum anno 634 signata sit, sine ulteriori examine visus est S. Honorius eodem anno Justo successisse. Hunc locum etiam Pagius in Critica ad annum 633, num. 22 redarguit, sic inquiens: In Notis Justus perperam dicitur mortuus anno insequenti, nempe 634; at bona illius venia id ibi non dicitur; nisi quis velit, non posse, nisi intra eumdem Christi annum defuncto episcopo alterum succedere. Major discrepantia est in Opere nostro in Commentario de S. Felice propter tempora, quibus initium prædicationis ejus & mors ibidem illigantur; ex quibus cum tota Honorii chronotaxis plurimum turbetur, oportet ea hic paulo latius expendere.

[37] Beda lib. 2 postquam cap. 14 narraverat, Eduinum regem anno 627 pridie Iduum Aprilium baptizatum fuisse, [& prædicationem mortemque S. Felicis] mox caput 15 orsus his verbis est. Tantam autem (ut fertur) devotionem Eduinus erga cultum veritatis habuit, ut etiam regi Orientalium Anglorum Carpualdo, filio Redualdi, persuaderet, relictis idolorum superstitionibus, fidem & Sacramenta Christi cum sua provincia suscipere… Verum Carpualdus non multo, postquam fidem acceperat, tempore Occisus est a viro gentili, nomine Richberto; & exinde tribus annis provincia in errore versata est, donec accepit regnum frater ejusdem Carpualdi Sigbertus, vir per omnia doctissimus atque Christianissimus, qui vivente adhuc fratre, cum exularet in Gallia, fidei Sacramentis imbutus est; quorum participem, mox ubi regnare cœpit, totam suam provinciam facere curavit. Cujus studiis gloriosissime favit Felix episcopus, qui de Burgundionum partibus, ubi ortus & ordinatus est, cum venisset ad Honorium archiepiscopum, eique indicasset desiderium suum, misit eum ad prædicandum verbum vitæ præfatæ nationi Anglorum.

[38] Nec vota ipsius in cassum cecidere… Accepitque sedem episcopatus in civitate Dumnoc: [fixerunt Majores nostri,] & cum septemdecim annos eidem provinciæ pontificali regimine præfuisset, ibidem in pace vitam finivit. Ita laudatus sanctus historicus. Quod ad tempus attinet, chronologia Anglo-Saxonica, opera & studio Abrahami Wheloci Cantabrigiæ edita, regis Carpualdi (quem Eorpwaldum appellat) baptisma anno Christi 632 signavit, & de prædicatione Felicis primum meminit ad annum 636 hoc modo: Felix episcopus Anglis Orientalibus Christi fidem prædicabat. Consentit Florentius Wigorniensis, qui Bedæ narrationem contractam de Carpualdi baptismo ac cæde ad annum 632, de Sigberto autem & Felice ad 636 reposuit. Consonat etiam Matthæus Westmonasteriensis, præterquam quod Carpualdum, sive Eorpenwaldum (ut ipsi quoque ac Wigorniensi dicitur) cum omni gente sua a S. Felice ad Christum conversum esse, affirmet. Hinc, qui e majoribus meis laudatum Commentarium scripsit, mortem S. Felicis anno Christi 654 innexuit; non tamen omnino affirmate, uti liquet ex ejusdem verbis, quæ ex num. 6 hic subjicio.

[39] Sedes episcopalis ab illo erecta fuit in urbe maritima provinciæ Suffolciæ, [secuti calculos aliquorum,] quam Beda more Saxonico Dumnac, alii passim Dumwich appellant, in qua, inquit Malmesburiensis, “decursa vitæ meta post septemdecim annos episcopatus sepultus est.” At Beda decem & octo annos statuit; qui si numerentur ab anno DCXXXVI, dicendus est vixisse usque ad annum DCLIV. Hæc ibi; quæ si vera essent, corruerent potissima chronotaxis Honorii capita, quæ ex eodem Beda petiimus. Etenim vel Honorius multo serius, quam anno 653 obiisse dicendus esset, vel non ordinasse duos ejusdem S. Felicis in episcopatu successores Thomam & Berctgilsum; cum tamen Beda clarissime asserat, & Honorium eo anno mortuum esse, & ab eodem in locum Felicis, post decem & septem annos accepti episcopatus defuncti, ordinatum Thomam fuisse; & huic quoque post quinque annos sui episcopatus de hac vita subtracto Berctgilsum, cognomine Bonifacium, ab Honorio rursum substitutum esse.

[40] [quos vitiosos esse, probatur ex Beda.] Deserendi ergo hic sunt chronologus Anglo-Saxonicus, Wigorniensis ac Westmonasteriensis, qui, ut cetera mittam, ætate quoque multum Bedæ cedunt; quippe quorum primus certe post medium seculum XI, secundus seculo XII, tertius seculo XIV scripsere; Beda autem seculo VIII. Neque vero Bedæ narratio num. 37 relata annos octo vel novem inter Eduini baptismum missionemque Felicis fluxisse insinuat, nec tot annos intermedios requirit, quin in sententia nostra facile explicari queat. Eduinus eodem anno 627, cujus mense Aprili die XII baptizatus fuerat, ad fidem Christi adduxerit Carpualdum, & hic non multo tempore post, puta anno 628 inchoato, a gentili homine, id iniquo animo ferente, occisus sit; hinc usque in annum 631 facile supererit triennium, post quod Sigbertus in regnum Carpualdi fratris sui succedere, sanctusque Felix ab Honorio mitti ac prædicationem suam ordiri potuerit. Eumdem Bedæ textum etiam arctius interpretatus est Pagius in Critica Baronii ad annum 627, num. 25, ubi sic conclusit.

[41] [S. Honorius S. Julio successit] Carpualdus anno DCXXVII, quo baptizatus est, necatus; Sigbertus post triennium incompletum, anno nempe DCXXIX, aut tardius anno DCXXX, in regnum successit, & Felix prædicationi Anglorum Orientalium statim incumbere cœpit. Favet ipsi quædam epistola Petri Blesensis, quam ad annum 646, num. 5 laudans, sequentia de ejusdem S. Felicis obitu in eadem legi affirmat: Migravit ad Dominum anno Domini DCXLVI, Indictione IV, cyclo decennovali per 1 incipiente, Penda pagano adhuc super Mercios regnante. Sic est; ut omnes hi characteres cum anno Christi 646 recte conveniunt, ita anni septemdecim, quos ejusdem episcopatui Beda attribuit, ab eodem anno subducti remittent ad annum 629 vel 630. Sit ita; non refragabor, præsertim pro 630; nam pro priori ex temporis brevitate manet major difficultas, quam Petri Blesensis, qui post medium seculum XII floruit, auctoritas non potest sola tollere. Ceterum pro annis decem & octo episcopatus Felicis, quos e Ms. suo legit supra dicti Commentarii auctor, legendum esse decem & septem, suadent editiones Anglo-Saxonico-Latina Cantabrigiensis, & Latina Parisiensis Chiffletii.

[42] [inter annum 627 & 631, & accepto Romani Pontificis consensu,] Hactenus satis prolixe disputata faciunt, ut S. Honorium inter annos Christi 627 & 631 Cantuariensium archiepiscopum ordinatum fuisse credam, sed nullum certo possim determinare. Ut igitur ejusdem historiam prosequamur; S. Justo circa annum 627 defuncto, successor electus est S. Honorius, acceptaque ab Honorio I Romano Pontifice confirmatione, a sæpe dicto S. Paulino Eboracensi episcopo consecratus fuit. Petitum fuisse ad eam rem Honorii Papæ consensum, colligo ex ejusdem Pontificis litteris infra recitandis, in quibus anno 634 utrique Angliæ metropolitano, Honorio scilicet & Paulino, concessit, ut altero moriente, alter, qui superesset, posset alium in defuncti locum, sine alia a Romano Pontifice petita venia consecrare. Causam vero eam addidit: Ut hæc vobis concederemus, longa terrarum marisque intervalla, quæ inter nos & vos obsistunt, ad hæc condescendere coëgerunt; ut nulla possit ecclesiarum vestrarum jactura per cujuslibet occasionis obtentum quoquo modo provenire &c; nimirum dum per tam longa periculosaque itinera consensus Apostolicæ Sedis petitur & exspectatur.

[43] Porro facultatem hanc frustra petissent laudati duo sancti antistites, [ordinatus est a S. Paulino episcopus] si metropolitani Britanniæ sine Romani Pontificis petito consensu, vel generali licentia prius obtenta, ordinari soluissent; neque in consecratione Honorii prætermissum fuisse credendum est, quod de jure erat faciendum. De ipsa S. Honorii ordinatione Beda lib. 2, cap. 18 sic loquitur: Hæc inter Justus archiepiscopus ad cælestia regna sublatus est quarto Iduum Novembrium die; & Honorius pro illo est in præsulatum electus: qui ordinandus venit ad Paulinum; & occurrente sibi illo, in Londocolino quintus ab Augustino Dorovernensis ecclesiæ consecratus est antistes. S. Paulinus, de quo sæpe facta est mentio, & cujus gesta illustrabuntur ad diem X Octobris, qua Romano Martyrologio inscriptus est, sedem suam fixerat Eboraci in Northumbria, cui civitati S. Gregorius Magnus Papa sacram metropoliticam dignitatem, subjectam tamen Cantuariensi olim jam destinaverat, quando ad Christum convertenda esset.

[44] Londocolinum, sive Lindocolinum (ut habet lib. 2, [in civitate Lindocolina.] cap. 16, & utroque loco editio Cantabrigiensis) Ptolomæus & Antoninus, teste Camdeno in Descriptione Britanniæ, Lindum appellarunt, Angli postea Lincolne, Latine Lincolneam, quæ præcipua civitas est comitatus Lincolneæ, vulgo Lincolne-shire dicti. Ibi post baptizatum Eduinum regem præfectumque Bleccam egregii operis ecclesiam a S. Paulino exstructam fuisse diximus; de qua istud quoque memorabile tradit Beda, loco ultimo citato: Cujus tecto, vel longa incuria, vel hostili manu dejecto, parietes hactenus stare videntur, & omnibus annis aliqua miracula sanitatum in eodem loco solent ad utilitatem eorum, qui fideliter quærunt, ostendi. Hoc in loco episcopus ordinatus S. Honorius, quique illum ordinaverat, S. Paulinus (incertum est, quanto tempore post) ad Honorium I summum Pontificem litteras dedere, quibus suas etiam addiderunt duo Christiani Anglorum reges, Eadbaldus Cantuariorum & Eduinus Nordanhymbrorum, duo pallia petentes ac facultatem alterum ordinandi, cum alteruter metropolitarum moriturus esset.

[45] Regum episcoporumque litteras nusquam reperi, sed duas Honorii Papæ, [Honorius I Papa per litteras laudat Eduinum regem,] ex quibus ista discimus, Beda lib. 2, cap. 17 & 18 recensuit. Prima est ad Eduinum regem, quæ sic habet.

Domino excellentissimo, atque præcellentissimo filio Eduino regi Anglorum Honorius Episcopus, servus servorum Dei salutem. Ita Christianitatis vestræ integritas circa Conditoris sui cultum fidei est ardore succensa, ut longe lateque resplendeat, & in omni mundo adnunciata, vestri operis multipliciter referat fructum. Mitto cetera, quia ad præsens argumentum non spectant, præter sequentia. Ea vero, quæ pro vestris sacerdotibus ordinanda sperastis, hæc pro fidei vestræ sinceritate, quæ nobis multimoda relatione per præsentium portitores laudabiliter insinuata est, gratuito animo adtribuere illis sine ulla dilatione prævidimus, & duo pallia utrorumque metropolitanorum, id est, Honorio & Paulino direximus, ut, dum quis eorum de hoc sæculo ad Auctorem suum fuerit accersitus, in loco ipsius alter episcopum ex hac nostra auctoritate debeat subrogare. Quod quidem tam pro vestræ caritatis affectu, quam pro tantarum provinciarum spatiis, quæ inter nos & vos esse noscuntur, sumus invitati concedere, ut in omnibus devotioni vestræ nostrum concursum & juxta vestra desideria præberemus. Incolumen excellentiam vestram gratia superna custodiat. Hactenus epistola ad regem Eduinum, omni temporis nota carens.

[46] [sanctumque Honorium, & huic ao Paulino] Alteram ad S. Honorium eadem de causa missam subjecit capite sequenti, sive 18, hæc præmittens: Cui (S. Honorio) etiam præfatus Papa Honorius misit pallium & litteras, in quibus decrevit hoc ipsum, quod in epistola ad Eduinum regem missa decreverat, scilicet ut, cum Dorovernensis vel Eboracensis antistes de hac vita transierit, is, qui superest consortis ejusdem gradus, habeat potestatem alterum ordinandi in loco ejus, qui transierit, sacerdotem; ne sit necesse ad Romanam usque civitatem per tam prolixa terrarum & maris spatia pro ordinando archiepiscopo semper fatigari. Quarum etiam textum litterarum in nostra hac Historia ponere, commodum duximus.

Dilectissimo fratri Honorio Honorius.

Inter plurima, quæ Redemptoris nostri misericordia suis famulis dignatur bonorum munera prærogare, illud etiam clementer conlata suæ pietatis munificentia tribuit, quotiens per fraternos affatus unianimam dilectionem quadam contemplatione alternis aspectibus repræsentat.

[47] [singula pallia mittit,] Pro quibus Majestati ejus gratias indesinenter exsolvimus, eumque votis supplicibus exoramus, ut vestram dilectionem in prædicatione Evangelii elaborantem ac fructificantem, sectantemque magistri & capitis vestri sancti Gregorii regulam, perpeti stabilitate confirmet, & ad augmentum Ecclesiæ suæ potiora per vos suscitet incrementa, ut fide & opere in timore Dei & caritate vestra adquisitio decessorumque vestrorum, quæ per domini Gregorii exordia pullulat, convalescendo amplius extendatur: ut ipsa vos Dominici eloquii promissa in futuro respiciant, vosque vox ista ad æternam festivitatem evocet: “Venite ad me omnes, qui laboratis & onerati estis, & ego reficiam vos”. Et iterum: “Euge, serve bone & fidelis; quia super pauca fuisti fidelis, super multa te constituam: intra in gaudium Domini tui.” Et nos equidem, Fratres carissimi, hæc vobis pro æterna caritate exhortationis verba præmittentes, quæ rursus pro ecclesiarum vestrarum privilegiis congruere posse conspicimus, non desistimus impertire.

[48] [cum potestate alium metropolitam ordinandi, quando alteruter obiisset.] Et jam * juxta vestram petitionem, quam filiorum nostrorum regum, vobis per præsentem nostram præceptionem vice beati Petri, Apostolorum principis, auctoritatem tribuimus, ut, quando unum ex vobis divina ad se jusserit gratia evocari, is, qui superstes fuerit, alterum in loco defuncti debeat episcopum ordinare. Pro qua etiam re singula vestræ dilectioni pallia pro eadem ordinatione celebranda direximus, ut per nostræ præceptionis auctoritatem possitis Deo placitam ordinationem efficere; quia, ut hæc vobis concederemus, longa terrarum marisque intervalla, quæ inter nos ac vos obsistunt, ad hæc nos condescendere coëgerunt, ut nulla possit ecclesiarum vestrarum jactura per cujuslibet occasionis obtentum quoquo modo provenire; sed potius commissi vobis populi devotionem plenius propagare. Deus te incolumem custodiat, dilectissime Frater. Data die tertio Iduum Juniarum, imperantibus dominis nostris piissimis Augustis, Heraclio anno vicesimo quarto, post consulatum ejusdem anno vicesimo tertio; atque Constantino filio ipsius anno vicesimo tertio & consulatus ejus anno tertio; sed & Heraclio felicissimo Cæsare item filio ejus anno tertio, Indictione septima, id est, anno Dominicæ Incarnationis sexcentesimo tricesimo quarto.

[49] Hanc subscriptionem, quæ in aliis Bedæ exemplaribus editis & Mss. vitiose legebatur, [Hæ litteræ scriptæ fuerunt anno 634, jam mortuo Eduino.] Petrus Franciscus Chiffletius ex magnæ vetustatis optimæque notæ codice S. Maximini Trevirensis feliciter sic restituit, approbante etiam Pagio in Critica Cardinalis Baronii ad annum Christi 633, num. 22 & seqq., ubi varias quoque aliorum mendosas lectiones recensuit. In exemplari, quo usus Baronius est, legebatur annus Christi 633 cum Indictione septima; quæ cum invicem non cohærere adverteret, Indictionem VI in margine adscripsit, annumque 633 retinuit. Verum post laudatam Chiffletii editionem dubium amplius non est, quin Indictio VII & annus 634 retinenda sint, quibus ceteræ omnes notæ chronologicæ apte conveniunt. Hinc etiam discimus tempus supra dictæ epistolæ Honorii Papæ ad regem Eduinum, quæ notis chronicis destituta est: utramque enim conferenti satis liquet, ambas eodem tempore scriptas & in Britanniam missas esse. Porro tum temporis jam excesserat e vivis rex Eduinus, anno præcedenti die XII Octobris cæsus in prælio; quam ob rem recte monet Pagius, ejusdem mortem nondum nuntiatam Romæ fuisse anno 634 die XI Junii, quando Honorius Papa litteras ad S. Honorium nostrum mittendas signavit; sed quod ex iisdem litteris statuit, S. Justum non ante annum 632 obiisse, jam refutavi § præcedenti.

[50] Guilielmus Malmesburiensis lib. 1 de Gestis pontificum Anglorum aliam ejusdem Honorii Papæ epistolam ad Honorium Cantuariensem scriptam recitat, [Idem Pontifex S. Honorium solatus est] quam a Lanfranco archiepiscopo item Cantuariensi inter alia argumenta pro suæ sedis primatu productam fuisse, scribit. Est autem illa hujusmodi. Dilectissimo fratri Honorio Honorius Episcopus servus servorum Dei. Susceptis vestræ dilectionis literis, in iis reperimus vestri laboris sollicitudinem circa vobis commissum gregem multa fatigatione occupatam, multo labore & angustia, crebrescentibus malis & mundanis usibus, mentis vestræ, difficultates * sæpius sustinere gravitatem. Nos vero hortamur vestram dilectionem, ut opus Euangelii, quod cepistis, teneatis, quod in eo laborandum tibi atque perseverandum magis, quam omittendum est. Memento Euangelici præcepti, quo dicitur: “Ego pro te rogavi, Petre, ut non deficiat fides tua; & tu aliquando conversus confirma fratres tuos.” Et iterum in Apostolo: “Stabiles estote & immobiles, scientes, quod labor vester non est inanis coram Domino.”

[51] Ideo suppliciter vestram dilectionem admonemus, ut fide & opere in timore Dei & charitate vestra adquisitio, [animavitque inter adversa,] prædecessorumque vestrorum, quæ per domini Gregorii exordia pullulat, convalescendo amplius extendatur, ut ipsa promissio Dominici eloquii vos ad æternam festivitatem evocet, quæ dicit: “Venite ad me omnes, qui laboratis & onerati estis; & ego vos reficiam.” Et iterum: “Euge serve bone & fidelis, quia super pauca fuisti fidelis, super multa te constituam.” Interea tuæ sedis authoritatem nostræ authoritatis privilegio firmari postulasti. Nos vero absque ulla dilatione gratuito animo annuentes, quod rectum est, ut, quod semel statutum atque dispositum a prædecessoribus nostris cognovimus, hoc ipsum & nos confirmemus, eorumque vestigia sequentes juxta ritum priscæ consuetudinis, quæ a tempore sanctæ recordationis Augustini prædecessoris vestri nunc usque ecclesia tua detinuit ex auctoritate beati Petri Apostolorum principis primatum omnium ecclesiarum Britanniæ tibi Honorio tuisque successoribus in perpetuum obtinere concedimus.

[52] [& ejusdem ecclesiæ primatum confirmavit.] Tuæ ergo jurisdictioni subjici præcipimus omnes Angliæ ecclesias & regiones, & in civitate Dorobernia metropolitanus locus & honor archiepiscopatus & caput omnium ecclesiarum Angliæ semper in posterum servetur, & a nulla persona per aliquam malam suasionem in alium locum mutetur. Aliter autem si quis fecerit typho superbiæ instinctus & nostræ præceptioni inobediens, & prænominatæ ecclesiæ concessis suæ dignitatis * contenderit reniti, sciat se separatum a participatione Corporis & Sanguinis Redemptoris nostri Jesu Christi. Deus custodiat te incolumem, reverende * frater. Michaël Alfordus tom. 2 Annalium ecclesiæ Anglo-Saxonicæ ad annum Christi 634 eamdem epistolam ex Malmesburiensi pariter recitavit, sed simul monuit, eam suspectam videri posse propter bis positum Angliæ nomen, quod ea ætate nondum obtinuerat, nec apud Bedam quidem, qui uno seculo post scripsit libros quinque de Historia gentis Anglorum, usquam occurit.

[53] [Non est, quod hanc epistolam] Fateor, hanc vocem tunc temporis nondum usurpari pro Britannia solitam fuisse, nec tamen propterea totam illam epistolam quisquam merito velut commentitiam repudiabit. Vitam B. Lanfranci archiepiscopi Cantuariensis a Milone Crispino seculo XII, (Lanfrancus autem obierat anno 1089) conscriptam apud nos editam habes ad diem XXVIII Maii. In hujus cap. 5 exstat ejusdem B. Lanfranci epistola ad Alexandrum II Papam, cui rationem reddens de causa primatus ecclesiæ suæ, quam adversus Thomam archiepiscopum Eboracensem in synodo Angliæ evicerat, inter alia argumenta, quibus fuerat usus, etiam aliquod Honorii summi Pontificis Romani scriptum laudavit. Verba illius ibidem num. 39 talia sunt. Ultimum quasi robur totiusque causæ firmamentum, prolata sunt antecessorum vestrorum Gregorii, Bonifacii, Honorii, Vitaliani, Sergii, item Gregorii, item ultimi Leonis privilegia atque scripta, quæ Dorobernensis ecclesiæ præsulibus, Anglorumque regibus, aliis atque aliis temporibus variis de causis sunt data & transmissa.

[54] [propter insertam Angliæ vocem,] Exstabat ergo tunc aliquod Honorii Papæ rescriptum, quo Cantuariensis ecclesiæ in Britannia primatus confirmatus fuerat, & quidem tale, ut B. Lanfrancus non dubitaverit illud inter cetera Pontificia scripta pro causæ suæ firmamento in synodo producere; nec Thomas potuerit infirmare, quemadmodum ibidem deinde legere est. Honorium autem illum non posse alium esse, quam ejus nominis primum, manifestum ex tempore est; nam B. Lanfrancus obiit anno 1089, Honorius vero II seculo XII adulto primum Pontifex creatus est. Ad hæc Honorius I, sive is anno 625 sive 626 in Apostolica cathedra cœperit sedere, mortuus est anno 638, atque ita scriptum ejus a B. Lanfranco laudatum, oportet missum fuisse vel ad Justum, qui sub ejusdem Honorii Pontificatu non diu vixit, vel ad S. Honorium nostrum, qui eidem superstes fuit. Cur igitur Epistolam a Malmesburiensi suspectam habeamus propter unam voculam, quæ etsi tunc in usu non fuerit, facile tamen potuit ab Honorio Papa hac occasione adhiberi.

[55] Nimirum scribebat ille quidem ad totius Britanniæ primatem (qualem S. Honorium num. 51 agnoscit) sed cum hic sedem suam haberet in ea Britanniæ parte, [commentitiam esse suspicemur.] quam gens etiam tunc Angli dicta incolebat; ac fortasse de hujus gentis episcopatuum primatu jam tum orta esset vel oritura timeretur dissensio; quid tantopere mirandum, si ille Angliæ vocabulo, quod postea tanto latius extensum fuit, pro Anglorum provinciis usus fuisset? David Wilkins in Conciliis Magnæ Britanniæ & Hiberniæ, anno 1737 Londini editis, tom. 1, pag. 35 & sequenti eamdem illam epistolam e Ms. codice bibliothecæ Cottonianæ vulgavit; qui præter aliquas voces minoris momenti cetera consonans, priori loco cum Malmesburiensis editione etiam legit Angliæ; sed in posteriori, ubi apud Malmesburiensem legitur, Caput omnium ecclesiarum Angliæ; iste ait: Caput omnium ecclesiarum Anglorum populorum. Si utroque loco sic legeretur, cessaret omnis difficultas, quæ tamen, etsi quis suspicari mallet, voculam Angliæ pro Britanniæ a recentiori manu insertam esse, obesse nequit, quin eadem epistola ab Honorio Papa scripta fuisse credatur, uti etiam agnovit Alfordus. De tempore & occasione, quibus data esse videtur, aptius agemus § sequenti.

[Annotata]

* l. tam

* al. difficultatis

* al. addit. rationibus

* al. dilectissime

§ IV. Sancti domesticæ vitæ ratio: cura fidei propagandæ: episcopi ab eo ordinati, aliaque gesta: mors & sepultura.

[Laudatus est ab Honorio Papa,] Summus Pontifex Honorius in epistola ad S. Honorium data supra num. 47 gemino ex capite illum laudavit, videlicet in prædicatione Evangelii elaborantem ac fructificantem, sectantemque magistri & capitis (sui) S. Gregorii regulam. Secundam hujus laudis partem de vita ejus domestica, quam etiam antea monasticam duxerat, communique cum suo clero convictu ac bonorum usu accipiendam arbitror, secundum ea, quæ S. Gregorius Papa ad S. Augustinum Anglis recens ordinatum episcopum rescripserat in epistola apud Bedam relata lib. 1, cap. 27, ex qua excerpsi sequentia. Mos autem Sedis Apostolicæ est, ordinatis episcopis præcepta tradere, ut in omni stipendio, quod accedit, quatuor debeant fieri portiones; una videlicet episcopo & familiæ propter hospitalitatem atque susceptionem; alia clero; tertia pauperibus; quarta ecclesiis reparandis.

[57] Sed quia tua fraternitas monasterii regulis erudita seorsum fieri non debet a clericis suis in ecclesia Anglorum, quæ auctore Deo nuper adhuc ad fidem adducta est; hanc debet conversationem instituere, [ob servatam in episcopatu regulam S. Gregorii,] quæ initio nascentis Ecclesiæ fuit patribus nostris, in quibus nullus eorum ex his, quæ possidebant, aliquid suum esse dicebat; sed erant eis omnia communia. Si qui vero sunt clerici extra sacros Ordines constituti, qui se continere non possunt, sortiri uxores debent, & stipendia sua exterius accipere. Quia & de iisdem patribus, de quibus præfati sumus, novimus scriptum, quod dividebatur singulis, prout cuique opus erat, de eorum quoque stipendio cogitandum atque providendum est, & sub ecclesiastica disciplina sunt tenendi, ut bonis moribus vivant, & canendis psalmis invigilent, & ab omnibus inlicitis cor & linguam & corpus, Deo auctore, conservent.

[58] [quæ qualis fuerit, exponitur.] Communi autem vita viventibus jam de faciendis portionibus vel exhibenda hospitalitate & adimplenda misericordia nobis quid loquendum? Cum omne, quod superest, in causis piis ac religiosis erogandum est, Domino omnium magistro docente: Quod superest, date eleemosynam, & ecce, omnia munda sunt vobis. Hæc est regula, quam S. Gregorius Papa S. Augustino in episcopatu servandam præscripsit, & ob quam pariter servatam etiam S. Honorium monasterii regulis similiter eruditum, sanctique Augustini olim discipulum ac tunc post tres medios in archiepiscopatu successorem, ab Honorio Papa verbis datis laudari non dubito. Ad labores apostolicos & episcopale munus spectat altera laudis pars, in qua Pontifex Honorium in prædicatione Evangelii elaborantem ac fructificantem commendavit. Juverit hic Christianæ religionis inter Anglos ac præsertim in Cantia subjectisque hujus regi provinciis tunc temporis statum ex Bedæ lib. 1, cap. 26, lib. 2, cap. 5 & 6, & lib. 3, cap. 8 paucis exposuisse, ut pateat, non defuisse Honorio paganos, quos ad Christum adduceret, nec Christianos, quos confirmaret.

[59] [Exponitur varius ecclesiæ Anglicanæ in Britannia status,] Qui primus e regibus Anglis per S. Augustinum & socios ab idolis ad Dei cultum conversus fuit Ædilberctus rex Cantiæ, is subditorum suorum fidei & conversioni ita congratulatus esse … perhibetur, ut nullum tamen cogeret ad Christianismum; sed tantummodo credentes arctiori dilectione, quasi concives sibi regni cælestis, amplecteretur. Didicerat enim a doctoribus auctoribusque suæ salutis, servitium Christi voluntarium, non coactitium debere esse. Hoc pio rege anno Christi 617 post viginti & unum annos acceptæ fidei defuncto, cum filius ejus Eadbaldus regni gubernacula suscepisset, magno tenellis adhuc ibi Ecclesiæ crementis detrimento fuit. Siquidem non solum Christi fidem recipere noluerat, sed & fornicatione pollutus est tali, qualem nec inter gentes Apostolus testatur, ita ut uxorem patris haberet. Quo utroque scelere occasionem dedit ad priorem vomitum revertendi iis, qui sub imperio sui parentis vel favore vel timore regio fidei & castimoniæ jura susceperant.

[60] [in quo Sanctus ante & post acceptum episcopatum] Eodem fere tempore orta est apud Orientales Saxones, qui cum rege suo etiam suberant Eadbaldo, Ecclesiæ persecutio; nam mortuo Sabercto rege Christiano, S. Mellitus eorumdem episcopus a tribus ejusdem filiis paganis e sede sua expulsus, cum S. Justo tunc Roffensi in Cantia antistite in Galliam fugit. Porro S. Laurentius archiepiscopus Cantuariensis ambos jamjam secuturus, a S. Petro apostolo reprehensus castigatusque, Eadbaldum regem adiit, effecitque, ut rex, abdicato impio connubio, baptismum susciperet, & exsulantes episcopos revocaret. Perstitit in fide deinde Eadbaldus usque ad annum 640, quo Christiane obiit, sed nihil adversus idololatras sanxisse videtur. Tandem hujus filius ac successor Earconberctus primus regum Anglorum in toto regno suo idola relinqui ac destrui, simul & jejunium Quadraginta dierum observari, principali auctoritate præcepit. Quæ ne facile a quopiam posset contemni, in transgressores dignas & competentes punitiones proposuit.

[61] Hic fuit Christianæ religionis in regno Cantuariorum varius status, [strenue laboravit.] quo tempore S. Honorius apud eos, partim ante, partim post aditum præsulatum, versatus est; quando ipsi non potuit defuisse quotidiana occasio apostolicum zelum suum exercendi, cum in paganis convertendis, tum in confirmandis Christianis, quos vel pristinus error detinebat, vel prava regum exempla & sua vitia ad idololatriam revocabant. Forte illius consiliis monitisque etiam debetur lex illa ab Earconbercto rege lata de idolis per totum regnum suum confringendis; quorum usus si justis de causis a duobus præcedentibus regibus antea toleratus fuerit, certe justioribus tunc fuit interdictus, ac propositis pœnis efficaciter proscriptus. Verumtamen cum tempus latæ legis non addiderit Beda, & Earconberctus annis quidem circiter tredecim post adeptum regnum convixerit Honorio episcopo, sed etiam supervixerit septemdecim, omnino dubium manet, an ille isti ferendæ laudato regi auctor exstiterit.

[62] In Elogio, quod ex Legenda Joannis Capgravii ad calcem hujus Commentarii recudam, [Incertum est, an, & quid contra Pelagianos,] dicitur non modo innumerabiles paganorum convertisse, sed etiam errore multos hæreticorum evacuasse; qui tamen ibidem non nominantur. Adrianus Bailletus in Vita illius Gallica hoc die, Pelagianos indicat his verbis. Floridum statum, in quo Anglicanam ecclesiam servabat, turbarunt Pelagianismi conatus, ut renasceretur in regione, ubi eumdem ducentis inde annis tam feliciter exstirpaverat S. Germanus Autissiodorensis episcopus. Ille progressum zelo suo ac vigilantia impedivit. Cœpisse tunc temporis repullulare impium Pelagii dogma, non quidem inter Anglos, sed inter Scotos, reipsa docet Beda lib. 2, cap. 19, ubi etiam recitat epistolam, quam, Sede Apostolica per Severini obitum vacante, Joannes electus, sed nondum ordinatus, Pontifex cum aliis e Romano clero hac super re ad Scotos dedit.

[63] In eadem epistola reprehendunt confutantque quosdam eorumdem contra orthodoxam fidem, [& dissidentes in celebratione Paschatis Scotos egerit.] novam e veteri hæresim renovare conantes, Pascha nostrum, in quo immolatus est Christus, nebulosa caligine refutantes, & quarta decima luna cum Hebræis celebrare nitentes. Verum quid in hac utraque vel alterutra causa præstiterit S. Honorius, nescio, nisi verisimile esse, illum sedulam operam dedisse, ne virus istud e tam propinqua provincia in suas serperet. Denique omnino incompertum mihi est, qui sint reliqui isti hæreticorum errores, quos ab Honorio sublatos esse, Capgravius liberaliter asserit, conjecturis forte potius, quam antiquis testimoniis innixus. Præter hæc, quæ de episcopali sancti Archiepræsulis cura generaliter diximus, sunt etiam specialia, quæ modo prosequemur.

[64] Inter primos episcopatus illius annos reponenda est S. Felicis ad Orientales Anglos per eumdem missio, erectaque episcopalis sedes Domwici, vulgo Dumwich, quæ maritima civitas est provinciæ Suffolciæ, [Orientales Anglos per S. Felicem convertit, & eis episcopos ordinavit.] Bedæ Dumnoc appellata in editione Chiffletiana, quam sequor. De hac missione sat multa dixi, ut sufficiat hic de felici ejusdem successu verba Bedæ ex lib. 2, cap. 15 addidisse. Nec vota ejus (inquit) in cassum cecidere; quin potius fructum in ea (provincia) multiplicem credentium populorum pius agri spiritalis cultor (Felix) invenit. Siquidem totam illam provinciam, juxta sui nominis sacramentum, a longa iniquitate atque infelicitate liberatam, ad fidem & opera justitiæ ac perpetuæ felicitatis dona perduxit; accepitque sedem in civitate Dumnoc: & cum septemdecim annos eidem provinciæ pontificali regimine præfuisset, idem in pace vitam finivit. Huic deinde Thomam, Thomæque Berctgildum a S. Honorio suffectos fuisse, ostendi supra. Qui autem volunt, laudatum S. Felicem etiam ab eodem sancto metropolitano episcopum ordinatum esse, nisi de sola missione loqui censendi sint, adversantur Bedæ, quo teste, Felix episcopus … de Burgundionum partibus, ubi ortus & ordinatus est, venit ad Honorium.

[65] [Cæso in pugna Eduino rege,] Dum res tam prospere apud Anglos fluerent, S. Honorio in Cantia sub Christiano rege Eadbaldo, S. Paulino in Northumbria sub rege Eduino, quem cum gente sua nuper baptizaverat, sanctoque Felice inter Orientales Anglos apud religiosissimum regem Sigberctum, partes suas strenue explentibus, Anglicana ecclesia rursus magnam in Eduini regis nece passa jacturam est, resque in ea admodum perturbatæ fuerunt. Tristem historiam narrat Beda lib. 2, cap. 20 sic scribens. At vero Eduinus, cum decem & septem annis genti Anglorum simul & Brittonum gloriosissime præesset, e quibus sex etiam ipse (ut diximus) Christi regno militavit; rebellavit adversus eum Cedualla rex Brittonum, auxilium præbente illi Penda, viro strenuissimo de regio genere Merciorum, qui & ipse eo tempore gentis ejusdem regno annis viginti & duobus varia sorte præfuit. Et conserto gravi prælio in campo, qui vocatur Hethfelth, occisus est Eduinus die quarta Iduum Octobris anno Dominicæ Incarnationis sexcentesimo tricesimo tertio, cum esset annorum quadraginta & octo; ejusque totus vel interemptus vel dispersus est exercitus. &c.

[66] [ortaque persecutione, S. Paulinus Cantuariam fugit.] Quo tempore maxima est facta strages in ecclesia vel gente Nordanhymbrorum; maxime quod unus ex ducibus, a quibus acta est, paganus; alter, quia barbarus erat, pagano sævior. Siquidem Penda cum omni Merciorum gente idolis deditus & Christiani erat nominis ignarus. At vero Cedualla, quamvis nomen & professionem haberet Christiani, adeo tamen erat animo ac moribus barbarus, ut ne sexui quidem muliebri vel innocuæ parvulorum parceret ætati, quin universos atrocitate ferina morti per tormenta contraderet, multo tempore totas eorum provincias debacchando pervagatus, ac totum genus Anglorum Britanniæ finibus erasurum se esse, deliberans. Sic nec religioni Christianæ, quæ apud eos exorta erat, aliquid impendebat honoris… Turbatis itaque rebus Nordanhymbrorum hujus articulo cladis, cum nihil alicubi præsidii, nisi in fuga esse videretur, Paulinus, assumpta secum Edelberge regina, quam pridem adduxerat, rediit in Cantiam navigio, atque ab Honorio archiepiscopo, & rege Eatbaldo (Edelbergæ fratre) honorifice susceptus est.

[67] Annum tum infaustæ pugnæ, tum Paulini adventus ad Honorium Beda denuo signavit in Recapitulatione, ubi ait: Anno DCXXXIII. Eduino rege perempto, [S. Oswaldus, pulso tyranno, regnans,] Paulinus Cantiam rediit. Hinc paucis observa, quam male nonnulli S. Honorii episcopatus initium eidem anno postponant. Eduini regnum Northumbriæ, quod in bina olim divisum fuerat, duo sibi occuparunt; Ostricus scilicet regnum Deirorum, Berniciorum Eanfridus, ambo quidem apud Scotos sive Pictos baptismo initiati, sed simul ac regnare cœperant, ad idololatriam reversi. Ambos quoque præfatus Brittonum rex Cedualla paulo post occidit, & ipse solus per Nordanhymbrorum provincias tyrannidem exercuit, donec a S. Oswaldo cum suo exercitu cæsus ac peremptus est, ut narrat Beda lib. 3, cap. 1, qui inter Eduini & Ceduallæ cædes unum, aut paulo plus, annum intermedium reponit.

[68] Porro S. Oswaldus regno Nordanhymbrorum potitus, [S. Aidanum Scotum suis episcopum præficit.] a Scotis, apud quos exsulans baptizatus fuerat, doctorem petiit, accepitque S. Aidanum, cui episcopatum Lindisfarnensem erexit. Consule, si lubet, laudati sancti regis sanctique Aidani gesta, quorum prioris in Opere nostro illustrata habes ad diem V Augusti, posterioris ad XXXI ejusdem mensis. Facile autem quilibet intelliget, quantum ista rerum mutatio S. Honorio curæ, quantum doloris afferre debuerit, dum maximam Anglicanæ ecclesiæ partem, cujus primas erat, primum toto anno a barbaris illis paganisque regibus tam crudeliter convelli vidit, ac deinde etiam Scotis tradi; qui licet Catholici essent, tamen dissidebant a Romanis, maxime in Paschate, quod luna decima quarta, si hæc in Dominicam incideret, cum Judæis celebrabant. Inter hæc S. Paulinus, amissa sede sua Eboracensi, degebat Cantuariæ, relicto Eboraci diacono, nomine Jacobo, qui tempore dictæ persecutionis operam suam perutiliter collocavit.

[69] Paulino ut provideret Honorius, illum episcopatui ecclesiæ Roffensis tunc vacanti præfecit. [Honorius Paulino episcopatum Roffensem dat,] Roffa, vernacule Rochester nunc dicta, quamque Beda a primario quondam illius, qui dicebatur Rhof, Rhofescestre cognominatam fuisse tradit, civitas Cantiæ est, Cantuariam inter & Londinum sita, cui S. Augustinus S. Justum, qui postea S. Honorii in metropolitana sede Cantuariensi proximus decessor fuit, olim primum dedit episcopum. Verum Bedam prosequentem audiamus. Quo in tempore Rhofensis ecclesia pastorem minime habebat, eo quod Romanus, præsul illius, ad Honorium Papam a Justo archiepiscopo legatarius missus, absorptus fuerat fluctibus Italici maris: ac per hoc curam illius præfatus Paulinus invitatione Honorii antistitis & Eadbaldi regis suscepit ac tenuit, usquedum & ipse suo tempore ad cælestia regna cum gloriosi fructu laboris ascendit. De tempore mortis hujus Sancti ac successore eidem per Honorium dato loquitur idem sanctus historicus lib. 3, cap. 14, sic inquiens: Ab Incarnatione Dominica anno sexcentesimo quadragesimo quarto reverentissimus pater Paulinus, quondam Eboracensis, sed tunc episcopus Rhofensis civitatis, transiit ad Dominum sexto Iduum Octobrium die &c.

[70] In cujus locum Honorius archiepiscopus ordinavit Ithamar, [eidemque mortuo S. Ithamarum subrogat: an etiam Edelbergam,] oriundum quidem de gente Cantuariorum, sed vita & eruditione antecessoribus suis æquandum. De S. Paulino agendum nobis erit prædicta die X Octobris, ad quam Romano Martyrologio inscriptus est; de sancto autem Ithamaro (nam & hic sacrum cultum obtinuit) pauca prelo paraverat Godefridus Henschenius noster, quæ post ejusdem obitum excusa sunt ad X Junii. S. Ithamar supervixit S. Honorio, cujus successorem sanctum Deusdedit iste ordinavit. Vide Bedam lib. 3, cap. 20, & Sollerium nostrum ad diem XV Julii, ubi de S. Deusdedit breviter tractavit. Porro ut Paulinus numquam in sedem suam Eboracensem restitutus fuit, ita nec Edelberga, Eduini regis vidua, in regnum suum regressa est. Capgravius in Elogio S. Honorii edendo narrat, illam ab hoc sacro velamine dicatam Deo, in villa Limming, a fratre suo rege Eadbaldo accepta, monasterium condidisse, in quo mater plurimarum virginum & viduarum facta est.

[71] [ut quidam vult, velavit? forte hoc tempore data epistola superius recitata.] Huic scriptori forte præluxerat Goscelinus in Vita S. Wereburgæ virginis, in Opere nostro data ad diem III Februarii, in cujus capite I, num. 1, sine ulla tamen S. Honorii acceptique veli mentione, hæc legere est: Æthelburga vero regina post proprii regis Nordanhumbrorum Æduini interfectionem reversa ad fratrem Æadbaldum, in villa Limminga monasterium ædificavit, in quo cum S. Æadburga requiescit. Vide Annotata ibidem. Alfordus tom. 2 Annalium Angliæ ad annum Christi 634, num. 5, de condito ab illa monasterio admissoque velamine consentit, sed per manus S. Paulini, non Honorii, factum ait: quorum quid verius sit, Beda aliisque antiquis silentibus, nequeo determinare. Ceterum mihi admodum verisimilis apparet ejusdem Alfordi opinio alibi censentis, epistolam Honorii I Papæ ad S. Honorium nostrum, quam num. 50 & seqq. recitavi, occasione sæpe dictæ persecutionis datam fuisse. Verisimillimum, inquam, est, S. Honorium tantis ecclesiæ Anglicanæ malis apud Pontificem per litteras indoluisse; neque ad aliud tempus aptius referri posse videtur laudata epistola, per quam Pontifex illum circa commissum gregem multa fatigatione occupatum, multo labore & angustia, crebrescentibus malis, desudantem, solari & ad constantiam excitare conatus est.

[72] [Moritur Sanctus anno 653 & sepelitur apud decessores suos;] Cum de ejusdem Sancti gestis plura non habeam, mortem ex Bedæ lib. 3, cap. 20 subjungo. Et ipse quoque Honorius, postquam metas sui cursus implevit, migravit ex hac luce anno ab Incarnatione Domini sexcentesimo quinquagesimo tertio, pridie Kalendarum Octobrium: & cessante episcopatu per annum & sex menses, electus est archiepiscopus cathedræ Dorovernensis sextus Deusdedit, de gente Occidentalium Saxonum, quem ordinaturus venit illuc Ithamar, antistes ecclesiæ Rhofensis. Clara hæc sunt, nec ulla egent illustratione. Ex iis vero, quæ de initio episcopatus Honorii disputavimus, de ejusdem etiam duratione statuendum est. Sepulturam illius Harpsfeldius in Historiæ ecclesiasticæ Anglicanæ seculo VII sic indicat: Sepultus est in Aquilonari parte ecclesiæ beatorum Petri & Pauli cum hoc epitaphio:

Quintus honor memori versu memoraris, Honori,
Dignæ * sepultura, quam non teret ulla litura.
Ardet in obscuro tua lux vibramine puro.
Hæc scelus omne premit, fugat umbras, nubila demit.

[73] [cum quibus translatus honorifice quievit usque ad Angliæ defectionem,] De loco sepulturæ consentit Gocelinus in Historia translationis S. Augustini & successorum ejus lib. 1, cap. 2, num. 17, eorumdem in antiqua ecclesia situm pluribus exponens; ex quibus hæc pauca accipe. Capiti sacro Laurentii (qui S. Augustino primus successit) Mellitus, ut proximus successor, in producta ecclesiæ area imminebat. Mellitus justifluum Justum secundum suam successionem sibi accommodat ad caput: a Justi vero dextera B. Honorius, successor Justi: a dextra Honorii sanctus & a Deo datus Deusdedit successionis suæ ordine subjungebatur… Sic tamen erant omnia illa angelorum Dei mausolea distincta, ut transitus haberetur inter singula. Jacuit ibidem sic S. Honorii corpus usque in annum Christi 1091, quo cælesti odore fragrans repertum & cum reliquis in novam ecclesiam solemniter translatum fuisse, dixi §. I. Mansit ibidem usque ad Angliæ a Catholica fide defectionem, ex quo tempore quid de eodem ceterisque factum sit, non comperi; sed dissipata fuisse, quæ tunc supererant, verisimillimum est, idque mercedis Sanctos illos tandem accepisse ab iis, quorum majores ab idolis ad Christum adduxerant.

[Annotata]

* l. Digne

ELOGIUM
Ex Legenda Joannis Capgravii.

Honorius, archiepiscopus Cantuariensis, in Anglia (S.)

BHL Number: 3986

[S. Justo successit S. Honorius: accepit pallium] Beato archiepiscopo Justo a ad cælestia translato, S. Honorius pro illo est in præsulatum electus, qui erat unus ex discipulis beati Papæ Gregorii b, vir magnæ reverentiæ & in rebus ecclesiasticis sublimiter instructus. Qui ordinandus venit ad Paulinum, & occurrente sibi illo in Lindecolnio, Dorobernensis ecclesiæ consecratus est antistes c. Cui etiam Papa Honorius d misit pallium & litteras, in quibus decrevit, ut, cum Dorobernensis vel Eboracensis antistes de hac vita transierit, is, qui superest consors ejusdem gradus, habeat potestatem alterum ordinandi loco ejus, qui transierat, sacerdotem; ne sit necesse ad Romanam usque civitatem per tam prolixa terrarum & maris spacia pro ordinando archiepiscopo semper fatigari.

[2] Inter plurima, inquit memoratus Papa, quæ Redemptoris nostri misericordia suis famulis dignatur bonorum munera prærogare, [& litteras ab Honorio I Papa:] illud etiam clementer collata suæ pietatis munificentia tribuit, quotiens per fraternos affectus unanimem dilectionem quadam contemplatione alterius aspectibus repræsentat; pro quibus Majestati ejus gratias indesinenter exolvimus, eumque votis supplicibus exoramus, ut vestram dilectionem in prædicatione Euangelii elaborantem & fructificantem sectantemque magistri & capitis sui sancti Gregorii regulam perpeti stabilitate confirmet & ad augmentum Ecclesiæ suæ potiora per suos suscitet incrementa, ut fide & opere in timore Dei & charitate vestra acquisitio, decessorumque vestrorum, quæ per domini Gregorii exordium pullulat, convalescendo amplius extendatur. Tali itaque hujus sancti Papæ favore ac testimonio liquide patet, hunc B. Honorium Gregorianæ institutionis discipulum, hoc est, Apostolicæ vitæ & perfectionis dignum fuisse æmulum.

[3] Nec illud etiam parvæ gloriæ præconium est, [Gesta illius in episcopatu,] quod per S. Felicem a se ordinatum Orientalium Anglorum præsulem illam quoque ad Christum convertit gentem e. Beato vero Felice mortuo, loco ejus ordinavit Thomam diaconum ejus, de provincia Girwiorum. Hiis temporibus, turbatis rebus Northanhumbrorum, perempto rege Edwino, B. Paulinus, assumpta secum Ethelburga regina, rediit Canciam navigio, atque a B. Honorio honorifice susceptus est f. Rex vero Edbaldus sorori suæ Ethelburgæ dedit villam Limming nominatam, in qua ipsa monasterium construxit, & a B. Honorio velamine consecrata, mater plurimarum virginum & viduarum facta est g. Quæ post vitæ suæ obitum sepulta est ibi Idibus Decembris. Paulinum vero episcopum Roffensem constituit, qui ibidem finem vitæ dedit. Sic igitur Dux strenuus ac pervigil Dominicæ miliciæ aliis, velut in acie divina cadentibus, alios subrogare certabat, ne scilicet suo hosti locus irrumpendi pateret, ne leo rugiens & quærens, quem devoret, gregem Domini sine defensore inventum vastaret.

[4] [vigilantia aliæque virtutes] Non solum altioribus, verum etiam inferioribus custodiis ecclesiarum fidelis & prudens Dispensator Domini prospiciebat, & omnia, ut omnium solicitus, procurabat: ordinabat parochias & cetera clericorum officia, docens omnes, ut in omnibus se exhiberent sicut Dei ministros, & plebem Dei tam suavitate & patientia erudirent, quam doctrina; tam piæ conversationis exemplo illustrarent, quam exhortatione; quatinus & Christiani adhuc rudes in fide & gentes adhuc incredulæ divini amoris attraherentur dulcedine, quam terroris austeritate. Sic enim Deus S. Honorium fide purissima, conversatione amabili, signis & virtutibus multis in terra ditavit, ut tamquam lucerna ardens & lucens huic regno effulserit, ut errores multos hæreticorum evacuaverit h, ut innumerabiles paganorum ad Deum converterit, miserias multorum hominum orando, consolando, relevaverit, & tota vita ejus quasi speculum cernere cupientibus resplenduerit.

[5] [sancto præsule dignæ, mors, sepultura, translatio.] Sibi parcus, & Christi pauperibus largus, serviens Domino in spiritu humilitatis & officio totius charitatis, certabat inter illos annumerari, quos beatificat sententia Christi: “Beati (inquit) pauperes spiritu, quoniam ipsorum est regnum cælorum.” Studebat sibi & omnibus vigilare orando, psallendo, excitando; omnes secum in occursum Domini præparare: sicque de hujus mundi ergastulo ad patriam claritatis æternæ transivit pridie Kal. Octobris anno Domini sexcentesimo quinquagesimo tertio, & in monasterio apostolorum Petri & Pauli cum patribus suis sepelitur. Elapsis post hæc multis annis, cum ejus reliquiæ de terra elevarentur, hora, qua ejus cripta cum effodiente sarculo aperta est, tam ingens odoris suavissimi fragrancia illico erupit, ut, quicunque tunc sancto illi officio præsentes aderant, odore illo respersi cum magna cordis devotione laudes Deo proclamarent i.

[6] [Sancti obtrectator redargutus.] Derogabat quidam æmulus huic Sancto, præferens illi quemdam secularis opulentiæ episcopum, qui ecclesiam Dei multis opibus & ornatibus extruxerat, cum istum k tale aliquid utilitatis in vita sua fecisse, nullum vestigium sit. Quod ubi ejus loci Prior nunciatum ægre ferret, nocte subsequuta cuidam seniori quidam venerabilis in visu astitit, ita præclare lucens, sicut sol, dicens: Quare ille talis hesterno die sanctum dominum Honorium abusiva lacerare voluit detractione in pontificis laudati prælatione? Cur hiis relatis, Prior ex sacro Euangelio non respondit, quia omnibus largitionibus divitum copiosis plus duæ minutæ valuerunt Euangelicæ pauperculæ apud Judicem justum l. Hinc igitur datur intelligi, hujus paupertas quanto preciosior fuerit divitiis seculi apud Dominum, non auri probatorem, sed fidei. Hic transitoriam hujus mundi pompam respuens, & cælestis regni gloriam semper desiderans, nunc cum Domino regnans, Dominum nobis propitium in hoc esse seculo semper exorat.

ANNOTATA.

a S. Justus quartus post S. Augustinum archiepiscopus colitur die 10 Novembris. De anno mortis illius & successionis S. Honorii vide disputata in Commentario § 2 & 3.

b Indicatur S. Gregorius I, qui S. Augustinum cum sociis ad Anglorum conversionem in Britanniam misit. Adi Commentarium § 3.

c De S. Paulino primum Eboracensi, deinde Roffensi episcopo, agendum erit ad diem X Octobris: interim de eodem vide dicta per Commentarium, in quo etiam de S. Honorii per illum ordinatione, & hujus tempore & loco satis prolixe dictum est.

d Fuit hic Honorius I. Consule Commentarium num. 46 & seqq.

e Hactenns fere præluxit Capgravio sæpe laudata Historia translationis S. Augustini, ut eam lib. 1, cap. 4, num. 26 legenti manifestum erit. De S. Felice plura jam dixi in Commentario.

f Pro hisce vide dicta in Commentario.

g Consule eumdem Commentarium num. 70 & seq.

h Qui fuerint hi errores, breviter inquisivi in Commentario num. 62 & seq.

i Facta est hæc translatio anno 1091. Adi Commentarium num. 6 & seqq.

k Ita correxi; nam in edito vitiose legitur justum.

l Hæc ab initio hujus numeri descripsit ex Gocelino in prædicta Historia translationis lib. 1, cap. 4, num. 26, ubi præmittit, isthæc suo tempore, nimirum seculo XI contigisse; ait enim: De cujus nuperrima revelatione parum quid, sed magnum fidei monumentum hic inseruimus. Derogabat quidam &c.

DE S. SIMONE COMITE ET MONACHO
ROMÆ.

Anno MLXXX.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Simon, comes & monachus, Romæ (S.)

AUCTORE J. P.

§ I. Memoria in veterum Scriptis & Fastis sacris; titulus Sancti a pluribus ipsi adscriptus & hic retinendus.

Viri hujus, qua genere & potentia, qua rebus fortiter ac pie gestis illustrissimi, [Sex coævi Sanctum scriptis celebrarunt] memoriam scriptis celebrarunt sex, quos novi, coævi vel suppares: anonymus biographus, infra pluribus designandus; Urbanus II Papa, natione Gallus, antea dictus Odo & monachus Cluniacensis, qui octavo post Simonis obitum anno ad Romanam Cathedram evectus est, illiusque tumulum versibus exornavit: Fulcoïus Meldensis ecclesiæ subdiaconus, qui paulo post Simonis obitum versus etiam aliquot sub epitaphii ipsius nomine conscripsit: Hariulfus abbas Aldenburgensis in Flandria, qui Actis S. Arnulfi, episcopi Suessionensis, ineunte seculo 12 exaratis, insigne Simonis comitis elogium inseruit: Joannes monachus Bezuensis in ducatu Burgundiæ, qui in Chronico sui monasterii, sub idem tempus compilato, (mortuus quippe dicitur circa annum 1120) honorificum de illo testimonium perhibet: denique Guibertus abbas B. Mariæ de Novigento in Laudunensi diœcesi, qui lib. 1 de de Vita sua (mortuus est anno 1124) Gesta Simonis in compendium contraxit. Solum istud compendium huc transfero, ut præcipuorum ejus Gestorum seriem in ipso limine tamquam in prospectu habeat studiosus lector, reliquorum verba ac testimonia producturus per decursum Commentarii; quando nempe apta judicavero, ad confirmandam & illustrandam Comitis nostri Historiam.

[2] [& unus quidem Guibertus abbas] Itaque Guibertus abbas, per Acherium typis vulgatus, hæc habet citato lib. cap. 10: At vero qui Paulum ex Stephani oratione sibi creavit, idem multo felicius latiusque per potentiorem satis alterum propagavit. Simon enim quidam, Radulphi comitis filius, mirabili nostri temporis religionem inopinæ mutationis claritate ditavit. Qui quidem Radulphus quam celebris ubique Francorum potentiæ fuerit, quas urbes invaserit, quot oppida quæsita mira sagacitate tenuerit, multi superstites, qui ejus actuum meminere, sunt testes. Quantus etiam fuerit, ex eo uno conjici posset, quod Henrici regis uxorem, Philippi itidem regis matrem, in conjugio post mariti decessum habuerit. Juvenculus igitur Simon, cum mortem pater obiisset, obtento comitatuum ejus honore, brevi tenuit. Nam causam adeo maturatæ conversionis hanc aliqui fuisse ferunt. In quodam oppido, quod sibi usurpatione potius, quam hæreditate provenerat, ejusdem patris reliquiæ conditæ fuerant. Quod Filius verens, ne animæ patris officeret, ad illud, quod sibi ex jure constiterat, deferre proposuit. Quo ante delationem detecto, & sub oculis Filii ad nudum revelato, cum potentissimi genitoris, quondamque ferocissimi tabidum attendisset corpus, ad contemplationem miseræ conditionis se contulit. Et exinde quicquid sublimitatis sibi arridebat & gloriæ, fastidire jam cœpit. Concepta itaque hac ipsa voluntate, fervenvente tandem desiderio, quod parturiebat, emisit, & patriæ suorumque fugax, fines excedens Francicos, Burgundiam ad Sanctum Eugendum in territorio Jurensi concessit.

[3] Audivi etiam, quod nobilissimi quamdam generis juvenculam sibi desponderat, [insigni elogio] quæ cum amantissimum Juvenem sibi & mundo repudium dedisse rescisset, ipsa inferior videri non tolerans, virginalibus Deo servientium turmis virgo perseveratura sese conseruit. Aliquanto post monachatus susceptionem tempore elapso, postliminium fecit in Franciam, & tot tantosque sermonum ejus puritas, & animi, quam in facie præferebat, humilitas, viros animavit & fœminas, ut infinita sexuum agmina ad viæ prosecutionem istius sub eo tempore conflarentur, & undecumque ad id propositi, exemplo ejus nominis, plurimi citarentur. Equestrium siquidem virorum studium Hominis multum sollicitavit examen. Hic sistit Guibertus, nihil memorans de postremis Viri gestis ac pio obitu, cui tamen diu in vivis superstes fuit. Verum id non exigebat scopus, quem sibi præfixerat. Etenim, quantum ego intelligo, unice intendebat proponere mirabiles conversiones magnorum sui temporis virorum, quorum exempla alios stimulaverant, ut & ipsi mundi vanitatibus nuntium remitterent, sicque religioni ac statui monastico multum incrementi & splendoris attulerant: proponit autem exempla conversionum Ebrardi, comitis Britoliensis in Picardia, Simonis comitis, & Brunonis Cartusiensium fundatoris.

