4. Mai
QVARTA DIES MAII.
SANCTI QVI IV NONAS MAII COLVNTVR.
Sanctus Iudas, alias Quiriacus, Episcopus Martyr Hierosolymis.
S. Porphyrius Presbyter, Martyr Camerini in Vmbria.
S. Heraclius, Martyr, Fulginii in Vmbria.
S. Iustus, Martyr, Fulginii in Vmbria.
S. Maurus, Martyr, Fulginii in Vmbria.
S. Corcodemus Diaconus, Autissiodori in Gallia.
S. Pelagia Virgo, Martyr Tarsi in Cilicia.
S. Olbianus Episc. Aneorum, Martyr in Asia.
Sancti illius discipuli, Martyres in Asia.
S. Aphrodisius, Martyr, Scythopoli in Palæstina.
S. Meldas, Martyr, Scythopoli in Palæstina.
S. Macrobius, Martyr, Scythopoli in Palæstina.
S. Valerianus, Martyr, Scythopoli in Palæstina.
S. Leontius, Martyr, Scythopoli in Palæstina.
S. Antoninus, Scythopoli in Palæstina.
Socii LX Martyres, Scythopoli in Palæstina.
S. Antonia, Martyr Nicomediæ in Bithynia.
S. Cælestinus, Martyr in Africa.
S. Felix, Martyr in Africa.
S. Vrbanus, Martyr in Africa.
S. Romanus, Martyr in Africa.
S. Bellicus, Martyr in Africa.
S. Martialis, seu Marcianus, Martyr in Africa.
S. Mittunus Presb. Martyr in Africa.
S. Florianus, Martyr in Africa.
S. Petrus, Martyr in Africa.
S. Nestorius, Martyr.
S. Mictonius, seu Mittorius, Martyr.
S. Antoninus, Martyr.
S. Secundianus, Martyr.
S. Marcellianus, Martyr.
S. Florianus Princeps Officii Martyr Laureaci in Norico Ripensi seu Superiore Austria.
Socii ejusdem varii Martyres Laureaci in Norico Ripensi seu Superiore Austria.
S. Silvanus Episc. Gazensis Martyr in Palæstina.
Alii XXXIX aut XL Martyres in Palæstina.
S. Synesius Martyr, depositus Lucæ in Hetruria.
S. Neophytus, Martyr apud Græcos.
S. Gajus, Martyr apud Græcos.
S. Gajanus, Martyr apud Græcos.
S. Zenon, Martyr apud Græcos.
S. Marcius, Martyr apud Græcos.
S. Macarius, Martyr apud Græcos.
S Iacobus Diaconus, Martyr, Bergomi in Italia.
S. Monica, mater S. Augustini.
S. Macarius Episcopus, in territorio & urbe Burdegalensi.
S. Venerius, Episcopus Mediolanensis in Insubria.
S. Benedictus, Episcopus Æserniensis in Italia.
S. Valerianus, Martyr Foro-Livii in Italia.
S. Titianus, Episcopus Laudensis in Italia.
S. Antonius, Abbas Turonibus in Gallia.
S. Paulinus, Episc. Senogalliæ in Italia.
S. Paulinus Diaconus, Martyr Coloniæ.
S. Nicephorus, Confessor, Hegumenus Mediciensis in Bithynia.
S. Godehardus, Episcopus Hildesheimensis, in Saxonia inferiore.
S. Helena Virgo, Trecis in Campania Gallicana.
S. Lupinus, Carcassone in Gallia Narbonensi.
Ven. Catharina, Sanctimonialis Ordinis Cisterciensis, Parci Dominarum in Brabantia.
B. Ioanna reclusa, Ripatorii in diœcesi Galliarum Trecensi.
B. Gregorius, Eremita Augustinianus, Veruculi in finibus Vrbinatium.
B. Philippus Aquilanus, ex Ordine Observantium S. Francisci, Sulmone in Italia.
B. Michael Gedrocius, Lithuanus Ordinis Canonicorū Regularium Mendicantium Cracoviæ.
B. Ladislaus Gielnovius, Ordinis Minorum de Observantia Varsaviæ.
S. Pius Papa V Romæ.
PRÆTERMISSI ET IN ALIOS DIES REIECTI.
| Sanctus Antherius Papa memoratur in Ms. Hibernico monasterii Tamlactensis. Forsan est S. Anterus Papa & Martyr relatus | III Januarii. |
| S. Vincentii Levitæ & Martyris aliquæ Reliquiæ, anno 1176, dono Alphonsi Regis Lusitaniæ impetratæ, Bracaram translatæ, & miraculo febris depulsæ fuerunt honoratæ, uti a Cardoso in Hagiologio Lusitano indicatur. De S. Vincentio ejusque Reliquiis, Vlysiponem anno 1173 translatis, egimus die quo colitur, | XXII Januarii. |
| B. Franchildis sive Framehildis, matris S. Austrebertæ translatio, memoratur a Saussajo: & iterum natalis 17 hujus; sed ubique charactere minore, sive inter Pios: at cum titulo Sanctæ in Gynæceo Arturi. De ea actum cap. 1 Vitæ S. Austrebertæ filiæ | 10 Februarii. |
| S. Walburgis, Virgo & Abbatissa, a Kalendis Maji transfertur ad hunc diem in quibusdam fastis Belgicis. Acta ejus varia dedimus | XXV Februarii. |
| S. Antonina Martyr, Nicææ in Bithynia, memoratur in Epternacensi apographo Martyrologii Hieronymiani. Consule quæ infra ad Acta S. Antoniæ referimus, arbitrati illam coli, uti ibidem dicimus, | I Martii. |
| S. Hilarion Thaumaturgus indicatur in Menæis excusis, & Mss. Card. Mazarini, & in Ms. Synaxario Claromontano. Omnia simul cum elogio hic inserto dedimus | XXVIII Martii. |
| S. Francisci de Paula, Ordinis Minimorum Fundatoris, Canonizatio, celebratur in dicto Ordine sub ritu duplici. Acta ejus dedimus | II Aprilis. |
| Nicetas, Hegumenus Mediciensis in Bithynia, memoratur in Menæis Græcis; forsan ob translationem corporis ad proprium monasterium, uti diximus ad ejus Vitam | III Aprilis. |
| S. Joannes Palæolaurita Presbyter indicatur cum aliquo elogio in Menæis excusis & apud Maximum Cytheræum. Sed cum Græcis in Typico S. Sabæ & aliis de eo egimus. | XIX Aprilis. |
| S. Quintianus memoratur a Greveno in Auctario Vsuardi. Videturis esse Martyr in Africa, indicatus | I Maij. |
| SS. Orentius & Patientia, parentes S. Laurentii, inscribuntur Catalogo generali Ferrarii, citatis tabulis Ecclesiæ Oschensis cum Marietta; & apud Saussajum in Supplemento. De iis poterit agi ad vitam S. Laurentii, uti diximus inter Prætermissos | I Maji. |
| S. Fortunatus adjungitur aliis Martyribus in Ms. Augustano & Labbæano; uti infra dicimus, dum de SS. Cælestino & aliis in Africa paßis agimus, ubi hunc rejicimus in diem | III Maji. |
| S. Genius Confessor, Lactoræ in Vasconia Aquitatanica, celebrem cultum habuit in monasterio Moyßiacensi. Vitam ejus dedimus | III Maij. |
| B. Alexander, Conversus Cisterciensis Fusniaci in Gallia, memoratur a Chrysostomo Henriquez, Saussaio, Bucelino. Acta ejus illustravimus | III Maji. |
| Herswindis, prima Abbatissa Thorensis ad Mosam, inter Ruremundam & Masecam, memoratur in Ms. Florario & Venerabilis dicitur: at Beata a Greveno: Sancta Abbatissa a Canisio. Sanctæ titulo absolute honoratur a Ferrario, Saussajo, Gelenio, Arturo. Verum nullus ei cultus tribuitur in ipsa Abbatia Thorensi, sed anniversariæ exequiæ, olim institutæ, adhuc pro ejus animæ salute celebrantur. De ea nonnulla habentur in Actis B. Ansfridi parentis | III Maji. |
| Pueri Jesu inventi festum hoc die refert Balinghemius, in Fastis Marianis. | |
| Coronæ spineæ Domini nostri Jesu Christi festum, seu commemoratio, celebratur in variis Ecclesiis, & refertur in Breviario Ordinis Teutonici, & de Mercede item in Missali Septemtrionali; in Martyrologiis Mss. Pragensi & Florario; in Siculo Cajetani, alioque Coloniæ & Lubecæ anno 1490 excuso, nec non Auctario Greveni ad Vsuardum. In aliquibus dicitur festum lanceæ, coronæ spineæ & clavorum aut Sindonis. Quod indicasse ad institutum nostrum sufficit. | |
| S. Trifinæ Martyris corpus, anno 1650 sub Innocentio Papa X Roma Bononiam translatum est, & depositum in ecclesia S. Mariæ de Galliera, uti ad hunc diem indicat Masinus in Bononia perlustrata. | |
| S. Paulini Martyr caput S. Fulgentii, S. Innocentii, S. Fortunati, S. Erasmi, S. Valentini, S. Pacifici, Martyrum reliquiæ anno 1662 Roma Bononiam delatæ sunt, & depositæ in Ecclesia Parochiali S. Mamoli, quorum solennitas celebratur Dominica prima Maji, scilicet alio Officio duplici non impedita, ut tres dies priores fuerunt; & ideo indicatur a Masino ad hunc 4 diem Maji. | |
| S. Floriani, Martyris in Aquitania passi, natalis, indicatur a Saussajo in Supplemento Martyrologii Gallicani. Videtur hic lapsus memoria, ac voluisse agere de S. Florentio in Aquitania passo, sed 22 Septembris; qui in variis Actis dicitur frater S. Floriani Martyris, sed Lauriaci in Norico Ripensi, hoc die paßi. Num hujus frater fuerit S. Florentius, infra ad hujus Acta quærimus. | |
| B. Valeria, Matrona religiosissima, fide & pietate spectabilis Lauriaci, memoratur in Gynæceo sacro Arturi, quod illa corpus S. Floriani curarit sepeliri, uti clarius indicatur infra in secunda hujus Vita num. 8. | |
| Quadragesima, ut Sancta Virgo & Martyr, sub Adriano Imperatore passa, refertur a Dionysio Bonfant lib. 4 Triumphi Sanctorum Sardiniæ cap. 14 & pro probatione allegatur hoc epitaphium: † Hic jacet B. M. Quadragesima, quæ vixit an. plus minus XIIII. Requievit in pace sub d. IIII Nonas Maji. Ind. decima. Quidni per B. M. intelligatur bonæ memoriæ? & quia requievit in pace, unde scitur martyrio coronata & sub Adriano? Denique ea inscriptio est recentior, cum Indictio non fuerit sub Ethnicis Imperatoribus inventa. | |
| Venerabilis Alvarus, Scriptor Vitæ S. Eulogii, Presbyteri & Martyris Cordubensis, quam dedimus XI Martii, inscriptus est Martyrologio Hispanico Tamaji-Salazar, ne, inquit tanti civis, & de sanctorum Martyrum veneratione optime meriti, memoria deperiret. Allegat etiam Luitprandi Chronicon, in quo Sanctus compellatur. Sed id a recentioribus suppositum auctori non suo creditur. | |
| Ethelredus Rex Merciorum, anno regni sui XXIX monachus Bardenensis effectus, anno DCCXVI a seculo migravit, & æternæ felicitatis, serenitatis ac lucis gaudia intravit, magnæ vir sanctitatis & religionis. Ita Wigorniensis ad dictum annum. Eumdem laudant Malmesburiensis, Huntindonius & alii. Tomo 1 Monastici Anglicani pag. 142 Sanctus Ethelredus compellatur, citato lib. 5 Chronici Cestrensis, quod habemus in insigni codice MS. in quo ista leguntur: Rex Ethelredus, postquam XXX annos super Mercios regnasset, & XIII annos apud Bardenege monachus fuisset, obiit. Non reperimus nomen ejus ullis antiquis Martyrologiis inscriptum aut diem obitus in antiquis Chronicis notatum. Interim ad hunc IV Maji (forte quod alius Sanctus deesset) refertur S. Ethelredus Rex Merciorum in Martyrologio Anglicano; ejusque auctoritate subnixus Michaël Alfordus, Sanctorum Angliæ albo adscripsit, & nos ita cum citavimus. Menardus & Maihew eumdem ad hunc diem allegant, & solum Beati titulo honorant. Hinc omnibus expensis honoramus Ethelredum Regem, ut virum sanctum, sed Ecclesiastico cultu non arbitramur exornatum. | |
| Diethmarus, Abbas Hirsaugiensis in Ducatu Wirtenbergico, hoc die anno DCCCCLII mortuus traditur, in Helvetia sacra Mureri pag. 200 cum titulo Beati Confessoris. At Bucelinus ait factum ex Abbate Episcopum Hildesheimensem & mortuum anno DCCCCLIV, nec titulum ei tribuit Beati. | |
| Willericus, discipulus & successor S. Willehadi in Episcopatu Bremensi, anno DCCCXXXVII mortuus hoc IV Maji, refertur cum titulo Sancti a Bucelino in Menologio; abstinet vero ab omni titulo par. 4. Germaniæ sacræ, ubi recenset Episcopos Bremenses: abstinent & alii qui de eo agunt antiqui & recentiores. | |
| Maria & Rufina indicantur in Ms. Tamlactensi, aliis ignotæ. | |
| Sillanus monachus S. Berachi, a latronibus trucidatus, & a S. Beracho resuscitatus traditur in Supplemento ad hujus Vitam XV Februarii num. 7 apud Colganum: qui in Notis num. 6 arbitratur hoc IV Maji coli. | |
| Mochua, filius Crumminci in monte Eblina, indicatur in Ms. Tamlachtensi, de quo alibi nihil legimus. | |
| S. Haymarus, Episcopus & Martyr, qui S. Mansueti Scoti in Tullensi Cathedra successor fuit, & ordine XXVII, lanceis perfossus anno DCCLX. Hæc aliaque Camerarius. Habetur S. Mansuetus primus Episcopus Tullensis & colitur III Septembris. Hujus successor dicitur Ammon; relatus in supplemento Saussaji XXV Septembris, neque alius Haymarus dictus agnoscitur apud Sammarthanos & alios. | |
| Colmocus, Episcopus Bamfiæ, mirus concionator refertur in Menologio Scotico Dempsteri, qui lib. 3 Historiæ Ecclesiasticæ Scotorum pag. 152, asserit obiisse anno MX, & Sanctorum albo adscriptum, & templa ei erecta esse: imo & more suo aliquos ab eo libros scriptos indicat. Secutus Ferrarius, allegans Breviarium; quod saltem non est Aberdonense, a qua urbe solum ad XXX M. P. introrsum recedere ait Bamfiam, olim Comitum Buchaniæ regionis Sedem. Nos certiora & antiquiora monumenta venerationis expectamus. | |
| Didacus, Donatus in Hispania, in Vallis-Paradisi cœnobio, Ordinis Cisterciensis, floruit cum opinione sanctitatis, relatus ab Henriquez, Chalemoto, Bucelino, sub titulo pii Fratris aut beatæ memoriæ. | |
| Monachi a Turcis in monte Thabor interfecti indicantur ad annum 1113 a Roberto de Monte, & ad hunc diem referuntur a Menardo & Bucelino in fastis Benedictinis, & Saussajo in supplemento Martyrologii Gallicani. | |
| Amelia, Virgo Swivekana, juxta Teneramundam in diœcesi Gandensi, spiritu prophetico insignis, memoratur ab Arturo du Monstier in Sacro gynæceo, citatque Harduinum in Ms. Sanctorum Flandriæ indiculo, quem non vidi, ac Sanderum in Hagiologio Flandriæ, quod habemus anno MDCXXXIX Insulis excusum, in quo nihil de dicta Amelia reperimus, ut neque in Auctario Molani per Raißium aut alios. | |
| Vincentius, Presbyter ex Ordine S. Dominici, sanctitate & miraculis Panormi clarus, indicatur in Martyrologio Siculo Octavii Cajetani, additque Acta jurata auctoritate Ecclesiæ esse. Interim abstinet a titulo Sancti & Beati, neque ejus meminit in magno opere de Vitis Sanctorum Siciliæ. | |
| Alexander Papa V, ante Minorita, cum titulo Beati refertur ad hunc diem ab Arturo du Monstier in Martyrologio Franciscano, leict in Notis asserat V Nonas Maji obiisse, uti & alii cum Haroldo ad annum 1410, ubi de eo agit, sed absque titulo Beati. | |
| Marina solitaria, sepulta in Conventu S. Mariæ de Pomerio, Ordinis Minorum, refertur a Gonzaga 3. par. in Provincia S. Michaëlis Conventu 13 pag. 1041, & dicitur ad ejus honorem ædes ædificata, memoratur a Cardoso in Hagiologio Lusitano hoc die, citaturq; Gonzales de Avila in prima impreßione Theatri Salmantini, qui ejus postea in alia editione non meminit. Non fit ejus mentio in Martyrol. Franciscano Arturi aut ejus Gynæceo. Hinc certiora documenta optamus. | |
| Baltasar a Florentia anno 1433 Bernardinus a Castro-viridi anno 1540, Jacobus Borbanus Goæseculo 16 Hieronymus a Pedona Capucinus Fani anno 1576 Clara Serrana Illiturgi anno 1541 Ordinis Franciscani obierunt aut floruerunt. Cum titulo Beati relati in Martyrologio Franciscano Arturi du Monstier, sed ejus unius auctoritate. | |
| Cecilia de Ferrara, cum annis octo in matrimonio vixisset, tam hæc quam maritus Ordinem S. Dominici professi sunt, hic in monasterio S. Dominici, illa in S. Catharinæ Martyris, ubi per annos triginta sancte vixit, mortua anno MDXI. Vitam ejus, post Michaelem Pium, Seraphinum Razium & Menopolium, edidit Ioannes de Rechach de S. Maria, ejusque compendium extat ad hunc IV Maji in Anno sancto Ordinis S. Dominici, ac Beata soror compellatur. | |
| Maria Blondeau tertii Ordinis adjungitur in dicto Anno sancto, quæ dicitur Angelis familiaris fuisse, & ab illis sæpe e domo sua in ecclesiam deportata, ac Beata soror nuncupatur. | |
| Beatæ memoriæ Joannis Houthon, Prioris Carthusiæ Londinensis, qui noluit Regem Anglorum supremum caput in temporalibus & spiritualibus acceptare, credere & affirmare: ideoque crudelissime martyrizatur, primus inter octodecim Martyres Carthusianos. Siquidem super vimicillam, vulgariter Ahyrdle dictam, resupinus alligatus, per milliare ad calces equorum trahitur ad locum bubali. Ubi suspensus est primum in patibulum: verum abscisso fune semivivus decidit in terram. Deinde cruentus lictor verenda ejus abscidit, ventrem ejus dirupit, cor & omnia ejus interiora evulsa in ignem conjecit. Sic patientissimus Martyr migravit anno trigesimo quinto supra sesquimillesimum, cum sanctissimis collegis Roberto Laurens, Priore Bellæ-Vallis; Augustino Webster, Priore domus Visitationis B. Mariæ; & Reginaldo Ordinis S. Brigittæ. Quorum morticina, in caldariis aliquantum lixa, per diversa civitatis loca sunt suspensa. Hæc Molanus in Auctario ad Vsuardum diverso charactere, citatque scriptum de Passione octodecim Carthusianorum a Mauritio Chamney Professo domus Londinensis. Molanum sequuntur Canisius in Martyrologio Germanico, & alius in Martyrologio Gallico Leodii anno MDCXXIV excuso. Pleniorem relationem seponimus, dum veneratio illis a Sede Apostolica concedatur. | |
| Euthymius Martyr indicatur sub finem apographi Blumiani Martyrologii Hieronymiani, in aliis primo loco | V Maji. |
| S. Sacerdos Episcopus Lemovicensis memoratur in Martyrologio Romano & a Molano citato. Vitam damus die ejus natali | V Maji |
| S. Irene Martyr, memoratur in MS. Synaxario Claromontano & a Maurolyco: ab aliis | V Maji. |
| S. Athanasius, Archiepiscopus Corinthiorum, indicatur in MS. Chifletiano Græco. De eo agimus | V Maji. |
| S. Justus, Episcopus Viennensis in Gallia, Martyr celebratur in variis Martyrologiis; ast in ecclesia Viennensi | VI Maji. |
| S. Senericus magna solennitate colitur in Castro Theoderici, ubi Corpus ejus in arcis ecclesia cœnobitica quiescit. Ita Saussajus. Vitam ejus illustramus ad diem | VII Maji. |
| S. Gordiani passio inscripta est Auctario Greveni ad Vsuardum. Colitur | X Maji. |
| S. Majoli Abbatis translatio memoratur in MS. Leodiensi S. Lamberti. Ejusdem nomen insertum Greveni Auctario. Dies natalis est | XI Maji. |
| S. Mucii Martyris passio inscripta est antiquo Kalendario Ecclesiæ S. Maximini. Videtur esse qui colitur, | XIII Maji. |
| B. Joannes Negopomucensis hodie commemoratur a Ioanne Nadazi in Anno Ioannis, tamquam hoc die captus secreti Confeßionalis causa: vitam ejus dabimus die, quo Martyr obiit | XVI Maji. |
| S. Plechelmi Abbatis in Anglia, qui in Aldenzael quiescit, translatio inscripta est Kalendario MS. Ordinis Benedictini. Fuit is Episcopus Candidæ-casæ & colitur | XV Julii. |
| S. Annæ, matris Deiparæ Virginis, festum Translationis venerandi corporis ad ecclesiam Cathedralem Aptensem in Provincia, solenniter in dicta ecclesia & diœcesi celebratur: cujus Officium per annum feria tertia non impedita festo novem Lectionum, præterquam in Adventu, Quadragesima & Vigilia recitatur sub ritu semiduplici. Honoratus Boucheus lib. 4 Chorographiæ cap. 2 § 2 tradit ibidem asservari Caput & plures particulas corporis. Poterunt ea accuratius discuti ad ejus festum | XXVI Julii. |
| Licinianus, Carthaginis Spartariæ Episcopus, in sacris Scripturis doctus temporibus Mauritii Imperatoris, occubuit Constantinopoli, veneno (ut ferunt) extinctus ab æmulis. Ita S. Isidorus de Scriptoribus Ecclesiasticis, qui aliquas ejus epistolas citat. Hic cum titulo Sancti refertur a Tamajo Salazar in Martyrologio Hispanico, nixo auctoritate M. Maximi & Iuliani Petri, sed quorum opera suspecta sunt. Si certiora monumenta venerationis proferantur, poterunt dari die, quo apud Maximum dicitur mortuus, | VI Septembris. |
| Guarinus, Præmonstratensis Ecclesiæ Canonicus, dein primus Prior cœnobii S. Martini Laudunensis, postea primus Abbas Viconiensis in Hannonia, demum secundus Abbas dicti cœnobii S. Martini Laudunensis, refertur, ut Beatus, in Natalibus Sanct. Ord. Præmonstrat. Chrysostomi Vander Sterre. Appendicem Vitæ habet Ioannes le Paige in Bibliotheca Præmonstratensi pag. 507, in qua dicitur ad meliorem patriam exceßisse. | X Septembris. |
| S. Joannes Martyr, ab Eusebio cum S. Silvano & XXXIX Martyribus relatus, post hosce refertur a Galesinio. Verum uti infra ad Acta horum Martyrum dicimus, a Græcis colitur | XX Septembris. |
| S. Clarus Episcopus, in Territorio Genuensi, cujus corpus in ecclesia Parochiali S. M. Vallis regiæ, 10 m. p. Genua distantis, requiescit, indicatur in Catalogo generali Ferrarii, ac traditur Episcopus Arelatensis fuisse. Sed deest nomen inter hos Episcopos. Verū in Indice apud eumdem Ferrarium legitur, Clarus 1 Episcopus Nannetensis 4 Maji & 10 Octobris. Nos dum certiora monumenta accipimus, remittimus ad | X Octobris. |
| S. Tryphon puer recolitur in MS. Florario: at in alio Carthusiæ Vltrajectinæ sequenti die. Videtur esse, qui ab aliis refertur | X Novembris. |
| Aidus, filius Breki seu Brecci, indicatur in MS. Tamlachtensi: ab aliis additur Episcopus de Kill-air in Media, monasterii Enach-midbrenin conditor, mortuus anno DLXXXVIII, die quando dabitur Vita | X Novembris. |
| S. Elisabethæ viduæ translatio sub ritu duplici celebratur in Breviario Trajectensi, ante ducentos annos excuso. De illa agendum erit ad diem ejus natalem | XIX Novembris. |
| Paulus Bigazzinus, Ordinis Silvestrinorum Perusii in Italia, refertur cum titulo Beati a Iacobillo de Sanctis & Beatis Vmbriæ ad hunc diem; & tertio tomo in Additionibus: sed quæ potißimum ad virtutes & miracula spectant, desumpta sunt ex Vita B. Silvestri Fundatoris, cujus discipulus fuit, referenda | XXVI Novembris. |
| SS. Pulchronii, Possessoris, & Firmini, Episcoporum Virdunensium, Translatio celebratur in Ecclesia & diœcesi Virdunensi Officio trium lectionum, & memoratur a Saussajo & Molano, & in MSS. Centulensi & Atrebatensi. Vitam S. Pulchronii dedimus XVII Febr. at SS. Possessoris & Firmini danda erit | III Decemb. |
| B. Werrici, Prioris Alnensis, Ordinis Cisterciensis, in Belgio, elevatio corporis memoratur in Kalendario Cisterciensi Divione 1617 excuso, & apud Claudium Chalemotum. Habemus Vitā ejus MS. ubi dicitur obiisse Nonis, aliis IV Nonas Decembris, aut XVIII Kalendas Januarii, id est, | II, V, aut XV Decemb. |
| Commemoratio depositionis venerandarum Reliquiarum sancti & justi Lazari, qui fuit amicus Christi; & Mariæ Magdalenæ, quæ hunc unxit. Contigit autem ea depositio sub Leone piissimo & Christianissimo Imperatore: & agitur celebritas in sanctissimo monasterio ab eodem Imperatore ad honorem S. Lazari constituto. Item celebratur dedicatio ecclesiæ ejusdem S. Lazari. Ita MS. Synaxarium Ecclesiæ Constantinopolitanæ, quod spectat ad collegium Claromontanum Societatis Iesu Parisiis. De his Reliquiis agendum erit ad Vitam S. Mariæ Magdalenæ | XXII Julii, |
| & ad Vitam S. Lazari | XVII Decembris. |
| S. Waltfridus, monachus Montis-falconis, memoratur in Kalendario MS. Ordinis Benedictini. Quod sit illud monasterium non invenio. Fuit S. Waltfridus Abbas Montis-viridis in Etruria, cujus Vitam dedimus | XV Februarii. |
| Alius Abbas Waltfridus Duelli sive Hohenwiel in Germania, refertur a Bucelino ad diem | XX Decemb. |
DE S. IVDA QVIRIACO
EPISCOPO MARTYRE HIEROSOLYMIS.
ANNO CXXXIII
[Praefatio]
Iudas, alias Quiriacus, Episcopus Martyr Hierosolymis (S.)/p>
AUCTORE D. P.
CAPUT I.
De cultu hujus Sancti in Ecclesiis, olim & nunc vario.
Hieronymiani Martyrologii (quod omnium in suo genere antiquißimum, maximam præceteris auctoritatem apud nos habet) exempla quatuor, [Natalis S. Iudæ-Quiriaci relatus 1 Maji in antiquioribus Martyrologiis,] hactenus reperta & nobis identidem citata, miro ubique consensu hæc verba efferunt ad Kalendas Maji: In Hierosolymis natalis S. Judæ sive Quiriaci Episcopi. Eadem verba ad has easdem Kalendas leguntur in MS. Barberino vetusto: sed pro Quiriaco scribitur Cyriacus, more scilicet Græco. In MS. Reginæ Sueciæ: qui cognominatus est Quiriacus. In MS. Trevirensi S. Maximini perquam antiquo, qui vocatur Kiriacus. In Altempsiano Romæ ita legitur, Hierosolymis S: Quirici Episcopi, qui & Juda. In Augustano S. Vdalrici & Labbeano simpliciter ponitur nomen Judæ, hoc modo: Matthæi Apostoli. Judæ. Econtra in MSS. Casinensi & Trevirensi simpliciter habetur nomen S. Quiriaci, Episcopi & Martyris.
[2] Tantus antiquißimorum quorumque Martyrologiorum aut ex antiquißimis transcriptorum consensus, [alicubi adscriptus 30 Aprilis,] facit ut dubitare nequeamus, quin hujus de quo agere instituimus Sancti verus Natalis (uti eum S. Hieronymus vocat) ad hunc diem pertineat, & Hierosolymis adscribi debeat. Quia tamen in ejusdem Hieronymiani Martyrologii exemplis quibusdam, pridie Kalendas Maji, istic ubi præcitata Apographa omnia post alios Sanctos tunc relatos, habent hæc verba, Romæ S. Quirini Episcopi, ut in Epternacensi, aut Romæ depositio Quirini, ut in Corbeiensi; aut etiam ut in Lucensi Romæ depositio Quirini Episcopi: quia inquam alia nonnulla exemplaria habuisse ultimo Aprilis videntur, pro nomine Quirini, nomen Quirici aut Quiriacus (uti MS. Leodiense atque Pragense, nec non Florarium Sanctorum quod penes nos est) ideo, locum istum de hoc Sancto interpretati sunt aliqui: ex quibus interpolator Vsuardi pro Bruxellensi S. Gudulæ ecclesia, Hierosolymis, inquit, Quiriacus, qui Judas cognominatur, deinde subdit prolixius elogium, quale alii addunt ad IV Maji, ut infra dicetur.
[3] Verum retinenda est antiqua lectio, Romæ: nec tamen propterea nostro huic Quiriaco ibidem cultus aliquis adscribendus eo die; [tamquam tunc Romæ ejus ageretur depositio,] sed relinquendus cuidam S. Quirino: quem idem MS. S. Gudulæ eodem die sic habet Romæ via Appia Elevatio S. Quirini Martyris, cujus Passio III Kalendas Aprilis celebratur. Similiter quoddam a Florentinio citatum sub nomine Adonis, S. Quirini Tribuni & Martyris, de quo supra III Kalendas Aprilis. Aliud quoque MS. Reginæ Sueciæ, Romæ in cœmeterio Prætextati via Appia S. Quirini: utique Tribuni prædicti; quod enim in hoc MS. addatur, Episcopi, subreptitium judicari debet: & idem forsitan censeri potest de Hieronymianis Apographis, atque Episcopi titulum isto ultimo die Aprilis in Epternacensi omnium vetustißimo melius abesse, quam adsit in aliis: librariorum vero errori adscribendum si alicubi Quiricus, ac deinde Quiriacus, pro Quirino obrepsit.
[4] Abest S. Quiriaci sive Judæ nomen a genuino Venerabilis Bedæ Martyrologio: [Ipsum die I etiam habet Florus:] sed Florus Lugdunensis, Bedæ proximus, cœptumque ab eo opus prosequens ac supplens, uti extriplici MS. ante 2 tomum Aprilis ipsum dedimus, Eodem, inquit, die, id est Kalendis Maji, passio S. Judæ Hierosolymitani, cognomento Quiriaci, qui passus est in Hierosolyma. Rabanus etiam atque Notkerus in suis Martyrologiis ad has ipsas Kalendas, Hierosolymis, inquiunt, passio S. Judæ sive Quiriaci Episcopi, cui revelatum est lignum Dominicæ Crucis. Quam male id creditum, die præcedenti diximus. Recte igitur id omisit Florus sed in aliis minus cautus describit tormentorum ab eo toleratorum seriem, in quorum veritatem infra quæretur, additque Scriptum in Passione ejus. In hac Paßione, [Vsuardus & Ado transtulerunt ad 4 Maji] dicitur Quiriacus, assumptus in gloria die Sabbathi, hora octava, mense Majo intrante, regnante Juliano Tyranno anno ejus II, qua phrasi initium mensis intelligitur. Nihilominus Vsuardus & Ado transtulerunt nomen & elogium Iudæ-Quiriaci a prima Maji, cui eatenus ad scriptum manserat, in diem quartam quæ anno CCCLXII, Iuliani I, non II, adhuc currente Sabbatum fuit. Hoc autem una cum ipso eorum ac potißimū Vsuardi Martyrologio, paulatim in ecclesiarum omnium etiam Romanarum usum inducto, receptum paßim est, atque in hodierno quoque Romano perseverat. Notkerus, cum prædictorum auctorum exemplo etiam postremum assumpsisset diem, iteratam die quarto memoriam Quiriaci Episcopi cognomento Judæ, his verbis conclusit: Dies Passionis ejus secundum alios hic, secundum Martyrologium vero S. Hieronymi Calendis Maji celebris habetur.
[5] Anconitani, apud quos a tempore immemorabili Patronus colitur, [quo die Patronus colitur apud Crucigeros & Ancon:] observarunt diem quem Vsuardi Martyrologium suggerebat. Idem facit Ordo Crucigerorum in Belgio & alibi, eumdem Sanctum habens pro Patrono primario, quia credit Dominicam crucem illius indicio fuisse repertam. Carmelitanus etiam Ordo, Breviarium ex usu Dominici Sepulcri Hierosolymitanæ ecclesiæ ordinatum conservans, juxta antiquas illius editiones, proprio ipsum officio die IV colebat; quod nunc, substituta in locum S. Monica, mutatum est. Missale autem Melitensium Equitum S. Ioannis, excusum Argentinæ anno 1505, propriam de S. Cyriaco Missam hoc die proponit: & Kalendarium Ms. præfixum Breviario Canonicorum Regularium S. Sepulcri, cujus partem hiemalem solam habemus, Officium de eodem tunc agendum præscribit: [& ordines Latinorum in Terra sancta institutos,] ac denique Officia Propria & Commemorationes Prophetarum & Episcoporum Martyrum & Confessorum Terræ-sanctæ, excusa Venetiis 1613 ad usum Latinorum peregrinantium, tale quid habent. Dubium proinde esse nullum potest, quin apud omnes, ad quos hic Sanctus quomodocumque spectat, ex quodam ad Terram sanctam respectu (quales imprimis sunt Ordines monastici aut militares, istic instituti & inde huc traducti) diem quartum Maji illi festivum habeant.
[6] Non tamen propterea tibi persuadeas, Latinos in Palæstinam profectos, ejusmodi cultum istic reperisse; [secundum ritum non istic inventum,] cum ejus vestigium nullum appareat in Græcorum Synaxariiis, aut S. Sabæ Typico ex usu monasteriorum Vrbis sanctæ sumpto. Ipsi potius Latini, recitando in sacris Vsuardi Martyrologio assueti, & Officio Canonico secundum formam, quam (ut loquitur Tyrius lib. 9 cap. 9) Magnæ & amplissimæ ultra montes, id est Gallicanæ, servabant ecclesiæ, ritum colendi Cyriacum die IV Maji istuc invexerunt: [sed advectū ex Francia.] juxta quam formam habemus Officium ejus, ut vocant semiduplex, in Breviario Parisiensi anni 1584, in Æduensi anni 1534, Senonensi anni 1625, Meldensi anni 1640. Quidam, propter concurrens codem die S. Monicæ Officium, penitus illum dimisere: alli, ut Lexovienses anno 1624, solam ejus Commemorationem retinuere. Warmienses quoque in suo Breviario Norimbergæ impresso, sub nota anni 1516, Commemorationem de eodem præcipiunt. Et hæc quidem in iis quorum apud nos extat copia: in aliarum ecclesiarum Francicarum aut Germanicarum, quos nondum habemus, libris, fortaßis haud pauciora reperientur exempla, aut semiduplicis de Cyriaco Officii, aut Commemorationis simplicis ad hunc diem præscriptæ.
[7] [cui usui & Romano Martyrol. nos quoque aptamus] Quem diem cum non solum prædicti Ordines & particulares illæ ecclesiæ, ac plures aliæ, quas non est promptum enumerare, aut habuerint olim, aut etiamnum retineant ut S. Cyriaco sacrum; cumque eumdem præscribat Romanum Martyrologium tam vetus quam novum, convenit eumdem omnino retineri, quiscumque prior usus fuerit. Vsus enim Ecclesiæ vim legis habet: cum ab hujus libera electione & tacita approbatione hujusmodi res pendeat. Fortaßis autem mutandæ in Martyrologiis diei causa fuit, quod Ecclesia Aurelianensis in Gallia, accepto ipsius capite, solenniori Officio eumdem volens honorare; & primum diem Maji cultu Sanctorum Philippi & Iacobi inveniens occupatum; convenientißimum iudicaverit, post inventæ Crucis celebritatem agere festum S. Cyriaci, [Aureliis susceptio Capitis 13 Apr. aut 15.] qui ex vulgatis paßim Actis credebatur eamdem revelasse. Verosimile est autem quod crebrescentibus ad ejusdem Capitis venerationem miraculis, aliæ plurimæ per Gallias ecclesiæ S. Cyriacum eodem die honorandum susceperint Aurelianensium exemplo: quos insuper susceptionem ejusdem Capitis celebrare solitos Idibus Aprilis, indicat in Gallicano Martyrologio Saussajus, & quidem primo loco, tamquam primi nominis festum: deinde XV kal. Decembris agens de Aurelianensium reliquarum exustione, facta per hæreticos anno MDLXII, in iis numerat caput S. Quiriaci Episcopi Martyris, ut hunc notari clarum sit: quod rursum in Indice Martyrologii confirmat pro dicta 13 Aprilis. Vereor tamen ne per aliquem errorem in cyfra hic ei dies obrepserit, pro 15. Etenim (ut ad XV diem inter prætermissos diximus) S. Quiricus Episcopus, qui Crucem Domini invenit (aliis alibi semper Quiriacus) refertur in Ms. Adone Monasterii S. Laurentii apud Leodienses & nostro Ms. Florario Sanctorum: item apud Bellinum, Grevenum & Molanum in Auctario Vsuardi, Maurolycum, Canisium & Ferrarium: qui omnes præsumi possunt ab Aurelianensibus eum diem accepisse, & suo consensu prævalent unius Saussaji dicto.
[8] Ad Græcos quod attinet, apud hos die XVIII Octobris in eorum Synaxariis reperitur simplex elogium, absque aliis solennioris cultus indiciis recitandum, [apud Græcos commemoratio 18 Octob.] quod ex iisdem Actis contractum esse apparet: fortaßis quia Constantinopolitana aut alia huic succensita Ecclesia tali die excepit illius Reliquias. Huic autem usui aptare se maluerit Synaxariorum auctor, quam dici in Actis notato; nisi hunc etiam alium in Græco textu repererit, quemadmodum Legendarum utraque in lingua scriptores sæpe invenimus, singulos juxta proprium usum notasse Natales Sanctorum dies, cum perturbatione veritatis historicæ minime levi.
CAPUT II.
De Reliquiis S. Cyriaci Anconæ, ubi Patronus colitur.
[9] Inter cetera plurima monasteria, quæ aliquando floruerunt Romæ, [Monasteriū S Cyriaci Romæ,] nunc memoriam sui ægre retinent in scripturis antiquis, unum Sanctimonialium Virginum fuit, sub appellatione S. Cyriaci, sæpe nominatum a Baronio, occasione veteris manuscripti Martyrologii, quo se potißime adjutum profitetur in Romano hodierno recognoscendo augendoque. In hoc ad kalendas Aprilis sic legitur. Hierosolymæ passio S. Jacobi … Eodem die S. Quiriaci Episcopi & Martyris, cujus gesta & reliquiæ nos Domino commendant. Hæc tam extraordinaria formula ipsique loco singulariter propria, non tantum nobis aliquando persuasit, Reliquias Hierosolymitani Cyriaci, & quidem valde notabiles, Romæ haberi: sedetiam sub ipsius Patrocinio stetisse monasterium istud, Cardinali Baronio non satis distinctum a Titulo S. Cyriaci ad Thermas, [est Romani Mart non Hierosolymitani:] qui Diaconus tantum & Romæ passus fuit. Verum, ubi in manus nostras venit Floravantis Martinelli liber, Tropheum sanctißimæ Crucis inscriptus, in quo clarißime deducitur tota illius monasterii historia, sic ut nequeat dubitari, quin ipsum acceperit nomen a S. Cyriaco Romæ passo, occasione capitis atque brachii illuc sub Agapito Papa II translati; non potui non damnare scriptorem illius Martyrologii, qui duplicis Cyriaci ignorantia Hierosolymitanum hoc die cum Romano confuderit.
[10] Igitur omissa cura quærendi quomodo illæ Reliquiæ ad dictum pervenerint monasterium, [hujus reliquiæ Anconæ: ex suburbana ædo S. Stephani] ac deinde cum aliis olim in titulari ad Thermas ecclesia asservatis nunc habeantur in Basilica S. Mariæ in Via lata; Anconam sese convertat stylus, urbem in Piceno notam & amplam; juxta quam ecclesiam S. Stephano fuisse a Galla Placidia, Honorii & Arcadii Imperatorum sorore, erectam, & ejus de quo agimus S. Cyriaci corpore aut corporis reliquiis aliquibus locupletatam, constans habet populi Anconitani traditio. Postmodum condita intra urbem est nova Cathedralis ecclesia: ad quam translatas ex suburbana S. Stephani æde Reliquias fuisse, apparet ex brevi Gregorii XI, dato Pontificatus anno VII, qui fuit Christi MCCCLXXVII; [creduntur ad novam Cathedralē translatæ] ubi Pontifex, cupiens ut ecclesia Anconitana, quæ in honorem & sub vocabulo S. Laurentii Martyris fundata & constructa extitit, & in qua gloriosum S. Quiriaci Martyris corpus venerabiliter requiescit, ob cujus preces & merita D. N. Jesus Christus inibi multa miracula continuo operatur, congruis honoribus frequentetur; concedit Christi fidelibus dictam ecclesiam visitantibus, aut ad fabricam ejus manus porrigentibus adjutrices, omnes & singulas indulgentias, quas fel. record. Alexander Papa III & quicumque alii Romani Pontifices Predecessores, ecclesiam S. Marci de Venetiis Castellanæ diœcesis in festivitate Ascensionis D. N. Jesu Christi visitantibus, annuatim concesserunt.
[11] Eodem sancti corporis istuc translati miraculorumq; ad illud continuorum respectu motus, [ubi & miraculis claruerunt,] iisdemque verbis nonnihil amplificatis utens Paulus Palæologus, sanctæ Sedis Constantinopolitanæ Patriarcha, anno MCCCLXXX, in ipsa ecclesia Anconitana Cathedrali constitutus, per duplex instrumentum, die IV & XIII Aprilis coram Anconitanis Magistratibus scriptum, eidem ecclesiæ tradit caput S. Iacobi aliasque Reliquias, quarum die I facta est mentio, addens de miraculorum operatione continua, prout & nos experimento cognovimus. Eorum tamen (quæ deploranda fuit priorum temporum negligentia) nihil ad posteros scripto manavit. Perseveravit tamen consuetudo, [& colitur Translatio 8 Augusti] VI Idus Augusti annuatim sub ritu Officii duplicis celebrandi translationem S. Cyriaci: verum, primane tunc recolatur, qua Reliquiæ Anconam allatæ sunt; an secunda, qua in templum S. Laurentii translatæ, incertum.
[12] Ipsum nunc S. Cyriaci dicitur, abolita Priori Laurentiani Patrocinii appellatione; [Idē Sanctus in moneta urbis propria expressus:] & civitas eum se primarium Patronum agnoscere profitens, cœpit monetam cudere, qualem apud Vghellum videre est tomo 1 col. 373 cum lemmate, ducto ex una parte circum effigiem stantis ac benedicentis in habitu Græcanico Episcopi seu Patriarchæ, S. Quiriacus PP. ex altera, circum circa majorem in medio Crucem ✠, DE ANCONA; quales etiam alios aliarum Italicarum civitatum nummos, cum Patroni imagine cusos, ante quatuor aut quinque secula, paßim videre est apud antiquarios Italos. Multo recentior est nummus alius, in quo casula, mitra, & crux Patriarchalis ex hodierno Latinorum usu formaque exprimuntur, cum lemmate circum ducto SANCTUS QUIRIACUS EPISCOPUS, ex una; Ancona dorica civitas fidei, ex altera: ubi eques, in cursum incitatus ac fere ad morem hodiernum vestitus, exprimitur: cujus nummi ectypum prædictus Iulianus Saracenus ad nos misit inseruitque notitiis Historicis Anconæ a se vulgatis Romæ anno 1675; quem si dixisset cusum sub Clemente VII, uti expresse habet alius similis inscriptionis nummus, fidem facilius invenisset apud antiquarios, quam dum circa annum CCCCXVIII, quo corpus allatum credit, ipsum formatum asserit; pro vetustißimo laudans, quem species habitus Episcopalis probat esse recentißimæ fabricæ.
[13] Nos anno MDCLX, Ancona transeuntes Romam, vidimus die III Decembris templum prædictum, & sacratum in eo reliquiarum thesaurum; [dens & articulus in sacrario;] interque eas dentem atque articulum manus unicum, qui S. Cyriaci Patroni urbis esse dicebantur; verosimiliter separati ab aliis oßibus, quando ea composita fuerunt in grandem marmoream arcam, quæ nobis ibidem est ostensa in ala sinistra templi inferioris sive cryptæ, ferreis vinculis firmißime clausa. Ibi, post ingentes ex ferro inaurato crates, per tria intercolumnia stabant digestæ tres arcæ: quarum media, enormis per omnem dimensionem magnitudinis, dicebatur esse S. Liberii, de quo agemus XXVII hujus Maji; [tumba marmorea sub choro.] altera S. Marcelli, de quo egimus IX Ianuarii: S. Cyriaci ossa contineri credebantur in arca tertia: quæ autem vel quot, dicere nemo poterat, propter firmam clausuram, quam aliquando fuisse reseratam nullus meminerat. Id si posthac fiat, poterunt scire Anconitani quantum poßideant de corpore S. Cyriaci. Nec enim æstimari hoc debet ex forma & magnitudine arcæ: vidimus enim ejusmodi plures, ad mensuram integrorum corporum conformatas, in quibus unum dumtaxat os contineri fatebantur iidem, qui poßidebant; illudque appellabant indefinito corporis nomine, sicuti S. Basilius ait etiam in exiguo pulvisculo totum Martyrem venerari Christianos.
[14] [Acta primæ translationis parachronismis scantentia,] Restabat quærere, unde vel quando, istud seu corpus seu reliquiæ corporis allatæ Anconam forent. Ad hoc docendum exhibitum Officium est, quo ante Breviarii correctionem urbs illa & ecclesia utebatur. atque inter cetera ex Hymno ad Vesperas cantando notata hæc verba: Noster ut esset Protector, Gallæ Placidiæ precibus, Imperator Constantius transtulit eum Anconam. Exhibita etiam Acta sunt, ibidem solita recitari, in iisque translationis præfatæ enarratio talis. Regina quædam, nomine Galla Placidia, a Hierosolymis venit in partibus Italiæ: quæ fuit tantæ virtutis ac potentiæ ut in femineo sexu virilem videretur habere constantiam. Hæc vero cum per diversas partes Italicas plurimas constituisset ecclesias, tandem apud Anconitanam urbem, ibi quamdam in honorem Proto-Martyris Stephani fecit ædificare basilicam, votum habens atque propositum ibi Protomartyris corporis honorifice collocare; [auctorem ejus faciunt Gallam Placidiam,] ut sicut ejus ecclesia vocabulo erat illustris, ita illius corporali præsentia fieret insignis. Diligenter itaque nuntiis memoratæ Dominæ & litteris destinatis ad fratrem suum Constantium, qui tum temporis in Hierosolymitanis partibus regebat imperium [oravit], quatenus ei Proto-martyris Stephani corpus largiretur. Qui voluit sororis in hac parte satisfacere voluntati, sed nequivit. Sanctum latitabat corpus: quod populo contradicente auferri prohibebatur. Cupiens tamen frater ut soror penitus non fraudaretur desiderio, scilicet æquipollentem thesaurum, corpus ei S. Cyriaci transmisit.
[15] Hæc aliaque ad se transcripta cum jam olim Baronius accepisset, in notis ad hunc diem & S. Cyriaci mentionem, merito censuit, [quam fingunt Constantii Imperatoris sororem,] quod aliqua indigeant castigatione: lenius sane nihil dicere poterat. Severior alius penitus omnia abolita voluisset. Quis enim vel modice versatus in historia, non videat cum quanta rerum, personarum ac temporum confusione conscripta aut forte conficta sint omnia. De corpore S. Stephani transferendo aut retinendo, quæ vel Imperatori voluntas vel populo religio incidere potuit, quamdiu illud sic latebat terra conditum, ut ipse sepulturæ quidem locus prorsus extra cognitionem hominum nedum in veneratione esset aliqua? Sic autem latuit usque ad Consulatum Honorii X & Theodosii VI, id est Christi annum CCCCXV, annis LIV postquam e vivis exceßisset Constantius, non tantum Orientis, sed etiam Occidentis Imperator, [nō impetrato corpore S. Stephani,] qui tamen Hierosolymitanas partes numquam sua præsentia propius attigit, quam cum ad bellum Persis inferendum proficiscens Antiochiam intravit, passuum millibus circiter trecentis distantem ab Hierosolyma. Nulla huic soror fuit Galla Placidia; sed quæ hoc nomine celebratur in Historiis, Imperatorum Arcadii & Honorii erat germana. Hanc, Romæ una cum urbe captam, anno CCCCXI Ataulphus Gotthorum Rex conjugem accepit, abductamq; [obtulisse Hierosolymis corpus S. Cyriaci,] in Hispanias apud se habuit Barcinone; unde illa, non autem Hierosolymis, anno CCCCXV restituta Honorio fratri, in pignus serio quæsitæ pacis; data est anno CCCCXVI in uxorem Constantio, Patricio & anni istius Consuli, paulo post Cæsari, ac deinde anno CCCCXX Honorii indulgentia etiam Augusto: qui cum ea ut plurimum Ravennæ vixit (ubi varia piißimæ mulieris monumenta ac denique etiam sepulcrum extant) postquam Imperium Italiæ cum filio suo Valentiniano Augusto tenuisset, anno CCCCL Romæ defuncta.
[16] Qui hæc considerare voluerit, & quæ de Vita translationeque S. Liberii Anconæ scripta fuisse dicemus XXVII Maji; [quæ omnia ex incerta traditione composita seculo 14,] utraque vero dignabitur comparare cum Officio veteri S. Africani, de quo jam egimus I hujus; judicabit ejusdem farinæ esse omnia, & seculo dumtaxat XIV composita, ex male consutis popularis traditionis narrationibus, a quibus hoc solum certum habeatur, Reliquias S. Cyriaci, Hierosolymis paßi, fuisse Anconæ a tempore immemorabili. Quod si eidem populari traditioni amplius aliquid concedere placeat, poterit ex eodem fundamento haberi probabile, quod Galla Placidia, si condendi Anconæ S. Stephano templi auctor vel adjutrix fuit, [liberam cuique conjecturam relinquunt.] cum jam ejusdem S. Stephani repertum corpus maximis celeberrimisque clareret miraculis, institisse apud nepotem suum Theodosium Iuniorem, ut sibi concederentur reliquiæ, quas Eudocia Imperatrix ab Hierosolymis rediens Constantinopolim anno CCCC XXXIX apportarat: his autem non impetratis, obtinuisse & misisse Anconam partem aliquam ex Reliquiis S. Cyriaci, vel ab Eudocia tunc etiam advectis, vel jam pridem Constantinopoli existentibus.
CAPUT III.
Veteres de Episcopatu, ætate, & martyrio S. Cyriaci opiniones.
[17] Qvem prima Maji proponunt antiquiora Martyrologia S. Iudam sive Quiriacum, Episcopum Martyrem, deinde vero quarta ejusdem ordinatius Ecclesia colendum recepit, Hierosolymitanum Antistitem fuisse, usque adhæc novißima secula dubitaverat nemo; [Cum viri eruditi viderent post S. Macarium non esse in Hierosolymitanis Episcopis locum S. Cyriaco,] nec adhuc esset dubitandi causa, nisi tam multa scripta impressaque legerentur de Cruce ipsius indicio reperta, de ejus ordinatione in Episcopum per Helenum curata, deque martyrio obito coram Apostata Iuliano. Videbant eruditi viri, a S. Macario (sub quo Crux Domini est inventa) usque ad Iulianum (sub quo passus Cyriacus credebatur) nullum esse cuiquam alteri Episcopo locum, sive Catholico, sive hæretico, quam quos ex Episcopalibus Catalogis apud Eusebium, Epiphanium, Nicephorum, Theophanemque habemus nominatos, & certis coævorum scriptorum ac publicorum actorum monumentis notos. Cetera convellere non erat animus, ac ne examinare quidem. Ergo satis habuere, alium ei Episcopatum quærere; neque erat in quem vicinior conjectura inclinaret quam Anconitanus, ubi pridem Patronus colebatur. Hac ergo usus Baronius & post Baronium Vghellus aliique, ita moderatus est Martyrologii a se recogniti verba, [credere cœperunt hunc fuisse Anconitanum,] ut hoc solum nunc legatur, Hierosolymis S. Cyriaci Episcopi, quicum loca sancta visitaret, sub Juliano Apostata cæsus est. In quem etiam sensum Meldensis Breviarii reformator anno 1640 aptavit secundam de S. Cyriaco Lectionem (nam ex more illius ecclesiæ, numquam nisi tres Lectiones usurpantis, prima de Scriptura præscribitur, tertia de S. Monica est) de Cruce vero inventa altum silet, uti etiam Baronius fecerat.
[18] [Eum sub Helena & Iuliano floruisse,] Iam vidimus die præcedenti, quanto jure quantaque auctoritate nixus Alexander monachus, cum asseruisset S. Macario immediate succeßisse S. Maximum, subjunxerit, & nemo se decipiat vana referendo, fabulosasque narrationes peregrinis nominibus contextas argumento huic inferendo: neque enim ullus alius Episcopus Hierosolymitanus, præter prædictos fuit … neque alio modo veneranda Crux inventa est. Peregrina nomina, in Historiam Crucis inventæ illata, per novellas (ut Gelasius Papa loquitur) narrationes, [non nisi ex fabulosissimis Actis acceperunt Veteres,] intellige primo nomen Eusebii, Romani Pontificis, ad ordinandum Cyriacum Hierosolymam vocati ab Helena; qui tamen obierat anno CCCXI, id est XV annis prius quam pro requirenda Cruce Domini Helena in Terram sanctam abiret. Deinde nomen Judæ, post baptismum appellati Cyriaci, qui S. Macario mortuo, eadem Helena mandante, suffectus fingitur: tum progenitores ejus Zachæus avus & Simon pater, qui Dominum in carne viderint.
[19] Quid autem ex his consequens erat? Id nempe, quod ex similibus de S. Servatii generatione commentis consequens esse videns Iocundus Presbyter, convertit in rem suam, ut annorum trecentorum ætas S. Servatio adscripta non videretur nimia; [juxta quæ ultra annos ducentos vixisset.] a passione, inquiens, Protomartyris Stephani, quoad usque Judas, qui fratris ejus Simonis filius erat, invenit Crucem sanctam, ducentos & plures annos transiisse dicunt, & tamen eumdem Judam usque in Julianum Apostatam vixisse constanter affirmant. Si bene attendas animum in verba Legendæ; videbis Iudam ipsius S. Stephani non nepotem tantum, sed fratrem dici: cujus mater Anna, cum adhuc fingatur fuisse in vivis sub Iuliano, ab hac potius sumendum fuisset ætatis annos 350 excedentis exemplum. Sed prudenter reponit Harigerus Abbas, qui seculo XII ineunte, paucis post Iocundum annis, floruit, quod hujus opinionis assertoribus conveniat ignorantiam potius verecunde fateri, quam irreverenter pro pietate mentiri. Displicet tamen censuræ acrimonia: nec enim irreverenter mentiri dicendus est is, qui alieno mendacio inductus in fraudem, illud ipsum tueri nititur, putans non debere revocari in dubium quod ipse præeuntium auctoritate deceptus credidit. Non omnes omnia, nec omni tempore dijudicare possumus: ideoque Gelasius Papa de apocryphis circa Crucis Dominicæ inventionem historiis, quas videbat in variis ecclesis legi ac recipi, satis habuit monuisse, ut cum eæ ad Catholicorum manus pervenerint, B. Pauli Apostoli præcedat sententia, Omnia probate, quod bonum est tenete.
[20] Excusamus igitur antiquos scriptores, viros aliunde maximos, [Excusandi tamen qui ea secuti olim erravere.] quod temporibus iis, quibus exiguum adhuc studium discernendarum historiarum erat, bona ut plurimum fide allegarint & secuti sint scripta, quæ alii magis experti in talibus aut repudiarunt olim aut nunc omnino repudianda judicant. Beata sane secula illa, quibus tanta impendebatur cura Scripturis sacris perscrutandis, atque ad fidei morumque informationem applicandis; ut omnium fere studiis in hoc intentis, pauci admodum invenirentur, qui narrationes historicas susciperent excutiendas, atque disquirerent, qua fide singula, quaque essent verosimilitudine scripta, modo ea Catholicæ Religioni non viderentur contraria. Non tamen contemnenda ætas nostra, qua, tam multis in potiori arena sese exercentibus, ut de sacrorum studiorum exercitatione nunc si unquam ferventißima gloriari merito Ecclesia poßit; multi etiam inveniuntur, qui magis ex professo Historiam Ecclesiasticam & civilem tractent, temporibus tempora, scriptores scriptoribus componentes; eoque enitentes, ut rebus utrimque libratis poßit dijudicari, quid inter diversas narrationes verius aut verosimilius sit, exemplo S. Gelasii Papæ, qui ejusmodi studium non indignum credidit summo illo Romani Pontificii culmine.
[21] Ceterum, quia præcedenti die satis demonstravimus, quam illa quæ de Iudæ-Cyriaci opera, [Sicuti non sunt audiendi qui S. Macario sufficiunt Cyriacum,] ad inventionem sanctæ Crucis collata, ex apocryphis inventionis istius Actis assumuntur a scriptoribus, quantumvis antiquis, nullam habeant veri speciem; & ex ibi dictis consequens est, non debere nos amplius esse solicitos, ut S. Cyriaco, de quo hic agimus, inveniatur locus inter Hierosolymitanos Episcopos, qui tempore Helenæ Reginæ vixerunt; illud etiam videamus, an Iuliani Apostatæ tempore fuerit in eorum successoribus Cyriacus aliquis; & si fuisse fingeretur, aut aliunde Hierosolymas peregrinus advenisse, an posset verosimiliter dici ab Iuliano Imperatore ea passus, quæ in Paßionis ejus historia leguntur.
[22] Quo tempore Hierosolymis Iulianus fuit, id est anno Christi CCCLXII aut sequenti, [ita necii qui post Maximum vellent Canonice electum contra Cyrillum,] Sedem Hierosolymitanam tenebat S. Cyrillus, cujus Acta explicuimus XVIII Martii, ab exilio, in quod ipsum hæretici Ariani expulerant, ex decreto ejusdem Iuliani primum reversus: de qua re adeo nullum dubium cuiquam est, ut Causidicus quidam Anconitanus, Cyriaci Patriarchæ defensorem se professus, tam evidentem veritatem negare non valens, ausus fuerit affirmare, Cyrillo, quod hæreticus aut ab hæreticis esset electus, oppositum fuisse a Catholicis Cyriacum, qui sub Iuliano martyrium tulerit. Si vir ille legisset nostrum de Sancto isto Commentarium, cognovisset utique quam certa constantique Catholicæ fidei profeßione diluerit notam in sua ordinatione contractam. [cum hic nec hæreticus fuerit] Vt autem ab hæreticis electo ordinatoque Cyrillo oppositum alium fuisse rationabiliter cogitaret, non sufficiebat apud Platinam legisse, quod Rhotarius Longobardorum Rex Arianus in omnibus fere civitatibus duos habuit Episcopos, Catholicum scilicet & Arianum.
[23] Longobardi enim Reges æquali providentia curabant gentiles suos Longobardos Arianos & Catholicos Italos; [neque si fuisset alium eligere præsumsissent Catholici,] regnique sui columen in eo situm arbitrabantur, si pacate inter se agerent utrimque victores & victi, advenæ & indigenæ, quique secundum religionem suam: quod idem ante illos fecerant Gotthorum Reges, tanta erga Romanos Pontifices observantia usi, ut illi nec a Catholicis quidem Principibus sperare majorem debuissent. Ast vero sub Constantii Imperio res plane aliter agebantur, Ecclesias omnes subvertentibus hæreticis; & Episcoporum electiones, sicubi vacare Sedem aliquam contingeret, pro libidine versantibus; quin etiam contra orthodoxos Præsules, a se exauctoratos depulsosque, substituentibus alios, quos secum vel facere sciebant vel facturos sperabant. [sub tyrannide Constantii, nihil uspiam tale ausi.] Ex tanto autē scriptorum numero, ejus temporis historiam prosequentium, nec unius quidem Episcopi potest adduci exemplum, quem ordinationi ab hæreticis factæ Catholici uspiam opposuerint. Multum erat, sicubi animus eis constantiaque suppetebat, ad eorum qui sibi sic fuerant obtrusi fugiendam communionem. Hoc autem plerique faciendum non sentiebant, si ii quos promoverant hæretici sese palam pro Catholicis gererent; uti patuit Antiochiæ, ubi S. Meletio, in locum expulsi Eustathii sanctißimi substituto ab Arianis, cum hic sese sincere Catholicum commonstrasset, Christianæ plebis pars major adhæsit; pauci autem illi, qui cum S. Paulino Presbytero ab ejus communione sese separarant, numquam præsumpserunt quoad vixit Constantius, de Episcopo sibi proprie asciscendo cogitare.
[24] Quod si nec ibi quidem, ubi generosius quam alibi actum scimus, tale quid accidit; [Gratis autem fingitur Schisma Hierosolymis] cur in totius antiquitatis silentio, & Catholicis scriptoribus omnibus S. Maximo immediate sufficientibus S. Cyrillum, credere nos cogat aliquis, in Hierosolymitana ecclesia, ordinato a Catholicis constantioribus Cyriaco, factum esse schisma, idque duravisse etiam sub Iuliano; nihil istud curante S. Athanasio ceterisque Episcopis Confessoribus; quorum studium pro Ecclesia Antiochena pacificanda tantum laudant scriptores omnes? Quomodo qui talia primus ausus fuerit dicere, absurdum non putabit in re seria ludere & fidelium patientia abuti? Præterea quomodo poterit sibi persuadere aliquis quod scriptores Catholici, in texendo Episcoporum catalogo, rationem habuerint, [cujus nullū extat iudicium apud Catholicos scriptores,] non tantum Cyrilli, sed etiam Eutychii, Irenæi, Hilarii (qui loco Cyrilli, identidem pulsi ac restituti, fuerunt ab Arianis intrusi) & præterierint eum quem Catholici Catholicum canonice elegissent, si vere aliquem elegerunt? Hoc autem argumentum tanto premit magis, quanto illustrius fuisse dicitur S. Cyriaci martyrium, gravitate & multiplicitate tormentorum, eidem in ipsius Iuliani conspectu illatorum: quam a Iuliano palam exercitam immanitatem nullus Historicorum Græcorum Latinorumque tacuisset, si quid tale creditum quarto quintove seculo vel auditum fuisset.
[25] In Iuliani tyrannidem multis invehuntur SS. Basilius atque Gregorius Nazianzenus; [uti nec crudelitatis a Iuliano palā exercitæ in Christianos.] de eadem quoque scribunt Ruffinus, Socrates, Sozomenus, Theodoretus & alii: sed in hoc consentiunt omnes, persecutionem ab eo motam alterius prorsus quam priores fuisse generis; quodque ea non vi neque tormentis, sed præmiis, honoribus, blanditiis, persuasionibus majorem pene populi partem, quam si atrociter pulsasset, elisit. Blanda, inquit Heeronymus in Chronico, persecutio fuit, illiciens magis quam impellens ad sacrificandum, in qua multi ex nostris voluntate propria corruerunt. Totus scilicet Iulianus erat in hujusmodi legibus adversus Christianos exquirendis, quibus si quid versutum & callidum, tamen quod minus videretur crudele decerneret, & Christianam religionem in quam maximum posset contemptum adduceret. Hinc ista ejus ad Artabium Epistola: Ego per Deos, neque interfici Galilæos, neque cædi præter jus & æquum, neque molestiæ quidquam perpeti volo: sed tamen iis pios ac sanctos viros (idololatras intelligit) præferendos esse vel maxime censeo. Si quid autem ab eo Antiochiæ vel alibi actum in Christianos crudeliter, fere in tenebris carcerumque secretis, nec unquam nisi alio quam Christianitatis titulo patratum fuit.
[26] Ast Paulus Palæologus Constantinopolitanus Patriarcha, seu verius Notarius Anconitanus, [nec ad rem facit instrumentum an. 1380 Anconæ scriptum,] Pauli nomine; Gregoriani Brevis verba cum aliqua extensione applicans instrumento per illum subsignando, anno MCCCLXXX dicit, corpus esse S. Cyriaci Patriarchæ XXVII Hierosolymitani: & hoc fuerit, si successerit Maximo, modo initium facias a Marco, primo a gentibus Episcopo. Verum talis numerandi modus apud Orientales in usu non fuit, ut patet ex Eusebio, Epiphanio, Georgio Syncello, Nicephoro; secundum quos, initium numerandi a S. Iacobo sumentibus, Maximus est XLII. Sed esto XLIII Cyriacum fecisset ille qui instrumentum scripsit vel dictavit; an inde sequeretur Maximi successorem vere fuisse Cyriacum? Non magis certe quam si alium Cyriacum, quem Vrsalanæ cuidam historiæ permixtum videmus cum titulo Pontificis Romani, vere talem fuisse & S. Pontiani Pontificis XIX successorem, [sub Iuliano, passum] probare posses inde, quod Coloniensis aliquis scriptor diceret, Coloniæ esse corpus S. Cyriaci Pontificis XX Romani. Atque hæc sufficiunt, ut, quamvis historiarum rudis sit aliquis, videat luce meridiana clarius, quod ætate Iuliani non sit Hierosolymitanis Episcopis miscendus S. Cyriacus: adeoque huic, si revera passus foret sub Iuliano, quærendum alibi fuisse Episcopatum, & eatenus excusandum Baronium aliosque, qui credederint eum Anconitanis, non Hierosolymitanis fidelibus regendis, ordinatum esse.
[27] Tamen nec hoc credere suadet auctoritas ulla, quæ evictioni contrariæ præponderare poßit, si ad suum reducatur principium. [non persuadent Martyrologia Actis inhærentia,] Summa enim quæ hic posset obtendi est antiquorum Martyrologorum auctoritas, videlicet Flori, Vsuardi Adonis, Notkeri: recentißimi autem scriptores Volaterranus, Ferrarius atque Beuterius, vel paulo his anteriores, nihil ad rem faciunt. Constat enim Florum nihil aliud spectasse quam Paßionis Acta, cujus amplißimum epitomen dedit I Maji, uti apud nos videre est ante 2 tomum Martii. Idem dicendum de Notkero, apud quem elogium, ex iisdem desumptum Actis, etiam uberius legitur quam apud Florum, qui ordinationem Eusebio Romano affictam prudenter dißimulaverat. Ado autem & Vsuardus, sub breviori compendio, memoriam Cyriaci, tamquam sub Iuliano paßi, proponentes IV Maji, Florum ut profitentur secuti, solum immutavere diem, ex fide eorumdem quæ dixi Actorum.
Ceterum, ne multis lectorem morer, Paßionis ipsius fabulosam seriem arguendo verbis; lubet ipsam, & totam præviam de rebus sub Helena gestis fictionem subjicere oculis; ut hi certam faciant imposturæ evidentiam, quæ meis forsitan verbis asserta fidem difficilius inveniret, [quæ ut esse fabulosa constet hic dabuntur integra.] præsertim apud animos ea superstitione vel imbecillitate occupatos, ut pietatis esse credant quæcumque de Sanctis scripta suscipere, aut metuant ne parte quacumque repudiata, omnium pariter labefactetur fides: cum econtra, rejectis spuriis & apocryphis, genuina & authentica Sanctorum Acta tanto plus æstimationis accipiant apud peritos rerum arbitros, quanto accuratius severiusque examinantur ad libram coævorum scriptorum & alias certißimorum documentorum. Postquam autem Anconitanorum de suo Patrono traditioni totum id tribuero quod summum pro ea potest exigi, uti mox faciam, videlicet haberi Anconæ Reliquias S. Quiriaci Hierosolymitani Episcopi, & quidem a Galla Placidia communicatas; non vereor ne, credere recusanti quod sub Helena & Iuliano Episcopatum tenuerit, objiciendum aliqui putet id, quod verißime, sed in diverso prorsus argumento, dixit Augustinus, Traditio est: nil quæras amplius.
CAPUT IV.
Verosimilior de Episcopatu, ætate & martyrio S. Judæ-Quiriaci conjectura.
[29] Hactenus dicta ostendunt, quam certus est S. Iudæ-Quiriaci in Ecclesia cultus, [Hierosol. Episcopus 15 Iudas,] tam inserta esse omnia quæ de eodem circum feruntur: priorem autem certitudinem totam haberi ex Hieronymiano martyrologio, aliisque ex hoc immediate sumptis & Capite primo allegatis. Quoties autem in Martyrologiis notatur aliquis Episcopus Martyr, passus in aliqua Episcopali civitate, toties creditur ipse ejusdem civitatis fuisse Episcopus, in qua & passus est, nisi id aliunde prohibeatur, [præsumi potest cognominatus Cyriacus,] maxime quando in vetustis Episcoporum Catalogis ejusdem nomen invenitur. Sic porro inter Hierosolymitanos Episcopos decimus quintus, idemque ex circumcisione ultimus invenitur Judas: de quo præsumere possumus, quod vel ipse Cyriaci cognomentum assumpsit, vel accepit a Christianis, propter memoriam proditoris, gentisque execrabilis odium, nomen ejus proprium haud libenter usurpantibus.
[30] De hoc ita scribit Theodoricus Pauli, ex iis quæ Hierosolymæ habebantur monumentis, cum Ecclesia illa primum ad Latinos venit seculo Christi XI; Judas sanctus, [& dicitur Martyr obiisse sub Hadriano,] glorioso Joseph Martyri Christi succedens, XV Patriarcha Hierosolymitanæ Ecclesiæ consecratus, atque in maxima tribulatione & persecutione, tam ecclesiæ quam civitatis sanctæ, tam a Judæis quam a Gentilibus, felicissime rexit… Tum narrantur ex inedito quodam supplemento Petri Comestoris, quæ contra Hadrianum Imperatorem Iudæi & hic vicißim contra eos egit: ac denique Episcopatus Iudæ concluditor his verbis. Judas vero sanctus Patriarcha, dire tormentatus a Judæis, & sæpius diversis pœnis lacessitus; propter fidem Christi, quam non solum in Jerusalem, verum etiam in circumvicinis civitatibus & oppidis ferventissime prædicabat; tandem, sub eodem Imperatore, capitis obtruncatione coronam Martyrii meruit accipere.
[31] Ita Theodoricus, ob eam quam transcribendis Hierosolymitanæ ecclesiæ monumentis commeruit gratiam, dignandus venia, quod istis non contentus, ex alius quibuscumque scriptis eadem monumenta interpolavit: tum alibi, ut suo loco plenius dicitur, tum circa tempora Iuliani, duos faciens Cyrillos, [præter quem alius gratis admitti non debet.] inter quos medius fuerit Quiriacus, cujus totam fere legendam transcribit: ac deinde addit. Iste S. Quiriacus etiam vocatur Macarius in tripartita historia. Meminit ea sane Macarii lib. 2. cap 16 ex Theodoreto, sed ejus, cui Constantinus Imperator locorum sacrorum expurgationem per epistolam commendavit: qui non erat cum fictitio isto Quiriaco confundendus. Alii duo Mss. Patriarcharum Hierosolymitanorum Catalogi Latini, Macario immediate substituunt Quiriacum: ex fide scilicet Legendæ præcitatæ: quæ cum nulla apud nos sit, nullam quoque obtinent cetera inde accepta; & fidelioribus antiquioribusque Græcorum Catalogis inhærentes, unicum solum in dicta serie agnoscimus Judam, & eum putamus esse, cui juxta Martyrologia additum fuerit cognomen Quiriacus vel Cyriacus; martyrium autem obtigerit, non sub Iuliano, sed sub Hadriano.
[32] Quod quidem martyrium satis certum prudenti temporum æstimatori videbitur, [credi autem is potest a rebellium Iudæorum Duce Barchocheba,] si consideret finem Iudaizantis Hierosolymis Ecclesiæ, prout is describitur apud Eusebium: secundum cujus Chronicon, ultimus ex circumcisione, & decimus quintus in ordine Iudas, præfuit μέχρι τῆς κατ᾽ Ἀδριανὸν Ἰουδαίων ἀποστασίας, usque ad defectionem sive rebellionem Judæorum sub Adriano, vel, ut Hieronymus vertit, usque ad eversionem quam ab Hadriano perpessa est Hierusalem. Istius autem defectionis seu rebellionis tempore (ut ad annum Adriani XVI, qui fuit Christi CXXXIII, scribit idem Eusebius) Χοχεβᾶς, [multos Christianos necante,] τῆς Ἰουδαίων ἀποστάσεως ἡγούμενος, Χριστιανοὺς ποικίλως ἐτιμωρίσατο, μὴ βουλομένους κατὰ Ρωμαίων συμμαχεῖν: quæ verba sic leguntur a Hieronymo reddita, Barchochebas, Dux factionis Juæorū, nolentes sibi Christianos adversus Romanum militem ferre subsidium, omnimodis cruciatibus necar. Id de Christianis origine Iudæis potißmum esse intelligendum, ut qui ad communem Iudaicæ gentis libertatem vindicandam armis videbantur soli ex Christianis obligati, nemo ut puto diffitebitur. Quod si in promiscuum Iudæorum Christo credentium vulgus iram suam effudit Barchochebas, [necatus etiam ipse,] tamquam in patriæ libertatis proditores; quanto ille magis exasperari debuit in eorum Episcopum, a cujus potißimum arbitrio pendebat, utrum oblatam armorum societatem Christiani ceteri amplecterentur an non. Iudam ergo Episcopum præ ceteris ad consensum rebellioni præstandum exquisierit tyrannus; renuentemque iis excruciaverit modis, quos malim mihi ignotos quoad speciem fateri, quam credere partem aliquam veritatis etiam quoad illos latere sub Actis, tanta fingendi impudentia consarcinatis.