[4] Sed neque omnino certum est, an relata de Simone chartis non commiserit ante ipsius obitum. [forte etiam tunc viventem: a veteribus aliquot nullo,] Sane Guibertus, mundo editus mense Aprili anno 1053, ut probat. Mabillonius tom. 4 Annalium Benedictin. pag. 540, ætatis annum numerabat vigesimum octavum, quando Simon vivere desiit anno 1080, uti nos ostendemus suo loco ex aliis scriptoribus & documentis, ex quibus etiam lucem accipient recitata Guiberti verba. Abstinet autem Guibertus a titulo Sancti vel Beati forte jam dicta de causa, quod Simon etiam tunc viveret; forte ea de causa, quæ verisimiliter alios quoque veteres retinuit, quominus alterutrum ipsi titulum adscriberent, nominatim Hariulfum & Joannem Bezuensem monachum, licet alioquin de Simone, ut supra innuebam, admodum honorifice loquantur: quia nimirum publicam Gallicani populi venerationem retardavit ejus, Romæ defuncti ac sepulti, sacrorum lipsanorum absentia: quæ demum veneratio excitata fuit, quando sacrum corpus vel saltem aliquot illius partes ex Italia in Gallias pervenerunt. Pervenisse autem in Gallias, quamquam de tempore non constet, eruemus ex sequentibus.

[5] Albericus tamen, Trium fontium Catalaunensis diœcesis in Campania seculo 13 monachus, [ab aliis Sancti] locis multis nec sine magna laude de Simone comite disserens, plerumque nomini ipsius titulum Sancti adjungit. Unum & alterum huc locum profero ex ipsius Chronico, quod typis edidit Leibnitius. Ad annum 1061: Sciendum, inquit, quod comitissa Alaïdis, soror sancti Simonis, comiti Campaniæ Theobaldo peperit duos filios &c. Ad annum 1093: Obiit Rogerus tertius Catalaunensis episcopus; cui succedit Philippus, frater comitis Hugonis Campaniensis, natus de Alaïde, sorore sancti Simonis &c. Sancti quoque nomine venit in titulo præfixo Mss. nostris Vitæ apographis, duobus ex Claromarescano, & tertio ex Rubeæ-Vallis codice desumptis, ut sequitur: Vita S. Simonis. Sanctus appellatur plus semel in Vitæ compendio, quod ex lectionibus, uti credimus, Officii ipsius Gallice translatum habemus. Sanctum vocant constanter sæpe laudandi Chiffletius & Bouchetus; Morlerius item in Illustribus familiis Picardiæ, Boguetus in Vita Gallica S. Claudii episcopi Vesontionensis & Sammarthani fratres tom. 4 Galliæ Christianæ in abbatibus Jurensis monasterii. Idem denique titulus ipsi adscribitur in variis sacris Fastis tam Mss. quam impressis.

[6] [titulo,] Ceteris præmitto bina Kalendaria Sanctorum Ordinis S. Benedicti, quorum alterum transcriptum est ex Ms. monasterii S. Salvatoris Ordinis Cisterciensis Antverpiæ, alterum ex Ms. cœnobii S. Michaelis Ordinis Præmonstratensis item Antverpiæ. Ad diem XXX Septembris in priore legitur: Sancti Symeonis, in secundo S. Simonis, tum in utroque additur: monachi, qui fuit filius Rodulphi comitis Veredennæ. Ad eumdem diem annuntiatur in sequentibus. In Ms. nostro Florario Sanctorum: Eodem die sancti Symonis comitis & conf. Hic cum adhuc secularis esset & genere nobilis, vita imitabilis atque insignis extitit ac sanctissimo fine quievit. In Martyrologio Germanico, quod editum est anno 1599, passimque Canisii nomine appellatur: Item Romæ depositio S. Simeonis monachi & confessoris, qui erat filius comitis Veromandiæ. In Supplemento ad Martyrologium Gallicanum Saussayi: In Veromanduis sancti Simeonis comitis, qui ibi colitur in Vermandi abbatia Ordinis Præmonstrat. diœcesis Noviodunensis. Denique in Philippi Ferrarii Catalogo Sanctorum generali: In Veromanduis sancti Simonis comitis. In aliis sed paucioribus Beati dumtaxat nomine honoratur.

[7] [ab aliis Beati] In Greveni Auctario Usuardino apud Sollerium: Romæ depositio beati Symeonis, monachi & confessoris, filii comitis Veromandiæ. In Menologio Benedictino Bucelini, ubi citatur Andreas Bambergensis tom. 2 Sanctorum Ordinis: Eodem die depositio beati Simeonis sive Simonis, monachi & confessoris, filii Radolphi comitis Veromanduæ, qui ex consule & primipilo Francorum regis humillimus Christi servus effectus, quantum olim in purpura enituit, tantum postea cucullo exsplenduit. Eadem Hispanice reddita transtulit Antonius de Heredia in tomum tertium de Vitis Sanctorum & Beatorum Ord. S. Benedicti, per singulos anni menses ac dies distributis. His favet utcumque auctor Vitæ Simonis in Prologo, quem sic orditur: Quoniam quorumdam virorum Dei & obsecratio instat, ut de beati viri Simonis actibus … loquamur: atque hinc fortasse Acherius, qui Vitam istam excudit post Opera Guiberti abbatis pag. 671, hactenus, uti testatur in Observationibus ad ejusdem Guiberti Opera pag. 596, in monasterio Ursicampi prope Noviodunum Congregationis Cisterciens., Ordinis sancti Benedicti latentem, non nisi Beatum dixit.

[8] [appellatus fuit; nos cum pluribus] Id ipsum fecit Mabillonius tam in Annalibus Benedictinis, quotiescumque Simonis comitis occurrit mentio, quam part. 2 Sæculi 6 Sanctorum Ordinis sui pag. 370 & seqq., ubi ex Acheriana editione, ad duos codices Mss. collata, Vitam illam excudit. Post Acherium autem & Mabillonium, nescio, an pro ipsorum auctoritate, vox beati Comiti nostro communius applicari cœpit; unum dumtaxat reperi Mabillonio posteriorem Dionysium Sammarthanum seu hujus continuatorem, qui tom. 4 Galliæ Christianæ recusæ col. 247 Sancti nuncupationem retinuerit. Dixi autem fortasse Acherium propter data biographi verba non alio, quam Beati nomine insignivisse, quia causam, cur id fecerit, nullam affert. At certe, meo judicio, si aliam non habuerit, ista sufficiens argumentum non præbet ad introducendam novam generalemque regulam. Nam sicut nuncupatio Beati vel Beati viri nonnumquam liberalius attributa fuit hominibus seu vivis seu mortuis, quibus Beatorum, uti nunc intelligimus, numquam postea honos delatus fuit; ita non raro tituli Beati vel Sancti promiscue tribuuntur præcipuis cæli incolis; neque idcirco ad priorem semper usurpandum restringi se quis merito putabit, dum alter & antiquus sit & communior olim fuerit, quod hic contingit, ut patebit comparanti ætatem & numerum eorum, qui Comitem nostrum Sanctum dixerunt, cum iis, qui usque ad Acherianam Vitæ editionem Beatum nuncuparunt.

[9] Accedit, & id quidem me non parum incitavit, ut vetustiori isti & communiori usui adhærerem, [Sanctum appellamus.] accedit, inquam, illustris familia & locorum in Galliis appellatio, quæ a Simonis nostri nomine desumpta creditur: Familiæ scilicet, quæ ex sorore ipsius seculo 12 originem sumpsit ac magno splendoris incremento ad nostram usque ætatem propagata est titulo Dominorum de Sancto Simone, sicut alibi uberius ostendetur; locorum vero, quorum unus vicus est cum castello in Picardia, vulgo Sanctus Simon seu San-Simonius, qui, teste Jacobo Imhof in Genealogia excellentium familiarum Franciæ pag. 199, ubi agit de mox dicta Sancti Simonis familia, a Simone, Rudolphi Crespiacensis filio, ob sanctimoniam celebrato, nomen accepit, & seculo proxime elapso insignitus fuit titulo ducatus cum dignitate Paris Franciæ. De hoc etiam loco postmodum sermo redibit, uti & de altero, qui Prioratus fuit Ordinis S. Benedicti in diœcesi Bisontina, a Comite nostro fundatus, & usque nunc dictus: Prioratus S. Simonis de Muthua, seu Multua.

§ II. Cultus annuus cum Officio; reliquiæ.

[Assertus ipsi cultus in Viromanduis] Erant in recitatis § præcedente martyrologorum annuntiationibus nonnulla, quæ elucidatione vel correctione indigerent: verum ista inobservata præterivimus, quia de iisdem per decursum Commentarii fusius disputandum veniet. Hic, ut ad Sancti cultum probandum viam aperiamus, observamus dicta Saussayi & Ferrarii, Simonem annuntiantium in Veromanduis: Saussayi, inquam, nullum testimonium producentis, & Ferrarii, allegantis in Annotationibus Kalendarium Gallicum ac monumenta abbatiæ Veromanduorum, nescio quæ. Certe intelligi ista non possunt, ut passim fit, de loco emortuali; quoniam constat, eum Romæ ad meliorem vitam emigrasse. An forte Roma istuc delatæ aliquando fuerunt sacræ ipsius reliquiæ, in Viromanduensi abbatia depositæ, eaque occasione ibidem cultum obtinuit? Sane id mirandum non foret, quandoquidem, ut post videbitur, S. Simonis soror & heres nupta fuerit Viromanduorum comiti, & per hanc vel filios aut nepotes curari potuerit dicta reliquiarum translatio & depositio. Sed meræ sunt hæ conjecturæ, quas nullo testimonio firmare concessum est. Accedit, quod cultus ipse in Viromanduensi abbatia, a Saussayo assertus, vocetur in dubium. Bollandus quippe in Ms. nostro Vitæ apographo annotavit sequentia: Hunc (Simonem) scribit Saussaius in Supplemento Martyrologii Gallicani coli in Veromandi abbatia Ord. Præmonstratensis. R. D. Mauritius du Pre ejusdem Ord. lib. 2 de Re Christiana Ambiani cap. 5; ubi ejus genealogiam & conversionem describit, dicit, ignorari id penitus a Religiosis dicti monasterii, neque ejus meminisse D. Vasseur in Antiquitat. Noviomensibus.

[11] [non probatur: an nunc desiit,] Ad idem propositum spectat Mabillonii observatio prævia ad Vitam part. 2 Sæc. 6 Sanctorum Benedictin. pag. 374: Saussayus in Martyrologio Gallicano & Ferrarius in Catalogo generali Sanctorum Simonis nomen memorant cum Beati titulo: haud tamen liquet, an ullo umquam cultu publico honoratus fuerit. Imo Sancti titulo honorari a Saussayo ac Ferrario, eodemque a non paucis aliis antea honoratum fuisse, liquet ex dictis: ex dicendis vero patebit, merito dubitari non posse, quin & alicubi cultu publico honoratus fuerit, & honoretur etiam nunc. Alicubi inquam: nam cum Saussayum legerit Mabillonius, & nihilominus de cultu publico dubitet universim, facile credidero, non deseruisse ipsum Saussayi opinionem, priusquam consuluerat Religiosos Præmonstratenses Viromanduensis abbatiæ, idemque vel simile responsum acceperat, quod supra retulimus ex Opere R. D. Mauritii du Pre. Nec tamen inde certo ausim concludere, numquam illic Simoni exhibitum fuisse publicum cultum. Etenim ut videre est apud Ludovieum Carolum Hugo in Annalibus Præmonstratensibus tom. 2 Col.amp; 1125, Vermandensis seu Viromanduensis abbatiæ templum cum reliquis officinis anno 1142 flamma consumptum fuit, & sub annum 1338 Eduardus III Angliæ rex in Philippum VI Galliæ regem arma aciemque direxit, instigante Artesiæ comite Roberto, & Picardiæ fines vastator ingressus, Viromanduensem abbatiam depopulatus est, prostravit ædificia, navim succendit ecclesiæ, necdum complete reparatam.

[12] [qui aliquando fuit?] Alterutro casu, siquæ fuerint illic Simonis reliquiæ, siqua publici cultus monumenta, perire vel dissipari potuerunt, ideoque cessare cultus, ac lapsu temporis sic ejus deleri memoria, ut seculo 17 nihil hac super re a Præmonstratensibus edoceri valuerint Mauritius du Pre & Jacobus le Vasseur. Quoniam vero haud raro contingit, ut scripta documenta antiqua non exstent iis ipsis in locis, ad quæ spectant, serventur tamen in aliorum bibliothecis aut archivis seu autographa sive apographa, novum non esset, si ad Ferrarii manus aliunde pervenissent monumenta, quæ citat, aut si similia præluxissent Saussayo, qui ex antiquo cultu ibidem detecto, absque ulteriore fortasse indagine, collegit præsentem ac perseverantem. Idemne censebimus de Claudio Castellano, qui non indiligens alioqui hujusmodi rerum indagator, in Martyrologio Sanctorum universali & elucidat obscurius asserta in Fastis aliis, & cultum, de quo hic disputamus, indubitanter affirmat? Audiatur ad diem XXIX Septembris: Romæ, beatus Simon, comes Crispeiensis in Vadensi pago (en Valois) dein monachus (in cœnobio) sancti Eugendi, nunc dicto sancti Claudii, fundator Silvæ Rubeæ in Campania & plurium aliorum monasteriorum, sepulcro conditus apud sanctum Petrum in Vaticano, peculiariter honoratus a Præmonstratensibus Viromanduensibus in Picardia. Sed esto, nec habeat, nec habuerit umquam in Viromanduensi abbatia cultum publicum, id morari nos non debet; dum certiores sumus, eum tali cultu alibi honorari.

[13] Notitiam hanc acceptam referimus P. Petro Francisco Chiffletio, [In abbatia S. Claudii,] ex cujus, Lutetiæ Parisiorum in Claromontano Societatis Jesu collegio defuncti, scriniis obtinuimus ingens Opus Ms., quod prelo paratum inscripserat Sacrarium monasterii Jurensis Condatescensis &c. Pluribus hoc Opus declaratum est & ex parte impressum apud nos tom. 1 mensis Junii a pag. 646 occasione S. Claudii, Vesontionensis seu Bisuntini episcopi & Jurensis abbatis. Quapropter sufficiet hic dedisse titulos quatuor partium, in quas divisum est. Pars prima. Chronicon abbatum monasterii S. Augendi Jurensis sive S. Claudii &c. Pars secunda. De primis monasterii Condatescensis abbatibus, Romano, Lupicino & Augendo, auctore &c. Pars tertia. De S. Claudio, abbate Condatescensi &c. Pars quarta. De aliis nonnullis monasterii S. Augendi alumnis &c. Parti secundæ subnectuntur Illustrationes Jurenses; tertiæ Illustrationes Claudianæ; quartæ Observationes ad Vitam S. Simonis ex comite monachi. De postremis plura dicendi locum dabit sequens §. At quoniam monasterii, in quo S. Simon vitam religiosam professus est, frequens redibit sermo, idemque diversitate temporum diversimode appellatum fuerit, ad majus lectoris commodum huc transfero descriptionem ejus ex Commentario prævio ad Acta S. Claudii tomo cit. pag. 644.

[14] Apud antiquos Sequanos, in hodierno comitatu Burgundiæ, [cujus notitia hic datur,] extat mons altus & late extensus, cui ab antiquo inditum nomen Jura hactenus permanet. In hujus parte versus Bressiam & Beugesiam vitam solitariam auspicatus est S. Romanus, cujus Acta illustravimus XXVIII Februarii. Romano accessit frater S. Lupicinus, cujus itidem Acta dedimus XXI Martii: ambo autem ibi monasterium Cordatescense * excitarunt, quod postmodum abbas rexit S. Eugendus, a nobis ad Kalendas Januarii relatus: & ab hoc illud postmodum dictum fuit monasterium S. Eugendi, vulgo S. Oyan, usque ad seculum Christi duodecimum, uti constat infra ex Vita & miraculis S. Claudii, a quo denominatum sequentibus seculis monasterium, simul & adjunctum ei oppidum, non aliter ad nostra usque tempora, quam S. Claudii vulgo audit. Ita Henschenius. Nunc ad Chiffletium.

[15] Primum ad rem præsentem pertinens suppeditat in Chronico abbatum, [inter aliorum Sanctorum reliquias] ubi postquam retulisset, quod S. Claudii monasterium misere deflagraverit circa annum 1419, atque iterum anno 1519, ac tertio 1549 & quarto 1579, inde factum opinatur, ut multæ hodie desiderentur antiquæ tabulæ etiam sub prima & secunda regum Francorum stirpe confectæ, quarum, inquit, subscriptiones cum temporum characteribus in veteri membrana ante annos abhinc quingentos adnotatas legimus. Tum quibusdam interpositis, agens de Ferdinando de Rye, Bisontino archiepiscopo & abbate S. Claudii, addit: Hujus tempore, anno scilicet MDCXXVI, XXI Martii & Maii XVI, reverendus dominus Claudius de la Mar, Major Prior monasterii, cum collegis suis ossa semiustulata S. Romani & S. Lupicini, aliorumque domesticorum Sanctorum, quæ ex incendiis superfuerant, in duas de novo fabrefactas, auroque illitas lipsanothecas transtulit, ubi promiscue congesta sunt, paucis exceptis, quæ loculis & titulis adhuc discreta, majoribus illis capsis inclusa asservantur.

[16] [sacra ejus ossa recensentur,] In his duabus hierothecis, quæ nobilissimorum cœnobii rectorum humanitate mihi reseratæ sunt, distinxisse me reor fere octodecim corporum ossa, pro sacris reliquiis habita; nempe horum qua abbatum qua privatorum monachorum, qui in monasterii veteribus tabulis Sancti titulo prænotantur, quamvis non omnes certis diebus Martyrologio inscripti sint, nec propriis omnes colantur Officiis. Hi sunt præter sanctos Augendum & Claudium, sua quemque theca argentea primario altari impositos, S. Romanus abbas; S. Lupicinus abbas, S. Palladius, S. Sabinianus diaconus, S. Valentinus diaconus, S. Justus, S. Minausius abbas, S. Antidiolus abbas, S. Olympius abbas, S. Sapientius abbas, S. Talasius abbas, S. Dagamodus abbas, S. Audericus abbas, S. Injuriosus abbas, S. Rusticus abbas, S. Autfridus abbas, S. Simon ex comite monachus. Nec tamen horum ossa omnia in duabus illis capsis includuntur. Nam S. Romani & S. Lupicini capita seorsim habentur in Prioratibus, qui de illorum nomine appellantur; & S. Simonis os brachii servatur in Prioratu de Muthua, cui ipse Vir sanctus initium dedit: & S. Justi femur cum crure & pede dextro supersunt in Prioratu de Salesia seu de Salicibus Viennensis diœcesis.

[17] [& festum colitur cum Officio] Eamdem materiam de S. Simone & aliquanto enucleatius pertractat part. 4 Operis sui in Observationibus ad Vitam illius, & ita quidem, ut dubium non relinquat, quin Simon ibidem habeatur in eorum numero, qui in monasterii vetustis tabulis Sancti titulo prænotantur, sed & in eorum, quorum festivitas Martyrologio inscripta est & quotannis ecclesiastico Officio recolitur. Demus etiam hic Chiffletii verba: De die obitus S. Simonis hoc obiter observandum est, illum assignari ab ejus Vitæ auctore pridie Kalendas Octobris. At in Necrologio S. Eugendi, uno die citius ponitur: sic enim habet: “Tertio Kalendas Octobris obiit Simon comes Campaniæ, monachus nostræ Congregationis.” Unde opinamur, in ejus Vita designari diem sepulturæ, quam depositionem plerique appellant: in Necrologio autem diem, quo felix ejus anima vinculis corporis soluta est. Ejusdem festivitas notatur in Martyrologio, & in monasterio S. Eugendi agitur tertia die Octobris, seu quinto Nonas, loci monachorum arbitrio propter aliorum Officiorum concursum. De die obitus agemus suo loco, at diem festum confirmat, quod præ oculis habeo, Ms. Gallicum.

[18] [die 3 Octobris. Nescitur, quomodo] Inscribitur id: Compendium Vitæ S. Simonis, monachi Benedictini abbatiæ S. Claudii, & ad calcem ipsius leguntur ista: Miraculis claruit in vita & post mortem. Festivitas ejus celebratur tertia Octobris. Verisimile est, Compendium illud ipsas esse lectiones Officii, ex Latinis Gallice redditas in gratiam sacrarum virginum S. Ursulæ Cristpeii, Acta Sancti olim Crispeiensis comitis novisse desiderantium. Etenim Chiffletius ne quid diligentiæ prætermitteret, ad obtinenda, undecumque posset, documenta illustrandis S. Simonis gestis idonea, ad Crispeiense etiam oppidum recurrit, ususque est opera Annæ Herve, ibidem ad S. Ursulam virginis religiosæ. Hujus binas servamus epistolas ad ipsum isto super negotio rescriptas mensibus Martio & Aprili anno 1670. Prioris verba aliquot adjicio ex Gallicis Latina: Excidit indicare tibi, quod alios hic non habeamus libros aut scripta de magno illo sancto Simone, præter id, quod transmisi ad te ex abbate Novigenti Guiberto, & aliud breve Compendium, quod subjunxeram Vitæ a dicto abbate compositæ, desumptum, ut credo ex Officio, quod venerabilis P. Prior Boni-loci miserat ad duas matres nostras defunctas, pias sorores suas, (&) quod cantari singificabat in abbatia S. Claudii III Octobris, festa die ejusdem S. Simonis. Compendium istud Gallicum & quæ ipsi præmittitur Vita, adscripta Guiberto abbati, forte quia ejus scriptis immixta erat, sed quæ proprie est Vitæ a nobis cudendæ interpretatio Gallica, nulli hic usui erunt, quoniam, quæ iis continentur, satis exponuntur in documentis Latinis.

[19] De sacris reliquiis sermonem quoque resumit Chiffletius in memoratis Observationibus & nonnulla addit de magnifica Sancto Romæ defuncto data sepultura, [ossa ipsius, Romæ sepulti, illuc] quæ, de sepultura scilicet, quamvis postea denuo pertractanda venient & antiquiorum testimoniis firmanda, claritatis ergo a reliquis separanda non esse censui. Sepultura sacro ejus cadaveri data est inter Romanos Pontifices in basilica Vaticana: cui mausoleum impositum, Mathildis Anglorum reginæ cura & sumptibus, opere magnifico variis & pretiosis marmoribus exstructum. Magni Viri tumulo quatuor dysticha inscripsit vir magnus Odo de Castellione ad Matronam, qui postmodum Urbanus Papa fuit hoc nomine secundus. Olim Romam peregrinantibus id monumentum spectaculo erat. Exinde Vaticana S. Petri basilica sæpe immutata, nullum hodie apparet; sive adhuc latet in cœmeterio Vaticano, sive eversum est, ut novis structuris locum daret. Auctor Romæ subterraneæ tomo 1 lib. 2 cap. X, postquam Vaticanorum monumentorum, quæ adhuc supersunt, figuras complures descripsit: “Certe quidem” ait “his multo plura & nobiliora forte adhuc extare credendum est in ampliori parte ejusdem cœmeterii, quæ superest, & necdum a quopiam, præclusis cuniculis, perscrutando tentata est.” Tum post pauca: “Valde, inquit, dolendum est, quod ob novæ basilicæ constructionem, cœmeterio penitus diruto, ac sacris pariter, quæ ibidem extabant, antiquæ Christianorum pietatis monimentis, intra oblivionis tenebras consepultis, ingens religio detrimentum perpessa sit.”

[20] De translatis S. Simonis reliquiis nihil uspiam legimus; [devenerint: eorum unum honoratur in Prioratu S. Simonis.] cum tamen ejus os brachii servetur in Prioratu de Muthua, quem ille fundavit (quo in vinum intincto, eoque vino in populum diviso, juvari creduntur pii supplices) opinor, reliqua ejus ossa in magnis duabus hierothecis haberi, quæ viginti circiter Jurensis monasterii sanctorum virorum reliquias continent, confusas & indistinctas post monasterii incendia, cum antea loculis & epigraphis distinguerentur. Ita Chiffletius, qui part. 2 Operis cap. 9 de Prioratibus, ubivis terrarum constitutis, qui S. Claudii monasterium velut membra caput suum spectant, inter constitutos in Bisontina diœcesi assignat Prioratum S. Simonis de Multua, eumdem procul dubio, ubi S. Simonis os brachii servari & honorari mox indicavit ac semel & iterum Prioratum de Muthua scripsit. Nam in toto catalogo nullus occurrit Prioratus de Muthua, nec alius, cujus nomen ipsi adeo affine sit. Hæc habet Catalogus: Prioratus S. Simonis de Multua fundatur anno MLXXVIII a sancto Simone comite, paulo ante ad Sanctum Augendum monacho effecto, ut nimirum salutandi causa eo ad se advenientium frequentiam vitaret. Nunc regia & pontificia auctoritatibus, consensu, quarum intererat, partium, Societatis Jesu, collegio Dolano attributus est. Verisimile est loco isti accessisse nomen S. Simonis, tum quia Prioratus primus institutor agnoscitur, tum quia reliquiæ magna illic habitæ sunt in veneratione.

[Annotata]

* al. Condatescense

§ III. Vita a coævo conscripta; Chiffletii in eam Observationes, illarumque usus.

[Vita, quæ ab auctore coævo] Primarias Vitæ editiones jam assignavimus § 1, Acherianam scilicet ex Ms. monasterii Ursicampi, & Mabillonianam ex prima illa editione ad duos codices collatam. Quatuor nobis sunt ejusdem Mss. exemplaria, primum exstat in codice nostro membraneo, signato P 158, secundum ac tertium ex Claromarescano, quartum ex Rubeæ-vallis codice, desumpta sunt. Postremum hoc multis locis mutilum est; quare, ipso neglecto, juxta alia & laudatas editiones Vitam recudemus variantesque lectiones & hinc inde in uno aut altero præcipuas omissiones sive in margine sive in Annotatis declarabimus; restat, ut quid de auctore censendum sit, indagemus. Communior sententia est, ipsum Sancto fuisse synchronum seu æqualem: idque constare ait Mabillonius ex Prologo & fine. In Prologo ita fatur: Ut de beati viri Simonis, actibus ad utilitatem audientium aliquid loquamur, gesta illius singula colligentes & certa agnoscentes, verbis explicare curavimus, & scriptis & verbis assignare. Sic autem narrationem suam concludit: Hæc & alia, quæ de Simone scripta sunt, hi qui de propria familia in seculo viri religiosissimi cum eo habitum spiritalem susceperunt, quæ oculis intuiti sunt, & auribus audierunt, ita esse testati sunt.

[22] [scripta est juxta aliquos] Chiffletius, neglectis Prologi verbis, quæ sane non tam evidenter temporis æqualitatem probant, quam postremæ clausulæ verba, in hunc modum orditur Observationes Mss. ad Vitam: Nomen ejus (biographi) nusquam reperi: de conditione conjectura est, monachum fuisse & quidem S. Eugendi Jurensis, cujus monasterii maxime intererat tam illustris sui Alumni memoriam posteris commendare. Ætatem porro suam ipse aperit, cum ad finem Operis affirmat, quæcumque de illo scripsit, recognita fuisse & probata illorum testimonio, qui de propria familia in sæculo cum eo habitum spiritalem susceperunt. Cum autem cap. XVIII (in nostra editione num. 29 & seq) meminerit Anselmi, ex abbate Beccensi jam tum archiepiscopi Cantuariensis & Apostolici legati (quas ille dignitates sortitus est ex anno MXCIII) vel hinc suadetur, S. Simonis Vitam hanc * procul anno millesimo nonagesimo quinto fuisse conscriptam, adeoque anno fere quintodecimo, ex quo S. Simon ad Superos emigrarat. Quintodecimo, inquit, quia Simonis obitum annectit anno 1080, de quo post.

[23] [circa annum 1095,] Scriptores Historiæ litterariæ Franciæ tom. 8 pag. 427 haud multum abscedunt a sensu Chiffletii, sed quod hic ex conjectura, sane verisimillima, statuit, ipsi sine hæsitatione affirmant, biographum fuisse monachum S. Claudii, seu S. Eugendi Jurensis monasterii; at hoc equidem tamquam rem indubitatam ex nullo totius Vitæ verbo possum elicere. Ad hæc Vitam istam concinnatam esse asserunt ante finem seculi XI, atque id aperte erui ex modo, quo scribit auctor de S. Anselmo, quem adducit tamquam nuper ad Cantuariensis archiepiscopatus dignitatem provectum; ad hanc autem evectus est anno 1093. Demum concludunt, omnino credibile esse, Opus fuisse absolutum altero ex duobus annis proxime sequentibus. Lubens fatebor, auctoris loquendi modum talem esse, ut credi possit scripsisse de re non multo tempore transacta; verum si quis contendat, Opus ejus absolutum fuisse aliquot annis serius, quam velint laudati auctores, non video etiam, quid solide ex isto loquendi modo opponi queat.

[24] Exponit biographus loco citato S. Simonis aliquamdiu defuncti apparitionem factam Roberto socio suo monacho, [juxta nos, ut allatis rationibus] in qua hic jussus est denunciare aliqua Anselmo sanctæ Mariæ Becci abbati, prudenti & reverendissimo viro. Tum lectores suos, quantum ego intelligo, plenius instructurus, quis designetur Anselmus, subdit: Hic est vir ille religiosissimus Anselmus, qui ex abbate Cantuariæ archiepiscopus, & * legationis Apostolicæ in Anglia sortitus est dignitatem. Obiit S. Anselmus anno 1109 die XXI Aprilis, quo Acta ipsius apud nos illustrata sunt. Statuamus igitur tantisper, biographum, ne longius excurram, scripsisse tantum circa finem Vitæ S. Anselmi, & cum ejus mentio incideret, voluisse lectori distinctius ipsum designare, debuitne aliis verbis uti, quam hic usus sit? Accedit, quod alio loco ad eum modum loquatur, ut non possit non esse suspicio, scripsisse ipsum post Anselmi obitum. Num. 20 narrat Simonem accessisse ad Philippum regem Francorum, rogante bonæ memoriæ Hugone abbate Cluniacensi. Titulus autem bonæ memoriæ, ut ipsimet fatentur in Annotatis suis scriptores Historiæ litterariæ, si decretorius esset, si, inquam, semper personam, cujus nomini affixus est, vita functam indicaret, certe Opus suum non absolvisset ante obitum S. Anselmi; cum huic octiduo circiter in vivis superstes fuerit S. Hugo Cluniacensis, vita functus eodem anno, nocte præcedente diem XXIX Aprilis, quo die de ipso apud nos actum fuit. Verum, inquiunt, titulum istum hoc seculo (undecimo) datum fuisse hominibus etiam viventibus, videbitur per decursum. Sit ita. At neque negabunt, opinor, rara hujusmodi esse exempla, passimque isto titulo denotari mortuos.

[25] Quapropter sufficientem, saltem in biographi textu de S. Anselmo, [ostenditur, forte aliquanto serius,] rationem non invenio dicendi, quod, ubi S. Hugonem bonæ memoriæ appellavit, a communiori loquendi modo recesserit. Quæres, cur biographus Hugonem bonæ memoriæ dixerit, non item Anselmum, octiduo ante defunctum? Respondebitur, notam fuisse ipsi Hugonis mortem; non item Anselmi: ille in Gallia & in vicinia obiit; hic in Anglia. Sed & quæri contra poterit: si noverit biographus utrumque etiam tum vivere, cur uni titulum istum affixit; non item alteri? Est aliud, quod objici posset, ac primo intuitu aliquam præ se ferre difficultatem. Obiit Sanctus probabilius anno 1080 & Vita ipsius approbata fuit ab iis, qui de familia ipsius fuerant in seculo & cum ipso habitum spiritalem susceperant, itaque statuendum, quod hi ad annos circiter 30 ei superstites fuerint, si Vita scripta sit post obitum Hugonis. Sed observa, Simonem a suscepto habitu vixisse tantum circiter triennium; mirumne, si aliqui familiares, ætate inferiores, supervixissent ad annos quadraginta & amplius?

[26] Porro licet credi possit biographus, pleraque & forte omnia saltem præclariora Sancti gesta litteris mandasse, [multa explanatione eget.] multum abest, ut perfectam nobis ipsius Historiam reliquerit. Nec patriam ejus signavit, nec annum natalem aut emortualem; parentum quidem nomina expressit, aliaque adjecit, unde conjicias, eos fuisse & genere illustrissimos, & opibus potentissimos; sed nec titulos, nec dignitates adjunxit, ex quibus specialem familiæ notitiam acquiras: subticuit, an fratres habuerit vel sorores, ut nescias, an proles parentum fuerit unica, an filius primogenitus, vel quo pacto solus, uti insinuat, eorum adeptus sit hereditatem. Nihil memoravit de ipsius infantia vel pueritia, mox a parentum nominibus transiliens ad vitam ejus militarem, ad mortem eorumdem parentum, ad bella adversus Philippum regem Francorum pro servanda hereditate, ad pacem, ad nuptias, bis pia industria evitatas, ad vitam monasticam &c. fere sine ulla nota temporis & absque iis rerum adjunctis, quæ lectoris desiderium expleant. Denique Opus tale conflavit, ut, si nostrum scribendi institutum spectes, pene ubique elucidatione egeat, & plane necessarium sit ipsi præmittere Commentarium satis amplum, quo pleraque discutiantur, & quantum fieri potest, ope aliorum scriptorum ac monumentorum declarentur & perficiantur.

[27] [Chiffletii in eam Observationum] Multum huc subsidii afferet Chiffletii supra designatum Opus Ms. in Observationibus ad dictam Vitam & res gestas S. Simonis: at priusquam declarem, quomodo hæ concinnatæ sint & quali nobis usui futuræ, juvat præmittere septemdecim, in quot divisæ sunt, capitum titulos, prout dati sunt apud nos tom. 1 Junii pag. 647.

Caput I De auctore, qui S. Simonis Vitam conscripsit.

II De patre ejus Rodulfo, & tribus illius uxoribus, quarum tertiæ (nempe Annæ, regis Francorum Henrici relictæ) affinis erat in gradu tunc prohibito.

III De Waltherio, S. Simonis fratre, prope Remos interfecto; Vitriacum pluries occupatum a Philippo I rege.

IV. De duabus sororibus S. Simonis, quarum ætate prior Herberto desponsata est Veromanduorum comiti, ejus nominis quarto; junior autem, nomine Adelais, primum Bartholomæi Brecarum domini, postea Theobaldi Blesensium & Carnotensium comitis conjux fuit.

V Sententia nostra de Adelaidis, Bartholomæi relictæ, secundis cum Theobaldo Blesensi nuptiis, novo argumento stabilitur: ex eo nimirum, quod Bartholomæi & Adelaidis, eorumque filii Hugonis Bardulfi omnis hereditas ad Theobaldum, ejusque filios aut nepotes devenerit.

VI An præter Adalam, comitissam Veromandensem, & Aalydem, sive Alaidem aut Adelheydem, primum Bartholomæi Brecarum domini, postmodum Theobaldi, Blesensis comitis conjugem, aliæ fuerint S. Simonis sorores duæ; Elisabeth, quæ vulgo Rosa, & Arwis ad Kalam sanctimoniales; quæ & Roseto puellarum parthenoni initium dederint.

[28] [capita ac tituli recensentur] VII Adversus præmissa nonnullæ moventur difficultates ex Alberici Chronico.

VIII Origo & series illustris familiæ, quæ de S. Simonis nomine nuncupatur.

IX S. Simon corpus Rodulfi patris demortui transfert a Monte-desiderio, ubi per triennium jacuerat, illudque deponit in S. Arnulfi ecclesia Crespeiensi.

X Quis fuerit S. Arnulfus, Crespeiensis ecclesiæ, a S. Simone locupletatæ, patronus, XI Simoni comiti uxor quæritur, Heldeberti Marchiæ Arvernicæ comitis filia. Hæc ejus hortatu fit monialis in Casa Dei; unde videtur Lareyum translata prope castrum Divionem.

XII Quænam fuerit Simonis comitis cum Mathilde Anglorum regina consanguinitas.

XIII Quo tempore S. Simon, & sub quo abbate factus sit ad S. Augendum monachus, & quos habuerit sancti sui propositi sectatores.

XIV Quo tempore S. Simon interfuerit translationi sacræ Sindonis Compendiensis in capsam auream, a Mathilde Anglorum regina oblatam.

XV Annus Roberti Guischardi, Sedi Apostolicæ per Simonem reconciliati. Hujus mansio Romana ad S. Theclam.

XVI De S. Simonis obitu III Kal. Oct. MLXXX, sepultura, mausoleo, epitaphio & reliquiarum translatione.

XVII Colliguntur, quæ S. Simonis Historiam spectant, capita Chronologica.

[29] Inter jam enumerata Observationum capita, alia valde brevia sunt, [modusque, quo eæ concinnatæ,] quale est primum de Vitæ auctore, quod integrum descripsi num. 22; alia admodum prolixa, qualia sunt tertium & quatuor sequentia; & in his quidem atque etiam aliis sæpe excurrit Chiffletius in res, ad Sanctum vix aut ne vix quidem pertinentes. Exemplo sit caput 10, ubi inquirit in S. Arnulfum, Crispeiensis ecclesiæ patronum. Primum citat ac recitat Martyrologia, quæ ad XV Kalendas Augusti S. Arnulfum agnoscunt episcopum Turonensem & martyrem; dein adducit aliorum auctorum Opera, in quibus vel episcopus vel martyr non dicitur. Tum incipiens a patria S. Arnulfi, a nominibus parentum, a Baptismo eidem per S. Remigium collato, percurrit singula fere capita Vitæ ipsius usque ad beatum obitum; memorat reliquiarum translationem, miraturque demum S. Gregorii Turonensis de Arnulfo silentium: quæ omnia, etiamsi in Opere nostro ad diem XVIII Julii fuse tradita & operose discussa non fuissent, nemo huc transferri merito postularet.

[30] Quemadmodum autem hæc & similia, ad præsens propositum non conducentia, [& hic adhibendæ sint, exponitur.] Observationibus innexuit; ita plura non attigit, quæ pro instituto nostro examinare consuevimus. Exempla per decursum se sponte offerent; unum & alterum jam habes in ante disputatis de cultu, quem Simoni asserunt nonnulli in Viromanduensi abbatia, & de titulo Sancti ipsi potius tribuendo, quam Beati, de quibus verbum nullum fecit Chiffletius. Præterea probationes suas seu instrumenta & veterum testimonia non iis locis produxit, quibus de re disserebat, ad cujus confirmationem utilia vel necessaria erant, ut nos solemus in Commentariis nostris præviis; sed ea rejecit ad calcem Operis sui, omnia conjunctim exhibenda, & alia quidem Latino, alia Gallico idiomate exarata. Hinc Lucubrationem ipsius vel integram, vel ea, qua ipse scripsit serie, excudendam non judicavi; ne scilicet ad singula pene capita Observationum novæ ac plerumque longiores observationes & elucidationes subjiciendæ essent. Nec tamen vel sic operam ac labores ejus infructuosos esse patiar. Instrumenta, nominatim ea, quæ apud alios excusa non sunt, producam, ubi locus exiget, tamquam ab ipso accepta; Observationes vero pro subjecta materia Commentario sub ipsius nomine, verbis propriis, alio charactere distinctis & sæpe copiosius, quam fieri solet, quando Opera, quibus utimur, alibi exstant impressa. Specimina jam dedi § præcedente num. 17 & 19; ubi quidquid habet Chiffletius Observationum cap. 16 de die obitus S. Simonis, de sepultura, mausoleo, epitaphio, cultu & reliquiis ad verbum descripsi, similiter in hoc § num. 22, ubi totum caput 1 retuli, nulla voce vel mutata vel omissa.

[Annotata]

* forte haud

* in Mss. melius deest &

§ IV. S. Simonis parentes, frater & sorores; patris illustre genus, potentia, majorum series, ditiones & dignitates.

[Parentes ejus,] De parentibus Simonis ista notavit biographus: Pater ejus Rodulfus, divitiis & viribus potentissimus, mater Adela vocabatur. Guibertus abbas de Novigento, cujus verba superius recensui, solum patrem memorat Radulphum comitem, addens similiter nonnulla, quibus summam hujus potentiam & illustre genus commendat, nominatim Rodulfi conjugium cum relicta Henrici regis uxore, Philippi I regis matre. Albericus Trium Fontium monachus in Chronico ad annum 1061 utrumque parentem nominat & sororem unam: Reliquerat autem comes Rodulphus ex uxore sua, quæ dicta est Adela, filium bonæ indolis, nomine Simonem, & filiam nomine Alaidam. Idem ad annum 1066 patrem vocat comitem Rodulphum de Crespeio, vitricum regis Philippi. Guillelmus Pictavensis, auctor coævus in Gestis Guillelmi ducis Normannorum & regis Anglorum agens de comitiis Fiscannensibus, similiter regis vitricum dicit, ejusque inter proceres Francos excellentiam non obscure insinuat: Regis Francorum vitricus intererat huic curiæ Rodulphus præpotens comes, multaque nobilitas Franciæ. Auctorem hunc hic pene ad verbum descripsit Ordericus Vitalis in Historia ecclesiastica lib. 4, comitia ista referens ad annum 1067. Mitto alios, qui Rodulfum Philippi regis consanguineum scripserunt, quoniam de iis infra recurret sermo.

[32] [frater ac sorores ex vetustis chartis] Plenius Simonis parentes atque horum prolem edocemur ex Chartis, quas Chiffletius Observationibus suis, ut dictorum suorum argumenta & testimonia, subjunxit. Eas inter ex autographo S. Remigii Remensis producit Scriptum Rodulfi comitis de rebus, quas dedit sancto Remigio pro anima Walteri filii sui, in quo sic loquitur: Notum sit universis Catholicæ matris Ecclesiæ filiis tam præsentis temporis quam futuri, quod ego Rodulfus comes de Crispeio filium habui Walterum nomine, quem maximo semper amore dilexi &c. Dein relata dicti filii cæde, & sepultura in S. Remigii abbatia, bona ac privilegia recenset, quæ eidem abbatiæ attribuit pro ipsius animæ salute, additque: Hoc autem totum, sicut supra dictum est, ita statuo & confirmo & laudare facio Symonem filium meum, duos quoque generos meos, quos de filiabus meis habeo; id est Heribertum comitem; & juvenem nobilissimum Bartholomeum. Alteram chartam profert Chiffletius ex tabulario Molismensi, in qua Simon instituit anniversarium diem parentum suorum, Rodulfi videlicet comitis & Walterii fratris sui & matris suæ Adelæ, nec non & ipsius domni Symonis postquam obitus ejus evenerit. Uberiori usui nobis erunt laudatæ chartæ, dum ad tempus, quo scriptæ sunt, pervenerimus.

[33] [denotantur. Patris illustre stemma] Allata hactenus dubium non relinquunt, quin Simoni pater fuerit Rodulfus (aliis Rodulphus & Radulfus) comes Crispeiensis; mater Adela, frater Walterus seu Walterius & sorores saltem duæ, de quarum nominibus, conjugiis ac progenie Chiffletium, quantum hic sufficiet, disputantem postea audiemus. Ordo exigit, ut quæ de parentum stirpe tradidit præmittamus. Caput secundum Observationum, ita orditur: Rodulfo, S. Simonis genitori, Vilcassino, Crespeiensi & Barrensi ad Albam comiti, pater fuit Rodulfus senior, avus Walterius eo nomine secundus, proavus Walterius I, abavus Gualerannus; abavia Heldegardis, quæ per matrem Adelam, avum Herbertum Viromandiæ comitem, proavum alium Herbertum, abavum Bernardum Italiæ regem, atavum Pippinum Gibbosum italiæ quoque regem & Karoli Magni filium, tritavum habuit ipsum Karolum magnum. Verum quo ordine quibusque causis tres illi comitatus Rodulfo obvenerint, accurate persecutus est nominatissimus genealogus dominus du Bouchet in Dissertatione historica de comitibus Vilcassinis, quam Gallice a se conscriptam, & ad me transmissam Probationibus illigavi. Ex ea intelliges, fuisse Vilcassinos comites regalis monasterii Dionysiani advocatos & Oriflammæ vexilliferos: atque in eo munere, sicut & in comitatus Vilcassini possessione, ipsos reges Francorum habuisse successores.

[34] Prolixa est laudata Boucheti Dissertatio, excurritque in comitum Vilcassinorum & aliorum principum gesta (connubia scilicet, [ac series majorum genealogica exhibetur,] dissidia, bella &c) quæ diu ante Sanctum nostrum contigerunt ac tam parum cum ejus Actis connexa sunt, ut etiamsi Latino idiomate exarata foret, operæ pretium non judicarem totam Commentario huic illigare. Quapropter ea tantum inde decerpam, ex quibus intelligantur, quæ promittit Chiffletius. Præludium tale est: Vilcassini comites, sancti Simonis decessores, eodem ex fonte videntur originem ducere, ex quo regia familia, per Childebrandum ducem, Caroli Martelli fratrem. Deinde producitur dicti Childebrandi posteritas usque ad Waleranum seu Gualeranum comitem Vilcassinum, qui post medium seculum decimum Ambianensem etiam comitatum consecutus est. Huic successit filius Walterius eo nomine primus, comes Vilcassinus, Ambianensis & Mellentinus, Oriflammæ Francorum vexillifer, qui ex Eva conjuge, comitis Drocensis filia, progenuit Walterium II, Guidonem episcopum Suessionensem, Godefridum ac Rodulfum; qui postremi duo absque liberis videntur obiisse.

[35] Walterius secundus, cognomento Albus, comes Vilcassinus, [cum ditionibus ac dignitatibus,] Ambianensis & Mellentinus, Vadensem seu Crispeiensem comitatum obtinuit per uxorem Adelam, filiam unicam Bernardi, comitis Silvanectensis, sororem Heriberti sine prole mortui. Hic pauca, quæ de gestis Walterii Albi interserit Bouchetus, pro commodiori sequentium notitia Latine verto: Helgaudus in Vita Roberti regis notat, quod, regnante hoc monarcha, Walterius exstrui jusserit castrum Crispeiense sub annum DCCCCXCVIII. Aliquanto post idem ac uxor ipsius in novi istius castri ambitu erexerunt abbatiam in honorem S. Arnulfi martyris, archiepiscopi Turonensis. Addo & Helgaudi verba apud Chesnium tom. 4 Scriptorum Hist. Franc. pag. 74: Castrum, Crispiacus dictum, a Waltero potenti nobiliter constructum Suessionico in territorio, abbatiam sancti Arnulfi a se factam nobilis nobilem & per secula reddidit illustrem. Pergit alia eodem spectantia referre Bouchotus, sed quæ, ne eadem repetam, si verba ipsius Latina facio, ex Latino instrumento, unde ipse didicit, desumo.

[36] [quæ præter Crispeiensem comitatum] Exstat illud tom. 10 Galliæ Christianæ auctæ inter Instrumenta ecclesiæ Silvanectensis col. 423, estque publicum testimonium, quo Clarembaldus Silvanectensis episcopus cum multis subscriptis abbatibus, Prioribus, clericis ac laïcis anno 1117 probat & laudat sententiam latam pro monachis S. Arnulfi adversus Ingelrannum militem, qui Burgum aliquod in suburbio Crispeiensi sui juris esse contendebat. Monachi itaque in dicto testimonio parti adversæ sic respondentes inducuntur: Si parentes vestri aliquid in burgo illo tenuerunt, violentia fuit. Walterus namque comes Ambianensis simul & Crespeiensis, cum uxore sua Adela nobilissima, inter multa alia illud beato Arnulfo olim dederunt, & assensu regis Francorum Roberti idipsum confirmari fecerunt: hoc autem Arnulfus archiepiscopus Remensis, Robertus archiepiscopus Rotomagensis, Leotherius archiepiscopus Senonensis, & alii quamplures episcopi sub anathemate confirmarunt. Postmodum vero Johannes Papa (qui sedit ab anno MXXIV ad MXXXIII) auctoritate privilegii sui illud idem corroboravit; insuper & D. Papa Paschalis præteritis annis apud Latiniacum super Marnam privilegii sui præcepto sancivit. Inde liquet, non tantum quod Walterius & Adela fundatum a se S. Arnulfi monasterium multis bonis auxerint; verum etiam, quod idem Walterius, cui, ut dictum est, Adela dotem attulerat Vadensem comitatum, reliquis titulis suis adjecerit titulum Crispeiensis comitis. Est autem Crispeium, al. Crespeium, Crepiacum & Crispiacus, vulgo Crespi seu Crêpy en Valois, oppidum Vadensis pagi caput. Vadensis vero pagus, al. Valesium aut Valesius pagus, incolis le Valois, tractus est in Insula Franciæ, prius comitatus dein ducatus titulo insignitus. Ejus vero comites, ut recte observat Hadrianus Valesius in Notitia Galliarum, nunc comites Vadenses a pago, nunc comites Crispiacenses vel Crispeienses a pagi capite appellati sunt. Nunc seriem genealogicam resumamus.

[37] [ad ipsum] Walterius II cognomento Albus, referente Boucheto, filios reliquit Drogonem, Fulconem, Guidonem, & Rodulfum; filias duas, Adelam, cui nubenti Mellentinus comitatus dos assignata est, & alteram, cujus nomen ignoratur. Drogoni hujus nominis primo, filio natu majori transmisit Walterius comitatus Vilcassinum & Ambianensem; Fulco factus est Ambianensis episcopus, & post ipsum etiam Guido, quem tamen in Catalogis non reperio; Rodulfus vero maternam hereditatem obtinuit, puta comitatum Vadensem seu Crispeiensem, inde dictus Rodulfus I comes Crispeiensis. Hic successorem habuit filium natu majorem Rodulfum II, S. Simonis patrem, ad quem Rodulfum II, mortuo sine liberis Walterio III, cognato suo, Drogonis I Vilcassini & Ambianensis comitis filio, devoluti deinde sunt comitatus Vilcassinus & Ambianensis cum dignitate Vexilliferi Oriflammæ Francorum. Quo pacto autem ad Barrensem comitatum pervenerit, videbitur, dum de materna S. Simonis stirpe tractabimus.

[38] [pervenerunt.] Adrianus de la Morliere, canonicus ecclesiæ cathedralis Ambianensis, seculo proxime elapso Gallice typis vulgavit Antiquitates Ambianenses, iisque pag. 65 & seq. editionis tertiæ anni 1642 inseruit tabulam genealogicam comitum Ambianensium, in qua similiter Waleranus comes Vilcassinus dicitur seculo 10 Ambianensem comitatum obtinuisse & ad posteros suos transmisisse eodem ordine usque ad Rodulfum II, quo in jam exposita Bouchetiana genealogia. Differt tamen in paucis adjunctis; ac primo quidem in Adela uxore Walterii Albi, quæ apud Bouchetum supra num. 35 dicitur filia Bernardi comitis Silvanectensis, Heriberti sine prole mortui soror, & quam de la Morliere facit filiam Heriberti comitis Silvanectensis, geniti ex natu minore filio domus Viromanduensis (d'un puisné de Vermandois) herede comitatus Crispeiensis seu Vadensis. Differt secundo Morleriana tabula in liberis ejusdem Walterii Albi, cui tres dumtaxat filios attribuit, Drogonem, Rodulfum & Falconem, atque unicam filiam anonymam, Mellentinam comitissam; Bouchetus vero filios quatuor enumerat, & filias duas, uti dictum est num. præcedente.

[39] Uter rectius signaverit, nec vacat, nec operæ pretium est inquirere, [Additur quorumdam locorum] cum utrobique eadem maneat recta linea stirpis paternæ S. Simonis. Gravius deinde discrimen occurret, idque suo loco in Morleriana tabula corrigendum. Juverit hic, sicut supra Crispeiensis seu Vadensis comitatus, ita aliorum locorum, quorum jam mentio facta est & fiet deinceps, brevem notitiam exhibere. Silvanectensis comitatus (le comté de Senlis) sic describitur apud Baudrandum: Tractus Galliæ in provincia Insulæ Franciæ … inter Franciam propriam & Valesiam tractum, & fluvios Oesiam & Axonam, cujus urbes sunt Silvanectum & Compendium. Viromanduensis seu Veromanduensis ager (le Vermandois) ita: Tractus Galliæ in Picardia provincia, comitatus antiqui titulo insignitus, inter Teorasciam ad Ortum, Sanguitersam ad Occasum, Cameracensem tractum ad Septentrionem & provinciam Insulæ Franciæ ad meridiem. De Ambianensi agro ista tradit idem Baudrandus: Tractus est Galliæ in Picardia provincia, ubi alias Ambiani populi, inter Artesiam ad Boream, Sanguitersam tractum ad Ortum, Bellovacensem ad Austrum, & Ponticum comitatum ad Occasum, sic dicitur ab Ambiano ejus urbe primaria. Pagus autem Vilcassinus (le Vexin) aliis Vulcassinus & Vexinum in partes duas dividebatur Orientalem seu Gallicam & Occidentalem seu Normannicam. Gallica pars, sive Vexinum Gallicum (le Vexin François) de quo hic agitur, tractus est Galliæ in provincia Insulæ Franciæ inter Oesiam & Eptam fluvios, cujus caput est Pontisara: ut habet idem geographus.

[40] Sed notandum præterea, quod ad eumdem tractum Gallicum spectent oppida, [descriptio, & dignitatis, qua ornati fuerunt,] comitatus titulo illustria, Mellentum (Meulan) & Calvus Mons seu Calvomontium (Chaumont) atque inde factum sit, ut majores S. Simonis nonnumquam vocati sint comites Vilcassini, Pontisaræ, Mellentini, Calvimontenses, seu Calvi Montis. Dicti sunt etiam aliquando comites Meduntæ (de Mante) cujus oppidi, in Insula Franciæ & in ipso Vilcassini comitatus limite siti, dominium habebant. Quod autem ait Chiffletius, fuisse Vilcassinos comites Auriflammæ vexilliferos, non unus, ad quem remittimur, id docet Bouchetus, sed & Sammarthani fratres, Doubletus, Cangius, aliique passim omnes affirmant, qui de Auriflammæ usu ejusve vexilliferis meminerunt. Auriflamma, inquit Cangius in Glossario, vexillum fuit proprium monasterii sancti Dionysii in Francia, quod monachi in bellis, quæ pro bonorum aut privilegiorum tuitione suscipere cogebantur, suo deferendum advocato porrigebant, qui illud ex abbatis manibus, certis precibus ad id ab eo recitatis, ex Sancti monumento, cui appensum erat, acceptum, in præliis tamquam ecclesiæ & monasterii signifer præferebat. Hic enim primus fuit Auriflammæ usus.

[41] [gestandæ Francorum auriflammæ] Post hæc disserit de ejus materia, colore, forma & appellatione, atque ita prosequitur: Eo igitur nomine Vilcassini seu Pontesiæ comites, qui Sandionysiani monasterii protectores & advocati erant, forte quod plurima ex illius bonis intra eorum ditionem sita essent, Auriflammam, quæ præcipuum fuit ejusdem monasterii vexillum, detulere in expeditionibus bellicis, quas suscepere pro eorum tutatione: quæ est viri doctissimi Andreæ Duchesnii sententia in Hist. Bethuniensi lib. I cap. III. Doubletus in Historia abbatiæ S. Dionysii pag. 301, Sammarthani fratres tom. 1 Historiæ Genealogicæ Domus Franciæ pag. 62 & alii existimant, jus & privilegium Auriflammæ gestandæ fuisse comitibus Vilcassinis, tamquam primariis S. Dionysii clientibus, quod etiam innuit instrumentum mox citandum. Porro usus sumendæ Auriflammæ in ecclesia S. Dionysii, ac deferendæ in exercitibus, primum restrictus, uti indicat Cangius, ad bella pro tuitione bonorum monasterii, postea extensus fuit ad prælia & majoris momenti expeditiones, quas Francorum reges suscipiebant adversus inimicos, ut liquet ex variis exemplis apud Doubletum pag. 302, & apud Cangium Dissertatione 18 in Historiam S. Ludovici pag. 249, ubi de Auriflamma fuse disputat.

[42] [notitia.] Unum ea inter affertur anni 1124, quo Ludovicus VI Francorum rex, bellaturus contra Henricum V imperatorem, qua comes Vilcassinus, in ecclesia S. Dionysii Auriflammam accepit. Instrumentum hac super re confectum exstat apud Doubletum pag. 853 & seq., & omnino confirmat, quæ de jure ac privilegio Vilcassinorum comitum dicta sunt. In eo quippe laudatus Ludovicus rex, cujus pater Philippus I post obitum S. Simonis comitatum illum regno annexuerat, sic loquitur: Præsenti itaque venerabili abbate præfatæ ecclesiæ Suggerio, quem fidelem & familiarem in consiliis nostris habebamus, in præsentia optimatum nostrorum vexillum de altario beatorum (Dionysii & sociorum) ad quod comitatus Vilcassini, quem nos ab ipsis in feodum habemus, spectare dinoscitur, morem antiquum antecessorum nostrorum servantes & imitantes, signiferi jure, sicut comites Vilcassini soliti erant, suscepimus. Hæc paulo latius pertractanda censui, quia, cum S. Simon, defuncto patre Rodulfo, Vilcassinum & reliquos comitatus tenuerit, dubium esse nequit, quin & Auriflammæ gestandæ jus ac privilegium ad ipsum pertineret. Quanta autem hæc esset dignitas, quantoque in pretio habita, inde intelligas, quod, postquam Vilcassinus comitatus ad Francorum reges pervenit, munus istud non committeretur cuilibet de grege viro nobili, sed ei, qui meritis, virtute, fortitudine ac prudentia bellica ceteros præteriret, quodque seculo 15 Arnoldus dominus de Andrehan Gallicorum castrorum summus præfectus, vulgo Franciæ Marescallus, & propter merita ac virtutem regi gratissimus, præfecturam suam dimiserit, ut Auriflammam gestaret. Plura de his vide apud memoratos auctores.

§ V. Præclara stirps matris S. Simonis; nuptiæ ipsius cum Rodulfo Crispeiensi comite; repudii a nonnullis asserti evidens refutatio.

[Sancti mater, cujus majores] Expositis titulis ac dignitatibus generis paterni, ad qualemcumque maternæ stirpis notitiam genealogicam cum Chiffletio procedimus. Verbis num. 33 recitatis mox addit Chiffletius: Rodulpho (Simonis genitori) tres fuere ex ordine uxores. Prima Adela, Nocheri Barrensis ad Albam comitis filia, Nocheri comitis Suessionum neptis, Achardi proneptis, quem genere Normannum & Firmitatis ad Albam conditorem facit Charta vetus άνεπίγραφα, quam ex contentis Dominorum Firmitatis, sive Cellæ Firmitatis Advocatorum notitiam inscribere licet. Ea Charta quatuor Adelæ seu ponsos, seu viros commemorat; Rainaldum de Sinemuro; Rainardum comitem de Jooniaco; Rotgerium de Wangionis ripa, & Rodulfum, quem Calvimontis Vallis Cassini comitem appellat. Huic tantum postremo Adela liberos genuit, Walterium & Simonem filios, totidemque filias, Adalam Veromandensem comitissam, & Alaydem sive Adelaidem, Bartholomæo Brecarum domino matrimonio junctam, de quibus cap. IV & V pluribus.

[44] Nihil præter ista de matris familia, ejusdemve quatuor seu sponsis seu maritis, [assignantur] tradit Chiffletius; haud dubie, quia sicut pauca, quæ dederat de paterna Simonis stirpe plenius intellecta voluit ex Gallica Boucheti Dissertatione, ita quæ hic de materna perstrinxit, distincte satis cognoscenda putavit tum ex eodem Boucheto, tum ex ea, quam laudat, Charta, similiter ad probationes suas destinata. Et sane utrobique prolixius de iis agitur; at etiam hic repetitionis evitandæ causa, solam Chartam, quæ Latine exarata est, &, ni fallor, Boucheto præluxit, transcribam. Titulus is illi præfixus est: Genealogia materna S. Simonis comitis, & adscripta hæc Chiffletii admonitio: Ex Charta de Advocatis Cellæ Firmitatis ad Albam, seu Notitia ejus loci dominorum, quam descripsimus ex veteri codice Ms. S. Eugendi Jurensis. Tum sequitur ipsa Charta seu Notitia: Conditor Firmitatis vocatus est Achardus, & uxor ejus Achardia: fueruntque Normanni. Ex his Nocherius comes Suessionum egressus traditur: de quo alius Nocherius, Wido quoque clericus frater ejus sunt orti. Hic secundus Nocherius duas filias habuit, Comitissam scilicet (quæ & Adelhida) & Isabel. Sed Isabel Galterius de Clamice uxorem duxit & medietatem totius honoris possedit: habuitque ex ea filium, Rodulfum nomine, qui apud Firmitatem jam juvenis strangulatus fuisse traditur.

[45] Comitissa vero, quæ major natu erat, quatuor viros habuit; [& conjugium cum Rodulfo] Rainaldum de Sinemuro, qui mortuus nullos ex ea liberos tulit. Post hæc Rodulfus, comes Calvimontis Vallis Cassini, dum Romam pergeret, secus castellum Barri, quod tunc in monte situm erat, transitum faciens, dum, cujus esset castrum illud, sciscitaretur, dictum est ei, & hoc & alia quædam regionis ejusdem castella cujusdam puellæ esse, quæ utroque parente jam dudum orbata, virum etiam in adolescentia amisisset. Quod audiens comes, statim ad eam divertit: quæ cum ei placuisset, fide data vel accepta, uxorem eam se ducere in reditu promisit. Quod cum primoribus terræ illius displicuisset; timentes videlicet potentiam & tyrannidem ipsius, consilio inito, Rainardo comiti de Jooniaco tradere eam decreverunt: sicque factum est. Quod cum Rodulfus comes Roma rediens, didicisset, armis ultum iri injuriam parat.

[46] [exponitur,] Nam cum valida pugnatorum manu a Francia veniens, Jooniacum castellum cepit & diruit; inventamque ibi puellam, sponsam videlicet suam, secum reduxit. Et cum eam interim in castello Firmitatis custodiendam dimisisset, volens scilicet cognoscere, utrum a Rainardo comite imprægnata fuisset; iterum illi, qui prius, homines videlicet sui, Rotgerio de Wangionis ripa puellam tradiderunt. Quod cum comiti denuo nunciatum fuisset, reversus cum suis, terram illius omnino depopulatus est, incendio cuncta tradens, rapinisque & cædibus universa consumens, donec sua sibi puella redderetur. Ac tunc demum celebratis nuptiis, eam sibi in matrimonio copulavit: & ex ea duos filios Galterium & Symonem, & unam filiam, id est, Aaliz genuit, quam Bartolomeus, juvenis de Breias uxorem duxit, & ex ea Hugonem Bardul genuit. Pauca, quæ restant, non describo, quia nihil ad rem nostram continent.

[47] [domina fuit & comitissa] Ex ista Charta satis intelligimus, quomodo Barrensis comitatus, exstincta majorum suorum stirpe masculina, dominium adepta sit mater Simonis & post illius ac patris Rodulfi obitum ipsemet Simon: at quæri potest, qua de causa Nocherius seu Nocherus, Achardi filius & Simonis proavus, vocitetur ibidem comes Suessionum, non item Nocherius II, illius filius & heres, vel alius ex posteris. Rationem colligendam præbet Bouchetus in Dissertatione his verbis ex Gallico Latine redditis: Nocherius I hujus nominis (Achardi nempe filius) comes Barrensis ad Albam anno DCCCCXCII uxorem duxit Alaidem (Alix) comitissam Suessionensem, filiam comitis Gilberti, viduam Guidonis Viromanduensis, & matrem Rainaudi comitis Suessionensis, anno MLVII defuncti… Ex conjugio Nocherii & Alaidis nati sunt Nocherius II, comes Barrensis, & Wido seu Guido clericus. De comitibus Suessionensibus agunt Chesnius in Historia familiæ Castellionææ pag. 150 & seqq.; Sammarthani tom. 1 Historiæ genealogicæ domus Franciæ pag. 376 & fuse Claudius Dormay lib. 5 Historiæ Suessionensis, statuuntque omnes Guidonem Suessionum comitem sub regibus Lothario & Hugone Capeto, id est, senescente seculo 10, ac Guidoni filium & successorem assignant Rainaudum, anno 1057 vita functum: sed de uxore Guidonis & Rainaudi matre aut de hujus secundis nuptiis cum Nocherio Barrensi, nil nos docent. An ea ex vetustis monumentis eruerit Bouchetus incompertum mihi est. Sed ex modo, quo rem disponit, omnino sequitur, non alio ex capite Nocherium I dictum fuisse Suessionum comitem, quam quia comitis Suessionensis viduam duxerat, & comitatum istum, forte quod privignus Rainaudus minorennis esset, aliquamdiu gubernarit: atque sic declaratur, cur Nocherii successores tantum Barrenses, non autem Suessionenses comites appellari potuerint.

[48] [Barri ad Albam, nomine Adela,] Barrum autem, seu Barium triplex est in Galliæ provinciis; Barrum Ducis (Bar le duc) civitas præcipua Barrensis ducatus in confinio Lotharingiæ & Campaniæ; Barrum ad Sequanam (Bar fur Seine) oppidum & comitatus in Burgundiæ ducatu; & Barrum ad Albam (Bar sur Aube) oppidum cum comitatu in Campania provincia, sic dictum, inquit Baudrandus, quia ad Albulam, (al. Albam) fluvium sedet ad radices collis in tractu peramœno & in Bassiniaco tractu, sed quod olim juxta mox allatam Chartam castrum erat in monte situm. Quarto inde circiter milliario distat Firmitas, etiam ut distinguatur a pluribus ejusdem appellationis seu oppidis seu castris, ad Albam cognominata (la Ferte sur Aube) oppidum ab Achardo constructum in Campania ad memoratum fluvium. Barrensem itaque comitatum tertio loco nominatum, Rodulfo Crispeiensi, (qui cur in Charta Calvimontis comes vocetur, jam præmonuimus) dotem attulit Nocherii Barrensis filia, quam Charta eadem Comitissam appellat & Adelhidam: Comitissam verosimillime, quia, cum defectu prolis masculinæ ad ipsam devolvi deberet comitatus, ita a suis communius nominabatur, quamvis in Baptismo ei inditum esset nomen Adelhidæ seu Adelæ, quod idem est, quodque ea ætate in familiis præsertim illustrioribus erat frequentissimum, sed diversimode efferebatur ac scribebatur.

[49] Secundum Valesium in Notitia Galliarum ad vocem Firmitas unum idemque nomen sunt Adela, [quod diversimode effertur. Incertum, quo anno nupserit,] Adala, Adelhaidis, Adalaïs. In Dictionario Trevoltiano ad nomen Adelaide, adduntur Adelheis & Adelis; ad nomen autem Alizon ex scriptoribus Latino-barbaris Aleydis, Alays, Aëlis, Aleta; plura dat Simon de Peyronet in Notis ad Catalogum Sanctorum pag. 454 & seq., observatque, nomina ista Latina, quocumque modo scripta, Gallice exprimi passim per vocem Alix. Ista annotavi, ne hæreat lector, sicubi Adelæ S. Simonis matris nomen aliter expressum reperiat, sicut mox contigit in Charta. Annum initi Adelam inter & Rodulfum matrimonii, a nemine quem novi hactenus definitum, nec facile, opinor, definiendum, late statuit Bouchetus in Dissertatione Gallica, inquiens: Rodulfus II ejus nominis comes Crispeiensis, Vilcassinus, Ambianensis, Barri ad Albam & Montis-Desiderii, S. Dionysii signifer, vir fuit inter regni potentia & opibus illustrissimos; ante annum MXL uxorem duxit Adelam, Barri ad Albam comitissam. Argumentum non profert. Serius tamen figi non posse conjugium, suadet ætas Hugonis Bardul seu Bardol, eorum ex filia nepotis, qui, teste Alberico, Rodulfi avi, juxta Bouchetum anno 1074, juxta Chiffletium biennio citius defuncti, bona aliquot invasit, cum injuria Simonis avunculi, heredis legitimi, ut suo loco referemus.

[50] Pro anno natali S. Simonis figendo nihil similiter documentorum succurrit. [& Simonem, filium natu minorem, genuerit] Minorem natu fuisse fratre suo Waltero, certum nobis est ex recitandis instrumentis, in quibus amborum fit mentio. Illic enim sive nominentur sive subscribant, semper præit Walterus. De sororibus æque certum videtur, quandoquidem ambæ jam nuptui traditæ essent circa annum 1065, circa quem Walterus occisus est, & Rodulfus pater pro hujus sepultura & animæ requie bonis ac privilegiis auxit abbatiam S. Remigii Remensem. Verba instrumenti, unde id constet, dedi num. 32. Adde ex ante dictis, quod earum una, dum Rodulfus pater vivere desiit, filium haberet Hugonem Bardul, ad id ætatis provectum, ut si fides Alberico, moveret arma adversus Simonem, teste biographo, etiam tunc juvenem. Verba accipe: Parente vero utroque orbatum (Simonem) rex Francorum Philippus, malignitatis spiritu permotus, quæ jure successerat, hujus hereditatem surripere gestiens, utpote juvenem solum sine consilio, absque parentum adjutorio leviter expugnare existimans. Guibertus de Novigento Simonem vocat juvenculum, cum mortem pater obiisset.

[51] [in Crispeiensi forte castello. Mortua erat] De loco natali ista notat Chiffletius: Natus autem creditur S. Simon in comitum Crespeiensium castro veteri, cujus in fundo nostris temporibus domus exstructa est Ursulinis monialibus, uti certis illarum ad me datis litteris mihi compertum est. Crispeium fuisse castrum, sede suorum comitum insigne, scribit etiam Valesius in Notitia Galliarum, ex quo unico fundamento, opinor, creditum est, ibidem natum esse S. Simonem; aliud equidem nusquam deprehendi. Porro secundum ea, quæ de tempore & ordine nativitatis ejus protulimus, quæque nunc explorata sunt de obitu matris, hanc amisit valde juvenis, verisimilius adhuc puer aut infans. Nam vivere jam desierat Adela (Chiffletium describo) cum anno MLIII Rodulfus maritus ei superstes altare de Bonol ecclesiæ S. Arnulfi Crespeiacensis concessit, annuente Heddone episcopo Suessionensi, anno primo sui episcopatus: notaturque Adelæ obitus in Necrologio S. Eugendi Jurensis IV Idus Septembris, sive III, ut habet aliud exemplar, & sic etiam legitur in tabulis Molismensibus.

[52] [anno 1053, unde probatur,] Asserta de obitu Adelæ probantur ex vetoribus Chartis, quas allegat Acherius in Notis ad Opera Guiberti, & quarum Summarium exhibet, ut sequitur: Rodulfus comes Crespeiacensis plurima quondam in beneficio tenebat altaria ab episcopo Suessionensi; sed post mortem Adelæ, uxoris suæ, ab Heddone Suessionensi episcopo obtinet, ut altare de Bonol (Bonoeil) quod in beneficio tenebat ad personam, perpetualiter & cum integritate teneat ecclesia S. Arnulphi &c. Dein alio charactere, forte quia ipsamet sunt instrumenti verba, subjicitur: Actum Suessioni ann. Incarnat. MLIII, Henrici regis XIX & primo Heddonis episcopi. Verisimillime altare illud, per quod hic ecclesia memorati loci seu potius ecclesiæ obventiones aut reditus designantur, concesserit Rodulfus S. Arnulfi monasterio, ut monachi Deum exorarent pro animæ requie uxoris, in eadem S. Arnulfi ecclesia sepultæ.

[53] [non fuisse ipsam, ut aliqui tradunt,] His aliisque Chartis destituti Chesnius in Historia Familiæ Castellioneæ pag. 657 & seq., Sammarthani fratres tom. 1 Historiæ Domus Franciæ pag. 456 & Adrianus de la Morliere in laudatis Antiquitatibus Ambianensibus, in gravem errorem prolapsi sunt. Duas dumtaxat Rodulfo uxores attribuunt: primam Alienor appellant, ex eaque una liberos ipsum progenuisse, aiunt. Secundam statuunt Annam reginam, & hanc ut duceret, sicut disertis verbis addunt Chesnius ac Sammarthani, Rodulfus primam illam, puta S. Simonis matrem, repudiavit. Mabillonius in Observationibus præviis ad Vitam Simonis eorum sententiam (excipe, quod dimissam Rodulfi conjugem Adelam vocet) adoptavit & amplius declaravit. Refert primum verba Guiberti de Novigento, ubi Rodulfi potentia commendatur potissimum a matrimonio cum regina, atque ista subjungit: Ex his Guiberti verbis discimus, Radulfum, beati Simonis patrem, hunc esse Radulfum, alterius Radulfi filium, comitem Crespeiensem & Vadiensem seu Valesium, qui Adela comitis Barrensis filia, legitima uxore sua dimissa, Annam, Russiæ regis filiam, Henrici Francorum regis relictam, conjugio adulterino sibi copulavit.

[54] [a Rodulfo dimissam,] Quare Adela Romam petens, apud Alexandrum II summum Pontificem conquesta est, quod a viro omnibus spoliata, ac falso fornicationis crimine sibi impacto, expulsa fuisset: quam rem Gervasio Remorum archiepiscopo, atque Senonensi item archiepiscopo, eorumque suffraganeis discutiendam commisit Pontifex, scripta ea de re epistola, quæ est inter ejusdem Pontificis litteras vigesima-quarta apud Labbeum tom. IX Concil. Col.Quid vero ea de re judicaverint illi antistites, ex eorum epistolis non liquet. Gervasius tamen in epistola, quæ apud Chesnium Historiæ Francorum tomo IV imperfecta habetur pag. 207, Alexandro scribit, Franciæ regnum non mediocriter esse conturbatum, quod regina comiti Radulfo, qui Adelam propriam uxorem cum injuria dimiserat, nupserit. Exstant memoratæ Alexandri Papæ & Gervasii archiepiscopi epistolæ assignatis locis, ex iisque dubium nullum relinquitur, quin Rodulfus, ut Annæ reginæ nuptiis potiretur, propriam uxorem, crimine fornicationis fallaciter objecto, sicut ipsa apud Pontificem Romæ conquesta est, dimiserit; sed ex iisdem epistolis nullo modo elicitur, quod nomen fuerit dimissæ illi, quæ familia aut genus.

[55] Non fuisse Adelam, Barrensem comitissam, ac proin in hanc, [sed aliam, secundam ejus uxorem, nomine Eleonoram,] S. Simonis matrem, cadere non debere suspicionem criminis seu vere seu falso impacti, inde liquet, quod Adela e vivis excessisset anno 1053; Henricus vero Francorum rex, eo nomine primus, obierit anno tantum 1060, ante quem certe moliri nuptias cum regina non potuit Rodulfus, & in hunc finem repudiare conjugem. Mitto, quod Alexander II ad S. Petri cathedram evectus anno 1061, in sua epistola de Rodulfi nuptiis cum regina non loquatur, ut jam tum contractis, sed tantum contrahendis. Bouchetus in Dissertatione Gallica Ms., affirmat, dimissam illam fuisse Eleonoram, filiam unicam & heredem Manassis, Montis-Desiderii comitis, quam duxerat Rodulfus anno 1054, proxime secuto obitum Adelæ Barrensis. Eamdem adducit Chiffletius in Observationibus, sic scribens: Secunda comitis Rodulfi uxor fuit Eleonora, sive Alienordis: sic enim nuncupant Duchesnius, Sammartham & Hadrianus la Morliere, male licet illam cum Adela, prima Rodulfi conjuge confundentes. His subjungit Eleonoræ repudiatæ historiam eodem pene modo, quo supra Mabillonius & addit: Fuit Eleonora filia hæres Manassis, comitis Montisdesiderii, cujus causa Radulfus, ei matrimonio junctus, comes de Monte-Desiderii nuncupatus legitur ab Orderico lib. VII ad annum MLIV pag. 639 & rursus pag. 657, ut ex eruditi viri domini du Cange Commentario nondum edito de Comitibus Ambianensibus nobis prælibatum est.

[56] Ad manum non est laudatus Cangii Commentarius, ut discamus, [Montis-Desiderii forte dominam.] an, quæ asseruntur hic de Eleonora Montis-Desiderii comitissa, secunda Rodulfi conjuge, documentis nitantur, an conjectura solum formata ex textibus Orderici Vitalis, Rodulfum Montis-Desiderii comitem nuncupantis. Montem-Desiderii, indigenis Mondidier, revera tenuit Rodulfus, sed, teste biographo nostro, ejus possessori vi surreptum. Verba accipe: Patri (Rodulfo Simon) condolens jam defuncto (quippe quem, dum adhuc viveret, … castellum quoddam, quod sibi sepulturæ locum præparaverat, ejus possessori vi surripuisse, & velut proprium detinuisse meminerat) Romanum Pontificem, quid super hoc acturus esset, … consuluit. Papa vero … ab eo, quem injuste abstulerat, loco penitus tollendum … mandare curavit. Obtemperasse dicitur Simon; remotum inde fuisse corpus, translatumque ad Crispeiensem S. Arnulfi ecclesiam. Locum autem primæ sepulturæ Rodulfi fuisse Montem-Desiderii, testatur S. Simon in Charta pro Crispeiensi ecclesia. Audiatur etiam ipsemet: Ego Simon Dei Gratia comes… Radulphum patrem meum de Montedesiderio, jam per tres annos post sui dissolutionem corporis ibi jacentem, apportari feci, & ecclesiæ sancti Arnulphi, quæ … in castello Crespeiaci … fundata est, in qua etiam ex aqua & Spiritu sancto renatus fuerat, reddidi; ibique … collocare feci. Dubitare nefas sit, an idem Simon, cui debebat, Montem-Desiderii restituerit; sed an novercæ suæ, cui pater repudiatæ non reddiderat, ejusve heredibus, an alteri vero ejus domino, non satis probatum est.

§ VI. Sancti educatio post obitum matris; Rodulfi patris cum secunda conjuge divortium; tertiæ nuptiæ cum regina vidua, affine sua; excommunicatio ejusdem, verisimiliter post aliquod tempus sublata.

[Sanctus matre mortua, educatur in aula ducis Normanniæ;] Ignota nobis sunt Simonis gesta in pueritia & adolescentia; hoc unum scimus, quod educatus fuerit in aula Willelmi seu Guillelmi Conquestoris, tunc Normanniæ ducis, dein Angliæ regis. Id diserte affirmat biographus, non proprio quidem loco, sed ubi agit de oblata Simoni in conjugem ejusdem regis Willelmi filia, dicens: Simoni … rex Angliæ potentissimus, Willelmus nomine, qui eum nutrierat, ad se veniendum sub velocitate mandavit. Et paulo post regi offerenti filiam, dicentique, fidem & dilectionem tuam ex longo expertus sum, & nutrimentum meum, ita Simonem respondentem inducit: Magnum & apertum est beneficium, quod pueritiæ meæ præstitisti &c. Idem repetit auctor, ubi Simonis jam tum monachi in Normanniam excursum enarrat, ut sequitur: Anglorum regem & reginam, qui eum nutrierant, visendi gratia Normanniam usque properavit. Erat autem Simonem inter & reginam Mathildem, Balduini Insulensis comitis Flandriæ filiam, aliqua sanguinis conjunctio, postmodum latius explicanda, atque idcirco verisimillime hæc ipsius curam suscepit, & ad aulam suam deduci voluit, simul ac Puer matrem Adelam sub annum 1053 amiserat, vel pater Rodulfus anno sequenti ad secundas nuptias transierat.

[58] [Rodulfus pater Annam Henrici regis] Exploratum non est, quamdiu Simon in dicta aula versatus sit, notabile tempus tamen insinuant verba Willelmi regis per biographum relata: Fidem & dilectionem tuam ex longo expertus sum: ut omnino verisimile sit, ipsum ibidem etiam tum degisse, quando Rodulfus pater repudiata, ut supra vidimus, secunda conjuge, Simonis noverca, tertiam duxit, de qua hæc collegit Chiffletius in Observationibus Mss.: Fuit igitur tertia ejus conjux Anna, Jaroslai Russorum regis filia, Henrici I Francorum regis relicta: quam duxisse videtur anno MLXI, expleto anno luctus reginæ viduæ. Propter has autem nuptias sacris interdictus est Rodulfus. Sic enim ait Clarius monachus in Chronico Senonensi S. Petri Vivi: “Mortuo autem Hainrico rege apud Vitriacum castrum in Brieria & sepulto in basilica sancti Dionysii, Rodulfus comes, consanguineus, ejusdem regis duxit uxorem in conjugio contra jus & fas; unde fuit excommunicatus. Balduinus vero comes Flandrensis regem parvulum Philippum aluit, & Franciam gubernavit.” Duxerat videlicet Annam Rodulfus in gradu affinitatis lege ecclesiastica tunc prohibito. Nam, ut notum est, ante concilium Lateranense anno MCCXV sub Innocentio III, vetita erant matrimonia intra septem gradus sive consanguinitatis, sive affinitatis: erat autem Rodulfus Henrici regis consanguineus in quinto gradu; adeoque Annæ reginæ in eodem gradu affinis, ut apparet in hoc schemate:

[59]

Herbertus I Veromanduorum comes.

Beatrix, [viduam, affinem suam,] uxor Roberti I Francorum regis.	Adela, uxor Arnulfi comitis Flandrensis.
Hugo Magnus dux Francorum.	Edeltrudis comitissa Ambianensis, uxor Walterii I comitis Vilcassini.
Hugo Capetus rex Francorum.	Walterius II comes Vilcassinus.
Robertus II rex Francorum.	Rodulfus I comes Crespeiacensis.
Henricus I rex, cujus Anna uxor.	Rodulfus II comes Crespeiacensis, Annæ maritus.

Nihilominus Rodulfus comes anno MLXVII interfuisse comitiis Fiscamnensibus legitur apud Guillelmum Pictavensem in Gestis ducis Normannorum & Anglorum regis Guillelmi. Hic inserit verba Guillelmi Pictavensis & Orderici Vitalis, quibus Rodulfus vocatur vitricus Philippi regis, sed quæ dedimus supra num. 31, atque ita prosequitur: Vixisse Rodulfum usque ad annum MLXXII, infra capite IX ostendemus, sed de his nuptiis & de Anna regina nunc agendum pluribus.

[60] Nos pluribus istis, utpote quæ cum Sancti nostri gestis minus connexa sunt, [dimissa secunda conjuge, uxorem ducit:] ac præterea hinc inde conjecturis tantum nixa, supersedebimus; verumtamen ut aliqualem habeat lector historiæ seriem, pauca iis substituemus, quæ super ea materia notavit Bouchetus in Dissertatione Gallica aliquoties memorata. Nescitur, inquit, quid de divortio Rodulfi ac conjugis ipsius decretum fuerit, vel quo ipsa devenerit; discimus tantum ex fragmento responsi, quod ad Pontificem misit archiepiscopus Remensis, quod injuste repudiata fuerit, quodque reginæ cum comite matrimonium maximas in regno turbas excitaret. Et vere Balduinus V, comes Flandriæ, regni administrator, metuens, ne, dum rex ætate minor erat, Rodulfus cogitaret de usurpanda auctoritate regia, arma capessivit, ipsique surripuit Vitriacum, quod ad ipsum pertinebat, & castrum erat insigne in confiniis Campaniæ.

[61] Fatendum est, nesciri absolute, quid de divortio statutum fuerit, [hinc turbæ & excommunicatio ipsius;] præsertim, quia Clarius, non memorato divortio, videtur causam excommunicationis, in Rodulfum latæ, adscribere nuptiis contractis cum impedimento consanguinitatis vel affinitatis. Non inficiabor etiam, Eleonoram injuste fuisse repudiatam; verum id equidem non disco ex epistola Gervasii archiepiscopi Remensis, cujus Fragmentum a Boucheto allegatum, hoc est: Domino & Patri Alexandro sanctæ Apostolicæ Sedis Pontifici Gervasius, gratia Dei Remorum archiepiscopus, inter mundi hujus fluctus Ecclesiam Dei naviter gubernare, atque ad portum æternæ beatitudinis feliciter pervenire. Regnum nostrum non mediocriter conturbatum est. Regina enim nostra comiti Radulpho nupsit; quod factum rex noster quam maxime dolet, at custodes ipsius non æque graviter ferunt. Qua de causa me quoque mœror non modicus affecit; quippe cum mihi hac vice complendi facultas non sit, quod ardenti desiderio proposueram. Proposueram enim Petri limina visitare, vestram diu exoptatam faciem videre, sermonem vestrum sanctum mellitumque ab ore præsentis accipere, utilitatibus sanctæ Sedis Apostolicæ aliquandiu pro viribus deservire. Quæ quidem si modo facere non licet (regni enim perturbatio, ut dixi, me retinet) ubi copia dabitur, tanto studiosius agam, quanto ea agere diutius desideravi. De uxore vero comitis Radulphi, quæ vestræ conquesta est Paternitati, se a viro injuria esse dimissam, id vobis notum esse volumus… Reliqua desunt tam in apographo nostro Ms., quod inter probationes suas reposuerat Chiffletius, quam apud Chesnium tom. 4 de Scriptoribus Historiæ Francorum pag. 207.

[62] [sed illæ exstinctæ] Ex allegato igitur epistolæ fragmento discimus quidem, Rodulfi uxorem conquestam esse Pontifici, se a viro injuria esse dimissam; non item querelas ejus veritate nixas fuisse & probatas: quidquid sit, non legitur usquam Rodulfus resumpsisse dimissam Eleonoram; contra auctor fragmenti Historiæ Francicæ, quod vulgavit Chesnius tom. 4 Scriptorum, non obscure indicat, ipsum ad mortem usque adhæsisse Annæ reginæ, dicens pag. 88: Regina Anna Rodulfum comitem in conjugio accepit; quo mortuo, nativum repetiit solum. Imo videntur, non ita dudum post Rodulfi cum Anna nuptias, res omnes satis pacifice fluxisse saltem in aula; quandoquidem Rodulfus deinde cum rege, proceres inter ac præsules honorifice comparuerit & actis subscripserit. Unum exemplum adduco anni 1065, quia inde simul edocemur, tunc saltem ex Normannia ad patrem reversum fuisse Simonem nostrum.

[63] [& hæc, ut videtur,] Instrumentum dat Mabillonius tom. 4 Annalium Benedictinorum pag. 755 de comitiis regni habitis Corbeiæ, desumptum ex archivo Corbeiensi atque ita habens: Nomina episcoporum, regni primatum, virorumque nobilium, qui Corbeiæ adfuerunt, cum Philippus primus Francorum rex cœnobii Hasnoniensis antiquas immunitates & possessiones a Balduino, filio Balduini comitis Flandriæ, dicti loci reparatore, datas confirmavit, & jure fisci & caduci exemit, rogatu utriusque Balduini. Subduntur mox subscriptiones corum, qui interfuere, primum Gervasii, Remorum archiepiscopi & trium episcoporum Noviomensis, Ambianensis, Belvacensis, & abbatis Corbeiensis: tum triginta duorum regni primatum ac virorum nobilium, & proxime quidem subscriptionibus utriusque Balduini, subnectitur Rodulfi & amborum filiorum subscriptio hisce characteribus: Sign, Radulfi comitis. Sign. Walteri filii ejus & Simonis fratris sui. Denique subscribentium series clauditur hac nota temporis. Actum Corbeiæ in basilica beati Petri apostoli anno ab Incarnatione Domini MLXV, Indictione III, epacta XI, regnante Philippo rege anno sexto, episcopante Lietberto Cameracensi anno XVII.

[64] Subscriptiones eodem plane ordine ac numero, eademque cum clausula seu nota temporis dederat quoque Chesnius ex archivo abbatiæ S. Petri Hasnoniensis inter instrumenta ad Historiam domus Bethuniensis pag. 8 & seq.; [brevi sublata est.] at postmodum Dionysius Sammarthanus tom. 3 Galliæ Christianæ auctæ excudit integra comitiorum Acta: puta Chartas Balduini comitis Flandriæ, & Philippi regis de instauratione cœnobii Hasnoniensis ex ipsomet autographo. Utraque autem Charta subnexas habet cum clausula subscriptiones easdem, uti videre est laudato tomo inter instrumenta col. 84 & seq. Liceat interim hic observare, ex Actis istis comitiorum fundamentum exsurgere, meo judicio non contemnendum, ut arbitremur, non tantum turbas, quas in regno & aula ante excitaverant nuptiæ Rodulfi cum regina, fuisse compositas, vel sopitas, uti insinuabam, verum etiam id temporis Rodulfum absolutum fuisse ab excommunicatione, seu mors Eleonoræ, forte secuta non diu post delatas ad Pontificem querelas, seu alia causa interveniens rem faciliorem fecerit. Mihi quidem satis persuadere nequeo, Gervasium archiepiscopum, cui judicium super divortio commissum fuerat a summo Pontifice, aliosque episcopos comitiis interesse voluisse & eorum actis subscribere cum viro etiam tum publice secluso a fidelium communione. Hinc multo minus assentiar illorum opinioni, qui, referente Mabillonio, Rudolfum in excommunicatione defunctum esse ferunt, donec producatur expressum & evidens veteris ac fide digni auctoris testimonium; quale hactenus non vidi. Oppositum suadent beneficia, quæ contulit monasteriis, ac pia opera, quæ pro animæ suæ suorumque heredum salute instituit, temporibus excommunicatione sua posterioribus: uti sequenti § ostendam.

§ VII. Beneficia Rodulfi, facta monasteriis, probante S. Simone filio; obitus Walterii fratris.

[Subscribit Sanctus patris litteris pro Dervensi abbatia;] Beneficiis a Rodulfo S. Simonis patre, postquam ab excommunicatione, ut mox opinabar, absolutus fuerat, in varia monasteria collatis, annumeranda sunt ea verisimiliter, quæ continentur in Cartulario Dervensi, citato in Gallia Christiana veteri ac nova, ubi agitur de abbatibus Dervensibus. Illud integrum, sicut a Nicolao Camusato acceptum Probationibus suis Mss. apposuit Chiffletius, huc transfero, quia ad Sanctum quoque nostrum pertinet: In nomine Patris & Filii & Spiritus sancti. Ego comes Rodulphus, & abbas sancti Petri & sancti Bercharii nomine Wandelgerus, qui cognominatur Bruno, & cuncta congregatio ipsius loci, contentionem habebamus de quadam sylva, quæ sita est super villam nomine Losam: quam mitigare cupiens, ipsam partem, quam tenebam, dimisi & dedi prædicto loco: ego & mei heredes, scilicet filii mei Walterus & Simon, ea conventione, ut omnibus diebus unaquaque septimana in feria secunda celebretur Missa pro mea salute & cæterorum heredum meorum, & unus pauper in eodem monasterio victum & præbendam habeat perpetualiter. Et ut hæc mea donatio firma permaneat omnibus temporibus, ego manu mea firmavi & filius meus Walterus, & Simon & cæteri mei heredes. S. Rodulphi comitis. S. Walteri filii ejus. S. Simonis filii ejus. S. Widonis. S. Ansculphi. S. Milonis. S. Rogeri. S. Drogonis. S. Walteri. Nulla hæc Carta insignitur nota chronologica, quoniam tamen Simonem nusquam comparentem vel actis subscribentem reperi ante annum 1065, idcirco dixi, verisimiliter beneficia illa contenta posteriora esse excommunicatione Rodulfi. Idem videri debuit Mabillonio, qui tom. 5 Annalium ea refert ad annum 1072.

[66] [aliis item, quibus pro Walterii filii,] At certo posterior est donatio, quam fecit Rodulfus, monasterio S. Remigii Remis pro sepultura & animæ requie Walteri filii sui, recens interfecti. Litteras ex autographo S. Remigii Remensis reliquit nobis Chiffletius in Probationibus Mss., easdemque publici juris fecit Guillelmus Marlot tom. 2 Historiæ Metropolis Remensis pag. 131, varias allegans rationes, atque eas inter, quod Simonis prædicti Rodulfi inclytæ prolis, inter Sanctos relati, nomen & sigillum præferant. Hac de causa, & quia donationem postea auxit Simon, litteræ hic etiam locum postulant. Notum sit universis Catholicæ matris Ecclesiæ filiis, tam præsentis temporis quam futuri, quod ego Rodulfus comes de Crispeio filium habui, Walterum nomine, quem maximo semper amore dilexi, plus quam omnes liberos meos, quos mihi Deus donare dignatus est. Contigit autem, ut Dominus meus Francorum rex Philippus expeditionem equitatus sui duceret ad castrum Vitereium recipiendum: cui expeditioni ego & prædictus filius meus Walterus cum principibus regni interfuimus.

[67] [nuper occisi, sepultura & animæ requie] Verum idem filius meus Walterus, cum esset ingentis animi & totus semper militiæ deditus, in fidelitate & servitio domini sui regis Francorum Philippi, non longe ab urbe Remorum tunc interfectus est. Ego vero considerans, quod beatus confessor Remigius populum nostrum (hoc est gentem Francorum) ad Deum converterit, & quod eam * in die judicii ante conspectum omnipotentis Domini præsentabit: simulque cogitans, quod filius meus, dum viveret, res ejusdem Sancti aliquantulum inquietasset: & quod ego locum illum, ubi venerabile corpus præfati Sancti requiescit, semper amavi, & maximo honore veneratus sum, has omnes causas mecum reputans, exanime corpus filii mei ad sacratissimam * ejus ecclesiam deportari feci. De omnibus quoque, quibus filius meus contra eumdem Sanctum peccaverat, ego justitiam Deo & beato confessori Remigio præsentialiter feci: sicque animam & corpus filii mei sanctis ejus orationibus commendans, in cimiterio * ejus, hoc est, in claustro monachorum ipsius, eum sepeliri feci; quatinus pro anima illius intercedat, atque in die judicii ductor ei & advocatus ante Deum existat, quem ad solam ejus misericordiam attuli & in manu pietatis ejus dereliqui.

[68] [idem pater] Pro hac igitur re ego Rodulfus comes, accipiens de servis & ancillis meis, quos circa Buxitum castellum meum habebam, tradidi eos beatissimo Remigio, Francorum apostolo, cum omnibus terris ac domibus suis, cum filiis & filiabus, cumque omni substantia eorum: ita ut omnes consuetudines & totum servitium, quod mihi & castello meo, ministrisque meis debebant, totum omnino eis dimittam, quatinus soli beato Remigio ac monachis ejus deserviant. Nulla itaque persona, nullus omnino homo, clericus aut laïcus, servus aut liber, in eis aut in terra eorum aliquam potestatem exerceat, aut aliquam consuetudinem sive magnam sive parvam ibi habeat aut requirat, nisi solus beatus Remigius & monachi ejus. Et sicut ego in libera mea potestate sine contradictione alicujus retinebam ipsos, terrasque eorum, & omnia, quæ habebant, totum ita, quod in eis habebam, beato Remigio tradidi, ut sine contradictione alicujus in libera potestate sua totum habeat, teneat, possideat & nullus alius aliquid ibi clamet aut requirat.

[69] Fur si ibi invenitur, minister sancti Remigii accipiat: [abbatiæ S. Remigii] si ibi confugerit, nullus eum inde extrahat, sed minister sancti Remigii eum accipiat & constringat, nullusque alius nisi homo sancti Remigii hoc faciat. Si campus ibi contigerit, monachus aut minister Sancti, ubicumque voluerit, eum deducat, si voluerit, ad curtem Auxorum, aut Remis ad sanctum Remigium, aut in eadem terra. Si vero ad Buxitum deduxerit eum, ministri de castello adjuvabunt eum per fidem; sed ita, ut nec pretium unius denarii inde habeant. Hoc autem totum, sicut supra dictum est, ita statuo & confirmo, & laudare facio Symonem filium meum; duos quoque generos meos, quos de filiabus meis habeo, id est, Heribertum comitem, & juvenem nobilissimum Bartholomeum: præterea milites meos de Buxito, hoc est, Odelricum, Widonem & Bosonem fratrem * ejus: alterum quoque Bosonem filium Widonis & Warinum cum filiis suis: ministros etiam meos, quos in illo castello habeo, id est, Andream & reliquos omnes tam liberos quam servos.

[70] Hoc itaque totum feci pro anima dilecti filii mei Walteri, [Remis] atque pro remissione peccatorum meorum, ac pro animabus omnium parentum meorum: quod etiam volo esse firmum & stabile usque in sempiternum. Qui autem infregerit aut destruxerit *, iram Dei incurrat & a regno ejus alienus fiat. Facta est vero ista largitio in ecclesia beati Remigii ante corpus ipsius, cum ibi adessent multi episcopi, & comites & alii nobiles viri, quos regis præsentia ibi contraxerat. Volui igitur atque rogavi, ut monachi in hac eadem Charta scriberent nomina servorum ancillarumque, quos donaveram, & ad quos usus ecclesiæ eos vellent convertere; quatinus ipsi certi essent, quid ego pro anima filii mei beato Remigio largitus fuissem, & ego cognoscerem, quid ipsi de eleemosyna mea facturi essent.

[71] Placuit donno abbati Herimaro & omnibus fratribus nostris, [bona] monachis beati Remigii, ut eleemosyna, quam comes pro anima filii Walteri beato Remigio obtulit, ex hoc nunc usque in æternum ad servitium infirmorum fratrum pertineat, & solis usibus eorum deserviant, qui secundum præceptum sancti Benedicti pro reparatione in cella infirmorum commorantur. Hoc autem statutum est, ut nullus abbas, nullus præpositus, nulla omnino persona audeat aliquando infringere vel mutare: sed quidquid de præfata eleemosyna exierit, quantulumcumque subcreverit, sicut ordinatum est, ægrotis fratribus solummodo deserviat; & ad nullum aliud officium aliquid inde inflectatur; sed integre ad cellam infirmorum pertineat, atque ibi remaneat. Qui aliter fecerit iram Dei incurrat.

[72] [& privilegia] Et hæc sunt nomina servorum, ancillarumque: Artaldus, Tegisus, Martinus, Jordanus, Evrardus, Albricus, Flohardus, Mainardus, Ermoïnus, Guntrannus, Harduinus, Henricus, Heribertus, Johannes, Wido, Odo; item Ermoïnus, quem miles quidam tenebat de comite, ita tamen, ut solum censum capitis de eo acciperet: comes vero reliqua omnia de eo habebat; hoc est, tria placita de anno, domum ejus, terras ejus, filios & filias. Dedit ergo nobis comes de eo omnia, excepto solo censu capitis, & pro illo censu donavit Henricum, non illum, qui jam dictus est, sed alium, ut ipse nobis censum capitis sui persolveret, non tantum placita. Item donavit nobis de Anseyso totum alodium, domus, terras, & omnia, excepto solo censu capitis, quem prædictus miles tenebat. Et hæ sunt feminæ sine viris, quas nobis donavit: Usuina cum filiis suis, Gislendis, Gisla, Hildegardis. Omnes hos, ut dictum est, cum terris & domibus & filiis & filiabus, omnique substantia eorum donavit. Hactenus ex autographo in probationibus Chiffletii: apud Marlotum brevitatis gratia hinc inde aliqua prætermissa sunt, & voces occurrunt diversæ, quarum præcipuas notavi ad marginem. Ceterum velim in memoriam revocet lector id, quod observabam superius, judicetque, an verisimile sit, tali modo, quo hic in ecclesia coram episcopis locutus est Rodulfus, locuturum fuisse hominem, qui non tantum ipso tempore a fidelium cœtu segregatus erat, sed & usque adeo contumax ac salutis animæ suæ incurius, ut ad mortem usque eodem in statu perseveraverit.

[73] [concessit;] Chartæ autem isti nulla quoque adjecta est temporis nota, sed posteriorem esse comitiis Corbeiæ celebratis anno 1065, non est, quod moneam, cum eorum Actis subscripserit Walterus. Hujus obitus diem signat in Chartæ apographo Chiffletius: Nonis Septembris obiit Walterus ex Necrologio & libro anniversariorum S. Remigii Remensis, sed addit: Tamen ex Charta Molismensi ejus frater Simon comes indicit anniversarium fratris sui Walterii ad diem sequentem, nempe VIII Idus Septembris. Idem auctor in Observationibus toto cap. 3, inquirit in annum emortualem ejusdem Walteri, ac tandem figit annum 1065, eumdem nimirum, quo habita sunt comitia Corbeiensia, sed ex conjectura dumtaxat, quam, inquit, prudentis lectoris censuræ libens subjicio. Bouchetus in Ms. Dissertatione Gallica differt Walteri obitum in annum 1068; verum cum nullam alleget auctoritatem, non dubito, quin & ipse conjecturarum subsidio usus sit. Parum interest instituti nostri, uter verius conjectarit, præsertim cum deinceps uno tantum loco occurrat mentio Sancti nostri usque ad mortem parentis ejus Rodulfi & eapropter missa facio ipsorum argumenta.

[74] [donationi, quoque factæ ecclesiæ Ambianensi,] Mentio ista occurrit in Charta Rodulfi pro ecclesia S. Mariæ Virginis & S. Firmini martyris Ambianis, quam laudans Morlerius in Antiquitatibus Ambianensibus pag. 64 & sub finem Operis pag. 432, conscriptam testatur anno 1069, ac recitat pag. 73. Eidem, utpote quædam superius asserta pulchre elucidanti & confirmanti, etiam hic locum damus: Quoniam ego Radulphus, divina Clementia comes Ambianis, secularis dignitatis gloriam sectando, multa me memineram delictorum sarcina gravatum, disposui ecclesiæ S. Dei Genitricis Mariæ & beatiss. mart. Firmini, fratribusque ibi constitutis, quædam ex his, quæ mei juris erant, tradere, ut interventu illorum, peccatorum meorum indulgentiam valeam obtinere: sed quia ex multis, quæ possidebam, visum est episcopo Guidoni utilimum, potestatem, quam vicecomites in terris prædictorum fratrum exercebant, relaxare, ipsius deprecatione & gratia illis perpetuo jure habere concessi, quicquid hujuscemodi ad Contejense castellum pertinens ego & milites totius Contejensis honoris ubique terrarum seu villarum illorum obtinebamus. Et ut donationis hujus concessio firma & insolubilis perseveraret, Simon filius meus, & Gualterus, Gualteri Tirelli natus, ultroneum assensum huic scripto præbuerunt: atque memorati milites idem laudando æquipolentia beneficia pro amissis, me tribuente, alias susceperunt. Hæc carta mea manu præscripta, atque uxoris meæ Annæ &c.

[75] Suppressit editor testium plurimorum subscriptiones: sed, [præsente Anna conjuge Rodulfi; unde confirmantur] quod nobis sufficit, postrema verba luculenter indicat, adfuisse donationi Annam reginam, quam sine ulla hæsitatione uxorem suam appellat Rodulfus. Hinc debilitatur aliquantum opinio Chiffletii, qui, dum verisimiliter Chartam istam non consuluerat, in Observationibus Mss. ex mera conjectura arbitratus est, Annam reginam, quod nuptiæ cum Rodulfo damnarentur, ab ejus se contubernio removisse anno 1065 vel 1066, & tunc animum adjecisse ad exstruendam ac dotandam S. Vincentii martyris ecclesiam Silvanectensem. Textus ex fragmento Historiæ Franciæ num. 62 relatus simul cum jam datis verbis ac silentio veterum scriptorum de secessu isto Annæ a Rodulfo, verisimilius mihi faciunt, simul ipsos permansisse ad mortem usque Rodulfi; sed & inventum fuisse modum, quo & turbæ per nuptias excitatæ sedarentur, & tolleretur excommunicatio.

[76] Tunc, opinor, & Rodulfus variis ecclesiis bona & immunitates concessit, [quædam ex ante dictis] & regina animum adjecit ad exstruendam ac dotandam S. Vincentii abbatiam Silvanectensem. Annæ reginæ diploma super hac fundatione videsis, si lubet, in Gallia Christiana veteri tom. 4 pag. 949 & seq. ac nova tom. 10 inter instrumenta col. 204. Deficiente nota temporis, utrobique ad marginem notatur annus 1059 sed male, ut recte observat Chiffletius, cum illi subscripserit Berta regina, Philippi regis conjux, qui anno 1059, septem vel octo dumtaxat annorum puer erat. Probabilius itaque, uti addit idem auctor, anno MLXVIII vel MLXIX confectum est, quo ultimo anno addidit ecclesiæ jam constitutæ privilegium libertatis ad preces Annæ matris Philippus rex, anno regni sui nono. Philippi regis diploma exstat similiter in Gallia Christiana veteri ac nova.

[Annotata]

* Marlot eum

* ibid. sanctissimam

* ibid. cœmeterio

* ibid. fratremque

* ibid. destruxit

§ VIII. Mors Rodulfi; bellum Simonis cum Philippo rege, & juxta aliquos cum Hugone Bardulfo, sororis filio.

[Mortem Rodulfi statuit Chiffletius anno 1072;] Non convenit inter auctores de anno quo, moriens Rodulfus, possessiones suas sane amplas ac dignitatum titulos in Simonem, filium tunc unicum transmiserit. Audiendi non sunt Labbeus in Tabulis Genealogicis pag. 43 & Chesnius in Historia familiæ Castellioneæ pag. 658, Rodulfi obitum consignantes anno 1066; eorum quippe sententiam subvertunt inventa postmodum documenta. Restant duæ sententiæ præcipuæ, Chiffletii nimirum ad annum 1072 & Boucheti ad 1074 dictum obitum differentis. Suam paucis exponit Chiffletius in Observationibus cap. 9. Primum, quod hodiedum facile admittitur, contendit, non posse statui ante annum 1072, tum ita pergit: Neque vero Rodulfum ultra anni MLXXII Februarium (tabulæ enim Molismenses signant VIII Kalendas Martias) vitam produxisse, inde ostenditur, quod, eo mortuo, Simon ejus filius trium fere annorum bello a Philippo rege vexatus est, ex Vita S. Simonis auctore a quali, ac tandem pace inter eos firmata, Simon Vitriacum resque alias suas de Philippi regis manu recepit anno MLXXV, ad quem annum Vitriaci redditio in S. Petri Catalaunensis & in Alberici Chronicis adnotata est.

[78] [Bouchetus & alii 1074:] Verum est, ad dictum annum adnotatur in Chronicis istis Redditio Vitriaci, eidemquo apud Albericum illigatur pax Simonem inter & Philippum regem; si hoc recte; omnino sequitur, Rodulfum non vixisse ultra annum 1072; quoniam, teste biographo, Simon fere triennio labore militari implicitus fuerit. At prius audiendus est Bouchetus, sententiam suam paucis similiter proponens ac probans: Certum est, decessisse tantum (Rodulfum) XXII Februarii anni MLXXIV, ut testantur duæ Chartæ Simonis comitis, filii ejus & heredis; altera in gratiam Roberti abbatis Molismensis, ubi mors ejus notatur VIII Kalendas Martii, … altera pro abbatia S. Arnulfi Crispeiensis, data XI Kalendas Aprilis seu XXII Martii anni MLXXVII, quæ habet, quod jam annis tribus decessisset Rodulfus, quando scilicet ejus corpus ex Monte-Desiderii Crispeium transferri jussit Simon. Chartæ hujus secundæ, quam cum priore post dabo integram, nemo hactenus, quem novi, auctoritatem infringere conatus est, adeo accurati agnoscuntur omnes ipsius characteres chronologici. Ex eadem Charta etiam Marlotus Rodulfi mortem annectit anno 1074; Mabillonius vero in Observationibus præviis, commendata Chartæ auctoritate a characteribus, anno 1077 apprime congruentibus, ulterius procedit dicens: Immo ibi Simon patris sui corpus, nonnisi elapso post ejus obitum triennio, se transtulisse dicit, quod eidem anno MLXXVII convenit; cum OMNES Radulfi mortem anno MLXXIV consignent. Qui sunt illi omnes, veteresne an recentiores? Si veteres, operæ pretium fuerat unum alterumve nominare: si recentiores, excipi saltem potuerant Chesnius & Labbeus, locis supra citatis.

[79] Verum, his missis, non possum non mirari, cur Chiffletius, qui Boucheti Dissertationem Gallicam Ms. habuit & suis quidem Probationibus illigandam prelo destinavit una cum memorata Charta, [nos, consideratis tam Charta Simonis,] per Bouchetum ex Tabulario Crispeiensi descripta, cur, inquam, Chiffletius in Observationibus nihil reposuerit ad Boucheti sententiam, suæ tam oppositam, &, ut opinabatur idem Bouchetus, certam. Citat Chartam Chiffletius cap. 9, ubi agit de Rodulfi corporis translatione, & confectam fuisse opinatur paucis diebus, antequam seculo valediceret Simon, sed nullo verbo attingit sententiam Bouchetianam. Quid causæ fuerit, nescio; at mihi sententia ista non est tam certa, quam visa fuit Boucheto & aliis. Rationem affero. Auctor Vitæ Simon translationem memorat, atque ea de causa S. Arnulfi monasterio benefacit, subscribitur a Philippo rege, quocum ipsi bellum fuit. Proindeque pronum est cogitare, alio tempore, nempe durante bello, translatum esse corpus, quod in Monte-Desiderii jam triennio jacuerat, alio, composita scilicet pace cum Philippo, factam esse donationis Chartam, cui durante bello non videtur subscripturus fuisse rex.

[80] Explicationem istam non renuit Charta ipsa, quam subnecto: [qua patris corpus translatum dicit triennio] In nomine sanctæ & individuæ Trinitatis, Patris, & Filii & Spiritus sancti. Amen. Omnis, qui semetipsum intelligit, hominem duabus naturis, anima videlicet rationali & corpore constare cognoscit. Qua in re saluberrimum esse videtur, parti utrique digne, quæ sua sunt, providere. Et quia justum est de resurrectione cogitare, valde necessarium est pro peccatis offerre: unde beatus Augustinus, animas, inquit, defunctorum posse relevari pietate suorum viventium. Quapropter ego Simon, Dei gratia comes, de salute animæ meæ, immo & patris mei, venerabilis comitis Radulphi, præcavens in futurum, præsentis vitæ dies nihil esse conspiciens, atque mentem pro posse in consideratione æternitatis figens, supradictum Radulphum patrem meum de Montedesiderio, jam per tres annos post sui dissolutionem corporis ibi jacentem, apportari * feci & ecclesiæ sancti Arnulphi, quæ ab eodem & ab antecessoribus suis in castello Crespeiaci honorifico schemate fundata est, in qua etiam ex aqua & Spiritu sancto renatus fuerat, reddidi: ibique more antiquorum, juxta sepulchrum matris meæ, uxoris suæ, nec non & prædecessorum nostrorum cum psalmis & orationibus in spelunca duplici collocare feci.

[81] Et ut melius apud Deum eumdem archiepiscopum & martyrem, [post obitum, & monasterio] videlicet beatum Arnulphum, habeamus pro animabus nostris intercessorem, eidem ecclesiæ per annulum aureum totam terram de Bonoculo *, quam hactenus in dominio habebam cum servis & omnibus appendiciis suis concedo. Tali vero tenore, quod in vita mea medietatem habeam ejusdem terræ, ecclesia autem similiter: post mortem vero meam tota pertimeat ad ecclesiam. Dono etiam ecclesiæ eidem duo candelabra valde pretiosa, quatenus per merita sancti martyris animam patris mei lux æterna possideat. Hoc * autem dono & voluntarie concedo, & manu propria firmo, &, ut aliorum manibus hæc Chartula roboretur, postulo. Si quis vero (quod futurum esse non credo) de heredibus meis contra hanc donationem aliquid calumniaverit, ejus repetitio effectum non habeat; sed cum Simone Mago & Juda Iscariote, Dathan quoque & Abyron iram omnipotentis Dei incurrat: qui vero bene administraverit, particeps ejus eleemosynæ fiat.

[82] [S. Arnulfi Crispeiensis benefacit,] Actum hoc est in Crespeiaco castello XI Kalendas Aprilis, anno Incarnati Verbi MLXXVII, Indictione XV, Epacta XXIII, concurrente sexto, regni autem Philippi Francorum regis anno XVIII. Signum Philippi regis Francorum. Sic habet apographum nostrum Ms. , cui convenit editio Mabilloniana in Observationibus præviis ad Vitam Simonis: excipe tamen paucarum vocum diversitatem, in margine indicatam, & numerum annorum regni Philippi regis, qui apud Mabillonium omissus est. Sed animum nunc adverte, oro, ad utramque Chartæ partem: videbis in priori, quæ num. 80 inserta est, efferri omnia in præterito tempore, seu narrari ea, quæ facta fuerunt; in altera, quam numerus 81 complectitur, omnia in præsenti, id est, indicari ea, quæ modo fiunt. Videbis, inquam, integram Chartam aptari posse explicationi ante datæ, & proinde, licet Charta conscripta sit anno 1077, non inde certo sequi, Rodulfum non obiisse ante annum 1074.

[83] [quam verbis biographi & Alberici,] Dicet; Simon tantum fere triennio juxta biographum labore militari impeditus fuit: juxta Chartam corpus Rodulfi, quando translatum est, jam tres annos jacuerat in Monte-Desiderii, vel fallitur ergo biographus, dum translationem statuit durante bello, & hoc ad triennium dumtaxat extendit, vel exaggerat Charta dum ad tres annos ab obitu differt translationem. Respondeo, neutrum dici debere, nisi probetur, initium belli desumendum esse ab ipso Rodulfi obitu, quod objecta difficultas involvit; sed cujus oppositum colligimus ex biographo, dum ait: Parente vero utroque orbatum (Simonem) rex Francorum Philippus, malignitatis spiritu permotus, quæ jure successerat, hujus hæreditatem surripere gestiens, utpote juvenem solum sine consilio, absque parentum adjutorio, leviter expugnare existimans: PRIMUM INSIDIIS MOLITUR APPETERE, dein in apperto bello * commovet tempestatem. Vides, inter obitum Rodulfi & belli initium fluxisse aliquod tempus, quod Philippus insumpsit insidiis? Qualibus autem? Forte persuasionibus, speciosis prætextibus, pollicitationibus, precibus, blanditiis, quibus Juvenis animum induceret ad cedendam partem saltem aliquam hereditatis; donec tandem sic nihil efficiens, ad apertam vim & arma conversus est.

[84] [Chiffletio adhæremus.] Itaque cum in sententia Boucheti, obitum Rodulfi statuentis anno 1074 deserenda sit auctoritas 1 Alberici, qui nixus alio vetustiore Chronico, pacem affixit anno 1075, cum tamen bellum duraverit per tres fere annos; 2 biographi nostri, qui durante bello translationem factam esse indicat, quod intelligi nequit in dicta sententia, hæc non modo non videtur mihi certa, sed minus probabilis quam Chiffletiana, in qua Albericus & biographus facile conciliari possunt cum Charta, modo, quo dixi, explicata. Statuamus obitum Rodulfi die XXII Februarii anno 1072, ducto anni initio vel a Nativitate vel a Circumcisione Domini; statuamus initium belli exspirante eodem anno, translationem corporis mense Martio anni 1075, pacem vero anno eodem exeunte. Verum erit, quod, durante bello, facta sit translatio, ut indicat biographus; verum, quod tum corpus in Monte-Desiderii jacuisset per tres annos, ut testatur Charta; verum, quod pax composita sit anno 1075, ut scribit Albericus; verum denique, quod Simon tunc fere triennio labore militari implicitus fuisset, ut asserit biographus. Quapropter secundum hanc dispositionem resumamus Simonis gesta ab obitu Rodulfi patris.

[85] Utroque parente orbatum rex Philippus primum insidiis, [Sanctum armis impetit Philippus rex,] dein aperto bello appetiit; Cœpit namque ipse rex, verba sunt biographi proxime citatis subnexa, igne, præda, gladio, villas destruere; prædia, municipia & quæ ejus videbantur, prout poterat, omni modo dissipare. Is vero (Simon) intrepide, confisus in Domino, erigens se contra se, ad hoc etiam, ut malum ageret, invitus trahebatur, præcingit se, & præparat fortiter resistere. Concitat namque gentem suam, & velut frendens leo, licet corde dolens, perturbat & devastat, quod in regis reperit potestate: & donec proprium possideat, asserit nullo modo retroïre. Albericus in Chronico ad annum 1001 post hæc verba: Traditio Vitriaci, quæ tamen in Chronico S. Petri Catalaunensis leguntur ad sequentem, & ista: Abhinc anno decimo quinto invenitur (in eodem S. Petri Chronico ad 1075) annotatum: Redditio Vitriaci, occasionem arripit memorandi primordia belli hujus, post annos aliquot secuti & ante redditionem finiti; Hic dicendum est, inquit, quod Hugo vir nobilis, cognomento Bardol, fuit dominus Bretiarum, id est, de Brois, & erat ex una parte finitimus hæres comitis Veromandiæ. Rodulpho mortuo, dictus Hugo Bardol Vitriacum invasit & Barrum super Albam, & hoc de assensu regis Philippi, qui cætera, quæ erant comitis Rodulphi, invadebat: reliquerat autem comes Rodulphus ex uxore sua, quæ dicta est Adela, filium bonæ indolis, nomine Simonem & filiam nomine Alaidam. Ita Albericus a Leibnitio editus; sed cujus allatus textus aperte mendosus est.

[86] Ad calcem dictæ editionis dantur variæ lectiones & emendationes ex collatione cum codice membranaceo Alberici desumptæ, [& juxta aliquos etiam Hugo] in quibus monemur, legendum esse: hæres comitis Veromandiæ Rodulphi. Quo mortuo &c. Idem monemur in Lectionibus emendatioribus Alberici, quas Menckenius, ex optimo codice bibliothecæ suæ excerptas, dedit tom. 1 Scriptorum rerum Germanicarum, discimusque præterea, ibidem novo errore legi: Vitriacum invasit & Barrum super Albam & INFIRMITATEM. Ante editiones istas textum correctiorem attulerat Chiffletius in Observationibus ex variis Mss. codicibus, ut sequitur: Hugo, vir nobilis, cognomento Bardol, fuit dominus Brecarum, id est, de Broies, & erat ex una parte finitimus heres comitis Veromandiæ Rodulfi. Quo Rodulfo mortuo, dictus Hugo Bardol Vitriacum invasit & Barrum super Albam & Firmitatem &c. Nec tamen sine omni mendo in comitatu Veromandiæ, quem, observante etiam Chiffletio, Rodulfo Simonis patri male adscribit (Albericus seu potius imperitus librarius.) Hunc enim certum est fuisse comitem Crispeiensem & Vilcassinum jure hereditario, ex dote porro conjugis Barrensem ad Albam, forte & Vitriacensem; at non Veromandensem. Codex regius, ut monui, loco Veromandiæ habet Vendensis, nec absque mendo; scribi enim debet: Vadensis. Hoc & ego plane existimo. Vadensis & Crispeiensis seu Valesius olim unus idemque comitatus erat, ut ante dictum fuit.