[33] Tempus Martyrii potest ex eodem Eusebio determinari annus XVII Hadriani, ab Augusto anni CXXXIII inchoatus, ut martyrium Iudæ, [anno 134 Christi,] I Maji peractum, spectet ad sequentem CXXXIV; quo bellum Judaicum, uti scribit Eusebius, quod in Palæstina gerebatur, finem accepit, rebus Judæorum penitus oppressis. Ex quo tempore etiam introeundi Hierosolymam licentia est ablata, primum Dei nutu (sicut Prophetæ vaticinati sunt) deinde Romanis interdictionibus. Ita exercitam contra Christianos ipsumque (ut credimus) Episcopum crudelitatem Iudæi luerunt, quorum exterminium aliquanto copiosius in Historia lib. 4 cap. 6 prosequitur Eusebius. Idem capite præcedenti; Eorum, inquit, Episcoporum tempora, [& sui Episcopatus secundo.] qui Hierosolymis præfuerunt, scilicet ante Marcum, nusquam reperire potui: omnes autem brevi admodum tempore sedisse perhibentur: quod sane necessario consequitur ex morte S. Simeonis secundi Episcopi, quem XVIII Februarii diximus pro Christo passum anno vulgaris Æræ CVII: adeo ut hinc usque ad annum CXXXIV solum XXVI anni inveniantur medii, in tredecim Episcopos dividendi: quod fecerunt Georgius Syncellus & Nicephorus Patriarcha in sua Chronologia, sub exigua in tribus tantum locis numerorum diversitate. Hos autem numeros potuerunt iidem accepisse ab aliquo, qui Eusebio felicior eos invenerit sic notatos, ut inchoati anni integro exprimerentur numero, & anusquisque Episcoporum ultimum Sedis suæ annum communem habuerit cum primo successoris; atque ita Iudas, cui aßignantur anni duo, cœpisset anno CXXXIII; ejusque decessor Iosephus, sub eadem Barchochebæ persecutione Martyrium sustinuisset, incertum quo die, quia nullis adscriptus Martyrologiis.
[34] [Duobus Anconitanis scriptoribus de Episcopatu S. Iudæ-Quiriaci certantibus] Cum deducta hactenus anno MDCLXXIV meditarer, contigit ut eodem forte tempore contentio subnasceretur inter Iulianum Saracenum, Anconitanum Patricium, Canonicum & Decanum ecclesiæ Cathedralis, prælo parantem Notitias Historicas Anconæ, prout eas nunc habemus editas Romæ anno 1675 & supra indicatum ejusdem urbis Causidicum. Vterque igitur per interpositos amicos scriptasque litteras me solicitavit, ut quid de S. Cyriaci Episcopatu sentirem ego, amice communicarem. Feci candore Belgico quod rogā monuique, videri mihi ambos rationibus niti, quarum potentiores hinc quidem probent Episcopum Hierosolymitanum fuisse S. Cyriacum; inde non fuisse tempore S. Helenæ & Iuliani Apostatæ, [cum sensum meum aperuissem,] quemadmodum in nostris Sanctorum Maji Actis essem declaraturus; interim suadebam, ut seposita contentione, quæ tota fere procederet ex auctoritatibus supra fabulosa inventæ Crucis & Paßionis Acta fundatis, dignarentur docere me de ipsa corporis translatione Anconam.
[35] Gratanter officium meum excepit Saracenus, professus ingenue, non perstiturum se in asserendo Anconitano S. Cyriaci Episcopatu, [humaniter eum accepit ii cui minus videbar favere;] quem facile crederet superiori primum seculo excogitatum ad complanandam temporum rationem alias difficillimam, si sibi ostenderetur, diverso quovis ævo alius, inter Hierosolymitanos notus Episcopus, sub eodem Judæ vel Cyriaci nomine: non enim ignorabat in Martyrologiis utrumque nomen vel conjuctim accipi, vel disjunctim alterum supponi pro altero; nec difficulter recipiebat censuram, prædictis Actis a me positam. Alius, cui jam tractatus sub prælo erat cum titulo Patriarchæ defensi, fortaßis exacerbatus, [alius privatæ epistolæ publicam confutationem opposuit,] quod Tractatum illum non sineretur dare in lucem, convertit in me bilem suam; & beneficio reponens maledicentiam, non expectato Majo, qui publici juris factus publice quoque posset citra justam cujusque offensionem redargui; contra meas, ipsi privatim scriptas litteras, properavit, me inscio, vulgare Confutationem collectionis, ut vocat, novarum opinionum, quas futiles nonnulli compilarunt & leves: in qua, dißimulato eo quod præcipuum esse debuerat, ut ostenderet scilicet, Hierosolymarum Episcopum fuisse alium sub Iuliano quam Cyrillum, vel ut authentica de modo ac tempore factæ translationis exhiberet documenta; dilapsus ad parerga est.
[36] Ceterum non est nova Anconitanis de suo Patrono quæstio: [Antebac Anconitano Episcopatui Cyriacum arrogantes] pridem ea ipsos solicitos habuit, cum votis certarent ambiguis, utrum optabilius suæ esset civitati, poßidere corpus ejus qui olim Anconitanus Episcopus, an qui Hierosolymitanus fuisset. Qui Anconitanum ajebant, in partes suas traxere Baronium. Baronium secutus mox ille est, qui anno MDCXIII Venetiis, ut supra dixi, imprimendum curavit Officium & Commemorationes Patriarcharum & Prophetarum, Martyrum & Confessorum Terræ-sanctæ. Idem in hujus operis tirocinio, ad IX Ianuarii & S. Marcellini Episcopi Anconitani Acta, sequi tantisper maluit Bollandus noster, quam vel admittere manifestam cum tota antiquitate repugnantiam, a qua contrariæ sententiæ assertores nullatenusse expediebant; [re nondum examinata secutus Bollandus,] vel intempestivo præjudicio antevertere tempus controversiæ illius examinandæ: quo suo facto tantum abest ut putaverit successores suos obligari, ad singula quæ sic ex incidenti causa notaret sustinenda; ut econtra plurimum lætaretur cum videret nos, tamquam humeris elatos suis, prospicere aliquanto longius. Nam cum ille circa Hibernicas historias (ut hoc exempli cuasa dicam) in Ianuario ac Februario secutus fuisset Chronologiam Vsserianam, donec S. Patricius necessitatem & facultatem præberet ipsam si opus foret corrigendi: ubi me, rem a fundamentis scrutari exorsum, vidit, dimissa illa, longe diversam multoque certiorem viam iniisse; probavit vehementißime, neque voluit ullam eorum rationem haberi, quæ scripserat ipse diversimode de S. Brigitta aliisque Sanctis nationis istius.
[38] Desinat igitur me, velut degenerem Bollandi discipulum, ex eo capite increpare Saraceni adversarius; usque adeo parum bene consultus, [male nobis objicitur ab eo qui ipse in contraria est sententia,] ut mihi vitio vertere voluerit, quod duas ex sententia aliena scriptas a Bollando lineas non sequar, in asserenda morte sub Iuliano tolerata; cum gaudere potius debuisset & gratias agere, quod Cyriaco Hierosolymitanum Episcopatum asserens, contrariam sibi Bollandi auctoritatem præriperem facientibus Anconitanum. Potuisset enim Bollandi sententiam objecturis respondere, ipsum vel per se vel per suos in opere successores re melius examinata mutasse opinionem; quemadmodum se jactat vacillatione Baronii, eumdem Anconitanum Episcopatum, quem asseruerat in Martyrologio, in Tomo 4 Annalium ad annum 363 dubium esse agnoscentis: quod fecisse crediderim, ne alterius factionis zelum, ad retinendum Hierosolymitani Patriarchatus titulum obfirmatum, in se concitaret.
[39] [cui quæsita undique fuerunt documenta an. 1623,] Etenim hujus zeli indicium retinent instrumenta Notarialia, nobiscum olim communicata, & fidem facientia, primo, quod Lectiones de S. Cyriaco ex Breviario Lugdunensi anni MDVII, existente apud Carmelitas Avenionenses, legitime transcriptæ essent in præsentia Fr. Stephani Dulcis Avenionensis Archiepiscopi: secundo, quod ex libro dicto Sermones discipuli de Sanctis, impreßo MDXXXIV, existente penes Bartholomæum Tancredum Canonicum Anconitanum, transcripta fideliter sit rubrica de inventione Sanctæ Crucis Latine; Italice autem ex alio libro de Vitis Sanctorum Venetiis impreßo MDLVI: tertio quod in Catalogo Generali Ferrarii inveniatur pariter exhibitum elogium S. Cyriaci. [& nostrum quoque suffragium accedit.] Et hæc omnia anno MDCXXII per Notarios publicos sic curata sunt, ut talium librorum auctoritate collata credatur S. Cyriacus, urbis Anconitanæ Patronus, vere fuisse Hierosolymitanus Episcopus: quod & fuiße contendit obtrectator noster, & nos probabile conamur reddere, non quidem pro eo tempore, quod dubitandi causam justißimam aliis præbuit; sed pro alio, quo certum est suiße Hierosolymis Episcopum Iudam: quem etiam eße martyrio coronatum, si non certum, saltem probabile omnino fecimus; contenti tamen opinionem nostram appellare conjecturam; quam eo credemus firmiorem, quo evidentior cunctis erit Actorum, velut de alio compositorum, fabulositas, jam jam oculis subjicienda.
ACTA APOCRYPHA
Iudas, alias Quiriacus, Episcopus Martyr Hierosolymis (S.)
BHL Number: 7022, 4169, 7023
EX MSS.
PROLOGUS.
Qui sui proprii generis & naturæ propriæ radice subsistens Deus, ante creaturam mundi ejus finem agnoscens, & ante plasmationem Adæ, quæ per ipsum futura erant, usque in unum numerum & actus & cogitationes præscivit, solus Rex æternus, qui omnibus Sanctis semper propria præstat dona, ipse & Sancti & Beati Judæ nativitatē in utero sacravit. Verum tamen Anna cum vocaretur quæ hunc genuit, hereditatem accepit S. Annæ: cum omnibus autem quæ dixerat, in finem cum filio suo passa est.
Prologum hunc in MSS. ad 2 partem infra citandis reperimus, & utrique simul parti præfixam fuisse putamus; sed ab iis qui primam, ut diverso die legendam separarunt, fuisse reservatum, ut cum secunda conscriberetur: ideoque, ut earum inter se connexio clarius cernatur, ipsum restituimus proprio suo loco.
PARS I.
In qua S. Quiriacus, post indicatam S Helenæ Crucem Domini, mortuo
S. Macario Hierosolymis suffectus, & a S. Eusebio Papa ordinatus
fingitur.
Ex quatuor MSS. & Mombritio.
[1] aAnno ducentesimo tricesimo tertio, post passionem b Domini nostri Jesu Christi, regnante venerabili Dei cultore magno viro Constantino, in sexto c anno regni ejus, gens multa barbarorum congregata est super Danubium, parati ad bellum contra Romaniam. [Constantinus visa in cælis cruce] Nuntiatum est autem Regi d Constantino. Tunc congregans & ipse multitudinem exercitus profectus est obviam, & invenit eos qui vindicaverant Romaniæ e partes, & erant secus Danubium. Videns autem quia multitudo esset innumerabilis, contristatus est & timuit usque ad mortem. Ea vero nocte veniens vir splendidissimus suscitavit eum, & dixit: Constantine, noli timere, sed respice sursum in cælum, & vide, & intendens in cælum vidit signum Crucis Christi, ex lumine claro constitutum, & desuper litteris scriptum titulum, IN HOC VINCE f. Viso autem signo hoc Rex Constantinus fecit similitudinem Crucis quam viderat in cælo: & surgens impetum fecit contra Barbaros, [victor de barbaris ad Danubium,] & fecit antecedere signum Crucis: & veniens cum suo exercitu super barbaros, cœpit cædere eos proxima luce: & timuerunt barbari, & dederunt fugam per ripas Danubii, & mortua est non minima multitudo: & dedit Deus in illa die victoriam Regi Constantino per virtutem sanctæ Crucis.
[2] Veniens autem Rex Constantinus in suam civitatem, convocavit omnes Sacerdotes omnium deorum vel idolorum: & quærebat ab eis cujus vel quid esset hoc signum Crucis g, & non poterant dicere ei. Responderunt autem quidam ex ipsis & dixerunt: Hoc signum cælestis Dei est. Audientes autē hoc pauci Christiani, qui erant eodem tempore, [fidem & baptismum suscepit:] venerunt ad Regem, & euangelizaverunt ei mysteriū Trinitatis & adventum Filii Dei, quemadmodum natus est & crucifixus & tertia die resurrexit. Mittens autem Rex Constantinus ad Eusebium h Episcopum urbis Romæ, fecit eum venire ad se, & catechizavit eum fidem Christianorum & omnia ministeria: & baptizavit i eum in nomine Domini nostri Jesu Christi, & confirmatus est in fide Christi. Jussit autem ædificari ubique ecclesias, templa vero k idolorum destrui. Erat autem beatus Constantinus perfectus in fide, & fervens Spiritu sancto exercebatur in sanctis Euangeliis Christi. Cum didicisset autem a sanctis Euangeliis ubi esset Dominus crucifixus, misit l suam matrem Helenam ut exquireret sanctum lignum Crucis Domini, & in eodem loco ædificaret ecclesiam. [ab hoc Hierosolymas missa mater Helena,] Gratia autem Spiritus sancti requievit in beatissima matre Constantini Imperatoris Helena: hæc autem in omnibus Scripturis se exercebat, & nimiam in Domino nostro Jesu Christo possedit dilectionem: postmodum & salutare sanctæ Crucis lignum exquisivit. Cum legisset autem intente adventum humanitatis Salvatoris nostri Jesu Christi & crucis ejus assumptionem & a mortuis resurrectionem, non est moras passa donec victoriæ Christi invenit lignum, ubi dominicum & sanctum fixum est corpus. Invenit autem illud hoc modo.
[3] Vicesima & octava die m secundi mensis in sanctam civitatem Hierusalem introivit una cum exercitu n magno, & congregavit in ea congregationem magnam de impiissima gente Judæorum. Non solum autem eos qui in ea erant civitate, sed & eos qui in circuitu erant, castellis, possessionibus vel civitatibus Judæos congregari præcepit. Erat autem Hierusalem deserta tempore illo, ut vix invenirentur omnes Judæi tria millia virorum o [Perrexit autem Helena ad Hierosolymam, & quæsivit diligenter locum, in quo sanctum corpus Domini & Salvatoris nostri Jesu Christi patibulo adfixum pependerat, [quæsitura Crucem Dominicam,] ab incolis: qui idcirco ad inveniendum difficilis erat, quod ab antiquo tempore, ab Imperatore Adriano, persecutore Christianorum, simulacrum in eo loco Veneris fuerat adfixum; ut si quis Christianorum in loco illo Christum adorare voluisset, Venerem videretur adorare: & ob hoc pene oblivioni datus fuerat locus. Sed Regina fidelissima, funditus everso templo pariter & idolo memorato, invenit antiquas subter ruderum concava moles: & militari & rusticana adhibita multitudine, exinanire fecit locum omnem ab his quæ fuerant illic, a tempore passionis Dominicæ, Judaica æmulatione facta.
[4] Post hæc congregavit multitudinem magnam de impiissima Judæorum gente] quos convocans beatissima Helena dixit ad eos, Cognovi de sanctis libris propheticis, [collectam Iudæorum multitudinem increpat;] quia fuistis dilecti Dei: sed quia repellentes omnem sapientiam, eum qui volebat de maledicto vos redimere maledixistis, & eum qui per sputum oculos vestros illuminavit immundis potius sputis injuriastis, & eum qui mortuos vestros vivificabat in mortem tradidistis, & lucem tenebras existimastis & veritatem mendacium, pervenit in vos maledictum quod est in lege vestra scriptum. Nunc autem eligite ex vobis viros, qui diligenter sciunt legem vestram, ut respondeant mihi de quibus interrogavero eos. Qui abeuntes cum timore, & multas quæstiones inter semetipsos facientes, [delectosque ex iis peritiores legis semel] invenerunt legis doctores numero mille, & adduxerunt eos ad Helenam, testimonium perhibentes eis, quod legis scientiam multam haberent. Helena autem dixit ad eos, Audite mea verba, auribus percipite meos sermones. Non enim intellexerunt patres vestri neque vos in sermonibus Prophetarum, quemadmodum de adventu Christi prophetaverunt, quia prius dictum est p, Puer nascetur & mater ejus virum non agnoscet q: & Isaias vobis dixit, Filios genui & exaltavi, ipsi autem spreverunt me: cognovit bos possessorem suum & asinus persæpe Domini sui, Israel autem me non cognovit, & populus meus me non intellexit: & omnis Scriptura de ipso locuta est. [Is. 1, 3] Qui sciebatis legem errastis, nunc autem eligite ex vobis qui diligenter noverint scientiam legis, ut ad interrogationes meas dent responsum: & militibus jussit ut custodirent eos cum summa diligentia.
[5] Consilio autem facto inter se elegerunt optimos legis doctores viros numero quingentos, [iterumque allocuta, jubet meliores deligere qui sibi respondeant.] & venientes steterunt in conspectu Helenæ: quæ dixit: Qui sunt hi? At ille dixerunt: Hi sunt qui optime noverunt legem. Et cœpit iterum dicere ad eos: Vos quam stulti estis filii Israel secundum Scripturas, qui patrum vestrorum cæcitatem secuti estis, qui dicitis Jesum non esse filium Dei, qui legistis legem & Prophetas & non intellexistis. Illi autem dixerunt: Nos quidem & legimus & intelligimus, pro qua causa talia nobis dicis, Domina, manifesta nobis, ut & nos cognoscentes respondeamus de his quæ a te dicuntur. Ipsa autem dixit iterum ad eos: Adhuc euntes eligite meliores legis doctores. Qui cum irent dicebant intra se, [His Iudas indicat, quærendum de cruce,] pro qua causa putas hunc laborem facit nobis Regina. Unus ex eis, nomine Judas, dixit: Ego scio, quia quæstionem vult facere ligni, in quod Christum suspenderunt patres nostri: videte ergo nemo ei confiteatur: nam vere destruentur paternæ traditiones, & lex ad nihilum redigetur. Zachæus autem avus meus prænunciavit patri meo, & pater meus cum moreretur adnuntiavit mihi, dicens.
[6] [& narrat quæ ab avo & patre suo acceperit de Christo,] Vide, fili, cum quæstio facta fuerit de ligno, in quod Christum suspenderunt patres nostri, manifesta illud antequam crucieris: jam enim amplius Hebræorum genus non regnabit, sed regnum eorum erit qui adorant Crucifixum, ipse autem regnabit in seculum seculi. Ego r vero dixi ei, Pater, si ergo sciebant patres nostri quia ipse esset Christus, quare manus suas injecerunt in eum? Dixit autem mihi, Audi me, fili, & cognosce ejus inenarrabile nomen, quia numquam consiliatus sum neque conveni cum eis, sed multoties contradicebam illis; sed quia arguebat seniores & Pontifices nostros, ideo condemnaverunt eum crucifigi, putantes mortificare immortalem; quem & deponentes de ligno sepelierunt. Ipse autem sepultus post tertium diem surrexit, & manifestavit se suis discipulus; unde credidit Stephanus frater tuus, [Stephano,] & cœpit docere in nomine ejus: & consilio facto Pharisæi cum Saducæis condemnaverunt eum ut lapidaretur; & tollens eum multitudo lapidaverunt eum. Sed beatus ille cum traderet animam, expandit manus suas ad cælum, & orabat dicens, Domine ne statuas illis hoc peccatum. Audi me, fili, & doceo te de Christo & de pietate ejus: quia & Paulus, qui ante templum sedebat & exercebat artem scenographiæ; s erat persequens eos qui in Christo credebant, qui concitavit populum adversus fratrem suum Stephanum: & pietate ductus super eum Dominus, [& Paulo.] unum de sanctis suis t fecit eum. Propter quod ego & patres mei credidimus in eum, quia vere filius Dei est. Et nunc, fili, noli blasphemare eum, neque eos qui in eum credunt: & habebis vitam æternam.
[7] Hæc mihi contestatus est pater meus Simon, Ecce omnia audistis: quid vobis placet, si interrogaverit nos de ligno Crucis? Ceteri autem dixerunt, [Rogant hi eum ne crucem indicet.] Nos talia numquam audivimus, qualia a te hodie dicta sunt. Si ergo inquisitio facta fuerit de hoc, vide ne ostendas. Manifeste autem qui hæc dicis & locum nosti. Hæc eis dicentibus, ecce veniunt milites ad eos dicentes, Venite, vocat vos Regina. Illi autem dum venissent u iudicabantur ab ea; & nihil verum volebant dicere de hoc unde percunctabantur. Tunc beata Helena jubet illos omnes igni tradi. Qui cum timuissent, tradiderunt ei Judam, dicentes; Hic viri justi & prophetæ filius est, [sed ad ignē damnati, Iudam produnt:] & legem novit cum actibus suis: hic, Domina, omnia quæ desiderat cor tuum ostendet tibi diligenter. Et omnibus simul testimonium illi perhibentibus, dimisit eos, & tenuit Judam solum. Et convocans eum, dixit ad illum: Vita & mors propositæ sunt tibi: elige tibi quod vis, vitam an mortem. Judas dixit: Et quis in solitudine constitutus, panibus sibi appositis, lapides manducat? Beata autem Helena dixit: Si ergo in cælo & in terra vis vivere, dic mihi ubi absconditum est lignum prætiosæ Crucis.
[8] Judas dixit: Quemadmodum habetur in gestis, sunt jam anni ducenti plusx minusue: & nos, cum simus juniores, quomodo possumus hæc nosse? [qui varie tergiversatus,] Beata Helena dixit: Quomodo ante tantas generationes in Ilio & Troade factum est bellum, & omnes nunc commemorantur qui ibi sunt mortui: & monumenta eorum & loca scriptura tradit. Judas dixit, Vere, Domina: quia conscripta sunt: nos autem non habemus hæc conscripta. Beata Helena dixit, Quid est quod paulo ante confessus es a te ipso, quia sunt gesta? Judas dixit, In dubio locutus sum. Beata Helena dixit, Ego quidem habeo beatam vocem Euangeliorum, in quo loco crucifixus est ipse Dominus; tantum ostende mihi, qui vocatur Calvariæ locus; & ego faciam mundari locum; forsitan inveniam desiderium meum. Judas dixit, Neque locum novi; [& septem dierum fame subactus,] quia nec eram tunc. Beata Helena dixit: Per Crucifixum, fame te interficiam, nisi dixeris veritatem. Et cum hæc dixisset, jussit eum mitti in lacum siccum, usque in septem dies, sicut custodiretur a custodibus. Cum transissent autem septem dies, clamavit Judas de lacu, dicens, Obsecro vos, educite me, & ego ostendam vobis Crucem Christi.
[9] Cum ascendisset autem de lacu, perrexit usque ad locum, nesciens certius ubi jacebat Crux Christi, levavitque vocem suam ad Dominum Hebraica linga & dixit z: [petit a Deo] Deus, Deus, qui feciste cælum & terram, qui palmo metisti cælum & pugno terram mensurasti; qui sedes super currum Cherubin, & ipsa sunt volantia in aëris cursibus luce immensa, ubi humana natura transire non potest; quia tu es qui fecisti ea ad ministerium tuum: sex animalia, quæ habent senas alas; quatuor quidem ex ipsis quæ volant, ministrantia & incessabili voce clamantia, Sanctus, Sanctus, Sanctus, Cherubin vocantur; duo autem ex his posuisti in Paradiso custodire lignū vitæ, quæ vocantur aa Seraphin. Tu autem dominaris omnium, quia tua factura sumus, qui incredibiles Angelos profundo tartaro tradidisti; & ipsi sunt sub fundo abyssi a draconum fœtore cruciandi, & tuo præcepto contradicere non possunt. Et nunc, Domine, si tua voluntas est regnare filium Mariæ, qui missus est a te (nisi autem fuisset ex te, non tantas virtutes fecisset: nisi vero tuus puer esset, non suscitares eum a mortuis) fac nobis, Domine, prodigium hoc; & sicut exaudisti famulum tuum Moysen, & ostendisti ei ossa patris nostri bb Joseph; ita & nunc, si est voluntas tua, [ut ex loco abditæ crucis ascendat fumus aromaticus,] ostende nobis occultum thesaurum: & fac ab eodem loco fumum odoris aromatum & suavitatis ascendere: ut & ego credam crucifixo Christo, quia ipse est Rex Israel, & nunc & in secula seculorum.
[10] Hæc cum orasset Judas, statim commotus est locus, & multitudo fumi & aromatum odoris suavitatis ascendit de loco: [quo facto] ita ut admiratus Judas plauderet ambabus manibus suis, & diceret; In veritate, Christe, tu es Salvator mundi: gratias tibi ago Domine, qui cum sim indignus, non me fraudasti dono gratiæ tuæ. Deprecor te, Domine Jesu Christe, memor esto mei & dele peccata mea, & adnumera me cum fratre cc meo Stephano, qui scriptus est in Actibus duodecim Apostolorum tuorum. Hæc cum dixisset, accipiens fossorium præcinxit se viriliter, & cœpit fodere. Cum autem fodisset passus viginti dd invenit tres cruces absconditas, quas ejiciens attulit in civitatem. [Crux effoditur,] Interrogabat autem beatissima Helena, quæ esset crux Christi: scimus autem quia ceteræ duæ latronum sunt, qui cum eo crucifixi sunt. Et ponentes eas in media civitate expectabant gloriam Christi. Et circa horam nonam ferebatur mortuus juvenis in grabato: Judas ee autem gaudio repletus dixit: [& ad ejus contactum suscitatur mortuus,] Nunc cognosces, Domina, dilectissimum lignum & virtutem ejus. Et tenens grabatum Judas, fecit deponi mortuum, & posuit super eum singulas cruces, & non surrexit: imposita autem tertia cruce Dominica super mortuum, statim surrexit qui mortuus fuerat juvenis, & omnes qui aderant glorificabant Dominum.
[11] Sed omnium bonorum semper invidus diabolus ff cum furore vociferabatur in aëre, dicens: Quis iterum hic est, [dæmone frendente & Iudæ multa commināte,] qui non permittit me suscipere animas meorum? O Jesu Nazarene; omnes traxisti ad te: ecce & lignum tuum manifestasti adversum me. O Juda! quid hoc fecisti? Nonne prius ego per Iudam traditionē perfeci, & populum concitavi impie agere? Ecce nunc per Judam ego hinc ejicior. Inveniam & ego quid faciam adversum te: suscitabo alium Regem, qui derelinquet Crucifixum, & mea exequetur consilia, & immittet in te iniqua tormenta: & tunc cruciatus negabis Crucifixum. Judas autem, fremens in spiritu sancto, dixit: Qui mortuos suscitavit Christus, ipse te damnet in abyssum ignis æterni. [qui corroboratus in Christi fide baptizatus,] Hæc audiens beata Helena admirabatur fidem Judæ: cum magno autem studio collocans pretiosam Crucem, auro & lapidibus pretiosis, faciens loculum argenteum, in ipso collocavit Crucem Christi; & ecclesiam construxit in ipso Calvariæ loco. Judas autem accipiens incorruptionis baptismum in Christo Jesu, de præcedentibus signis ostensus est fidelis, & commendavit eum Episcopo qui illo tempore erat adhuc Ierosolymis gg, & baptizavit eum in Christo. [ordinatur Episcopus.] Cum moraretur beata Helena in Ierosolyma factum est Beatum Episcopum dormitionem accipere in Christo. Beata autem Helena accersivit Episcopum Eusebium urbis Romæ hh, & ordinavit Judam Episcopum in Ierosolyma Ecclesiæ Christi: mutavit autem nomen ejus, & vocatus est Cyriacus.
[12] Beata autem Helena, repleta Dei fide, & intelligens Scripturas per vetus & novum Testamentum, instructa & repleta Spiritu sancto, iterum cœpit studiose requirere qui in cruce confixi fuerant clavi, in quibus impii Judæi Salvatorem crucifixerunt: [Deinde etiam pro clavis requirendis missus,] & convocans Judam, qui cognominatus est Cyriacus, dixit ei, Quod circa lignum crucis erat, repletum est desiderium meum: sed de fixoriis qui infixi sunt imminet tristitia. Sed non requiescam & de hoc, donec Dominus compleat desiderium meum: sed accede adhuc, & de hoc precare Dominum. Sanctus vero Episcopus Cyriacus, veniens ad Calvariæ locum una cum multis Fratribus, qui in Domino Jesu Christo crediderunt per inventionem sanctæ Crucis, & quod in mortuo factum est signum; elevans in cælum oculos suos & manibus simul percutiens pectus, exclamavit ex toto corde ad Dominum, confitens priorem ignorantiam, & beatificans omnes qui crediderunt in Christo & qui credituri sunt adhuc. Diu autem eo orante, ut manifestaretur illi signum aliquod, quemadmodum in cruce ita & in fixoriis; in fine orationis, cum diceret, Amen; factum est tale signum, quod omnes ii qui aderamus vidimus. Magna autem coruscatio de loco illuxit, [indicio lucis cælestis repertos tradit:] ubi inventa est sancta Crux, clarior solis lumine; & statim apparuerunt clavi illi, qui in Dominico confixi fuerant corpore, tamquam aurum fulgens in terra; ita ut omnes sine dubio dicerent credentes, Nunc cognoscimus in quem credimus. Quos accipiens cum magno timore obtulit Beatæ Helenæ. Quæ figens genua & caput inclinans, adoravit eos.
[14] Repleta autem sapientia & scientia multa valde, cogitabat quid de his faceret. Quæ cum in semetipsa posuisset omnem exquirere viam veritatis; Spiritus sancti gratia misit in sensum ejus tale quiddam facere, [Helena inde frænos filio fieri jubet,] ad commemorationem generationum quæ venturæ erant, quod Prophetæ pronuntiaverunt ante multas generationes. Convocans autem virum fidelem & disciplinatum, cui testimonium perhibebant multi, dixit ei; Regis mandata custodi & regale sacramentum exerce; accipe hos clavos, & fac eos salivares kk in fræno equi, qui Regis erit: erunt autem arma inexpugnabilia contra omnes adversarios, victoria vero erit Regis & pax belli, ut id quod dictum est per Prophetam impleatur, Et erit in illo die quod est in fræno equi sanctum Domini vocabitur. [Zac. 14, 20] Beata autem Helena, qui in Jesu Christo fide sunt confirmans in Hierosolymis, & omnia perficiens, persecutionem Judæis immisit, quia increduli facti sunt, & minavit eos a Judæ ll. Tanta autem gratia secuta est Sanctum Cyriacum Episcopum, ut dæmones per orationes ejus effugaret, & omnes hominum sanaret infirmitates. Beata autem Helena dona multa derelinquens sancto Episcopo Cyriaco ad ministerium pauperum, dormivit mm in pace, septimo decimo Kalendas nn Maji; demandans omnibus qui Christum diligunt, [& festum inventa Crucis celebrari.] viris ac mulieribus, celebrare commemorationem diei, in qua inventa est sancta Crux quinto nonarum Majarum oo. Quicumque vero memoriam faciunt sanctæ Crucis, accipiant partem cum Dei genitrice sancta Maria, & cum Domino nostro Jesu Christo, qui cum Patre & Spiritu sancto vivit & regnat, per infinita secula seculorum.
NOTÆ ET CENSURÆ.
a Videlicet S. Martini Treviris, & S. Maximini ibidem, atque membraneis codicibus duobus, in nostro Musæo asservatis: quibus addi possent MSS. multa in variis Italiæ bibliothecis & alibi per nos visa, nisi piguisset notare sigillatim singula.
b Mombritius, Post resurrectionem.
c Cœpit Constantinus anno vulgaris Æræ 306, &sextus ejus annus incidit in annum ejusdem Æræ 311, incipiendo a die 25 Iulii: in quo mox apparet enorme mendum, dum hic annus componitur cum anno 233 a Paßione, quam probavimus incidisse in annum Æræ 29, adeoque ab ea numerandum hic fuisse annum 278.
d Mombritius, & hic & alibi deflectens a primigenii styli simplicitate, Imperatori Constantino. Quod autem antiquiora MSS. & magis sincera plerumque habeant Regi, indicium est olim hæc ex Græca in Latinam linguam esse conversa: Græcis enim usitatius est Regis titulum usurpare.
e Ex quo dedicata fuit Constantinopolis seu Roma nova, adeoque post annum 330 primum cœpit appellatio Romaniæ, necdum forte in usum inducta cum Constantinus moreretur anno 336.
f Quam certum est hoc signum ostensum Constantino, Italiam contra Maxentium ingredi paranti anno sexto regni supra notato: tam est indubitatum victoriam ad Danubium, de Sarmatis eumdem transgredi ausis relatam, ad annum 14 Regni, Christi 319 pertinere; adeoque ineptißme conjungi duo, locis temporibusque diversißima.
g Vsque adeone ignarus rerum esse potuit filius Constantii & Helenæ, quorum hæc Christiana erat, iste Christianis summe faverat?
h MS. S. Martini Presbyterum vocat, sed infra & deinceps Episcopum. MS. Maximini nominat S. Silvestrum Papam: sed hæc scioli librarii correctio est, quam tamen oblitus est in sequentibus adhibere, sine scrupulo Eusebium deinceps nominans. Sedit autem Eusebius anno 310, mensibus dumtaxat quatuor.
i Econtra creditur Constantinus a S. Silvestro Papa baptizatus circa annum 315. Apud Mombritium dicitur solum Catechizatus.
k Edictum de destruendis templis ad annum 331 pertinet.
l Hoc aliquanto post Nicænum Concilium, anno 325 celebratum, accidit.
m Videtur Iudæorum more hic loqui auctor.
n Quid opus erat exercitu? Cum pecunia missam Helenam melius scribunt alii.
o Quæ sequuntur [ ] inclusa desunt apud Mombritium & in MS. Antverpiensi: sunt autem accepta ex Ruffini Historia Eccles. lib. 10 cap. 7, ut merito judices a Latinis postmodum esse intrusa.
p Mombritius, Prior Moyses dixit. Vbinam vero?
q Idem addit. Et iterum laudationum conscriptor David dicit, Providebam Dominum in conspectu meo semper quoniam a dextris est mihi ne commovear Psal. 15, 8.
r Nota Iudam loqui in persona sua propria, alloquentis patrem: uti non tantum patet ex conclusione, qua ait, Hæc mihi contestatus est pater meus Simeon: sed magis infra num. 10 ubi S. Stephanum vocat suum fratrem. Hoc autem quomodo consistat cum excusatione junioris ætatis num. 8, videat qui hæc figmenta volet pro veris defendere.
s MS. Antverpiense, exercebatur arte scenofactoria.
t Item. Unum de Sanctis suis misit ei, & fecit eum unum de discipulis suis.
u Judicabantur: id est, judicialiter interrogabantur.
x MS. Antverp. sunt jam anni ducenti triginta tres.
z Vtrumque Trevirense MS. Ds. Ds. ai. asaach. rablil. asphilo. nabo. anach. biro. iole. jameddoch. azabel. zoth. faiek. faitui. baruch. chata. adonai. helai. helech. maro. abraxio. ateai. baruch. siamul. meludach. strahel. aiamu. straubizi. manuch. beiel. ata. david. daura. jerahel. Jesu. bemon. segenec. manuri. ru. quod interpretatur: Deus, Deus &c. Quæ melius ab aliis absunt: nec scio an vel ex longinquo, per multas correctiones & conjecturas, adduci poßint ad sensum subjectæ orationis.
aa Gen. 3 v. 24 dicitur, quod Deus collocavit ante Paradisum voluptatis Cherubim, non, Seraphim.
bb Exodi 13 simpliciter, ossa Joseph tulisse secum, dicitur Moyses: nec est verosimile, revelatione ad id fuisse opus, aut ignotum Israelitis ejus sepulcrum. Rabinorum somniis hoc adscribas licet.
cc Ecce Judas, non patruum suum, sed fratrem vocat S. Stephanum: quomodo igitur utriusque pater Simeon, qui ipsemet interfuerat consiliis Iudæorum contra Christum, debuit ex patre suo Zachæo audivisse, quæ filio Iudæ de illo narrabat?
dd Liberalis sane & fidem omnem superans mensura profunditatis.
ee S. Macarii Episcopi, quem solum meliores scriptores in toto hoc negotio nominandum putaverunt, nec semel quidem meminit hic auctor.
ff Etiam hanc personam inducere decebat in talem comœdiam.
gg MSS. San Maximinianum, & Antverpiense addunt, nomine Macario, quod postea videtur adjectum: & cum mox dicitur, accidit Beatum Episcopum dormitionem accipere, videtur interpretis ignorantia indicari, qui nesciverit τὸ, μακάριον, esse proprium nomen, ideoque Latine verterit beatum.
hh Quis audivit vellegit umquam, trans mare aut omnino Roma egressum Pontificem, ad Episcopum qualemcumque ordinandum?
ii Hoc scilicet restabat, ut tam male consuta fabula crederetur habere auctores, oculatos testes.
kk Hæc vox, quamvis origine Latina, ex Græco tamen textu retenta videtur, utpote nusquam apud Latinos medii ævi scriptores invenienda. Græci autem semibarbari, teste Meursio, etiam hodie σαλιβάρι usurpant pro Lupato. Textus Græcus hoc loco σαλιβάριον habet. Verior historia unum solum clavum fræno fabricando adhibitum persuadet.
ll De hoc exilio, Iudæis indicto, nullum alibi indicium.
mm Si Hierosolymis obiisse Helenam velit auctor, vehementer fallitur: nam ex Eusebio constat morienti adstitisse Constantinum; Romæne an Constantinopoli controvertitur. Pro Roma Baronius ex verosimiliori opinione stat.
nn Ad hunc sane diem quibusdam non valde antiquis Martyrologiis MSS. Helenam adscriptam reperiri, diximus in prætermißis ad 15 Aprilem: colitur alias & mortua passim creditur 18 Augusti.
oo Conclusio hæc videtur adjecta ab iis, qui apocrypham hanc S. Cyriaci legendam divisere bifariam.