[87] At quis erat Hugo ille Bardol, Brecarum dominus & ex quo capite vocatur finitimus heres Rodulfi Crispeiensis? [filius sororis, non ejus, quæ] Rodulfo huic præter filios Walterum ac Simonem duas filias fuisse, quarum, ipso vivente, altera maritum accepit Heribertum comitem, altera juvenem nobilissimum Bartholomeum, constat ex Charta S. Remigii Remensis § 7 ad longum recitata; at de earum nominibus altum illic silentium. De iis, deque earum conjugiis, posteris & successionibus Chiffletius in Observationibus Mss. varias ac fusas disputationes instituit, ut conjici potest ex titulis cap. 4, 5, 6 & 7. Sed quas prætermitto, ne absque utilitate nos nimis longe a scopo nostro avertant, solisque veterum testimoniis utor, quæ propositam quæstionem elucident. Unam Rodulfi filiam adducit Albericus in Chronico, unam similiter auctor Chartæ seu Notitiæ Ms. dominorum Cellæ Firmitatis ad Albam. Suam ille primo Alaidam, dein Adalam vocat; hic vero suam scribit Aaliz, ut si nomen spectes, dicas utrobique eamdem denotari: de diversis tamen sermonem esse, produnt adjuncta.

[88] [Viromanduensi comiti,] Alberius paulo post verba num. 85 recitata, dans qualemcumque Rodulfi genealogiam, ait: Gautherus Albus genuit Rodulphum patrem Rodulphi, qui genuit Vermandensem comitissam, scilicet Adalam, ex qua nata est Alaiz, uxor comitis Hugonis. Eadem, suppressis feminarum nominibus, habet Ivo episcopus Carnotensis epistola 45 in editione Parisiensi anni 1610: Supradictus Gualterius genuit Radulphum, patrem alterius Radulfi, qui genuit Vermandensem comitissam, ex qua nata est uxor comitis Hugonis. Adjuncta autem ista certos nos faciunt, Adalam apud Albericum eam esse Rodulfi filiam, cujus ipsemet in Charta Remensi maritum nuncupat Heribertum comitem, comitem nimirum Viromanduensem. Id pulchre elucidant Chronici veteris Excerptum ab anno Christi 986 usque ad 1109, editum ex codice bibliothecæ Thuanæ apud Chesnium tom. 4 Scriptorum pag. 97 & Fragmentum Historiæ Ms. ex bibliotheca Petaviana ibidem pag. 150. Prioris verba sufficient: Hugo vero (regum Henrici filius & Philippi frater) factus juvenis uxorem duxit filiam Herberti comitis Vermandensis, natam ex filia Rodulphi comitis, per quam obtinuit comitatus duos, Vermandensem & Vadensem.

[89] [sed alterius, quæ Brecarum domino nupta fuit.] Consulamus modo textum auctoris Notitiæ Dominorum Cellæ Firmitatis ad Albam: Ex ea (Adela Barrensi comitissa Rodulfus) duos filios, Galterium & Symonem, & unam filiam, id est, Aaliz genuit, quam Bartolomeus juvenis de Breias uxorem duxit & ex ea Hugonem Bardul genuit. En Rodulfi filiam, quæ eodem tempore nupta erat juveni nobilissimo Bartholomeo, quo altera conjugem habebat Heribertum comitem, ut liquet ex Charta Remensi; unde corrigenda Notitia Dominorum Firmitatis; dum unam tantum filiam a Rodulfo genitam insinuat. Porro, quod alia occasione discutiemus, putat Chiffletius, conjugem Bartholomei, hic Aaliz dictam, eam esse, de qua Albericus ad annum 1061 hæc tradit: Sed sciendum, quod comitissa Alaidis, soror sancti Simonis, comiti Campaniæ Theobaldo peperit duos filios, Philippum episcopum Catalaunensem & Hugonem Campaniæ comitem. Putat, inquam, eamdem post Bartholomei obitum nupsisse Theobaldo, ac de ejus aliarumque nominibus hanc notam subjicit: Hinc vero (inquies) sequetur aliquid absurdo simile, nempe quatuor fuisse aliis ex aliis unius familiæ Adelaydes: primam, uxorem comitis Rodulfi, S. Simonis matrem, alteram, horum filiam Veromandensem comitissam, tertiam, hujus sororem, Bartholomei Brecensis, & Theobaldi comitis successive conjugem; quartam Vermandensis comitissæ filiam, Hugonis Magni uxorem.

[90] Ad quod respondeo: Si vere Albericus comitissam Vermandensem, quæ S. Simonis erat soror, [Observantur nonnulla ad utriusque] Adalam nuncupavit (solus enim ille ex antiquis, quod sciam, illam de nomine appellavit) quatuor has ejusdem familiæ principes feminas cognomines non respuerim: si tamen vere cognomines. Nam esti hæ voces Adela, Adala, Adelais, Aalys, Alaidis & Alais synonymæ videntur, ex etymo nimirum & significatione eadem, quæ NOBILEM sonare dicitur, ex usu tamen vulgari nonnihil habent diversitatis. Siquidem mater S. Simonis Adela antiquis semper scribitur. Comitissa Vermandensis soli veterum Alberico Adala nuncupata est. Hugonis Magni uxor, ut plurimum Alais. Uxor Bartholomei Brecensis primum Aalys in Notitia dominorum Firmitatis dicta legitur; deinde, ex quo Theobaldo comiti desponsata est, Adelays, fortasse aliquo vel ætatis vel amplioris dignitatis intuitu. Ita fuerint hæ regiæ feminæ & quodammodo cognomines & appellationis tamen aliqua ratione diversæ. Nemini mirum videbitur, eodem nomine appellatas fuisse Rodulfi uxorem, filiam & ex hac filia neptem; quare si quid absurdo simile videri possit, in eo uno consistet, quod binis Rodulfi ex eadem conjuge filiabus idem nomen absque ulla distinctione inditum fuisset.

[91] Illud autem qualecumque absurdum ut tollatur, non apparet mihi sufficiens distinctio, [sororis nomen;] quam quærit Chiffletius in vulgari usu varie inflectendi idem nomen; ac proin malim suspicari, vel apud Albericum vel in Notitia dominorum Firmitatis alterutrius filiæ nomen non fuisse recte expressum: suspicionem fovet Claudius Hemeræus in Augusta Viromanduorum illustrata pag. 117 & sequenti, ubi agens de Heriberto IV comite, dicit, ipsum uxorem habuisse filiam Rodulfi II comitis Crispeiensis, idque innotuisse ex alienis monumentis, nam de nuptiis, inquit, Heriberti altum in membranis nostris silentium. Interpositis tamen nonnullis, subdit: Porro Heribertum cum aliæ præclaræ virtutes, tum in primis commendavit eximia pietas in Divos: qui cum Hildebranta conjuge ecclesiam urbis Royæ in Viromanduis … fundavit titulo S. Georgii &c. Hic laudat librum de sacra Politia, auctore Choppino, a quo conjugem Heriberti Hildebrantem appellari, etiam ante affirmarat. Si liber ille Choppini ad manum esset, dispicere penitius possemus, an solide probet istam Heriberti conjugis appellationem, & an nihil obstet, quominus eadem credatur cum Veromanduorum comitissa, Rodulfi Crispeiensis filia. Redeo ad Hugonem Bardol, de quo instituta fuerat quæstio.

[92] Erat igitur is Rodulfi nepos, natus videlicet ex ea filiarum ipsius, [& Hugonis] quæ conjugem acceperat Bartholomæum Brecarum dominum, e vivis sublatum ante mortem Rodulfi soceri sui, uti discimus ex Charta anno 1085 exarata in favorem ecclesiæ S. Juliani de Sezania Trecensis diœcesis, & excusa a Nicolao Camuzat in ejusdem diœcesis Promptuario pag. 372, unde pauca describo: Bartholomeus siquidem dominus Brecarum, miles famosissimus, qui & ipsam ecclesiam, quamvis injuste tenebat (nam nemo laïcus juste tenet) cum ex hac vita casu migraret, supra dictus comes Stephanus Henricus (Theobaldi comitis Campaniæ filius) ad regendum suscepit honorem, quoadusque ipsius Bartholomei filius, qui orphanus & parvulus remanserat, ad virilem perveniret ætatem. Cumque ei reddi paternam hæreditatem placeret, exhortatione & obsecratione comitis, & multorum aliorum admonitione, & maxime pro ejus animæ redemptione & patris sui atque avi cognominis ejus, & ipse Bardulphus cognominatur, ipsam ecclesiam atque omnem donationem concessit & tradidit… Quapropter monachi ibidem Deo servientes ipsi Hugoni & omnibus, qui cum eo erant, societatem dederunt tam in orationibus, quam in vigiliis atque eleemosynis… Fuit autem ista donatio facta ab Incarnatione Domini MLXXXI (a Stephano Henrico Hugonis tutore) sed millesimo octuagesimo quinto firmata ab ipsomet nempe Hugone Bardulfo. Reliquerat Bartholomæus Hugonem parvulum, obierat igitur diu ante obitum Rodulfi, cujus haud dudum post bona invasit idem Hugo Bardulfus, & inde verisimillime Albericus hunc jam tum Dominum Brecarum appellat.

[93] [in Avunculum facinus] Chiffletius ex hac Charta & tempore, quo interfectus est Walterus frater Simonis, conjectat, Bartholomæum e vita sublatum fuisse haud multo post, id est, sub annum 1065, Hugonem vero Bardulfum, dum, mortuo Rodulfo avo, Vitriacum, Barrum & Firmitatem invasit, fuisse juvenem annorum sedecim vel septemdecim. At cur ista oppida invaserit, nec satis declarat Albericus, qui solus est in hac re auctor antiquus nobis notus; nec operosius disquirit Chiffletius. Dubium non videtur, quin Rodulfus aliquid suarum ditionum filiabus suis assignaverit, quod maritis suis dotem afferrent; sed verisimile non est etiam mihi, Hugonem, vivente Simone avunculo, ex titulo dotis maternæ tria ista oppida occupasse tamquam sua & juste retinenda. Nam teste Guiberto abbate, Juvenculus Simon, cum mortem pater obiisset, comitatuum ejus honorem obtinuit, igitur & Barrensis comitatus honorem, quo titulo deinde venit Simon in instrumentis. Adde, quod ipsemet Albericus ad annum 1075, ubi dicit, facta pace, Simoni redditam fuisse hereditatem, huic manifeste involvat Vitriacum.

[94] [mitiore sensu] Vocat autem Albericus Hugonem Rodulfi comitis ex una parte finitimum heredem, fortasse quia idem Rodulfus testamento sanciverat, ut si Simon, filius unicus & heres proximus, in juventute seu absque liberis e vita migraret, pars ditionum determinata transmitteretur ad Veromanduorum comitissam, pars altera ad uxorem Bartholomæi Brecensis earumve legitimos heredes. Et revera, Simone seculo renuntiante, talis facta est divisio, ut ad Hugonem ejusve matrem transmissus sit Barrensis comitatus cum Firmitate ad Albam & Vitriaco. Hinc mitiore forsan sensu exponendum Hugonis Bardulfi facinus, quam primo intuitu præfert Alberici relatio & intellexit Chiffletius, in Collectione chronologica Historiæ S. Simonis, ita statuens: MLXXII. Moritur Rodulfus comes XI Kal. Martii, & in Montedesiderio sepelitur, quo ipso anno & duobus vel tribus sequentibus rex Philippus Simonis comitis hereditarios fundos populabundus pervadit. Hugo Bardulfus, Bartholomei Brecarum domini & Adelaidis Crespeiensis filius, partes secutus Philippi regis, adversus avunculum suum Simonem arma movet, quibus Barrum cum Firmitate ad Albam & Vitriacum occupat. Mitiore, inquam, sensu id potest intelligi, eo nimirum, ut Hugo Bardulfus videns Simonem avunculum a Philippo rege armis appetitum, veritus sit, ne Juvenis tantis viribus succumberet, & dum rex in potestatem redigebat partem unam ditionum, aliquis in alteram arma converteret. Hinc tria ista oppida, sibi post Simonis obitum destinata, invaserit Hugo, munieritque, defensurus ea, si necessitas cogeret, tamquam sua; quandoquidem Avunculum suum illis defendendis imparem fore præsagiebat.

[95] Neque obstat, quod dicit Albericus, factum esse hoc de assensu regis Philippi: [accipitur.] nam vel Hugonis mentem is non perspexerit, vel assensum præbuerit, ne plures sibi ascisceret adversarios, puta Theobaldum comitem Campaniæ, Hugonis vitricum; Theobaldi ex priore conjuge filium Stephanum Henricum, Hugonis tutorem, aliosque, quorum intererat ejusdem tueri jura. Ut ita conjectem, facit primo tam clare commendata in Sezaniensi superius laudato instrumento integritas dicti comitis Stephani Henrici, qui dum erat tutor Hugonis Bardulfi restituit bona, quæ defunctus ejus pater Bartholomæus injuste tenuerat, & Hugonem ipsum postmodum induxit, ut actum, ea super re confectum, confirmaret. Is enim, licet non judicaret, arma capessenda esse adversus regem pro defensione Simonis, certe non videtur permissurus fuisse, ut pupillus suus tantum facinus in Avunculum committeret. Secundo facit silentium biographi nostri, qui non est veritus acri calamo carpere Philippum regem, Hugonem vero ne nominat quidem.

[Annotata]

* Mabil. asportare

* ibid. Bonooculo

* ibid. hæc

* Mabillon. belli

§ IX. Fabula de reperto serpente in ore cadaveris paterni; commentum aliud; iter Romanum Sancti & reditus; belli renovatio; recepta hereditas; pax.

[Effodi & transferri curat] Gravissima triennalis fere belli negotia non obfuerunt Simoni, quo minus interim principis Christiani partes impleret, & dum pro debitis sibi bonis temporalibus decertabat, cælestia etiam promereri satageret. Tunc quippe, teste biographo, jejuniis & eleemosynis vacabat, corpus macerabat aspero cilicio, & diurnis armorum laboribus defatigatus, nocturnis in ecclesia officiis assistebat. Tunc de defuncti patris animæ salute anxius, Gregorium VII Papam consuluit, & secundum hujus responsum paternum corpus ex Monte-Desiderii, loco, quem vivens injuste possederat, transtulit ad S. Arnulfi Crispeiense monasterium, prout ex eodem biographo & ipsiusmet Simonis Charta superius demonstravimus, sed hic repetimus, quia ea fuit causa sive occasio præcipua, cur deinde Simon mundanis rebus nuntium remiserit & monachum induerit. Rem ita narrat Guibertus de Novigento. Quo (Rodulfo) ante delationem detecto, & sub oculis Filii ad nudum revelato, cum potentissimi genitoris quondamque ferocissimi tabidum attendisset corpus, ad contemplationem miseræ conditionis se contulit. Et exinde quicquid sublimitatis sibi arridebat & gloriæ, fastidire jam cœpit. Concepta itaque hac ipsa voluntate, fervente tandem desiderio, quod parturiebat, emisit &c.

[97] Mabillonius in Observationibus præviis ad Vitam Simonis, [patris corpus; historia] recitato Guiberti textui subdit: Ejusdem rei testem luculentissimum habemus Theobaldum de Malliaco, cujus ea de re fragmentum versibus barbaris antiquo idiomate Francico expressum laudat Labbeus in Tabulis genealogicis, quod quidem huc referre nemini ingratum fore existimavimus. His subnectit memoratum Gallicum fragmentum, quod cum tanti faceret scriptor Latinus, simul existimare debuisset, rem multo gratiorem præstiturum se, si ejusdem adjecisset interpretationem Latinam. Quid enim utilitatis aut jucunditatis afferant versus plerisque lectoribus, qui barbarum istud Gallicum idioma non norunt, & per consequens assequi non valent, an quid iis contineatur diversum a Guiberti testimonio? Nos similia monumenta, Latine solum reddita, exhibere consuevimus. Verum hic, quoniam nostræ qualicumque barbari istius idiomatis notitiæ non satis fidimus, textum etiam Gallicum præmittimus, ut sicubi a vera vocum significatione deflexerimus, corrigant ipsimet linguæ peritiores.

Ains vos vueil amentoivre * de Simon de Crepy
Qui le comte Raoul son pere defouï; *
Et trouva en sa bouche un froit * plus que demi,
Qui li rongeoit la langue, dont jura & menti.
Li Cuens vit la merveille, moult en fut esbaï:
Est-ce donc men peres *, qui tant chatiaux broï?
Ja n'avoit il en France nuz prince si hardi,
Qui osast ver li fere ne guerre ne estri.
Quant qu'il avoit au siecle laissa & enhai,
Bien le laissa voir, que sa terre en guerpi
Dedans une forest en essil s'enfoui,
La devint charbonners *, i tel ordre choisi.

[98] Octo priores versus ita interpretor:

Sed in memoriam vobis volo reducere Simonem Crispeiensem, [serpentis,]
Qui comitem Rodulfum patrem suum e tumulo eruit,
In ejusque ore deprehendit serpentem plus quam mediocrem,
Qui linguam ipsi, qua juravit & mentitus est, corrodebat.
Vidit prodigium Comes; multum obstupuit:
Isne igitur pater meus est, qui tot castra contrivit?
Non erat olim princeps ullus tam intrepidus,
Qui vel bello vel jurgio adoriri ipsum auderet.

Quatuor postremorum versuum interpretatio minus facilis mihi est; sensum tamen esse, opinor, quod Simon isto spectaculo motus, deseruerit, quidquid possidebat in seculo, in silva sese absconderit & illic monasticum habitum & ordinem susceperit. Eodem sensu, ut mox videbitur, quatuor istos versus accepit Chiffletius, qui & aliorum expositioni commodum attulit, dum in apographo suo Ms. huc transmisso vocibus Gallicis obscurioribus magis intelligibiles eodem idiomate adjunxit, sicut notavimus in margine.

[99] [in ore ipsius reperti,] Qua ætate floruerit auctor, nec docet Claudius Fauchet, ex cujus libro de Antiquis poëtis desumptum est Fragmentum, nec Chiffletius inquirit, nec Mabillonius, nec Labbeus, nec Castellanus in Martyrologio universali pag. 982, ubi idem Fragmentum producit, nec alius, quem norim, præter Adrianum de la Morliere in libro de Illustribus familiis Picardiæ pag. 232. Hic enim recensens personas illustres domus Malliacensis (de Mailly) producit Theobaldum de Malliaco, qui anno 1277 tamquam testis astitit cuidam connubiali contractui, conjectatque eumdem esse, qui Opus istud poëticum concinnavit. Si verum conjectet, dubium esse nequit, quin, ubi differt ab aliis Theobaldus, longe minoris sit auctoritatis, quam Guibertus & biographus, utpote seculo uno & medio circiter ipsis junior. Præterea Opus ejus ea inter ab omnibus reponitur, quæ Gallice Romans appellantur, & apud omnes latine sonant Historias fabulares, fabulosas narrationes; ut nesciam, quo jure ornetur titulo testis luculentissimi: sed loquatur Chiffletius cap. 9 Observationum: Quod refert Claudius Fauchetus lib. 2 de Veteribus poëtis Francis numero VIII ex Theobaldo de Mailly de serpente reperto in ore Rodulfi comitis, cum ejus cadaver effoderetur, aliisque rei adjunctis, libertatem poëticam sapit: in eo præsertim, quod Simonem ejus filium, eo spectaculo motum, secessisse ait in silvam, ibique carbonarium esse factum: quæ verba secessum ejus in eremum & nigras monachi vestes aut inepte depingunt aut immodestius perstringunt.

[100] Ejusmodi vermium ex humanis cadaveribus productio nihil quicquam habere videtur præter naturæ cursum, [nobis commentitia est:] quamvis ut plurimum prodigiis vulgo imputata est. Ad eam autem allusit (ut censeo) auctor Vitæ S. Simonis, cum ait cap. 2: “Ecce Vir Dei hoc in facto perterritus timore, si mundum antea contemptibilem, tunc horribilem judicavit; si in aliquo dilexerat, quasi anguem venenosum fugiendum perdocuit.” Equidem, salvo meliori judicio, crediderim, Simonem ita affectum fuisse partim ex rescripto Gregorii Papæ, jubentis corpus e loco, ante injuste possesso, erui & in alium transferri, proque anima defuncti preces ac pia opera institui, quæ narrat biographus; partim ex conspecto tabido & a vermibus corroso cadavere, hominis olim potentissimi & honore, dignitatibus ac divitiis ornatissimi, ut ex Guiberti narratione intelligimus. Imo dum conjecturis uti fas est, putem, commentum, tale quippe mihi erit historia serpentis, donec meliore testimonio probetur, putem, inquam, commentum istud originem duxisse ex ipsismet biographi verbis, quibus ait, quod Sanctus docuerit, mundum fugiendum esse quasi anguem venenosum. Sed & valde suspicor, ex eodem commento natam esse opinionem de mortuo Rodulfo in excommunicatione, quam attingere visum non est Chiffletio; at quam, mihi verisimilem non esse jam semel ac iterum significavi.

[101] Chiffletius post verba proxime citata perstringit aliud de Sancto assertum, [commentum alterum.] aiens: Notandus est porro Fauchetus, quod Simonem hunc Crespiacensem interpretatur filium spurium Rodulfi I Veromanduorum comitis, Hugonis Magni filii, anno MCXXX superstitis. Fuit enim hic certissime sanctus noster Simon, a quo effossum translatumque Rodulfi patris corpus, constat ex tabulis Crespeiensibus & ex ejus Vita; ex qua etiam apparet, profuisse Simoni sive illud humanæ miseriæ spectaculum, sive pietatem in defunctum parentem: ut ex eo maxime tempore sæculi vanitatem aversari cœperit, multa in ecclesias & in pauperes elargiri, aliisque piis operibus viam sibi sternere ad eam, quæ in ipso postmodum effloruit, sanctitatem. Faucheti & aliorum, qui Simonem nostrum Rodulfi Veromanduorum comitis filium nothum fuisse arbitrati sunt, opinionem refellit quoque Labbeus in Tabulis genealogicis pag. 147, Labbeoque accessit Mabillonius in Observationibus præviis ad Simonis nostri Vitam; ego vero, ubi supra de ejusdem natalibus agerem, negligendam duxi, tam aperte nempe falsam, ut legentibus documenta nostra ne minimam quidem verisimilitudinis umbram afferre queat.

[102] Terror, quem conspectus paterni cadaveris injecerat, [Romam proficiscitur Simon;] verisimilius Simonem impulit, ut susciperet iter Romanum, quod, narrata translatione Rodulfi, describit biographus ita exordiens: Interea dum regio regis & ipsius (Simonis) vastatione consumitur, homines a propriis sedibus effugantur, timorem de malefactis amplectitur: mox belli certamina ad tempus differens… Dominum Papam Gregorium, ut sibi pœnitentiam indiceret, adire proponit. Nec mora … Romam, ducente Domino, pervenit. Idem iter memorat Albericus in Chronico ad annum 1074, verum si sæpe dicta translatione posterius sit, uti spectatis adjunctis & ordine per biographum servato, verisimilius est, juxta statutam superius chronotaxim nobis probabiliorem non contigit ante annum sequentem. Porro gesta Romæ, quæ fusius legemus in Vita, in compendium contracta dat idem Albericus, ut sequitur: Comes Simon Romam abiit, consilium & pœnitentiam requirit, dum regio per guerram inter ipsum & regem Philippum devastatur. Papa Gregorius jussit, ut arma redderet, & sic pœnitentiam indixit. De qua pœnitentia partem Papa super se retinuit, partem duobus religiosis distribuit & sic absolutum eum ad propria remisit, arma reddidit & terram gubernandam, donec cum rege pacem reformaret, commendavit: adhibens etiam ei custodiam Hugonem episcopum Diensem tunc in Francia Cardinalem, & Hugonem abbatem Cluniacensem.

[103] [redux arma resumit & victor] Reditum in Galliam & quæ eum secuta sunt usque ad pacem cum rege, refert idem Albericus ad annum 1075 paucis his verbis: Comes Simon a Roma reversus regem Philippum aggreditur, nec a bello desistit, donec illum devicit. Biographus similiter paucis istis: Revertens igitur sancta jocunditate repletus, rursus regem aggrediens, certamen ut miles optimus, amplexatur & donec victor existeret, licet invitus, a belli negotio minime relaxatur. Chiffletius in collectione chronologica Historiæ S. Simonis refert ista ad annum 1075, nihil de cetero observans; at Mabillonius tom. 5 Annalium pag. 92 eamdem materiam pertractans, inquit: Haud scio, quorsum spectabat hæc pœnitentia. Nam reversus ad sua Simon, denuo bellum cum Philippo redintegrat, nec ante destitit, quam, parta victoria, regem ad conditiones pacis adduxit. Ego ex biographi narratione rem ita concipio. Simon armis appetitus, pro defensione bonorum suorum ad malum, bellis ordinarie annexum, invitus pertractus fuerat. Concitaverat gentem suam & velut frendens leo, licet corde dolens, perturbaverat & devastaverat, quod in regis repererat potestate.

[104] [hereditatem recipit; pax concluditur.] In eo vel ipse forte juvenili & bellicoso ardore abreptus, modum excesserat, vel suos eumdem excedentes non satis compresserat. Omnibus dein maturius ac scrupulosius consideratis, malum omne sibi imputavit, timore correptus fuit, Romam abiit, petiturus pro præteritis noxis pœnitentiam, & pro agendis deinde rebus consilium. Utrumque impertivit Pontifex & revertenti terram gubernandam, donec cum rege pacem reformaret, iterum commendavit, ac præterea duos boni testimonii & summæ auctoritatis viros, ipsi adjutores esse voluit, Hugonem scilicet Diensem episcopum, qui tunc legationis in Gallia functus est officio, abbatemque Cluniacensem (S. Hugonem) quorum doctrinæ & obeditioni subjectus lege divina redderetur instructus, & quorum opera ac interventu verisimillime pax regem inter & Simonem conciliata est eodem ipso anno, nempe 1075. Ad hunc eam refert Albericus; biographus autem sic breviter describit: Ad ultimum vero regione depopulata, & utrisque laboris gravi pondere depressis, consilium de pace concipitur; colloquium ab utroque mandatur. Quid plura? Fit conventus nobilium; judicium fit a sapientibus: quæ jure contigerat hereditas, Simoni judicatur & redditur; pax & concordia confirmatur.

[Annotata]

* ramentevoir

* deterra

* un serpent

* mon pere

* moine noir

§ X. Sancti Comitis ditiones; beneficia facta ecclesiis & monasteriis; fundatio plurium Prioratuum.

[Sanctus, recuperatis ditionibus suis,] Ex iis, quæ per decursum Commentarii disseruimus de Rodulfo ejusque ditionibus, facili conjectura assequetur lector, quanta fuerit Simonis, unici filii & heredis potentia; nec mirabitur, hunc a biographo & Alberico appellatum fuisse regis Francorum Primipilum, atque iisdem testibus, a Guillelmo Anglorum rege & Normanniæ duce desideratas fuisse ipsius cum filia nuptias. Aliquot Simonis ditiones, adductis testimoniis, enumerat Chiffletius in Observationibus Mss. dicens. Paternos comitatus possedit S. Simon usque ad seculi abdicationem. Hi erant Crespeiensis, Vilcassinus & Barrensis cum Vitriaco. Nam ut comes Crespeiensis S. Arnulfi ecclesiam donis auxit & Cluniacensi congregationi adjecit: ut Vilcassinus Medantum villam a rege Philippo vindicatam ac receptam cum rebus aliis concessit iisdem Cluniacensibus; ut Barrensis multa S. Eugendo contulit, quæ & a Theobaldo comite confirmari fecit. Ambianensis comitatus titulum nusquam in Observationibus suis tribuit Chiffletius vel Simoni vel Rodulfo patri, nec ejus meminit, in ditionum Simonis seculo renuntiantis divisione inter sorores ejus Viromanduensem comitissam, & conjugem Bartholomæi Brecarum domini; quasi is comitatus ad ipsos non pertinuerit.

[106] Pertinuisse tamen suadebant plurima: primo Dissertatio Boucheti, [quibus Ambianensis comitatus] quam habuit Chiffletius & in qua dilucide ostenditur, quo pacto ad Rodulfi majores & ad ipsum deinde comitatus iste pervenerit: secundo Tabula genealogica comitum Ambianensium apud Adrianum Morlerium, in qua post majores suos recensetur Rodulfus & filius ejus Simon; tertio denique Charta ejusdem Rodulfi apud eumdem Morlerium, in qua hunc sibi titulum adscribit: Ego Radulphus divina clementia comes Ambianis, dicitque donationi, anno 1069 ecclesiæ Ambianensi factæ, assensum præstitum fuisse a Simone, tunc unico filio suo & herede, ut firma & insolubilis perseveraret. Adderem quarto tamquam testem indubitatum, Hariulfum abbatem Aldenburgensem, S. Arnulfi episcopi Suessionensis, anno 1087 defuncti, biographum synchronum apud nos tom. III Augusti ad diem XV, sed error latet in altero titulo, quem ipsi adjungit. Sic autem habet: Fœcundabat Christus suam ecclesiam donis gratiarum, quibus accensi nobiles & inclyti perplures viri relinquebant vanam mundi prosperitatem … inter quos tamquam sydus aureum gloriosus Ambianensium & Veromandensium comes pulcherrimus Simon, filius Radulfi comitis, divino amore inflammatus, abjecit comitatus honorem vel potestatem, reliquit civitates & castella opulentissima &c. Hic clarissime Simoni asseritur comitatus Ambianensis, sed, quod innuebam, error est in adjuncto Viromanduensi, quem nec ipse nec pater Rodulfus umquam possedit.

[107] [accensendus ostenditur,] Eodem forte modo corrigi debet, quo similis error num. 86 hujus Commentarii correctus est in corrupto Alberici textu; ita quidem ut pro Vadensium per incuriam aut describentium ignorantiam positum fuerit Veromandensium. Si quis autem retinere voluerit Veromandensium, utatur is via, quam ingressus est Chiffletius ad exponendum Necrologium monasterii S. Eugendi, ubi legitur: Tertio Kalendas Octobris obiit Simon, comes Campaniæ, monachus nostræ congregationis: ad quæ Chiffletius: Cur autem appelletur comes Campaniæ, qui erat Crespeiensis, Vilcassinus & Barrensis ad Albam comes; ratio esse videtur, quia ejus tempore & per illum comitatus Barrensis adjectus est Campaniæ, & pars ejus esse cœpit. Fortasse etiam, quia soror ejus Adelais, Theobaldo secundis nuptiis copulata, fuit & reipsa & appellatione Campaniæ comitissa, cum in Campaniæ comitum familiam enupsisset: pronum enim erat, ut Fratris & sororis communes vulgo censerentur honorum tituli. Utatur, inquam, hac via, cum par omnino videatur esse ratio. Nam eodem tempore & per eumdem Simonem Crispeiensis seu Vadensis, Vilcassinus & Ambianensis comitatus transierunt ad Heribertum IV Viromanduensem comitem propter hujus conjugem, alteram Simonis sororem & reipsa & appellatione Viromanduensium comitissam. Præplacet tamen mihi prius assignata correctio, eamdemque applicare malim sacris Fastis, quorum auctores secuti Hariulfum vel Albericum seu potius alterutrius depravatum textum, Simonem dixerunt filium comitis Viromanduensis, verba dedi § 1.

[108] [benefacit variis ecclesiis;] Quoniam jam mentio incidit instrumentorum, ex quibus varios Simonis comitatus probavit Chiffletius, priusquam cum biographo ad Sancti nuptias procedamus, quæ an diu ante ejus a seculo secessum tentatæ fuerint, non satis liquet, dicta instrumenta aliaque huc transferemus. Inde edocebimur saltem ex parte piam ejus erga ecclesias earumque ministros munificentiam, & munificam erga defunctos pietatem, antequam seculo valediceret. Dedimus § VII hujus Commentarii ex Marloti Metropoli Remensi & ex Chiffletiano apographo Ms. prolixas litteras Rodulfi comitis de donatione facta monasterio S. Remigii Remensis pro sepultura & animæ requie Walterii filii sui, atque eam donationem non tantum a Simone confirmatam tum fuisse ostendimus, sed & monuimus, postea fuisse auctam.

[109] [Remensi S. Remigii] Litteras hac de re confectas & prioribus utrobique annexas, ad hunc locum reservavimus, utpote non dubitantes, quin donatione & obitu Rodulfi posteriores sint. Sic habent: Iterum notum sit universis Matris Ecclesiæ filiis, quod Rodulfus de Wadenensi villa a Simone comite impetravit donari sancto Remigio quoddam hospitium, quod est in municipio Buxiti castri, in quo hospitarentur supervenientes monachi ejusdem Sancti. Quod idem Simon postquam annuit, per Anselmum monachum & per eundem R. * sancto Remigio fecit donationem; præsentibus Vuidone castellano cum uxore sua; Erigero villico Comitis, Constantio servo ejus, & Adelardo decano. Illa autem donatio sunt duo homines, Vuypertus, Laibertus, duæque feminæ Gisla & Odala cum liberis & domibus & terris * & facultatibus suis. Hæc omnia dedit idem Simon beato Remigio, tam libere possidenda, quam hereditate prius tenuerat. Post hæc donavit Constantium, filium Ermengardis, quæ in eleemosyna sancti Remigii fuit defuncta. Præter discrimina in margine signata desiderantur apud Marlotum propria nomina duorum virorum & duarum feminarum, quos S. Remigio dicitur dedisse sanctus Comes. Buxitus autem, teste eodem Marloto, locus est nunc dictus Pompella, tertioque lapide dissitus a Remensi civitate.

[110] A Remensi S. Remigii transimus ad Molismense S. Mariæ Ordinis S. Benedicti in Lingonensi diœcesi monasterium, [Molismensi S. Mariæ,] in quo sub ipsis primordiis, (conditum quippe traditur anno 1075) mire enituit Comitis nostri liberalitas, non aliis monumentis declaranda vel probanda, quam litteris ex dicti monasterii tabulario desumptis & aliquoties memoratis: Notum fieri volumus omnibus tam futuris quam præsentibus, quatinus domnus Symon, comes Barrensium, dedit beatæ Mariæ semper Virgini Dei Genitrici, & domno Roberto abbati, fratribusque in loco Molismensi Deo servientibus, quicquid habebat in dominicatu apud villam, quæ dicitur Granciacus: Robertum scilicet & mulierem ejus Wilesendem cum omnibus infantibus suis: silvam, quæ dicitur Carmeacus & piscaturam cum gaura *: eo tenore, ut quotannis anniversarius dies parentum suorum, Radulfi videlicet comitis & Walterii fratris sui & matris suæ Adelæ, nec non & ipsius domni Symonis, postquam obitus ejus evenerit, agatur a fratribus. Consuetudines autem, quas rustici debent, similiter dedit, quatinus in præfato loco Molismensi, quemcumque ipse Comes mittere ad monachatum voluerit, recipiatur & alatur. Signum Symonis comitis. S. Ansculphi Senescalqui. S. Eurardi vicecomitis. S. Widonis de Ulmiaco. S. Fulberti præpositi. S. Arnulfi vicecomitis. S. Drogonis. S. Odardi marescalqui, S. Milonis Orphani. S. Heliæ militis Thorotensis. Actum est hoc publice apud castrum, quod situm est super Albam fluvium, quod Firmitas nuncupatur, regnante Philippo rege. VIII Kalendas Martii obiit Radulfus comes. VIII Idus Septembris Walterius comes. III Idus Septembris obiit Adelina comitissa.

[111] Robertus abbas, in litteris nominatus, est S. Robertus primus Molismensis abbas & fundator Ordinis Cisterciensis, [& aliorum donationes] cujus Acta illustrarunt Majores nostri ad diem XXIX Aprilis, atque ea occasione monasterii Molismensis, ab ipso conditi, uberiorem notitiam præbuerunt. Litteras istas sequuntur aliæ, in quibus enumerantur variorum donationes eidem monasterio factæ & per Comitem nostrum, a cujus dominio res datæ pendebant, laudatæ & approbatæ: quæ causa est, ut & illas huc transferam: Sit notum cunctis præsentibus atque futuris, quod Hildierus de Vilenessa dedit Deo & sanctæ Mariæ & conventui Molismensi ecclesiam de Granciaco, & omnia omnino, quæ ad eam pertinent, excepta medietate decimationis. Non solum autem iste, sed & omnes hujus villæ domini dederunt ei sine parte sui molendinum & furnum & decimam, & tertiam proprii laboris eorum, & laboris propriæ familiæ illorum. Insuper etiam largiti sunt ei totam medietatem prædictæ potestatis in omnibus rebus & redditibus & consuetudinibus sine denominatione ullius exceptionis.

[112] Præfatus Hildierus dedit medietatem unius quadrantis: [huic factas confirmat:] Wido de Buxo & Odo, frater ejus, medietatem alterius quadrantis: Rodulfus de Capsanno medietatem tertii; Walterius de Avallurra medietatem quarti quadrantis. Hujus autem donationis testes fuerunt Gosbertus de Barro, Hugo Rufus, Ingo, Bencelinus. Et quia præfati domini hæc beneficia a dominis aliis *; scilicet a Rainaldo de Saxeofonte, & a Milone de Bairia, & a Rainaldo conestabulo; & isti donationem factam laudaverunt, & manu propria dando, & testes invocando etiam confirmaverunt audientibus & testimonium perhibentibus Milone, Ailulfo, Eurardo, Widone, Gosberto, Oliverio, Constantino, Benscelino. Simon autem optimus comes Barrensis, a quo tenebant & isti, donum libentissime annuit & laudavit: & ipse idem insuper prædictæ ecclesiæ dedit, quidquid in prædicta villa in dominicatu habebat: scilicet Robertum & Wilesendem uxorem ejus cum filiis & filiabus suis, & silvam, quæ dicitur Carmeacus, & piscaturam cum gaurea & omnes consuetudines, quas rustici prædictæ villæ ei debebant.

[113] [Jurensi S. Claudii,] Plurimis procul dubio beneficiis ernavit Simon S. Eugendi, nunc S. Claudii abbatiam, in qua ipse dein monachum induit. Jacobus Vignerius in Chronico Lingonensi commemorat decem vel duodecim Prioratus sive minora monasteria, quæ Simon fundavit vel exstruxit atque curæ ejusdem abbatiæ commisit. Verum dum deficiunt documenta, quibus singula solide confirmemus, præmittimus ex Chiffletii collectaneis Mss. litteras, unde saltem generatim constet, ipsum in dictam abbatiam fuisse beneficum: In nomine Patris & Filii & Spiritus sancti. Quia humanarum rerum actus procul dubio multipliciter vacillat, atque per quasdam innumeras varietates mundana forma defectum & interitum sui quodammodo prætendit, dignum est atque competens, ut rerum transitoriarum appetitus vitetur, & illarum, quæ permanent, omnibus modis exoptetur ac amplectatur facultas. Ut ergo earum mihi jocundissimam portionem præparare possem, tantique boni heres quandoque existerem, notum sit omnibus tam posteris quam modernis, quod ego Teubaldus comes petitioni donni Symonis comitis acquiescens, laudavi, ut quicquid in terra Barrensi comes Notcherius & Rodulphus & Symon comes omnesque suæ progeniei beato Eugendo Jurensi dedissent vel daturi essent, totum idem Sanctus in perpetuum absque calumnia meo concessu obtineat, atque uxore mea, filiisque meis id ipsum volentibus ac laudantibus, pacifice in sempiternum possideat. Actum est hoc Surunculis ad Pontem Maternæ fluvii anno Incarnati Verbi millesimo septuagesimo sexto, Indictione VX, regni autem donni Philippi VIII X.

[114] [& ei annectit multos] Quo tempore dabantur litteræ istæ, verisimiliter jam Comes noster seculi abdicationem meditabatur; atque idcirco bona & privilegia, quæ olim in abbatiam contulerant Notcherius, Barrensis comes, ac Rodulfus Crispeiensis, quæque ipse adjecerat & adjecturus erat, laudari & rata haberi voluit a Theobaldo Campaniæ comite, ab hujus uxore, sorore sua & ab eorum filiis, ad quos devolvi debebat Barrensis comitatus. Notæ autem chronologicæ, quas, uti in apographo signantur, huc transtuli, conveniunt ambæ anno 1076, qui fuit Philippi 18, & quo currere cœpit mense Septembri Indictio 15. Audiatur modo Vignerius ad eumdem annum 1076: Hoc ipso anno palam facta est admirabilis conversio Simonis, illustrissimi potentissimique Barri super Albam, Crispeii seu Valesii ac Meduntæ comitis, fundatis ab eo illo ipso tempore decem aut XII minoribus monasteriis, quos Prioratus vocant, sub cura S. Eugendi: ex quibus sex aut septem spectant ad hunc episcopatum. Primus in urbe ipsa Barralbulensi Petri nomine vocitatur, conjunctamque habet præcipuam oppidi parœciam. Secundus, S. Germanæ sacer, positus est in monte vicino, ubi restant præclara & ampla castrametationis Romanæ vestigia, quam alicubi descripsimus cum aliis notis antiquitatis. Tertius, ut & priores, sat bene dotatus in oppido Firmitatis ad Albam, jucundissimo aspectu. Quartus Sylvæ-rubræ seu Roboretæ in eadem valle secundum Albam fluvium; ut & quintus S. Leodegarii. Sextus vero apud Confinium in eodem tractu. De Motensi in insula est dubitandi locus. Sarmasiensis, qui ei quoque attribuitur, de facultatibus quidem ejus, sed Hugonis, comitis Campaniæ, nepotis, non ejus fundantis proprie fuit: nec est episcopatus nostri.

[115] Assignatos a Vignerio Prioratus recenset quoque Chiffletius in Ms. suo De Prioratibus ubivis terrarum constitutis, [Prioratus, quorum aliqualis] qui S. Claudii monasterium velut membra caput suum spectant; ac singulis adjicit annos documentorum, in quibus Prioratus occurrit mentio: at documentum nullum allegat, quod Sancto posterius non sit; atque hinc conjicimus, nec ipsi ad manum fuisse testimonia, quibus Vignerii dicta stabiliret. Plerosque cum Vignerio collocat in diœcesi Lingonensi, ac de primo ita scribit: Prioratus S. Petri de Barro super Albam, in quo debent esse duo monachi cum Priore, non incluso sacrista. Memoratur in Bullis annorum MCLXXXVI & MCCXLV. De secundo: Prioratus S. Stephani & sanctæ Germanæ de Monte Barri super Albam, in quo debent esse duo monachi præter sacristam. Tabulæ annorum MCXLIX, MCLIX, MCCXLV. Hujus ecclesiam jam anno MXCI Robertus Lingonensis episcopus contulerat Hunaldo abbati & ejus monasterio. Postrema verba paulo amplius declarat Chiffletius in Chronico S. Eugendi, per abbatum seriem deducto, dicens: Hunaldo Robertus Lingonensis episcopus adjudicavit ecclesiam, quæ sanctæ Germanæ dicitur, in honore S. Stephani dedicatam, in veteri castro Barri super Albam fluvium; laudantibus & calumniam suam remittentibus abbate & monachis Molundensibus anno MXCI.

[116] Idem Chiffletius ibidem paulo inferius agens de Humberto abbate, [notitia hic adjicitur.] Hunaldi successore, ait: Humbertus, qui & Hubertus, privilegium accepit a Paschali Papa II anno Christi MC. Sequenti vero MCI eidem abbati Hugo Trecensis & Barrensis comes dona, ecclesiis S. Stephani & S. Germanæ de Barro ad Albam ab Adela comitissa avia sua & avunculo suo Simone comite collata, firmavit, ipse alia de suo superaddens. Atque ita nos docet quidem, bene meritum fuisse Simonem de dicto S. Germanæ Prioratu, non ita tamen, ut ipsius primus auctor seu fundator exstiterit; cum eidem Prioratui gratificata quoque sit Adela Simonis mater, ipso adhuc Puero, defuncta. De tertio apud Vignerium memorato Prioratu nihil habet Chiffletius in Ms. de Prioratibus præter ista: Prioratus S. Eugendi de Firmitate super Albam, in quo debent esse duo monachi cum Priore. Tabulæ annorum MCXLIX, MCLXXXVI & MCCXLV. De quarto autem etiam hæc tantum: Prioratus SS. Felicis & Angoberti de Silvaroura sive de Suvenrosa, ut habent Bullæ annorum MCLXXXVI & MCCXLV. De Quinto: Prioratus S. Leodegarii de Lastriceyo, citatque easdem Bullas. De sexto: Prioratus S. Mauricii de Confinio. Diplomata annorum MCXLIX, MCLXXXVI & MCCXLV. De Motensi Prioratu, qui Vignerio septimus & dubius est, silet Chiffletius, nisi forte is sit, quem Prioratum S. Simonis de Muthua seu Multua appellat in Bisontina diœcesi. Sarmasiensem vero ponit in Catalaunensi diœcesi, cetera consentiens Vignerio: Prioratus sanctæ Mariæ de Sarmasia. Tabulæ annorum MCLXXXVI & MCCXLV. Fundatus fuit anno MXCIII ab Hugone comite Campaniæ ejusque matre Alaide, & fratre Philippo Catalaunensi episcopo.

[117] [S. Arnulfi Crispeiense monasterium] Hic servata qualicumque temporum serie agendum esset de bonis, quibus Simon XI Kalendas Aprilis anni 1077 locupletavit Crispeiense S. Arnulfi monasterium pro sepultura & animæ requie parentum suorum, verum dum ad ea elucidanda nihil se offert præter narrationem biographi & Chartam datam num. 80 & seq.; ubi de anno emortuali Rodulfi patris disseruimus, eo remittimus lectorem & ad alia properamus. Relatu dignum est instrumentum, quod ex tabulario Cluniacensi descriptum a Boucheto accepit Chiffletius; epistola videlicet Simonis comitis ad S. Hugonem abbatem Cluniacensem, per quam ejusdem Congregationi subjicit mox laudatum S. Arnulfi cœnobium, olim a Walterio Albo, comite Vilcassino, ac proavo suo paterno conditum. Tenor ipsius hic est: Venerando abbati Hugoni & omni Congregationi Cluniacensis cœnobii Simon comes vestræ sanctitatis servulus salutem. Notum sit vestræ celsitudini, beatissime pater, me vos plus quam omnes homines, in carne viventes, in Domino * diligere, atque proficuum & honorem vestrum, in quantum valeo, quærere. Concedo itaque vobis & omnibus successoribus vestris abbatiam sancti Arnulphi, quæ constructa est in castello, quod * vocatur Crespy, ut omnino subjecta sit vobis & ut ibi abbatem de vestris monachis eligatis, qui secundum Deum, & secundum Regulam beati Benedicti illud monasterium regere possit.

[118] [subjicit Cluniacensi] Volo ergo, ut sciatis, me fecisse cum consilio & cum voluntate meorum hominum, scilicet majorum: nec non & regem hanc meo deprecatu sic firmasse chartulam: Philippo videlicet astante, & concedente Silvanectensi pontifice Ivone. Testes Simon dapifer, Simon, Milo, Orfanes. Factum in domo sanctæ Mariæ Parisiensis die festivitatis omnium Sanctorum. S. * Philippi regis. Litteras hasce ex eodem Cluniacensi tabulario typis vulgarunt Mabillonius in Observationibus præviis ad Vitam & scriptores Galliæ Christianæ auctæ tom. 10 inter Instrumenta ecclesiæ Silvanectensis. Prioris editio vix differt a nostra, sed posteriorum præter signatas hic variantes lectiones testes ita exprimit: Simon dapifer Simonis comitis, Milo, Orfanus. Iidem scriptores ad marginem litterarum notarunt annum 1076: sed eodem tom. Col.olligentes gesta Ivonis Silvanectensis episcopi, illis subscripti, monuerunt, anno 1076 substituendum esse 1078, quoniam certe hoc anno (inquiunt) interfuit Ivo concilio Suessionensi, donatamque Hugoni abbati Cluniacensi a Simone Crespei comite abbatiam sancti Arnulfi confirmavit. Siquam connexionem habet confirmatio Ivonis cum Suessionensi concilio, quod nec putem, nec scriptores illi clare significant; non inde certa repeti potest litterarum epocha; cum scriptæ sint Parisiis.

[119] [congregationi, quam etiam aliis] Scribi namque potuissent & Ivonis subscriptione seu approbatione firmari Parisiis anno 1077 vel ante, ac dein Suessionibus in concilio confirmari anno 1078. Præterea non ita certum est, concilium istud habitum fuisse anno 1078. Memoratur quidem in Cameracensi Chronico ad hunc annum, ut observat Marlotus tom. 2 Metropolis Remensis; ipse tamen innectit anno præcedenti. Dormayus vero in Historia Suessionum lib. 5 cap. 14 non uno argumento contendit, verisimilius habitum fuisse ante 1078. Quidquid demum sit de concilio, quominus litterarum scriptionem differamus ultra mensem Novembrem anni 1077, suadet Diploma regis Philippi, unde edocemur, Simonem ipso anno 1078 fuisse monachum. Diploma autem istud, cum nos instruat de aliis beneficiis a Simone, verisimillime nondum monacho, collatis in Cluniacenses, haud intempestive hic exhiberi potest: In nomine Patris & Filii & Spiritus sancti. Amen. Ego Philippus, rex Francorum, omne donum, quod domnus Simon dudum comes, modo Dei gratia effectus monachus, dedit ecclesiæ Cluniacensi, quod malo consilio sibi abstuli, nunc reddo atque concedo sibi pro amore prædicti Simonis & pro fraternitate loci.

[120] Videlicet Medantam villam atque omnia ad eam pertinentia, [beneficiis exornat.] scilicet prata & culturas & villas & totam cultam terram, atque illud totum, quod supradictus Vir de eadem villa possidebat. Ad hæc concedo atque reddo totam piscationem cujusdam villæ, quæ Etluton vocatur, & totam terram cum hospitibus, & triginta nummorum libras de teloneo Medantensis castri: & feodum Arnulphi, qui fuit armiger Walterii comitis: & quadrigas tribus vicibus in unoquoque anno de Bouenvilla. Adhuc etiam concedo quoddam torcular, quod Warinus tribuit meus præpositus. Hujus concessionis sunt isti testes: videlicet Albericus de Cuciaco; Adam constabulurius; Hugo de Pusiaco; Guiffredus de Calvomonte; Warnerus Silvanectensis; Paganus, frater comitis de Curbulleo; Albericus canonicus; Humbertus & Willelmus de Roseto; Hugo Metlindensis comes; Hugo Stavelus de Medanta. Hæc Charta Medantæ est a rege Philippo firmata videntibus supradictis testibus. † Hoc signum regis Philippi regnantis sua manu scriptum anno ab Incarnatione Domini MLXXVIII. Exstat hoc idem Diploma in Bibliotheca Cluniacensi col. 527: sed mendose datum dicitur anno MLXXVI. Chiffletius, cujus apographum Ms. secutus sum, expresse monet, notari in autographo annum MLXXVIII.

[Annotata]

* Marlot. Rodulfum

* ibid. & terris deest

* verisim. scapha

* supple. tenebant

* al. in Deum

* al. qui

* al. † Sign.

§ XI. Nuptiæ bis tentatæ; bis feliciter a Sancto evitatæ; gradus consanguinitatis ejus cum Mathilde Anglorum regina.

[Filiam Heldeberti Marchiæ comitis] Quoniam fixum est Chiffletii Observationes propriis ipsiusmet verbis describere, quotiescumque ordini nostro ac materiæ congruerent, hunc § exordior a capite ejus XI. Simoni comiti Roma reverso, pace inter ipsum ac regem Philippum, virorum principum ac procerum arbitrio composita, quæsita est uxor Heldeberti Marchiæ comitis filia: quæ videlicet Marchia Arvernos a Lemovicibus disterminat; unde & alterutri ex his duobus populis subinde adscribitur. In tabulis consecrationis Philippi I regis, anno Christi MLIX confectis, in serie comitum proxime post Willelmum Arvernensem censetur Heldebertus de illa Marchia, nempe Arvernensi, estque hic ipse Heldebertus, qui filiam suam, præstantis formæ & egregiæ indolis puellam, Simoni desponsaverat, inter Marchiæ comites eo nomine secundus. Postmodum Heldebertus IV comitatum suum Henrico II Anglorum regi vendidit anno MCLXXVII in procinctu ad expeditionem Orientalem, in qua obiit Constantinopoli XXIV Junii anni MCLXXX. Auctor Vitæ S. Simonis cap. 4 * de his ejus sponsalibus cum Heldeberti consulis filia luculentam habet narrationem, in qua eum cum S. Alexio componit, quamvis illi (ut videtur) eo præferendum, quod Alexius die nuptiarum e paterna domo elapsus, soli sibi consuluit, Simon vero etiam sponsæ suæ curam habuit: dum illi persuasit, ut omnibus sæculi a se abdicatis illecebris, Christi sponsa efficeretur.

[122] [sponsam suam inducit Sanctus,] Illam enim cum duobus “& conversione & generis propinquitate collegis” ad Casam Dei destinavit, locum religione inclytum, ut ibi, mutata veste seculari, habitum induerentur monasticæ professionis: “quorum alter religiositate pollens, postea Bituricæ civitatis ordinatur episcopus” Aldebertus, opinor, sive Hildebertus, ex abbate Dolensi archiepiscopus Bituricensis ordine sexagesimus: “qui sedit annis quatuor, mensibus octo & sexdecim diebus” ut refertur in Patriarchio Bituricum apud Labbeum in Nova Bibliotheca: nam id convenit cum temporum rationibus. Pergit Chiffletius nonnulla observare ad professionem religiosam sponsæ Simonis in Casa Dei; nos tamen filum ejus tantisper interrumpimus, ut lectoribus fidem exsolvamus, demusque ea, quæ biographi narrationem confirmantia reperimus apud scriptores antiquos. Hariulfus in Vita S. Arnulfi episcopi Suessionensis de Sancto nostro sic ait: Reliquit sponsam decoratissimam: Guibertus abbas lib. 1 cap. 10 de Vita sua: Audivi etiam, quod nobilissimi quamdam generis juvenculam sibi desponderat, quæ cum amantissimum Juvenem sibi & mundo repudium dedisse rescisset, ipsa inferior videri non tolerans, virginalibus Deo servientium turmis virgo perseveratura, sese conseruit.

[123] [ut monialis fiat in Casa Dei, de quo] Albericus in Chronico ad annum 1076: Comes Simon dum ad instantiam baronum filiam comitis Hildeberti de Alvernia sortiretur, ad primum colloquium ita convertit eam, quod illa de nocte, ignorante patre, fugit ad monasterium de Casa Dei, ubi facta est sanctimonialis & cum ea duo nobiles, quorum unus postea fuit archiepiscopus Bituricensis. Est porro Casa Dei in Claromontensi Arverniæ diœcesi Ordinis S. Benedicti virorum monasterium, atque ea propter Observationem suam protrahens Chiffletius, quæstionem inducit: Sed gravis, inquit, hinc existit difficultas de nobilissimæ virginis professione in Casa Dei, nullum enim apparet in hujus monasterii Annalibus vestigium parthenonis, in quo illa vel sola vel cum aliis monialibus vitam asceticam profiteri potuerit. Qua in quæstione sane difficillima hoc primum statuo, vere illam in Casa Dei factam esse sanctimonialem. Disertis verbis hoc affirmat auctor antiquus Vitæ S. Simonis cap. 4, ex quo Albericus in Chronico ad annum MLXXVI: (hic inserit verba Alberici data num. præcedenti.) Non est verisimile concessisse in eremum illustrem hanc heroïnam absque puellarum comitatu; aut si sola elapsa est e paterna domo, invenit haud dubie in Casa Dei jam constitutas alias ejusdem propositi virgines; vicinis quidem Casæ Dei virorum monasterio cellulis, ut hæ ab illis & verbo Dei, & sacris ministeriis juvari possent, sed tamen a virorum contubernio discretis, propter famam & propter conscientiam.

[124] Clare autem Guibertus abbas de Nogento in Vita sua, [& Elariacensi monasterio] nobilissimam hanc Simoni comiti desponsatam juvenculam, ejus hortatu virginalibus Deo servientium turmis sese inseruisse affirmat. Neque singulare id fuit in Casa Dei. Nam annis abhinc mille & ducentis S. Romanus in Monte Jura, & non multo post S. Leonianus Viennæ allobrogum moniales haud procul a monachis locarunt & (ut notat Miræus in Notitia ecclesiarum Belgii pagina LXX) Marchianense, Hasnoniense, Dononiense & alia nonnulla Belgii vetustiora cœnobia olim sexus utriusque fuerunt. Ab hac quæstione procedit ad aliam: quid nempe istis Casæ Dei monialibus factum sit; conjectatque virgines illas, quas inter erat Simonis sponsa, a Jarentone, qui ex Priore Casæ Dei anno 1077 factus est abbas monasterii S. Benigni Divionensis, deductas fuisse Lareyum sive Elariacum, vicum ditionis S. Benigni in Benigniani monasterii prospectu positum: atque hinc originem repetit Elariacensis parthenonis.

[125] Conjecturam hanc typis communem fecit Chiffletius in Opusculis suis quatuor pag. 181 inter Excerpta de Vita S. Bernardi, [quædam notantur.] eamque non absimilem veri dixit Mabillonius tom. 5 Annaliam pag. 130. Sed hic locum, quem supra quærebat Chiffletius, ubi nempe Simonis sponsa religiosam vitam primum professa sit & unde sacras Deo virgines Lareyum arcessivit Jarento, ex alia verisimili etiam conjectura assignaverat ibidem pag. 9 in hunc modum scribens: Quædam etiam virginum cœnobia eidem abbatiæ (Casæ Dei) subjecta fuere, quorum unum sancti Andreæ de Cumis olim, postea de Valle Dei appellatum, vivente sancto Rotberto (obiit anno 1067) condi cœpit. Situm est in diœcesi olim Claromontensi, modo sancti Flori ad ripam Sinus-aurei fluvioli. Paucis interjectis: Hodie quoque subsistit (iste parthenon) Casæ Dei subjectus, in quo beati Simonis Crispiacensis sponsa monasticum habitum videtur induisse.

[126] Vix Simoni, evitatis feliciter nuptiis, ad suos reverso, [Nuptias cum filia Anglorum regis] & verisimilius ad sponsæ exemplar seculo nuntium remittere meditanti, novus isque gravior sustinendus fuit impetus. Guillelmus rex Anglorum, & dux Normannorum, qui in aula sua Comitem nostrum enutriverat, & forte nuper in defensione hereditatis suæ armis adjuverat, sive ex tenerioris affectu amoris, quo in ipsum ferebatur, sive desiderio Principem, inter Francos usque adeo potentem, arctiore vinculo sibi obstringendi, ipsum ad matrimonium cum filia sua invitavit & ardenter sollicitavit. Rem fusius explicatam a biographo ita in compendium contraxit Albericus in Chronico ad annum 1076 apud Leibnitium: Et ecce rex Anglorum Guillelmus Nothus, qui eum nutriverat, mandat Simoni, ut ad suum colloquium Normanniam festinus occurrat: qui cum venisset ad regem, ait illi: Nutrimentum meum, quod in te *, augmentare cupiens, neglectis nuntiis regis Hispanniarum Effunsi & Roberti principis Apuliæ, tibi filiam meam, quam quærebam *, tradere in uxorem præelegi. Ad hoc reverenter Simon respondit: Domina mea, ait, regina uxor tua & ego cognatione jungimur parentali & generis propinquitate: sed volo, si placet, Domini Apostolici super hoc consilium & auxilium flagitare. Rege præbente assensum, cum Simon Romam pro prædicta causa debuit properare, se monachum devovens, sanctum Eugendum cum quibusdam viris nobilibus adivit. Discutienda ac elucidanda essent nonnulla in his Alberici post biographum assertis, ac præ ceteris objecta Guillelmo regi a Simone cognatio sanguinis cum regina illius conjuge; at succurrit denuo Chiffletius Observationum suarum cap. 12, cui hunc titulum affixit: Quænam fuerit Simonis comitis cum Mathilde Anglorum regina consanguinitas: quodque proin totum huc transfero.

[127] [declinat, causans suam cum regina] Ex Mathilde, Balduini V Flandriæ comitis, cognomento Insulani, filia, suscepit Guillelmus Conquestor, dux Normanniæ & Angliæ rex, quatuor filios, Robertum, Richardum, Guillelmum & Henricum: quinque autem filias, Agatham, Adelizam, Constantiam, Adalam & Cæciliam, ut referunt Anglicanarum rerum scriptores, ac nominatim Ordericus Vitalis Ecclesiasticæ Historiæ libris III, IV, V & VII. E quinque filiabus, ad cujus maxime nuptias invitatus fuerit Simon comes, Adefonso Hispaniarum rege & Roberto Guischardo Apuliæ duce posthabitis, incertum mihi est. Hic tantum obiter moneo, regem illum Hispaniarum, qui in Vita S. Simonis Anfurfus vel Aufurfus (in Acherii & Mabillonii editionibus Anfursus) scribitur, Elfunsum (in Leibnitiana Effunsum) dici ab Alberico; Anfonsum in tabulis Trenorciensibus, Adefonsum in Chronico Falconis a nobis edito; sive hæc menda sunt a librariis sive a populorum idiotismis, Alfonsus certe est, ut vulgo nuncupatur, qui Constantiam uxorem duxit, Hugonis Cabilonensis comitis relictam, Roberti Burgundiæ ducis filiam, Roberti Pii Francorum regis neptem, de cujus insigni pietate consule Historiam nostram Trenorciensem.

[128] [consanguinitatem; hujus duplicem] Cæterum oblatas regiæ puellæ nuptias prudenter declinavit Simon comes obtentu suæ cum ejus matre Mathilde consanguinitatis: super ea consulendos admonens legum peritos, ipsumque (si necesse foret) Romanum Pontificem adeundum. Et erat certe cognatio eorum duplex intra septem gradus ævo illo prohibitos, prima sub capite Arnulfo Magno Flandrensi comite; altera sub Herberto I comite Veromandensi, ut videre in tabulis sequentibus.

Tabula I

Arnulphus Magnus, Flandriæ comes.

I. Balduinus III Flandriæ comes.	I. Eldegardis, uxor Waleranni comitis Vilcassini.
II. Arnulfus II Flandriæ comes.	II. Walterius I comes Vilcassinus.
III. Balduinus IV Flandriæ comes Barbatus.	III. Walterius II comes Vilcassinus. Uxor Adelais Crespeienfis.
IV. Balduinus V Fladriæ comes, Insulannus, cujus uxor Adela, Roberti II Francorum regis, filia.	IV. Rodulfus I comes Crespeiensis.
V. Mathildis Anglorum regina.	V. Rodulfus II comes Crespeiensis, uxor Adela Barrensis comitissa
VI. N. filia Mathildis.	VI. S. Simon.

[129]

Tabula II.

Herbertus I Veromandensis comes. [tabulam damus ex Chiffletio.]

I. Adela, uxor Arnulfi I comitis Flandrensis.	I. Beatrix, uxor Roberti Francorum regis.
II. Edeltrudis, uxor Walterii I comitis Vilcassini.	II. Hugo Magnus, dux Francorum.
III. Walterius II comes Vilcassinus.	III. Hugo Capetus, rex Francorum.
IV. Rodulfus I comes Crespeienis.	IV. Robertus II rex Francorum.
V. Rodulfus II comes Crespeiensis.	V. Adela, uxor Balduini V comitis Flandriæ.
VI. S. Simon.	VI. Mathildis, Anglorum regina.

Facile obtineri poterant in his gradibus dispensationes, præsertim inter regii sanguinis conjuges. Sed alias nuptias cogitabat Simon comes, Christi nimirum e Cruce pendentis castos amplexus. Huc usque Chiffletius, qui mox capite sequenti inquirit, quo tempore & sub quo abbate Simon comes factus sit monachus ad S. Eugendum, quam quæstionem etiam nos separato § agitandam judicamus.

[Annotata]

* apud nos num. 8,

* adde est

* forte quærebant

§ XII. Susceptio vitæ monasticæ, ejusque epocha; illustres propositi ipsius imitatores.

[Sanctus Romam ire prætendens,] Elapsus modo, quo narrat Albericus, ex aula Guillelmi regis Simon, non aliam videtur moram interposuisse, ut ad monasterium confugeret, quam quæ exigebatur, ut ad iter Romanum sese rite accingeret. His dictis, pariter abscesserunt (Guillelmus rex & Simon comes, inquit biographus) deinde quæ parari videbantur, omnibus per ordinem dispositis ad ambulandum, relicta domo, omissis deliciis, quarum ubertas tanta illi affluebat, ut pene post regem in tota regione nullus ditior, nec rebus opulentior videretur, cum Romam ire debuit, se monachum devovens, sanctum Eugendum adire disposuit. Quo postquam perventum est, junctis sibi de familia quibusdam viris nobilissimis, omnes pariter cum gaudio sanctæ Trinitatis religionis habitum susceperunt. Verumtamen neque Alberici, neque biographi modus narrandi nos cogit moram istam ad tam breve temporis spatium restringere, ut nequiverit Sanctus interea donationes facere ecclesiis, saltem aliquibus ex supra recensitis, imo & supremam voluntatem de facultatibus coram fidis amicis ac idoneis testibus scripto mandare, postea sororibus suis earumque conjugibus ac liberis intimandam: ad præscindendas videlicet dissensiones, lites, pugnas, quæ ex tali secessu absque prævia dispositione & cautela erant probabilius secuturæ. Nec erat aliquid, quod ita urgeret ex parte Guillelmi Anglorum regis, cui, licet nuptias Simonis cum filia sua avide concupisceret, verisimiliter animus non fuit, invitum ad eas adigere, & mora paulo longior ipsi suspecta esse non debuit, utpote existimanti, Simonem vere Romanum iter cogitare, & velle pro sua ac regiæ sponsæ dignitate ad obtinendam dispensationem comparere coram Pontifice Maximo.

[131] [mundo valedicit] Non minus honorifice, quam biographus, loquitur de Simonis comitis secessu æqualis auctor Vitæ S. Arnulfi Suessionensis episcopi Hariulfus apud nos tom. III Augusti, pag. 239, num. 46: Fœcundabat Christus suam Ecclesiam donis gratiarum, quibus accensi nobiles & inclyti perplures viri relinquebant vanam mundi prosperitatem & seipsos mortificando acquirere contendebant divinam nobilitatem: inter quos tamquam sydus aureum gloriosus Ambianensium & Veromandensium comes pulcherrimus Simon, filius Radulfi comitis, divino amore inflammatus, abjecit comitatus honorem vel potestatem; reliquit civitates & castella opulentissima, reliquit sponsam decoratissimam, atque Christum sequi exardescens, de tantis opibus nudus evasit, & totam Francorum deserens gentem, in qua inter millia servorum dominabatur, in partes Italiæ se contulit, ob hoc præcipue, ut copiam inveniret visendi & adorandi sacratissimam gloriosissimorum apostolorum Petri & Pauli præsentiam: quorum dum sacras memorias divinitus inspiratus, pia devotione frequentius adiret, innotuit tanti Viri devotio domino Papæ Gregorio VII. Hactenus Hariulfus, qui, dum brevitati studeret (nam de Simone tantum locutus ibi est, quia ejus mors, Romæ obita, miraculose revelata fuit S. Arnulfo, tunc apud S. Medardi Suessionense monasterium recluso) nonnulla prætermisit & alia confudit. Neque enim S. Simon e Galliis recta in Italiam perrexit, uti Hariulfi verba præferunt, sed in S. Eugendi monasterium se recepit; nec Gregorio VII Papæ Simonis devotio innotuit; dum Simon frequenter sanctorum Apostolorum limina adibat; sed dum in eremo degebat, unde per litteras ad abbatem S. Eugendi missas a Pontifice Romam vocatus est. Reliquam Hariulfi narrationem dabimus, ubi de obitu Simonis agendum erit. Videamus nunc, quomodo de secessu ipsius loquantur alii scriptores veteres.

[132] [& apud S. Eugendum fit monachus;] Sæpe laudatus Guibertus abbas in Vita sua, Exinde, inquit, quicquid sublimitatis sibi arridebat & gloriæ, fastidire jam cœpit (Simon) Concepta itaque hac ipsa voluntate, fervente tandem desiderio, quod parturiebat, emisit, & patriæ suorumque fugax, fines excedens Francicos, Burgundiam ad sanctum Eugendum in territorio Jurensi concessit. Joannes monachus in Chronico Besuensi apud Acherium in Spicilegio tom. 2 editionis 2 pag. 434 Stephani juvenis nobilissimi, primum apud S. Eugendum monachi, deinde in Besuensi monasterio abbatis, gesta commemorans, plures asserit isto ævo principes, relicta seculi vanitate, Christo se mancipasse, eorumque antesignanum statuit Simonem comitem his verbis: Horum vero exstitit caput & dux quidam comes Francorum nobilissimus, Simon nomine, Rodulphi comitis *. Hic divina respectus misericordia, mundum fugientem fugit & Christum vocantem se sequutus est. Expetiit autem cœnobium sancti Eugendi Jurensis, ibi Christo se sacrificaturus. Præmiserat ante se duos illustrissimos viros, domnum Rodulfum & dom. Franconem; secum vero duxit domnum Rotbertum, dom. Arnulfum & dom. Warnerium. Hi omnes & secundum genus seculi clarissimi & secundum Deum nobilissimi, postea se holocaustum Deo obtulerunt.

[133] Recentiorum hac super re non addo testimonia, utpote non aliis vel certe non melioribus nixa, [ad id ante fuerat monitus in somno;] quam jam datis veterum scriptorum assertis. Causam autem, cur Simon præ ceteris monasteriis elegerit Jurense S. Eugendi, unus edocet biographus verbis sequentibus. Cum olim (Simon) adhuc in sæculo positus, vi febrium teneretur, beatus Arnulfus & ipse sanctus Eugendus, aliusque, cujus nomen & faciem ignorabat, dormienti illi in viridario apparuerunt, admonentes, ut illuc abiret, ibique Deo militans, permaneret, permanens sub abbate monachus ordinaretur & esset. Qui statim a lectulo surgens, ab infirmitate convaluit, & voce magna clamavit, dicens: Sanus sum; & hi, qui aderant, tres domini, ubi sunt, & quo abierunt? Qui vero de familia præsentes affuerunt, ignorantes, quid diceret, se nescire, professi sunt. Nec tempus visionis hujus assignat biographus, nec ullam notam chronologicam præbet, unde constet de anno, quo illi obtemperans Simon, illuc se contulit.

[134] Albericus id refert ad annum 1076, eumque secutus videtur Vignerius in Chronico Lingonensi, [secessus iste in monasterium] dum ad eumdem annum ita scripsit: Hoc ipso anno palam facta est admirabilis conversio Simonis, illustrissimi potentissimique Barri &c comitis. Chiffletius, neglecto Alberico, refellit alios, juxta quos id multo citius contigisset, ita exordiens Observationum cap. 13, ubi quærit, quo tempore S. Simon, & sub quo abbate factus sit ad Sanctum Eugendum monachus; Anonymus auctor Chronici cujusdam Jurensis, ante annos abhinc quadringentos conscripti, Simonem Campaniæ comitem in S. Eugendi monasterio habitum monasticum induisse asserit sub Wlfredo abbate, ac deinde sub ejus successore Bertrando abbate, captato in eremum secessu, prioratum fundasse, quem de Muthua vulgus appellat. Hunc secuti recentiores, Claudius du Saix & Henricus Boguetius: sed procul a vero omnes. Certum est enim, S. Simonis ingressum in S. Eugendi cœnobium, quem anno MLXXVII vera chronologia assignat, omnemque ejus conversationem monasticam, quæ totos quatuor annos non explevit, in Odonis abbatis tempora incidisse.

[135] Falsitas sententiæ, quam refellit Chiffletius, colligi debet ex Jurensium abbatum Catalogis, [contigit probabilius] in quibus post seculum 9 nullus occurrit nomine Wlfredus. Quod posterioribus verbis asseruit Chiffletius de tempore Odonis abbatis, propugnat dein adversus Chronicon Bezuense Joannis monachi, cujus textum, suæ sententiæ utcumque contrarium, perturbate scriptum esse, observat, & explicat. Verum hanc ejus animadversionem satis prolixam huc non adduco, quoniam per eam intendit tueri potius suam de abbatibus Jurensibus chronologiam, evincereque abbatiæ præfuisse Odonem, quando eo se Simon contulit, quam determinare aut stabilire annum, quo id contigit, quique aliunde ipsi visus est adeo certus, ut nude istic asseruerit; Ingressus est monasterium S. Simon ineunte anno MLXXVII, ne allegatis quidem, quæ certe habuit, assertionis suæ argumentis vel documentis. Documenta autem præcipua sunt duæ Chartæ superius jam recitatæ, quarum altera ipsiusmet Simonis in gratiam cœnobii S. Arnulfi Crispeiensis confecta in Crespeiaco castello XI Kalendas Aprilis anno Incarnati Verbi MLXXVII: altera Philippi regis Francorum pro Cluniacensi monasterio conscripta anno ab Incarnatione Domini MLXXVIII. In priore quippe tam locus, quo scripta est, quam titulus, quem sibi dat: Ego Simon Dei gratia comes, & reliquus contextus manifestant, ipsum etiam tunc secularem fuisse: ex secunda vero liquet, sequenti anno fuisse monachum, quoniam diserte dicit Philippus rex: Domnus Simon dudum comes, modo Dei gratia effectus monachus.

[136] [anno 1077; Burgundiæ ducem & alios] Itaque stantibus hisce Chartis dubium esse nequit, quin alterutro anno factus sit monachus. Priori, nempe 1077 id consignant eruditi nunc passim, nominatim Chiffletius, Bouchetus, Mabillonius: rationem non edicunt: ipsorum tamen sententiæ lubens subscribo, vel ex isto capite, quod constet, anno sequenti etiam monachum fuisse Widonem Matisconensem comitem, uti ipsemet scribit in Charta apud Acherium in Spicilegio tom. 6 editionis primæ pag. 457: Notum sit omnibus Christi fidelibus, quod ego Wido aliquando comes Matisconensis … contuli me ad memoriam sanctorum apostolorum Petri & Pauli in monasterio Cluniacensi, ut de cætero ibidem regulari disciplinæ subditus, pœnitentiam agerem… Actum anno Dominicæ Incarnationis millesimo septuagesimo octavo. Eodem similiter anno Cluniacum se recepit Hugo dux Burgundiæ, uti probat Mabillonius tom. 5 Annalium pag. 129. Sed ambo isti viri principes pium istud consilium conceperunt aliquanto saltem tempore, postquam id exsecutioni mandaverat Simon, quandoquidem hujus exemplum ipsos incitaverit, teste Alberico & biographo nostro, cujus hæc verba sunt: Igitur Flandriæ, Normanniæ, cæterisque Galliarum partibus usque ad fines Germaniæ, tanti Viri (Simonis) rumore suscepto, stupore repleti, mirabantur; quippe qui notus regionibus illis, dilectus Deo & tam carus omnibus erat, quatenus Hugo Burgundiæ dux, comesque Matisconensis & ejusdem ordinis quamplures, pietatis affectu & illius dulcedine inflammati, arma deponerent, seculum relinquentes. Quis enim illius exemplo conversionem morum penitus non appeteret, ac vitæ propositum in melius non mutaret? Nobiles pariter & ignobiles, audito ejus nomine, imitabantur.

[137] [viros illustres habuit imitatores.] Hugonis ac Widonis elogia ex antiquis scriptoribus collegit Mabillonius in Observationibus præviis ad Vitam S. Simonis. Chiffletius autem in suis Mss. Observationibus elenchum exhibet eorum, quos idem Simon propositi sui socios vel sectatores habuit, at nominatim alios non exprimit, quam qui jam nobis innotuerunt ex biographo & Joanne monacho, auctore Bezuensis Chronici. Plures numero fuisse abunde significat biographus, & inde insuper licet conjicere, quod unus Hugo dux Burgundiæ, socios habuerit triginta: Seculo valedicens (Hugo) cum XXX sociis Cluniacum se recepit salutis anno MLXXVIII, seque in cella abdidit. Ita Vignerius in Chronico Lingonensi.

[Annotata]

* addefilius

§ XIII. Missio Sancti ad Philippum regem; ejus præsentia in translatione sacræ Sindonis Compendiensis; pax ab ipso composita inter Guillelmum regem Angliæ & Robertum filium. Iter Romanum; pax item composita inter summum Pontificem & Apuliæ ducem; horum disquisitio chronologica.

[Mittitur ab abbate ad regem Philippum;] Intacta prætereuntes pleraque Simonis gesta in monachatu, puta virtutum exercitia, studium orationis, victus austeritatem, vigilias, corporis afflictationes, beneficia divinitus obtenta ac similia, quæ a coævo biographo sat clare descripta nec aliunde confirmanda sunt, pauca seligimus, quæ majori discussione vel elucidatione egent, quam ut facile expediri id queat in Annotatis. Primum hujus generis occurrit num. 20, ubi, cum narrasset biographus, quod Sanctus, jam aliquamdiu monachus, de licentia abbatis secessisset in eremum cum paucis sociis, ut impensum sibi a monachis propter eminentes virtutes honorem declinaret, ita pergit: Eodem vero tempore, bonæ memoriæ Hugone abbate Cluniacensium rogante, ut ipse beatus Vir in Galliam proficiscens, pro eo regem Francorum Philippum, qui sibi quædam auferebat, alloqueretur & corriperet, abbatis sui imperio in Galliam profectus est. Accidit autem, eo proficiscente, apud Compendium oppidum regis, ut sudarium Domini levari debuisset, & capsa aurea decentius deponi. Quod Vir Domini audiens, ab itinere, quod rectius videbatur, ut illuc abiret, aliquantulum divertit, ac in brevi, Domino ducente, pervenit. Qui beati Cornelii, quasi sub occulto templum ingressurus, a populo agnitus est & ad regem perductus, quod petiit, impetravit. Postrema in compendium contraxi, quia mox recurrent integra.

[139] Adduxi num. 119 & seq. diploma anni 1078, [interest translationi sacræ Sindonis Compendii.] in quo Philippus rex ait: Omne donum, quod domnus Simon dudum comes, modo Dei gratia effectus monachus, dedit ecclesiæ Cluniacensi, quod malo consilio sibi abstuli, nunc reddo &c. An illud diploma datum fuit ea occasione, qua de agit hic biographus? Equidem illam in opinionem multum propendeo. Sed latet difficultas in iis, quæ admiscet narrationi suæ idem biographus de præsentia Simonis in elevatione & translatione sacri Sudarii Domini nostri Jesu Christi, quod in ecclesia S. Cornelii Compendiensi olim depositum fuit a Carolo Calvo imperatore, & servatur ad nostra usque tempora. Verum cum difficultatem istam primus, quem novi, detexerit P. Petrus Franciscus Chiffletius, eamque exposuerit ac tollere conatus sit toto capite 14 Observationum suarum sub hoc titulo: Quo tempore interfuerit S. Simon translationi sacræ Sindonis Compendiensis &c, dictum caput, ut Opus ipsi proprium, distincto charactere lectoribus exhibeo.

[140] Joannes Jacobus Chiffletius, frater meus, in Crisi historica de Linteis sepulcralibus Christi Servatoris, cap. XXVI de Sindone Compendiensi describit Tabulas episcopi Suessionensis, [Sententia Chiffletii] vel potius Antonii Raguet, presbyteri & publici notarii, datas XXI Octobris MDCXVI de visitatione Sindonis Compendiensis, quibus inclusum est diploma Philippi I Francorum regis, datum anno MXCII, Indictione XV, quo testatur rex, “se fratrum Compendiensis ecclesiæ supplici commonitione, & præcipue creberrima flagitatione Christianissimæ Mathildis, Anglorum reginæ;” Sindonem Compendiensem transtulisse ex vase eburneo, in quo imperator Karolus eam deposuerat, “in aliud vas, quod prædicta Anglorum regina auro, gemmis & pretiosissimis lapidibus mirifice ornatum & decoratum ecclesiæ Compendiensi transmiserat.” Id factum esse “die Dominica Lætare Jerusalem, quæ est media Quadragesimæ: ibi congregata innumerabili & infinita Christianorum multitudine.” Sequuntur in diplomate regiæ largitiones erga ecclesiam Compendiensem, & indictio sollemnitatis anniversariæ in eadem ecclesia his verbis. “Ad memoriam itaque tam præclaræ tamque celeberrimæ sollemnitatis statutum & decretum est a nobis & ab episcopis nostris, quatenus prædicta Dominica mediæ Quadragesimæ omni tempore sollemnis & authentica apud omnes fideles, qui ad eumdem locum pro indulgentia suorum peccaminum, per merita beatorum martyrum Cornelii & Cypriani impetranda, omni annorum revolutione redirent, haberetur & celebraretur.” Subdit Antonius Raguet notarius nomine Focaldi de Bonneval, Suessionensis episcopi, sacram Sindonem multorum oculis spectandam propositam fuisse, cum “quadringentis vigintique quatuor annis” inclusa latuisset, ne cui dubium hæreret de subscriptis regiis tabulis anno illo Christi MXCII, cum huic summæ adjecti anni CCCCXXIV annum attingant MDCXVI.

[141] [de tempore] Nunc vide ex temporum rationibus difficultatem. Affirmat Ordericus lib. VII Hist. pag. 647, obiisse Mathildem Anglorum reginam tertio Nonas Novembris anno Christi MLXXXV, Indictione VII. Quomodo igitur ejus CREBERRIMA FLAGITATIONE Philippus rex anno MXCII transtulit Sindonem in auream thecam ab ea oblatam, cum illa septem ante annis vivere desiisset? Refert auctor antiquus Vitæ S. Simonis cap. XI *, illum abbatis sui imperio iter aggressum esse ad regem Philippum, ut quiddam ab eo repeteret, quod sibi ablatum Hugo abbas Cluniacensis querebatur: “Accidit autem (inquit) eo proficiscente, apud Compendium oppidum regis, ut Sudarium Domini levari debuisset, & capsa aurea decentius deponi. Quod Vir Domini audiens, ab itinere, quod rectius videbatur, ut illuc abiret, aliquantulum divertit, ac in brevi, Domino ducente, pervenit, qui beati Cornelii quasi sub occulto templum oraturus ingressus, a quibusdam, qui festivitati intererant, statim agnoscitur: & mox, fama pervolante, rumor in auribus vulgi suscipitur: vox populi & turbæ lætantis clamor attollitur: Simon fere ab omnibus clamatur; Simon certatim aspicitur; & sic ad palatium regis vix (turba premente) subtrahitur. Quem rex, qui nuper advenerat, diligentissime intuens, honore perdebito suscepit, eumque blande allocutus, si quid ab eo postularet, se obsequi præparatum libentissime repromisit: ille vero petitionis suæ non immemor, quid sibi quæreret, innotuit, & sicut petierat, impetravit.”

[142] Ad hæc objecta duo quædam reponi posse video. [dictæ] Primo, apographum esse diploma Philippi regis, tabulis, anno MDCXVI conscriptis, lligatum: in autographo adnotationes temporum, aut nullas fuisse aut vetustate obliteratas; ac notarium in iis ex conjectura supplendis aberrasse a vero, atque sic translationem illam anno, postquam facta erat, tertiodecimo adscripsisse; cum ignotum illi esset, Mathildem Anglorum reginam anno MLXXXV, sanctum Simonem, ex comite monachum, ejus translationis inspectorem, anno MLXXX e vivis abiisse. Fateor ego quidem, frequentes esse tabulariorum in describendis vetustiorum diplomatum apographis hallucinationes. Verum cur, amabo, hic notarius annum potius MXCII his tabulis subscripsit, quam alium quemlibet? Cur etiam anno MXCII Indictionem XV junxit, cum illo optime convenientem?

[143] Mihi ergo videtur verisimilius, translatam omnino fuisse sacram Sindonem e loculo eburneo in auream capsam, [translationis] Mathildis Anglorum reginæ munus, anno Christi MLXXIX, præsente S. Simone: regium porro diploma datum esse anno MXCII; quod eo anno (postquam id sacrum pignus concursu populorum, ac per illud obtentis a Deo multis beneficiis celebrius factum esset) Philippus rex consultis super ea re aliquot regni sui episcopis, Dominicam illam mediam Quadragesimæ in omnes annos consequentes anniversariæ Sindonis Compendiensis sollemnitati addictam fore sanxerit: multisque insuper donis ac privilegiis sanctorum Cornelii & Cypriani ecclesiam auxerit: in eo tamen diplomate præmitti Sindonis in thecam auream translatæ seriem, quod ea translatio, tredecim ante annis facta, his beneficiis occasionem præbuisset: tunc vero magno populo spectandam rursus fuisse exhibitam, & exinde mansisse intactam: ut sine mendacio scripserit publicus tabellio, illam, cum anno MDCXVI inspecta est, prius totis quadringentis & viginti quatuor annis inclusam latuisse. Ita Chiffletius, cujus conatum, ut memoratam in diplomate sacræ Sindonis translationem conciliet cum ætate Simonis, atque ita fidem & auctoritatem biographi sartam tectam conservet, laudo & amplector, maxime quia non video, quid tantopere biographi interfuisset adstruere Simonis in translatione præsentiam, quam non novisset ex testibus fide dignis.

[144] Non omnibus tamen Chiffletii adjunctis, quæstioni principali nihil immutationis afferentibus, [& nostra. Adit Sanctus regem Angliæ] æque adhæreo. Ac primo quidem ob rationem supra indicatam, non absimile a vero mihi apparet, translationem uno anno, quam ipse statuit, citius factam esse, anno nempe 1078. Secundo Mathildis Anglorum reginæ vitam protrahere non ausim ad annum usque 1085, ceteris passim scriptoribus mortem ejus illigantibus anno 1083. Commemorat eam quidem Ordericus ad 1085, sed non asserit determinate tunc contigisse: imo notæ chronologicæ, quas Chiffletius ex Olderico desumpsit: III Nonas Novembris, Indictione VII, spectant ad annum 1083, eo quippe a mense Septembri inchoata erat Indictio VII. Nunc historiæ filum resumamus. Impetratis a Philippo rege, quæ pro Cluniacensi cœtu postulaverat, Simon, priusquam ad monasterium reverteretur, teste biographo, Guillelmum regem ac Mathildem reginam in Normannia invisit, &, quæ forte præcipua eo tendendi causa fuit, pacem composuit inter ipsum Guillelmum & Robertum filium ejus natu majorem.

[145] [eumque cam filio conciliat;] Alfordus in Annalibus ecclesiæ Anglicanæ, citans Matthæum Parisiensem, discordiæ ipsorum primordia refert ad annum 1075: at extinctam vel saltem sopitam fuisse supponit anno 1079, ubi ex eodem Parisiensi recitans sequentia; Anno Domini millesimo septuagesimo nono rex Anglorum Willielmus in Walliam duxit exercitum copiosum & eam sibi subjugavit, & a regulis illius ditionis homagia & fidelitates accepit: subjungit ista: Opportune tunc venerat e Normannia Robertus, Guilielmi regis primogenitus, vir armorum exercitio & bellica virtute nobilis. Is patris jussu Malcolmo opponitur &c. Porro uberiores suscepti tunc per Simonem itineris fructus, a biographo silentio præteritos, litteris mandavit sæpe laudatus Guibertus abbas in Vita sua, sic scribens: Aliquanto post monachatus susceptionem tempore elapso, postliminium fecit in Franciam; & tot tantosque sermonum ejus puritas, & animi, quam in facie præferebat, humilitas viros animavit & fœminas; ut infinita sexuum agmina ad viæ prosecutionem istius sub eo tempore conflarentur, & undecumque ad id propositi exemplo ejus nominis plurimi citarentur. Equestrium siquidem virorum studium Hominis multum sollicitavit examen.

[146] [Romam vocatur;] Dum ad suos reversus Simon, interrupta tantisper vitæ solitariæ exercitia resumpserat in eremo sua, litteræ a Gregorio VII Papa ad monasterium S. Eugendi pervenerunt, quibus jubebatur abbas Simonem Romam dirigere: at cum mora interjiceretur; secundo Pontifex per litteras edictum dedit, nisi quantocius in Simone transmittendo festinus existeret, abbas & cuncta congregatio a spiritali officio vacaret. Missus est igitur in Urbem cum sociis aliquot, uti narrat biographus, nulla tamen adjecta temporis nota, unde annum determines. Hinc recentiores abstinuerunt passim a figenda missionis epocha; unum habemus Bouchetum, qui annum fixerit 1080. Verum cum juxta ipsiusmet Boucheti sententiam isto anno pridie Kalendas Octobris Sanctus Romæ obierit, ea, quæ, ipso in Italia versante, contigisse narrat biographus, videntur aliquanto longiorem ibi moram exigere. Nam postquam advenientem lætus excepisset Pontifex, ei juxta beatæ Theclæ virginis ecclesiam domus ad habitandum congrua eligitur: qua sanctissime conversanti & orationi vacanti, omnis societas suorum famulorum præ infirmitate loci morte subtracta est, relictis solummodo duobus monachis, quorum alter ad monasterium regressus est, alter vero illi serviens usque ad finem vitæ, Urbis inæqualitatem cum eo sustinuit.

[147] [pacem componit Papam inter & ducem Apuliæ: variorum] Post hæc dicit idem biographus, Simonem a Pontifice missum fuisse in Apuliam, ejusque principem Robertum Guiscardum cum Pontifice conciliasse atque in itinere pene sexaginta milites seu nobiles induxisse, ut vitam monasticam amplecterentur. Hæc, inquam, longiorem in Italia moram, ac proinde citiorem ex monasterio suo discessum videntur exigere; præsertim si, quod postremo loco tradit biographus de conciliata per Simonem pace inter Pontificem & Robertum Guiscardum, reliquis etiam tempore posterius sit. Pax enim ista firmata fuit ante mensem Julium dicti anni 1080, uti cum Baronio statuit Chiffletius cap. 15 Observationum suarum, inquiens: De Roberto Guischardo Romanæ Ecclesiæ per S. Simonem reconciliato hæc habet Baronius anno Christi MLXXX num. XXXV: “Tertio Kalendas Julii Robertus ille Guiscardus, quem hactenus audisti hostem implacabilem Romanæ Ecclesiæ & invasorem bonorum ejus, ob idque sæpe ab eodem Pontifice” (Gregorio VII) “in conciliis Romæ habitis excommunicatum, sponte veniens se eidem Gregorio Papæ subjecit: & ipsius & universæ Romanæ Ecclesiæ defensorem fidelissimum exhibens, præstitit eidem juramentum fidelitatis verbis istis secundum formulas consuetas: Ego Robertus &c” quæ refert ex Registro Gregorii VII lib. VIII post primam epistolam datam anno MLXXX, Pontificatus ejus septimo *, Indictione III. Quis fuerit magni hujus piscis piscator, qui eum in verbo Domini rete suo concluserit, dixisset Baronius, si sanctum Simonem novisset, cujus res gestæ, longe post Baronii obitum ex nonnullarum ecclesiarum arcanis in lucem prodierunt.

[148] Baronii sententiam de firmatæ pacis epocha impugnavit Pagius in Critica ad annum 1077, [de tempore, quo hæc contigerunt,] cui illam innectendam contendit; sed Baronium deinde strenue propugnavit Muratorius in Annalibus Italiæ ad annum 1080, ubi præter alia argumenta Pagii Criticæ opposita laudat Breve Chronicum Normannicum, quod typis edidit tom. 5 Rerum Italicarum, quodque ab anno 1041 usque ad 1085 productum & ante annum 1127 conscriptum, ita habet pag. 278: Anno MLXXX Robertus dux intravit iterum Tarentum & Castanetum. Postea ivit cum exercitu suo Barim & fugavit Petronium & iterum comprehendit eam cum civitate Trani. Et amicatus est cum Gregorio Papa in mense Junio, & confirmata fuit ab illo omnis terra, quam habebat Robertus dux in Apulia, Calabria & Sicilia. Ceterum Albericus in Chronico iter Simonis ad Robertum Guiscardum memorat dumtaxat ad annum 1081, sed alia præmittit Guiscardi gesta, quæ inita cum Gregorio VII pace posteriora sunt; quapropter credi potest, non omnia stricto ordine suis temporibus annexuisse. Verba tamen describo: Simon igitur vir sanctus a Papa accersitus & ad eumdem Apuleiæ principem transmissus, ipsum ad dominum Papam adduxit, & in eodem itinere sexaginta milites a seculo ad Deum convertit, qui reversus gratanter a Papa fuit receptus.

[149] Mabillonius in Observationibus præviis ad Vitam Simonis existimat servandos esse Alberici calculos; [opiniones referuntur.] at stare eos non posse perspiciens cum testimoniis aliorum veterum, quorum nullus pacem Roberti cum Gregorio Papa differri permittit in annum 1081, tam biographi quam Alberici verba exponere conatus est non de prima illa ac celebri pacificatione, quam factam esse anno 1080 agnoscit; sed de sublatis postmodum Simonis opera aliquibus levioris momenti inter summum Pontificem ac principem Apuliæ dissidiis. Verum loquatur ipse: Non tamen Alberico contrarius est (biographus) referendo Simonem a Gregorio Pontifice Romano accersitum fuisse ad componenda aliquot discidia, quæ inter ipsum & Robertum Apuliæ ducem exarserant, ne eorum discidiorum occasione civitati Romanæ aliquid adversi contingeret. Hæc quippe omnia ad annum MLXXXI & sequentem apte revocari possunt, modo ea discidia, quæ Simon inter Pontificem & Robertum ducem composuisse memoratur, non admodum gravia fuisse dicantur. Hæc enim jam ab anno MLXXX omnino sopita fuerant: sed forte leviores quasdam dissensiones voluit indicare ille auctor, ob quas timebat Gregorius, ne auxilio Roberti destitutus, ab Henrico imperatore ipsi infensissimo penitus opprimeretur. Et quidem id Gregorium veritum fuisse, patet ex litteris ad Desiderium Cardinalem & abbatem Casinensem datis, apud Baron. ad annum MLXXXI, in quibus asserit Pontifex, Henricum omnem lapidem movisse, promissa etiam ipsi Roberto in uxorem filia sua, ut eum in partes suas pertraheret. Ad eum sensum verba biographi verisimiliter deduxit Mabillonius, ut Alberici chronotaxis inveniretur accuratior, ac proin auctoritas major in relata ad annum 1082 morte Simonis, quam sententiam adoptavit Mabillonius, quamque § sequenti examinabimus.

[Annotata]

* hic num. 20

* l.octavo

§ XIV. Annus ac dies emortualis; exsequiæ; sepultura; epitaphium; illustris familia ab ejus nomine appellata.

[Mortem Simonis, quam aliqui cum Alberico] In duas classes divisi sunt eruditi super anno Simonis ultimo: Chiffletius & Bouchetus sæpe laudati, quibus accessit Castellanus in Martyrologio universali, mortem ejus figunt 1080; Mabillonius, Historiæ litterariæ Franciæ scriptores & alii differunt in annum 1082. Priores sententiam quasi certam nude edicunt, nihilque argumentorum proferunt. Posteriores, nominatim Mabillonius, suam fulciunt auctoritate Alberici, qui revera, ut mox decebam, de Simonis obitu tantum loquitur ad dictum annum 1082, dicens: Cum Simon vir sanctus licentiam remeandi ad monasterium postularet, summus Pontifex ait: Non est in mea potestate, ut revertaris; sed vade in oratorium beati Petri, & quidquid de hoc in voluntate habeat, in orationibus percunctare. Abiit & una nocte oravit, & exinde statim infirmitate detentus, ad lectum suum rediit. Summus Pontifex rediit *, a peccatis absolvit; benedixit, & ut inter Apostolicos sepeliretur præcepit, qui Sacramentis Dominicis roboratus pridie Kalendas Octobris spiritum Deo reddidit.

[151] [signarunt anno 1082,] Mirum denuo, cur Chiffletius, qui alibi testatur, sibi ad manum fuisse varia Albericiani Chronici Mss. apographa, nihil observaverit aut reposuerit ad locum hunc, suæ sententiæ contrarium. Fortasse levis ipsi visa est in re chronologica auctoritas Alberici, utpote gesta hinc inde loco non suo referentis; quod sane fecisse ipsum ad annum 1081 animadverti § præcedenti, ac denuo factitasse ad hunc annum 1082 suspicor ex iis, quæ verbis mox datis præmittit. Citans enim Sigebertum Gemblacensem, sequentia tamquam ex ipso accepta recitat: Henricus imperator, expugnatis urbibus & castellis, quæ contra se pro Hildebrando erant, Romam Leoninam obsedit. Quo audito Guiscardus supradictus, pater Boëmundi, Romam tetendit, cujus fama territus Henricus cum falso electo suo in Papam Guiberto retrocessit. Priora de Romæ Leoninæ per Henricum obsidione vere habet Sigebertus ad annum 1082; sed de Roberto Guiscardo ejusve Romam profectione verbum nullum: adjecit igitur isthæc Albericus ex scriptoribus aliis, & loco quidem non suo; cum spectent ad annum 1084, quando Robertus Gregorium VII, ab Henrico in arce Sancti Angeli obsessum, liberavit.

[152] Hujuscemodi minus accurate congesti calculi verisimiliter, inquam, causa fuerunt, cur Alberici citatum locum neglexerit Chiffletius: nec sane mihi sufficiunt, [nos deducto argumento] ut Mabillonii ejusque sectatorum sententiæ subscribam; maxime dum argumentum occurrit ipsi omnino oppositum, sed a nemine, quem sciam, hactenus prolatum in medium. Deduco autem illud ex Vita S. Arnulfi episcopi Suessionensis, quam non videtur habuisse, & qua certe hic usus non est Chiffletius; sed cujus auctoritatem abunde agnovit Mabillonius tam in Annalibus tom. 5, quam in Actis Sanctorum Ord. S. Benedicti part. 2. Sæculi 6, ubi eam ut ab Hariulfo abbate coævo conscriptam & a Lisiardo episcopo Suessionensi similiter coævo adoptatam impressit & illustravit: quod & nos fecimus tom. III Augusti ad diem XV. Juxta Vitæ hujus auctorem Arnulfus in cœnobio S. Medardi apud Suessiones monachus & reclusus primum fuit, deinde abbas factus est, demum, exortis turbis, sponte cessit dignitate sua & in pristinam se cellam reclusit, atque illic perstitit usque ad concilium Meldense, quod Mabillonius in Annalibus consignat anno 1080, Longuevallius noster in Historia ecclesiæ Gallicanæ verisimilius 1081. Ad hoc concilium e cella sua vocatus Arnulfus, Suessionensis ecclesiæ electus est episcopus. Inde rediit ad suum S. Medardi cœnobium, tempus exspectaturus condictum ad suam consecrationem: perrexit denique ad Hugonem, Diensis ecclesiæ antistitem ac Sedis Apostolicæ legatum, & Dominica ante Natalem Domini, quæ accidit XIIII Kalend. Januar. consecratus est episcopus, id est, anno 1081, ut cum Mabillonio nunc fatentur omnes; nec deinceps ad monasterium suum S. Medardi reversus legitur S. Arnulfus.

[153] His præmissis mox argumenti nostri vim perspiciet studiosus lector. [ex Vita S. Arnulfi,] Mors S. Simonis revelata est S. Arnulfo ipsa hora, qua contigit. Quo tempore? Dicat Mabillonius in Observationibus præviis ad Simonis Vitam: Legitur in Vita sancti Arnulfi episcopi Suessionensis, quam infra suo loco edituri sumus, eidem sancto antistiti, TUNC RECLUSO, Simonis mortem divinitus fuisse revelatam. Quid inde concludendum? Tunc recluso; ergo ante episcopalem S. Arnulfi consecrationem; ergo ante XIV Kalend. Januar., seu diem XIX Decembris anni 1081; ergo notabili tempore ante diem XXX Septembris anni 1082, quem Simoni ultimum statuit Mabillonius. Nescio, an postmodum hic aliquid difficultatis persenserit laudatus auctor: etenim in Annalibus phrasim mutavit, Arnulfum, quem ante tunc reclusum, dixerat, tunc episcopum vocans: Ejus (Simonis) obitum sanctus Arnulfus, Suessionum TUNC EPISCOPUS, ipsa hora cælitus didicisse traditur. Episcopum fuisse anno 1082, quo hæc memorat Mabillonius, nemo negabit; at episcopum fuisse, quando Simonis obitum didicit, dubito, an admissurus sit quisquam, seu ordinem spectet ab Hariulfo in Vita S. Arnulfi servatum, seu legat ejus verba, referentis revelationem S. Arnulfo factam.

[154] Opus istud divisum est in libros tres, quorum primi postremis capitibus varia enarrat auctor, [tunc reclusi, postea episcopi,] quæ contigerunt S. Arnulfo, post abdicatum abbatiæ regimen in cella recluso, atque ea inter visionem de morte Simonis comitis, & consilium, quod Bertæ Francorum reginæ, eatenus sterili, per nuntios referri jussit ad impetrandam a Deo fœcunditatem. Libro secundo tandem agere incipit de morte Theobaldi Suessionensis episcopi, de electione Arnulfi in Meldensi concilio, deque nativitate Ludovici, Bertæ reginæ primogeniti, signato etiam expresse anno, ut sequitur: Anno vero Dominicæ Incarnationis millesimo LXXXI natus est futurus rex Lhudovicus, orationibus & meritis sancti hujus Arnulfi impetratus, qui utinam, ut bono fine potiatur, ejusdem Sancti suffragio sit adjutus. Habes servatum ab Hariulfo narrandi ordinem; lege nunc memoratum aliquoties elogium ejus de S. Simone, & judica, an revelatio, de ipsius obitu S. Arnulfo facta, referri queat ad hujus episcopatum. Priorem elogii partem recitavi num. 132, reliquam hic subnecto. Paucis denique annis Deo militans, (S. Simon) in simplicitate & humilitate cordis, & jugi contritione corporis, atque in sanctarum exercitio virtutum viriliter se extendens, propitiante Deo, consummatus est in brevi, & quoniam placita erat Deo anima illius, educta est de carcere mundi, ut fulgeret inter lapides vivos in diademate cæli.

[155] [scripta & probata] Eadem vero hora, qua carne solutus, ad beatam requiem transire meruit, vir sanctus Arnulfus, IN CELLA SUA RECLUSUS, mentis excessu sublevatus est. Atque, donante Deo, vidit omnia, quæ circa honorandum virum Simonem olim comitem, modo monachum, gerebantur. Cumque post visum ad se fuisset reversus, festinavit evocare fratres, ut indicaret eis tantæ gratiam visionis. Veniunt fratres, quibus annuntiavit dicens: Ite, fratres, festinanter; nuntiate abbati ac fratribus, quia dominus Simon, olim comes Vermandensis, hodie de hac vita recessit; & jubeat abbas velociter celebrari Officium pro exitu tanti Viri.

[156] [a coævis, figimus anno 1080,] [Stupefacti monachi hæsitare cœperunt, nimium dubitantes de tali mandato: tamen] vadunt ad abbatem, nuntiant, quod audierant. Ille stupens, plus miratur, & consurgens properat ad Inclusum: requirit attentans, quid sibi mandaverat *. Tunc ait homo Dei: Si quid falsum aut incertum vobis olim protulissem, justum esset, ut nobis difficilius crederetis. At nunc quoniam adhuc in me falsitatem verborum non reperistis, cur tantæ duritiæ ad credendum estis, ut de rebus incertis me quasi dementari putetis? Notate diem, notate horam, & invenietis ita esse vel fuisse, ut mihi est manifestum *. Tunc festinus abbas & fratrum conventus intrant ecclesiam, pulsantur signa, canuntur psalmi, & suo ordine celebratur Officium defunctorum. Interea suspensæ erant mentes eorum, reputantes, quod delusi deriderentur; cum ecce, ante mensem dierum nuntius advolat, sub ea die & sub eadem hora domnum Simonem dicens obiisse, qua viro Dei Arnulfo de illo fuerat præostensum. Ita Hariulfus lib. 1 cap. 24 priscæ divisionis apud nos tom. III Augusti pag. 239 & seq. & apud Mabillonium part. 2 Sæc. 6 Actor. Ord. S. Benedict. pag. 523: sed hic nonnulla diverso modo leguntur, ut notavi in margine & omissa sunt pauca, quæ uncis inclusi. Plura non observo: ex allatis argumentis statuat eruditus lector, utra auctoritas prævalere debeat, Alberici, auctoris seculo uno & medio posterioris; an Hariulfi & Lisiardi, scriptorum coævorum: ego interim Simonis obitum signavi anno MLXXX.

[157] [die 30 Septembris juxta biographum,] Est etiam aliqualis dissensio inter neotericos scriptores de die mortuali: a plerisque ponitur XXX Septembris & hi ducem habent biographum, expressis verbis dicentem: Pridie Kalendas Octobris spiritum Deo reddidit. Castellanus in Martyrologio universali ipsum refert ad XXIX, quæ & Chiffletii opinio est, cap. 17 Observationum suarum scribentis: Eodem anno (1080) tertio Kalendas Octobris S. Simon pie sancteque moritur Romæ. Rationem reddit cap. præcedenti; quia nempe in Necrologio S. Eugendi legitur: Tertio Kalendas Octobris obiit Simon, comes Campaniæ, monachus nostræ Congregationis. Addit demum Chiffletius: Opinamur in ejus Vita designari diem sepulturæ, quam depositionem plerique appellant; in Necrologio autem diem, quo felix ejus anima vinculis corporis soluta est. Non novi, fateor, modum aptiorem componendi duo antiqua monumenta in speciem invicem contraria; dum in utroque comperitur æqualitas valoris ac ponderis; at ea æqualitas mihi satis comperta non est. Nota est sufficienter ætas & auctoritas biographi, non item auctoris Necrologii; qui posterior, sicut improprie, quod non diffitebitur Chiffletius, Simonem vocavit Campaniæ comitem, ita forte obitum proprio die non annotavit; sive id factum sit ex inadvertentia sive ex ignorantia: cum juxta ante dicta in monasterio S. Eugendi annua festivitas S. Simonis non agatur in die obitus, sed tertia Octobris propter concursum aliorum Officiorum. Ad Castellanum quod spectat, credimus quidem non defuisse causam, cur diem mutaverit; verum dum eam non edicit, dijudicare nequimus, an alia vel validior sit, quam Chiffletii; atque idcirco a biographo recedendum non censemus.

[158] Quæ Simonis mortem Romæ subsecuta sunt, [exsequiæ, sepultura, epitaphium;] totius videlicet Urbis consternatio, celebritas exsequiarum, quibus adstiterunt cum universo clero episcopi, abbates, religiosi & ingens populi multitudo; funeris per Romanos principes delatio ad locum sepulturæ, inter summos Pontifices a Gregorio VII ipsi designatum, magnificentia tumuli sumptibus Mathildis Anglorum reginæ erecti & similia per biographum descripta, nihil hic elucidationis exigunt. Epitaphium autem, quod omnibus Vitæ exemplaribus tam Mss. nostris quam editis subjunctum est, huc transfero: quia, licet verisimiliter a biographo posteris conservatum fuerit, alium tamen habuit auctorem, & hunc quidem tam doctrina quam dignitate illustrissimum, puta Odonem tunc S. R. Ecclesiæ Cardinalem, postea ejusdem universæ Ecclesiæ Pontificem, Urbanum II: ut liquet ex titulo:

                  Epitaphium Simonis comitis,
Scriptum in pyramide ejusdem, a domno Papa
                  Urbano, cognomento Odone.
      Simon habens nomen, majorum sanguine claro,
            Francorum procerum pars ego magna fui.
      Paupertatis amans, patriam mundumque reliqui,
            Christum divitiis omnibus anteferens.
      Post ad Apostolicam cælestis Principis aulam
            Eximius tanti me Patris egit amor.
      Quo duce promerear tandem super astra levari
            Hospitor hic sacras conditus ante fores.

[159] Sequuntur mox in plerisque exemplaribus sex versus hexametri, [carmina in ejus mortem,] quos loco suo non avello, quia proprium esse puto fœtum biographi. Plures adjecit Mabillonius, quos paullo post beati Viri obitum sub epitaphii nomine scripsit Fulcoïus Meldensis subdiaconus; lusit poëta in nomine præsertim Simonis ipsi cum Principe Apostolorum Simone Petro communi; cetera nec obscuritatem vitavit, nec ævi sui barbariem omnino exuit.

Principis in caula, Simon in Simonis aula
Cum cruce, cum pera nunc inter ovilia vera,
Despicit incursum, cujus sapientia sursum
Tendit; quæque super terram sunt, temnere nuper
Constituit, laqueos fugiens & retia mundi,
Per cultus, per opes, per equos, per tela, per enses
Per genus & speciem, per rura, per opida Romam
Venit, & a Roma cæli super atria plaudit.
Sic Petrus petræ per ovilia mittit ovile,
Magno pastori pastor, quem credidit agnum,
Agnus in agno, custos in custode quiescit.
Petrus cum petra Simon cum Simone regnat,
Publica res eadem, Rex unus, grex sit ut idem.
Gallia, quem genuit, quem natum, quemque renatum
Nec sic obtinuit, cum re, cum nobilitate
Spreta dolet genitrix; si non sit captus amore
Cælestis patriæ, qua mittit Roma fidelis;
Invidet hunc Romæ, tamen exsequialia parva,
Hunc ne despiciat, lacrymas & carmina mittit.

[160] [quam obiit ætate non provecta:] Quo ætatis anno defunctus sit Sanctus noster, non annotavit biographus nec alius e vetustis scriptoribus, nec inter recentiores quemquam hactenus offendi, qui id ex antiquis documentis eruerit. Si tamen discussa in hoc Commentario recolligimus, facile apprehendemus non fuisse annis provectum. Unum seligo, unde id luculenter appareat. Dum post obitum Rodulfi Crispeiensis comitis Philippus Francorum rex filium ejus, Simonem nostrum, armis appetiit, erat hic, teste biographo, Juvenis, teste Guiberto abbate, Juvenculus: sed obiit Rodulfus juxta Chiffletii sententiam, quæ nobis probabilior visa est, quam Boucheti, statuentis 1074, obiit, inquam, anno 1072, Simon vero 1080, quando proin forte non superabat ætatis trigesimum, verisimiter non attigerat quadragesimum. Ceterum dum § 1 rationes attuli, cur potius Simoni titulum Sancti, quam Beati tribuendum rebar, memoravi familiam in Galliis illustrissimam, quæ ex ipsius sorore originem duxit, & ad nostra usque tempora de Sancti Simonis nomine nuncupata est; atque hoc alibi uberius ostensum iri adpromisi; nunc exsequor.

[161] [Origo familiæ] Varii istam materiam pertractarunt scriptores Galli, duos tamen præ ceteris exhibeo, Adrianum de la Morliere in Illustribus familiis Picardiæ & Chiffletium nostrum in Mss. Observationibus: illum, quia quæ de nomine & primordiis familiæ Sancti Simonis censet, apprime congruunt dictis nostris § 1, hunc vero, ne ea, quæ diligenter ex aliis collegit, inedita depereant. Morlerius sic orditur Gallice pag. 196: Familia Sancti Simonis recta linea oritur ex antiquis comitibus Viromanduensibus: hinc, deficiente etiam alia ratione, locum a me exigeret inter viros nostros illustres; quandoquidem stirpis illius primores præ aliis omnibus possederint civitatem nostram titulo comitum Ambianensium, sicut ostendi libro primo, agens de origine nostrorum comitum. Nomen ducit (familia Sancti Simonis) a vico Hamum inter & Faram seu Feram (oppida sunt Picardiæ, vulgo Han vel Ham & la Fere) & suum ipse vicus, ut credo, a Simone, filio unico Rodulfi Crispeiensis, comitis Ambiani, Barri ad Albam & Medantæ, qui religiosam vitam amplexus est apud S. Claudium in Burgundia & post Sanctus evasit, relicta hereditate sua binis, quas habebat, sororibus, & quarum natu major Adela seu Aleydis (Alix) nupsit Herberto comiti Viromanduensi. Ex his præter Adelam seu Aleydem, Hugonis Magni conjugem, natum dicit Odonem, qui fuit exheredatus, sed cujus filius, nomine Farius, ac nepos Joannes constituerunt familiam Sancti Simonis, teste, quem citat, domino du Tillet.

[162] Chiffletius cap. 8 Observationum hæc tradit: Vicus est cum castello in Veromanduis, [dictæ de Sancto Simone,] Sanctus Simon vulgo dictus, haud procul Avenaco * inter Feram & Sanctum Quintinum æqualibus pene distans intervallis. Ex hoc castello familiæ nobili nomen inditum, quæ etiamnum in nepotibus perseverat. Joannes du Tillet in Ramo Veromandensi asserit, Alaydi Veromandensi, Hugonis Magni, fratris Philippi regis, conjugi fratrem fuisse Odonem, quem propter ingenii infirmitatem barones sive optimates provinciæ exheredem esse statuerunt: qui tamen Veromandensis cujusdam militis (id est, viri nobilis, ut alii loquuntur) filia matrimonio sibi conjuncta, filium ex ea suscepit, nomine Farium, qui pater fuit Joannis de Sancto Simone ejusdem nominis familiæ capitis. Attamen Sammarthani lib. X Regiæ genealogiæ in Herberto IV comite Veromandensi affirmant, exstare in archivo regio tabulas, Philippi Augusti tempore confectas, in quibus refertur, Odoni, filio comitis Herberti, filium fuisse alterum, cognomento Farinum, qui Joannis a Sancto Simone genitor fuit.

[163] Unde existit series hujus familiæ, quam ad me misit dominus du Bouchet, [& magno splendore] vir inter ævi nostri genealogos clarus in paucis, mihique amicissimus; cujus benevolentiæ alia quoque plurima debere me profiteor, præsertim quæ principum familiarum genealogicas historias spectant.

Schema familiæ nobilium de Sancto Simone.

Herbertus IV comes Veromandensis, cui fuit uxor N. Crespiacensis, S. Simonis soror.

Odo exheredatus, castri S. Simonis dominus.

Alays, uxor Hugonis Magni fratris Philippi regis.

Sequuntur deinde Sancti Simonis Domini, additis etiam fratrum nominibus, prout exstant in Dictionario Historico Moreri ad vocem Saint-Simon, hoc ordine: Odo II, cognomento Farinus; Joannes I; Joannes II; Simon; Jacobus; Jacobus II, qui obiit celebs ante annum MCCCXXXIV, cui successit Margarita heres, nuptui tradita Matthæo de Rouvroy, cognomento Cocliti, domino de Plessiaco S. Justi, MCCCXXXIV: ea conditione, ut ex hoc conjugio nati liberi, & a Sancto Simone appellarentur & ejusdem familiæ scuto gentilitio uterentur.

[164] Ex Matthæo & Margarita prodiere alii atque alii ad nostram usque ætatem: [ad nostra usque tempora continuatæ.] in quibus & claruit præ ceteris (Claudius) dominus de Sancto Simone, regii stabuli præfectus, ducis titulo honestatus a Christianissimo rege Ludovico XIII & anno MDCXXXIII ejusdem regis beneficio in sancti Spiritus equitum ordinem allectus. Quod hic generatim dicit Chiffletius, explicatius videri potest in laudato Moreri Dictionario; ubi exstat ampla dominorum de Sancto Simone, qui elapsis seculis & hoc etiam currenti claruerunt, series, a dictis Matthæo de Rouvroy & Margarita de Sancto Simone genealogice deducta, ac diversos in ramos distributa. Istic reperiet curiosus lector dominos de Sancto Simone plurimum locorum dynastas; comites, marchiones, duces & Pares Franciæ; Ordinum regiorum equites; Hispaniæ magnates primæ classis, aliosque aulicis, bellicis & ecclesiasticis dignitatibus insignes. Ejus familiæ vetus tessera est (verba sunt Chiffletii, quibus Commentarium nostrum claudimus) in area nigra Crux argentea, quinis rubris conchyliis impressa. In qua Crux professionem monasticam; area nigra Benedictinam vestem; conchylia designare videntur piam aliquam peregrinationem cujuspiam ex ea gente: ac fortasse sancti ipsius Simonis binas Romanas profectiones, priorem adhuc Comitis in seculo degentis, alteram monachi, a Pontifice Romam evocati; unde & ad Superos evolavit.

[Annotata]

* al. affuit

* Mabil. quis mandaverit.

* ibid. manifestatum

* Avene

VITA
Auctore coævo
Ex Mss. & editis.

Simon, comes & monachus, Romæ (S.)

BHL Number: 7757

A. COÆVO

PROLOGUS.

[Scribendi causa.] Quoniam quorumdam virorum Dei obsecratio & necessitas instat, ut de beati viri Simonis actibus ad utilitatem audientium aliquid loquamur, gesta illius singula colligentes & certa agnoscentes, verbis explicare curavimus & scriptis & verbis assignare. Dignum quippe est, quod opere gessit, litteris ostentari, cujus vita nulli hominum tempore isto potuit comparari. Merito Dominus, ut scriptum est, mirabilis prædicatur in Sanctis. Spiritus enim ipsius, ubi vult, spirat: quos perversos reperit, a perversitate divertens, opere simplices, animo innocentes, eloquio dulces, simulque sanctæ Dei Ecclesiæ socios reddit pariter & adjutores. Sed in quo magis quam in Simone Dominus mirabilis denunciatur? Lupum namque vidit, & agnum mansuetissimum reddidit; raptorem, & ovem innocentiæ destinavit, & quia in Simone denunciatur mirabilis, mirabilia ejus, quæ in Simone demonstrare dignatus est, necesse est silentio non reprimenda.

PARS I.

[Sancti natales; juventus; gravis tentatio superata:] Fuit igitur vir quidam Simon nomine, vita mirabilis, moribus egregius, & genere insignis. Consul primum & regis Francorum primipilus, deinde monachus probatissimus effectus est. Pater ejus Rodulfus, divitiis & viribus potentissimus, mater Adela vocabatur a. Qualiter ergo propositum fidei ad profectum perduxit actionis, narrationis ordo enucleatius exhibebit. Is itaque cum jam in primævo juventutis flore, arte militari multos excelleret, & in his, quæ mundi sunt, pene totus inhiaret; forte die quadam in agro ad spatiandum progressus, manu tenens accipitrem, ut avem capiendo deciperet, impegit; at ipse nihil accipiens, deceptus est. Quod factum (ut ipsemet referebat) talis & tam perversa cogitatio subsecuta est, ut omne, quod bonum est, proponeret non diligere, malum vero nullo modo odisse: sicut de beato Benedicto scriptum reperitur b; quia ave recedente suggestionis immundæ dente acerrime mordetur *. Sed Spiritus sancti gratia tum subito perversitas illa disparuit, ut diabolicum illud, quod prius diligebat, omnino displiceret; ibique sanctæ conversationis initium sumens, bonum jugiter in voluntate habuit, licet sæcularibus admixtus, opere implere nequiret.