PARS II.
Continens figmenta de passione S. Cyriaci & Annæ matris ejus, sub Iuliano Hierosolymis tolerata.
Ex quatuor Codicibus MSS.
[14] Post venerabilis Constantini finem b, impius Julianus successit in regno; & contra Persas exivit c statim ad bellum. Sancti igitur Cyriaci d fama perveniente usque ad ejus auditum, in sanctam Hierusalem pervenit e civitatem: & statim beatum Cyriacum exquisivit. [Iulianus Apostala Cyriacum accersitum] Qui cum venisset, Julianus interrogavit dicens, Qui diceris? Qui dixit, Iudas quidem a parentibus cognominatus sum, quando autem misertus est mei Deus, cum essem indignus, Episcopatus mihi donavit indumentum. Venerabilis vero Helena Cyriacum me vocari præcepit, beato Episcopo Eusebio urbis Romæ, super me peccatore ordinationem faciente. Julianus imperator ait: In corpore sunt adhuc parentes tui? Qui dixit: Mater sola. [cum Anna matre solicitat ad idololatriam.] Iulianus ait, vocetur ipsa. Cum autem adesset, Iulianus imperator dicit ei: Quod est nomen tuum? Quæ ait Anna [Iulianus Imperator dixit, Quam sectam colis? Anna dixit; Ego colo cælestem Regem, qui mihi manifestatus est per dilectum filium meum Iuda.] f Iulianus ait: Ubi est nunc filius tuus? Quæ ait: Qui ante tribunal tuum stat Cyriacus Episcopus, ipse est. Iulianus dicit: Substantias promitto vobis, & magnum honorem. Acquiescite ergo mihi, & sacrificate magno Deo Iovi. Cui Cyriacus: Ego vero Deo magno, Iesu Christo, incontaminata quotidie immolo sacrificia.
[15] [suo ipsius exemplo] Iulianus Apostata ait; Et ego multum tales exercui vanitates, & nihil mihi profuerunt. Cyriacus dixit: Bene dixisti, quia nihil tibi profuerunt. Exercitatus igitur cum esses in divinis Scripturis, & notitiam omnium earum accipiens, neglexisti, & divina conculcasti; & indignus cum esses, misericors Deus tradidit tibi regnum. Et non solum impie gessisti in Divinitate apostata factus; sed & impie cœpisti persequi cultores Dei excelsi. Ideoque celeriter auferetur elatio impiæ animæ tuæ. Iulianus Imperator ait: Multi in Christo confidentes malis pœnis de seculo exierunt. Unde si non sacrificaveritis, consentientes mihi, multis interimam vos pœnis. Cyriacus Episcopus ait: Non potes talia tormenta parare ad dolorem carnis, qualia Christus præparavit animabus, [& minis tormentorū: sed frustra.] qui eum negant. Caro quidem ad modicum torquetur, tamquam terra, quæ ab aratro scinditur, ut duplicem agricolæ fructum reddat; anima autem, soluta a cruciamentis carnis, cum lætitia vadit ad Factorem suum, qui pro ipsa tradidit corpus morti. Iulianus dixit: Quid dicis, Cyriace? Dilexisti propter Crucifixum mori [& non sacrificare?] Qui dixit: Nescis, quid dicit Scriptura, quia dii peribunt a terra qui neq; cælum neq, terram fecerunt? Et iterū; Simulacra gentium argentum & aurum, opera manuum hominum. Et iterum: Similes illis fiant, qui faciunt ea. Ecce ergo & tu similis factus es illis, damnandus in gehenna ignis.
[16] Iratus autem Iulianus, jussit manum ejus abscindi dexteram, [ergo dexteram ei præscindi jubet,] dicens: In hac manu multas frequentius scribens epistolas, multos a sacrificiis deorum avertit. Cyriacus dicit: Tu quidem ignoras, insensate canis, mihi quale operatus es bonum. Ego autem non ignoro, quia priusquam cognoscerem Christum Iesum, eram scribens ad Synagogam Iudæorum, ut nemo crederet in Iesum, qui crucifixus est; Scandalum ergo corporis mei abscindens, vitam æternam mihi providisti, sicut scriptum est. Melius est, ut pereat unum ex membris tuis, quam totum corpus tuum mittatur in ignem inextinguibilem, Iulianus ait, Tantum exterminabo corpus tuum hic, ut videam quis sit qui liberet te de manibus meis. Cyriasus dixit: Dominus Iesus, qui hodie a te injuriam patitur, ipse in Euangelio mandavit sic, Nolite timere eos, qui occidunt corpus, animam autem non occident. Ideo non timeo tormenta tua, ut possim effugere ignem, quo tu festinas.
[17] Iulianus dixit iratus: Ecce ignis odor super te venit, nunc videbo hodie, si ille Galilæus, [& apostasiam exprobranti] quem colis, te liberet. Tunc Cyriacus ait: Impie & immemor bonitatis Dei, ferocissime canis, quomodo non es rememoratus immaculati & purissimi Agni altaris gloriosi & supercælestis, a quo absconsus es g, & effugisti temporalem punitionem mortis, cum tyrannicam tibi præsumebas insaniam? quomodo non timuisti immundissimum tuum os extollere, & verba blasphemiæ proferre in Dominum Iesum? Iulianus dixit: Si vere ignem contempsisti, judicabo te intolerandis tormentis, ut non solum corpus tuum ignis consumat, sed & animum. Et jubet trullum h in plumbum reliquari, & extendi beatum Cyriacum, & forcipe ferrea aperiri os ejus, [liquatum plumbum in os fundi:] & infundi plumbum, ut interiora ejus conflagrentur. Talem & tam scelestam sustinens pœnam, spem habens, cælum aspiciebat.
[18] Et cum duæ horæ transissent, omnes eum sperabant jam mortuum: & ille elevans vocem, [a quo nihil læsum] clamavit dicens, Christe, lumen verum, inextinguibilis splendor, mortuorum vita, peccatorum propitiatio, errantium redemptor & dux, benedico te, Domine, quia dignum me fecisti participari pœnis tuis; qui imaginem auream contrivisti, & impium Regem ab hominibus expelli fecisti, & cum ferocibus bestiis portionem posuisti, & septem tempora præcepisti mutari super eum, usque dum cognosceret te verum Deum; qui per servum tuum beatum Danielem culturam Babyloniorum destruxisti, & Sacerdotes mendaces bestiis ad escam tradidisti; qui ad exemplum Trinitatis tuæ primos Martyres tuos tres pueros in fornace ignis ardentis salvasti; [Deique magnalia extollentem,] qui terribiles undas per mare rubrum divino siccasti præcepto, & pedibus populum tuum transire jussisti, & adversarios eorum operuisti fluctibus, & per figuram gloriosæ Crucis tuæ sibilum serpentum deserti extinxisti, & eos quos mordebant per eum sanasti; qui populum tuum Israel in tenebris columna ignis illuminasti, [& auxilium poscentem,] & a solis radiis æstuantem refrigerii nube protexisti; qui adversarios tuorum amicorum judicio mortis damnasti; qui eis, qui tempestatem patiuntur, tranquillus es portus; qui in altis montibus revelas fontes, ut bestiæ deserti satientur potu; de omnibus enim tibi est cura, Domine, amator animarum, quia tua sunt creatura. Deprecor te, Domine Iesu Christe, transmitte Michael Archangelum luminis, & libera me de malo operario isto, ut non me vincat mala operatio ejus, sed tua patientia confirmet me, qui glorificaris in secula.
[19] [ac rursus frustra solicitatum,] Et ut implevit orationem, iterum Iulianus inquit: Ecce, Cyriace, quantum dimisi te verbosari: frequenter audivi talia. Verumtamen nemo contradicens mihi de manibus meis vivus recessit. Nam & ego adoravi Christum, & nihil mihi profuit: sed postea pœnitui, & cognovi immortales deos, qui salutem præstant his qui diligunt eos. Cyriacus ad hæc: Scio quia cognovisti diabolum patrem tuum, & ministros ejus, qui eos qui credunt illis in gehennam ignis trahunt: ex quibus tu unus es. Iulianus dicit sacrifica antequam puniaris. Cyriacus dicit: Ego non sacrifico lapidibus. Iulianus dicit: Ego propter insaniam vestram statuam non erexi. Sed sacrifica nullo vidente, & tantum dic Magnus est Deus Iovis. [in grabato aneo atque candenti cruciat:] Tunc Cyriacus: Ego ei, qui vere est, vero Deo credidi, qui te destruet ab hac superbia tua. Tunc Iulianus jussit grabatum æneum afferri, & in eo S. Cyriacum extendi, & substerni carbones ignis, & spargi super eum sal & adipem, & desuper virgis cædi, ut venter & interiora viscera assarentur ab igne, & dorsum ejus desuper carminari virgis. Elevans autem Cyriacus vocem Hæbraice ajebat. i Deus Deus immense, & propter nos invisibilis, qui das vitam omni credenti in te, qui per Prophetam tuum Ionam, in figura trium dierum, resurrectionis tuæ ostendisti nobis mysterium, qui electum tuum Eliam Prophetam in curru igneo in cælum rapuisti: qui nutu oculi tui conteris adamantinas seras inferni: Veni, Domine, in hoc judicio, & aufer a me multitudinem dolorum: ecce hæc pro nominis tui amore patior.
[20] Hæc eo dicente, admirabatur durus tyrannus super ingentem ejus patientiam, & jubet eum in quodam domicilio custodiri, donec de morte ipsius tacite quæreret. [Carceri inclusum cum mater Anna visitasset,] Cum ergo transissent duo dies, B. Anna mater S. Cyriaci veniens dicit ei: Bene, fili mi, certatus es & agonizasti pro nomine Domini nostri Iesu Christi. Memento beati patris tui, qui in Iudaismo k mortuus est. Redime, fili, patrum tuorum delicta, factus comes primi Martyris Stephani. Memento & mei matris tuæ, quæ genui te. Crastino, o fili carissime, consummaberis. Ministri autem satanæ statim de ea retulerunt tyranno, & jussit eam exhiberi. Adducta autem illa, [adducta ad tyrannum & in fide constans,] interrogavit eam Iulianus, dicens: Complacuit tibi Anna sacrificare, ut vel tu vivas? Insensatus autem filius tuus elegit magis mori quam vivere. Anna dicit: Vitam magis cupiens cælestem, non sacrificavit: hæc autem vita temporalis est. Iulianus dicit: Quid ergo tu dicis? Nec tu vis sacrificare? Anna dicit: Sine Deo, inhumanissime, & omnis impietatis princeps, non me terrent verba tua: nam Dominus noster Iesus Christus proprium pro nobis effudit sanguinem, ut ab omni iniquitate mundum redimeret: quanto ergo magis nos peccatores debemus pro ipso mori?
[21] Iratus ergo Julianus jussit eam capillis suspendi & ungulari. Cumque ungularetur pene tribus horis, & omnino non loqueretur, dicit Julianus. Quid est Anna? [e capillis suspenditur, ungulis laniatnr,] Bene te acceperunt ungulæ? Quæ dicit: Insensate, & omnis iniquitatis operarie, quomodo non sensisti quia non sensi dolorem? Sed si habes majora tormenta, infer: parata enim sum certare adversus patrem tuum diabolum, quem spero me sine viribus ostendere: propter nomen enim Jesu habeo eum qui me confortat Deum. Julianus autem jussit lampades l magnas flamma ardentes applicari lateri ejus. [& lampudibus ustulata moritur.] Anna autem exclamavit dicens: Domine immaculate, qui igni inextinguibili quinque iniquorum civitates tradidisti, & justum Loth salvasti; qui vocibus Angelorum muros Jericho destruxisti, & Amalech in manu valida expugnasti; qui per sanctam Judith Holofernem occidisti, & populum tuum eruisti: exaudi me, & fac me peccatricem perfecte hunc currere cursum: ut ego exultans intrem in thalamum tuum cum filio meo. Et dicens hæc, efflavit spiritum. Tollentes autem eam traxerunt in partem.
[22] Tunc jussit Julianus beatum adduci Cyriacum Episcopum. [iterum adductus Cyriacus,] Adducto autem eo, admiratus est tyrannus quoniam tantas, & tales sustinuerat pœnas, & hilari vultu astaret. Tunc Julianus: Dic mihi Cyriace, quibus maleficiis nobis caliginem induxisti [tamquam nō metuens pœnas & nolens sacrificare?] Cyriacus, inquit; Anathema tibi, canis indigne, qui virtutem Dei convertis in maleficia. Julianus dixit: Si non vis sacrificare, dic saltem, Non sum Christianus. Tunc Cyriacus: Numquid propterea quod tu excidisti, vis stellas splendidas exæquari tuis tenebris? [ad fossam venenatis plenā damnatur.] Sed non habes locum, nec habebis unquam. Ego vero certus sum, quia non post multos dies percutieris cælesti plaga. Ascendens ergo iter tuum, non reverteris, quia exacerbasti Deum. Jussit autem Julianus fossam fieri altam, & vocavit plurimos incantatores serpentium, & jussit eos ut nequiores afferrent, & mitterent in fossam. Qui & miserunt cornutas m dracones, & Lampias n venenosas, & multitudinem maximam serpentium, & jussit Sanctum mitti inter eas.
[23] Cum vero duceretur B. Cyriacus, dicebat: Veni, Domine meus Christe Jesu, & vide agonem theatri hujus & necessitatem, [in qua dum perseverat illæsus] qui liberasti Joseph de lacu, fac nunc hos dracones quiescere, ne quando dicant gentes, ubi est Deus eorum, quia inimici eorum prævaluerunt adversus Sanctos Dei. Et hæc dicens missus est in fossam. Serpentes autem Angelico nutu mortificati sunt, ita ut Beatus exultans diceret, Nunc cognovi, quia Dominus, quem veneror, nunquam elongat se a suis. Gratias ago tibi, Christe, non solum quia in te complesti prophetiam David, sed & in his qui in te confidunt: ecce enim super aspides ambulamus, & conculcamus leonem & draconem. Hæc dicente B. Cyriaco, Julianus comburi bestias jubet. Cyriacus vero descendebat de fovea illæsus.
[24] Tunc prior incantatorum Amon o, Nobilis cognomine, dicit, o Rex, [convertitur Amon incantator & fit Martyr.] magna dementia repletus es volens interficere virum hunc. Quare non attendis, quia neque maleficia, neque quis ex vanis diis talia potuit facere mirabilia, sicut hic verus Deus, quem hic prædicat? Ecce quantas illi intulisti pœnas & non potuisti virilem ejus vincere sensum. In veritate certus sum, quia Christianorum Deus magnus, & ingens est. Tyrannus igitur videns, quia ex toto corde credidit, jussit eum decollari. Amon autem valedicens S. Cyriaco, ivit ad locum decollationis alacer, dicens: Jesu Christe, suscipe in pace animam meam. Et hæc dicens, extendit collum, & consummavit vitam.
[25] [Cyriacus in cacabum ferventem immissus,] Post modicum iterum vocans tyrannus S. Cyriacum, dixit ei: Nega tantum Crucifixum, & dimittam te. Cyriacus dixit: O cor perversum, & sensum extinctum! Tantorum bonorum præstatorem Dominum meum negem propter te miserabilem, ut efficiar similis tui? Iratus autem tyrannus jussit cacabum magnum impleri oleo, & calefieri: in tantum autem efferbuit cacabus, ut stantes non possent sustinere vaporem ejus. Et jussit eum mitti in cacabum. Appropiantibus autem ministris dicit illis B. Cyriacus. Foris longe recedite, filioli, ne ullus ex vobis confletur: a me ipso ingrediar. Et faciens Sanctus in fronte sua signaculum Crucis, intravit dicens; Qui Iordanem sanctificasti, Christe, & antecessorem tuum Joannem replesti sapientia, qui donasti lavacrum per aquam incorruptionis vitæ; ecce nunc iterum oleo baptizer: jam iterum habeam tertium lavacrum sanguinis, martyrii perfectionem, quam ante multum temporis expecto.
[26] Tunc furore repletus tyrannus, jussit eum magno p conto percuti in pectus. Percussus autem Cyriacus sanctus, unam emisit vocem dicens: [contoque percussus expirat.] Domine Rex Jesu, peto ut cito cum Sanctis recipias animam meam. Et sic consummatus, in Domino, & bonum certamen certatus, assumptus est in gloria, die sabbati q hora octava, mense Majo intrante; regnante Juliano tyranno anno secundo; nobis autem Domino nostro Jesu Christo, cui est honor & gloria in secula seculorum. Amen.
NOTÆ ET CENSURÆ.
a Videlicet antiquißimo Bertiniano, & alio ecclesiæ S. Audomari: Antverpiensi nostro & S. Maximini, quod postremum phrasi non nihil varia & cultiori scriptum. Eadem reperimus in MS. Reginæ Sueciæ num 13, & alio monasterii S. Huberti in Arduenna: ut taceam plura quæ vidimus & piguit annotare. Titulus in MS. Bertiniano hic præfigitur. Incipit Passio S. Judæ, qui cognominatus est Cyriacus (Audomarense & S. Maximini addit, qui Crucem Domini invent, vel, invenire meruit,) Annæ matris ejus & Ammonis incantatoris. Horum quoque nomina Græci recentiores in Menæis post elogium S. Cyriaci 28 Octobris peculiari celebrant disticho. Notkerus autem in suo Martyrologio, post memoriam Iudæ, addit, & Annæ matris ejus, omnimodis passionibus cruciatæ. Hæc ergo si etiam S. Stephani mater fuit, non jam triseclis, sed fere quadriseclis fingatur necesse est. Nos, quia certum habemus unicum horum nominum usurpandorum fundamentum sumi ex hac Legenda, nolumus meminisse eorum, non dico ut Sanctorum, sed nec ut hominum quidem qui in rerum natura fuerint aliquando. Præfigitur autem in MS. Prologus, quem in principio ante primam partem dedimus.
b Obiit Constantinus an. 337, & Julianus exorsus est solus regnare an. 361, quod animadvertens San-Maximinianus scriptor, sic ordiri maluit: Postquam piæ memoriæ Constantinus Augustus & Constantinus filius in regno defuncti essent …,
c Non statim exivit, sed post annum integrum in restituenda Idololatria, & Christianismo deprimendo impensum, anno 363.
d MS. Antverp. hic & ubique semper Quiriaci, quomodo etiam scribitur nomen in I parte.
e Certiori auctoritate opus est, ut ultra Antiochiam pervenisse in Syria Julianus, & usque Jerusalem excurrisse credatur: & vehementer fallitur Saracenus pag. 66, allegans, velut ex Baronio, Zosimū qui asserat Jerosolymis commoratum Iulianum decem menses integros. Hoc enim non de Hierosolymis, sed de Byzantio asserit Zosimus lib. 3, itaque eum citat Baronius ad an. 362 tomo 4 num 81.
f Ex MS. Antverpiensi & S. Maximini suppleta scias quæ [ ] inclusa vides.
g Nihil tale Iuliano umquam a Christianis objectumest. Scimus eum, quod injussu Constantii ex Cappadociavenisset in Asiam discendæ magiæ causa, quodque Constantinopoli transiens cum Gallo fratre esset locutus, in aliquam conspirationis cum illo initæ suspicionem venisse. Sed ad necem quæsitum nusquam legimus; imo ultro sese Mediolani stitit, & suspicionem præsentia sua diluit.
h MS. Antverpiense, ollam. S. Maximini, jussit plumbum solvi in trullula ab igne.
i Idem MS. Baruth. thalai. manuel. tharcusiar. nemedo. aothi. abachar. tazael. mellico. nabathi. zabeli. zoaram. betheli. adonahel. aeloth, hoc est Deus, Deus immense &c. quæ in aliis MSS. diversimode aliquanto habentur, nusquam ut arbitror recte, nec usquam ita, ut vel e longinquo referat argumentum subjectæ interpretationis.
k Et tamen idem num. 6 dixerat: Ego & patres mei credidimus in eum, id est Iesum, quia vere filius Dei est: sed hoc ibi sic dici videtur, quasi interna contentus fide, eam exterius non sit professus, propter aliorum Iudæorum respectum.
l MS. S. Maximini, candelas, tria MSS. lapidem magnum, flamma ardentem, quod ineptius est. Florus & Notkerus etiam lampades legerunt cum nostro Antverpiensi MS. quod tamen aliam lectionem alia manu, velut causa correctionis suprascriptam, habet.
m Antverpiense cornutas aspides, credo Græce simpliciter scriptam cerastas, quod Latine reddere interpres voluerit.
n Quid sint Lampiæ ignorare me fateor. MS. Antververpiense & S. Maximini phrasim mutantes eas omittunt. Quid si legam lampras, id est lucentes a veneno & oculorum ardore, sitque adjectivum referendum ad dracones?
o Florus & MS. Antverpiense Ammon; S. Maximini, Abdon nomine.
p Florus magno cuneo, Notkerus macroconto, immediatius ex Græco. Codex S. Maximini simpliciter conto. MSS. Bertinianum & S. Audomari cuspide.
q Si annum Iuliani 2 incipias cum Kalendis anni 362, dies 4 Maji, quo S. Cyriacum colendum proposuere posteriores Martyrologi, incideret in sabbatum: erat enim littera Dominicalis F. Cum tamen simpliciter dicitur mense intrante, nullo addito diei numero, videtur potius intelligendus esse primus. Vt ut sit, nos qui martyrium ipsum fabulosum esse totum credimus, neque feriæ, neque horæ hic nominatis quidquam veritatis subesse opinamur, MS. S. Maximini die sabbato, hora octavo, mense Artemisio, regnante Iuliano tyranno. Græci autem in Asia Majum vocabant Artemisium, ab Artemide, id est Diana, cui eum consecrarant.
DE SANCTO PORPHYRIO
PRESBYTERO, MARTYRE, CAMERINI IN VMBRIA.
[Commentarius]
Porphyrius Presbyter, Martyr Camerini in Vmbria (S.)
AUCTORE G. H.
Tabulæ hodierni Martyrologii Romani celebrant ad hunc diem IV Maji S. Porphyrium Martyrem in Umbria, ubi annotavit Baronius, de eo mentionem haberi in Actis S. Venantii, [Cultus sacer] qui passus est Camerini XVIII hujus mensis Maji, ad quem diem ejus Acta illustramus. Ludovicus Iacobillus tomo I de Vitis Sanctorum & Beatorum Vmbriæ, ad hunc IV Maji, hæc potißimum tradit: Cum sanctus Sacerdos Porphyrius esset magna doctrina, zelo & vita exemplari præditus, perrexit in patriam suam Camerinum, ibique fidem Christi prædicavit, [conversio Gentilium,] & copiosam multitudinem Paganorum e cæcitate idololatriæ ad lucem fidei Christianæ perduxit. Inter alios convertit & baptizavit S. Venantium, nobilissimum juvenem Camertem, Supprinum patrem ejus, matrem quoque & alios horum consanguineos: instruxitque S. Venantium omni virtutum genere, quo valde illustris omnibus apparuit: qui S. Porphyrio obediebat cum magna reverentia, ut vero suo magistro. [SS. Venantii, Anastasii cum eorum familia] Sacro etiam fonte lavit Anastasium Cornicularium Regis, ejusque uxorem, nec non & quatuor filios, qui postea omnes martyrio vitam finiverunt. Vti dicetur XI die Maji. Hæc Iacobilli dicta confirmat Ferdinandus Vghellus tomo I Italiæ Sacræ in Præfatione ad Episcopos Camerinenses. Iam inde, inquit, ab anno CCXLVIII lucem Euangelicam amplexata est civitas, opera conatuque S. Porphyrii Presbyteri, olim S. Venantii invictissimi Martyris magistri. Hic enim, cum vix quindecim annos natus esset, illustremque per exquisita tormenta tulisset palmam martyrii, quamplures idolorum cultores sua tolerantia convertit ad Christum, simul cum Porphyrio præceptore: plenusque meritis, Decioque devicto tyranno, evolavit ad cælum. Sed hæc plenius indicantur in Actis S. Venantii. At reliqua ex Iacobillo prosequamur.
[2] Erat urbis Camerinensis, inquit, Præses a Decio constitutus Antiochus, qui de nocte habuit ejusmodi visionem, [expositio visionis Antiocho Præsidi factæ:] in qua apparuit ei S. Venantius, splendore plenus, dum procuraret populos baptizari, qui etiam magno fulgore resplendebant: alii vero stabant retro, obscurissima caligine involuti. Mandavit ergo Præses ad se accersiri S. Porphyrium, ut virum magna sanctitate, auctoritate & doctrina præditum, ut jam relatam visionem interpretaretur. Venit & exposuit Antiocho visionem, veræ Catholicæ interpretationi conformem: indicavitque eos qui apparuerunt obscura caligine & tenebris involuti, esse qui vivebant in cæcitate idololatriæ, adorantes pro Deo statuas ligneas aut lapideas, quæ nec vident, neque ullo sensu utuntur. At S. Venantium aliosque populos ad Christum conversos, esse pulchros & omni fulgore resplendentes, qui mediante aqua sancti baptismatis, erant illuminati, & a feritate enormis peccati idololatriæ liberati. Ac simul ei annuntiavit fidem Christianam, indicavitque qua erat cæcitate, quod verum Deum non adoraret. Tunc Præses, furore contra sanctum Sacerdotem commotus, ob hanc suæ sectæ adversantem interpretationem, jussit satellitibus suis, [martyrium:] ut illi caput amputarent. Adductus igitur ad locum supplicii effudit ad Deum suas preces, ei commendans animas, quas ad portum salutis adduxerat, & spiritum proprium. Accessit dein carnifex, & caput a reliquo corpore avulsit, & hoc modo anima ejus evolavit in cælum. Factum id est Camerini die IV Maji, regnante Decio Imperatore. Corpus ejus fuit a fidelibus reverenter sepultum, & postmodum translatum in ecclesiam, S. Venantio dedicatam eique a populo erectam. Hæc Iacobillus, [sepultura.] citatis ad marginem Historia Ms. Camerinensi Angeli Benigni, Lectionibus antiquis Mss, & aliis auctoribus. Idem tomo 3 in Catalogo Reliquiarum Vmbriæ, tradit in ecclesia Collegiata S. Venantii conservari Corpus S. Prophyrii Martyris, in antiquissima marmorea atca. Reliqua lector reperiet in Actis S. Venantii, in quibus nulla fit mentio Decii Imperatoris, sed omnia adscribuntur Antiocho Regi, qui posterioribus scriptoribus solum habetur Regulus, aut Præfectus, seu Præses Decii Imperatoris.
DE SS. HERACLIO, IVSTO ET MAVRO
MARTYRIBVS, FVLGINII IN VMBRIA.
SUB DECIO
[Commentarius]
Heraclius, Martyr, Fulginii in Vmbria (S.)
Iustus, Martyr, Fulginii in Vmbria (S.)
Maurus, Martyr, Fulginii in Vmbria (S.)
G. H.
Fvlginatium Antistes & nunc Patronus, etiam vicinorum populorum ac totius Vmbriæ, floruit tertio Christi seculo S. Felicianus, cujus varia Acta dedimus ad diem XXIV Ianuarii. Ludovicus Iacobillus, & ipse Fulginas, [Conversi a S. Feliciano,] tomo primo de Vitis Sanctorum & Beatorum Vmbriæ, inter alios infideles, opera & auxilio dicti S. Feliciani ad fidem Christi in dicta provincia Vmbria conversos, censet fuisse tres milites Fulginates ac dein Martyres, scilicet Heraclium, Justum & Maurum, qui postea zelo honoris divini ac salutis animarum accensi, suis exhortationibus & bono virtutum exemplo, ausi fuerunt sanctam fidem propagare. Favebant tempora Philippi Imperatoris; [in persecutione Decii, capti,] sed huic ejusque filio anno CCXLIX occisis, succeßit Decius, a quo truculenta in Christianos persecutio, eaque octava, fuit excitata, neque cum ejus nece, quæ sub finem anni CCLI contigit, sublata. In hac persecutione carceribus inclusi hi tres athletæ, aliquot mensibus post martyrium S. Feliciani educti, & coram Aurelio Præside examinati, sed intrepidi in fide Christi profitenda, adjudicantur morti, ut milliari uno extra portam urbis, quæ versus Romam vergit, educti, capite plecterentur: atque ita die IV Maji palmam martyrii obtinuerunt. [capite plectuntur,] Corpora illorum a fidelibus asservata fuerunt, ac postmodum apud corpus sanctissimi Pastoris illorum Feliciani in æde Cathedrali collocata.
[2] Ferdinandus Vghellus tomo I Italiæ sacræ in Episcopis Fulginatensibus num. 5. ista scribit: Felicianus, dum Fulginatem gregem moderatur ac regit, Heraclius, Justus, [Ecclesia illis erecta,] Maurusque, Confessores Christi egregii, agonis sui orbitam prope Fulginium gloriosissime percurrerunt die quarta Maji. Ubi vero pro Christo mortem oppetiverunt, ibi in eorumdem honorem templum erectum est, mox & castellum, quod de nomine S. Heraclii, Heraclium antiqui dixerunt, [& castellum denominatū,] sed a Fulginio milliario tantum distans Heraclum, ignorantia deinde vulgi, facile fuit deviare in Rachium.
[3] Hæc Vghellus, quibus addit Iacobillus dictum castellum esse valde inhabitatum, [cultus sacer 4 Maji,] in eoque numerari ultra mille animas, ibique hos sanctos Martyres ut præcipuos Protectores coli, ac illorum festum agi, uti in urbe & diœcesi Fulginiensi, sub ritu duplici hoc die IV Maji; & præterea per annum in Officio Ecclesiastico eorum Commemorationem, quod eorum sacra corpora censeantur ibi asservari. Est autem Oratio hujusmodi: Propitiare nobis quæsumus, Domine, per merita gloriosa sanctorum Martyrum tuorum Heraclij, Justi & Mauri, atque Florentii & Petri Confessorum, quorum corpora in nostra requiescunt ecclesia &c. Celebrat eosdem Martyres Ferrarius in Catalogo generali Sanctorum, & alio Sanctorum Italiæ: sed non habuit tam exactam notitiam, quam hic ex Iacobillo & Vghello dedimus.
[4] [& 27 Aprilis.] In Mss. Martyrologiis, Medicæo & Senatoris Strozzii Florentiæ, alioque ibidem excuso sub nota anni 1486 ad XXVII Aprilis iidem uno socio auctiores sic referuntur, Apud civitatem Fulginatem sanctorum martyrum Eraclii, Iusti, Mauri & Vitalis, qui sub Daciano Præside Martyrium passi sunt. Quæ forsan antiquiora & sinceriora sunt. Facillime autem contingere potuit, ut pro Daciano Præside, substituerit aliquis persecutionem Decianam; & S. Vitalis ideo solum præteritus sit, eo quod corpus ejus vel non inventum fuerit vel alio translatum, prius quam tres alii in ecclesiam Cathedralem inferrentur. Quia tamen idem Vitalis in Ms. Casinensi & in nostro Florario seorsim nominatur, non præsumpsi ipsum adjungere hoc loco Fulginatibus illis Martyribus: quorum nunc agi Translationis festum, obliterata natalis ipsius memoria, persuasum mihi est.
DE SANCTO CORCODEMO
DIACONO AVTISSIODORI IN GALLIA.
SEC. III
[Commentarius]
Corcodemus Diaconus, Autissiodori in Gallia (S.)
G. H.
Acta S. Amatoris, Episcopi Autißiodorensis, illustravimus supra ad Kalendas Maji, ubi & de Basilica ad ejus honorem erecta egimus. In hac celebris veneratio fuit S. Corcodemi Archidiaconi, [Cultus sacer.] cujus memoria inserta est ad hunc diem antiquis Martyrologii Hieronymiani apographis, & vetustißimo Epternacensi his verbis: Autissiodoro translatio & depositio Corcodomi Diaconi. Quæ aliquanto plenius indicantur in Ms. Corbejensi Parisiis excuso hoc modo: Autissiodoro depositio & translatio corporis S. Corcodemi Diaconi & Confessoris in basilica S. Amatoris. Eadem leguntur in apographis Blumiano & Lucensi, sed in isto nomen Corcodoni, & in altero, syllaba prima omissa, Codomi scribitur. Vsuardus hæc ita contraxit: Autissiodoro S. Curcodemi Diaconi; additur in Martyrologio Coloniæ & Lubecæ anno 1490 excuso, & Confessoris. Similia paßim leguntur in quamplurimis Mss. at nomen varie exprimitur, Corcodomi, Corcodemi, Curcodemi, Curcodomi, Corcodoni, Corcodonii, Corcodini, Cocordani, Corobbomi. Ejus cultus etiam aßignatur in antiquis Breviariis Ecclesiæ Autißiodorensis.
[2] In Ms. Adone Ecclesiæ Morinorum, & Leodiensi monasterii S. Laurentii, [Elogium ex Ms. Adone] illud additur elogium: Autissiodoro depositio & translatio corporis S. Corcodomi, Diaconi & Confessoris: Qui cum esset sanctæ Romanæ Ecclesiæ Archisubdiaconus, a B. Sixto Papa Diaconus ordinatus est, & cum S. Peregrino Episcopo Galliam ad prædicandum verbum Dei missus. Completo itaque fidelissime ministerii sui officio, post martyrium beatissimi Peregrini Episcopi, in pace quievit. Plurima ex his desumpta sunt ex Vita S. Peregrini Episcopi, ad diem XVI hujus mensis Maji illustranda, ex qua hæc pauca transcribimus. Sixtus Papa, vir summæ sanctitatis perspicuus, magnum & præclarum Dei servum Peregrinum Presbyterum, [& Vita S. Peregrini.] civem quippe Romanum, ordinavit Episcopum, Marsum vero Presbyterum, Corcodemum Archisubdiaconum Levitam esse constituit, & Jovianum oneri Subdiaconi mancipavit … Hos etenim summos Dei cultores beatissimus Papa Sixtus cum omni fiducia usque ad portum marinum perducens, verbum Dei specialius præcipiebat usque ad mortem fiducialiter prædicare.
[3] Fuisse translatum corpus S. Corcodemi ad basilicam S. Amatoris, constat etiam ex Vita S. Mamertini Presbyteri, a nobis elucidata ad diem XX Aprilis, & confirmatur a Constantio Presbytero in Vita S. Germani Episcopi Antißiodorensis, [& S. Mamertini, quem quiescentem supra sepulcrum,] ab eo scripta circa annum CCCCLXXX, ad diem XXXI Iulii danda: in qua ista S. Mamertinus de se narrat: Perveni ad cœmeterium, in quo S. Amatoris Episcopi dicebant esse corpusculum … & parva cellula ostenditur oculis meis, in qua unus erat sarcophagus. Ingredior: super ipsum me jactavi sarcophagum, ignorans quis in eo requiesceret sepulcro … Intempesta nocte vigilans respexi juvenem vestibus dealbatum: qui emisit vocem dulcifluam, dicens S. Corcodeme, S. Corcodeme, Levita Christi. His auditis beatissimus vir Corcodemus de sepulcro, supra quod procubueram, respondit: Scio qui sis, & vocem tuam audio, dic, quid me vis, Florentine frater. Surge, inquit, velociter. B. Peregrinus Episcopus cum ceteris fratribus, pro nocturnis excubiis celebrandis, in ecclesia sunt congregati: propterea te quoque S. Amator admoner, [videtur in suam protectionem assumpsisse.] ut venias & intersis sancto conventui. Tunc B. Corcodemus ait: Regredere citius, dulcissime frater, ad sanctum ac beatissimum Episcopum, mea reportans mandata. Hac igitur nocte non possum de hoc tabernaculo egredi, quoniam hospitalitatem præbui alicui peregrino. Scio enim quæ hic sit obsidens turba catulorum, & insidias hospiti præparans, quo me egresso miserum devoret ac dilaniet; & si egressus fuero, venenosos in eum dentes infiget. Me suis Deus excubiis non fraudat, quoniam sunt mecū fratres Subdiaconi duo, id est, Alexander & Jovianus, nec nō & Jovinianus Lector. Ergo obsecro te, ut sanctis Episcopis hæc quæ tibi locutus sum referas, & ab his impetres mihi veniam … Post hæc rursus contemplabar, quemadmodum tenuerit dexteram meam reverendissimus Diaconus & dixerit: Veni nobiscum, hospes, ad Missas. Pergentibus itaque nobis, vidi quinque stantes ante crepidinem altaris, speciosissimis indutos stolis: & videbam me interrogantem beatissimum Corcodemum, qui essent illi, qui coram altario assistebant. Et dixit mihi: Ille qui in medio stat, est S. Peregrinus Episcopus & Martyr, [& ad SS. Episcopos Autissiodorenses duxisse,] cum quo a Romana urbe ego quoque missus sum imperio Papæ Sixti. Illi duo, qui dextro adhærent lateri, sunt Amator & Marcellianus Episcopi; qui sinistro, Elladius est & Valerianus sanctissimi, qui beatissimo Peregrino gradatim successerunt. Hæc ibi. Ex his coluntur etiam hoc mense S. Marcellianus die decimo tertio, Elladius octavo, & Valerianus sexto. At Sixtus est Papa II, a quo SS. Peregrinus & Corcodemus mißi fuerunt: quamdiu autem hic post Peregrini martyrium vixerit, non liquet.