[3] Parente vero utroque orbatum c rex Francorum Philippus malignitatis spiritu permotus, [parentum obitus; bellum cum Philippo rege;] quæ jure successerat, hujus hæreditatem surripere gestiens, utpote Juvenem solum, sine consilio, absque parentum adjutorio, leviter expugnare existimans, primum insidiis molitur appetere, dein in aperto bello * commovet tempestatem. Cœpit namque ipse rex igne, præda, gladio villas destruere: prædia, municipia, & quæ ejus videbantur, prout poterat, omni modo dissipare. Is vero intrepide confisus in Domino, erigens se contra se (ad hoc enim *, ut malum ageret, invitus trahebatur) præcingit se & præparat fortiter resistere. Concitat namque gentem suam, & velut frendens leo, licet corde dolens, perturbat & devastat, quod in regis reperit potestate: & donec proprium possideat, asserit nullo modo retroire.

[4] Et quis * bonitatis Dei plenitudinem non admiretur in illo? [translatio corporis paterni;] Ecce inter tot flagella positus, bellorum negotiis impeditus, tamen patri condolens jam defuncto (quippe quem, dum adhuc viveret, nimis sæcularibus intentum, mundi cupiditatibus noverat graviter irretitum, castellum quoddam d, quod * sibi sepulturæ locum præparaverat, ejus possessori vi subripuisse, & velut proprium detinuisse meminerat) Romanum Pontificem, quid super hoc acturus esset, & quomodo patri sic defuncto subvenire potuisset, per nuncium consuluit *. Papa vero Gregorius, qui Hildebrandus dictus est, ab eo, quem injuste abstulerat, loco penitus tollendum, & pro anima Missarum sollemnia, eleemosynarumque largitatem Deo suppliciter offerenda, pie mandare curavit. Simon vero benigne mandatum suscipiens, in omnibus, quæ sibi proposuerat, obtemperavit: corpus scilicet removens, & ecclesiam, quæ beati Arnulfi dicitur, apud Crispiniacum castrum e, ubi translatum est, de facultate propria largissime f dotavit *; viduis, orphanis & omnibus indigentibus victus necessaria amplissime erogavit.

[5] Hæc fides vera, & hæc est dilectio firmissima, in qua non carnalis, [variæ Sancti virtutes;] sed vita perpetua cogitatur; non caro moritura, sed in æternum victura anima præponitur. Ecce * Vir Dei hoc in facto perterritus timore g, si mundum antea contemptibilem, tunc horribilem judicavit; & si in aliquo dilexerat, quasi anguem venenosum fugiendum perdocuit: & licet mundiali certamine & belli negotiis detineretur extrinsecus, militiæ Domini inserviens, arma Dominica gestabat intrinsecus. Nam cum fere triennio labore militari implicitus, caro illius requiem non haberet, nocte tamen armorum fatigatione minime detentus, solo tantum comite contentus, ecclesiarum limina subiens, Matutinis semper interesse gaudebat. Si monachum, clericum seu peregrinum quempiam religione famosum alicubi repperisset, vitæ corporalis necessaria præbens, se ejus orationibus commendabat. Jejuniis vero & eleemosynarum largitate pollebat: carnem namque, conditos cibos, pigmenta & cætera hujusmodi, quæ apponebantur in mensam *, aliis hunc saturari credentibus, esuriens, quibus nunquam caruit, pauperibus erogabat. Vestium quoque varietate desuper indutus, cilicio corpus aspero macerabat.

[6] [iter Romanum & gesta cum summo Pontifice;] Interea dum regio regis & ipsius vastatione consumitur, homines a propriis sedibus effugantur, timorem de malefactis amplectitur. Mox belli certamina ad tempus differens, sanctorum apostolorum, Petri videlicet & Pauli, habitacula invisere *, & domnum Papam Gregorium, ut sibi pœnitentiam indiceret, adire proponit. Nec mora, paratis omnibus, quæ viatori necessaria sunt, Romam, ducente Domino, pervenit, illicque sanctæ Sedis Apostolicæ Præsulem reperiens, quid quæreret, indicavit. At ille petitioni ejus non statim acquievit: nisi prius arma deponeret, inquiens, inanis fieret * absolutio renitentis. Tunc vir Domini Simon aliquantulum in dubio subsistens, memor tamen illius Euangelici præcepti: “Qui non renunciat omnibus, quæ possidet, non potest meus esse discipulus” se facturum, quidquid præciperet, illico promittit. Præcepta * igitur Præsul armorum redditione *, pœnitentiam indicit, & indictæ partem super se detinuit, duobusque religiosissimis viris, qui tunc præsentes aderant, partem distribuit: & sic absolutum reatibus ad propria remittens, his, quibus spoliaverat, arma reinduit, terramque gubernandam, donec cum rege pacem reformaret, iterum commendavit, adhibens etiam boni testimonii & summæ auctoritatis custodiam; Hugonem scilicet Diensem episcopum, qui tunc in Galliis legationis functus est officio, abbatemque Cluniacensium h, quorum doctrinæ & obeditioni subjectus, lege divina redderetur instructus.

[7] [reditus in Galliam, pax cum rege; tentatæ] Revertens igitur sancta jocunditate repletus, rursus regem aggrediens, certamen, ut miles optimus, amplexatur, & donec victor existeret, licet invitus, a belli negotio minime relaxatur i. Ad ultimum vero regione depopulata, & utrisque laboris gravi pondere depressis, consilium de pace concipitur; colloquium ab utroque mandatur. Quid plura? Fit conventus nobilium, judicium fit a sapientibus, quæ jure contigerat hereditas, Simoni judicatur & redditur; pax & concordia confirmatur. Pace igitur restituta, & quæ belli longitudine inordinata videbantur, rebus omnibus collocatis, uxor ei eleganti forma, facie pulcherrima, genere nobilis, quæ nulli in tota regione Arvernica secunda videretur, eligitur. Ipse vero quasi talibus adgaudens, ut bonum, quod in se latebat, penitus operiret, se eo iturum denuntiat, statimque iter arripiens, profectus est.

[8] [nuptiæ, pium colloquium cum sponsa & hujus] Quo, Deo disponente, perveniens, a sponsæ genitore, Heldeberto k videlicet consule, honorifice suscipitur, ibique aliquamdiu commoratus, post verba tali facto congrua, data fide & accepta, se eam accepturum, ni secus ageretur, affirmat, & sic, nuptiarum die constituto, cum gaudio regressus est in propria. Ecce statutus dies appropinquat, magnatum multitudo mandatur, ornatus diversitas appetitur, & ex ordine dispositis omnibus, regionem repetens Arvernicam, ut decebat, ad fœdera promissa revertitur: mox, illis appropinquantibus, clamor turbæ vociferantis excipitur, sponsa venienti Simoni oscula porrigens, amplexatur. Quis auditu non obstupescat? Quis tali dulcedine commotus non lugeat? Oscula dabantur sanctitate condita; amplexus implicabantur, luxuria semota: aliisque credentibus, eorum dicta lasciva jocunditate repleta, Vir Domini prædicationis verbum & dulcia vitæ colloquia, ut ambo sæculo renuntiarent, cordi illius inserebat. Nec mora, ipsius monitis acquiescens, religionis habitum accipere & sanctimonialem se fieri devovit.

[9] Nocte igitur subsequenti Vir beatus, patre cæterisque ignorantibus, [fuga ad virginum monasterium] junctis illi conversione & generis propinquitate collegis duobus, monasterio, quod Casa Dei l nuncupatur, transmittens, illic habitare disposuit. Ibi illico, mutata veste sæculari, tres pariter sumunt habitum monasticæ professionis. Quorum alter religiositate pollens, postea Bituricæ civitatis ordinatur episcopus m; alter in humilitate subsistens, diu in monasterio perstitit, dans operam religioni. Domna vero Deo devota sanctissime degens, multis post annis superfuit. Ad hæc pater somno excitus, credens filiam, amore meretricio detentam, lenonum quempiam prosecutam, se delusum æstimabat. Tunc tristis & ejulans, Simonem accersiens, quasi commissi reus hujus, alloquitur: O dulcissime Juvenis, quid agam, quid faciam, funditus ignoro! Te prodidi, tibi fidei meæ commisso, longoque terrarum spatio nobis accito, insidias intuli, de pretio fraudatus sum, quod promisi; promissum namque sublatum est; sed nescivi: parce igitur, parce inscio delinquenti.

[10] At ille corde lætitiam retinens, dolorem extrinsecus quasi consolans, [ac religiosæ vitæ professio.] aiebat: Noli, domine mi, noli tristari: quem potius dilexerit, diligentius exsequitur: & si tibi charior factus sum, vilis forsitan illi. His dictis, accepta ab eo licentia, festinus in Galliam repedavit: quid filia ejus egerat, quemadmodum se monialem * devoverat, Hildeberto per nuntium mandare curavit. O Virum per omnia laude dignum! Cui melius similem quam sancto Alexio n dixerim? Ipse namque cum sponsa sua, cum jam thalamum subintrasset, ambo pariter quieturi, quemadmodum & Simon verbum prædicationis intulit, luxuriam declinandam, conservare præmonens castitatem. Illa vero dictis obtemperans ammonentis, se virginem devovens, carnis munditiam Domino consecravit o. Ita beatus homo manu sanctæ allocutionis ferale contagium detersit immundæ pravitatis; deinde ipse *, quarum magnitudo infinita videbatur, patris neglectis deliciis, sub ipsa noctis hora latentur abscessit. Sed ad ea, quæ de Simone dicenda sunt, redeamus.

[11] Simoni vero in propria vix ad modicum quiescenti, [Oblatæ nuptiæ cum filia] ecce rex Anglorum potentissimus, Willelmus nomine, qui eum nutrierat, ad se veniendum sub velocitate mandavit, addens etiam, ut castello nec villa, nisi solius noctis quietem assumeret: uxorem, sibi debitam nullo modo desponsaret, quoadusque ad sui colloquium Normanniam festinus occurreret. Tunc ille, regis metuens edictum, absque recrastinatione aliqua, ubi constituerat, abire disposuit. Videns ergo rex hunc ad se venientem, lætus efficitur, secreto vocans eum & dicens: Quoniam fidem & dilectionem tuam ex longo expertus sum, & nutrimentum meum, quod in te est, augmentare cupiens, qui pro filia mea rogaturi, diu mecum conversati sunt, regis Hispaniarum Aufurfi p & Roberti q principis Apuliæ neglectis nunciis, tibi eam tradens in uxorem, te elegi, te hæreditate mea * Filium adoptavi. Delitiæ meæ tibi reputabuntur, amici mei tui erunt, & inimici similiter.

[12] [regis Angliæ] Ad hæc Vir beatus, hanc diaboli credens prosperitatem, qui electorum corda multis circumdat insidiis, licet nihilum & inane corde reputans, gratias tamen voce humillima referens, aiebat: Magnum & apertum est * beneficium, quod pueritiæ meæ præstitisti; sed grates tibi refero, multo melius pollicenti. Dignitas tua, sicut scriptum est, in humilitate descendit, ut exaltetur; humilitas mea, nisi in gratiarum actione tibi jugiter subjiciatur, meretur, ut deterius corruat. At obstaculum nobis proponitur *, quod valde ambiguum est & grave, & scrupulum cogitationi meæ videtur inferre. Domina mea namque regina, uxor videlicet tua r, & ego (ut fertur) cognatione jungimur parentali & generis propinquitate. Quam ob rem a sapientibus inquirendum est, si quo modo fieri possit & qua ratione.

[13] [feliciter a Sancto evitatæ.] Ad hæc rex: Si ab antiquis & senibus populi nostri cognatio vera comprobatur; episcopos, abbates & clericos, viros prudentes, scientes legem & alta sapientes, si eleemosynarum largitate, si monasteriorum ædificatione, seu alia aliqua re congrua id ordinari queat, adunare & scrutari necesse est. Simon autem spem suam semper ponens in Domino, ait: Adhuc superest aliud, tantum voluntas adsit tua, quod necessarium est & salutare. Volo namque, si placet, Romam adiens, sanctorum apostolorum Petri & Pauli & domni Apostolici super hoc consilium & adjutorium flagitare, ut accepta spirituali licentia, quidquid in his nobis agendum est, cum fiducia perpetretur. Cui rex assensum præbens, respondit: Quidquid super hac re bonum tibi videtur, favente Deo & mea voluntate, dispone: & his dictis pariter abscesserunt.

ANNOTATA.

a De patris ac matris illustri genere disseruimus §§ 4 & 5 Commentarii, & quorum non meminit biographus, de Walterio seu Waltero fratre natu majore §§ 4 & 7, & eodem 4 § ac 8 de duabus sororibus. De his quoque agit Mabillonius in Observationibus præviis ad Vitam; at minus correcte de earum nuptiis, dum ait: Junioris filiæ Radulfi nomen ignoratur; at priorem Adelam vocatam fuisse tradunt, quæ post prioris mariti sui, Theobaldi scilicet Campaniæ comitis, obitum Heriberto IV … Viromandensi comiti nupsit. Etenimex charta, quam ipsemet laudat Mabillonius & nos § 7 Commentarii inseruimus, constat, alteram filiarum nuptam fuisse Heriberto comiti, alteram Bartholomæo Brecarum domino, quando obiit Walterius frater, id est, anno 1065 juxta Chiffletium, vel 1068 juxta Bouchetum. Theobaldus vero comes vivebat adhuc anno 1076, ut liquet ex ipsius Charta, quam dedimus num. 113. Itaque dicendum potius, quod Theobaldus alterutrius, Heriberti scilicet vel Bartholomæi viduam duxerit, imo Bartholomæi, ut statuit Bouchetus & multis probat Chiffletius, utque ex dictis in Commentario de Hugone Bardulfo, Bartholomæi filio, satis erui potest. Idem Mabillonius tom. 5 Annalium pag. 467 opinioni jam relatæ alteram adjiciens, conjectat, unam ex Rodulfi filiabus, S. Simonis sororibus, eamdem esse cum Elisabetha, vulgo Rosa, primum sanctimoniali in Calensi monasterio agri Parisiensis, dein fundatrice Rosetensis parthenonis prope Curtiniacum, quæ, ut ipse asserit, virgo sancta, plurimis miraculis editis, ad cælum migravit Idibus Decembris sub annum MCXXX. Hanc quæstionem discussit ante Chiffletius cap. 6 Observationum suarum; sed verisimilius ipsi visum est, S. Elisabetham seu Rosam floruisse dumtaxat seculo 13. Idem visum est Castellano in Martyrologio universali, ubi Sanctam annuntians ad diem 13 Decembris, signat in margine seculum XIII. Hæc plenius declarari poterunt, quando ad diem istum perventum fuerit.

b Apud S. Gregorium lib. 2 Dialogorum cap. 2.

c Matrem amisit circa annum 1053; patrem probabilius 1072; & aliquanto post hereditatem suam tueri coactus fuit adversus Philippum regem Francorum. Singula probata sunt in Commentario prævio, primum num. 51 & seq.; secundum num. 77 & seqq.; tertium num 83 & seqq.

d Castellum istud ipse Sanctus in Charta, recitata num. 80 Commentarii, vocat Montem-Desiderium, alias Montem-Desiderii, vulgo Mon-Didier, situm, ut notat Mabillonius, in finibus diœcesis Ambianensis versus Noviomum, ubi celebris est Prioratus Ordinis Cluniacensis B. Mariæ sacer, quem patres ejusdem Ordinis observantiæ strictioris incolunt, sicut & S. Arnulfi Crespeiense monasterium.

e Castri hujus & ibidem conditi monasterii primordia, nominis varietatem ac situm dedimus in Commentario num. 35 & seqq.: de patrono monasterii S. Arnulfo aliqua prælibavimus num. 29, pro reliquis lectorem remisimus ad Opus nostrum die 18 Julii, ubi de S. Arnulfo martyre actum est: quomodo autem idem monasterium a S. Simone subditum fuerit Cluniacensi Congregationi ostensum est in dicto Commentario num. 117 & seq.

f Ista plenius declaravit Sanctus in Charta, laudata ad lit. d: porro de translatione corporis Rodulfi abunde egimus § 9 Commentarii; ubi etiam nonnulla, quæ absque sufficienti testimonio adstruunt scriptores quidam, memoriæ ipsius nimis injuriosa improbavimus.

g Timoris istius causam mihi verisimilem indicavi ibid. num. 100.

h Hugonem etiam dictum & sanctum, de quo vide Opus nostrum ad diem 29 Aprilis.

i Tam hæc quam alia, num. præcedente contenta, elucidata sunt in Commentario num. 102 & duobus seqq.

k Erat is Heldebertus IV Marchiæ Arvernensis comes. De eo & aliis hic narratis consule Comment. num. 121 & seqq.

l Casæ Dei notitiam quære ibid. num. 123.

m Chiffletius, laudatus in Commentario num. 122, putat illi nomen fuisse Aldeberto sive Hildeberto, qui Bituricensem cathedram occupavit ab anno 1092 vel 1093 usque ad 1097, ut scribit Dionysius Sammarthanus tom. 2 Galliæ Christianæ, ubi plura de ipso videri possunt.

n Acta S. Alexii illustrata sunt apud nos tom. 4 Julii ad diem 17.

o Apud Mabillonium desunt reliqua usque ad sequentem numerum.

p Id est, Alphonsi: Chiffletii ad hujus vocis scriptionem monitum dedi in Commentario num. 127.

q Guiscardi scilicet, de quo iterum infra.

r Mathildis, filia Balduini Insulensis, comitis Flandriæ, de cujus cum Sancto consanguinitate ceterisque huc spectantibus plura diximus § XI Commentarii.

* al. morderetur

* al. belli

* al. etiam

* al. ecquis

* al. quo

* al. consulit.

* al. donavit

* al. erat

* al. mensa

* al. visere

* al. foret

* al. percepta

* al. depositione

* al. sanctimonialem

* al. ipsis

* al. hæreditatis meæ elegi, te

* al. esse

* al. opponitur

PARS II.

[Fit monachus & plures habet imitatores;] Deinde quæ parari videbantur, omnibus per ordinem dispositis ad ambulandum, relicta domo, omissis deliciis, quarum ubertas tanta illi affluebat, ut pene post regem in tota regione nullus ditior, nec rebus opulentior videretur, cum Romam ire debuit, se monachum devovens, sanctum Eugendum a adire disposuit. Quo postquam perventum est, junctis sibi de familia quibusdam viris nobilissimis, omnes pariter cum gaudio sanctæ Trinitatis religionis habitum susceperunt b. Nam cum olim adhuc in sæculo positus, vi febrium * teneretur, beatus Arnulfus & ipse sanctus Eugendus, aliusque, cujus nomen & faciem ignorabat, dormienti illi in viridario apparuerunt, admonentes, ut illuc abiret, ibique Deo militans *, permanens sub abbate monachus ordinaretur & esset. Qui statim a lectulo surgens, ab infirmitate convaluit, & voce magna clamavit, dicens: Sanus sum: & hi, qui hic aderant, tres domini ubi sunt, & quo abierunt? Qui vero de familia præsentes affuerant, ignorantes, quid diceret, se nescire professi sunt. Igitur Flandriæ, Normanniæ, cæterisque Galliarum partibus usque ad fines Germaniæ tanti Viri rumore suscepto, stupore repleti mirabantur: quippe qui notus regionibus illis, dilectus Deo & tam carus omnibus erat; quatenus Hugo Burgundiæ dux c, comesque Matisconensis, ejusdemque ordinis quamplures, pietatis affectu & illius amoris dulcedine inflammati, arma deponerent, sæculum relinquerent *. Quis enim illius exemplo conversionem morum penitus non appeteret, ac vitæ propositum in melius non mutaret? Nobiles pariter & ignobiles, audito ejus nomine, imitabantur *. Nunc ad ea, quæ monachus explevit, redeamus.

[15] Hic est Simon obediens, sed non ille primus. Hic ut nominis sui hæres existeret, [studium orationis; vitæ asperitas,] nunquam inobedientia dicitur restitisse. Ubi vero moniale * sumpsit indumentum, stratum suum in secretario ecclesiæ ponens, nocte sub silenti lectulo surgens, solus in oratorio orationi vacabat. Jejuniis vero tam præpotens erat, ut tempore illo, cum præ egestate, quæ regionem illam vehementer affligebat, triticum, ut panis fieret, etiam ad opus illius defuisset, panem avenæ siccum lætus & * gratias agens in refectione perciperet. Cumque genuum inflexione, jejuniorum afflixione infirmitas, quæ vehemens irruerat, crura turgida reddidisset & quasi sopita, adeo ut ignis ardorem licet pati videretur, minime sentiret; abbas suus voce humillima precabatur, ut levigandi * gratia caligas abstraheret. At ille, ut erat mitis eloquio, humiliter abnegans, se ad modicum perpeti, respondit, & hoc leviter posse sustinere. Nocte vero subsequenti, Domino propitiante, illo cæterisque ignorantibus, abstractæ sunt caligæ. Cumque ex more, ut ad Matutinos pergens, mane surrexisset, crura sensisset, & caligas in cruribus minime reperisset, admirans, quod acciderat, coram se in lectulo plicatas invenit: quas iterum accipiens, sicut consueverat, reinduit.

[16] [mirabilis visio; humilitas;] Est & aliud memoria dignum, quod Dominus Servo suo monstrare dignatus est. Nocte etenim quadam, priusquam fratres ad debitæ servitutis officium processissent, ipse alios antecedens, monasterium, ante altare Dominicum oraturus, ingreditur: cumque in oratione persisteret, sursum caput elevans, ecclesiæ fenestras luminis splendore coruscantes, tresque reverentissimi habitus viros monasterium subintrare speculatur, usque in presbyterium festinantes, quorum unus sacerdoti similis, alter diaconi, tertius vero subdiaconi speciem gerebat: ubi super sanctum altare, inspectante Viro Dei, quasi sollemnia Missæ devotissime celebraverunt. Extrema vero oratione finita, qui sacerdos videbatur, Simonem benedicens, una cum sociis ab ejus oculis evanuit: quod abbati suo, ut moris est, confessionem faciens, non celavit, exigens ab eo, ut quamdiu in hac vita subsisteret, nulli penitus hominum denudaret. Abbas autem videns, Dei Hominem ad profectum tendentem *, & paulatim, quæ Dei sunt, virtutes multas amplectentem, altiori, quam * quo ingressus est, capituli loco ascendere & sedere præcepit; quod ipse admodum triste ferens, veniarum multiplicatione misericordiam postulabat: & hoc tamdiu actum est, donec ad sedem pristinam revocari promeruit.

[17] Perpendens itaque honorem a fratribus sibi impensum, [secessus in eremum, & illic vivendi] metuensque, ne jejuniorum suorum afflictio, seu alia quælibet animæ necessaria alicui in conventu tædio viderentur incommoda, eremi solitudinem concupivit. Unde monasterii patrem adiens, ut illuc gradiendi licentia ei daretur, prece non minima deposcit, & adeptus est. Qua accepta, assumptis secum paucis de fratribus, quorum vita religiositate pollebat, cum humilitate recedit d. Quid ibi adveniens gessit in opere, quantaque pro Christi nomine perpessus est, ut exemplum fiat audientibus, propalare necesse est. Cœpit namque, ut de proprio manuum viveret, ubi novale fieret, scindere cum securi. Cibus erat tenuis, panis cum aqua, legumen & poma sylvestria cum labore gravi, & hoc semel in die, excepta Dominica & die solemni; & quæ domi contulerat, aquam collo deferens, ipse mala cum pulmento decoxit: & cum ad quid operandum foras egrederetur, si quis pauper accurrens, ibi * eleemosynam posceret *, dispensatori suo præceperat, ut nullo modo vacuus abiret.

[18] Accidit autem, ut quadam die viator esuriens illic agapen e postularet; [norma; beneficia] quæ sola remanserat, libram panis ei minister obtulit. Tunc Vir Dei cum fratribus silva regrediens *, si refici possent, inquirit. Cui servitor; Panis, inquit, deest, sed sunt poma sylvestria; qui sero superfuit, panem indigenti præbui. Mox lætus & Deo gratias agens, fratremque, qui illud egerat, benedicens, ecclesiam subiit, orationi incumbens. Necdum orationis verba finierat, & ecce vir quidam onustus panibus adveniens, hos dispensatori sub Simonis nomine tradidit. Qui Viro Dei cum sociis accersito, quid acciderit, & quemadmodum Dominus servorum suorum non est oblitus, indicavit. Illi autem sub tali facto stupefacti, hoc Viri Dei fidei deputantes, Deum pariter laudaverunt, cibum in refectione sumentes.

[19] Rursum in nemore, cui fere nullum tempus vacuum habebatur, [divinitas accepta; induit amictum ferreum;] ligna succidenti ferramentum, arbore excussum, vulnus pede incutiens, vehementer reddidit afflictum, adeo ut domi * regrediens, alienis sustentaretur humeris. Quo fratres oppido contristati, ut ad medicum mitti deberetur, insinuant. Quibus ille renuens, excepto Dei medicamine, nullatenus se velle curari *, respondit: & tamen, procurante Deo, mox pristinæ restitutus est sanitati. Sub idem vero tempus vir quidam religiosus, tanti Viri famam audiens, ferreo vestitus amictu super nudo, de longinquo visendi gratia venit ad eum: qui devote veniens, devotius ab eo susceptus est; quem postquam secretius alloquens, nescio, quo docente, sic indutum comperit, summopere deprecatur, pœnitentiale illud sibi dari. Qui precibus ejus annuens, licet invitus, dimisit & abscessit. Simon vero ab abbate vix adepta * licentia, corpus tenerum, abjecto cilicio, quo utebatur, durius illud induit, diebus multis cadaver afficiens semimortuum: quod ferrugine tinctum, clavorum tunsionibus attritum, tam lividum & dilaniatum reddidit, ut, qui vidit, assereret, etiam saxeum pectus pie in fletibus mollire * posse videretur.

[20] [missus ad regem Franciæ adest translationi sacri sudarii:] Eodem vero tempore bonæ memoriæ Hugone abbate Cluniacensium rogante, ut ipse beatus Vir in Galliam proficiscens, pro eo regem Francorum Philippum, qui sibi quædam auferebat, alloqueretur & corriperet, abbatis sui imperio in Galliam profectus est. Accidit autem, eo proficiscente, apud Compendium, oppidum regis f, ut * sudarium Domini levari debuisset, & capsa aurea decentius deponi g. Quod Vir Domini audiens, ab itinere, quod rectius videbatur, ut illuc abiret, aliquantulum divertit, ac in brevi, Domino * ducente, pervenit. Qui beati Cornelii quasi sub occulto templum h oraturus ingressus, a quibusdam, qui festivitati intererant, statim agnoscitur, & mox, fama pervolante, rumor in auribus vulgi suscipitur. Vox populi & turbæ lætantis clamor attollitur, Simon fere ab omnibus clamatur, Simon certatim aspicitur, & sic usque ad palatium regis vix, turba premente, subtrahitur. Quem rex, qui nuper advenerat, diligentissime intuens, honore perdebito suscepit, eumque blande allocutus, si quid ab eo postularet, se obsequi præparatum * libentissime repromisit. Ille vero petitionis suæ non immemor, quid sibi quæreret, innotuit & sicut petierat, impetravit i.

[21] [Regem & reginam Angliæ invisit; renait munera;] In crastino itaque solemnitate peracta, & Domini perspectis reliquiis, Anglorum regem & reginam, qui eum nutrierant, visendi gratia, Normanniam usque properavit: illucque perveniens, contra filium, Robertum nomine, regem dimicantem invenit. Qui utrique compassus, pace reformata, pestilentiæ malum a regione fugavit k. Audita vero ejus fama, qui sui in sæculo dicebantur, aliique quam plures pene milites mille in adventum ejus læti obviam processerunt, & quisque de proprio aurum vel argentum, mulam seu palefridum ut acciperet, devotissime precabatur. Ille vero foris gratias agens, corde pro nihilo reputans, nullum penitus accipiens, hæc omnia ex adverso conspicatur. Ad ultimum vero regem secreto adiens & reginam, mœstos pietate pariter reddidit & gaudentes. Adeo ut regina, sicut bonarum moris est mulierum, loqui nequiret, verba intercidente ploratu. Post dulcia itaque illorum colloquia, reliquias, aurum, argentum & cetera, quæ hujusmodi sunt, munuscula illi offerunt, ut benigne susciperet, summopere deprecantes; ille autem præter reliquias hæc omnia vilipendens, nullum in accipiendo præbuit assensum. Ignorante tamen illo, qui cum eo socii fuerant, quædam optima sub absconso capientes munera, dotulerunt. Itaque vale facto & accepto, ad monasterium regredi meditatur. O mira Dei dispensatio! Quis hominum tantum dilectionis donum, ab hominibus impensum *, temporibus istis promeruisse dicitur? Noti pariter & ignoti Simonem diligebant, Simonem cernere lætabantur. Non hoc fortuitu, sed Dei dispensatione fieri credendum est.

[22] Ecce occurrit in memoria miræ ipsius patientiæ bonum, [illatæ injuriæ vindictam prohibet.] quod eodem itinere sustinuit, necessitate compulsus. Nam cum apud Firmitatem castellum l, quæ olim ipsius hæreditas dicta est, in propria demoraretur, amicum quemdam ad se de villa venientem, videndi desiderio accensum, unus ex his, qui raptores dicuntur, improvise prosiliens, captum rapuit, & abscessit. Quod ubi milites & viri nobiles adverterunt, triste admodum ferentes, quæsierunt, & repertus est. Eruere oculos seu aliter * justitiam facere minabantur. Vir autem Domini innocentiam & illud, quod scriptum est, corde retinens: “Mihi vindictam, ego retribuam, dicit Dominus” fieri omnino prohibuit. Tunc unus ex sociis, accersito eo secreto, alloquitur, scire volens, qualiter & quo animo illam injuriam illatam sustineret: si dedecus illatum ab aliquo in propria sentiret; magis esse se lætum & gratias Deo exhibere respondit; quia patientia salvabimus animas nostras.

[23] Peractis igitur in itinere, quæ perpetranda erant, [vocatur Romam a Gregorio VII Papa,] eremum regrediens, quæ prius proposuerat, iterum inchoavit, ibique, quantum licuit, labori corporeo insistens, in humilitate conquievit. Sed ne civitas super montem posita & lumen lateret in tenebris, sanctæ Romanæ Sedis memoratus Antistes tanti Viri nomen audiens, abbati suo, ut ad eum mitteretur, litteris denuntiat. Ille vero tanti mali fama dolore commotus, ne alii turbarentur, sigillum abscondisse nec manifestasse dicitur; donec domnus Papa rursus aliud mitteret, quod duriora bajularet. Secundo namque per litteras edictum dedit; nisi quantocius in Simone transmittendo festinus existeret, abbas & cuncta congregatio a spiritali officio vacaret. Quid plura? Turbatur abbas, fratres pariter contristantur; quid aliud facerent? Ecclesiæ namque solamen amittitur. Disposito ergo itinere, in his, quæ parari videbantur, Simon una cum sociis ad Urbem dirigitur: quem postquam advenientem Domnus Apostolicus comperit, & appropinquantem oculis intuitus est, lætus efficitur, cum honore perdebito suscipiens eum. Cui, ubi blande allocutus, pacis osculum tradidit, juxta beatæ Theclæ virginis ecclesiam m domus ad habitandum congrua eligitur. Qua sanctissime conversanti, & orationi vacanti, omnis societas suorum famulorum præ infirmitate loci morte subtracta est: relictis solummodo duobus monachis, quorum alter ad monasterium regressus est, alter vero illi serviens usque ad finem vitæ, Urbis inæqualitatem cum eo sustinuit.

[24] Accidit eodem tempore, quod Domnus Papa & Robertus quidam Apuliæ princeps ab invicem dissentirent. [& illi conciliat Robertum Apuliæ principem.] Unde Præsul metuens, ne civitas belli contentione in aliquo perturbaretur, Simonem accersivit, summopere deprecans; ut pacandi gratia illuc proficisceretur n. Cui statim obediens, & se profecturum promittens, adjuncto sibi viro religiosissimo, iter arripit * cum benedictione jubentis. Eo igitur adveniens, principem quærit & invenit, quem inventum * quasi epulis in visu suo refecit. Unde pacem reformans, quod voluit, opere perpetravit. Omnibus itaque illic pacificatis, revertitur, in itinere plures * alloquens, ut ad Deum converterentur, admonuit: cujus allocutioni assensum præbentes pene sexaginta milites, sæcularibus omissis, arma Dominica susceperunt, & sic Viri Dei prædicatione monialem * habitum per diversa provinciæ loca cum benedictione sumpserunt *. Ad Urbem itaque regressus, Pontificem adiit, & quidquid egerat de pace, narravit: ille autem & gratum habuit, quod accepit, & illud, quod fecerat, approbavit.

[25] [moritur Romæ,] Nec multo post habens in voluntate ad monasterium reverti, licentiam ab eo cum humilitate deposcit. Qui nec primo, nec secundo ejus precibus aurem accommodans, tale fertur dedisse responsum: Sicut nec meis meritis, Charissime, nec mea sed domini Petri dominatione pastorali huc accersitus advenisti, ita nec in mea est potestate permissio revertendi. Vade ergo & oratorium beati Petri ingredere, & quid in voluntate habeat, * perscrutare. Qui nocte subsequente, sicut ipse præceperat, templum precaturus ingreditur, totam pervigilem ducens, orationi intentus: & * priusquam inde procederet, qua sublatus est vitæ, mortis infirmitate corripitur. Mox inde progrediens ad habitaculum, & lecto decidens, ad confessionem suam Pontificem invitat, & ad se visitandum. Qui voluntati ejus obtemperans, & mundatum a vitiis absolvit, & pariter benedicens, abscessit. Nec multo post pretiosi Corporis & Sanguinis Christi munimine roboratus, pridie Kalendas Octobris o spiritum Deo reddidit: & qualis in vita religione perstiterit, finis sanctissimus in assumptione monstravit.

[26] [& inter summos Pontifices honorifico] Ecce civitas omnis rumore concutitur, diversi sexus & ætatis gens in funere concitatur, & quod viventi minus tribuerat, funeri ejus obsequium ab his ministratur. Tunc præcipiente Episcopo, sepulturæ locus inter Apostolicos præparatur: & quia apostolicam vitam studuit imitari, merito hujus apicis adeptus est dignitatem. Præsul tamen non affuit, infirmitate detentus; sed clerum omnem convocans, dirigit illuc episcopos, abbates, clericos & moniales cum cereis & luminaribus, ita ut triginta quinque congregationum numerus cum populorum turbis funeri ejus obsequium ministrarent, & sic cum Missarum sollemniis & celebritate præcipua * a principibus Romæ corpus in foveam delatum deponitur.

[27] [tumulo reconditur.] Census vero denariorum non minimus, a Præsule collatus, pauperibus erogatur. Ecce Dei Servus absque pecunia & cognatione aliqua, paulo ante pauper, in fine dives efficitur: sed adhuc ditior fit, dum in sede cælica collocatur. Regina vero Anglorum, Mathildis nomine, dives & præpotentissima, quia eum nutrierat, & consanguinitate dicebatur proxima, ob Viri Dei memoriam ad sepulturam componendam Romæ *, auri quamplurimum & argenti, monacho deferente, transmisit. Quæ studiose quadris & politis lapidibus ex marmore diversi coloris intexta, adhuc peregrinantibus bonitatis exempla præbet in aperto posita.

[28] [Apparet socio] Monachus vero, qui cum Simone diu conversatus, incommoda corporis pro ejus amore multa sustinuerat, post ejus assumptionem postque sepulturæ suæ instructionem, relicta Roma, monasterium revisit: ubi multis diebus abstinentiæ & labori operam dans, summæ humilitatis omnibus exempla monstravit. Priusquam vero ad mortem, quæ est exitus vitæ, propinquasset, Simon beneficii & servitutis impensæ non immemor, nocte quadam apparuit ei cum cæteris quiescenti, vocans eum & dicens: Roberte p, sic enim appellatus est. At ille inquit: Tu quis es? Tunc Simon respondens; Ego, inquit, Simon sum. Et adjecit: Cur hoc in me olim facere voluisti? Nam cum apud Romam ad novum sepulturæ locum corpus meum transferres, nil pro anima mea pauperibus erogasti. Cui Robertus; Pauper, inquit, eram & census mihi deerat. Ille contra: Certum est, te habuisse aliquid, quod impertiri debueras; &, ut ipse postmodum retulit, duos aureos habebat.

[29] Ad quem iterum Robertus: Dilectissime mi, [& quædam S. Anselmo] quæ gloria, quæ requies tibi maneat, mihi, si placet, insinua. Requies, inquit, & gloria mea magna est. Nam Dominus meus inter Apostolos requiem mihi dedit & sedem gloriosam. At ille: Et quod est gaudium, quis cantus ante Dominum? Rogo, si potes, edicas. Magnum est, inquit, gaudium & incomprehensibile, nec verbis narrari, nec sensu cogitari potest: tamen si pergamenum, pennam & incaustum in proximo habuisses, certum te scribendo in aliquo reddidissem. Et adjecit: Volo, ut Anselmo sanctæ Mariæ Becci q abbati, prudenti & reverentissimo viro, quatenus * modicum in Deo mihi contulit auxilium, ex parte nostra denunties: æstimabam quippe in eo erga animæ meæ salutem fidem & dilectionem non modicam. His dictis, confortans eum ad servitutem & obedientiam salutarem, disparuit.

[30] Frater vero quod audierat, beato viro, sicut præceptum est, [postea Cautuariæ episcopo referri jubet.] enarravit. Cui abbas lacrymando respondit, dicens: Crede mihi, frater, crede mihi, vera intulit Servus Dei: nam peccatis meis exigentibus, illud, quod deberem, pigritia detinente, postposui. Si vero orando, eleemosynam faciendo, seu aliud quid, quod Deo placeat, exhibeam operando, omnibus modis, ut in his participetur, exopto. Et his dictis, pariter abscesserunt. Hic est vir ille religiosissimus Anselmus, qui ex abbate Cantuariæ archiepiscopus, legationis Apostolicæ in Anglia sortitus est dignitatem r. Hæc & alia, quæ de Simone scripta sunt, hi, qui de propria familia in seculo, viri religiosissimi, cum eo habitum spiritalem susceperunt, quæ oculis intuiti sunt & auribus audierunt, quemadmodum scripsimus, ita esse testati sunt s.

Olim facta Patris renovans dictamine fratris t,
Discipulus norma * scripsi sub paupere forma.
Sed quia non sprevit * Deus hæc nec pauperiora,
Ostendit Moyses operi capiendo minora.
Quare lectorem cupiens auxiliatorem,
Me legat absentem, posco, virtute carentem.

ANNOTATA.

a Acta S. Eugendi data sunt die 1 Januarii; de monasterio autem, quod nunc passim a S. Claudii nomine appellatur, frequens sermo fuit in Commentario prævio, præsertim num. 14, ubi situm ipsius designavimus.

b Probabilius anno 1077 secundum dicta in Commentario prævio num. 135 & seq.

c De eo ac Widone comite Matisconensi aliisque ejusdem propositi imitatoribus disseruimus ibidem num. 136 & seq.

d Eremum, in quam secessit, non indigitat biographus; creditur tamen communius, sitam esse in Bisontina diœcesi eo loco, ubi Sanctus Prioratum fundavit, qui ad nostra usque tempora nomen retinuit Prioratus S. Simonis de Muthua seu Multua, ut docet Chiffletius.

e Agape, proprie charitas, dilectio, a Christianis frequenter pro eleemosyna usurpatur.

f Compendium (incolis Compiegne) civitas Galliæ in Insula Franciæ, hic oppidum regis, alibi villa regia, palatium publicum appellatur; quia Francorum regum sedes erat. Eam variis operibus exornavit Carolus Calvus imperator, unde & ab eo dicta fuit aliquando Carolopolis.

g De narrata hic sacræ Sindonis in novam capsam translatione plura attulimus in Comment. prævio num. 139 & seqq.

h Templum nempe monasterii, quod exstruxit mox nominatus imperator Carolus Calvus & monasterium regium appellari jussit. Dedicatum illud fuit sanctissimæ Dei Genitrici Mariæ ac SS. Cornelio & Cypriano, quorum illuc corpora detulit idem imperator; sed sicut hic a biographo, ita nunc passim solius S. Cornelii nomine appellatur. De SS. Cornelio Papa & Cypriano episcopo martyribus actum est tom. 4 Septembris ad diem 14.

i Pro S. Hugone abbate & Cluniacensi Congregatione, cui quam munificus ante fuerit S. Simon, declaravimus in Commentario num. 117 & seqq.

k Etiam ista elucidata sunt ibidem num. 145 & seq.

l Loci notitiam habes ibid. num. 48.

m Chiffletius cap. 15 Observationum agens de S. Simonis mansione Romana ita scribit: S. Teclæ nullum præfuisse oratorium Romæ, quando primum jussu Clementis VIII anno MDC erectum est in Burgo, regione VII, ait Octavius Pancirolus in Thesauro civitatis Romæ, anno MDCXXV Italice edito: nec ullius meminit Schottus in Urbis Romæ admirandis cap. V, ubi sacrarum ædium Urbis alphabeti ordine catalogum texit. At ecclesiam sanctæ Teclæ in vetere Roma quasi digito monstrat Willelmus Malmesburiensis lib. IV de Gestis regum Anglorum cap. 2, etiam ejus regionem sic designans: “Duodecima porta & via Ostiensis dicitur. Modo porta sancti Pauli vocatur; quia juxta eam requiescit in ecclesia sua. Ibidemque Timotheus martyr. Et non longe in ecclesia sanctæ Teclæ sunt martyres Felix & Adauctus & Nemesius.” Juxta hanc igitur S. Teclæ sacram ædem domicilium habuit Romæ S. Simon, unde & ad Superos evolavit. Memorati Felix & Adauctus passi & sepulti sunt in Via Ostiensi; ubi a fidelibus olim erecta est ecclesia juxta S. Paulum apostolum, quæ sicut tom. 6 Augusti pag. 546 retulimus, hoc nostro seculo detecta fuit. Hanc SS. Felicis & Adaucti ecclesiam appellant alii; diversam tamen non credimus ab ea, quam noster & Malmesburiensis S. Teclæ nuncupant, forte quod hoc communius nomine veniret seculis XI & 12.

n Consule de his disputata num. 147 & seqq. Commentarii prævii.

o Probabilius anno 1080. Repete, si lubet, eumdem Commentarium num. 150 & seqq.

p Conjectari fas est, hunc Robertum esse eum ipsum, de quo Joannes monachus in Chronico Besuensi referens S. Simonis secessum ad S. Eugendi cœnobium, ait: Secum vero duxit domnum Robertum &c.; imo unum ac præcipuum esse ex iis, ad quos appellat biographus tamquam narratorum suorum oculatos & auritos testes, Sancti scilicet in seculo familiares, & in vita religiosa socios. Sane dubium mihi non videtur, quin per eumdem Robertum didicerit pleraque, quæ speciatim narrat de S. Simonis gestis in Italia, de obitu Romæ, de exsequiis ac tumulo: cum paulo ante satis insinuet, Robertum post Sancti mortem Roma reversum, longo tempore aliis præluxisse bono exemplo in S. Eugendi monasterio.

q Beccum sanctæ Mariæ celebris abbatia est Ordinis S. Benedicti in Rotomagensi diœcesi in Normannia. Illi se monachus mancipavit S. Anselmus anno 1060, & abbas præfuit ab anno 1078 usque ad 1093; quando ad archiepiscopalem Cantuariæ cathedram promotus fuit. Acta ejus illustrata sunt tom. 2 Aprilis ad diem 21.

r Obiit S. Anselmus anno 1109: ex hac autem periodo nonnulli, num. 22 & seq. citati inCommentario prævio, concludunt, Vitam S. Simonis conscriptam fuisse circa annum 1095: verum id nobis non ita manifestum esse, declaravimus ibid. num. 24 & seq.

s Ad hæc quædam observata sunt tum ibid. num. 21 & seq., tum hic ad lit. p. Porro in plerisque Vitæ exemplaribus sequebatur mox epitaphium Sancti, ab Urbano secundo Pontifice Maximo compositum; sed ob causam num. 158 allegatam insertum Commentario.

t Hic denuo incidit suspicio, fratrem, sub cujus dictamine auctor significat, se facta Patris renovasse, seu Acta S. Simonis chartis commisisse, non alium esse a Roberto, de quo egimus ad lit. p.

* al. in febrim

* al. addit permaneret.

* al. relinquentes

* al. mutabantur & incitabantur

* al. monasticum

* al. deest lætus &

* al. leviandi

* al. profectum attendentem

* al. deest quam

* al. accurre et, sibi

* al. poscens

* al. rediens

* al. domum

* al. sanari

* al. accepta

* al. molliri

* al. deest ut

* al. Deo

* al. paratum

* al. impertutum

* al. severiter

* al. accepit

* al. deest inventum

* al. plebes

* al. monachalem

* al. susceperunt

* al. addit. orationibus

* al. ut

* al. deest præcipua

* al. Romam

* al. quod

* al. normam

* al. nec spernit

DE B. FELICE DE MEDA VIRGINE ET ABBATISSA ORDINIS S. CLARÆ,
PISAURI IN DUCATU URBINATE

Anno MCCCCXLIV.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Felix de Meda, virgo & abbatissa Ordinis S. Claræ, Pisauri in ducatu Urbinate (B.)

AUCTORE J. P.

§ I. Memoria in Fastis sacris, elogia, Vita Italica, Compendium Latinum, eorumque usus.

[B. Felix, de qua nonnulla prælibata sunt 8 Septembris,] Ad diem Septembris VIII in Commentario prævio ad Acta B. Seraphinæ Feltriæ, seu ut alii scribunt, Seraphinæ Columnæ, viduæ abbatissæ Ordinis S. Claræ Pisauri, multa proposita sunt & elucidata, quæ alioqui hic locum exigerent, nominatim ea pene omnia, quæ pertinebant ad gloriam posthumam B. Felicis, de qua nunc agendum venit. Etenim horum pleraque, sicut ibidem monuimus, utrique Beatæ ita erant communia, ut, cum de una scriberemus, simul de altera agere necessitate quadam compelleremur. Quapropter quæ illic collecta & fuse deducta sunt de immemorabili utriusque cultu, de publicis ac solemnibus sacrorum corporum expositionibus, de veneratione fidelium ad nostra usque tempora perseverante, deque beneficiis ad ambarum invocationem impetratis, memorabimus hic quidem sed succincte admodum in compendium contracta, postquam nonnulla B. Felicem seorsum attingentia præmiserimus.

[2] Ejus memoriam celebrant iidem fere omnes tum martyrologi tum historici, [annuntiatur hodie in Fastis variis.] quos ad illustranda B. Seraphinæ gesta adduximus tribus primis § § dicti Commentarii prævii. Arturus in Martyrologio Franciscano ad diem XXX Septembris his verbis: Pisauri in Picœno beatæ Fœlicis a Meda, virginis abbatissæ, spiritu prophetico ac miraculorum gloria insignis. Eadem repetens in Gynæceo suo, addit Clarissæ, nempe quia in hoc Opere non tantum Ordinis S. Francisci, sed omnium Ordinum ac status mulieres sanctimonia illustres exhibet. Ferrarius in Catalogo Sanctorum, qui in Martyrologio non sunt: Pisauri depositio beatæ Felicis Ord. Minorum, quæ cœnobium Corporis Christi fundavit. Accedit Petrus Paulus Bosca in Martyrologio Mediolanensi, sed ob causam, postea indicandam, die XXIX Septembris: Pisauri natalis beatæ Felicis Medæ, civis Mediolanensis, quæ monasterium Clarissarum ibidem condidit, & adhuc incorrupto corpore veneranda a fidelibus colitur.

[3] [Ejus elogia dant scriptores alii,] Prolixiore elogio ipsam exornant Fortunatus Hueberus in Menologio Franciscano, aliique passim Seraphici Ordinis auctores, Franciscus Gonzaga part. 2 de Origine & Petrus Tossinianus lib. 1 Historiæ Seraphicæ Religionis; Marcus Ulyssiponensis 3 part. Chronicorum lib. 2 cap. 21 & Valerius Venetus in Opere de vita S. Claræ & ejus instituti beatarum monialium lib. 2 cap. 15: Waddingus item in Annalibus, & in horum Epitome Haroldus: denique Arturus in Observationibus ad hunc diem in Martyrologio & Gynæceo, ubi dat elenchum plerorumque scriptorum, qui Beatæ gesta scriptis commendarunt. Inter jam nominatos auctores Marcus Ulyssiponensis, quem passim secutus videtur Valerius Venetus, fontes, unde sua hauserit, signat in margine Legendam, Speculum & Marianum. Tria sunt, ni fallar, Opera numquam typis vulgata. Marianus Florentinus, qui hic designatur, & de quo post redibit sermo, Chronica Ordinis Franciscani Mss. reliquit; auctorem Speculi Minorum vocat Ulyssiponensis Jacobum Oddonem; sed quo tempore scripserit, nec ipse notat, nec Waddingus in Bibliotheca. Legenda ubi nunc lateat, quo pacto conscripta sit, aut quomodo tam ea, quam aliis duobus Operibus usus sit Ulyssiponensis, edicere nequimus.

[4] Antiqua esse, imo verisimiliter antiquissima omnium monumentorum, [ex antiquis Mss.:] quæ exstant de gestis B. Felicis, colligere est ex ætate Mariani, qui tertio tantum loco citatur, quique obiisse legitur sub annum 1523, a Beatæ morte circiter octogesimo. Hinc Lucubrationi Ulyssiponensis, qui nec ipse antiquitate cedit ulli auctorum, qui de Beata aliquid prelo commiserunt, maxima, ceteris paribus, competit auctoritas. Ceteris, inquam, paribus, quia etiam Waddingus habuit Speculum Minorum, uti discimus ex indice manuscriptorum ejus, qui præfixus est tomo 1 Annalium; Marianum similiter citat, ubi agit de B. Felice, ac præterea Legendam Ms., cujus auctor scribebat anno trigesimo post mortem ipsius, itaque 1474. Hanc autem Legendam citat dumtaxat ad probationem duorum beneficiorum, quæ intra obitum Beatæ & jam dictum annum impetrata sunt. Alibi nec Legendæ meminit, nec quid ex Mariano, quid ex Speculo, quidve ex aliis auctoribus speciatim desumpserit, distinguit; nam inter auctores suos etiam collocat Marcum Ulyssiponensem, Gonzagam & Gallucium, qui inter editos auctores unus superest hic memorandus.

[5] R. P. Augustinus Gallucius de Mondulfo, provinciæ Picentinæ Minorum observantium quondam commissarius generalis Apostolicus & provinciarum Bavariæ & Tyrolis visitator, [illis & Vita Italice scripta] Italico idiomate librum edidit anno 1637 in tres partes divisum, quarum prima continet gesta Beatæ nostræ, altera B. Seraphinæ ante nominatæ, tertia utriusque Beatæ gloriam posthumam. Pars prima huc potissimum spectans complectitur non tantum ea Beatæ gesta, quæ habent Ulyssiponensis ceterique auctores ante Waddingum impressi; sed & alia, quæ apud istos desiderantur. Horum quoque nonnulla habet Waddingus & ad annum 1478 num. 48 dicit universim: Augustinus Gallucius … utriusque (BB. Felicis & Seraphinæ) Vitas exacte scripsit: unde, sicut monuimus etiam in B. Seraphina, colligere fas est, Gallucium, etiamsi non prodat, quibus documentis usus fuerit, eadem tamen habuisse, quæ postmodum adhibuit Waddingus, puta Legendam Ms., Speculum & Mariani Chronicum, atque ex his accepisse aliqua Beatæ gesta, omissa ab aliis, quorum intentum non fuit tam uberem & operose undique collectam Historiam componere.

[6] Dico aliqua Beatæ gesta, ne putes, persuasum mihi esse, [utemur in Commentario] quod omnia, quæ tradit Gallucius, nec habent alii, ex dictis documentis deprompta sint. Absit. Plura sane is narrationi suæ immiscuit, quæ meros ingenii ipsius fœtus existimo & ad monialium instructionem ex asceticorum scriptorum Operibus excerpta adjumenta: qualia sunt prolixæ exhortationes, frequentia de virtutum natura & excellentia ac oppositorum vitiorum fœditate ratiocinia, philosophorum argumenta & opiniones, Patrum sententiæ, sacræ Scripturæ textus & exempla, aliaque id genus oratoria potius quam historica ornamenta. Talia quoque reperiebantur in Vita Italica B. Seraphinæ, uti dixi in Commentario ibidem prævio, & vel idcirco operæ pretium non esse judicavi, ipsam Latine redditam recudere. Idipsum etiam hic judico. Itaque tantum percurram quindecim priora capita Vitæ B. Felicis, &, neglectis supervacaneis, quid singula de gestis ejus potissimum contineant, lectorem edocebo.

[7] Eadem opera adjiciam eo spectantia aliorum auctorum asserta, [& huic Latinum Vitæ Compendium subnectemus.] Gonzagæ præsertim & Marci Ulyssiponensis, ita quidem, ut, si quis ea colligere voluerit, illorum relationes in hoc Commentario pene ad verbum integras reperiat. Ut tamen qualemcumque habeat cohærentem rerum gestarum seriem, eidem Commentario subjungam Latinum debitis Annotatis illustratum Vitæ Compendium, quod manuscriptum Pisaurensium Corporis Christi monialium abbatissa seculo proxime elapso cum nostris Majoribus communicandum curavit, uti pluribus dixi tom. 111 Septembris in Commentario prævio ad simile Vitæ B. Seraphinæ Compendium. Postremum denique locum occupabunt miracula seu beneficia, B. Felicis obitum subsecuta, quæ ex Gallucii cap. 16 part. 1 Latine interpretabor, ac necessariis similiter Annotatis elucidabo.

§ II. Patria Beatæ juxta aliquos Mediolanum, juxta alios Meda, locus ejusdem territorii; neutra opinio certa.

[Beatam, quæ varie appellata fuit,] Titulum Beatæ universim ipsi adscribunt citati hactenus auctores omnes: Waddingus, quem secutus est epitomes ipsius conditor Haroldus, nomen ejus Felicem vel Felixinam scribit, quo utroque modo a se repertum testatur in Registro Ordinis; Guillielmus de Casali, Ordinis Minorum & sanctæ Claræ generalis minister, epistolam, Beatæ missam, inscribit: Christo Deo devotæ sorori Feliciæ: ceteri, quos vidi, Felicem appellant; quod nomen, utpote communius, retinebimus etiam hic. Magis discrepant auctores in cognomine. Alii Mediolanensem agnominant seu de Milano; alii de Meda: atque inde orta quæstio de loco natali. Ferrarius nullum in annuntiatione sua agnomen adscribens, absolute tamen dicit: Patria Mediolanensis erat. Hanc sententiam Waddingus, quamquam agnoscat, Beatam fuisse agnominatam de Meda, tuetur in Annalibus ad annum 1439, eamdemque adoptarunt Haroldus in epitome, & Petrus Paulus Bosca in Martyrologio. Argumenta dabimus, postquqam oppositam sententiam declaraverimus.

[9] [alii Medæ natam contendunt,] Auctor Compendii Vitæ Latini hunc illi titulum præfigit: Vita B. Felicis a Meda communiter a Mediolano vocatæ Ordinis S. Claræ compendiose descripta, atque ita orditur: Medæ ex utroque parente nobilitate claro nata est B. Felix. Eumdem titulum, exceptis postremis verbis, præfigit Gallucius Vitæ Italicæ, & mox cap. 1 quæstionem aggreditur his pene verbis Latine translatis: Quidquid hactenus dixerint Chronica & extra Chronica illi, qui de beata sorore Felice scripserunt, natam fuisse Mediolani, nisi per Mediolanum intellectum voluerint ducatum Mediolanensem, aut loca ejus tunc jurisdictionis, in errorem delapsi sunt, non sua voluntate, sed per inadvertentiam; quoniam adversatur veritas, & manifestum fit ex Obedientia (epistola seu litteris patentibus) P. F. Guillielmi de Casali, id temporis ministri generalis totius Ordinis Franciscani. Epistolam asserti sui testem producit mox integram, sed cujus robur omne continetur in inscriptione, quam huc transfero: Christo Deo devotæ sorori Feliciæ de Meda, monasterii S. Ursulæ civitatis Mediolani, Ordinis sanctæ Claræ moniali professæ. F. Guglielmus de Casali &c. Idem Gallucius cap. 2 orditur in hunc modum: Erat itaque beata soror Felix ex Meda, loco status ac provinciæ Mediolanensis in jurisdictione & diœcesi Novariensi. Medæ natam quoque tenet P. Benignus Fremaut in Vitis Sanctorum ac Beatorum Ordinis S. Francisci, Flandrice concinnatis tom. 9 pag. 79. Notandum autem, quod Fremautius tam Waddingo usus sit quam Gallucio, proindeque hujus rationem solidiorem judicarit illius argumentis, quæ nunc audienda.

[10] Ad citatum annum num. 29 ita fatur Waddingus: Adscita est (Pisaurum) … [alii Mediolani:] ex eodem monasterio sanctæ Ursulæ (Mediolanensi) beata Felix sive Felixina de Meda, ita utroque nomine signatur in Registro Ordinis, quod penes me est, ut disciplina regulari adventantes instrueret juvenculas. Patriam habuisse Medæ oppidum in diœcesi Novariensi asserit nuperrimus scriptor Augustinus Galluccius, atque inde cognomen sortitam: sed reliqui vetustiores & potiores scriptores Mediolani ortam affirmant: neque a patria cognominari ita monialibus, uti monachis, tunc erat assuetum, ut exinde argumentum deduci possit soli natalitii. Et in Registro Ordinis sub præfectura Guillelmi generalis ministri, ubi Felicis translatio a monasterio Mediolanensi ad Pisauriense refertur, Felix de Meda de Mediolano inscribitur. Nobili itaque genere Mediolanensi orta, parentum in tenera ætate solatio destitua &c. Waddingi vestigiis institit Haroldus, argumentumque ipsius sic contraxit: Adscita est soror Felixina seu Felix a Meda, non patriæ sed gentis cognomine sic dicta; erat enim nobilibus parentibus Mediolani nata. Horum autem duorum & Marci Ulyssiponensis suffragio fultus Petrus Paulus Bosca Felicem annuntiavit civem Mediolanensem.

[11] Habes, studiose lector, utriusque litigantium partis rationum momenta, [prima opinio non est tam certa, quam vult Gallucius;] sed si ea æqua lance ponderes, neutra, opinor, talia deprehendes, ut pro una sententia certum judicium feras adversus aliam. Medæ natam nude affirmat auctor Compendii Latini, atque inde colligere fas est, ita quoque sensisse moniales S. Claræ Pisaurenses, quarum jussu vel rogatu circa annum 1661 ex antiquioribus scriptoribus excerpsit ac digessit præcipua Beatæ gesta, cum sigillo, attestatione ac subscriptione abbatissæ ad nos transmissa. Verum cum sub finem Lucubrationis suæ nullum monasterii alleget Ms. instrumentum, & inter auctores, quos nominat, unus dumtaxat Gallucius Medæ natam contendat, suspicari etiam licet, id tam ipsi quam monialibus persuasum fuisse ex Gallucio seu potius ex instrumento, quod Gallucius profert in medium. Sed hoc solum (aliud quippe non indicat testimonium) mihi non videtur tam urgens, ut cum eodem Gallucio indubitanter asseverem, aberrasse omnes a vero, qui patria Mediolanensem dixere, nisi per Mediolanum intellexerint ducatum Mediolanensem sive aliquem ejus ditionis locum. Neque enim verba ista: Sorori Feliciæ de Meda, monasterii sanctæ Ursulæ civitatis Mediolani … moniali professæ, tam evidenter rem declarant, ut de Meda necessario referri debeat ad locum natalem, non possit ad familiam seu gentem: præsertim si antiqui scriptores Mediolani ortam affirmant, ut contendit Waddingus, cujus modo similiter pensemus argumenta.

[12] Ex scriptoribus, Mediolani ortam affirmantibus, nullum nominatim exprimit laudatus auctor, [nec Waddingi] verumtamen eos inter reputandi sunt haud dubie, quos paulo altius locavit in margine, Marianus, Marcus, & Gonzaga. Prior, ni fallar, est Marianus Florentinus, cujus Chronica memorantur ante tomum 1 Annalium in indice codicum Mss., quibus usus est Waddingus. De eodem agit etiam Waddingus in Scriptoribus Ordinis Minorum, dicens: Marianus Florentinus, Reg. Observ. provinciæ Tusciæ, totus intentus colligendis, præsertim intra fines Italiæ, monumentis sui Ordinis, Historiam a Religionis exordiis ad sua usque tempora rudi quidem stylo, sed fida narratione deduxit. Operis titulus est: Fasciculus Chronicarum Ordinis Minorum. Libris quinque Opus distinxit. Autographum penes me est, magnoque fuit adjumento Annalibus scribendis. Obiisse traditur Marianus anno 1523, ita ut seculo non integro posterior sit B. Felice, anterior Gonzaga & Marco Ulyssiponensi seculo circiter medio. Verum an quid habeat de patria B. Felicis, incompertum nobis est; imo si quid habet, suspicamur, magis convincens non esse, quam quod habent ceteri, cum id proferre operæ pretium non judicarit Waddingus. Franciscus Gonzaga ad eum modum scribit, ut conjicere quidem possis credidisse ipsum, quod Beata patria fuerit Mediolanensis, nec tamen id certo ex ejus verbis concludere valeas: Soror Felix, inquit, cum utroque charo nobilique parente Mediolani orbata remansisset,… Clarissarum habitum in sacro sanctæ Ursulæ monasterio Mediolani induit. Reponet quippe cum suis sectatoribus Gallucius, Felicem Medæ natam, a parentibus dein deductam fuisse Mediolanum, ibidemque remansisse post eorum obitum.

[13] [testimonia] Simile responsum dabit ad Marcum Ulyssiponensem & quos ibi non nominat Waddingus, ad Tossinianum ac Valerium. Marcus ipsam vocat beatam sororem Felicem de Milan, Hispanice nimirum, qua lingua usus est in parte tertia; sanguinemque traxisse addit e præcipuis nobilibus de Milan, seu Mediolanensibus. Tossinianus elogio B. Felicis hoc dat initium: Beata Felix Mediolanensis, nomine & reipsa Felix, Mediolani Deo servire disponens &c. Istud Valerius: Beata soror Felix Mediolanensis (Italice da Milano) ex nobili familia nata. Fatebitur itaque Gallucius, ortam esse e Mediolanensibus, id est, e Mediolanensis ducatus præcipuis nobilibus, imo etiam, si lubet, e civitatis Mediolanensis nobilibus, sed qui, dum Beata in lucem edita est, vel Medæ habitabant, vel ad tempus animi recreandi causa ibi commorabantur, uti a Mediolanensibus frequenter fieri, postea videbimus. Mediolanensem autem communius cognominatam fuisse dicet, vel ea ipsa de causa, vel quia Mediolani vitam religiosam amplexa & annis pluribus professa est. Audiatur, cap. 3, ubi refert Beatæ ad moniales S. Claræ Mediolanenses accessum: Hic mihi in mentem venit, quod, licet B. Felici natale solum fuerit Meda, non idcirco negari debeat, fuisse etiam Mediolanensem; ubi per vitam religiosam Deo renata est, & vixit per annos XL continuos. Alios non reperi, qui Waddingo fortius adstipulentur, vel qui adeo clare, ut nequeat fieri exceptio, affirment, natam esse Felicem in ipsa Mediolanensi civitate.

[14] [& argumenta,] Quod addit Waddingus, argumentum deduci non posse pro solo natalitio, ex adjecto Beatæ nomini de Meda, quia monialibus tunc ita assuetum non erat a patria cognominari, uti monachis, obest ipsi potius, quam prosit. Nam certe id usitatum fuisse in aliquibus Clarissarum monasteriis, & nominatim in Pisaurensi, ubi vitam finivit B. Felix, credere me jubet instrumentum, quod Gallucius subnexuit Vitæ B. Seraphinæ, & quo ego usus sum ad probandos hujus illustres natales § 4 Commentarii Vitæ prævii. Conscriptum illud fuit per publicum imperiali auctoritate notarium coram legitimis testibus & congregatis rite cum abbatissa monialibus anno 1470, id est, a Felicis obitu circiter 26. At quod hic præ reliquis notandum, inter omnia monialium nomina, quæ post abbatissam, vicariam & B. Seraphinam longa serie recensentur, aliqua quidem referri cum adjecto vel patris vel familiæ cognomine, quale est hoc vicariæ: Soror Margarita Joannis de Mediolano, vicaria: nullum tamen esse, quantum ego existimo, quin distinguatur urbis vel loci vocabulo, & multa, quæ sic tantum distinguantur. Ex his describo præcipua. Proxime post B. Seraphinam sequitur: Soror Francisca de Fano; deinde sparsim: Soror Eugenia de Novaria; soror Joanna de Novaria; soror Victoria de Mediolano; soror Dorothea de Montesicardo comitatus Pisaurensis; soror Benedicta de Civitate Castelli; soror Bethilia de Civitate Castelli; soror Matea de Perusio; soror Eufragia de Fano; soror Isabetta de Macerata.

[15] Id nec inusitatum fuisse in aliis monialium S. Francisci cœnobiis, [quæ hic discutiuntur,] prodit ipse Waddingus, dum, quotiescumque monialium sermo incidit, non alio fere eas cognomine distinguit quam civitatis aut loci. Exempla procul quærenda non sunt: ad annum ipsum, quo hanc materiam pertractat, 1439, sicut mox laudatam Franciscam de Fano appellat Franciscam Fanensem num. 34, ita num. 54 tres memorans, quæ ex Mantuano monasterio evocatæ & ad novum Paduanum directæ sunt, secundam nominat Isabellam Mutinensem; tertiam, Luciam Tridentinam. Ad annum 1440 num. 19: Obiit, inquit, beata Margarita Fulginas, … Fulgineum venerat beata Angelina Corbariensis. Num. 23 inter plures, quæ id temporis Fulginii floruerunt, sex tantum speciatim recenset, earumque nomina sic exprimit: Clara Fulginas; Agnes ex Pescharæ oppido; Gabriela Perusina; Lucida Romana; Maria de Massa; Joanna Fulginas. Cur autem id ab ipso factitatum arbitrabimur; nisi quia non aliter distinctas repererit apud alios scriptores, quibus usus est? Sane sex posteriorum religiosarum mulierum nomina apud Jacobillum, quem præter legendas Mss. citat Waddingus, in Opere de Sanctis Fulginatibus non aliter efferuntur Italice: Chiara da Foligno, Agnese dalla Pescara &c. Quapropter dum tot exempla se sponte quasi offerunt, verisimilius mihi est, ea ætate perquam usitatum fuisse, ut etiam moniales a solo natalitio cognominarentur; nec spernendum censeo deductum inde argumentum Gallucii pro Beatæ patria, quando in litteris, a ministro generali Ordinis ad ipsam destinatis, non aliter distinctam legit.

[16] Accedit, quod Waddingus, ut sententiam suam confirmet, [secundam certiorem ostendunt.] ac refellat Gallucium, ad idem ipsum argumentum recurrat; dum ait: In Registro Ordinis … Felix de Meda de Mediolano inscribitur. Quid enim roboris continebit inscriptio, nisi velit per cognomen de Mediolano designari solum natalitium, per de Meda gentem seu familiam? Hoc tamen, meo judicio, validissimum erat argumentum adversus opinionem Gallucii. At multo validius foret; siqua notitia afferri posset nobilissimæ cujusdam familiæ, quæ isto seculo Mediolani claruit & de Meda cognominata fuit: sic enim Gallucii fautoribus magis præcluderetur ad evadendum via. Alioqui respondebunt illi, Felicem cognominatam fuisse à Meda patria, quamdiu Mediolani vixit in monasterio, ut colligitur ex epistola generalis ministri: at dein adjici cœpisse de Mediolano, quia ex Mediolanensi monasterio, ubi Regulam S. Claræ professa erat, & annis quadraginta vixerat, Pisaurum translata fuit. Addent, hinc quoque in errorem deduci potuisse scriptores a Waddingo citatos, qui Felicem nuncuparunt de Milan, da Milano vel Mediolanensem, idque minus mirum fore, cum iidem scriptores omnes errarint etiam, fatente Waddingo, in nomine & officio Superioris Ordinis S. Francisci, quo mandante, Felix Mediolano Pisaurum transiit.

[17] [Mediolanensis dici potest, etiamsi nata sit Medæ,] Quidquid sit, neutram, ut supra innuebam, opinionem sat gravi pondere fultam deprehendo, ut pro alterutra pronuntiare ausim. Hoc certum, nec alterutri adversum, quod sive Mediolani nata sit sive Medæ, non inepte Mediolanensis appellari queat, cum in Mediolanensi ditione primam lucem aspexerit. Medæ aliqualem notitiam dedit supra Gallucius: at vereor, ut satis accuratam, dum locum esse asserit Mediolanensis quidem ditionis, diœcesis tamen Novariensis. Nusquam sane illa in regione reperio, nec reperiri existimo, locum isto nomine diversum ab eo, qui medius fere est Mediolanum inter & Novocomum, & a quo S. Joannes de Meda, primarii Ordinis Humiliatorum fundator, cognomen sortitus est. Sed pagus is est seu vicus non tantum ditionis, verum etiam diœcesis Mediolanensis, uti affirmant tum auctores alii citati num. 23 Commentarii prævii ad Acta S. Joannis de Meda tom. VII Septembris ad diem XXVI, tum qui in eo errasse credendus non est Petrus Paulus Bosca Mediolanensis martyrologus, dicens: In agro ac diœcesi Mediolanensi contentum esse (Medæ pagum) omnes sciunt: proinde si Medæ nata sit, B. Felix, ut contendit Gallucius, etiam in diœcesi Mediolanensi nata est.

[18] [qui Mediolanensis territorii locus est.] Ceterum ut lucem accipiant ea, quæ dixi hic num. 13 de nobilibus familiis Medæ frequenter habitantibus vel ad tempus commorantibus, latiorem ejus descriptionem, ex Primo Aloysio Tatto datam in Commentario de S. Joanne de Meda, huc transfero. Est igitur Meda locus celebris territorii Mediolanensis, amœnus situ, ex quo & collibus & planitie gaudet, ideo multis opulentis familiis habitatus. Aëris felicitas & Como Mediolanum tendentibus hospitandi commoditas olim multos nobiles ad domicilium ibidem sibi comparandum allexerunt. Nec soli Mediolanenses in isto suæ ditionis vico domos sibi posuere; verum etiam Comenses, qui & prædia ibi acquisiverunt & elegantes ædes exstruxere, sive secedendi aut animi nonnumquam recreandi causa, sive ut tempore messis proventus suos præsentes curarent.

§ III. Beatæ illustres natales; pia adolescentia; susceptio vitæ monasticæ; religiosæ virtutes, electio ad abbatissæ dignitatem, fructuosum regimen.

[Nobili genere nata est circa annum 1378:] Parentes genere illustres nactam esse B. Felicem, vidimus § præcedente ex verbis scriptorum tam veterum, quam recentiorum, quorum tamen nullus vel nomina expressit vel familiam designavit præter Waddingum & Haroldum, qui cognomen de Meda non a solo natali ipsi inditum, sed a stirpe sua transmissum putavere, sed sine ullo hujusce nominis stirpis vel familiæ tunc Mediolani existentis testimonio aut indicio. Nullus quoque signanter posuit annum natalitium; quamquam is facile deduci queat ex aliis ipsorum calculis: obiisse nempe affirmant pene omnes anno 1444, ætatis suæ, quod addunt non pauci, sexagesimo sexto, ut natam esse oporteat circa 1378. De gestis autem ipsius in pueritia ac juventute usque ad obitum parentum nihil similiter nos docent antiquiores; pauca auctor Compendii Vitæ Latini; sed non aliunde accepta, opinor, quam ex Gallucio.

[20] Dicit itaque Gallucius, Beatam, Medæ nobilibus, divitibus ac piis parentibus prognatam, [pietate ac prudentia omnibus amabilis,] ab ipsa infantia comparatam fuisse ad virtutes omnes; sub parentum cura vixisse ea observantia, ut accrescente ætate prænosci in ipsa posset disciplinæ regularis magistra; comitate sua & modestia omnium sibi amorem & existimationem conciliasse; usque adeo profecisse in litteris humanis & divinis, ut ad ipsam, necdum ætate maturam, personæ graves hominesque litterati recurrerent, percepturi & de rebus cælestibus documenta & consilium in obviis negotiis. Hinc factum esse, addit idem Gallucius, ut parentes, Puellæ propensum ad pietatem animum & præsentem in ea divini luminis gratiam perspicientes, summopere gauderent, pie pariter ac studiose votis ejus obsecundarent, faverent in omnibus, plenam non modo virtutibus exercendis licentiam facerent, verum etiam rei domesticæ gubernandæ curam prudentiæ ipsius relinquerent. Quod munus, quoad ipsi vixerunt, diligenter & feliciter explevit, & vita functis, tum juvenilem ætatem ingressa continuavit: quamquam germanum fratrem haberet ætate paululum inferiorem, ac sororem uterinam, seu diverso patre genitam, annis provectiorem. Ita fere, sed fusiore stylo, cap. 2 Vitæ Italicæ laudatus auctor, qui postremi asserti testem appellat Gonzagam. Hic tamen ætatis discrimen Beatam inter ac fratrem & sororem non ita clare proponit. Verba hæc sunt: Soror Felix cum utroque charo nobilique parente Mediolani orbata remansisset, alteri ejus uterinæ sorori atque cuidam germano fratri, ut, bonis communibus piis locis pauperibusque erogatis, religionem ingredi vellent, suasit. Ulyssiponensis & Valerius simpliciter dicunt, in tenera ætate orphanam relictam fuisse cum fratre & sorore.

[21] Beatæ Gesta a parentum obitu ad vitam usque monasticam paucis complexi sunt Gonzaga & alii. Et Gonzaga quidem mox datis verbis tantum addit sequentia: Effecto itaque illo (fratre) Franciscano, istæ (Felix ejusque soror) Clarissarum habitum in sacro sanctæ Ursulæ monasterio Mediolani induerunt. [post obitum parentum Mediolani cum fratre ac sorore] Ulyssiponensis, relato parentum obitu, Mox, inquit, in tenera ætate a Spiritu sancto in sponsam electa est: corde instructa erat adeo virili & animo tam prudenti, ut ad cælestia aspirans, terrena aspernari inciperet, ac divino se Sponso mancipare, atque ut id ipsum præstarent, induxit fratrem & sororem. Pariter autem incensi & in divino amore conspirantes, omni facultate sua pauperibus & monasterio collata, frater apud Minores Observantiæ factus est monachus, sorores vero moniales S. Claræ strictioris Observantiæ in monasterio S. Ursulæ Mediolani. Ita pene ad verbum Hispanice laudatus auctor, & sine notabili discrimine Valerius Italice. At fusiore calamo ista dilatavit Gallucius cap. 3. Partes præcipuas obiter delibatas propono. Frater & soror Felicem præcipientem audiebant ac reverebantur ut matrem. Hæc autem navabat operam, ut quos mater mundo dederat, ipsa cælo pareret. Propositi sui fundamenta jecit paulatim in familiaribus colloquiis. Sermonem ingerebat de duobus Ordinibus S. Claræ & S. Francisci, tunc per orbem Christianum florescentibus, de laudibus utriusque, de hominum ad ipsos concursu, atque hinc profluente animarum fructu.

[22] [vitam monasticam amplectitur] Sic, adjuvante Spiritu sancto, tantum effecit, ut instructi jam ambo de brevitate vitæ, deque mundi vanitate, molestiis ac periculis, propositum, quod ipsa sibi fixerat, amplecti, & quocumque duceret, sequi firmiter statuerint. Minime tamen festinandum rata est, differendam ad tempus exsecutionem, ne rei non sat mature consideratæ postmodum pœniteret. Itaque per menses aliquot piis institutionibus confirmavit in proposito, egit de bonorum dispositione, deliberavit de loco cujusque vocationi idoneo. Tandem sibi ac sorori elegit Clarissarum S. Ursulæ monasterium Mediolani; frater transiit ad Minores regularis Observantiæ. Bona in tres partes divisa sunt; pars una cessit pauperibus; altera conventui Franciscanorum, in quo frater feliciter perseveravit ac sancte obiit, tertia S. Ursulæ monasterio, quod, quia tunc magna penuria premebatur, Beata ceteris prætulerat, & in quo soror ipsius post quadriennium ad meliorem vitam transmigravit.

[23] [circa annum 1400: virtutes ejus religiosæ] Waddingus Felicis cum fratre & sorore ad vitam religiosam accessum notat circa annum 1400, & recte quidem spectato reliquo, ex scriptoribus postmodum faciendo, gestorum computu, secundum quem addi potuisset, Beatam tunc numerasse ætatis circiter vigesimum secundum. Pergunt auctores nostri describere vitam Beatæ in Mediolanensi monasterio usque ad ejus transitum ad Pisaurense, sed alii aliis uberius & fusius. Brevissime Gonzaga: In quo (S. Ursulæ monasterio) beata soror Felix XXV annis continuis simplicem monialem & XV aliis abbatissam strenue egit. Ejus vero soror quatuor tantum annis supervixit. Tossinianus: In monasterio sanctæ Ursulæ asperam vitam duxit, assiduis jejuniis corpus suum macerabat, cilicium ad nudas carnes deferebat, multas quoque illusiones & tentationes passa est a diabolo, quem ipsa iis verbis depellebat: Deus in adjutorium meum intende. Vixit Præfecta illius monasterii annos quindecim cum maxima opinione sanctitatis. Aliquanto enucleatius Marcus Ulyssiponensis & Valerius Venetus. In vita religiosa (sic primo loco nominatus Hispanice) tanto fervore & erga Deum amore incumbebat in exercitia & mortificationes corporis ac spiritus, ut ceteras moniales in stuporem & admirationem raperet. Nudis pedibus incedebat semper: continuum servabat jejunium, durissimis frequenter carnem affligebat verberibus; vigilabat multum, ferventibus orationibus erat assidua, & sub paupere ac vili habitu asperrimum indesinenter gestabat cilicium; vitam agebat in continuo spiritus martyrio.

[24] Superiorum jussa summa obedientia & animi demissione profundissima faciebat; [& certamina cum dæmone] sedulo admodum & alacriter obiens infima & humillima monasterii officia, semet tam abjecte & contemptim habebat, ut humanis oculis prorsus imperita & inepta videretur, quamquam prædita esset insigni prudentia ac sapientia. Quoniam vero plurium ac ferventium orationum ac lacrymarum gratia fruebatur, invidia confectus dæmon modis pluribus ipsam persequebatur; terribilibus aliquando visionibus, alias ferocium ac horribilium animalium clamoribus timorem ac terrorem concitans, ut ab oratione distraheret. Verum cum frustra hæc tentasset inimicus, nec perturbationem afferre potuisset, in constantem Christi Sponsam magno impetu irruebat, cædebatque tam graviter, ut mane inveniretur sæpe a monialibus protrita & plagis tumida. Quadam vice ad clamantis Famulæ Christi vocem ac dicentis: Deus in adjutorium meum intende, accurrerunt moniales, fugaruntque lustrali aqua dæmonium, de quo numquam non triumphum retulit Christi Famula. Dum igitur tot virtutibus effulgeret, e vivis sublata abbatissa, ipsa in conventus abbatissam electa fuit, quod munus invita & a superioribus obedientiæ præcepto coacta suscepit, atque ea humilitate, iisque religiosi instituti virtutumque exemplis administravit, ut fama ipsius difflueret per universas Italiæ provincias, ac felicem se reputaret, quisquis spiritualibus Christi Famulæ consiliis frui posset.

[25] Gallucius more suo latissime, per quinque omnino capita, [describuntur a diversis auctoribus;] extendit ea, quæ ex laudatis scriptoribus hoc & præcedenti numero protulimus. Verum si frequentia Gallucii parerga, a reliquis discreveris, pauca supererunt, quæ secundum substantiam seu rem ipsam jam nunc sufficienter exhibita non fuerint. Pauca, inquam, & ea proin sola hic perstringo. Capite 4, quod ex quinque memoratis primum est, late discurrit in laudem obedientiæ, ab eaque potissimum virtute commendat Virginem nostram, utpote quæ in paterna domo omnibus præesse & imperare solita, vix in monasterium ingressa, omnibus se profundissime subjecerit. Hinc ortum ipsi esse addit sævum cum dæmone certamen. Is quippe Felici ob oculos ponebat relicta seculi commoda, & suscepti instituti molestias, aliquando abblandiebatur objecta propriæ virtutis opinione, alias alio se vertebat, ut a proposito averteret; sed inani conatu. Virgo contra virtutes amplectebatur, vitiis, ad quæ ipse pelliciebat, maxime oppositas. Præcipuas dein enumerat Gallucius, patientiam, mansuetudinem, spiritus alacritatem, patiendi voluntatem, fragilitatis nostræ ac naturæ vilitatis considerationem, corporis demum ac spiritus afflictationes, quas iisdem pene verbis declarat Gallucius, quibus supra Ulyssiponensis. Addit tamen ille, eam fuisse cilicii, quod gestabat Felix, asperitatem, ut permotæ commiserationis affectu sorores orarent, uti dimitteret subinde, aut saltem pro diversitate tempestatum permutaret: at ipsam, ore & vultu ad lætitiam composito, reposuisse, eo se sublevari, minime cruciari; æstate per idipsum temperari calorem, hieme mitigari frigus, aliis anni partibus pro temporum ratione accedere subsidium: sicque dimittendo vel permutando noceret sibi magis, quam faveret. Beatæ responsum, tamquam ex antiquioribus desumptum, diverso charactere sic exprimit Waddingus: Ignoscite, sorores, voluptuosa res est cilicium; in æstate refrigerat, in hyeme calefacit.

[26] [præficitur junioribus;] Capite 5 multum versatur Gallucius in celebranda humilitate, vitæ perfectioris fundamento, & in extollendis bonis ac fructibus ipsam concomitantibus. Demum ad Beatam se convertens, ait, illam per ejusdem virtutis prærogativas evectam fuisse supra humanam quodammodo conditionem, nec mirandum, si nihil diligentiæ prætermiserit ad votorum observantiam, virtutum profectum & augmentum meritorum. Sexto capite Beatæ cum tentatore certamina commemorat; septimo ejusdem assiduitatem in orationibus & contemplationibus, atque inde divinitus acceptam rerum futurarum notitiam, de qua cum Gonzaga agemus inferius. Adhæc, quod apud alios non legi, dicit Gallucius, ipsam, quoniam a natura obtinuisset vocis claritudinem, & tam intelligentem rerum cælestium a Deo pietatem, primo constitutam fuisse chori, mox etiam juniorum ac novitiarum magistram & eo exemplo ac regularis disciplinæ observantia officia illa implevisse, ut juniores & novitiæ speciem præ se ferrent angelorum, cantus in choro videretur esse harmonia angelica, ipsum monasterium cælestis habitatio.

[27] [eligitur abbatissa anno 1425 communi consensu] Capite octavo tractat Gallucius de Beatæ præfectura & in gubernando monasterio ac dirigendis sororibus industria ac præstantia. Unanimi monialium consensu & applausu electam fuisse, ait, abbatissam, & cum pro modestia & humilitate sua reluctaretur, ad munus suscipiendum obedientiæ præcepto compulsam fuisse, anno Domini 1425, ætatis 47, vitæ religiosæ 25: quam porro eo digna esset, colligi tum ex antedictis, tum ex testimonio ministri generalis in citata aliquoties ad ipsam epistola. Et sane ex ista epistola non modo colligitur, qualis fuerit, dum ad præfecturam evecta est, verum etiam liquido patet, qualem se exhibuerit toto quindecim annorum spatio, quo Mediolanensi monasterio præfuisse traditur. Quapropter partem epistolæ anno 1439 exaratæ, hic profero: De tua vita laudabili, honestate, zelo, prudentia, vigilantia, studiositate in monasterio gubernando, in spiritualibus exequendis infaticabilitate, efficacia in exhortationibus, in provisionibus diligentia, moderantia in correctionibus, temperamento in præceptis, præstabilitate in compatiendo, in silentio rigorositate, maturitate in sermone, discretione in consulendo, & in cunctis ad perfectum regimen opportunis, aliisque pluribus virtutibus, quibus te multipliciter decoravit Altissimus, cum multorum fide dignorum testimoniis informatus existam, officii mei munere &c.

[28] [& magna omnium fructu.] Plura ad præsens propositum non desiderantur. Sequenti §, ubi de transitu B. Felicis ex Mediolanensi ad Pisaurense monasterium sermo instituetur, denuo usui erit laudata epistola, eaque occasione monebitur lector de discrimine inter editionem ejus a Gallucio curatam, & alteram a Waddingo in Annalibus. Ceterum ad commendandam gubernandi rationem eadem epistolæ verba adducit Gallucius, sed & hæc subinde uberiore phrasi explanat. Sic ubi attingit beatæ Abbatissæ in consiliis prudentiam & in exhortationibus efficaciam, significat, non in isto dumtaxat monasterio fructum inde perceptum fuisse, verum etiam in aliis religiosis cœtibus, in quos indies major ac major morum correctio inducta est, & in universa civitate Mediolanensi, in qua alii mirabili verborum ipsius vi quodammodo coacti sunt a peccatis abstinere & ad pœnitentiam converti, alii mundo valedicere & religiosam vitam amplecti. Demum, auctore Gallucio, eximiæ hujus Moderatricis tanta cum virtutis & meritorum laude per Italiam dispersus est rumor, ut multi per litteras cum ipsa agerent, multi ejus cognoscendæ desiderio illuc se transferrent; multi in suis oppidis vel civitatibus regularis disciplinæ Magistram exoptarent, nec pauci expeterent. His tamen omnibus prævaluit illustris domina Baptista Feltria, de qua mox.

§ IV. Beatæ evocatio ad regimen novi monasterii Pisaurensis, iter & adventus.

[Baptista Feltria, piissima Pisauri domina,] Dum modo jam exposito Mediolanensi monasterio præerat, novum S. Claræ monialibus Pisauri erigebat mulier illustrissima Baptista Feltria, soror Guidi Antonii Montis-Feltrii seu Feretrani & Urbini comitis, de quo, utpote B. Seraphinæ Feltriæ genitore, plura diximus ad diem VIII Septembris. Illam alii Baptistam Malatestam appellarunt, quod videlicet conjugem haberet Galeatium Malatestam, Pisauri dominum, quem infra citandus Marcus Ulyssiponensis minus accurate Galeatium Sfortiam nuncupavit. Paruit quidem Pisaurum Sfortiis eodem seculo, sed postquam Galeatius Malatesta ejus dominium vendidit Francisco Sfortiæ, qui illud transtulit in Alexandrum Sfortiam, fratrem suum, dein B. Seraphinæ conjugem. Insigne Baptistæ elogium reliquit Jacobus Bergomensis in Opere suo de Claris Mulieribus cap. 152, quod & Waddingus Annalibus suis inseruit ad annum 1437, & Gallucius cap. 9 Vitæ B. Felicis magna ex parte Italice exposuit. Laudatur autem Baptista tam ab iis corporis & animi dotibus, quibus ornatæ mulieres ceteris antecellunt, pulchritudine, ingenio, morum probitate & honestate, prudentia & erga omnes beneficentia, quam ab iis ipsis, quæ viros ad altiorem existimationis gradum evehunt, doctrina, eruditione, eloquentia, justitia & clementia: sed potissimum a pietate, exemplo, humilitate & vitæ sanctitate, qua post mariti obitum, suscepto S. Claræ habitu, ac deinceps Hieronyma vocata, fulsit Fulginii in altero a se condito monasterio. Hueberus ipsam annuntiat in Menologio Franciscano & Arturus cum Beatæ titulo in Martyrologio ejusdem Ordinis ac Gynæceo sacro ad diem XII Decembris, ad quem disquiri poterit, an similiter in nostro Opere locum exigat.

[30] Hæc itaque lectissima matrona B. Felicem novo Clarissarum Pisauri erecto monasterio Gubernatricem rogavit & impetravit. [novo monasterio abbatissam petit B. Felicem,] Audiamus denuo hac super re vetustiores Ordinis scriptores. Gonzaga § præcedente citatus ita prosequitur: Cumque illustrissima Baptista Malatesta, ejusque filia Elisabeth S. Claræ monasterium (de quo impræsentiarum) Pisauri erigerent, illudque piis sororibus instructum exoptarent, beatam hanc Fœlicem a vicario Ordinis nostri generali impetrarunt. Cujus præcepto obsequutura pia Soror, Pisaurum se transtulit, hujusque loci primam Abbatissam per integrum quadriennium egit. Paulo aliter Tossinianus: Interim domina Baptista de Malatestis, obtenta a beato Bernardino Senensi vicario generali facultate construendi monasterium Corporis Christi Pisauri sub Regula sanctæ Claræ, scripsit ad Felicem, ut una cum septem aliis monialibus se Pisaurum reciperet, videlicet Margarita, Eugenia, Elizabetha, Ursolina, Bartholomæa, Jacobina & Carlina, cum quibus duæ aliæ ingressæ sunt monasterium constructum Francisca Fanensis & Magdalena Tizonia Pisaurensis. Latine illi, Hispanice ita Ulyssiponensis: A sancto Bernardino, qui tunc erat vicarius generalis Observantium Ultramontanorum, missa est cum septem monialibus ad condendum monasterium S. Claræ in Pisaurensi civitate, non sine multo mœrore & animi sensu monialium S. Ursulæ, quæ tam sancta Matre & Antistita orbæ remanebant. Magna voluptate Pisauri excepta fuit a domina Baptista Malatesta, uxore Galeatii Sfortiæ, civitatis domini, ab ejusque piissima filia domina Elizabetha, quibus cura erat ædificandi monasterii. In ipso autem ejus post meridiem adventu duæ virgines nobiles Francisca de Fano & Magdalena de Fizone noluerunt reverti ad ædes paternas; sed mox Sponsæ Christi in perpetuum se discipulas ac socias adjunxerunt.

[31] [quæ a ministro generali Ordinis] Nihil opus est referre plurium auctorum verba, quandoquidem hi vel a tribus istis sua mutuati sint, vel sicubi dissentiant, duces secuti sint Waddingum aut Gallucium. Haud immerito autem dissentit Gallucius Francisco Gonzaga, scribenti, quod Beata, præcepto vicarii generalis obsecutura, se Pisaurum transtulerit, & Waddingus insuper Marco Ulyssiponensi, similiter tradenti, quod missa fuerit Pisaurum a sancto Bernardino, qui tunc erat vicarius generalis, quasi alterius huic negotio præceptum non intervenisset. Erat sane S. Bernardinus Senensis ea tempestate omnium & singularum domorum & conventuum Italiæ … sub sacro Observantium nomine constitutarum vicarius generalis, ad istud munus electus a ministro generali totius Ordinis Guillelmo Casali, ac in eodem confirmatus ab Eugenio IV Summo Pontifice anno 1438, ut expositum est ad diem XX Maii in Commentario prævio ad Vitam ipsius, constatque ex amborum litteris apud Waddingum ad dictum annum 1438. Hinc omnino verisimile est, Baptistam Pisaurensium dominam, ut novo monasterio suo Felicem obtineret Gubernatricem, usam opera, imo interposuisse auctoritatem S. Bernardini. Nec est a verisimilitudine alienum, quod tradit Tossinianus, scripsisse Baptistam ad Felicem, ut una cum septem monialibus se Pisaurum reciperet: sed litteræ, quas producunt Gallucius & Waddingus, & quas forte non viderant alii, dubitare nos non sinunt, quin intervenerit auctoritas & præceptum ipsiusmet generalis totius Ordinis ministri.

[32] [per litteras,] Non infrequens est, ut supra insinuavi, discrimen inter utramque litterarum editionem. Waddingus suas depromptas esse testatur ex autographo; Gallucius, unde acceperit, non significat; atque idcirco illius editionem præferimus ac sequemur. Quoniam tamen sæpe accidit, ut hujuscemodi discrimina non aliunde proficiscantur, quam ab incuria describentium, subinde aliqua omittentium, alias adjicientium vel immutantium, præcipuas Gallucii variantes lectiones signabimus in margine, excepta ea parte, quam ex eodem Gallucio recitavimus num. 27, & quam cum Waddingi litteris hic lectori conferendam relinquimus. Christo Deo devotæ sorori Feliciæ de Meda monasterii sanctæ Ursulæ civitatis Mediolani Ordinis sanctæ Claræ moniali professæ, Frater Guillelmus de Casali, sacræ theologiæ magister & Ordinis Minorum & sanctæ Claræ generalis minister & servus, salutem & pacem in Sponso virginum Jesu Christo. Cum magnifica D. * Baptista de Malatestis de Pisauro * unum ædificaverit monasterium Ordinis sanctæ Claræ apud eamdem civitatem Pisauriensem provinciæ Marchiæ, super hoc auctoritate Apostolica sibi concessa, cupiatque ipsum monasterium fundare & sororibus ejusdem Ordinis regulariter & observanter viventibus providere *; ejus devotioni desiderans ac precibus volens occurrere, prout ex debito * mihi injuncto teneor, ad augmentum ipsius Ordinis sanctæ Claræ mihi commissum *, quia inter cetera ipsius Ordinis monasteria, * laudatissimæ famæ & vitæ semper fuit monasterium sanctæ Ursulæ, apud Mediolanum constitutum, & ex illo constituti huic fundando monasterio apud Pisaurum religiosa ac præcipua honestate vitæ sorores deputare. Postremæ voces desunt apud Gallucium, legiturque dumtaxat apud Pisaurum providere.

[33] Idcirco de tua vita laudabili, honestate, zelo, [laudum ejus præconio plenas,] prudentia, vigilantia, studiositate in monasterio, attentione in exhortatione, diligentia in admonitione, moderantia in correptione, temperamento in præceptis, præstabilitate in compatiendo, in silentio discretione, in sermone maturitate & in cunctis ad perfectum regimen opportunis consultatione, aliisque plurimis, quibus te multipliciter decoravit Altissimus, cum sim multorum fide dignorum testimoniis informatus, auctoritate Apostolica, qua fungor in hac parte, & nihilominus de quamplurimorum patrum & magistrorum aliorumque prælatorum nostri Ordinis fratrum concordi consilio pariter & assensu, dicti monasterii & sororum abbatissam & matrem instituo, & institutam denuncio per præsentes, plenam tibi administrationem ipsius monasterii & bonorum ejus tam in spiritualibus quam in temporalibus committendo: mandans harum serie dilectis in Christo sororibus, familiaribus quoque & servitricibus * ac conversis & servitoribus * ejusdem monasterii per obedientiam salutarem, & sub pœna inobedientiæ contumacis, quam, trina canonica admonitione præmissa, contradicentes incurrant, quatenus veluti suæ legitimæ Abbatissæ & Matri spirituali in omnibus, quæ ad abbatissæ officium pertinebunt *, toto tui abbatissatus tempore firmiter & sine contradictione obedire teneantur.

[34] Eia ergo, tibi onus impositum per eamdem obedientiam & sub eisdem pœnis devote suscipias, [jubetur Pisaurum proficisci.] tuque diligenter in commisso tibi officio te * humiliter exhibeas & prudenter: * ita quod monasterium ipsum per manus tuas * reformationem capiat & quietem; & cum tempus dabitur, cum accensa lampade ad cælestem patriam ante conspectum Domini nostri Jesu Christi præsentari merearis. Vale in eodem Jesu Christo & ora pro me. Datum Florentiæ die XXIV Julii MCCCCXXXIX. Ex litteris istis conjicimus, eo perductum fuisse opus a domina Baptista, quando vocata est Pisaurum B. Felix, ut jam tum monasterii formam haberet. Ex aliis autem, quas laudat Waddingus, intelligimus, etiam ab aliquot saltem monialibus inhabitatum fuisse & alteram ipsi prius destinatam fuisse abbatissam. Verba Waddingi sic habent ad annum 1439 num. 29: Inchoato in urbe Pisauri insigni monasterio Clarissarum per nobilem mulierem Baptistam de Malatestis, Galeatii Sfortiæ (imo Malatestæ; vide initium hujus §:) conjugem, evocata fuit hoc anno XXVI Februarii N. abbatissa monasterii sanctæ Claræ Laudensis, cui adjuncta est venerabilis soror (ita habent patentes litteræ generalis ministri) Ambrosia, & altera anonyma ex monasterio sanctæ Ursulæ Mediolanensi, ut feliciter inchoarent. Deinde die XXIV Julii adscita est, fortassis propter prædictæ abbatissæ mortem vel aliud impedimentum, ex eodem monasterio sanctæ Ursulæ beata Felix sive Felixina de Meda.

[35] [Gallucii ad eas litteras & Gonzagæ testimonium] Gallucius cap. 13 Vitæ Italicæ, consideratis aliquot litterarum ad B. Felicem verbis simul cum testimonio Gonzagæ, ulterius conjectat. Sed audiendus primum Gonzaga: Contingebant se olim mutuo intra Pisaurianæ civitatis mœnia duo Clarissarum monasteria, alterum quidem Dominico Corpori sacrum, alterum vero B. Claræ dicatum. Sed istud Conventualibus Franciscanis parebat, atqui illud ejusdem Ordinis Observantibus obsequebatur. Cumque utrarumque sororum mores inter sese maxime dissentirent, possentque omnes simul junctæ fælicius coalescere, a senatu illis hujusmodi optio data est, ut vel contigui monasterii monialibus Observantibus jungerentur, vel loco cedentes, proprios lares repeterent. Eligentibus vero illis secundam conditionem, præfatus S. Claræ conventus ex Apostolica auctoritate a prædicto Pisauriensi senatu monasterio Corporis Dominici annexus fuit, & quicquid in eo continebatur, atque ad ipsum sive stabile sive mobile attinebat, in alterius jus transiit; simulque cum bonorum domusque accremento crevit & sororum religio atque sanctitas. Conjectat itaque Gallucius, B. Felicem Pisaurum evocatam fuisse tantum, dum facta est duorum conventuum conjunctio: idque insinuatum videri ait hisce ministri generalis ad Beatam verbis: Quod monasterium ipsum per manus tuas optatam reformationem capiat & quietem.

[36] [observatio expenditur,] Conjectura est, primo intuitu admodum verisimilis: sane reformationem & quietem capere passim aliam vivendi normam ac prævias aliquas turbas denotat: verumtamen si verba Gonzagæ stricto sensu accipiantur, ex conventuum illorum conjunctione turbæ excitari non potuerunt inter moniales Corporis Christi, nec oriri reformationis necessitas. Etenim non obscure asserit Gonzaga, moniales alterius monasterii, antea Conventualibus Franciscanis subditi, elegisse secundam conditionem, id est, proprios lares repetivisse, sive rediisse ad parentes suos vel consanguineos: ita ut ex ipsius verbis deduci nequeat, quod vel una se junxerit monialibus Corporis Christi, quæ erat altera conditio seu prima pars optionis illis datæ, & quæ, si acceptata fuisset, occasio esse potuisset turbarum inter mulieres antea diversis legibus & vivendi methodo assuetas. At, inquis, quo igitur respexit generalis minister, adhortans Beatam, ut in monasterium Corporis Christi Pisaurense reformationem & quietem induceret? Mihi quidem apparet, ipsum per reformationem nihil aliud significatum voluisse, quam ut Beata Pisaurenses moniales instrueret & regeret secundum regulas Reformationis, jam tum in alia Clarissarum monasteria introductæ, id est, secundum regulas strictioris Observantiæ, quam ipsa tam diu & tam laudabiliter professa fuerat in Mediolanensi monasterio. Cum autem adhortaretur minister generalis ad quietem Pisaurensi monasterio conciliandam, respexisse ipsum arbitror non ad turbas, quæ in monasterio inter moniales exortæ fuerant, sed ad eas, quæ adversus ipsum monasterium excitabantur ab externis hominibus, ejusdem progressui minime faventibus, quos inter, ut postea dicetur, fuit ipse Galeatius Pisauri dominus. Hortatus est, inquam, Felicem, ut sua prudentia conaretur ab his pacem & quietem obtinere monasterio & monialibus. Numerabat porro tunc Beata ætatis annum circiter 62, vitæ religiosæ 40, præfecturæ in Mediolanensi monasterio 15.

[37] Merito dubitari nequit, quin Mediolanenses moniales, [Idem Gallucius turbas civium Mediolanensium,] percepto nuntio de futuro discessu amantissimæ Matris, summopere perculsæ fuerint, &, quod expresse testatur Ulyssiponensis, in ipso discessu affectæ ingenti doloris sensu. At Gallucius hisce exponendis duo rursum capita impendit bene longa. Juxta ipsum nuntius iste motus concivit non solum in monasterio, sed & in civitate Mediolanensi tantos quidem, ut nisi adfuisset auctoritas summi Pontificis (nam putat Gallucius, ministrum generalem in hoc casu munitum fuisse speciali summi Pontificis mandato seu facultate, eumque in finem allegat istum textum litterarum: Auctoritate Apostolica, qua fungor in hac parte) ut, inquam, nisi adfuisset auctoritas Pontificis & Philippi Vice-comitis, ducis Mediolanensis, civitatis incolæ, nihilo reveriti Superiorum Ordinis præcepta, quovis pacto impedituri fuissent, ne amoveretur a se tantus Thesaurus. Sed rebus ita constitutis, nihil reliquum erat præter querelas, lamenta & lacrymas. Talia cum fierent ab exteris, quid a domesticis factum cogitabimus?

[38] Scribente eodem Gallucio, querimoniis, lamentis & lacrymis sorores humi prostratæ addebant humiles preces, [ac monialium luctum ob Beatæ discessum,] obsecrationes, & qualiacumque extremi doloris signa; sed quæ totidem erant sagittæ transfodientes cor piæ Antistitis, usque adeo permotæ, ut vel elinguis consisteret, vel si proloqui vellet, nihil præter hanc vocem ingeminaret: Obedientia, obedientia. Sequenti capite, quod Vitæ Italicæ undecimum est, refert auctor prolixam Beatæ orationem, qua sororibus congregatis valedixit, easque adhortata est tum ad constantiam & progressum in ceteris virtutibus, tum præsertim ad charitatem & pacem: denique positis humi genibus culparum ac defectuum non sine fletu veniam rogavit, precesque pro eorum remissione efflagitavit apud Dominum Deum. Capite 12 describit Felicis e monasterio excessum; omnis ætatis, sexus & conditionis hominum eam videndi ac honorandi gratia accursum; operam, quam quisque navabat, ut propius ad ipsam penetraret, manus deoscularetur, vestem contingeret, precibus se ejus commendaret, vale ultimum impertiretur; Beatæ contra conatum, ut se prementi turba expediret, donec tandem supplex orans & per amorem Dei imperans, abeundi licentiam consecuta est.

[39] Cum septem itaque sodalibus, quarum nomina dedit supra Tossinianus, [ejusque iter & adventum Pisauri fuse describit.] Mediolano Pisaurum perrexit. Quamvis autem annos numeraret sexaginta duos &, sicut prosequitur Gallucius, curante domina Baptista, paratus ipsi esset currus cum omnibus ad viæ commodum necessariis, maluit ingredi longinquam profectionem pedes & sine ulla rerum comparatione, atque unius confidere Dei providentiæ. Ita Lombardiam & Romandiolam peragravit, ubique locorum non sine ingenuo pudore hilariter & laute excepta. Nec caruit fructu istud lente incedendi consilium. Hinc occasio oblata juvandi & consolandi plures, plures Deo lucrandi. Nam præter alias, quæ vel ad peccatorum suorum pœnitentiam ejus exemplo & exhortatione conversæ sunt, vel ad religiosam vitam amplectendam permotæ, paulo post Violantam Manfredi Foroliviensem & Eustachiam Andreæ Ariminensem sequaces ac discipulas habuit Pisauri in novo monasterio Corporis Christi. Ambæ istæ religiosæ mulieres in vivis superstites erant anno 1470, ab obitu B. Felicis 26, uti discimus ex litteris, quas num. 14 laudavimus & quibus ita subscribuntur: Soror Violantes domini Manfredi de Forlivio. Soror Eustachia magistri Andreæ de Arimino. Sed B. Felicis iter, & Gallucii caput 12 paucis absolvamus. Domina Baptista, accepto nuntio, pervenisse Beatam ad locum, Catholica appellatum, decimo milliario a civitate Pisaurensi dissitum, plures civitatis matronas in occursum præmisit, ipsaque dein cum filia Elisabetha ac numeroso illustrium feminarum comitatu ad unum milliare extra urbem progressa, adventantem excepit honorifice ac perhumaniter. Quoniam vero Beatæ persuaderi non potuit ut rheda uteretur, etiam ipsa cum suo comitatu pedes incedens, in civitatem introduxit, accurrentibus ingenti multitudine incolis, & Felicis gravitatem, modestiam atque venerabilem vultus speciem demirantibus ac collaudantibus.

[Annotata]

* apud Galluc. deest D.

* ibid. Pisauri domina

* ibid. fœcundare

* ibid. officio

* ibid. commissi

* ibid. addit. ex quo

* ibid. servitoribus

* ibid. servientibus

* ibid. spectantibus ad abbatissæ officium

* ibid. &

* ibid. addit. temetipsam

* ibid. addit. optatam

§ V. Turbæ adversus Beatam excitatæ Pisauri & miraculo sedatæ: beneficia eidem civitati ipsius precibus obtenta.

[Turbas, quæ Pisauri adversus Beatam excitatæ sunt,] Pisauri non secus ac Mediolani plurium sibi animos devinxit B. Felix, & uti narrare incipit Gallucius cap. 13, etiam hic suis adhortationibus & increpationibus errantes in viam reduxit, peccatores ad pœnitentiam convertit, omnibus seu viris seu mulieribus absque discrimine status aut conditionis, consilium ipsius flagitantibus, consolationi & adjumento fuit. Verumtamen res ipsi non ita pacifice fluxerunt, quin sub ipsa initia turbæ, eæque graves intervenerint. Habebat quidem summopere faventes Pisauri dominam Baptistam ejusque filiam Elisabetham, sed ejusdem Baptistæ conjugem Galeatium adversantem experta est, &, quod addit Waddingus, cives multos, si non palam, saltem clam monasterii constructioni seu progressui contradicentes. Hæc silens præteriit Gonzaga, subobscure insinuavit Tossinianus, sed de Galeatio aperte declaravit Ulyssiponensis, dicens: In ædificatione monasterii passa est Dei Famula gravissimas molestias, quas sua malitia & astu suscitavit dæmon, adimens Galeatio voluntatem construendi (seu potius perficiendi) monasterii. Rationem, quæ movit Galeatii animum, unice accersit Gallucius a sumptibus, ad quos, in causas pias videlicet faciendos, ipse non æque erat propensus, quam uxor & filia.

[41] [& quarum causam] Verum dum tacent vetustiores, nec docet Gallucius, rationem istam alio fundamento niti, quam propriis conjecturis, nihil prohibet, alteram ex verisimili etiam conjectura formatam lectori proponere. Fundamentum præbet Gonzaga § præcedente citatus, dum commemorat conjunctionem monasterii Pisaurensis S. Claræ, quod olim Conventualibus Franciscanis parebat, cum vicino Corporis Christi monasterio, quod ejusdem Ordinis Observantibus obsequebatur. Conjunctionem autem istam factam esse suspicatur Gallucius sub initia monasterii Corporis Christi, nec qui aliter sentiret, inveni quemquam, imo ne mentionem quidem veteris S. Claræ monasterii post annum 1439. Hac igitur stante sententia, modus, quo factam narrat conjunctionem Gonzaga, radix esse potuit multarum difficultatum & occasio plurium querelarum, quibus adductus sit Galeatius, ut minus faveret sive ut adversaretur progressui novi monasterii. Nam teste Gonzaga, optio data est monialibus prioris sive exstinguendi monasterii, ut vel ad monasterium Corporis Christi transirent, ac proin strictiorem Observantiam amplecterentur, vel loco cedentes, proprios lares repeterent. Secundam optionis partem elegerunt omnes; ad parentes ergo vel consanguineos reversæ sunt. Id profecto non putem contigisse, quin horum plurimi ægerrime ferrent, obmurmurarent, quererentur Galeatio, per talem reformationem, id est, introductionem strictioris Observantiæ, quam moniales istæ nec debebant nec volebant profiteri, novum onus accedere familiis, filias, neptes, sorores ad se remitti sine dote, (nam, eodem teste, omnia prioris monasterii bona secundo annexa fuerant) extrudi populares, adscisci peregrinas, & in has transferri quidquid olim monasterio contulerat Pisaurensium civium pietas & liberalitas.

[42] Hæc vel hujusmodi argumenta satis speciosa erant, [nobis verisimiliorem] ut Galeatius ab opere tam feliciter inchoato & ad perfectionem pene adducto desistendum arbitraretur ac remittendam cum sociabus B. Felicem. Sane tentatam fuisse ac decretam a Superioribus Ordinis amotionem ejus Pisauro, diserte annotatum est in Registro Ordinis, cujus textum damus ex Waddingo: Soror Felixina de Meda de Mediolano ad instantiam & requisitionem magnifici domini Guidi-Antonii, comitis Urbini, remota atque absoluta est ab abbatissatu monasterii Pisauriensis & instituta est abbatissa monasterii sanctæ Claræ de Urbino, & concessa est facultas, ut ducat secum socias, quas ex Mediolano duxit, & super hoc minister provinciæ Marchiæ factus est commissarius, & moniales volentes secum vivere in regulari Observantia remaneant, quæ vero nolunt cum suis dotibus transferantur ad alia monasteria. Datum Senis VII Novembris anno MCCCCXXXIX. Laudatus Waddingus, licet non inquirat, quæ causa moverit Galeatium, putat tamen ita decretum esse, quo tempore adversabatur monasterio Corporis Christi.

[43] Omnino assentior Waddingo. Puto, inquam, decreti hujus ferendi causam non aliam fuisse, [hic proponimus,] quam turbas adversus Beatam excitatas Pisauri. Nam inter diem XXIV Julii anni 1439, quo Mediolani existens jussa est Pisaurum proficisci, & ejusdem anni VII Novembris, quo remota dicitur & absoluta ab abbatissatu Pisaurensi, nimis arctum est temporis spatium, quam ut credam, ita perfecte hic formatam fuisse strictioris Observantiæ S. Claræ disciplinam, ut Felix inde amoveri posset, & Urbinum, ubi idipsum præstaret, destinari. Statue tamen, sic contigisse. Quid impulit Ordinis S. Francisci moderatores adjicere facultatem, ut secum duceret socias, quas Mediolano adduxerat, imo addere conditionem, ut moniales, quæ cum ipsa vivere seu comitari eam nollent Urbinum, cum suis dotibus transferrentur ad alia monasteria? Ego jam inceptæ & decreti tenore confirmatæ conjecturæ inhærens, ita totum hoc negotium concipio. Galeatius, victus precibus & querelis incolarum, corum præsertim, ad quos ex veteri monasterio domum redierant filiæ vel consanguineæ, omnia in pristinum statum reduci voluit, atque eapropter egit cum moderatoribus Ordinis S. Francisci, aliisque, quorum intererat, ut Beata cum sodalibus Mediolanensibus, & reliquis, quæ aliunde accesserant, peregrinis ac strictiorem observantiam profitentibus, Pisauro amandaretur. Voluntati ipsius iidem moderatores, quamquam non sine dolore, parendum judicarunt.

[44] [sedavit miraculum,] Interea Guid-Antonius, Urbini comes, a sorore sua domina Baptista, Galeatii conjuge, horum certior factus, simulque edoctus B. Felicis vitæ sanctimoniam, prudentiam ac sapientiam, a dictis moderatoribus ipsam suo Urbinati S. Claræ monasterio abbatissam, sociasque, quæ comitari vellent, moniales expetivit; placuit opportuna petitio: sicque conceptum est decretum, quo uno tam Galeatii voluntati, quam Guid-Antonii desiderio satis fieret; sed quod effectu caruit. Nam priusquam exsecutioni mandaretur, Elizabetha, Galeatii & Baptistæ filia, in lethalem morbum incidit, cui suis ad Deum precibus B. Felix sanitatem miraculose impetravit, atque ita patris animum sibi faventiorem reddidit. Miraculi meminerunt omnes tum veteres tum recentiores. Breviter Gonzaga: Præfatæ illustrissimæ Elisabethæ sanitatem suis precibus semel ab Altissimo obtinuit. Sic autem Tossinianus: Galeatius Sfortia (imo Malatesta) dominus Pisauri, viso miraculo de recuperatione sanitatis Elizabethæ filiæ per preces & merita sanctarum virginum (Felicis & sociarum) cœpit ardentiori eas amore prosequi & in maxima veneratione habere.

[45] [Beatæ precibus obtentum, dum jam decreta erat] At Marcus Ulyssiponensis, postquam retulit, dæmonis astutia factum esse, ut Galeatius adversaretur B. Felici, sic prosequitur Hispanice: Sed misericors Dominus favit & succurrit fideli Servæ, suæ; nam cum ad mortem infirma & a medicis derelicta esset Galeatii filia, precibus sanctæ sororis Felicis tanto miraculo integram valetudinem recuperavit, ut die postero, qui erat festus sancto patri Francisco, sana surrexerit & ad ecclesiam se contulerit. Quo miraculo in admirationem ac virtutis ejus existimationem rapti sunt omnes civitatis incolæ & præsertim Galeatius, qui mox suppeditavit, quæcumque ad monasterii ædificationem & monialium sustentationem erant necessaria. Tantum profecto beneficium per B. Felicis apud Deum preces obtentum, & ut tale agnitum a Galeatio, sufficiens erat incitamentum, ut ipsam ac socias ardentiori quam ante amore prosequeretur, quod tradit Tossinianus, vel ut ante adversarius tunc fieret amicus & benefactor, quod significat Ulyssiponensis. Verum dum hic & qui eum secuti sunt recentiores, miraculosam sanationem pluribus adjunctis exposuerunt, quam alii, nobis rerum gestarum seriem intellectu difficiliorem fecerunt.

[46] [ejus illine dimissio;] Etenim, ut jam insinuavi, omnino persuasum mihi est primo, memoratum de B. Felice cum sociabus Pisauro dimittenda decretum numquam exsecutioni mandatum fuisse. Ratio est, quia scribente Gonzaga & fatentibus passim recentioribus, Felix per quadriennium Pisaurensi monasterio abbatissa præfuit, ibidemque, quod omnes asserunt, defuncta est, anno, ut præter unum Tossinianum notarunt omnes, millesimo quadringentesimo quadragesimo quarto. Secundo persuasum est, non alia quam miraculi causa omissam fuisse decreti exsecutionem, ita ut sub idem tempus contigerit miraculosa sanatio, quo vel latum est decretum, vel maxime urgebatur ejus exsecutio. Interim Ulyssiponensis miraculum contigisse ait, pridie festi sancti patris Francisci, seu nocte inter vigiliam & festum ipsum, id est, inter diem tertiam & quartam Octobris. Quo anno? Si dixerimus, millesimo quadringentesimo trigesimo nono, dicendum consequenter, quod latum sit decretum integro mense post miraculosam sanationem & conciliatum sacris virginibus Galeatii animum, quandoquidem signetur decretum datum VII Novembris anno MCCCCXXXIX, ac proinde quod Ordinis moderatores tamdiu ignorarint tantam Pisauri factam immutationem; idque creditu difficillimum est. Si anno millesimo quadringentesimo quadragesimo miraculum contigisse dicamus, sequetur, dilatam fuisse decreti exsecutionem undecim circiter mensibus, nec tantæ moræ causam facile assequemur. Hinc suspicor, vel miraculum contigisse anno 1439 post VII Novembris, vel ante IV Octobris latum esse decretum, erratumque fuisse vel ab eo, qui decretum Registro inseruit, vel ab Ulyssiponensi, qui dum legeret forte, quod Elizabetha pridie moribunda, postridie sana se contulerit ad ecclesiam S. Francisci, ubi festivitas aliqua colebatur, interpretatus sit ipsam solemnem S. Francisci festivitatem. His alterutro modo compositis, reliqua facile concipiuntur.

[47] Certiores facti de miraculo & mutata voluntate Galeatii moderatores Ordinis, [& inde major orta in ipsam veneratio.] haud ægre decretum resciderint; nec difficilem se præbuerit Guid-Antonius, ut acquiesceret desiderio sororis ac leviri, utpote, qui Beatam & socias ad se Urbinum mitti tantum postulaverat, quando fixum erat, illas Pisauro dimittere. Denique vel Galeatius Pisaurensium quorumdam querelis alia via satisfecerit, vel ipsimet miraculi evidentia commoti, ab intenta lite destiterint, Felicem, quam ante persecuti fuerant, ut amicam Dei venerari cœperint, & ut civitatis fautricem retinendam judicarint. Ac talem quidem etiam in vivis superstitem non semel experti sunt Pisaurenses.

[48] Marcus Ulyssiponensis relato mox miraculo addit:[alia vivens adhuc beneficia] Multa alia mirabilia opera patravit Dominus noster per beatam famulam sororem Felicem, unumque fuit perquam illustre; quod antequam illuc veniret Christi Famula, quovis pene anno peste affligeretur civitas Pisaurensis, & postquam advenisset, meritis ipsius libera fuerit a lethifera ista lue per annos quatuordecim, quibus ibidem vixit; post obitum vero, redeunte pestilentia, recurrentes ad merita beatæ Christi Sponsæ statim sanarentur. Constat, Felicem anno tantum 1439 Mediolano vocatam fuisse Pisaurum atque hic vita functam esse 1444: unde manifestum fit, in citato textu seu auctoris seu librarii vel typothetæ mendo positum fuisse quatuordecim pro quatuor. Idem beneficium narrat Gallucius cap. 13 Vitæ Italicæ, & nescio, an corrigere intendens Ulyssiponensem, an insistens vetustiorum testimoniis, asserit, civitatem a peste immunem fuisse, quanto tempore Pisauri vixit B. Felix, & post obitum ipsius per annos quatuordecim continuos.