[4] Galesinius adjungit socios his verbis: Autissiodori beatorum Martyrum Curcodomi Diaconi, Antonii, [Perperam illi socii martyres adjuncti.] Cælestini & aliorum. Galesinium describit Saussajus, addito mirabili elogio, quod ibi videri potest, nec relatu dignum. Est Cælestinus Antesignanus Martyrum Afrorum, hoc die celebratus. Antonius cum Nestorio & Mictonio hoc die passus est. At Curcodomus solus Autissiodori in pace quievit, teste Adone supra relato, quem citat Galesinius cum suo Ms. sed valde depravato.
DE S. PELAGIA VIRGINE
MARTIRE TARSI IN CALICIA.
SUB DIOCLETIANO
[Praefatio]
Pelagia Virgo, Martyr Tarsi in Cilicia (S.)
AUCTORE D. P.
Sævientibus in Christianos Diocletiano quater & Maximiano ter Consulibus, id est anno Christi CCXC, multum sanguinis fusum esse Tarsi in Cilicia, [Tarsi passa, ut alii plures sec. 3 exeunte,] sub crudelißimo simul & avarißimo Iudice Simplicio, qui corporibus Martyrum vendendis etiam quæstum faciebat, constat ex Actis S. Bonifacii, dandis XIV Maji. Hæc Acta cum laudet Cardinalis Baronius, tamquam certis consignata Consulibus, mirum est, quod narratum sub iis Martyrium referat ad annum CCCV, quando illi deposito Imperio exauctorati persecutionis lampadem Galerio Maximiano jam tradiderant. Pergit autem ad eumdem etiam annum referre Paßionem S. Pelagiæ Virginis: de qua tamen in Martyrologio ad hunc diem dicit, quod, sub Diocletiano in bovem æneum candentem inclusa, martyrium complevit. Ita scilicet habebant non solum Sirletus in Menologio, Me næaque, & Synaxaria tam impressa quam MSS. verum etiam Acta, quæ apud Lipomanum & Surium legenda allegat.
[2] [deinde translata C. P.] Sicut autem S. Bonificaii corpus redemptum a sociis revectum est Romam, & aliorum viginti tunc quoq; passorum ab Africanis mercatoribus sunt adducta Hipponem; ita & Reliquias S. Pelagiæ obtigisse Byzantinis institoribus, qui illas deposuerint in eo quod trans sinum est suburbio, possemus suspicari, nisi Acta dicerent, eas ab Episcopo conditas extra urbem, loco quasi divinitus præparato, qui exinde ab habendis ibi Synaxibus dictus est Mons-Congregationis: unde consequens fit translationem factam esse multo serius. Vt ut sit, certum videtur partem saltem aliquam fuisse translatam: quia apud Græcos præcipuum in hodierni diei Officiis locum haud alia de causa nunc habet S. Pelagia, quam quod τελεῖται ἡ ἀυτῆς σύναξις ἐν τῷ μαρτυρίῳ ἀυτῆς, τῷ ὄντι Πήραν, πλησίον τοῦ ἁγίου Μάρτυρος Κόνωνος. quod, [colitur præcipue hac 4 Maji,] inquam, agatur ejus festum in ejus confessione, constructa Peræ, juxta S. Martyrem Cononem: quemadmodum habet MS. Claromontanum, ad ecclesiæ alicujus Constantinopolitanæ usus descriptum: sed, quod miramur V Maji, cum Ephemeris metrica expresse dicat,
Ἀμφὶ τετάρτῃ Πελαγίη βοῒ κάυθη χαλκῷ
Sub quartam in tauro Pelagia flagrat aëno.
Eodem die Officium ejus agendum præscribit Typicon, & in Menæis ponuntur omnia propria de ipsa dumtaxat, imprimis Canon innominati auctoris, sub hac acrostichide,
Πελαγίᾳ τὸν αἶνον εἰκότως πλέκω
Pelagiæ laudi congruum hymnum plecto.
[3] In hoc Canone, frequens ad nomen, velut a Pelago ductum, [propter crebra miracula,] allusio occurrit; itemque ad baptismum, per quem emersit ad vitæ portum: notabilis autem præ ceteris est prima & tertia strophæ Odes IX, quibus & miraculorum operatio affirmatur, & invocatur patrocinium. Prima sic habet: Sermo non potest eloqui laudes tuas, Pelagia: Pelagus enim miraculorum emittis, gratia & virtute Sponsi tui: quem etiam nunc roga, ut omnes hymnum tibi cantantes salventur. Secunda est hujusmodi. Roga Sponsum tuum ut mundo pacem largiatur, Pelagia Martyr, [& pro tota Ecclesia invocatur.] divina sapiens, Ecclesiam inter tentationes salvans, & gratia collustrans eos qui te colunt. Interponitur ex more inter sextam ac septimam oden elogium seu Paßionis summarium, cui præcinit distichon,
Ἄθλου
πέλαγος
ἐμπλέει
Πελαγία,
Νεωρίῳ
νῦν
σάρκα
δοῦσα
καμίνου.
Pelagia pelago innatat passionis,
Fornacis in navale corpus immittens.
Elogium ipsum sic rem exponit.
[4] Hæc erat ex Tarso temporibus Diocletiani: audiens autem de Christi fide, [Actorum epiteme.] & cupiens discere qualis ea sit, per somnium vidit baptizantem Episcopum. Dimissa igitur a matre sub prætextu visendæ nutricis, illum adiit: qui divinis inspirationibus motus eamdem baptizavit. Quod intelligens sponsus ejus, filius Imperatoris, totus insaniens præ amore, manus sibi violentas intulit. Diocletianus vero accersens Virginem, neg; valens eam abducere a Christi fide, taurum æneum candefieri, eique injici Sanctam jussit, in quo & vitæ suæ finem & confessionis coronam suscepit.
[5] [ipsa habentur ex Mss. Græcis] Acta, quorum hoc est compendium; Græca inveniens in Codice ex monasterio Cryptæ-ferratæ delato ad Bibliothecam Vaticanam Guilielmus Sirletus, roganti Aloysio Lipomano una cum aliis Latinam fecit: cujus interpretationem aptavimus ad alterum eorumdem Actorum Græcum exemplar, transcriptum a nobis in eadem bibliotheca ex Codice Palatino. Sunt autem illa non solum verbositate sed etiam fide Græca, ex traditione vulgari potius, quam certis ac fidis documentis descripta, [diu post rem gestam exarata CP.] & circumstantiis supra veri similitudinem quandoque exaggeratis ornata Constantinopoli (ut ego quidem existimo) post multa secula, cum forte ejus Confeßio restaurata novis inciperet clarere miraculis. Certe (ut dißimulemus Diocletianum ipsum martyrio Virginis Tarsi præsentem, quod deberet certiori teste probari) minime ferendum est, quod dicatur Sancta filio Diocletiani desponsa, qui nullos umquam genuisse scitur, [non sine mendis.] & horum defectu Constantium, Constantini patrem, generum sibi legit, & Cæsarem appellavit, ac denique constituit pro se Imperatorem.
[6] Quod igitur sub Diocletiano passa Pelagia dicitur, non ita certum ex his Actis fit, ut non facile ad Maximiani Galerii, una cum Constantio regnantis, [tempus martyrii non plane certum.] tempora differri paterer martyrium illius, si qua auctoritas suaderet discedere a rigore verborum; cum notum sit, Diocletiani persecutionem a Galerio continuatam, sæpe sub nomine primi auctoris censeri, etiam postquam hic Imperio ceßit. Quamdiu tamen aliud non offertur quam nuda Baronii conjectura; inhærere malo verborum nativo primumque obvio sensui. Interim Diocletiani Præsentis nomine intelligatur vel Simplicius, vel alius quivis ab Imperatore Tarsum missus Iudex, sub quo res acta sit.
ACTA SVSPECTA
Ex MSS. Græco Palatino Bibliothecæ Vaticanæ.
Collata cum editione Lipomani ex alio MS.
Pelagia Virgo, Martyr Tarsi in Cilicia (S.)
EX MSS. GRÆCIS.
[1] Cum esset nuper a Diocletiano Imperatore per totum orbem terrarum Christianorum persecutio renovata, [Persecutionis tempore] multi ac fere innumerabiles viri, furorem Imperatoris extimescentes, ad montes ipsos aufugerunt. Verum qui erant in fide stabiliores, & Deum magis quam homines metuebant, permanserunt in sanctis ecclesiis, Deum ipsum precantes, ut certamen pro Christo subeuntes victores fierent. Eo tempore beatus & religiosus Episcopus, qui Clino a dicebatur, baptizabat multos; ac singulos, qui supernæ vocationis bravium persequi volebant, hortationibus suis magis magisque excitabat. Ejus autem fama per totum Orientem celebrabatur. Postea & Tarsum urbem Ciliciæ Episcopus ille se contulit, in qua urbe multos baptizavit. [multis Tarsi baptizatis a Clinone Ep.] Tertio autem die post beati ejus viri in eam urbem adventum, audivit Imperator quicquid Episcopus ille faciebat, quodque multos a diis ipsius avertens, proprio Deo adjungebat: itaque urbis portas claudi jussit, & eum virum comprehendi. Beatus vero Episcopus Clino, divina revelatione admonitus, exiit ex urbe illa, nemine ipsum vidente. Cumque per totam urbem quæsitus, non fuisset inventus, iratus Imperator omnibus illis, quos Episcopus Clino baptizaverat, jussit eos in carcere concludi: erant enim multi, quos Dominus singulatim acceperat.
[2] Virgo autem quædam nomine Pelagia, Dei timore admodum excellens, cujus pulchritudinem pro dignitate explicare non possumus, cum in ea urbe habitaret, quæ supra dicta est, audivit de Episcopi fuga, & ipsum videre cupiit. Ejus virginis pulchritudinem & decoram speciem cum Diocletiani filius b audivisset, misit Protectores c & multos milites, qui virgini persuaderent, ut se illi in matrimonium collocaret. Beata vero Pelagia, cum se Christi signo munivisset, [Pelagia nuptias recusans,] eos a se repellens: Desponsata, inquit, ego sum Dei filio. Redierunt illi, & quæ audierant, Imperatoris filio retulerunt: qui maximum furorem in eam concepit. Sed tunc quidem tacuit, iracundiam in aliud tempus reservans. Sancta vero Pelagia ad matrem ingressa: Volo, inquit, mater, nutricem meam visere: illam enim jamdiu non vidi. Nimirum volebat sancta illa virgo, per nutricis occasionem, ad Episcopum divinum illum hominem accedere: audierat enim a quibusdam, quo loco ille tunc viveret. At ejus mater pravi dæmonis instinctu non concessit, quod filia petierat: sed omnino prohibuit illam discedere, dicens: Non potes nunc, o filia, illuc ire, sed alias opportunius ire poteris.
[3] At Dominus noctis tempore beati Episcopi Clinonis speciē revelatione divina Pelagiæ ostendit: [ipsum in somnis sibi visum] qua adspectum admirata est & eximiam gloriam faciei ipsius, Cum vero se a matre prohiberi videret, ne ad nutricem iret, clam servos suos ad carcerem misit ad eos, quos ab Episcopo illo baptizatos Imperator coërceri jusserat, ut ab illis ipsis de Clinonis Episcopi forma certior fieret: quo scire posset, an verum fuisset, quod nocte per visum contemplata fuerat. Cum igitur pueri venissent, & Episcopi formam atque characterem nuntiassent, cognovit omnia convenire cum forma illa, quam per nocturnam visionem didicerat. Itaque sancta Pelagia gaudio magno affecta: Tuorum, inquit, Domine, bonorum nuntius est homo ille: precor te, ne mysteriis tuis indignam me facias. Cumque hæc precata esset, ad matrem suam introivit, eique dixit: Rogo te nunc, domina ac mater mea, ut præstes mihi, quod pollicita es, cum dixisti, opportuno tempore me ad nutricem meam ituram. En tempus nunc præsto est: age, mitte me ad illam.
[4] Cum ejus verba mater audivisset, [pretextu visendæ nutricis adit,] secum cogitabat dubitans, ne, si filiam ire prohiberet; præ mœrore in morbum illa incideret. Statim igitur exurgens, regalem purpuram, gemmis pretiosis & variis distinctam, omniaque ornamenta illuc proferri jussit, perinde ac si filio Diocletiani desponsata esset: eamque sic indutam, cum puerorum & multorum militum comitatu misit. Tum mater: Vade, inquit, filia, & meis verbis nutricem tuam saluta. Cum igitur lecticæ d imposita fuisset, ibat gaudens, & eo, quod expectabat, admodum læta & exultans. Cum vero milliaribus fere decem processissent, unus e militibus, qui simul ibant, Longinus nomine, vidit quemdam venientem sub montis cujusdam arboribus. Quem cum ex habitu & decora faciei specie cognovisset, ad commilitonem suum conversus: Iuliane, inquit, frater, nostine virum hunc ante nos venientom? Hic est ille Dei homo Clino, ille, inquam, miraculorum effector per totum Orientem, cujus fama usque ad Imperatorem pervenit, & propter quem Christianorum persecutio commota est. Milites autem illi Longinus & Iulianus erant ex eorum numero, qui Christo serviebant.
[5] Quidam vero ex Eunuchis cum audivissent, quæ milites dicebant, [ab eoque sibi obviam facto] nuntiaverunt dominæ suæ. Quæ cum audivisset, rem cognovit: & lecticam sisti jussit, e qua descendens, pedibus sancto illi viro ivit obviam, militibus & pueris præcipiens quiete se gerere, neque homini molestos esse, verum secedere, & sub umbra illarum arborum se continere, quoad ipsa cum illo Dei viro loqueretur: erant enim in illis plerique Christi mysteriorum expertes, ob idque non sinebat eos mysteria Dei audire. Cum igitur omnes secessissent, sancta virgo Pelagia divinum illum Dei virum allocuta e dixit, Ave, Christi famule. Qui ejus visu perculsus, respondit: Tecum sit Christi mei pax, adolescentula. Tumilla: Benedictus, inquit, Deus, qui in ista imagine tua mihi revelatus est, quoniam te misit ad me, ut serves animam meam ab interitu. Nunc igitur per Deum, cui servis, te precor, ut vere mihi dicas, quis tu es, & quodnam est nomen tuum, quæve tua conditio. Cui beatus Episcopus dixit: Ego, quod mihi præcipuum & omnibus rebus pretiosius est, Christianus sum, rationalium Christi ovium pastor, qui Clino appellor. Tunc illa, cum existimasset pastorem eorum pecorum esse quæ sacrificantur, ei dixit: Precor te, Domine, ut dicentem me audire non graveris. Multæ sunt oves in domo patris mei, itaque, si placet, veni, & ipsas pasce, & ego tibi mercedem multam tribuam.
[6] Tunc Episcopus: Non sum ego pecorum pastor, quæ tu opinaris, sed rationalium Christi ovium, hoc est, hominum, qui vitam æternam consequi sperant. Et quidnam, inquit sancta Pelagia, [instrui petit & baptizari.] agnis tuis ipse das, quare vitam æternam habere possint? At beatus Clino: Illis nuntio cognitionem Patris, & Filii, & sancti Spiritus. Age, inquit illa, Domine mi Pater, dic, quidnam magis necessarium sit iis, qui volunt esse cum Deo tuo. Da, quæso, mihi hoc. Cui Christi ovium pastor respondit: Annuntio tibi baptisma in remissionem peccatorum, & in vitam æternam: hoc ipso nihil magis necessarium. Id cum audivisset Pelagia, & ad beati Episcopi Clinonis genua se dejecisset: Miserere, inquit, mei Domine, & da mihi donum istud: ex quo enim tempore mecum locutus es, ipsius Dei lumen in corde meo effulsit: Itaque satanæ & angelis ac machinis ipsius, hoc est, vita carentibus idolis, renuntio. Illa ego hucusque colui f, ab his misericordiam quærens, ex quibus utilitas nō proficiscitur, sed pernicies & mors sempiterna Nunc igitur Deum precor, ut ego, quamvis indigna, ipsius filio despondear, qui occultas cordis mei partes illuminavit: ipse enim est justitiæ sol.
[7] Cum tam admirabilem virginis orationem beatus Episcopus Clino audivisset, eam admiratus, manus suas in cælum sustulit, ac dixit: Deus & Pater Domini nostri Iesu Christi, qui sedes super cælos, [& excitato ad ejus preces fonte] & virginem banc ad tui cognitionem vocasti, emitte ipsi sanctum & luminosum baptisma dilecti filii tui Domini nostri Iesu Christi. Cum ita ille Deum precaretur, repente fons aquæ vivæ ante ipsos scaturiit: cumque beatus Episcopus vidisset se celeriter a Deo exauditum, continuo eum laudans: Magnus es, inquit, Deus noster, Pater, & Filius, & sanctus Spiritus, quoniam dedisti hereditatem filiis hominum, baptisma in vitam sempiternam. Et nunc Domine, tu, qui nosti corda hominum, scis humilitatem servi tui, quod vereor virginem hanc sic baptismate lavare: sed tu, qui potens es in omnibus, provide quidnam fieri oporteat. Cum sic ille Deum precatus esset, Pelagia dixit: Domine & pater, exaudita est in hoc oratio tua: ecce enim misit Deus lumen, sicut precatus es: nam video duos milites supra fontem stantes, & in manibus linteum ita splendidum habentes, ut hujus fontis aquæ, velut sol, fulgeant: ne igitur verearis baptismate me lavare. Beatus Episcopus cum Pelagiam hæc dicentem audivisset, Deo gloriam reddidit, & ad fontem accessit, ut aquas ipsas expiaret, & sanctas faceret: qui cum Deum precaretur, factum est ut & ipse Angelos supra fontem stantes videret ea figura, qua Pelagia illos viderat.
[8] Cum igitur Angelos vidisset, vocem ad Deum sic extulit: Gloria tibi sit, Rex universarum retum, qui fecisti Angelos tuos spiritus, [baptizata atque communione refecta,] & ministros tuos ignem urentem. Tu me dignum efficias, qui hanc virginem, quam ipse mihi obtulisti, tibi offeram hostiam viventem in memoriam & odorem suavitatis. Fac & ipsam dignam, quæ in grege electorum tuorum numerari possit, ut in die regni tui, & ipsa cum quinque illis virginibus prudentibus in thalamum Christi tui, lampadem suam accensam habens, ingrediatur. Cum preces complevisset, exultans Spiritu sancto, od ea quæ viderat mirabiliter facta, virginem ipsam in nomine Patris, & Filii, & Spiritus sancti illuminavit. Quæ cum baptismate renovata esset, communionem de Christi mensa g ei impartivit. Postea sancta Pelagia Episcopum adoravit, ejusque vestigia exosculans; Domine, inquit, ac Pater benedicte, precare Deum pro me, ut a sancto Spiritu fortis efficiar. Cui beatus Episcopus dixit: Deus ille, cui dedisti pignus animæ tuæ, ipse mittat tibi auxilium de sancto habitaculo suo, & det tibi ut adversarium superes.
[9] Ex hac sancti Episcopi oratione cum virgo per Spiritum sanctum multam lætitiam accepisset, [pretiosas veites suas ei donat,] Episcopum sic affata est: Pater, per Deum illum te precor, qui per teipsum mihi salutem dedit, ne me despicias, neque quod a te petiero, mihi deneges. Quoniam a sanctis manibus tuis illam Domini & æterni Regis purpuram accepi, post hac corruptibilem terrenamque hanc vestem & reliqua hæc omnia habere non licet. Tu igitur hæc accipe, & in longinquam regionem feras, ubi vendi possint, eorumque pretia cape, & indigentibus distribue: mihi enim ex hoc tempore hæc ipsa sunt execrabilia. Tum Episcopus Clino: Mihi quidem, inquit, non liceret id facere: sed ne tibi molestum sit, quoniam me per Deum obtestata es, capiam ista. Tum Pelagia: Ego audivi, cum diceres, Dominum nostrum dixisse, nemo potest duobus Dominis servire. Cum virginis illius prudentiam beatus Episcopus admiraretur, & pro ipsa Deum precatus esset, illi benedixit, eamque dimittens, ut ad suos rediret: Vade, inquit, in pace: h expectabant enim eam pueri sui.
[10] Sancta vero cum gaudio affecta in Spiritu sancto, Dei gloriam laudabat, quod digna effecta esset quæ cælestia bona perciperet: & rediens ad pueros suos, [famulos via comites convertit ad Christum,] qui eam secuti fuerant, vidit ipsos tenebris & caligine detentos: cæcitas enim eis acciderat, ob idque ambulare non poterant. Pelagia cum illos ipsos, tamquam vinctos detineri animadvertisset, cognovit diaboli arte atque insidiis id factum: itaque & sibi & pueris Crucis signum adhibuit, ac statim illa tentatio ab ipsis remota est. Cœperunt autem ab ea quærere, ubinam esset homo ille, qui lumen ei præbuerat; & mulier valde speciosa, quam inter ipsam & eum virum stantem a se visam dicebant, in capite ipso duo diademata, & super ea Crucis signum tenentem. Pelagia hæc audiens: Silete, inquit. Verum potestisne & vos accedere, quo & ego accessi, ad bonam, inquam, illam spem & regnum sempiternum? Responderunt juvenes illi: Quare non possemus & nos, hera nostra, illi credere, qui potest a pœnis sempiternis nos eripere, & in altissimo cælo vita donare? Pelagia igitur, cum fecisset ut idola ejurarent, quæ ad illum usque diem coluerant, tales effecit ut cælestis eruditionis participes fieri possent.
[11] Deinde cum in lecticam ascendisset, abiit ad nutricem suam; quæ (ut consueverat) obviam illi venit, sanctæque Pelagiæ vultum lætum & longe pulchriorem vidit, quam antea viderat: vidit etiam in ea multa alia mutata. Antea enim sumptuosis vestibus ornabatur, [a nutrice agnita Christiana,] tunc vero modesto habitu induta erat; antea elato animo fuerat, tunc summisse & humiliter se gerebat; antea superba, tunc abjecta veste corpus tegebat; antea variis & delicatis cibis delectabatur, tunc i precibus & jejunio. Cum hæc nutrix intelligeret, illam Christianam factam esse animadvertit: cumque recordata esset, quot modis Diocletianus Imperator eos cruciabat, qui ejusmodi mentem haberent, & tamen illis persuadere non posset, ut Christum negarent, hæc secum cogitabat: Si huic consilium do, ne sit Christiana, quemadmodum Imperatoris edicto præcipitur, illa nequaquam mihi obtemperabit: particeps enim facta est gratiæ illius, quam Christiani profitentur, cum dicunt unum solum esse Deum. Cœpitque nutrix ipsa sic Pelagiam affari: Filia, sicut nimiæ tuæ pulchritudinis atque honestæ formæ admirationem attulisti Diocletiano Imperatori & ejus filio, omnibusque optimatibus & toto exercitui, iis denique Regibus l qui longe hinc absunt; ita vera pulchritudine prædita, placeas Dei filio, cui teipsam sponsam dedisti: æterno enim Imperatori, ut præ te fers, [remittitur ad matrem;] tu credidisti: ille præbeat tibi vim & patientiam contra adversarios, & victricia præmia certamini tuo retribuat. Redi autem cum pace, quoniam in domum meam te intromittere non audeo, ne forte hoc audiat is, qui te sponsam ambit, & cum toto meo genere ac familia me destruat. Equidem id mea causa non facio, quoniam si me periculis traderem, mercedem tecum una perciperem: verus enim est Deus, in quem tu credidisti.
[12] Cum hæc audivisset Pelagia, dimisso vultu a nutrice sua discessit: cumque ad matrem rediret, & prope esset, mater obviam illi venit, ut consueverat. [cujus furori subducens se] Verum cum ejus vestem mutatam vidisset, ejus rei causam non quæsivit, sed clamorem magnum cum ejulatu atque ululatu emisit. Pelagia vero risit illa quidem, sed nihil respondit. At mater furore percita, jacuit semimortua, & sine voce diu mansit. Postea cum animum collegisset, & ad se reversa esset, surrexit, ac nihil dicens filiæ neque quod factum erat ab ipsa exquirens, properavit ad militum multitudinem ab Imperatore petendam. Et misit cum ea Imperator m armatorum equitum ac peditum turbam, præcipiens eis, ut in omnibus his, quæ ipsa vellet, ei obtemperarent. Venit cum militibus: sed filiam suam non invenit, cum ea interim recessisset. Exierunt igitur illinc, & omnes vias & semitas circumeuntes, omnia loca perscrutabantur usque ad milliaria quadraginta, pervestigantes n illum qui talem injuriam ejus filiæ intulerat: audierat enim ipsius mater a pueris, quod ad Episcopum quemdam se contulisset: ob idque illis militibus, qui missi fuerant, præceperat, ut si Episcopum invenirent, & ipsum vinctum ad se ducerent.
[13] Milites igitur abeuntes, & longinqua loca perscrutantes, neminem invenerunt. Sancta vero Pelagia cum famulis suis, qui Christo crediderant, sedebat trans flumen o; & ipsa quidem milites videbat; illi vero, qui eam quærebant, neminem videre poterant: [frustra quæritur,] quamobrem ipsius animus exultavit in Domino, & arridens adolescentibus, qui cum illa erant; Videtisne, inquit, ut Dominus Jesus caros habet omnes ad se venientes, & spem suam in ipso collocantes? Itaque milites frustra laborantes ad ipsius matrem redierunt: cui cum dixissent, neque virum, qui filiæ injuriam (ut ipsa decebat) intulerat, neque filiam ipsam a se inventam; ipsa hæc audiens, gravi mœrore affecta est. Sed Pelagia una cum iis, quos secum habebat, venit ad matrem, eique dixit: Cur insania & rabie percita es? Cur non vis resipiscere? Non verita es mittere, qui ad te ducant virum sanctum, qui colit universæ naturæ spirantis & omnis potentiæ Dominum? [postea eamdem generose redarguit.] Non te pudet bellum adversus Deum ipsum aggredi? a quo si ejus servus Episcopus petierit, Angelum ipse mittet, & temporis momento omnem exercitum a te missum dissipabit, quoniam Deum ipsum Episcopus colit: quamobrem & ab illo exauditur. Respondens ejus mater: Et quis nam, inquit, hic est, de quo ista dicis? Rex, inquit filia, regnantium, cui & meipsam tradidi, priorem sponsum meum execrans. Tunc ejus mater filiam Christianam factam vere cognovit, addensque: Age, inquit, dic: Ecquisnam est Christianorum Deus, cui teipsam tradidisti? Tunc filia, Cur, inquit, curiose inquiris de divinitate illa, quæ verbis explicari non potest? Scito enim ipsum esse Dominum cæli & terræ, montium & collium, qui & firmamentum creavit, abyssos constituit, terminum mari posuit, ne transiliret & continentem terram vastaret. Quæris de Deo meo? Hic est, qui portas æreas contrivit, & vectes ferreos confregit, & mortuos in vitam restituit.
[14] [cumq; sponsus ejus se interemisset,] Hæc cum ejus mater audivisset, statim ad Diocletiani filium misit, dicens: En sponsa tua, Christianorum Deo conjugata est. Ille hoc audiens, ægre tulit, atque recordatus est, quemadmodum antea ipsius pater Diocletianus Christianos capiebat, & multis modis ipsos cruciabat. Secedens ergo, secum ita p loquebatur: Propterea quod adolescentula hæc Deum Christianorum concupivit, non poterit de cetero illum relinquere, & mihi uxor esse: post hac igitur mirabor Christianos seipsos pro Deo suo tradentes, eumque non negantes: itaque ne illam ac meipsum tormentis subjectum videam, justum censeo ejus causa meipsum interficere. Gladio igitur sumpto, paratus erat se interimere, cum Pelagiæ desiderium propter admirabilem ejus pulchritudinem ferre non posset: quamobrem lugens ita dicebat: Væ pulchritudini, qua ego privatus sum; væ mamillis, in quibus ipse non requievi; væ ori, cujus osculis mihi frui non licet. Hæc lamentans, neque furorem sustinens, in gladium incubuit, & mortuus est.
[15] Pelagiæ vero mater, cum audivisset filiæ sponsum ipsius causa sibi mortem intulisse, filiam apprehendit, [adducta ad tyrannum,] & ad Diocletianum adduxit, ne ipsam cum tota familia Imperator perderet. In palatium igitur ingressa, in medio constitit: Diocletianus vero cum matrem una cum filia stantem vidisset: Quidnam, inquit, est istud, quod fecisti? Pelagiæ vero mater ei respondit: En filiam meam adduxi, cujus causa filius tuus seipsum interfecit. Nunc igitur hanc puniens, filii tui cædem ulciscere. Diocletianus cum Pelagiam pulchriorem vidisset, quam omnes uxores & pellices suæ essent, non cogitavit filii cædem ulcisci, sed quo pacto illam adduceret, ut Christianorum fidem negaret, & ejus conjunx fieret. Statim igitur jussit satellitibus, qui præsto erant, ante virginem illam afferre infinitam vim auri: volebat enim multa sui auri copia Christi sponsam & sanctam Dei puellam capere. Cumque ipsius matri centum auri talenta dedisset, illam dimisit: quæ domum suam rediit a filia sejuncta, & diabolico gaudio affecta.
[16] Diocletianus vero jussit Pelagiam mane duci coram exercitu suo, [promissa ejus contemnit,] ut illam ad fidei negationem impelleret, & conjugem duceret. Itaque illam coram omnibus sic affatus est: Vnum hoc a te peto, ut Christum neges, & mecum matrimonio copuleris, totoque Imperio meo potiaris. Quod si feceris, filius, quem ex te suscipiam, post me regnabit; & si voluntati meæ obtemperaveris, capitis mei diadema capiti tuo imponam. Ad hæc Pelagia: Insaniens tu quidem temere ista locutus es: sed scito voluntati tuæ me non obtemperaturam, neque tibi usui futuram in his quæ dicis, neque capitis tui diadema capiti meo impositum iri: novi enim tria diademata in altissimis cælis præparata & jam adornata mihi esse. Primum diadema erit pro fide, qua meipsam Domino tradidi: alterum erit regni cælorum diadema, quoniam ipsum expecto; tertium mihi propositum est pro ærumnis atque tormentis, inter homines a me suscipiendis, quorum causa cælestis gratia excipiet me apud Deum. Illud igitur scito, quod voluntati tuæ morem non geram, neque Deum meum negabo. His auditis, Diocletianus Imperator jussit militibus, qui aderant, bovem æreum, ligna, bitumen & saginam suillam afferre, bovemque illum subjecto igne incendere. Cum igitur æreum bovem, ut ab Imperatore jussi fuerant, ita incendissent, [cujus jussu cum esset accensus bos æneus;] ut ejus adspectus, instar ignis, longius reluceret, (aberat autem bos ille ab Imperatore quinquaginta ulnis) adolescentulam illam in medium produxerunt: quam cum Presbyteri q & Christiani vidissent, pro ipsa Deum precati sunt, ut vires & patientiam ei Dominus sufficeret.
[17] Imperator autem: Exue, inquit, adolescentula, vestes, quibus induta es. [ipsa dæmonem in tyranno agentem increpans,] Pelagia vero cum vidisset paratos esse, qui illam exuerent, magna voce atque clamore Imperatorem appellans: Recordare, inquit, uxores & pellices tuas, ipsas etiam, ut me, carne indutas esse. Imperator cum hæc audisset, & amoris insaniam ferre non posset, jussit multo magis quamprimum exui. At illa cum se Crucis signo munivisset, & ultro se ipsa exuisset, suas vestes in conspectu Imperatoris abjecit, & ait: Fortasse tu es dolosus ille serpens in arbore involutus, & in Evam irrepens: tu illam corrupisti, & per eam Adam etiam ipsum cepisti, quamobrem uterque fuit a Paradiso ejectus. Tu es dolosus ille, qui olim in cor Cain te insinuasti, & in ejus mente invidiam inseruisti, ut virginem & consanguineum fratrem interficeret. Tu es, qui propria tua libidine ac petulantia confisus, coram Deo stetisti, & expetivisti justum illum virum Job, quem tentares: cujus & filios interfecisti, & omnes facultates perdidisti. Sed hostes Christi deficient gladio consumpti: e quorum numero tu quoque cum sis, ad nihilum prorsus adduceris & disparebis in æternum: impegisti enim in ipsius Jesu nomen, cui meipsam tradidi. Hæc sancta illa virgo dixit Imperatori, quibus etiam assistentem diabolum convicit.
[18] [ultro in Iovem se immitut,] Tunc diabolus ipse inops consilii subterfugit, & qui a veritate alienior est, e longinquo loco sic clamabat: O quanta est Christianorum me expugnantium violentia! Puella vero Pelagia, sancto Spiritu corroborata, cucurrit, & æreum bovem apprehendit: statimque manuum ipsius carnes velut cera liquefactæ sunt: nihil vero omnino sentiens, caput r suum in ventrem bovis injecit, ac seipsam intra bovem collocavit: statimque ex ejus facie, ventre ac lateribus, totoque corpore, cum ipsa penitus in bovem introivisset, carnes instar olei effluxerunt: & per totam urbem hora illa odoris suavitas, velut unguenti cujuspiam, perfusa est. Cumque adhuc paululum spiraret, Dominum Deum voce magna sic laudabat: Gloria tibi sit, Domine unigenite fili altissimi Dei, cujus adventu factum est, ut qui antea decepti fuerant, ad manus tuas redirent, &, victa atque conculcata hostis potentia, in teipso perfecti evaderent. Sic puella Pelagia in Domino fuit consummata.
[19] Tunc duobus militibus prope bovem stantibus Imperator: Videte, inquit, an adhuc vivat Pelagia. Unus militum Theonicus, alter Julianus appellabatur. [cujus exemplo alii duo Christum confitentur,] Hi cum victricem puellam in Domino consummatam vidissent, dixerunt Diocletiano: Non mortua est puella, sed martyr facta, cum pulcherrimam confessionem confessa sit, & suum Dominum non negaverit. Imperator cum illos hæc respondentes audivisset, jussit eos ligari, & in carcerem conjici: aliosque milites misit, qui viderent, an vere puella mortua esset. Illi cum eam mortuam vidissent, retulerunt Imperatori, quod mortua esset. Tunc Diocletianus furens, magna voce clamavit, & manibus pupuream suam vestem discindens, ait: O Christianorum animos! En ut illi ad mortem usque perseverant Deum non negantes, neque voluntati nostræ obsequentes. Numquid illi sunt potestate mea validiores? Egone inimicis meis non satiabor? Cum hæc dixisset, vetuit sanctæ Pelagiæ reliquias sepultura honorari: sed projici jussit in montem, Linatum nomine. Descenderunt autem quatuor leones, & circa Pelagiæ ossa consederunt, a feris atque volucribus ea servantes.
[20] Apparuit autem Spiritus sanctus beato Episcopo Clinoni, [Reliquias servant leones,] qui Pelagiam catechismo instruxerat, eique dixit: Nuntio tibi optatum nuntium. Hodie puella Pelagia martyrium sustinuit, quemadmodum tu Deum pro illa precatus fueras. Surge igitur, ipsam in oblationem Deo offer, quia constans & firma confessio ejus fuit. Indicavit autem ipsi & locum, ubi sancta martyr Pelagia jacebat: quo abiit beatus Episcopus Clino. Cumque vidisset locum beatæ Pelagiæ, vidit & leones quatuor illi assidentes: qui cum Episcopum illum beatum intuiti essent, ei obviam processerunt, & ipsum submissis corporibus adorarunt. Beatus vero Episcopus, ea re gaudens exultansque, sanctæ Pelagiæ reliquias suscepit & in montis sublimiorem partem tulit. Cumque stadiis fere decem processisset, ad ejus montis verticem ascendit: [donec condigne sepeliantur.] quem cum velut marmor politum esse vidisset, conduxit qui lapides inciderent: & altare ædificavit, sanctæque Pelagiæ reliquias illic reposuit; & montem illum appellavit, montem s congregationis, sanctæque Pelagiæ nomen sic inscripsit: Sancta virgo Pelagia, quæ Deo seipsam obtulit, & ad finem usque pro veritate certavit, quod ad corpus pertinet, hic requiescit; ejus autem anima in cælis regnat cum Angelis. Ita martyrium complevit sancta martyr Christi Pelagia, in Patris & Filii & Spiritus sancti gloriam, nunc & semper & in secula seculorum. Amen.