[49] Præmiserat ibidem Gallucius alterum beneficium, quod iidem incolæ Beatæ precibus acceptum retulerunt, [impetravit Pisauro,] dicens: Contigit sub id tempus, ut (civitas) cum ex improviso impugnata esset, ejusque arx occupata ab inimicis copiis, non aliis quam Beatæ, ad quam universa civitas recurrerat, armis defensa fuerit. Agnitum fuit miraculum, quando impugnatoros, correpti subito metu proxime affuturi subsidii, sponte recesserunt non sine confusione ac terrore. Indicat laudatus auctor, hoc, sicut & præcedens beneficium, impetratum fuisse non diu postquam Galeatius cum incolis favere cœpisset novo monasterio; sed annum non signat. Certum tamen est, Pisaurum, vivente Beata, variis insidiis ac periculis expositum fuisse. Nam ut alios mittam, testem hic habemus Joannem Simonettam, Francisci Sfortiæ Mediolanensium ducis historicum & ab anno 1444 usque ad 1466 ejusdem in rebus præclare gestis comitem. Præ ceteris infensum sibi habuit Galeatius Sigismundum Malatestam Arimini dominum, qui se numquam quieturum dixerat, nisi in suam redigeretur potestatem Pisaurum; verba sunt laudati Simonettæ referentis gesta anni 1443 apud Muratorium tom. 21 Scriptorum Italiæ col. 343, ubi paulo post addit, ductum fuisse exercitum supra Pisaurum, ut inde tentaretur, si forte cives nonnulli, qui Sigismundi rebus in urbe favere dicebantur, motus aliquos excitarent; sed spe per proditionem Pisauri potiundi adempta, alio deductas esse copias. Dominabatur per id temporis (sic pergit idem col. 344) Pisaurensibus Galeacius Malatesta, qui veritus Sigismundi insidias, Braccianas partes sequebatur.

[50] [quod postea transiit in Sfortiarum dominium.] Eamdem materiam retractat ad annum 1444 col. 363, inquiens: Post hæc cum possideret, ut demonstratum est, hereditario jure Galeacius Malatesta Pisaurum & Forosempronium, Sigismundus gentilis suus incredibili quadam Pisauri potiundi cupiditate dolis omnibus dies noctesque ei insidiabatur. Quare factum est, ut Galeacius ejusmodi perpetua solicitudine ac molestia cupidus aliquando liberari, quod verebatur, ne & ætate gravis & liberis carens maribus, a suismet populis proderetur, Frederici (Feretrani seu Feltrii, Urbinatium tunc ducis) hortatu Pisaurum tandem Francisco (Sfortiæ) vendidit, viginti aureum nummum millibus in pretium acceptis; ea quidem lege, ut ejus urbis imperium Alexandro (Sfortiæ, Francisci fratri) traderetur, cui nuper Frederici opera nupserat Constantia, Galeacii ipsius neptis, nata ex filia Elisabeth, quam Gentili Camerti in matrimonium dederat. Forosempronium vero emit Fredericus tredecim aureum nummum millibus … per hunc modum & Alexander Pisaurum, & Fredericus Forosempronium adeptus est, urbes certe & situ & vetustate nobiles, quas multos per annos Malatestarum familia possederat. Integrum textum descripsi, ut ea occasione elucidentur ac probentur nonnulla, quæ sparsim, omissis testimoniis, asserui, ea præsertim, quibus correxi Ulyssiponensem & alios, Galeatium non, uti debebant, Malatestam, sed Sfortiam agnominantes.

§ VI. Supremus morbus; obitus; sepultura; corporis illæsi inventio; ejusdem ac corporis B. Seraphinæ Feltriæ translationes & expositiones venerationi publicæ.

[Quadriennic tantum vixit Pisauri;] Secundum litteras ministri generalis Ordinis S. Francisci aliquoties memoratas, B. Felix mense Julio anni 1439 Mediolano accita est Pisaurum & hic secundum Gonzagam, Ulyssiponensem & recentiores omnes vita functa est mense Septembri anni 1444; unde liquet, perperam apud Ulyssiponensem, uti jam nunc observavimus, indicari, quod vixerit Pisauri annis quatuordecim, standumque testimonio Gonzagæ dicentis, quod post adventum elapso quadriennio vivere desierit. Sed de gestis ipsius post pacem monasterio redditam pauca admodum, eaque dumtaxat generatim litteris mandarunt duo nominati auctores, nihil Tossinianus, quam quod obierit miraculis clara. Vitæ ipsius apud Gonzagam hæc postrema clausula est: Plurima adhuc ventura, quæ tamen certissime postea acciderunt, prophetico spiritu prædixit; quo tandem quadriennio elapso, anno Dominicæ Incarnationis MCCCCXLIV animam cælo reddidit, plurimisque miraculis claruit. Ista autem apud Ulyssiponensem Hispanice: Denique ædificato monasterio, & volente Domino inducere ipsam in gloriam suam, in morbum incidit & postquam munita esset Ecclesiæ Sacramentis, ingenti animi fervore sermonem habuit ad moniales, commendans instituti observantiam, adhortansque ad constantem in divinis officiis recitandis pietatem. Plura insuper dedit documenta, quibus præcaverent, munirentque sese adversus tentationes invisibilium inimicorum, ac valedicens filiabus, migravit ad Sponsum suum, Dominum nostrum Jesum Christum.

[52] Gallucius cap. 13 Vitæ Italicæ de Beata Pisauri commorante generatim etiam dicit, [morbo correpta, mortem sororibus annuntiavit,] tanta eam cura & diligentia impositum sibi munus implevisse, ut brevissimo tempore perfectum esset ædificium, monialibus repletum, factumque regularis observantiæ peculiare exemplar. Cap. 14 multa laude prosequitur ipsius gubernandi methodum, ac monialium sub ejus disciplina profectum, ita quidem ut harum singulæ aptæ essent, quæ aliis præficerentur magistræ. Verum, sicut idem tradit Gallucius, dum ita res constitutæ essent, placuit divinæ bonitati ipsam mundi hujus calamitatibus subtrahere & cælestium gaudiorum facere participem. Anno igitur Christi 1444, ætatis suæ 66, die XV mensis Septembris, octava Nativitatis beatissimæ Mariæ Virginis, postquam cum reliquis sororibus sacro Epulo refecta esset, in morbum incidit. Hunc vero, quem noverat sibi postremum fore, magna alacritate & cordis voluptate suscepit, nullumque in gravissimis morbi molestiis edidit doloris indicium. Hinc nihil periculi præsentientes moniales, credebant, isto morbo, sicut aliis, quibus ante tam Mediolani quam Pisauri laboraverat, brevi liberandam. Sed nec ipsa, ut luctui & lacrymis parceret, quidquam indicavit usque ad tertium diem ante obitum, quo hunc ipsis prænuntiavit & convocatas omnes pio sermone adhortata est ad amorem & timorem erga Deum, ad mutuam charitatem, ad bonum exemplum erga proximum, ad frequentem orationem & Communionem, assiduitatem in divinis Officiis & monasticis exercitiis, denique ad preces pro sua morientis anima.

[53] Post hæc graphice describit Gallucius monialium luctum & lamenta, [& spiritu prophetico alia,] & quas consolationis ergo rationes Beata attulit, sat fuse exponit; demum cap. 15 ægritudinem dicit durasse diebus quindecim, sæpius interim confessam esse, bis cælesti Epulo recreatam, munitamque sacro Oleo ac meritis plenam transmigrasse ad æternam beatitudinem die XXX Septembris, ipso festo S. Hieronymi, Ecclesiæ doctoris, quem semper peculiariter coluerat. Vidimus supra ex testimonio Gonzagæ, præditam fuisse spiritu prophetiæ, ac multa prænuntiasse, quæ postmodum evenerunt: quod & Gallucius, citans eumdem auctorem, duplici loco commemorat, cap. 7, ubi præcipua Beatæ Mediolani habitantis gesta declarat, & cap. 13, ubi ejusdem Pisauri commorantis vitæ seriem prosequitur. Idem in ipsa cæleste donum commendant similiter recentiores alii; inter hos Waddingus unum, quod apud vetustiores non legi, peculiare ac notatu dignum exemplum adducit. Ad annum 1444 num. 59 his præmissis: Spiritu claruit prophetiæ & cordium penetrabat secreta, patefactis rebus multis, quas mente cogitaverant sorores: paulo post addit: Flentes & dolentes (sorores) propter tantæ Matris (Felicis morientis) jacturam, blande consolata est, dicens, superesse dignissimas præfectura, eas sigillatim suoque ordine compellans, quæ postea factæ sunt abbatissæ. Primam nominavit Eugeniam Mediolanensem, quæ proxime in officio successit.

[54] [quæ vere acciderunt, prædixit.] Ea ipsa est Eugenia, quam inter socias Beatæ Mediolano Pisaurum proficiscentis secundo loco recensuit Tossinianus. De eadem Eugenia sermonem resumit Waddingus num. 61, & electionem ipsius prodigio non caruisse significat, dicens: Elapso post Felicis obitum mense uno, venit Pisaurum beatus Joannes Capistranus, & collatis monialium suffragiis, electa est in abatissam soror Eugenia, … quam sorores omnes die præcedenti triclinium ingredientem, radiis solaribus, a facie prodeuntibus, effulgere conspexerant. Dein allegatis litteris dicti B. Joannis Capistrani, unde liqueat, quantis virtutibus ornata fuerit Eugenia, insigne elogium texit sororibus, primum Franciscæ de Fano, tum Magdalenæ de Tison, seu ut alias scribitur de Fison, quas juxta ante dicta B. Felix Pisaurum adveniens primas nacta est discipulas. Legi possunt illa elogia apud laudatum Waddingum: consuli etiam potest Arturus in Martyrologio Franciscano & Gynæceo sacro, ubi singulis Beatæ titulum adscribit, Franciscam annuntians XXX Januarii, Magdalenam XXV Junii, & Eugeniam XX Decembris, quæ propter insignes virtutes, quibus magistram suam B. Felicem imitari contendebat, Eugenia-Felix denominata est, eodem Arturo teste.

[55] [Obiit anno 1444 die 30 Septembris:] Vita functam esse B. Felicem anno 1444 communis est omnium assertio præterquam unius Tossiniani, qui, nisi forte mendum sit calami vel typi, sequenti anno obitum affixit. Gonzaga cum eodem Tossiniano diem ac mensem prætermisit, utrumque expressit Ulyssiponensis, ut sequitur: Anno Domini nostri millesimo quadringentesimo quadragesimo quarto, postremo die mensis Septembris ex præsenti exsilio ad cælos transiit beata soror Felix de Milano, abbatissa monasterii Corporis Christi, Pisauri, civitate Marchiæ Anconitanæ. Waddingus obiisse ait, nocte præcedente sancti Hieronymi natalitia; Haroldus in festo dedicationis S. Michaëlis, Petrus Paulus Bosca in Martyrologio Mediolanensi tertio Calendas Octobris sive die XXIX Septembris. At ceteri omnes, quos vidi, tam historici quam martyrologi diem XXX notarunt, quibus & nos accedimus, maxime quia Waddingi verba, quæ pro arbitrio suo interpretati verisimiliter sunt, Haroldus & Bosca, eidem nostræ sententiæ accommodari queunt, dicendo, quod obierit B. Felix post mediam noctem, id est, ea noctis parte, quæ pertinebat ad diem XXX seu ad festum S. Hieronymi. Idem Waddingus cum Gallucio aliisque tradit, Beatam tunc numerasse ætatis annum sexagesimum sextum, juxta quorum testimonium nos ejus vitæ chronotaxim inchoavimus, natamque diximus sub annum 1378, atque inde deduximus, factam esse Monialem ætatis vigesimo secundo, nempe circa annum 1400, quia testibus Gonzaga, Gallucio & aliis, annis quadraginta, sive viginti quinque monialis subdita, & quindecim Abbatissa vixit Mediolani in monasterio S. Ursulæ; unde Pisaurum vocata est per sæpe memoratas litteras exeunte Julio anni 1439, quem inter & mensem Septembrem 1444 reperitur integrum quadriennium, vitæ reliquum.

[56] De prima Beatæ sepultura nihil observant Gonzaga & Tossinianus; [corpus honorifice sepultum] Ulyssiponensis ait tantum, corpus solemni ritu tumulatum esse; Waddingus addit, postridie obitus, procurante Baptista Montefeltria, Pisauri domina, venisse universum clerum & religiosos Ordines, exsequias solemniter celebraturos, corpusque, loculo ligneo inclusum, humatum esse reverenter. Addit etiam alia Gallucius: dicit quippe, dominam Baptistam & filiam Elisabetham, remisso dolore, qui ipsas sicut & moniales & cives omnes primum incesserat ob Beatæ obitum, mandasse, ut suis sumptibus perquam honorifice celebrarentur exsequiæ, eo convenisse clerum omnem & religiosos Ordines cum frequentissima affluentia populi, non cessantis venerari sacrum corpus. Quoniam vero nondum constructus esset communi sepulturæ locus, biduo, quod impensum est faciendæ arcæ, ad conservationem pice indutæ, supra humum relictum esse corpus, nec ullum præbuisse nigredinis vel corruptionis indicium, contra candidius semper apparuisse & suavissimum odorem exhalasse.

[57] Facuit porro per triennium dumtaxat in priori illo sarcophago: [triennio post integrum repertum est,] Post tres annos inventum est, putrefacto loculo, ipsum incorruptum (sic Hispanice Ulyssiponensis) in aliamque arcam translatum, exstat in choro monialium tam integrum & illæsum, ut vivum potius appareat quam mortuum. Extrahunt ex arca moniales & in pedes erectum atque pariete tantum innixum ad crates exponunt; sicque conspectum a populo, videtur corpus animatum. Primæ hujusce translationis, quam solam novit, vel saltem lectores suos edocuit Ulyssiponensis, meminit quoque Gonzaga his verbis: Quapropter (videlicet propter miracula, quibus clarebat B. Felix) ex communi sarcophago exhumata, honestissima quadam in arca recondita fuit; in qua integra omnino stans atque incorrupta, pluribus diebus in sacristia perseveravit. Paulo distinctius translationem exponit Gallucius, nec aliam ejus causam allegat, quam quod tunc absoluta esset constructio loci, communi omnium monialium sepulturæ destinati. Tum quippe, monialibus B. Felicem eo loco recondere cupientibus, majore prodigio repertum fuisse, ait, primum loculum adeo corruptum, ut attactu pessum iret, sed ipso corpore integro, illæso, odorifero, quo modo perstat usque nunc.

[58] Hinc moniales, divinæ voluntati placitum esse,[& alio loco depositum: idem dein & corpus B. Seraphinæ] judicantes, ut id aliis quoque patefieret, servareturque in gratiam eorum, qui Beatam pie colebant, & quorum numerus jam tum valde accrescebat, mutarunt sententiam, altera capsa lignea incluserunt, ac deposuerunt in ecclesia, ubi in magna populi etiam veneratione perstitit, donec secundo translatum est una cum corpore B. Seraphinæ Feltriæ. Obierat hæc in eodem monasterio Pisaurensi anno 1478 & post aliquot annos pari modo inventa integra ad eamdem ecclesiæ partem, in qua jacebat B. Felix, & quam Gonzaga Sacristiam vocat, delata fuerat, ac deinceps ejus sicut B. Felicis corpus, statis temporibus devoto populo per cancellos exhiberi consueverat. Secundam translationem, utrique Beatæ videlicet communem, ita commemorat Gonzaga in elogio B. Seraphinæ:Ejus simul atque beatæ sororis Felicis corpus ex sacristia ad bina mausolea ex marmore in arcum, ad utrunque chori latus affabre ædificata, propriisque sumptibus absoluta, transferri curarunt illustrissimi Guidobaldus ejusque legitima uxor Victoria Farnesia, Urbini pientissimi duces.

[59] [ad chori latus marmoreis arcis imposita,] Gallucius Operis sui Italici part. 3, quæ in communi Beatæ utriusque gloriam posthumam complectitur, eadem refert cap. 5, eaque occasione, uti dixi in Commentario prævio ad Acta B. Seraphinæ num. 26, tum dictos principes Guidobaldum ac Victoriam, tum Eminentissimum dominum Cardinalem Franciscum Mariam de Monte, atque integras hujus & illorum familias summopere laudat ab eximia & constanti in Beatas veneratione ac pietate, cujus specimina asserit esse donaria ac ornamenta varia, queis dicta mausolea decorarunt. Citat pro his Gallucius Chronicum, nescio quod, nec tamen annum determinat, quo mausolea ista constructa sint, iisve imposita Beatarum corpora. Verum in eodem Commentario ad Acta B. Seraphinæ num. 27 ex aliis scriptoribus verisimilius mihi visum est, contigisse non ante medium seculum 16. Etenim memoratus Urbini dux Guidobaldus Roboreus circa annum 1547 uxorem duxit Victoriam Farnesiam, Pauli tertii Pontificis neptem, ac satis cessit anno 1578, teste Sansovino, auctore coævo in Opere de Originibus illustrium familiarum Italiæ fol. 220 verso. Ceterum marmorea ista mausolea ad eum modum disposita erant, ut sacra corpora inde extrahi possent & populo ostendi; morem autem istum servatum fuisse affirmat Gallucius ad ipsum fere usque tempus, quo scriberet. Fere inquit, quia per annos 18 intermissus fuerat, cum anno 1628 solemniore ritu resumptus fuit.

[60] [populo, ut ante moris erat, ostensa sunt anno 1628] Ostensionis dicto anno factæ, & prævii ad eam apparatus descriptionem dat Italice memorato cap. 5 part. 3, eamdemque, utpote sub idem tempus exaratam, & ad probandum legitimum ac immemorabilem cultum valde idoneam, Latine exhibui in Commentario prævio ad Acta B. Seraphinæ a num. 6 usque ad 10: ubi eam videat curiosus lector. Suffecerit hic breve ejus compendium dedisse. Anno igitur 1628 Maura Giordani monasterii abbatissa rogavit Marcum Atticum, patrum Franciscanorum in Marchia Anconitana ministrum, ut corporum BB. Felicis & Seraphinæ publica fieret expositio; annuit is sub conditione, ut stricte observaretur decretum Urbani VIII Papæ editum anno 1625. Rogatus similiter illustrissimus Malatesta Balleoneus, Pisaurensis episcopus, post maturum examen facultatem lubens concessit, & adstiturum se celebritati spopondit. Decretus est dies secundus Augusti, quo ad ecclesiam monasterii festive decoratam advenerunt laudatus illustrissimus cum multis canonicis ac presbyteris, civitatis moderatores, ingens nobilium numerus, & populi innumerabilis multitudo. Accessit & illustrissimus D. Laurentius Compegius, primum Cæsenas, dein Senogalliensis episcopus, quem, id temporis Urbini ejusque dominiorum gubernatorem, comitata est non exigua aulicorum ac civium suorum turba. Corpora utriusque Beatæ, vestibus bombycinis induta, radiisque ac diademate ornata in elevato pegmate inter ardentes cereos interque suavissimos cantus ad cancellos exposita, quisque pro sua pietate veneratus est, & Missam celebravit illustrissimus Pisaurensis.

[61] [& 1630 solemni apparatu] Biennio criciter post, anno scilicet 1630, secuta est altera non minus solemnis corporum expositio. Occasionem dedere variæ calamitates belli, pestis, samis ac terræ motuum, quibus premebantur Italiæ civitates & provinciæ præcipuæ, ut refert Gallucius cap. 6, ubi postquam memorasset alia Pisaurensium ad placandum Deum pietatis exercitia, preces, supplicationesque publicas, reliqua huc spectantia distincte adeo & accurate describit, ut si ipse non interfuerit, censeri saltem possit ea didicisse ex alio, qui singulis adstiterit. De his etiam monui lectorem in Commentario ad Acta B. Seraphinæ § 2. Quoniam vero ibidem laudati auctoris narrationem Italicam Latine interpretatus sum, hic denuo præcipua ejus capita obiter dumtaxat percurram. Urgentibus tot calamitatibus, Pisaurensis civitatis incolæ per cancellarium suum tum apud moniales & abbatissam, tum apud vicarium generalem episcopi (aberat hic) institerunt, ut publicæ venerationi exponerentur BB. Felicis ac Seraphinæ corpora. Voti compotes facti sunt.

[62] Jubentibus dicto vicario generali & civitatis magistratu, [& assistentibus magistratu, clero ac religiosis Ordinibus:] omnes totius diœcesis ac territorii Pisaurensis ecclesiarum moderatores moniti sunt, ut suos invitarent excitarentque ad solemnem expositionem, faciendam die festo SS. Petri ac Pauli & sequenti, qui erat Dominicus; unus quippe non suffecisset populorum affluentiæ, quam immensam fuisse indicat tota narrationis series. Advenerunt præterea indictis diebus cum nobilitate moderatores civitatis, vicarius generalis & clerus universus, qui ritu supplicantium composito agmine, lugubri sono litanias & psalmos recitabat, & corpora eodem fere modo, quo factum fuerat anno 1628, elevata, & ornata supplices venerati sunt. Idem præstiterunt religiosi Ordines & nominatim dicuntur patres Dominicani utroque die post vesperas adfuisse cum cœtu sodalium sacri Rosarii, Franciscani vero cum congregatione tertii Ordinis.

[63] Denique tanta suavitate ac pietatis tanto sensu affecit universos sacrorum corporum conspectus, [demum sic collocata, ut quovis tempore conspici queant.] atque ea omnium approbatione res peracta est, ut civitatis moderatores & præfecti sanitatis modum excogitarint fruendi eodem conspectu facilius ac frequentius. Statutum est igitur, ad utrumque aræ principis latus fenestras construere clathris ferreis armatas, per quas, sublatis valvis ligneis, conspici possent corpora tam a monialibus in choro, quam a piis fidelibus in ecclesia: idque post varias theologorum consultationes, jubente episcopo institutas, exsecutioni mandatum est. Præfixæ sunt insuper lampades utrique lipsanothecæ, quæ, quamdiu lues grassari pergeret, arderent communibus civitatis sumptibus. Hæc sed multo fusius apud Gallucium Italice cap. 6 & duobus seqq., atque apud nos magna ex parte Latine in Commentario B. Seraphinæ § 2.

§ VII. Cultus immemorabilis BB. Felicis & Seraphinæ, & hujus speciatim nuper a Romana Sede approbatus ac Officii concessione auctus; miracula utrique communia.

[Principum ac præsulum in Beatas veneratio.] Gallucius relatis iis, quæ præcedente §, quantum necesse videbatur, produximus, capite 9 prolixius disserit de veneratione ac pietate in BB. Felicem & Seraphinam illustrium præsertim personarum, quam materiam etiam nos pertractavimus in B. Seraphina § 3, ubi ipsiusmet Gallucii verbis Latine translatis, earum personarum aliquot recensuimus, & quæ speciatim hujusce venerationis ac pietatis exempla præbuerint, proposuimus. Eas inter fuisse diximus serenissimam Claudiam de Medicis, archiducem Austriæ, principem Urbini & Pisauri dominam; hujus germanum fratrem Cosmum II, magnum Etruriæ ducem; Eminentissimos S. R. E. Cardinales Sachettum & Colonnam; illustrissimos dominos Cencium & Mathei, illum tunc episcopum Æsinum, hunc autem vice legatum Eminentissimi Cardinalis Barberini. His addi potuisse alios dignitate eminentes testatur Gallucius, sed brevitatis gratia silentio præteritos. Tum in memoriam revocat ante nominatos Urbini duces Guidobaldum Roboreum & Victoriam. Farnesiam, qui ex devotionis affectu in monasterio Corporis Christi sibi ac filiabus suis sepulturam elegerunt; demum concludit, eam esse Pisauri cujuscumque status aut conditionis hominum erga ipsas venerationem ac pietatem, ut antonomastica expressione Pisaurenses Beatæ appellari consueverint.

[65] [Utriusque cultus immemorabilis] Liceat nunc paucis in unum colligere ea, quæ sparsim tum hic, tum in Commentario prævio ad Acta B. Seraphinæ, produximus, ut idonea ad demonstrandum cultum B. Felicis antiquum esse, non interruptum, & legitimum, talemque, qui continuari potuerit, illæso decreto Urbani VIII Pontificis Maximi. Inchoatum esse ab ipso obitu suadent miracula, seu beneficia, quæ ad ipsius adhuc viventis intercessionem & ad non diu mortuæ invocationem divinitus facta sunt: suadet corporis biduo supra humum relicti insolitus candor & odor suavissimus, ad venerationem attrahens frequentissimam populi multitudinem: ejusdem item corporis post triennium inventi cum simili odore integritas. Cultus perseverantiam probat corporis statis temporibus expositio ad populi venerationem, beneficiis postea memorandis confirmatam: ejusdem cum B. Seraphinæ corpore translatio in marmorea mausolea ad utrumque chori latus, & dictæ expositionis nec non beneficiorum, quæ dedimus in Commentario de B. Seraphina, ad communem utriusque invocationem acceptorum continuatio.

[66] [colligitur ex dictis hic & in Commentario] Denique legitimum fuisse cultum, talemque, qui retineri posset post decretum Urbani, judicare nos jubent solemnis sacrorum corporum ostensio facta anno 1628, probantibus & assistentibus episcopis; altera similis ostensio anni 1630 & secuta constructio duarum senestrarum ac lampadum ante lipsanothecas positio, quæ comprobata fuit per latam a vicario generali ac multis theologis pluries congregatis, sententiam & ex Gallucio a nobis Latine relatam in Commentario de B. Seraphina num. 18 his verbis: Resolverunt communi consensu, civitatis desiderio faciendum esse satis, dictasque cum lampadibus exstruendas fenestras, per quas veneranda ista corpora videri, honorari, coli atque earum intercessio implorari posset publice & privatim, hoc & omni alio casu venturis temporibus secundum antiquam præteritorum temporum consuetudinem, idque cum omni magnificentia luminum, apparatus & similium ornamentorum, qua deceret beata corpora, exceptis aris, Missa, Officio divino & ejusmodi aliis, quæ ipsis deferri non licet absque speciali sanctæ Sedis Apostolicæ licentia.

[67] [de B. Seraphina: hujus cultum] Non repetam hic, quæ in Commentario de B. Seraphina observavi ad illud Vicarii generalis & theologorum judicium, præsertim ad hæc verba: secundum antiquam præteritorum temporum consuetudinem, … exceptis aris, Missa, Officio divino, quibus aperte adstruitur immemorabilis cultus, caveturque, ne absque speciali Sedis Apostolicæ licentia BB. Felix & Seraphina alio ritu colantur, quam quo eatenus licite cultæ fuerant. Sed non possum non huc transferre decretum a sacra Rituum Congregatione in causa B. Seraphinæ datum anno 1754, utpote quod observationem nostram mire confirmat, ne dicam, certam facit. Fuit autem nobiscum communicatum ab A. R. P. Hermanno Janssens, Ord. FF. Minorum Recollect. sacræ theologiæ lectore jubilato & provinciæ Germaniæ Inferioris exprovinciali, atque ita sonat:

[68]

Decretum Pisauren.
Canonizationis
B. Seraphinæ Sfortiæ, [nuper probavi Sedes Apostolica] monialis professæ in monasterio Corporis Domini Pisauri Ordinis S. Claræ.

Cum a sac. Rituum Congregatione ordinaria sub die XV Julii MDCCLII ad relationem Emi., & Rmi D. Card. Columnæ de Sciarra Ponentis admissa fuerit commissio Introductionis Causæ beatæ Seraphinæ Sfortiæ, & a SS. D. Nostro Benedicto XIV postmodum signata, juxta tenorem præfatæ Commissionis, ad instantiam postulatoris propositum fuit ab eodem Emo Ponenete, atque indicta sacra Congregatione discussum infrascriptum dubium: An sententia lata per Rmum episcopum Pisauren. super cultu publico ab immemorabili tempore prædictæ Beatæ exhibito, sive super casu excepto a decretis fa. me. Urbani Papæ VIII sit confirmanda in casu & ad effectum &c. Et sacra eadem Congregatio, audito R. P. D. Ludovico de Valentibus, Fidei promotore, qui voce & scripto suam sententiam exposuit, rescribendum censuit: Affirmative: si Sanctissimo D. Nostro visum fuerit. Die XIII Julii MDCCLIV.

Factaque diende per me secretarium de prædictis eidem sanctissimo Domino Nostro relatione, Sanctitas sua benigne annuit. Die XVII ejusdem mensis & anni MDCCLIV.

D. F. Card. Tamburinus Præfectus.
Loco ✠ sigilli.
M. Marefuscus sac. Rit. Cong. secretarius.

[69] Hæc pro sola quidem Seraphina, quæ hic Sfortia agnominatur, [& Officium de ea concessit Pisaurensi diœcesi,] nempe a marito olim suo Alexandro Sfortia, Pisauri domino, quæque a nobis dicta est Feltria a stirpe paterna, ab aliis etiam Columna a materno genere. Hæc, inquam, de sola Seraphina; sed quam apta sint ad stabiliendum pro instituto nostro immemorabilem cultum B. Felicis, nemo non videt. Porro tomus noster tertius Septembris, in quo actum est de B. Seraphina, editus jam erat ab anno 1750, proindeque decretum istud, quadriennio circiter posterius, sepositum fuit, ut vel referretur inter Appendices dicti mensis Septembris, vel exhiberetur data opportuna occasione, qua sane, meo judicio opportunior dari nequiit, quam dum ageretur de B. Felice, quacum tanto tempore communem habuit cultum. Hinc ipsi jungimus decretum alterum, quo ejusdem B. Seraphinæ cultui & gloriæ in terris novus splendor accessit anno proxime sequenti. In festo B. Seraphinæ Sfortiæ monialis professæ monasterii Corporis Domini Pisauri Ordinis S. Claræ.

Oratio. Deus, qui per B. Seraphinam &c.

Pisauren.

Porrectis humiliter precibus sac. Rit. Congregationi a duce Philippo Sfortiæ Cæsarini, quatenus Officium & Missam de communi non virginum nec mart. cum supra dicta Oratione propria B. Seraphinæ Sfortiæ, monialis professæ monasterii Corporis Domini Pisauri, Ordinis S. Claræ, civitati & diœcesi Pisauri, nec non universo Ordini Minorum S. Francisci, ac insuper ecclesiis & oratoriis, quæ sunt de jure patronatus præfati ducis sub ritu duplicis minoris concedere dignaretur.

[70] [ac toti Ordini S. Francisci,] Sacra Congregatio ad relationem Emi & Rmi domini Cardinalis Colomna de Sciarra ponentis, audito prius R. P. D. Benedicto Veterani Fidei Promotore, benigne rescripsit: Pro gratia, quoad civitatem tantum sub ritu duplicis minoris, quo vero ad diœcesim Pisaurensem nec non Ordinem Minorum & oratoria propria & ecclesias principaliores feudorum oratoris, sub ritu semiduplicis tantum ad primam diem non impeditam, ab ordinario locorum designandam, si sanctissimo Domino nostro placuerit. Die XXIX Novembris MDCCLV.

Factaque deinde per me secretarium de prædictis eidem Smo Domino nostro relatione, Santitas sua benigne annuit. Die X Decembris MDCCLV.

D. F. Tamburinus Præfectus.
M. Marefuscus sac. Rit. Cong. secretarius.

Concordantiam de verbo ad verbum cum copia authentica attestor, hac XXII Jun. MDCCLVI. F. H. Janssens Ord. FF. Min. Recoll. not. Apost. juratus. Anno demum 1759 sacræ Rituum Congregationi oblatæ sunt, & annuente sanctissimo Domino nostro Clemente XIII, qui universæ Christi Ecclesiæ feliciter præsidet, approbatæ, recitarique permissæ sunt lectiones secundi Nocturni propriæ. Impressum exemplar cum annexo Decreto, ab eodem A. R. P. Hermanno Janssens nobiscum communicatum, subjicimus:

[71] [cum lectionibas] In Festo B. Seraphinæ Sfortiæ, monialis professæ monasterii Corporis Domini Pisauri Ordinis S. Claræ.

Oratio. Deus, qui per beatam Seraphinam eximium nobis patientiæ exemplum tribuisti: præsta supplicibus tuis, ut & ipsius instruamur exemplis & ab omnibus ejus patrocinio liberemur adversis. Per Dominum &c.

In II Nocturno. Lectio IV. Seraphina patre Guidone Antonio Urbinate ac Feretrano comite, matre Catharina Columna, summo genere Urbini nata, ab ineunte ætate non obscura futuræ sanctitatis argumenta dedit. Puella, amissis parentibus, in Columnensium domo pie ac liberaliter educata palam demonstravit, in ipso etiam familiæ splendore solida excellentis virtutis jaci posse fundamenta. Inanis enim gloriæ & fluxarum rerum contemptu, suavitate morum, illustri continentia, studio solitudinis, & assiduitate orandi aliis exemplo & admirationi fuit. Hortatu postmodum illorum, in quorum se fidem, curamque contulerat, nupta Alexandro Sfortiæ Pisauri dynastæ, magnoque regni Siciliæ comestabili, Matrisfamilias munus, dignitatemque egregie sustinuit; subjectamque sibi regionem illam, absente viro, sic aliquandiu rexit, ut illius quique providentiam, æquitatem, justitiam celebrarent, innocentiam morum, integritatemque suspicerent.

[72] Lectio V. Etsi tot animi dotibus clara, in mariti tamen offensionem incurrit; gravibusque impetita injuriis, patientissime toleratis, viro tandem annuente, [secundi Nocturni propriis,] in Pisaurense Franciscanarum virginum Corporis Christi monasterium se contulit; ubi, quam inierat castigatissimæ vitæ institutionem ita est persecuta, ut pia & domestica illius consuetudine sorores ad pietatis studium incenderentur. Ex mariti voluntate per solemnia vota suam Deo obstrinxit fidem, ac in sancto proposito immota, omne coluit virtutum genus. Instituti Regulas, etiam quæ minimæ habebantur, servavit; adversa quæque constanter patienterque sustinuit, preces ad Deum continenter fudit, divinis semper adfuit Officiis; paupertatem coluit; abjecta quæque munera obivit; sibi denique nunquam pepercit, acsi summo in se ipsam odio arderet.

[73] Lectio VI. Omnium sororum suffragiis in Abbatissam electa, [quæ hic rectiantur] dici vix potest, qua prudentia, charitate, æquabilitate, quo ardore custodiendæ disciplinæ, quo demum omnium plausu dignitatem tenuerit, sibique crediti regiminis partes cumulate impleverit. Cum annis duodeviginti ita in sacro cœnobio vixisset, ut nihil ei ad consummatam virtutem deesse videretur, extremo morbo correpta, & Sacramentis Ecclesiæ munita, sexto Idus Septembris anno millesimo quadringentesimo septuagesimo octavo migravit ad cœlum. Idque divini dispositione consilii quodammodo contigisse visum est, ut, quæ in beatæ Virginis Mariæ clientelam totam se dederat, ejusdem Deiparæ natali die educta e corporis angustiis, cœlo auspicatissime oriretur. Corpus ipsum, quod triduo explendæ pietatis concurrentium civium causa insepultum manserat, singulari veneratione Pisauri colitur. Quem quidem cultum jam usque ab immemorabili tempore ad ætatem nostram productum Benedictus XIV Pontifex Maximus rite probavit.

[74] Decretum Pisauren. Concesso a Sac. Rituum Congregatione die XXIX Novembris anni MDCCLV Officio & Missa cum oratione propria in honorem beatæ Seraphinæ Sfortiæ, [cum annexo decreto.] ad novas modo supplices preces Sac. Congregationi porrectas a duce Philippo Sfortia Cæsarini Causæ postulatore pro approbatione lectionum propriarum secundi Nocturni; Sac. Congregatio ad relationem Eminentis. & Reverendis. domini Cardinalis Columnæ de Sciarra ponentis, audito etiam scripto & voce R. P. D. Benedicto Veterani fidei promotore, suprascriptas lectiones accurate revisas benigne adprobavit, ac insuper concessit, ut singulis annis in memoriam ejusdem Beatæ ab iis, quibus ex indulto Apostolico concessum est ipsius Beatæ Officium de Communi, eædem lectiones recitari possint & valeant, si sanctissimo Domino nostro visum fuerit. Die XXVI Augusti MDCCLVIII.

Factaque dein per me infrascriptum secretarium sanctis. Domino nostro Clementi Papæ XIII relatione, Sanctitas sua benigne annuit. Die 2 Septembris MDCCLVIII.

D. F. Card. Tamburinus præfectus.
Locus ✠ sigilli.
M. Marefuscus Sac. Rit. Congr. Secretarius.

Recitatum Officium, teste laudato A. R. P. Hermanno Janssens, in Directorio Ordinis Minorum ponitur pro toto Ordine ad IX Septembris, ad quem diem in Directorio Romano Ordinis anni 1758 habetur etiam sequens Elogium in Martyrologio decantandum: Pisauri: beatæ Seraphinæ Viduæ, Ordinis sanctæ Claræ, sanguinis claritate, virtutibus, mira præsertim in adversis patientia, ac miraculis illustris: quæ pridie hujus diei ad cælum evolavit, ejusque corpus incorruptum ibi in monasterio, quod sanctissime rexerat, pio cultu honoratur. Quisquis gratiam a Sede Apostolica oratoribus in causa B. Seraphinæ concessam consideraverit, simulque contulerit ea, quæ tam hic, quam tom. III Septembris de BB. Felicis ac Seraphinæ gestis in vita, miraculis seu beneficiis communibus & peculiaribus, cultu ipsis exhibito ante dicta decreta, produximus, moneri non debebit, apertam esse viam ad similem gratiam petendam pro B. Felice, quam, sicut B. Seraphinam, per antonomasiam appellant Pisaurenses Beatam suam, & præterea moniales Corporis Domini primam Abbatissam, eoque sensu Fundatricem suam agnoscunt.

[75] [Miracula utrique communia] Miracula seu beneficia, de quibus mox sermo fuit, utrique Beatæ communia, id est, ad communem utriusque invocationem facta, multa esse asserit Gallucius cap. 1 part. 3, & sex speciatim declarat, quæ nos Latine versa dedimus tom. III Septembris a pag. 323. Primum contigit intra annos 1516 & 1522; quando ambæ Beatæ cum S. Terentio martyre visæ sunt noctu obambulare mœnia & civitatem Pisaurensem adversus hostes custodire. Secundum anno 1550, quo invocatæ a muliere, partus angustiis ad extremum pene deducta, apparuerunt, ac prolem & sanitatem ipsi promiserunt, uti paucis post diebus factum est. Tertium 1587, fuitque earumdem apparitio viro nobili, ante ipsis devoto, sed tunc ob infirmitatis nullo remedio sanabilis molestiam in desperationem acto: consolatæ autem sunt illum, revocaruntque ad fiduciam in Deum, & jusserunt intimari duabus monialibus imminentes ipsis tribulationes seu ærumnas. Convaluit vir nobilis, & moniales brevi post tribulationes divinitus prænuntiatas patienter tulerunt.

[76] [compendio referuntur.] Quartum & quintum 1598, quo vir unus, curru onusto oppressus, & omnium existimatione mortuus, implorata Beatarum ope, illæsus evasit: alter gravi laborans capitis dolore, subito sanatus est. Sextum sibimet factum testatur Gallucius. Anno 1615 febre correptus fuerat, eaque annis circiter duobus tanta cum virium defectione afflictus, ut crederetur incidisse in phthisin; venit Pisaurum, commendavit se Beatarum intercessioni, & paulo post integram sanitatem consecutus est. Sex modo in compendium contractis relationibus junximus in Appendice ad Acta B. Seraphinæ duas, quas multo amplius dilataverat Gallucius. Prima, quæ totum caput secundum & tertium occupabat, continet nobilis Pisaurensis, patrocinantibus & apparentibus BB. Felice ac Seraphina, e captivitate apud Mauros fugam & liberationem; secunda, quam capiti suo sexto inseruerat Gallucius, mirabilem confessarii monialium graviter vulnerati sanationem. Hæc de communibus, sicut dixi; at particularia sive soli B. Felici adscripta miracula & beneficia ex Italicis Latine translata subjiciam Vitæ Compendio.

VITÆ COMPENDIUM
Auctore anonymo
Ex monasterio Corporis Christi Clarissarum Pisaurensium ad nos transmissum.

Felix de Meda, virgo & abbatissa Ordinis S. Claræ, Pisauri in ducatu Urbinate (B.)

A. ANONYMO.

[Beatæ natales;] Meda a ex utroque parente nobilitate claro nata est B. Felix b; vixque nata & adhuc balbutiens, non obscura dedit sanctitatis indicia. Teneris adhuc annis se nobilem ostendebat, non tam genere quam moribus. Hinc ut in ea parentes notabant pellucentem sanctitatem, sic iidem in admirationem vocabantur. Utroque orbata parente in ætate jam nubili, una cum fratre germano & sorore uterina, bonis omnibus voluntarie expoliata, utpote ad sublevationem pauperum erogatis, illo assumpto Franciscano habitu, Felix cum sorore in monasterio S. Ursulæ Ordinis S. Claræ habitum Clarissarum induta est c.

[2] Quadriennio elapso, sorore ad Superos evocata, Felix arctiorem vivendi normam assumpsit, [vitæ religiosa;] totamque se Deo dedicavit. Quantum in vitæ perfectione profecerit, asperitates, austeritates, abstinentiæ, jejunia, vigiliæ, quibus proprium corpus affligebat, aperte comprobarunt. Humilitate præfulsit, obedientia claruit; claruit & sanctitatis fama. Vilia monasterii exercitia lætissimo spiritu operabatur, quasi regalia exerceret. Tanto profectu illustris, variis agitata fuit tentationibus, diabolicis spectris ac illusionibus, quibus omnibus vel oratione, cui semper erat addicta, vel aqua benedicta, vel illis sacris verbis: “Deus in adjutorium meum intende, Domine ad adjuvandum me festina,” semper se reddidit superiorem.

[3] Post annos XXV religionis sui monasterii abbatissa (licet reluctans) eligitur d: [regimen Mediolanensis] quo in munere ita resplenduit, ut ejus fulgores per totam Italiam se dilataverint. Mira prudentia ac exemplo in gubernio eluxit; idemque monasterium per XV annos optimis legibus ac exemplis mirifice illustravit. His omnibus permotæ illustrissima Baptista Malatesta e, ejusque filia Elisabetha f, hanc Virginem a sanctissimo viro Bernardino Senensi g, tunc generali commissario cismontano, instantissime petiere, ut monasterio, quod in honorem Corporis Christi ædificabant, regulam daret & vivendi normam; imo & præesset.

[4] Præcepto obedientiæ h obtemperans, peditando Pisaurum se transtulit, [& Pisaurensis monasterii; obitus;] ibique quadriennio sanctissime præfuit monasterio, noviter extructo: quo in loco adhuc vivens, illustrissimæ Elisabethæ semel a Domino sanitatem obtinuit i, & plurima adhuc ventura, quæ tamen certissime postea acciderunt, prophetico spiritu prædixit. Quadriennio completo, in morbum incidit, dieque XXX Septembris anni MCCCCXLIV, ætatisque suæ anno LXVI migravit ad Sponsum, ab eodem in æternum coronanda.

[5] Post mortem pluribus miraculis coruscavit; nam civitas Pisauri pluries a peste liberata est hujus sanctissimæ Virginis intercessione k. [miracula.] Juvenis quædam de Pisauro, nomine Paula, a physicis derelicta ob morbum quendam insanabilem in gutture, meritis B. Felicis sanitatem recepit. Filius cujusdam physici habens manus & brachia attracta & quasi arida, ductus ad sepulcrum Virginis a patre, cui Virgo apparuit, derepente sanatus est. Plura alia sunt, quæ diffuse referuntur a P. Gallucio in Vita B. Felicis Italice scripta cap. XVI l. Insuper hæc omnia tradidere m Marcus Ulyssiponensis 3 part. Chron. Min. lib. 2 cap. 21; Gonzaga 2 part. in præfato monasterio, quod est XIII provinciæ Marchiæ & alii apud Arturum in suo Martyrolog. die XXX Septembris. Corpus ejus exhumatum, ac in marmorea conditum arca, conditum fuit a sinistris altaris majoris, ibique incorruptum a fidelibus populis adoratur n.

ANNOTATA.

a Medæ situm dedi § 2 Commentarii prævii;ubi retuli ac discussi rationes eorum, qui Medæ, aliorumque, qui Mediolani natam contendunt.

b Circa annum 1378, ut dixi in Commentario num. 19.

c Sub annum 1400, ætatis 22: ibidem num. 23.

d Anno 1425, ætatis 47: ibid. num. 27.

e De clarissimæ hujus ac piissimæ mulieris laudibus multa diximus in Commentario num. 37 & seq.

f Hæc post obitum mariti, Petri Gentilis Varani, Camertum principis, maternum exemplum secuta, Clarissarum institutum amplexa est, & Urbini magna pietatis opinione decessit circa annum 1477, ut pluribus narrant Waddingus ad dictum annum, & Jacobillus de Sanctis Fulginatibus ad diem 22 Julii.

g De S. Bernardino Senensi actum est apud nos ad diem XX Maii: quo sensu autem accipiendæ sint, quæ hic de ipso adstruuntur, exposui in Commentario num. 31.

h Litteras R. P. Guillelmi Casalis, ministri generalis Ordinis S. Francisci hac super re ad Beatamdatas mense Julio anni 1439, habes in Commentario num. 32 & seqq.

i Vide Commentarium num. 44 & seq.

k Vide infra in Miraculis num. 1 & 2.

l Mox sequentur omnia ex Gallucio Latine reddita.

m Sensus non est, quod omnes tradiderint omnia, sed quod omnia desumpta sint partim ex Ulyssiponensi, partim ex aliis.

n Ad calcem manuscripti sigillum suum apposuit mater abbatissa & manu propria addidit sequens testimonium, quod ex Italico Latinum reddo: Ego soror Clelia Thieni in præsentia abbatissa monasterii Corporis Domini Pisaurensis affirmo, verum & solidum esse, quidquid hic de Beata nostra scriptum est.

MIRACULA
Ex P. Augustini Gallucii libro Italico desumpta & Latine reddita.

Felix de Meda, virgo & abbatissa Ordinis S. Claræ, Pisauri in ducatu Urbinate (B.)

A. GALLUCIO.

[Beatæ meritis Pisaurum] Jam dictum est de B. Felice, quod in vivis superstes lethifero morbo per suas orationes liberaverit dominam Elisabetham a, ac civitatem Pisaurensem non tantum ab hostibus, sed & ab aëris corruptione per annos XIV b. Dicamus modo, quod post elapsum istud tempus Pisaurum, redeunte denuo contagione, ac de novo implorata intercessione B. Felicis, non una sed binis vicibus immunitatis gratiam obtinuerit. Imo vero superveniente tertia contagione universali & adeo pestifera (fortasse propter ipsorum delicta) ut spatio duorum dierum moreretur maximus infectorum numerus; cum magistratus votum nuncuparet curandi, ut in die obitus ejus [B. Felicis] Missa decantaretur in ipsius ecclesia, jubendique, ut isto anno idem dies coleretur ut festus, adeo repente gratiam impetravit, ut perspici inde posset, quam accepta esset apud Deum & quam populo illi benevola: sed & populus & magistratus idem, quidquid promissum fuerat adimplentes, infinitas Domino ac Servatrici suæ retulerunt gratias de tam insigni favore.

[2] Non multis post annis, redeunte simili aëris intemperie, [contagiosa lue sæpius liberatur;] ut plures nullis humanis medicaminibus sanabiles morerentur, ad cælestia recurrere statutum est. Dominus vexillifer c & reliquus magistratus se contulerunt ad monasterium Corporis Christi & dum ibi expositum erat sanctissimum Eucharistiæ Sacramentum, instituebanturque quadraginta horarum preces, dominum oraverunt, ut per merita B. Felicis incolumitatem sibi concedere dignaretur. Idem præstiterunt ceteri viri nobiles ac cives tam ecclesiastici quam seculares cum omni plebe reliqua, & voti compotes facti sunt d.

[3] Monialis una ex iis, quas B. Felix Mediolano Pisaurum socias habuit, [monialis gravi dolore humeri] pluribus jam annis immodicum dolorem patiens in humero, nec ei mitigando nedum tollendo remedium reperiens, dum mane quodam Missæ sacrificio assisteret, ac plus quam ante umquam cruciaretur, cogitare cœpit, sanitatem sibi restauratum iri, si modo attigisset sacrum illud corpus. Id cum mox post Missæ sacrificium communicasset cum abbatissa, quæ similiter una erat ex iisdem sociabus, ab hac facultatem istam obtinuit & a Beata integram sanitatem; ita quidem, ut per annos XX, quibus supervixit, nullum umquam dolorem senserit: unde ambæ & omnes simul moniales infinitas gratias egerunt divinæ Majestati ac B. Felici.

[4] Mulier juvenis Pisaurensis, nomine Paula, uxor magistri Jacobi Benciviene, [& mulier lethali gutturis malo laborans,] afflicta gutturis malo tam gravi, ut mortiferum judicarent medici, ex toto corde se Beatæ commendavit, promittensque fore, ut festo sanctissimi Corporis Christi, haud dudum post celebrando, ipsi afferret cereum caput & candelam, exaudiri meruit, votumque promptissime persolvit.

[5] Medicus S. Elpidii annua mercede conductus a civitate Pisaurensi, [puer brachiis captus] filiolum habebat per annos jam multos brachiis captum & quasi exsiccatum. Non reperiens dicto malo remedium, recurrit ad religiosas monasterii Corporis Christi, supplicans, ut dignarentur ipsi copiam facere videndi corpus B. Felicis: eam obtinuit: & accensus maxima erga ipsam pietate, meruit apparentem sibi conspicere ac plurimum afferentem consolationis cum promissione obtinendæ sanitatis filiolo. Sequenti die mane duxit puerum suum ad venerandum sacrum corpus; puer vero istic in genua provolutus, subito cœpit movere brachia, & infra paucos dies, continuato eodem pietatis actu, prorsus liber evasit e.

[6] [& monialis pede pessime affecto, sanantur;] Monialis ejusdem cœnobii pedem habens tam male affectum, ut amputandus esset, confugit ad intercessionem Beatæ hujus, & cum nonnihil pulveris ipsius plagæ apposuisset, omnino sanata est. Plures aliæ moniales, continuo capitis dolore vexatæ, per eamdem intercessionem liberatæ sunt, & in ejus semper devotione perstiterunt.

[7] [alii aliis malis] Civis Pisaurensis, dictus Antonius magistri Bernardini f, pleuritide laborabat cum manifesto mortis periculo; pie se Beatæ commendans & ex voto promittens pictam sui effigiem, optatam sanitatem impetravit.

[8] [ad extrema] Pisauri Margarita, uxor Venturæ Vasaro g, fœtu gravida & ante parturiendi tempus abortum patiens, in ejuscemodi symptoma incidit, ut a medicis pro mortua haberetur. Eapropter maritus confugit ad beatam Felicem, vovensque allaturum se, si ipsa sanaretur, ceream imaginem, quæ ejus altitudinem exæquaret, promeruit beneficium obtinere, ac votum implevit.

[9] [deducti] Frater Petrus de Mutina, Observantium Pisaurensium guardianus h, ita infirmabatur pleuritide, ut de vita ipsius desperarent medici i; quo audito, abbatissa mox jussit convenire moniales omnes, injunxitque illis, ut patris istius valetudinem commendarent beatæ Felici: quod cum illæ magna alacritate facerent, mane allatus est nuntius, usque adeo melius esse prædicto guardiano, ut extra periculum versaretur.

[10] [sanitatem recuperant.] Adolescentula Pisaurensis multo tempore animam agebat, ut nesciretur, utrum viveret, an mortua esset. Avia adolescentulæ, erga Beatam pie affecta, mox misit sororibus binas candelas sacras, orans, ut eas accenderent ad sacrum corpus, quo tempore recitarent Officium matutinum, atque pro infirma preces funderent; quod dum ipsæ præstabant, loqui cœpit moribunda & mirantibus omnibus, brevi sanata est.

[11] [Mulier naufragio] Cum Agatha Pisana, Pisauri habitatrix, in mari navigaret, supervenit tam horribilis tempestas, ut, qui in navi erant, omnes se submergendos crederent. In tali statu mulier recordata est B. Felicis, ac magno animi affectu ipsius patrocinio se committens, vovit, oblaturam se ejus corpori facem ex cera alba, si Pisaurum reveheretur. Extemplo cælum fuit serenum, mare placidum, & evaserunt omnes, Deo ac Patronæ suæ gratias referentes.

[12] [& ex lapsu mortis periculo eripitur.] Alias mulier eadem cum tabulatum ascendisset altum sane, sed tam infirmum, ut sub illa deficeret, lapsu adeo vehementi in præceps ivit, ut ab omnibus mortua crederetur; verum eodem temporis momento ex corde invocans B. Felicem, mox surrexit incolumis ac sana: atque in grati animi testimonium depingi jussit effigiem Liberatricis suæ, quam monialibus obtulit, quæque hodiedum etiam cernitur in ipsarum ecclesia k.

[13] Soror quædam monasterii arripiens ollam aqua bulliente repletam, [alia beneficia] casu totam manui suæ infudit: unde intolerabili cruciatu afflicta, corde invocans Beatam, ipsamque manu attingens, libera ac illæsa permansit.

[14] Anno Domini MDXX, sororibus in ecclesia orantibus, [eidem adscribunt] fulmen e cælo illapsum est in parietem tanto cum strepitu, ut omnes se morti addictas crederent. Attamen ferventissimo affectu Beatam invocabant, fulmen vero, perrupto pariete, foras abiit sine ullius rei detrimento.

[15] Æditua monasterii volens addiscere modum excutiendi novi ignis, [Pisaurenses Clarissæ.] cum adveniret Sabbathum sanctum, cœpit igniarium concutere supra pixidem, in qua multum erat pulveris nitrati; is autem tanta cum vehementia ignem concepit, ut moniales aliæ fragorem persentientes, & conspicientes fumum, putarent, comburi sacrarium: nec aliud quicquam subsecutum est: quandoquidem æditua corde invocans B. Felicem, ab igne, qui totam ejus faciem infuscaverat, libera remansit, & sacrarium ab omni nocumento immune l.

ANNOTATA.

a Filiam Galeatii Malatestæ, Pisauri domini, ejusque illustrissimæ conjugis Baptistæ Feltriæ, quorum jam frequens facta est mentio.

b Quadriennio tantum Pisauri vixit B. Felix; quapropter memorati hic anni quatuordecim accipiendi sunt eo sensu, quo ipsemet declaravit Gallucius cap. 13 Vitæ, dicens, immunem fuisse a peste civitatem, quanto tempore in ipsa vixit B. Felix & post obitum ipsius per annos quatuordecim continuos.

c Vexillifer, Italice il confaloniere seu gonfaloniere, is vocatur, qui supremum in magistratu locum occupat.

d Quæ hactenus exposuimus beneficia, intercedente B. Felice, Pisaurensibus, contagiosa lue vexatis, concessa, dum auctoris narrandi modum specto, posteriora non judico seculo decimo quinto, quo ipsa obiit: & primum quidem juxta ejusdem auctoris computum contigisse debuit circa annum 1459, qui fuit post dictum obitum decimus quintus. Waddingus citans Legendam Ms. auctoris coævi, duo ejusdem generis beneficia commemorat, quæ certeimpetrata fuerunt ante 1475 ut ex verbis ipsius concludi debet: Auctor Legendæ Mss., quam penes me habeo, refert eo anno, quo ipse scribebat, trigesimo post mortem (B. Felicis) bis effugatam pestem instituta supplicatione, invocata ope Felicis, & emisso voto de veneranda illius sepultura atque ampliori cultu adhibendo. Verisimillimum est, hæc duo diversa non esse ab uno & altero per Gallucium memoratis. At legendistæ hujus testimonium plane firmat dicta nostra de antiquo Beatæ cultu.

e Miracula seu beneficia pleraque hic a Gallucio producta, dantur Latine etiam a Waddingo in Annalibus ad annum 1444, sed multo compendiosius, diverso ordine, & subinde cum ea differentia, quæ, licet exigui momenti sit, suspicari tamen me facit, aliunde descripta esse, quam ex Gallucio, quamquam etiam nihil adjiciatur, quod certum me reddat, accepta esse ex Legenda Ms., quam mox citavi. Prima differentia notatu digna occurrit hoc numero. Beneficium in eo contentumita exponit Waddingus: Nicolaus de S. Elpidio chirurgus filium sexennem contractum detulit ad sepulcrum & pro incolumitate rogavit. Nocte sequenti apparuit beata Felix, & familiari præmisso colloquio, filio se fore propitiam spopondit. Rediit ille ad tumulum cum puerulo, statimque pro voto est exauditus. Certe nomen patris & ætatem filii ex Gallucio non didicit Waddingus. Locus, unde erat dictus seu medicus seu chirurgus, a Gallucio vocatur Italice S. Lupidio, estque procul dubio illud Piceni oppidum, quod Ferrarius in Lexico Empulum appellat, & ab Italis nominari ait S. Lupedio vel S. Elpidio. De eodem actum est in Opere nostro tom. 1 mensis Septembris occasione S. Elpidii abbatis, qui oppidi patronus est. Situm est in diœcesi Firmana inter Firmum & Ædem B. Mariæ Lauretanam, ac Latine nunc passim dicitur oppidum S. Elpidii.

f Waddingus habet: Antonius filius Orlandini, viri nobilis Pisaurensis.

g Vocem istam Latine dedit Waddingus hoc modo: uxor Venturæ figuli: & vere vox Itala vasajo talem opificem denotat. Sed cum apud Gallucium legatur Vasaro per litteram r & cum initiali majuscula V, nec sciam, an Waddingus usus sit instrumento Latino an Italico, dubito, an non sit viri cognomen.

h Waddingus: Guardianus conventus sancti Joannis Pisaurensis.

i Idem addit: Quippe quem nocte sequenti omnino moriturum judicabant.

k Idem: Hujus miraculi memoria in ecclesia cernitur depicta.

l Quem in finem apud moniales servabatur tanta, quantam auctor indicat, pulveris nitrati copia? An ut per æstatem ejus, in minores partes divisi & accensi, fumo ac odore fugarentur culices aut ejusmodi infesta animalcula? Id sane inusitatum non est in Italia. Hanc autem de pulvere nitrato ac præcedentem de illapso in templum fulmine relationem silentio præteriit Waddingus: forte quia in illis non sat clare perspiceret miraculum. Neque nos profecto definimus, tale absolute admittendum esse tam in iis, quam in aliis quibusdam relationibus; damus tamen more nostro secundum auctoris fidem, si minus tamquam indubitatamiracula, saltem ut beneficia B. Felicis patrocinio pie adscripta. Porro sicut Gallucius, qui hic sistit, ita quoque Waddingus plura, quam quæ exposita sunt, miracula, interveniente B. Felice, patrata esse indicat, idque testantur, inquit, plurimæ tabellæ, cerei & imagines in ecclesia appensa. Sed & duo expositis inseruit, de quibus siluit Gallucius. Primum sic habet: Luciam Novitiam Pisaurensem molestissime a septem spiritibus immundis vexatam, coram arca reserata stridentem, miro modo liberavit. Alterum sic: Felicem Pisaurensem adolescentulam obsessam, post multas sine fructu conjurationum, exorcismorum & deprecationum medelas sanavit; quæ in gratiarum actionem se Deo obtulit sub illius monasterii disciplina. De energumenis meminerunt etiam, sed generatim dumtaxat, Valerius Venetus & Marcus Ulyssiponensis, iste Italice: Cum accrevisset in populo isto (Pisaurensi) erga Beatam pietas, multi infirmi, ejus patrocinio se commendantes, sanitatem recuperaverunt, & varii energumeni liberati sunt. Hic Hispanice: Crescente populi pietate erga Christi sponsam, sororem Felicem, multi per ejus merita ex suis morbis convaluerunt, & energumeni duo liberati sunt.

Anhang September VIII