ANNOTATA.
a Clino nullus aliunde nobis innotuit: hic autem verone, an historiæ gratia adscito nomine sic appelletur, quis dicet?
b Iam dixi Diocletiano filium non fuisse: fortaßis vera hæc fuerint de Simplicii aut alterius pro Diocletiano judicantis filio, sicuti pro illius nomine Diocletiani nomen usurpatur.
c Procuratores Sirletus vertit. Sed nota est Protectorum dignitas ex Cedreno, Zonara, aliisque. In Actis S. Philemonis & sociorum ad 8 Martii leguntur Protectores quatuor, a Diocletiano mißi Alexandriam ad abducendum inde S.Arianum, Ægypti Præsidem, Christianæ fidei professoreme persecutore effectum, facti etiam ipsi Martyres. Glossa Basil. apud Meursium πριμοσκουτάριοι, ὑπερασπίσται, νἱ νῦν λεγόμενοι προτίκτορες, utique a protegendo dicti, corporis Regii stipatores.
d Idem Sirletus jumentum, at βαστέρνιον, Græco-barbara vox, diminutivum est a Latino basterna, quod Isidorus lib. 20 Orig. cap. 12, explicat esse vehiculum a duobus animalibus deportandum; est autem βαστέρνιον proprie lecticula manualis: qualis delicatioribus, præsertim feminis, in usu apud Romanos; & qui eam ferebant, Lecticarii.
e Hanc salutationis formulam Sirletus omisit.
f Ast jam supra dixerat, eam admodum excellentem in Dei timore; & fecerat nuptias recusare, quia desponsata esset Filio Dei.
g Sirletus, Communionem de Christi mensa accepit, eique impartivit. Magis placet brevior phrasi Ms. Palatini; nec enim in templo res agebatur, sed in via: ubi divinam Margaritam (sic enim vocabant Particulam sacram) penes se habuisse Episcopus potuit, ut sæpe in itinere Christiani, teste S. Ambrosio in suo fratre S. Satyro.
h Deerant hæc in alio Ms. quo usus Sirletus.
i Addit Sirletus, ut fama erat & ex macie cognoscebatur, precibus & jejuno vacabat: quæ vel melius absunt in Ms. Palatino, vel longiorem apud nutricem supponunt moram, idque satis congrue; ut convictus plurium dierum certum fecerit id, quod suspicari initio jusserat humilior vestitus.
l Exaggeratio justo & verosimili major.
m Hic Judicem Sirletus nominat, qualem melius in tota hac Paßione intelligemus, cui non credimus præsentem ipsum Imperatorem fuisse.
n Idem, Et tam eam invenire studentes quam illum.
o Cydnus hic est, urbem præterfluens, Tibullo & Ovidio laudatus a lucidis & placidis aquis, ac prope nascente croco.
p Ita Sirletus, multo melius quam in Ms. Palatino, ubi juvenis dicitur sic locutus patri, quod cum sequentibus non cohæreret.
q Quasi palam illi adstitissent, nihil reveriti tribunal tyranni.
r Græce εἰς τὸ σῶμα: Sirletus videtur legisse, εἰς τὸ στόμα, in os. Si os fornacis intelligatur, non male: erat enim bos illæ æneus vera & ingens ex ære fornax, præfixodesuper bovis capite in aliquam animalis speciem conformata, prout clarißime eam describit Codinus libro de originibus; & hæc fornax suum habebat ostium, in ea parte qui pectori bovis aßimilabatur. Ceterum magis placet quod Synaxaria dicant Sanctam in bovem immissam, non ingressam.
s In pace ecclesiæ post annos aliquot, Constantino jam solo & pacifice imperante factum id esse credi potest, non vero immediate post Martyrium.
DE SS. OLBIANO EPISCOPO ANEORVM
ET DISCIPVLIS MARTYRIBVS IN ASIA.
SUB MAXIMIANO
[Commentarius]
Olbianus Episc. Aneorum, Martyr in Asia (S.)
Discipuli, Martyres in Asia (SS.)
AUCTORE G. H.
Menologium Basilii Porphyrogeniti Imperatoris meminit horum Sanctorum istis verbis: Eadem die IV Maji certamen sacrosancti Martyris Olbiani & discipulorum ejus. [Elogium ex Menol. Basil. Imp.] Divus Olbianus Christi Martyr passus est sub Maximiano Imperatore, atque Æliano Asiæ Præside. Cum autem quidam idolorum sacerdos, nomine Agrippinus, sacrificia Iunoni offerret; comprehensus Olbianus, jussus fuit & ipse sacrificare, atque aræ thura adolere. Verum ille multis argumentis piisque sermonibus Christianam fidem exaltavit & collaudavit, & econtra superstitiosum idolorum cultum depressit & damnavit. Quapropter ignitis primum subulis viscera ejus & lumbi aduruntur, ferreis deinde virgis verberatus in carcerem detruditur. Postea vero ex carcere eductus, ac denuo jussus Christum abnegare & idolis sacrificare, cum constanter respuisset, una cum discipulis suis ad ignem damnatus fuit: ac proinde ingenti fornace accensas, una cum illis in eam projectus Martyrium consummavit. Hactenus dictum Menologium.
[2] Elogium in vetusto Synaxario MS Græco Collegii Claromontani Societatis Iesu Parisiis, est hujusmodi. [aliud ex Synaxario Claromont.] Hic fuit sub Maximiano Imperatore & Præside Asiæ Iulio Sexto Æliano. Cum Agrippinus & Clementius sacrificuli Iunonis sacra peragerent, jussus etiam Olbianus Episcopus sacrificare. Verum hic multis verbis & oppositionibus fidem Christianam laudavit & deprædicavit, & cultum idolorum damnavit & rejecit. Quare verubus ignitis in dorso & visceribus concrematur. Verum cum neque cederet quidquam, neque ut Soli sacrificaret adduci posset; regresso propter ipsum Proconsule atque mandante, crudeliter virgis est cæsus, ac sic tandem cum discipulis suis per ignem martyrium subiit. Multa Sanctum hunc cum adhuc viveret miracula patrasse, uti etiam in loco, ubi sacra ejus lipsana requiescunt, clarere miraculis, historia de ejus vita scripta declarat. Hæc ibi. Alia elogia sed hisce similia leguntur ad hunc aut sequentem diem in Menæis MSS. Mediolanensibus bibliothecæ Ambrosianæ, [& aliis Mss.] Taurinensibus Ducis Sabaudiæ, Divionensibus Petri Francisci Chifletti & duplici codice Cardinalis Mazarini.
[3] Interim in Menæis excusis celebratur ad diem XXIV Maji hoc addito elogio. [& 29 Maji in Menæis excusis.] Eadem die sancti Martyris Olbiani Episcopi urbis Aneo. Fuit sub Imperio Maximiani, Consulibus Alexandro & Maximo, & ductus est ad Iulium & Ælianum: a quibus interrogatus an vellet sacrificare, illeque abnueret, omni veste nudatus, verutis candentibus per viscera trajicitur & uritur. Dein reductus in carcerem, & ad secundam quæstionem eductus, cum in fide perseveraret, rursus exutus fœde laceratur, & in pyram ingentem altamque velut jaculum injectus, in ea spiritum Deo reddidit. Hæc ibi. Quæ inde ad suum Menologium transtulit Sirletus.
[4] Ex ultima hac relatione eruitur Sedes Episcopalis, quæ hic Ἀνέω, in antiqua Notitia Orientis, quæ ex MS. Vaticano extat edita in Geographia Sacra Caroli a S. Paulo, appellatur Ἄνεα & Ἔνεα, sita in Provincia Asia, sub Metropolita Ephesino, [Anea Sedes ejus Episcopalis] in ora occidua Cariæ contra Samum insulam. Ejus urbis Episcopus Modestus subscripsit Concilio Ephesino Oecumenico. Tempus aßignatur in omnibus elogiis Imperium Maximiani, at qui in ultimo encomio adduntur Consules Alexander & Maximus, non sunt censendi Romani, & universales Imperii, sed particulares urbis Aneæ aut provinciæ sub qua ista erat. Præses Asiæ in prima relatione appellatur Ælianus, [tempus martyrii.] in secunda Iulius Sextus Ælianus; in tertia dicitur S. Olbianus ductus ad Iulium & Ælianum, & eorum conditio siletur. Quid eorum rectius sit dijudicare possemus, si extaret historia de Vita S. Olbiani scripta, [Vita desideratur] & ab auctore Synaxarii Claromontani citata, quæ utinam aliquando emergat in lucem! adhuc enim alicubi superesse sperare facit Synaxariorum ætas non maxima, dum de ea velut nota loquuntur. Imo Ephemeris metrica qua usus compilator Synaxarii Chiffletiani, dum ejus nomen refert, ubi aliud quod damus nominat Pelagium, significat aliquibus in præcipuo honore hunc Sanctum fuisse. Ita autem habet
Ὀλβιανὸν κατέπεμφε τετάρτῃ θεσπεδαὲς πῦρ [nominis etymon.]
Quarta Olbianum transmisit fervidus ignis.
Idem ibidemd laudatur hoc disticho.
Ἄφθαρτον
ὄλβον
Ὀλβιανὸς
ἐλπίσας,
Στοργῆς
ὑπὲρ
σῆς
ὁλοκαυτώθη,
Λόγε.
Censum immortalem dum sperat Olbianus,
Amore totus pro tuo flagrat, Christe.
Allusio est ad significationem Græcæ vocis ὄλβος opes, census, beatitudo, unde ὄλβιος beatus, opulentus, & hinc Olbianus: pro quo Romanis Latine dici videtur Ulpianus, inter veteres Iuris Civilis auctores nominatißimus; sicuti Orbanus nonnumquam est Græcis, qui Latinis Urbanus.
DE SS. APHRODISIO, MELDA, MACROBIO, VALERIANO, LEONTIO, ANTONINO,
ET SOCIIS LX MARTYRIBVS SCYTHOPOLI.
[Commentarius]
Aphrodisius, Martyr, Scythopoli in Palæstina (S.)
Meldas, Martyr, Scythopoli in Palæstina (S.)
Macrobius, Martyr, Scythopoli in Palæstina (S.)
Valerianus, Martyr, Scythopoli in Palæstina (S.)
Leontius, Martyr, Scythopoli in Palæstina (S.)
Antoninus, Scythopoli in Palæstina (S.)
Socii LX Martyres, Scythopoli in Palæstina
G. H.
Scythopolis, urbs Palæstinæ antiqua, in ora lacus Genesaret ad meridiem, apud Iordanis fluvii egressum, in Galilæa, Tiberiadi & Bethsaidæ vicina, hos Christo Martyres protulit, in MS. Græco Synaxario Collegii Claromontani Societatis Iesu Parisiis sic relatos. Eadem die IV Maji certamen sanctorum Martyrum Aphrodisii, Meldæ, Macrobii, Valeriani, Leontii, [Martyrium,] Antonini & multitudinis Sanctorum, cum hisce Scythopoli martyrium passorum. Quorum festivitas celebratur in venerando Apostolio sancti & præstanti laude prædicandi Iacobi fratris Domini, constituto intra augustam ædem sanctissimæ immaculatæ Dominæ nostræ Deiparæ & semper Virginis Mariæ in Chalcopratiis. [cultus Constantinopoli:] Hæc ibi. Extruxit illud templum Theodosius Iunior, & terræ motu dejectum reædificavit Iustinus, ex Curopalata creatus Imperator, & insuper ei possessiones immobiles largitus est, uti docet Georgius Codinus de Originibus Constantinopolitanis pag. 43 in editione Luparæa.
[2] Eadem de hisce Martyribus narrantur in MSS. Menæis Chifletianis: indicaturque in adjunctis versibus eos partim gladio cæsos obiisse, partim per ignem triumphasse: ipsi versus hi sunt.
Τίς
οὗτος
ὁ
τράχηλον
ἐκτείνων
ξίφεῖ; [Martyrii genus]
Ἀφροδίσιος,
Ἀφροδίσιος,
λέγει.
Quis iste gladio colla protendens, rogas?
Aphrodius respondet, Aphrodisius vocor.
Ὁ
Λεόντιος
καὶ
συναθληταὶ
δύο,
Λέοντες
οἷον
ἔδραμον
πρὸς
τὸ
ξίφος.
Leontius & socii certaminis duo,
Velut leones ad gladium cucurrerunt.
Meldam & Valerianum intellige. Aliis duobus alterius generis martyrium, igne consummatum, sic adscribi videtur:
Ὑπὲρ
κεφαλὰς
Μαρτύρων
ἀρθὲν
δύο,
Ἀθλητικην
ἔπηξε
πῦρ
ἀυτοις
στέγην
.
Capita duorum Martyrum super evecta,
Athletico ipsis flamma pro tecto fuit.
[3] Forte nec simpliciter igne consummati fuere: sed supra eos in mordum fornicis miraculose conglomeratæ flammæ, [Acta deperdita] velut quondam in fornace Babylonia tribus pueris, eis non tam fuit pro tormento quam pro palæstra, sub cujus laqueari certarent, securi ab injuriis aëris, quibus expositi sunt pugnantes sub dio. Plura & certiora sciremus, si extarent Acta, quæ extitisse aliquando aliqua credere indubitanter faciunt jam allegati versus, argumento inde accepto compositi. Eorumdem Martyrium celebratur ad diem sequentem V Maji in MSS. Menæis Mediolanesibus bibliothecæ Ambrosianæ & Taurinensibus Ducis Sabaudiæ. [Memoriæ 5 Maji] In horum altero codice pro Melda, Valeriano & Antonino leguntur, nomina Medaæ, semel etiam Melthaæ, Adriani & Antonii, & Socii Scythopolitani indicantur sexaginta.
DE SANCTA ANTONIA.
MARTYRE NICOMEDIÆ IN BITHYNIA.
[Commentarius]
Antonia, Martyr Nicomediæ in Bithynia (S.)
G. H.
Antiqua Martyrologii Hieronymiani apographa, Epternacense & Blumianum, ita hunc diem auspicantur: [Memoria in Martyrol. S. Hieronymi,] IV Nonas Maji. In Nicomedia Antoniæ. In Apographo Lucensi legitur: In Nicomedia natalis S. Sinesii, Antoniæ. Verum S. Sinesius videtur esse cujus corpus est Lucæ, ibidemque hoc die colitur, ac proinde primo loco debuit nominari, dein addi, In Nicomedia Antoniæ. Eodem modo qui in Ms. Corbejensi Parisiis excuso additur Justus, videtur Episcopus & Martyr Viennensis esse, etiam hoc die relatus, de quo infra agetur. Maneat ergo constans lectio Martyrologii Hieronymiani ista: In Nicomedia Antoniæ. Neque obest quod in Epternacensi hæc cum sequentibus Martyriis subnectantur diei præcedenti, quia id errore amanuensium factum fuisse ex aliis apographis manifestum est, & confirmatur ex sequentibus Martyrologiis; ex quibus primum sit Flori, in suo ad Bedam auctario, in Mss. Atrebatensi, Tornacensi & Lætiensi, ubi ista leguntur, IV Nonas Maji. In Nicomedia natale S. Antoniæ, [elogium in Floro & aliis.] quæ nimium torta & variis tormentis afflicta, ab uno brachio tribus diebus suspensa, & in carcere biennio retrusa, a Priscilliano Præside flammis exusta obiit. Quæ eadem fere phrasi leguntur apud Adonem, Vsuardum, Notkerum, Bellinum, auctorem Martyrologii Bedæ suppositi, Maurolycum, Galesinium, & in præcipius codicibus Mss. ac tandem in Martyrologio hodierno Romano, in quo etiam ad ultimum a Priscilliano Præside in confessione Domini flammis exusta esse dicitur. Eadem leguntur apud Petrum de Natalibus lib. 4 cap. 123 citato Martyrologio S. Hieronymi, in quo ejus mentionem fieri ostendimus. Vincentius quoque Bellovacensis lib. 13 Speculi Historialis eadem habet.
[2] In eodem antiquo codice Epternacensi, ista tamquam huic diei propria leguntur: IV Nonas Maji, Nicia civitate natale Antoninæ. [S. Antonina Nicææ Martyr,] Ejusdem Antoniæ fit mentio in Mss. Parisiensi Labbæi, & Hibernico monasterii Tamlactensis. In Mss. Richenoviensi & Rhinoviensi habetur: In Nicæa civitate Antonini. Verum facilis unius litteræ finalis error potuit irrepsisse, cum alius Antoninus Martyr hoc die referatur. At nos S. Antoninam Martyrem Nicææ in Bithynia celebravimus ipsis Kalendis Martii. [1 Martii:] Et quod huc maxime spectat, subjunximus elogium alterius, forte Antoninæ Martyris, ex Ms. Græco Synaxario, in quo dicitur temporibus Diocletiani & Maximiani & Priscilliani Præsidis flagris in mamillis converberata, [an ibi relata huc spectet.] in ligno appensa, in lateribus ustulata, & supra ignitam craticulam extensa, & subulis candentibus & ignitis veruculis in manibus & talis transfixa, & dein biennio omnibus ærumnis conficienda in carcere relicta, ac tandem in mare projecta. Quibus in Menæis additur, quod incolumis terræ reddita, fuerit lapidibus obruta, & tandem capite plexa. In Menologio Sirleti dicitur sub Priscilliano Præside, verberibus cæsa, in ligno suspensa, lateribus laniata, subulis persossa, flammis incensa, [uti & relata 12 Iunii.] demum gladio percussa, martyrio coronata. Hæc ibi latius legi possunt, & licet Nicææ in Bithynia dicatur passa, forsan tamen hæc eadem est, quæ hic Nicomediæ in Bithynia traditur coronata, quamvis ista Antonina, hæc Antonia appelletur. Eadem de S. Antonina leguntur ad diem XII Iunii, in Menologio Basilii Imperatoris, Synaxario Ms. Parisiensi & Menæis, & in Martyrologio Romano.
[3] In Ms. Martyrologio Pragensi Ecclesiæ Cathedralis, & in alio Pragensi proprio ad hunc IV Maji dicitur Carolus Rex, seu IV istius nominis Imperator, [Caput S. Antoniæ Pragæ.] caput S. Antoniæ Martyris dedisse Ecclesiæ Pragensi. In Diario ejusdem Ecclesiæ edito a Ioanne Peßina Decano Pragensi & Episcopo Samadriensi solum dicitur, pars capitis allata ex Italia cum multis aliis sanctorum Reliquiis anno MCCCLV; in Bosphoro autem seu Majestate & gloria illius Ecclesiæ, quem idem auctor vulgavit an. 1673 nobisque donatum misit, pag. 463 ubi illius Reliquiæ & aliarum fit mentio, additur, Testimonialies omnium ex itinere illo Romano, quo Coronam accepit Carolus, allatorum hodieque extare in Archivo Capituli: sed eas cum deinde quærerentur inveniri non potuisse, responsum nobis est. Celebratur ibidem, facultate ab Innocentio IV Pontifice concessa, festum allationis reliquiarum secunda die Ianuarii, uti ibidem in Appendice pag. 1084 diximus. Verum an ea sit hæc Antonia Necomdiæ passa non continuo liquet.
[4] Eadem a Bivario ad Dextri supposititium Chronicon fingitur Antima dici: quia ibi ad annum 100 num. 3 ista leguntur: Antima Maximilla conjux Ægeæ, [perperam fingitur esse Antima Maximilla.] Patrarum in Achaia Proconsulis, a B. Andrea conversa, in antrum se abdidit post mortem mariti. Fuit hæc Novo-comensis, Plinii Junioris consanguinea, post nupsit C. Fonteio Capitoni; inque Nicomediam delata, pro Christi fide IV Maji patitur. Quæ non lubet excutere, cum debito careant fundamento. Ac primo unde probatur quod Maximilla sit Antima appellata; & quod alii errant, dum S. Antoniam scribant loco Antimæ? Dicitur Maximilla ab interpolatoribus Abdiæ, uxor Ægeæ Proconsulis, sed hoc aliis plane incredibile videtur, eritque ad Vitam S. Andreæ latius excutiendum. Interim consule Andream Saussajum lib. 3 de Gloria S. Andreæ Apostoli cap. 20 art. 2 & 3. Tamayus Salazar de hac S. Martyre Antima in suo Martyrologio Hispanico plane silet, cum alias Dextri fabulas paßim amplectatur.
DE SANCTIS MARTYRYBVS AFRIS
CÆLESTINO, FELICE, VRBANO, ROMANO, BELLICO, MARTIALE SEV MARCIANO, MITTVNO PRESBYTERO, FLORIANO, PETRO.
[Commentarius]
Cælestinus, Martyr in Africa (S.)
Felix, Martyr in Africa (S.)
Vrbanus, Martyr in Africa (S.)
Romanus, Martyr in Africa (S.)
Bellicus, Martyr in Africa (S.)
Martialis, seu Marcianus, Martyr in Africa (S.)
Mittunus Presb. Martyr in Africa (S.)
Florianus, Martyr in Africa (S.)
Petrus, Martyr in Africa (S.)
AUCTORE G. H.
Qvatuor Martyrologii Hieronymiani apographa referunt hos Martyres, qui in codicibus Lucensi, & Corbejensi ita leguntur. In Africa Natalis Cælestini, Felicis, Urbani, Romani, Bellici, Martialis, Mittuni Presbyteri, Floriani, Petri. In Ms. Blumiano omissus est Urbanus. In Ms. Epternacensi sunt omnes, sed Marcianus scribitur loco Martialis, & Mittunus non appellatur Presbyter. Cui subjunguntur ordine mutato Petrus, Florianus. Quod ideo animadvertendum censemus, quod in Norico-Ripensi Lauriaci colatur hoc die S. Florianus Martyr, & dictus locus licet corrupte absque nomine S. Floriani subjungatur in tribus apographis, scilicet Lucensi, Corbeiensi, Blumiano. Qua præmonitione facta relinquimus inter hos Martyres S. Florianum, dum aliunde constiterit potius debere abesse. Refertur etiam Florianus Martyr in Ms. Casinensi, uti infra dicetur. In Ms. Richenoviensi prope Constantiam Sueviæ ista leguntur: In Africa Cælestini & aliorum tredecim, pro quo in Ms. Rhinoviensi habetur, & aliorum quindecim. Imo & in Ms. Epternacensi ista repetuntur: In Africa Cælestini & aliorum quadraginta. De Quadraginta Martyribus seorsim agimus, qui & duplicantur, & diversis etiam conjunguntur. Sunt hic socii S. Cælestini tantum octo suis nominibus expreßi, quibus videntur ab aliquibus adjuncti, qui ad hunc diem seorsim memorantur. In Mss. Augustano S. Vdalrici & Parisiensi Labbæi fit mentio SS. Cælestini, Felicis, Floriani, Romani & Fortunati. Verum Fortunatus videtur referendus ad Martyres Afros præcedenti die propositos, inter quos duo fuerunt Fortunati dicti. In Mss. Casinensi & Altempsiano memorantur passi in Africa Cælestinus, Felix, Urbanus. Sunt etiam hi tres in Mss. Trevirensi S. Maximini, & Romano Cardinalis Barberini, sed primus Cælestis aut Callistus scribitur: ita in alio Ms. Romanus & Cælestina loco Cælestini indicatur. Meminerunt Cælestini Ms. Aquisgranense, Grevenus & Galesinius; sed aliis jungunt. In Ms. Tamlactensi sunt nomina Urbani, Romani, Floriani, tum Cælestinæ & Emetuni, loco Cælestini & Mittuni.
DE SANCTIS MARTYRIBVS
NESTORIO, MICTONIO ET ANTONIO. ITEM SECVNDIANO ET MARCELLIANO.
[Commentarius]
Nestorius, Martyr (S.)
Mictonius, seu Mittorius, Martyr (S.)
Antoninus, Martyr (S.)
Secundianus, Martyr (S.)
Marcellianus, Martyr (S.)
G. H.
Post relatos Martyres quadraginta, de quibus infra cum S. Silvano agimus, ista referuntur in Ms. Epternacensi. Et alibi Nestori, Mictoni, Antonini. Qui horum medius collocatur, in Ms. Corbeiensi Parisiis excuso, appellatur Mitton, in Mss. Lucensi & Blumiano Mittorius. Et alii duo eodem modo ubique scribuntur. In Mss. Augustano S. Vdalrici & Parisiensi Labbæi memoratur Nestor. In Ms. Atrebatensi celebratur passio Antonini Martyris. In Ms. Aquisgranensi præter Antoninum Martyrem refertur Antoninus, qui etiam est inscriptus Mss. Augustano & Adoni Reginæ Sueciæ. His tribus in titulo adjungimus SS. Secundianum & Marcellianum, quorum & Floriani Martyrum natalem celebrat antiquum Casinense Martyrologium, characteribus Longobardicis scriptum. Omittimus Florianum, quia jam, licet sub dubio, eum dedimus inter Martyres Afros, & alium damus Lauriaci in Norico Rip ensi martyrio coronatum.
DE S. FLORIANO PRINCIPE OFFICII, ET SOCIIS MARTYRIBVS LAVREACI,
IN NORICO RIPENSI, SIVE SVPERIORE AVSTRIA.
SUB DIOCLETIANO
[Praefatio]
Florianus Princeps Officii Martyr Laureaci in Norico Ripensi seu Superiore Austria (S.)
Socii varii Martyres Laureaci in Norico Ripensi seu Superiore Austria
AUCTORE G. H.
Noricum, Illyrico Occidentali in Notitia Imperii sub Constantino Magno ejusque posteris inclusum; censetur ea regio, qua ab Oeno fluvio, Rhætiarum & Vindeliciæ termino, ad Pannoni as usque extendebatur, [In Norico Ripensi] divisa in Noricum Ripense & Noricum Mediterraneum. Vtrumque sub suo Præside seu Præfecto consistebat: & Noricum Ripense vicinum Danubio erat, cujus urbs primaria fuit Lauriacum, Sedes Præsidis seu Præfecti, & pro Christianis primis Episcopalis. [Lauriaci nunc Lorch,] Sed urbe hac ab Attila deleta, Cathedra fuit Passavium translato. Vestigium urbis Laureacensis asservatur in pago Lorch, quasi Laurich & Lorich, unde contractum Lorch, in Austria superiore, haud procul ab incursu Anasi sive Anesi fluminis in Danubium, ubi & oppidum Anasum sive Ensium, vulgo Enss, quod ex arce Lauriacensi constructum censetur. Hic locus palæstra martyrii fuit S. Floriano Principi Officii, cujus dignitas in citata Imperii Occidentalis Notitia ita explicatur: [passus S. Florianus Princeps Officii,] Officium habet vir spectabilis Dux Pannoniæ primæ hoc modo: Principem de eodem corpore, Numerarium, Commentariensem, Adjutorem, Subadjuvam, Regendarium, Exceptores, Singulares & reliquos Officiales. Non dubitamus quin sub Diocletiano fuerit in dicto Norico simile Officium, cujus Princeps erat S. Florianus: nisi cum Pancyrolo & aliis Pannoniæ pars dicatur Noricum, & sic statuatur S. Florianus Princeps Officii in dicta a simul Pannonia, in cujus confinio & limite fuit Cæcia munitio, in qua residebat S. Florianus.
[2] [memoratus in Fastis sacris.] Memoria sacra S. Floriani extat in Martyrologio B. Rabani, ex Abbate Fuldensi anno DCCCXLVII creati Archiepiscopi Moguntini, cujus ista sant verba: Quarto Nonas Maji Passio S. Floriani Martyris, tempore Diocletiani & Maximiniani Imperatorum, sæviente iniquissimo Præside Aquilino, apud Noricum Ripensen: qui cum se videret superatum a Floriano, jussit eum capitalem subire sententiam, & duci ad fluvium Anesum, & ibi præcipitari de ponte. Hæc Rabanus: ante quem ejusdem Sancti memoria inserta fuerat antiquo Martyrologio Hieronymiano, sed lectio loci male perturbata fuit his verbis, Et in Nuricopense locorum, pro in Norico Ripensi loco Lauriaco: Vti ea in Martyrologio Adonis emendantur hoc modo: Eodem die in Norico Ripensi loco Lauriaco S. Floriani, qui jussu Præsidis ligato ad collum ejus saxo, in flumen Anisi præcipitatus est: & mox, omnibus qui circumstabant videntibus, oculi præcipitatoris ejus crepuerunt. Similia habent Vsuardus, Bellinus, Maurolycus, Molanus, aliique cum hodierno Martyrologio Romano. At majora encomia exhibent Notkerus, Canisius, Galesinius, aliique, quæ ex ipsis Martyrii Actis desumpta sunt.
[3] Acta antiqua paßionis S. Floriani varia nacti sumus: sed ea prima æstimamus, [Acta duplicia dantur ex Mss.] quæ primo loco damus ex codice Ms. Vltrajectino S. Salvatoris, &; Legenda Sanctorum Poloniæ, anno MDXI Cracoviæ excusa, collata cum Actis S. Florentii in Gallia paßi, de quo infra agemus. Eadem Acta sed contractiora extant in pervetusto Ms. Trevirensi monasterii S. Maximini, ac alio Paßionali Ms. Bodecensi in diœcesi Westphaliæ Paderbornensi: cujus pars eisdem verbis extat in Breviario Passaviensi, anno MDV impresso. Eadem, sed ditione nonnihil illimata, edidit Surius. Alia Acta aliquanto recentiora subjicimus, ex codice Ms. Carthusiæ Gamnicensis, nobis a Ioanne Gamansio submissa, ac notatur historiam martyrii graviter compositam ac conscriptam fuisse: miracula tamen circa finem videri ab alio adjuncta: cujus aliquod compendium, sed aliis immistis, edidit, Ioannes Cuspinianus in Austria, sub finem, ubi S. Florianum inter Patronos Austriæ recenset: [Patrocinium Austriæ & vicinarum Diœceseon;,] & ut talis refertur in Officiis propriis Sanctorum Cathedralis Ecclesiæ & totius diœcesis Viennensis, quæ habemus anno MDCXXXII excusa, in quo aliquod Vitæ compendium, in tres lectiones divisum & ad Matutinum in secundo Nocturno recitari solitum, exhibetur; quod idem refertur in Proprio Sanctorum diœceseos Passaviensis, anno MDCVIII excuso. Ejusdem Sancti memoriam celebrari in diœcesi Ratisponensi & Salisburgensi, scimus ex Officiis propriis earumdem Ecclesiarum.
[4] Memorabile etiam illius monumentum protulit Matthæus Raderus tomo 1 Bavariæ sanctæ pag. 18, [templum & monasterium S, Floriani.] dum inter alia refert sequentia: Conditum illius memoriæ illustre templum: adjectum posteris seculis cœnobium, sodalibus D. Benedicti incolendum: quod inde rursum, ævo omnia in vetustatem redigente, ab Angelberto Bataviensi Pontifice instauratum, D. Augustini disciplinam profitentibus assignatum, quod demum Altmannus Antistes rursum fatiscens, in majorem splendorem eduxit, a posteris S. Floriani appellatum. Hæc Raderus. Eadem confirmat Wiguleius Hundius in Episcopis Patauiensibus, asserens Engelbertum, supra Angelbertum, sedisse ab anno Christi MXLV usque ad annum MLXV, & cænobium S. Floriani ab Hungaris destructum, ab eo reparatum & Canonicis S. Augustini restitutum. Dein addit ab Altmanno, illius successore, anno MLXXX monasterium S. Floriani mira severitate reformatum. Est illic etiamnum Præpositura Canonicorum Regularium S. Augustini, media via inter Lintsium & Stiram civitates.
[5] Addit laudatus supra Raderus, in ipsa æde S. Floriani tabulam pictam esse, quæ distinctis capitibus totam ipsius vitam quindecim argumentis spectandam repræsentat; [Miracula] & undecim icones priores in Actis satis explicantur, in reliquis ista indicantur: Fons ægris haustus haud paucis saluti fuit. Mox ad sepultas ejus Reliquias mortuus in vitam rediit. Duæ Postremæ effigies monent exemplo carbonarii, in medium delapsi incendium, & votis S. Floriani erepti, illum adversus pericula incendiorum præsentem esse tutelam. Et quia Tribunum aut Centurionem fuisse tradunt historiæ, [potissimum in tutela contra incedium.] etiam in bellicis tumultibus illius vota & auxilia esse petenda, nec fuisse frusta expetita. Hæc Raderus ex litteris Sebastiani ab Adelzhausen, illius toparchiæ Præfecti, ad se mißis. Andreas Bruner lib. 4 Annalium Boicorum, relato S. Floriani martyrio, addit; ignium furori in tecta grassantium Floriani nomen hodieque opponi; multisque documentis omni ævo ostensum esse, tutelam hanc ædibus contra flammas saluti fuisse. Hinc talis ad S. Florianum deprecatio, post Acta martyrii, scripta reperitur: O Martyr sancte Floriane, custodi nos nocte & mane, ab ignis nocivi læsione & ab omni seculi confusione.
[6] In Ecclesiis Cathedralibus & diœcesibus Viennensi & Passaviensi celebratur sub ritu duplici festum SS. Floriani & sociorum Martyrum, [Socii Martyres.] & Oratio recitatur ex Communi plurimorum Martyrum: Deus qui nos concedis Sanctorum Martyrum tuorum Floriani & sociorum natalitia colere. Hos esse XL Martyres, infra in Actis relatos, indicat Petrus de Natalibus lib. 4 Catalogi cap. 125; asseritque reclusos & inedia afflictos, tandem in carcere spiritum tradidisse. Idem traditur in Compendio Ms. Actorum, ex indicata Carthusia Gamnicensi nobis transmisso. At memoratus Bruner, Quadraginta, inquit, ejus commilitones per varia crudelitatis exempla tracti, laceratis corporibus, fidem integram invictosque animos ad triumphum secum adsportarunt. Illos quadraginta Martyres celebrant Richardus Witfordus in Martyrologio Anglice excuso, & Canisius in Germanico, aliique. Alia controversia movetur ex Actis S. Florentii Presbyteri, qui Rojæ & apud Salmurum in Gallia colitur XXII Septembris, [An frater ejus S. Florentius Presbyter?] crediturque mortuus circa annum CCCC. Hujus Acta nacti sumus ex quatuor Mss. codicibus, & scripta dicuntur sub nepotibus Caroli Magni seculo Christi nono: in quibus statuitur S. Florentius frater S. Floriani fuisse, & cum eo in Norico Ripensi militasse, tormentaque pro fide tulisse: sed cum esset cum eo in flumen conjiciendus, ab Angelo jussum in Gallias abire, ad Sacerdotalem consecrationem a S. Martino suscipiendam. Horum compendium extat apud Mombritium & Vincentium lib. 12 Speculi Historialis cap. 68. Verum hæc nobis minus probantur, tum ob altißimum de hoc S. Florentio in præcipuis Actis S. Floriani silentium, tum quod tempora non conveniant, cum sub ejus martyrium S. Martinum necdum fuisse natum constet. Proinde dubitamus num ex Actis S. Floriani illa assuta fuissent ab auctore, qui Acta S. Florentii, uti præfatur, succincte scripta amplificavit. Sed hæc erunt diligentius excutienda dicto XXII Septembris.
ACTA
Ex variis codicibus Mss. & Legenda Sanctorum Poloniæ excusa.
Florianus Princeps Officii Martyr Laureaci in Norico Ripensi seu Superiore Austria (S.)
Socii varii Martyres Laureaci in Norico Ripensi seu Superiore Austria
BHL Number: 3054
EX MSS.
In diebus illis, sub Diocletiano & Maximiniano Imperatoribus, facta est persecutio Christianorum, quando diversis agonibus certantes Christiani, a tyrannis illata supplicia devota mente pro Domino suscipiebant, [In Diocletiani persecutione,] ut promissionum Christi participes efficerentur. a Tunc quidam in montibus & rupibus se absconderunt, quidam autem in caveis petrarum delitescebant, & sic per multas pœnas de hac vita liberabantur. Tunc, sanctitas & fides per patientiam suos athletas b coronabat & per victoriam ad vitam perducebat æternam. Tunc impii Judices, jussi ab Imperatoribus, certamen contra Christi milites agebant: sed athletæ fortiter laborabant & superabant eorum insaniam; venerabilis vero fides in omnibus vincebat. Ergo in illis diebus cum venisset sacrilegorum Principum præceptio apud Noricum Ripense, administrante c Aquilinio Præside; tunc adveniens præses in castrum Lauriacense cœpit vehementer inquirere Christianos, [ab Aquilino Norici Ripensis Præside,] & comprehensi sunt quidam Sanctorum numero quadraginta: qui diutissime certantes, & multis suppliciis cruciati, missi sunt in carcerem. Ad quorum confessionem d B. Florianus gaudens accessit: [captis 40 Christianis] qui cum habitaret apud e Cetiam civitatem, audiens famam Sanctorum qui agonizabant pro Christo, dixit ad suos: Oportet me Lauriacum ambulare ad Præsidem, & ibi pro Christi nomine diversa supplicia sustinere. Et valedicens suis iter arripuit.
[2] Cum autem venisset non longe a Laboriaco, ingressus pontem quo fluvius transiri solet, obviatus est cum quibus antea militaverat, qui immissi erant ad persequendos Christianos. [S. Florianus ultro se lictoribus offert:] Et cum eos interrogaret quo pergerent, dixerunt ad eum: Numquid non audisti præcepta Imperatorum quæ venerunt ad Præsidem, ubi jubent omnibus hominibus libamina diis offerre & exhibere, qui autem noluerint, diversis suppliciis interire? Hæc audiens B. Florianus, dixit: Fratres & commilitones, quid alios quæritis? Si vultis me tenete, quia vere Christianus sum, & hic in vestra sum præsentia. Illi autem hæc audientes, [recusat diis Sacrificare] statim comprehensum eum duxerunt ad Præsidem, dicentes: Ut quid alios quærimus? nam primus & Princeps nostri Officii Florianus Christianum se profitetur. Præses autem dixit ad eum: Floriane, ut quid ista de te dicuntur? Veni, sacrifica diis, sicut ego vel commilitones tui, ut vivas nobiscum, & non cum contemptoribus puniaris secundum præcepta Imperatorum. B. Florianus respondit: Hoc ego certe non sum facturus: quod autem tibi præceptum est, exerce. Tunc Præses commotus in via, vim ei inferri præcepit, ut vel invitus sacrificaret. [implorat divinum auxilium:] Beatus autem Florianus levavit vocem suam ad Dominum, & dixit: Domine Deus meus, in te speravi, & te denegare non possum; sed tibi milito, & tibi offero sacrificium laudis: protegat me dextera tua, quia tuum nomen est benedictum in cælo & terra. Domine, da mihi tolerandi virtutem, & suscipe me inter sanctos & electos athletas tuos, qui ante me conversi & confessi sunt nomen sanctum tuum f. Confirma me, ut te laudem & tibi benedicam: quia tu es benedictus in secula. Amen.
[3] Aquilinus autem Præses haæc audiens, irrisit eum, [plenam confessionē fidei facit.] dicens: Ut quid insipienter loqueris, & derides præcepta Regum? B. Florianus respondit: Ego quidem, quando humanam militiam exercebam, occulte colebam Deum meum: unde tamen non potuit diabolus me abstrahere. Nunc autem tu corporis mei quidem potestatem habes, animam autem meam tangere non potes: solus enim Deus de illa habet potestatem. Iussioni autem tuæ pareo quantum decet militem: hoc autem mihi nemo suadere poterit, ut idolis sacrificem: non enim ego illa phantasmata adoro. In ira autem & furore conversus Præses, jussit eum fustibus cædi. Florianus dixit: Tantum irascere, quantum in corpore meo videris habere potestatem, vel quantum tibi est concessum. Si autem vis scire quia non timeo tormenta tua, ignem accende; & in nomine Domini mei Iesu Christi ascendo super eum. Milites autem cœperunt eum cædere. [Verbera inflicta hilari vultu excipit] Cum autem cæderent eum, dicit ei Præses: Sacrifica diis, Floriane, & libera te de tormentis. B. Florianus respondit: Ego verum sacrificium offero modo Domino Iesu Christo, qui me dignatus est usque ad hanc horam perducere, & in exaltationem hanc in qua nuncsum. Hæc autem sancto viro dicente; jussit eum Præses iterum cædi. Cum autem cæderetur B. Florianus, ita hilarem vultum ostendebat, quasi in gaudio aut in lætitia magna esset constitutus. [& scapularum lacerationem:] Tunc Præses jussit scapulas ejus acutis ferreis g confringi. Hoc autem cum factum fuisset, B. Florianus amplius glorificabat Deum, & semper se Christianum esse profitebatur.
[4] Tunc iniquissimus Præses, cum se superatum esse videret in omnibus, dedit ei sententiam, & jussit eum duci ad fluvium Anesium, & ibi præcipitari de ponte, quarto Nonas Maji. Beatus autem Florianus datam in se sententiam hujusmodi gaudens, [jubentur in flumen præcipitari:] & exultans in vitam æternam, quam Dominus promisit diligentibus se, ita hilaris pergebat, quasi ad lavacrum duceretur h. Cum autem pervenisset ad locum ubi eum habebant projicere, ligaverunt ei lapidem ad collum. Rogabat autem B. Florianus milites qui eum tenebant, ut permitterent eum orare ad Dominum. Stans autem B. Florianus contra Orientem, extendens manus suas ad cælum, dixit: Domine Iesu Christe, [factaque oratione submergitur.] suscipe animam meam. Tunc flectens genua oravit quasi unius horæ spatium, ut vererentur & timerent eum tangere qui eum duxerunt. Tunc adveniens juvenis, plenus rabie crudelitatis, dixit ad milites: Quid statis & non facitis jussionem Præsidis? Et hæc dicens præcipitavit eum de ponte in fluvium: & statim oculi ejus crepuerunt.
[5] Fluvius autem suscipiens martyrem Christi expavit, & elevatis undis suis, [Corpus delatum in saxū, ab aliqua protegitur:] in quodam eminentiori loco in saxo corpus ejus deposuit. Tunc annuente favore divino, adveniens aquila, expansis alis suis in modum crucis eum protegebat. Sed B. Florianus manifestavit se cuidam feminæ, corde Deo devotæ; & admonuit ut conderet eum humo in secretiori loco: certisque indiciis designavit ei locum ubi eum conderet, vel ubi eum sepulturæ traderet. Mulier autem hac visione comperta junxit animalia, & ad fluvium properavit: & corpus requirens invenit, & super quadrigam posuit i. Propter timorem autem Gentilium in virgultis & frondibus eum involvit, simulans se quasi ad hortulum claudendum ducere. Ducente autem ea ad locum ubi ei designaverat, factum est ut lassarentur animalia præ nimio ardore solis, & steterunt, ita ut non possent ambulare neque progredi amplius. Tunc mulier anxia mente oravit ad Dominum, ut ei divina misericordia subveniret. Et statim in eodem loco fons affluentissimus erupit, & ad testimonium sancti Martyris perseverat usque in hodiernum diem, in quo animalia sanata cœperunt ulterius ambulare. Ita pervenit ad locum ubi ei ipse revelaverat, & ubi eum mulier, propter eminentem & amarissimam persecutionem, sub terra deposuit k: in quo loco fiunt sanitates magnæ, ægri sanantur, febricitantes curantur, dæmoniaci liberantur, & omnes qui ex fide obsecraverint, misericordiam consequentur l. Acta autem sunt hæc tempore Diocletiani & Maximiani Imperatorum, agente iniquissimo Præside Aquilino; regnante Domino nostro Iesu Christo, cui est honor & gloria & potestas in secula seculorum. Amen.
ANNOTATA.
a Vita S. Florentii. Tunc quidam ultor se gladiatoribus offerebant, alii autem in montibus &c.
b Legenda Polonica, corroborabat.
c Aquilo Wigulejo Hundio dicitur, at Aquila Cuspiniano in Austria & Pantaleoni.
d Hinc Acta S. Florentii jungunt Florentium cum Floriano, & in plurali numero describuntur.
e Cætia seu Cecia, aliis perperam Oecia, Thecia, Etium: de situ infra agetur.
f In Legenda excusa & Vita S. Florentii nonnulla huic orationi adduntur, in sequenti Vita exposita.
g Fortasse legendum configi: certe auctor sequentis Vitæ ferreorum uncorum meminit, quibus scapularum carnes lecerari, non ossa confringi moris erat.
h Hinc S. Florentius ab Angelo abstractus, in Gallias abiisse traditur in propriis Actis.
i Petrus de Natalibus: Sentibus spinosis timore paganorum operuit. Et interrogantibus quibusdam, spinas collectas ad claudendum hortum ducere simulavit.
k Mombritius & Vincetius: Ibi cæci illuminantur, dæmones ejiciuntur, & variis morbis comprehensi sanantur.
l In lectionibus propriis Ecclesiarum Passaviensis & Viennensis ista adduntur; In quo loco postea celebre monasterium erectum fuit, quod usque in hodiernum diem titulo & patrocinio S. Floriani gaudet: & esse etiamnum Præposituram Canonicorum Regularium S. Augustini supra diximus.
ALIA ACTA
Ex MS. Carthusiæ Gamnicensis.
Florianus Princeps Officii Martyr Laureaci in Norico Ripensi seu Superiore Austria (S.)
Socii varii Martyres Laureaci in Norico Ripensi seu Superiore Austria
BHL Number: 3058
EX MSS.
[1] Florianus, genere a Teutonicus, Imperialis militiæ per Orientalem Bavariam Princeps fuit. Invenitur enim in Chronica, quod cum totus mundus Romanis esset subjectus, [S. Florianus Princeps militiæ in Ripensi Norico ] habebant in qualibet regione militiam, suo obsequio pro annuo stipendio deputatam; ut si quando regio vel provincio aliqua Romanæ potentiæ rebellare præsumeret, militia regionum variarum, repugnantium audaciam continuo refrænaret. Unde cum Orientalis b Bavaria (quæ olim Ripensis nova, nunc autem c Austria nuncupatur, cujus termini ab Æno fluvio usque ad confinia Pannoniæ protenduntur) Romano subjecta esset Imperio; quemadmodum per Præsides, qui ad civitatem Laureacensem ab eisdem mittebantur, patenter ostenditur; habebant in eadem provincia militiam copiosam. Et quia S. Florianus dignitate rerum & familia ceteris præpollebat, Principatum ejusdem militiæ meruit adipisci. Fuit enim residens in castro, quod tunc d Cecia, nunc vero Zeizelmaur appellatur: quod cum omnibus suis attinentiis ordinatione divina cessit Ecclesiæ in possessionem; ut sicut Reliquiarum suarum ornaretur thesauro; sic etiam suorum prædiorum habitudine ditaretur: & quo vivens in persona propria usus fuerat, eodem etiam mortuus per suos famulos frueretur.
[2] In illis temporibus gentilis feritas duos apros emisit sævissimos, Dioletianum scilicet & Maximianum, qui dentibus nefariis vineam Domini exterminio devastarent. [in persecutione Diocletiani,] Nam cum cederet eisdem cura monarchiæ gubernanda; mox Imperialibus fascibus intumentes, ardenter desiderabāt illud genus electum de medio tollere, quod inclyta mater Ecclesia celesti Sponso juncta progenuerat. Qua propter gentes fremunt & populi meditantur inania, Regesque in unum conveniunt contra Christum. [sub Præside Aquilino] Tunc Imperatores miserunt edictum in universis provinciis ac regnis, ut quicumque Christo divinitatem ascriberet, mortis dispendium sub diversis suppliciis pateretur. Hujus itaque mandati executor erat vir effrænis, sæva bestia, humani sanguinis cupidus, nomine Aquilinus, qui cum fines Noricorum Præsidis functus Officio subintraret, scrutari ubique cœpit habitacula fidelium, tamquam leo rugiens, quærens quem devoret. Ingrediens tandem plenus crudelitate nobile castrum Laureacense (quod divitiarum copia, armorum virtute, populi numerositate, murorum amplitudine, famæ celebritate, adeo ceteris præeminebat, ut vix Romanam arcem præferri sibi pateretur) cœpit persequi & alligare cunctos, qui se Christianos profitebantur. Comprehensa est igitur magna fidelium multitudo: [post captam magnam fidelium multitudinē] quibus ante Tribunal judicis constitutis, parati sunt pro fide Christi omnibus exigentibus reddere rationem; non eos metuentes, qui potestatem habent corruptibilis massam corporis dissolvendi, sed potius eum qui præter corpus etiam animam mittere valet in gehennam. Et quia nulla tormenti species eorum adamantina pectora potuit immutare, ideo subsannaverunt cassa molimina Præsidis, minas ipsius ac promissa levi vento simillima reputantes. Quapropter jubet quosdam occidi, quosdam retrudi in carcerem, quo ad usque excogitaret, quibus tormentorum studiis præsentis vitæ solatio privarentur, si jussis suis obtemperare contemnerent. Divulgatur igitur rumor per universum regionis circuitum de Martyrum glorioso certamine.
[3] Interea Florianus, inclytus miles Christi, florens ut palma exaltata, [accensus desiderio martyrii,] & quasi cedrus in Libano germinans, terrenis rebus tenui radice inhæsit, paratus opportunitate nacta pretiosam margaritam cælestis Regni venditis omnibus comparare, & Christi vestigia nudus sequi. Tegebant enim vota Christianæ religionis ornamenta secularis militiæ, juxta similitudinem grani sub palea latitantis. Qui cum apud urbem Ceciam honorabilis, ut dictum est, haberetur; audivit qualiter Aquilinus Præses ausu temerario Confessores Christiani nominis diris verberum cruciatibus exstirparet: & condolens medullitus eorum innocentiæ, desiderio mox accenditur passionis; ut sicut præiret dignitate transitoria, sic præcelleret sempiterna. Compassibilis enim caritas in corde suo id effecerat, ut potius vita præsenti vellet distitui, [assumptis secum XL militibus Christianis] quam diræ necis fidelium auditum lamentabilem tolerare. Talibus ergo desideriis succensus, socios suos reliquos fideliter adhortatur; ut ardor similis pectora eorum inflammaret: & valedicens suis pariterque manu mittens, iter cum e quadraginta militibus festinus arripuit, terram propriam velut Abraham derelinquens. Appropians autem mœnibus Laureaci, qua Sancti torcular calcantes martyrii, vestes suas rubicundo sanguine consperserant; vidit nuntios præfati tyranni de longe adventare, paratos more vulpecularum vineam Domini morsibus nefariis demoliri. Quibus dum super pontem Anesi intrepidus occurisset, causam eorum velocis itineris sciscitatur. Cui vultu placido, utpote viro reverendo, protinus responderunt: [occurit lictoribus,] Numquid non nosti quod Romani Principes, missis decretis, universum mundum talibus astrinxerunt, ut ubique locorum majestas deorum, per quos Romana viget potentia & respublica incrementum recipit, sacrificiis debeat honorari? Insuper comprehendi jubent quosdam vesanos, qui Christum ignominiose crucifixum colunt, & deos nostros invictissimos contemnentes, eorum templa astruunt subvertenda: & nisi a sacrilega superstitione cessaverint, deosque nostros adoraverint, diversis suppliciis interibunt. Præses igitur direxit nos, ut hujus sectæ sacrilegos perscrutemur, & vinctos suis conspectibus præsentemus. Continuo Martyr intrepidus, [se Christianum profitetur:] quia cupiebat dissolvi & esse cum Christo; dixit legatis: Fratres & commilitiones, si quæritis servos Domini Jesu Christi, qui de cælis ad terram veniens morte sua mortis imperium superavit, humanumque genus tamquam fidus opilio Angelorum cœtui aggregavit; revertentes nuntiate Præsidi, quia ego Christianus sum, & hic præsto sum. Præterea sciat Præses, quod illi soli Deo milito, & omnia dura pati pro ejus amore desiderio.
[4] His auditis milites, qui missi fuerant, felle commoti, continuerunt aures suas, velut aspidis surdæ, quæ obturat aures suas, ne possit audire vocem venefici incantantis sapienter. [oblatus Iudici,] Et comprehensum eum præsentaverunt præfato Iudici, dicentes: Quid aliud quærimus? Ecce Florianus Princeps Officii nostri, maligna suggestione deceptus, fatetur se fore discipulum ejus, qui dicitur Christus. Mox Præses, velut sterilis ficulnea, quæ fructum non parit, sed terram inutiliter occupat, invidens etiam alienæ fertilitati, contra ipsum furore nimio inflammatur: [non movetur blenditiis aut minis,] condescendens tamen suæ nobilitati, blandis prius sermonibus ipsum aggreditur, si forte sic posset eum a proposito suo revocare. Eo vero in suo voto immutabiliter persistente, asperrimis minarum terroribus flectere satagit cor ipsius sacrificiis idolorum. Quibus etiam minarum terroribus frustra impensis præcepit Aquilinus, ut juxta præcepta Imperialia magnum Iovem velocius adoraret, alioquin velut rebellis Imperio gravius puniretur. At ille, quia vivum & placens se Domino dederat holocaustum, Iovis simulacrum respuit, dicens ad Præsidem: Non ego colam saxa tua, deitatis honore vacua: sed tu, qui saxeus es, & ratione velut saxa cares, saxeis diis debes honorem impendere. Tum Præses ira repletus, jubet ipsum invitum trahi ad sacrificium, si forte sic superari posset. Beatus autem Florianus elevatis oculis in cælum oravit, dicens: Domine Iesu Christe, [invocat coram omnibus Christū] spes & summa salus omnium te invocantium, in te speravi & te negare non possum: sed tibi milito, & laudis sacrificium offero. Protege me dextera tua, & ita mihi tolerandi virtutem. Suscipe me ad Sanctos Athletas tuos, qui ante me conversi, confessi sunt nomen tuum. Indue me, Domine, stola candida virtutis tuæ: confirma Spiritum sanctum tuum in me, & ne permittas me commutari a diabolo, quoniam consilium malignantium obsedit me, & tauri pingues dilacerare me cupiunt. Sed tu, pie Pastor, scutum tuæ protectionis accipe, & tu veni in adjutorium tironi tuo: quia tu es benedictus in secula seculorum. Amen.
[5] Mox fervida flamma succendit pectus Judicis, plenum irarum fomite, [fustibus tunditur,] eo quod nullam præceptis suis videret reverentiam exhiberi. Jussit igitur ut latera ejus cum tergo fustium ictibus fortiter tunderentur. Cum autem diutius cæderetur, adeo vultum hilarem prætendebat, ac si refrigerio frueretur. Et volens exemplum suæ constantiæ se fidelibus præstare, dixit ad Præsidem: Corporis mei potestatem habes; se non animæ. Ideo noce quantum potes: quia nullo modo tuis præceptis acquiescam. Ut autem cognoscas quod tormenta tua non paveam, ignem vehementem accendi præcipias, & super eum in nomine Dei mei securus incedam. Tum Præses, inter diros verberum cruciatus, eidem denuo persuadebat, ut diis offerret libamina, [paratus incedere per ignem.] dixitque ei: Floriane amicissime, annue præceptis meis, & immensis te muneribus honorabo. B. Florianus respondit: Jussioni tuæ pareo quantum decet militem. Absit autem a me, ut dæmonibus sacrificem aut, eorum phantasmata adorem. Præterea verba tua, tamquam plena ludibrio, respuo: sed Christum verum Deum adoro, quem etiam colui cum adhuc humanam militiam exercebam.
[6] Post hæc jubet ipsum Tyrannus multo gravius fustigari, [adhuc gravius fustigatur,] ut lapis ille pretiosus magis politus, in structuram supernæ Jerusalem aptior fieret. Sed nec vinci poterat: quoniam interior homo tantæ contemplationis dulcedinem gustaverat, quod exterior plagas illatas minime sentiebat. Tunc sceleratissimus Aquilinus acrius furens, præcepit scapulas sancti viri ferreis uncis radicitus evelli. [ferreis uncis laceratur,] Ipse vero Deus eidem scapulis suis taliter obumbravit, ut omnia pœnarum genera pro nihilo duceret: imo pro Christi nomine mucrone fidei strenue dimicans, profanos tortores penitus confutaret.
[7] Videns autem Præses, quod eum superare non posset, exacuens linguam suam, ut gladium, infremuit & ait: Ecce magus iste nobis fortior existit, & nisi diræ mortis sententia prematur, studiis magicis omnem subverret populum: & quod deterius est, superstitiosa Christianorum præsumptio adeo roborabitur, quod templa deorum nostrorum destruantur, & fiat novissimus error pejor priore: [accepta mortis sententia exultat:] magis ergo convenit unum hominem interimi, quam cunctum populum in errorem deduci. Continuo dedit in eum sententiam dicen; Suspendatur lapidea moles in collum ejus, & præcipitetur de ponte in flumen Anesi: ut sui sequaces hac pœna territi, a sua stultitia resipiscant. Sic saxeus Aquilinus, ob amorem saxeorum deorum, saxo punit Athletam Christi fortissimum, dum saxis offerre libamina respuit. Beatus igitur Florianus, data super se mortis sententia, gaudens & exultans ibat ad locum supplicii: quoniam ad vitam se credidit pervenire æternam. Cum autem pontis medium, ubi præcipitari jussus fuerat, attigisset; [orat expansis manibus,] appenderunt collo ejus saxum gravissimum: ministri tamen nefandi sceleris, victi prece Martyris, orandi spatium concesserunt. Et stans contra partes Orientis, expansis ad Deum manibus offerebat in ara cordis mundarum precum holocautomata: quia fervor divini amoris pectus ejus viva flamma jam accenderat. Dedit autem Dominus tantam virtutem precibus intra se fusis, quod sævi tortores manus sibi verebantur immittere. Et cum orandi spatium unius horæ fere jam complesset, accurrens juvenis, maligno spiritu agitatus, astantes redarguit, dicens: Quid hic tota die otio vacatis? Cur invicti Præsidis jussa negligitis: Num & vos sacrilego dogmate corrupti estis? Et irruens in eum furibundus, fortissimum Christi agonistam, in oratione stantem, & saxi molem collo gerentem, dejecit in fluvium. Confestim justo Dei judicio pœnam emeritam pro tanti ausu facinoris excepit: [præcipitatur de ponte in flumen.] oculi namque ejus crepuerunt, ut interior cordis cæcitas exteriore caligine manifesta fieret. Martyre vero ad ima cadente, suscepit unda stupefacta venerabile corpus cadentis; & in altum se erigens, [ministro præcipitationis oculis privato.] in cacumine cujusdam lapidis collocavit. Sicque Dei providentia factum est, ut Martyri sancto passo pro petra Christo, per appensionem gravis petræ, daretur locus requietionis in eminenti petra. Moxque durities petræ Divino nutu in seipsam juxta longitudinem Martyris reflexa, locum sancto corpori quiescendi tribuit, quemadmodum in præsentiarum cernitur. Quo facto Christus, firmissima suorum custodia dilectorum, custodem sibi cælitus aquilam destinavit; ut per avem ratione carentem, irrationales actus vesani Præsidis confutaret. [Corpus ejus ab Aquila custoditur,] Quæ tamquam custos fidissima, non devorans, sed conservans corpus exanime; salutiferæ Crucis signum expansis alis super ipsum expressit: ut creaturam rationalem detestaretur, quæ fidem Christi evacuare nitebatur, & Crucis mysterium abhorrebat.
[8] Tunc quædam religiosa vidua, nomine f Valeria, omnium virtutum munere ditissima, [a Valeria vidua ad sepeliendum abducitur.] a B. Floriano per visum monita, sacratissimum corpus occulte sepeliendum rapuit. Et quia rabiem Gentilium formidabat, eo quod esset adhuc lucerna latens sub modio, circumvoluit reverendum corpus & thesaurum virgultis & frondibus, vehiculoque imponit, quasi hortum suum sepis auxilio disponeret munire. Et quamvis illa stella clarissima, ramusculis abscondita, eclipsin corporis pateretur; miraculorum tamen radiis coruscabat. Nam cum fidelis illa matrona iter suum metu Gentilium celare contenderet; animalia, quæ sanctum corpus ducebant, [animalia lassantur,] siti ac æstu lassata, dum pervenissent fere ad locum, ubi Martyr se humandum monstraverat, adeo defecerunt, ut ultra progredi non valerent. Sed prudens femina, mittens manum suam ad fortia, opem divinæ misericordiæ suppliciter postulabat, dicens in hæc verba: Domine Jesu Christe, cujus munera præsto sunt omnibus, qui puro corde tua poscunt suffragia: adesto mihi famulæ tuæ, & fac me inceptum iter perficere. Mox Christi benignitas, quæ Sanctos suos mirificat, volens etiam venerandas Reliquias prædicti Martyris gloria decorare, jussit erumpere de terra fontem affluentissimum: qui manens aquis indeficientibus, memorabile factum usque hodie protestatur. [fons erumpit] Hoc autem ideo, ut per omnia elementa sanctitas gloriosi Martyris probaretur. Aqua enim, in altum se erigens, [quo refecta animalia, vires recuperant.] corpus sacrum reverenter in petræ cacumine posuit: petræ durities, ex ignis elemento proveniens, in seipsam reflexa, locum quiescendi tribuit: aër aquilam custodem dirigit: terra de abysso fontem producit, ex quo fonte dum refecta fuissent sufficienter animalia, onus pretiosum vehentia, incepti cursum itineris sine lassitudinis obstaculo peregerunt.
[9] Veniente autem memorata vidua ad locum sibi divinitus assignatum, [corpus sepelitur:] cum debita devotione tradidit ipsum ecclesiasticæ sepulturæ cum festinatione, propter imminentem amarissimæ persecutionis formidinem. Et ut ampliori reverentia corpus humatum veneraretur in terris, ostendit Dominus prope tumulum illius permulta miracula, quam celebris in aula cælestis patriæ haberetur. Quotquot enim ægrotantes illuc confluxerunt, sanitatis beneficium acceperunt. Acta autem sunt hæc circa annum Domini g trecentesimum, tempore Diocletiani & Maximiani Imperatorum.
[10] In quodam monasterio sibi dicato, dies natalis prædicti Martyris agebatur: ad quam solennitatem dum maxima multitudo hominum ex diversis regionibus confluxisset, [Sanatur subito graviter læsus,] quidam etiam Miles devotionis causa, mortales habens inimicitias, adventat. Qui cum a suis hostibus in cœmeterio gravissimis fuisset vulneribus sauciatus; vi compulsus ad monasterium confugit, corruens ante altare semivivus. Ubi dum per modicum quievisset, cunctis admirantibus surrexit incolumis, omnibus vulneribus sanatis.
[11] Cum quidam cliens quamdam capellam, in honore prædicti Martyris consecratam, [incensor sacelli S. Floriani subito obit:] violento brachio spolii causa confregisset; & malo malum superaddens, post deprædationem incendio funditus devastasset; in obsequio Domini sui denuo se recepit. Cumque staret coram eo quasi securus, scyphum manu tenens, divino judicio subito corruit, & spiritum exhalavit. Ipsa vero capella longo tempore sine reformationis beneficio existente, accidit ut quidam Abbas Ordinis h Cisterciensis, cujus monasterium eidem capellæ fuit contiguum, adeo gravem persecutionem a Fratribus pateretur, ut etiam Abbatiam dimittere cogeretur. [restaurator recipit Abbatis dignitatem,] Eodem tempore quidam monachus ejusdem Ordinis, qui B. Florianum specialiter diligebat, casu quodam superveniens, audivit de capellæ desolatione, & de Abbatis depositione. Et advocans eum, qui depositus fuerat, consilium sibi dedit, ut Deo & B. Floriano promitteret, quod capellam dirutam reformaret, & sine dubio gradum reciperet pristinæ dignitatis. Qui dum votum hujusmodi emisisset, & etiam postmodum complevisset; ad pristinum honorem in brevi spatio meruit sublimari.
[12] Cum tres latrones quamdam capellam S. Floriani intenderent spoliare, nec ingressum possent habere per ostium; [Imago contra latronem se convertit.] unus eorum tecto confracto insiliit: & quærens instrumentum, quo seram confringeret, ut reliquis sociis pararet introitum; ad quamcumque partem latro declinavit, illuc etiam imago prædicti Martyris se convertit. Quod dum latro consideraret & staret stupefactus, redarguitur a sociis foris stantibus, cur moram faceret in aperiendo: & narrans eis visionem, [Sacelli expilatoribus duobus extinctis,] jusserunt ut faciem imaginis, altaris mappa velaret, ne posset intueri quid faceret. Usus igitur eorum consilio, socios intromisit, qui asportaverunt inde quidquid volebant: & cum non longe ab ecclesia discessissent, unus eorum, qui faciem imaginis velare jusserat, in furiam conversus, miserabiliter expiravit. Alter vero in equo residens, in Danubium semetipsum præcipitavit, & sic vitam finivit. [tertius emendatur.] Tertius vero qui introrsus fuerat, videns ultionem divinam, compunctus corde ad Sacerdotem properat, & ei omnia quæ gesta sunt secundum ordinem confitetur.
[13] Quædam femina religiosa tanto tempore ægrotaverat, quod viribus corporis omnimode destituta, [Sanantur] usum etiam pedum habere non potuit. Cumque sic decumberet, vidit somnium, quasi multitudo languentium juxta fontem S. Floriani quiesceret, [sanctimonialis viribus corporis destituta,] & sanitatem cælitus expectaret. Ipsis vero moram ibidem aliquantulam facientibus, unus ægrotantium clamavit dicens: Curationis beneficium non accipimus, nisi prius veniat talis femina, nominatim expressa. Evigilans autem mulier Sacerdoti visionem recitat, & ut eam ad fontem duci faciat, Missamque pro ea de prædicto Martyre peragat, obnixius supplicat. Sacerdos igitur ejus petitioni satisfaciens, ipsam transduci, & ad fontem deponi jussit: ipse vero Missæ officium inchoavit. Mirabile dictu! Circa medium Missæ, mulier ad genua se erexit, & post pusillum ad venias se prostravit. Sicque factum est, ut quæ manibus portantium subnixa intraverat, completo officio, per merita prædicti Martyris, ad claustrum sine adjutorio remearet.
[14] Cum quidam operarius, ibidem ubi Sanctus sepultus est, de muro monasterii corruisset; [e lapsu passus rupturam in genitalibus,] & confractis genitalibus dolore vehementissimo gravatus, in monasterio resideret; aliis exeuntibus, ipse foras egredi non valebat. Quapropter ad altare in medio monasterii positum sese inclinavit: ubi dum per modicum tempus quievisset, surrexit sanus, nullum deinceps ex eadem ruptura gravamen persentiens.
[15] Hæc & alia beneficia quæ enumerare longum esset, Dominus per merita B. Floriani quotidie operatur. Igitur, beatissime Floriane, purpureæ flos innocentiæ; ad vesperam vitæ mortalis, [Sanctus invocatur:] quæ lucessit Sanctis in requiem; ad finem cursus stadii præsentis, dum bravium accipitur Dei miserentis; nobis tarde currentibus, tua fide, spe & caritate, ut ad regnum perveniamus supernum, succurre nunc & in æternum. Quod nobis præstare dignetur Pater & Filius & Spiritus sanctus. Amen.
ANNOTATA.
a Teutonicus, id est Germanus; & tempore hujus scriptoris Noricum, uti modo est, Germaniæ adscriptum fuit. Nomina Floriani, Florentii, Flori Romana sunt, an scriptor, ipse natione Germanus, nationis suæ honori velificaverit, posset dubitari. Notus est Florianus qui fratri suo Tacito Imperatori conatus succedere, intra dies sexaginta obiit, vivente tunc S. Floriano.
b Est pars hodiernæ Bavariæ in antiqua Noricorum ditione, & S. Florianus inter Bavaros Sanctos a Radero lib. 1 Bavariæ sanctæ & Andrea Brunner lib. 4 Annalium Bojorum & aliis refertur: eique S. Tozzo Episcopus Augustanus in Waltenhofen, ad fluvium Lyci in Bavaria, construxit ecclesiam seculo 7, de qua consule S. Tozzonis Vitam 16 Ianuarii num. 10. De Bojorum vestigiis super Anisum in Austria agit Lazius de Migrationibus gentium lib. 7 pag. 227.
c Austria superior proprie hic intelligitur.
d Cetius mons celebris est apud Ptolomæum lib. 2Geographiæ cap. 14 & 15, collocaturque terminus Norici & Pannoniæ superioris, ac dicitur modo Kalenberg: ubi & Cetia munitio fuit, jam pagus Zeisselmaur, quasi Cætiæ murus dictus, inter montem Kalenberg & Abendwertum, hand procul a Tulna oppido, 4 leucis Germanicis Vienna distante. Consule Lazium lib. 12 Reip. Rom. sec. 7 cap. 9, Merianum in Topographia Austriæ, & alios.
e Hos etiam 40 milites una assumptos asserit Cuspinianus. At 40 milites in prioribus Actis ante Laureaci capti, multis suppliciis cruciati, dicuntur carceribus inclusi.
f Valeria cum titulo Beatæ inscripta est Gynæceo sacro Arturi du Monstier ad hunc diem.
g Imo anno 303, cum gravißima contra Christianos prodiissent edicta.
h Ordinis Cisterciensis 7 monasteria in Archiducatu Austriæ enumerat Iongelingus: ex quibus monasterium Wilaria, vulgo Wilhering, situm est ad ripam Danubii infra Lintzium, quod forsan hic intelligitur.
DE TRANSLATIONE CORPORIS IN POLONIAM, EIUSQUE CULTU.
Florianus Princeps Officii Martyr Laureaci in Norico Ripensi seu Superiore Austria (S.)
Socii varii Martyres Laureaci in Norico Ripensi seu Superiore Austria
AUCTORE G. H.
[1] Dvæ Sacri corporis B. Floriani Martyris indicantur Translationes: altera e Norico Ripensi sive Austria superiore ad urbem Romanam: altera inde in Poloniam. Quo autem modo prior contigerit Translatio, hactenus non potuimus assequi. [Corpus delatum Romam traditur] Plurimas clades passa est Austria ab Hungaris vicinis adhuc Ethnicis, a quibus cœnobium antiquum S. Floriani destructum fuisse supra ex Wigulieio Hundio diximus. Forsan tum aliqui monachi, e Benedictina familia, furorem Hungarorum declinantes, fugerunt in Italiam, & amore singulari erga S Florianum Patronum suum accensi, sacras ejus Reliquias una cum Actis martyrii secum detulerunt Romam, ac Summo Pontifici alicui obtulerunt. Hæc sic potuisse fieri non est quod dubitemus. Reipsa hoc aut simili aliquo factum modo fuisse, [& inde in Poloniam:] colligunt Poloni ex Actis secundæ Translationis, quando sacrum Corpus Roma in Poloniam portatum fuit.
[2] Historiam Translationis describit Martinus Cromerus, libro sexto Rerum Polonicarum in Casimiro e Sandomiriensi Duce in Principem universæ Poloniæ assumpto, [Historia Translationis a Crommero descripta] & ista tradit: Impetrarat a Pontifice Maximo Lucio, ejus nominis tertio, Reliquias Floriani Martyris, easque ab Ægidio Mutinensi Episcopo allatas, ad septimum milliarium a Cracovia, cum ingenti omnis generis hominum caterva; & solenni Sacerdotum pompa obviam progressus, reverenter exceperat & in suburbano Cracoviæ septemtrionali, quod post in formam oppidi redactum Cleparia nunc dicitur, extructo magnifico templo, collocarat: idque templum splendida supellectili dotaverat, & Collegium Sacerdotum Canonicorum in eo instituerat, attributo iis censu luculento tum de sua tum de Gedeonis Episcopi beneficentia: peculiariter autem Præposito maximam partem redituum, parœciæ Divi Michaëlis Rupensis detractam addixerat, & summa veneratione novum hospitem & Patronum prosequebatur. Forte dies, Martyris memoriæ sacra, quæ ad quartum Nonas Maji anniversaria instituta est, advenerat: ibi Casimirus totum eum diem rei divinæ in æde Divi, & piæ in egenos & afflictos largitioni dedit. Hæc ibi Cromerus. Regnavit Princeps Casimirus ah anno MCLXXVII, usque ad annum MCXCIV. At Gedeon sive Gedeo, XVI Episcopus Cracoviensis, assumptus anno MCLXVI sedit annis viginti, mortuus MCLXXXVI, Cracoviæ sepultus: cujus tempore S. Floriani Reliquiæ Cracoviam apportatæ, & ecclesia ejus nomine fundata. Ita Vitæ Archiepiscoporum & Episcoporum Cracoviensium, post Christophorum Katski a Ioanne Cæsario anno MDCXXXIII editæ. Et hæc de Principe & Episcopo qui sacras Reliquias exceperunt. At qui donavit fuit Lucius III Papa, qui præfuit Ecclesiæ ab anno MCLXXXI usque ad annū MCLXXXV. Qui autem jussu Pontificis attulit Reliquias in Poloniam fuit Ægidius, e Garzonia gente, Bononiensis, postmodum creatus Episcopus Mutinensis, anno scilicet MCXCV. Ab anno deinde MCCVI Archiepiscopus Ravennas, in hac translatione a posteris scriptoribus per quandam πρόληψιν appellatur Episcopus Mutinensis.
[3] Est autem S. Florianus miles & Martyr in regni Poloniæ Patronum assumptus, [Patrocinium & cultus in Polonia.] coliturque hac die quarta Maji, & ubi non fuerit Ecclesia S. Floriani pridie Vesperæ de Inventione sanctæ Crucis dicuntur, & a Capitulo fit de S. Floriano, cum commemoratione sanctæ Crucis & S. Monicæ. Vbi vero fuerit ecclesia S. Floriani, integræ Vesperæ de eo fiunt. Porro tam Hymni ad Vesperas & Laudes, quam variæ Antiphonæ & Responsoria desumpta sunt & exornata ex Actis paßionis S. Floriani jam datis. [Lectiones de eo.] Omnium compendium continetur in tribus Lectionibus, quæ primo die in Nocturno secundo ad Matutinum recitantur, & hic subjunguntur.
[4] Florianus Martyr passus est Diocletiano & Maximiano Imperatoribus, persecutione decima, eaque ultima. Cum * Theciæ audivisset, quadraginta milites, qui sub ejus signis aliquando stipendia merebant, Laureacum Norici martyrii causa ablegatos, [Vltro se offert Præsidi,] ac ibi variis tormentis consumptos esse; festine ad illud oppidum se contulit: turpe putans, veteranum in tam pulchra victoria a tironibus vinci. Comprehensus sistitur Aquilino Præfecto. Qui cum in confessione Jesu Christi constanter perseveraret; fustibus, Præfecti jussu, semel atque iterum cæditur in scapulis, deinde ferro acuto graviter verberatur. Ad extremum, saxo ad collum appenso, in fluvium Anasum dejici jubetur.
[5] Gaudens ibat a conspectu Judicis Florianus. Ad pontem ubi venit, impetrat orationis tempus. [Martyr obit:] In qua cum tota hora commoraretur; audacior quidam accurrit, ac Martyrem in fluvium dejecit, in quem confestim cecidit caligo & tenebræ. Sed ecce Dei servis serviunt omnia: deportat fluvius Sancti corpus, & ad saxum exponit. Mittitur a Deo inusitatæ magnitudinis aquila, quæ corpus Sancti ab omni protexit injuria. Apparet demum in somnis piæ cuidam mulieri Valeriæ, ac ut corpus suum condat, [Corpus Romam defertur,] admonet. Romam postea transfertur, ac cum Principibus Diaconis Stephano & Laurentio collocatur, magno urbis solatio ac præsidio. Nam ejus adventu omnis barbarorum furor, qui tum urbem ac universam Italiam vexabat, resedit, paxque optata restituta est.
[6] Tandem anno Domini millesimo centesimo octogesimo tertio, Casimirus, [& Cracoviam transfertur anno 1183] bello & pace clarus Poloniæ Princeps, una cum Gedeone Episcopo Cracoviensi, ad Lucium Tertium summum Pontificem mittunt; precantes, ut illis alicujus e Sanctis Martyribus ossa impertiatur, qui genti & urbi contra Prussos, Tartaros, aliasque barbaras gentes pro muro & vallo esset. Mittuntur ergo per Ægidium Episcopum Mutinensem sacra ossa. Gens tota cum Rege suo ad septem milliaria tanto hospiti obviam effusa prodit. Deponitur honorifice Martyr in templo a Casimiro extructo: pars corporis in primarium templum defertur, ac in marmoreo altari includitur. Et sicut Jerosolyma Stephano, Roma Laurentio; ita suo gaudet Polonia Floriano.
[7] Aliqua memoria Translationis S. Floriani Martyris notatur in Ms. Florario Sanctorum ad diem XXVIII Aprilis. Inter alias Reliquias, [aliqua particula Vlysipone.] quæ Praga Vlysiponem anno MDLXXXVII delatæ ad ecclesiam Domus Professæ Societatis Iesu, a nobis ad XXV Ianuarii memorantur, est aliqua Reliqua S. Floriani Martyris, in XII ferculo collocata. In Diario Metropolitanæ Pragensis dicitur S. Floriani Mart. insigne frustum allatum Aquisgrano ad ecclesiam prædictam, anno MCCCLXXII per Carolum IV Imperatorem, cujus in hoc genere insigne studium paßim hoc opere laudandum venit: ideoque petiimus, si quod de ea Reliquia instrumentum antiquum ibi habeatur, mitti nobis, sed responsum accepimus non inveniri Colitur S. Florianus Martyr, etiam hoc die Vicentiæ & Æsi in Piceno, [alii Martyres Floriani dicti.] & Scopulæ dicuntur habere corpus S. Floriani Martyris alicujus, sed a dicto Floriano diversi. De iis agit Ferrarius in Catalogo Sanctorum Italiæ.
ANNOTATA.
* al. Ceciæ
DE SANCTO SILVANO
EPISCOPO GAZENSI MARTYRE,
ET ALIIS XXXIX VEL XL MARTYRIBVS.
ANNO CCCXI.
[Commentarius]
Silvanus Episc. Gazensis Martyr in Palæstina (S.)
Alii XXXIX aut XL Martyres in Palæstina
AUCTORE G. H.
Illustre horum Martyrum, ac potißimum S. Silvani Episcopi certamen celebratur apud Græcos & Latinos: quibus omnibus præivit Eusebius: [Elogium ex Menol. Basilii Imp.] sed lubet primo loco pro ferre elogium ex Menologio Græco Basilii Porphyro-geniti Imperatoris, quod facem claram reliquæ historiæ accendat, & est hujusmodi. Die quarta mensis Maji. Certamen sancti Martyris Silvani. Silvanus sacer Christi martyr, fuit ex Gazæorum regione, primum quidem miles, postea vero propter Christum abdicatis terreni Regis castris, militiam cælestis Regis Christi assumpsit. Quare & Sacerdotio magno dignus habitus, primum Presbyter dein & Episcopus ordinatus est. Cum vero Ecclesiæ sibi creditæ regimini summa tolerantia incumberet, & multos ex ethnicis sua doctrina ad Christum adduceret: deprehensus ab idololatris, & coram Cæsariensi populo in medio constitutus, crudeliter cæsus est, deinde suspensus & flagellis exceptus, ac postea ad æris metalla effodienda damnatus: ubi cum plures ærumnas sustinuisset, ac Christum non solum profiteri non cessaret, sed etiam aliis & maxime iis, qui cum ipso erant ejusdem pœnæ consortes, Christum verum Deum annuntiaret; una cum aliis quadraginta Martyribus, [& Ms. Synaxario Claromontano.] qui ab ipso fidem Christi edocti fuerant, capite obtruncatus fuit. Hæc in dicto Menologio. In antiquo Ms. Synaxario Claromontano Societatis Iesu Parisiis, in quo fere eadem recensentur, additur, Sacerdotio factus dignus, propter eminentiam urbanorum morum & castitatem vitæ, ac tandem capite plexus cum aliis quadraginta Martyribus, quorum alii erant ex Ægypto, alii ex Palæstina prognati.
[2] His relatis, quæ ab Eusebio indicantur proferimus. Primo is lib. 8. Hist. Eccl. cap. 13 refert Præsides Ecclesiarum, [Ex Eusebio habetur quod an. 308] qui religionis quam prædicabant, sinceritatem fuso sanguine declararunt: deinde, Inter Martyres Palæstinæ, inquit, Silvanus Gazæ urbis Episcopus, apud æris metalla, quæ sunt in Phæno, cum aliis undequadraginta capite truncatus est. In subjuncto autem tractatu de Martyribus Palæstinæ accuratius singula, quæ ad S. Silvanum & hosce Martyres spectant, describit, ac cap. 7 ista habet: Cum quintus jam annus persecutionis volveretur (is est annus Christi CCC VIII, [una cum multis ad metalla damnatus Silvanus] (post narratum martyrium S. Theodosiæ Virginis, de qua late egimus die secunda Aprilis) Præses Vrbanus, ad reliquos Christi Confessores se transferens, omnes ad æris metalla, quæ sunt apud Phænum Palæstinæ damnavit. Post hæc die quinto mensis Dii, hoc est ut Romani dicunt, Nonis Novembris, in eadem urbe Cæsarea Silvanus, qui etiam tum Presbyter & Confessor erat, sed paulo post ad Episcopatus honorem evectus, martyrium consummavit; & alii quidam ejus comites, cum pro vera pietate singularem constantiam ostendissent, ad opus in iisdem metallis faciendum, ab eo quem dixi Præside, condemnati sunt, decretumque ut pedum juncturæ candente ferro prius ipsis debilitarentur.
Iterum capite 13 ista proponit: Septimus jam persecutionis annus ad exitum vergebat, [& ibi post requiem aliquam,] & res nostræ sensim sine sensu calumniantium molestia liberatæ ad octavum usque annum processerant. Cumque in metallis æris apud Palæstinam maxima Confessorum multitudo in unum congregata incredibili libertate frueretur, adeo ut ecclesias etiam extruerent; Præses provinciæ, vir sævus atque improbus, ut ex iis quæ adversus Martyres gessit perspici facile potest, illuc delatus, audita illorum ratione vivendi, rem statim ad Imperatorem retulit, quæcumque, uti ipsi visum fuerat, calumniose in eos scribens. Dehinc Præpositus metallorum eo adveniens, velut ex Imperiali præcepto Confessores varias in turmas distribuit, & alios quidem in Cypro, alios in Libano jussit incolere … Alii rursus ibidem versabantur, [rursum an. 311 vexatus] sejunctam a ceteris regionem seorsum incolendam sortiti: quotquot scilicet ex Confessoribus, ob senectutem, aut membrorum debilitatem, aut varios corporis morbos, ab opere faciendo immunes erant. Quorum princeps erat Silvanus, Gaza oriundus Episcopus, vir qui religionis Christianæ absolutissimum quoddam & venerabile exemplum extitit. Hic cum a primo ut ita dicam persecutionis die, & per totum deinceps illud tempus, variis confessionis certaminibus inclaruisset; ad id usque tempus servatus fuerat, ut omne illud in Palæstina certamen postremus quasi signaculo clauderet …
[4] [demum cum sociis 39 capite plexus sit.] Porro supradictos viros, qui seorsum degentes orationibus & jejuniis & hujuscemodi exercitationibus more solito incumbebant, Deus quidem beato ac salutari exitu donare jam parabat, adjutricem illis porrigens manum. Verum hostis ille & bonorum omnium inimicus, cum eos semper armatos assiduis ad Deum precibus, & ad pugnam paratos ferre non posset; interficere, utpote sibi molestos, atque e medio tollere satagebat. Quod quidem Deus efficere illi permisit; partim ne ille a spontanea sua improbitate absterreretur, partim ut isti tot ac tantorum certaminum præmia tandem perferrent. Sic igitur undequadraginta homines, jussu sceleratissimi Maximini, uno eodemque die capite truncati sunt. Hactenus Eusebius, a quo indicatus annus VIII persecutionis incidit in annum Christi CCCXI, quo adhuc sæviebat in Oriente Maximinus Imperator. At Ioannes qui magno elogio laudabatur hoc 13 capite, videtur a Græcis in Menæis & in Synaxario Claromontano referri die XX Septembris, quando de eo agi poterit.
[5] Hactenus Græci cum Eusebio. Inter Latinos præivit Ruffinus Presbyter, [Eumdem laudant Ruffinus] qui lib. 8 Historiæ Ecclesiasticæ ista cap. 14 scribit: In Palæstina primus Silvanus Episcopus apud Gazam, cum plerisque Clericorum: in metallo autem Fanensi quadraginta simul capite cæsi. Ita editiones ejus anni MCCCCLXXIX & anni MDXXVI. [Vsuardus & alii Martyrologi Latini.] Secutus Vsuardus ad hunc diem his verbis: IV Nonas Maji In Palæstina, civitate Gaza, natalis B. Silvani ejusdem urbis Episcopi, qui persecutione Diocletiani, cum plurimis Clericorum suorum, martyrio coronatus est: deinde interposito S. Quiriaco ista habentur: Item in metallo Fanensi sanctorum Martyrum quadraginta, qui simul capite cæsi sunt. Quæ eadem consequenter, postposito S. Quiriaco, habent Ado, Notkerus & posteriores Martyrologi. In die aßignando præivit Martyrologium S. Hieronymi, [post S. Hieronymum,] in cujus apographo Epternacensi ita legitur: In Cæsarea natalis Silvani, Alexandri & aliorum XL. In Ecgraphis Lucensi & Blumiano hæc ita indicantur: In Cæsarea natalis Sanctorum Silvani. In Alexandria XL Martyrum. In Ms. Corbejensi sed Parisiis excuso appellatur Silvinus, & Vibianus additur. Similia in aliis Mss. leguntur. Qui hic Vibianus legitur, videtur repetitus Urbanus, inter Martyres Afros ante collocatus. Ita, & Alexander, in aliis Alexandria, interponitur. Num quia partim Ægyptii erant, ibidem aliquem cultum habuerint, an alia de causa, non lubet conjectare. In hodierno Martyrologio Romano ista habentur: In metallo Phennensi Palæstinæ natalis B. Silvani Gazæ Episcopi, qui in Diocletiani persecutione Galerii Maximiani mandato, cum plurimis suis Clericis Martyrio coronatus est. Item Sanctorum triginta novem Martyrum qui ibidem ad metalla damnati, post ferri candentis ustionem & alia tormenta simul capite cæsi sunt. In Notis allegatur Eusebius, qui, ut supra vidimus, asserit jussu Maximini capite truncatos.
[6] Græci aliis etiam diebus S. Silvanum aliosque Martyres celebrant: [memorantur etiam 2 Maji.] ac inprimis in Mss. Menæis, quæ Divione apud Petrum Franciscum Chifletium reperimus, ad diem secundum Maji referuntur, addito ad elogium disticho, alio pro S. Silvano, alio pro XL Martyribus, qui partim ex Ægypto, partim ex Palæstina dicuntur oriundi. De Silvano distichon hoc est.
Τῆς
λευκορύθρου
Σιλβανοῦ
λεύκης
κόμης
Βαφεῖς
ἀρίστους
γῆρας
ὀιδα
καὶ
ξίφος.
Comam albicantem albo-rubei Silvani
Tinxisse gladium & senectutem scio.
Martyribus quadraginta hi versus accinuntur.
Ἤνεγκε
διπλῆ
Μαρτύρων
εἰκὰς
ξίφος,
Ἄιγυπτος
οὓς
ἤνεγκε
καὶ
Παλαιστίνη.
Duplam vicenam Martyrum gladius tulit,
Quos Palæstina protulit & quos Ægyptus.
[7] [14 Octob.] Præterea ad diem XIV Octobris refertur S Silvanus, in Ms. Synaxario Claromontano & in Menæis excusis & apud Maximum Cytherorum, hoc elogio. Silvanus ex Gaza oriundus, vir mitis ingenii & sinceræ fidei, Gazensis Ecclesiæ Presbyter, jam grandis natu ad populum Cæsareæ urbis perductus, flagris peracerbe cæditur, & in lateribus laceratur. Deinde ad æreas metalli fodinas damnatus, a fidelibus officio Pontificio præfectus est. Aliquanto vero post senio confectus, & imbecillitate fractus, capite plexus est. Denique die quinta Novembris refertur S. Silvanus ad metalla damnatus, [& 5 Nov.] ubi omnino credendus hic Episcopus intelligi, quod hic idem sit dies, quo latam in ipsum ac socios Confessores sententiam istam indicat Eusebius: quodque eodem die in Martyrologio Basilii Imperatoris & aliis Græcis Mss. cum SS. Domnino, Theotimo & aliis non tantum, ad metalla damnatus dicatur; sed expresse addatur in aliquibus, quod fuerit tandem capite plexus, idque sub Præside Palæstinæ Urbano.
DE S. SYNESIO MARTYRE.
DEPOSITO LVCÆ IN HETRVRIA.
[Commentarius]
Synesius Martyr, depositus Lucæ in Hetruria (S.)
BHL Number: 7576
AUCTORE G. H.
Inter Sacra corpora Sanctorum, quæ in urbis Lucensis ecclesiis in Hetruria plurima adservantur, est corpus S. Synesii Martyris, [Memoriæ in Fastis,] cujus memoria celebratur in antiquis Martyrologiis Ecclesiæ Lucensis, quæ Franciscus Maria Florentinius post Martyrologium Hieronymianum a se editum adjunxit: in quibus ista habentur: IV Nonas Maji S. Senesii Martyris. Eodem die meminerunt illius Carthusiani Bruxellenses, in scriptis additionibus ad Grevenum his verbis: In Luca civitate S. Senesii Martyris. Ferrarius in Catalogo Sanctorum Italiæ, anno MDCVIII excuso, sub nomine S. Sentii eum honorat, eodem IV Maji, his verbis: Sentius, miles & Martyr, Lucæ hac die venerationem habet. Corpus enim illius in templo majore religiose adservatur, & memoria ejus anniversaria duplici ritu, non modo in civitate, sed & per diœcesim celebratur. Acta tamen Martyris ita periere, ut neque locus, neque tempus neque genus martyrii sciri contigerit. Solæ enim manent ejus reliquiæ, cum inscriptione, Martyris nomen continente. Et in Annotatione addit: An hac die passio illius recolatur, [& apud Ferrarium] vel Inventio sive Translatio, neque id quidem scitur. Quo ergo indicio Militem appellavit, si solum nomen Martyris ex inscriptione notum fuerit? Idem Ferrarius edidit anno MDCXXV Catalogum generalem Sanctorum, qui in Martyrologio Romano non sunt, ibique ita scripsit: Lucæ in Hetruria S. Senesii Militis & Martyris, atque, ut in Notis addit alias Sentii. Ex tabulis Ecclesiæ Lucensis. Corpus ejus in Ecclesia Cathedrali asservatur. Cyzici passus sub Licinio traditur: cujus corpus primum Romam sub Damaso Pontifice, deinde Lucam translatum est, ut habent Mss. monumenta Ecclesiæ Lucensis: ex quibus Cæsar Franciottus, in Historia & Vitis Sanctorum Lucensium, anno MDCXIII ediderat Italice Martyrium & translationem corporis S. Senesii.
[2] Nos in itinere nostro Romano bis illa Acta Latine descripsimus, primum Florentiæ in bibliotheca Medicæa Magni Ducis, [Martyrium Cyzici sub Licinio affictum ex Actis S. Theogenis.] pluteo 20 reperta, deinde Lucæ ex Ms. Legendario Ecclesiæ Cathedralis. Verum dum singula examinamus, deprehendimus eum, qui talia Acta seculo XIII post factam in novum altare translationem composuit, eodem modo illusiße Lucensium credulitati, S. Synesii paßionem a se repertam mentiendo; quomodo circa Vitam S. Frigidiani, præcipui Lucensium Patroni, factum ab eo, qui ut Sanctum illum Hibernum esse & in Hibernia notum persuaderet, sub ejus nomine supposuit historiam S. Finniani Episcopi Magbilensis, dandam X die Septembris; idemque fecit in S. Silao, altero Lucensis ecclesiæ Patrono, applicans ei Vitam S. Sinnani, datam a nobis VIII Martii. Sane tota martyrii series, quæ hic attribuitur S. Synesio, spectat ad S. Theogenem sub Licinio Cyzici passum, a nobis ad ejus natalem, diem III Ianuarii edita, ex variis Mss. item ex Mombritio & Agonibus Martyrum mensis Ianuarii, extantque sed contracta apud Vincentium Bellovacensem lib. 13 Speculi historialis cap. 60, & apud Petrum de Natalibus lib. 2 Catalogi cap. 41. Ex eisdem Actis sua elogia sumpserunt Græci in Menologio Basilii Imperatoris, Ms. Synaxario Claromontano, Menæis excusis & Mss. Mediolanensibus bibliothecæ Ambrosianæ, Latini etiam Martyrologi Florus, Rabanus, Notkerus aliique in variis Mss. ut non detur dubitandi locus, quin sint Acta dicti Theogenis Martyris, paucis hinc inde mutatis attributa S. Synesio Martyri.
[3] Verum impostura magis apparet in Translatione corporis, ubi iidem qui corpus sepelierant Cyzici in Villa-Adamanti sub Licinio, tulissent Romam, [adjunctis crassis erroribus de translato corpore Romam,] ubi a Damaso Papa mirifica veneratione susceptum dicitur, idque illo tempore, cum cogerentur sacrificare, vel certe si contemnerent illud agere, gladio illorum capita amputarentur. Constat interim Damasi electionem annis fere LX post excessum tyrannorum esse factam. Sed levia hæc forent nisi magis absurda sequerentur ista: Decedente B. Damaso Papa successit in Episcopatu venerabilis Orosius. Tunc temporis tenebat Romanū Imperium Constantius nepos Magni Constantini Imperatoris, qui petiit & impetravit a dicto Papa Orosio corpus jam sæpe nominati Martyris, & deduxit ad Lucanam civitatem, & ædificavit Ecclesiam B. Petri, & juxta altare collocavit corpus prælibati Martyris. Hæc sunt in Ms. Florentino. Ast ubi somnians auctor intellexit aliquem Papam Orosium fuisse, eumque successorem S. Damasi. Cui anno CCCLXXXII vita functo, succeßisset S. Siricius, at quis tunc imperavit Constantius nepos Constantini Magni? Fuit hujus filius Constantius, sed is anno CCCLXI e vita decesserat, & dicto anno CCCLXXXII regnabant Gratianus, Valentinianus junior & Theodosius. Qui postea Acta in Legendario Lucensi reperta descripsit, ut dictos errores emendaret, jam relata sic contraxit. Tandem ab Orosio sanctæ Sedis Apostolicæ vice susceptus est; regnante Imperatore Romanorum, potestate quæsitus est S. Synesius ab Orosio Romanæ Ecclesiæ Pontifice, ut regia potestate deveniret, quemadmodum factum est. Suscepto autem corpore B. Senesii deductus est in Lucanam civitatem, & extra portam urbis collocatum in ecclesia S. Petri &c.
[4] Hæc ibi. Quæ omnia ut mera somnia jure neglexit Cæsar Franciottus, & corpus S. Senesii Lucam delatum anno DCCLXXXVII statuit, [an corpus Lucam translatum seculo 8.] cum huic Ecclesiæ Lucensi præesset Joannes I Episcopus. Videtur Franciottus hac nixus conjectura, quod dictus Episcopus corpus S. Reguli Archiepiscopi Africani a Populonia, ubi fuerat a Totilæ Regis militibus martyrium passus, Lucam transtulerit; uti Ferdinandus Vghellus tomo 1 Italiæ sacræ in Episcopis Lucensibus, allato antiquo instrumento, explicat, & ad Kalendas Septembris dicendum erit. Præterea eodem Ioanne Sedente, urbs Luca nobilitata fuit miraculosa Christi crucifixi imagine, quam ferunt a Nicomedo effictam: hanc nobis cum anno MDCLXII Lucæ ad plures dies subsisteremus, venerandam aperuerunt Ecclesiæ Cathedralis præcipui Canonici. De ea autem legi possunt, quæ memoratus Franciottus latius describit.
[5] Verum ut ad S. Synesium revertamur, hoc certum est, quocumque tempore delatum fuerit corpus Lucam, ibidem seculo Christi undecimo fuisse cum debita veneratione asservatū in ecclesia S. Petri, extra muros civitatis Lucanæ. Nam ut Acta in Ms. Florentino habent, tunc a filiis ejusdem Ecclesiæ & Lucensi populo in eadem Ecclesia mirifice est facta crypta, [In crypta depositum seculo XI,] & in ea decenter est collocatum corpus ab Anselmo Episcopo prædictæ civitatis, Clero & populo multo conveniente: qui jam dictus Episcopus postea, non multo tempore currente, Romanæ Ecclesiæ Sedem honorifice tenuit, & Papa Alexander II nominatus est: in quo profecto loco multa exuberant beneficia, ad laudem & gloriam nominis Jesu Christi. Hæc ibi. Dictus Anselmus adlectus fuit Episcopus Lucensis anno MLVI, at Pontifex Romanus creatus anno MLXI, Alexander II appellatur, mortuus XXII Aprilis anni MLXXIII. Ab hoc Alexandro II constitutus Episcopus Lucensis ejus nepos S. Anselmus, cujus Vitam illustravimus ad diem XVIII Martii. Deinde substituti fuerunt Episcopi Gothifredus, Rangerius, Rodulphus, ac postea anno MCXVIII succeßit Benedictus, fato functus anno MCXXVII. Sub quo hæc circa corpus S. Synesii peracta traduntur in dicto MS. Florentino.
[6] Cum in loco illo per occultos terræ meatus aqua sæpius redundaret, [ob aquæ abundantiam elevatum,] & fere usque ad medium altaris excresceret, Benedictus, Dei gratia sanctæ Lucanæ Ecclesiæ servus & Episcopus, solicitus extitit de thesauro recondito, ne videlicet aqua succrescens ossa beatissimi Martyris attingeret, ac per hoc in aliquo sanctum corpus læderetur. Unde factum est, ut præfatus Pontifex a Fratribus consilium peteret quid facto opus esset: plurima siquidem in loco prædicto totius Lucani populi, pro reverentia sanctissimi Martyris, devotio frequentabatur: qui etiam de aquarum redundantia, quam videbant, nihilominus dubitabant. Visum est igitur Episcopo ejusque Fratribus potius & utilius consilium, ut dubitationem hanc de medio auferentes, populi piæ intentioni consulerent, & devotionem eorumdem circa divinum cultum ac Reliquias Martyris augmentarent. Proinde ad prædictam ecclesiam S. Petri majoris venientibus, altare, sub quo jacebat Martyr Senesius, frangitur: locus, in quo latebat thesaurus venerabilis, recluditur: extra cryptam, ipsius Pontificis suorumq; Fratrum manibus, magna cum reverentia deportatur; & desuper ante altare Apostolorum Principis, interim honestissimorum virorum diligenter exquisita & adhibita custodia, collocatur.
[7] Quales ibi vigiliæ, quam solenniter & quam celebriter, [& in altari novo depositum anno 1124.] & ab ipso Pontifice & ab omni vicissim Clero civitatis, per octo dies continuos ibi pernoctantibus, quantus etiam & quam assiduus virorum concursus; quanta erga Martyrem (sicut earum est consuetudo) devotissimarum mulierum frequentia, cereis & luminaribus, quæ plurima in singulis deferebantur vigiliis, per totam noctem & diem non ibi deficientibus, nullius unquam lingua sufficit enarrare. Octavo denique die convenit apud S. Petrum universa civitas, & de toto Episcopatu quam maxima multitudo. Affuit & Benedictus Pontifex, una cum omni Clero suo; & habita processione celebri, altare quod erat reædificatum mirabiliter benedixit, & per gratiam sancti Spiritus consecravit: sub quo Beati Martyris Senesii diligenter ac reverenter ossa recondita requiescunt
Anno milleno centeno bis duodeno;
Augustique die jam sexto bisque noveno [24 Augusti,]
Ad cujus oratorium quicumque fideliter & recta intentione conveniunt, divinis per intercessionem Martyris perceptis beneficiis, non absque salute mentis & corporis ad propria redeunt. Credimus profecto quod ipsius interventu, qui conveniunt, lætificantur; & Lucana civitas meritis ejusdem protegitur atque defenditur, per Dominum nostrum Jesum Christum, cui est honor & gloria in secula seculorum. Amen.
[8] Hactenus auctor Vitæ S. Senesii in Ms. Florentino. Verum propter demolitionem fiendam de dicta ecclesia S. Petri ob necessitatem belli, [translatum in ædem Cathedralē anno 1513.] quod dubitabatur per Florentinos indici adversus civitatem Lucanam, veneranda corpora S. Senesii & B B. Romei & Avertani, de consensu & auctoritate R. D. Vicarii Reverendissimi D. Cardinalis Episcopi Lucensis & etiam Capituli dictæ ecclesiæ Cathedralis, nec non & magnificorum Dominorum magnificæ civitatis Lucensis, de ipsa ecclesia S. Petri ad ecclesiam Cathedralem S. Martini de Luca, magna cum solennitate, anno MDXIII translata fuerunt, ad beneplacitum deponentium restituenda novæ ecclesiæ S. Petri Majoris: uti latius continetur in Tabulis publicis, a nobis XXV Februarii ad Vitam S. Avertani § 3 editis. [cum intentione illud restituendi.] Franciottus in Catalogo Sanctorum, quorum sacra corpora in ecclesia Cathedrali servantur, ita interserit: Corpus S. Senesii, in deposito, pro æde S. Petri majoris: & recensitis Reliquiis ecclesiæ S. Petri majoris, addit: Huc debent suo tempore referri tria sancta Corpora, videlicet S. Senesii Martyris, & SS, Avertani & Romæi.
[9] Et ipsum quidem S. Petri templum fuit circa annum MDLXXXVIII nobili structura restauratum a fundamentis, ac vulgo jam nuncupatur ecclesia Dominæ de miraculis, [quod usque in an. 1644 dilatum,] propter miraculosam ibidem Deiparæ imaginem: sacrorum autem corporum restitutio dilata fuit, propter dißidia quædam desuper suborta usque ad annum MDCXLIV: quando factum de eadem restitutione instrumentum, quod ex Lucensis Reipublicæ Archivo, anno MDCLXXVI transcribendum nobis curavit Illustrißimus Marius Florentinius, nobilis illius Medici pariter & historici Francisci Mariæ Florentinii, hospitis quondam nostri & in hoc opere sæpius laudati atque laudandi, filius; ex Lucensis Ecclesiæ Diptychis, a suo quondam patre collectis sed adhuc ineditis, addens, Brachium S. Synesii in ecclesia S. Mariæ curtis. Orlandingorum servari & coli, apud Religiosos Presbyteros Congregationis Matris Dei, quæ ex eadem Florentinia familia habuit ipsius Francisci Mariæ fratrem P. Hieronymum, virum eruditum etiam ipsum, & libris nonnullis editis clarum. Instrumentum prædictæ restitutionis, ex Italico Latine redditum, hujusmodi est.
[10] In nomine Domini Quandoquidem ex Instrumento per qu. Petrum Joannis Pauli de Piscilla, sub annum MDXIII die XXXI Augusti confecto pateat, [quando restitutionem postulantibus ecclesiæ S. Petri Canonicis,] quod adm. Illustre ac Reverendiss. Capitulum adm. Illustrium ac Reverendorum Dominorum Canonicorum Cathedralis Lucensis receperit in depositum corpora S. Synesii & BB. Romæi & Averardi seu Avertani, quæ fuerant in ecclesia Collegiata S. Petri Majoris, a Dominis Canonicis, Præfecto fabricæ atque uno ex Parochianis ejusdem ecclesiæ, tenenda, servanda, & custodienda pro beneplacito dictorum Dominorum Deponentium, ac deinde reddenda restituendaque DD. Rectori, Canonicis & Parochianis illius ecclesiæ S. Petri Majoris, ad quamcumque eorum requisitionem ac voluntatem, idque sub pœnis atque in forma ac modo in eodem Instrumento expressis. Quandoquidem etiam adm. Ill. ac Rev. D. Laurentius Bonvisi, in præsentiarum ecclesiæ S. Petri Majoris bene meritus Prior, apud prædictum Ecclesiæ Cathedralis Capitulum institerit, ut in virtute contractæ obligationis dignetur restituere corpora illa sancta.
[11] Ipsum adm. Ill. ac Reverendiss. Capitulum, competenti numero congregatum, [eadem per deputatos Capituli Cathedralis,] die IV Martii anno MDCXLIV inter alia decrevit, ut Domini Primicerius Sigismundus Puccini, Franciscus Galganetti, & Felix Trenta, ante hac ad d. restitutionis negotium deputati, plenam habeant auctoritatem consultandi decernendique id quod desuper utilius factu judicarint, pro ipsius Reverendiss. Capituli commodo, pro prima functione futura in festo ipsius S. Synesii, desuperque conficiendi publica instrumenta, sub iis pactis & conditionibus quæ & qualia expedire censuerint.
[12] Hac ergo auctoritate instructi Domini prædicti … dant & consignant adm. Ill. ac Rev. D. Laurentio Bonvisi Priori, [facta est in manus Prioris S. Petri,] ad hoc constituto ab ecclesiæ suæ Canonicis, per actum a me Notario publico rogatum sub die XXVIII Aprilis, & D. Josepho Baroni, moderno Fabricæ S. Petri Majoris Præfecto, prædicta corpora S. Synesii, & BB. Romæi & Averardi seu Avertani, transferenda quandocumque & quomodocumque ipsis libuerit ad jam d. ecclesiam, ut ibi deinceps more solito honorentur ea conditione ut Reverendiss. Capitulum jus servet celebrandi Missam solennem ad horam Tertiæ in prædicta ecclesia S. Petri Majoris, mane, die IV proximi mensis Maji, quando occurret festum d. S. Synesii, eo modo ac forma quo antea facere solebat Reverend. Capitulum in præd. ecclesia S. Petri coram præd. deposito in festo ipsius Sancti.
[13] [die 30 Aprilis,] Hac igitur consignatione sic facta, prædicti Prior & Fabricæ Præfectus, absolvunt prædictos deputatos ab omni obligatione, quæ forte ex vi præcitati instrumenti posset contra Reverendiss. Capitulum prætendi, quocumque modo aut titulo, stipulatione adjuncta & quacumque exceptione seclusa. De quibus omnibus utrimque factis & reciproce promissis, factum est præsens instrumentum, sub pœnis contra infractores hujus conventionis statutis, solvendis toties quoties &c. Actum Lucæ in sacrario Ecclesiæ Cathedralis Lucanæ, coram & præsentibus ibidem adm. Rev. D. Joanne Antonetti custode d. Cathedralis, & Bartholomæo olim Domini Merli, Lucensibus civibus, testibus rogatis, sub anno Nativitatis Domini MDCXLIV, Indictione XII, die vero XXX Aprilis, ad fol. 559 protocolli instrumentorum Egregii D. Jacobi de Matronis, in archivio publico Illustriss. & Excellentiss. Lucensis Reipublicæ existentium.
Ego Jacobus de Motronis N. P. rogavi,
[14] Ex hoc ergo tempore, uti novis subinde litteris prælaudatus Marius Florentinius me docuit VII Iulii anni MDCLXXVII, [ubi nunc corpora sub ara majori habentur.] ossa S. Synesii ac BB. Romæi & Avertani requiescunt in arca jam dictæ ecclesiæ maxima, tribus distinctis arculis cupressinis, multitio & coccineo serico ornatis, condita, post cratem ferream inauratam, qua dictum altare ad ipsarum arcularum custodiam præmunitur. Et sancti quidem Synesii festum celebratur quotannis IV Maji cum divinis Officiis, Missa solenni musico modulamine, & cereorum oblatione nomine Reipublicæ facienda; non tamen eisdem, ut solebat olim, interest Excellentißimus Reipublicæ Vexillifer cum duobus Decemviris, quia inductum consuetudine est ut illi jam rarius in publicum exeant. B. Avertani celebritas die XXV Februarii recolitur, & de eo pariter Missa peragitur: sed de B. Romæo nihil fit particulare.
DE SANCTIS MARTYRIBVS
NEOPHYTO, GAIO ET GAIANO, ITEM ZENONE, MARCIO ET MACARIO.
[Commentarius]
Neophytus, Martyr apud Græcos (S.)
Gajus, Martyr apud Græcos (S.)
Gajanus, Martyr apud Græcos (S.)
Zenon, Martyr apud Græcos (S.)
Marcius, Martyr apud Græcos (S.)
Macarius, Martyr apud Græcos (S.)
G. H.
Memoria horum Martyrum variis diebus recolitur, ac primo ad diem IV Maji in Ms. Synaxario Græco Ecclesiæ Constantinopolitanæ, [Cultus 3 primorum,] quod spectat ad Collegium Claromont. Societatis Iesu Parisiis, in quo ista habentur: Certamen sanctorum Martyrum Neophyti, Gaii & Gajani. Eorum celebritas peragitur in veneranda ecclesia sanctorum, gloriosorum & in miraculis patrandis eximiorum Cosmæ & Damiani, [4, 5 & 7 Maji.] quæ est in ædibus Darii dictis. Dein ad diem quintum Maji eisdem pene verbis celebratur in Menæis excusis, & apud Maximum Cytherorum Episcopum & in MSS. Taurinensibus indicatur certamen SS. Neophyti, Gaii & Gajanæ Martyrum. At septimo die Maji in MSS. Menæis, quæ apud Petrum Franciscum Chifletium Societatis Iesu reperimus Divione, ista leguntur: Sancti Gajanus, Gajus & Neophytus gladio cæsi martyrium consummarunt. Adjunguntur dein isti versus:
Ἐγὼ
λέλειμμαι,
τέμνε
δὲ
κᾀμἐ
ξίφος,
Ὡς
τοὺς
συνάθλους,
Γάἳος
Μάρτυρ
λέγει.
Fui relictus: ensis ast me quoque tulit,
Sicut sodales, Gaïus Martyr inquit.
Denique undecimo Augusti referuntur in priore MS. Synaxario, & adjunguntur socii Zenon, Marcius & Macarius, [Omnium II Augusti.] & dicitur celebritas peragi ἐν ἐξαέρῳ οἴκῳ in elevata æde SS. Cosmæ & Damiani ut supra. Et eadem sunt in Menæis Mediolanensibus bibliothecæ Ambrosianæ & duplicibus Taurinensibus Ducis Sabaudiæ & aliis Patrum Dominicanorum Congregationis S. Ludovici Parisiis. Quos omnes ad hunc IV Maji damus. Si tamen aliqua Acta poßimus nancisci (nam extitisse aliqua persuadet circumstantia cæsi post ceteros Gaii, in disticho notata) referentur ad diem XI Augusti. Interim a conditione editi loci monemur, præmemoratam SS. Cosmæ & Damiani ædem ipsam esse, quam, teste Chronici Alexandrini seu verius Constantinopolitani auctore; Heraclii Imperatoris ævo invaserunt Avares: nam Nicetas Choniates lib. 3 de Alexio Commeno Blachernarum collem appellat: hæc autem ecclesia supra dicitur fuisse, ἐν τοῖς Δαρείου; an ut distinguatur ab altera suburbana eorumdem Sanctorum æde, ἐν τοῖς Παυλίνου sita, [locus cultus in suburbio CP. Blachernis.] extra eos muros, quos Blachernensi D. Virginis Basilicæ ad eam urbi jungendam circumduxisse Heraclium, testatur Codinus de originibus? Meminisse illius ædis videtur Cedrenus, cum describit quomodo ex prædicti Blachernensis Basilicæ tecto Michael Balbus signum belli sustulerit adversus rebellem Thomam, urbi & imperio imminentem castraque habentem, ἐν τοῖς Παυλίνου ἔνθα τὸ τῶν θαυματουργῶν Ἀναργύρων τέμενος ἵδρυται, ubi mirificorum Anargyrorum templum consistit. Verum cum ipse locus fuerit in Blachernis, uti ex Cedreni contextu liquet, difficile creditu est, geminas ibi ædes eorumdum Sanctorum Cosmæ & Damiani fuisse; potiusque suademur tot nominibus unum idemque templum significari, in quo Sanctorum prædictorum corpora deposita fuerint, non uno fortaßis loco aut tempore cæsa, allataque.
DE S. IACOBO DIACONO,
MARTYRE BERGOMI IN ITALIA.
ANNO CCCLXXX
[Commentarius]
Iacobus Diaconus, Martyr, Bergomi in Italia (S.)
G. H.
Officia propria Sanctorum Ecclesiæ Bergomatis habemus, a Sixto V Pontifice anno MD LXXXVII approbata, & Bergomi anno MDCX excusa, atque iterum cum nova facultate recusa Romæ in typorgraphia Cameræ Apostolicæ anno MDCXIV. In his præscribitur festum S. Jacobi Martyris, sub ritu duplici celebrandum, cum hisce ad Matutini Nocturnum secundum recitandis Lectionibus.
[2] Jacobus Martyr, Bergomi nobilibus parentibus natus, & liberalibus disciplinis eruditus, comitate atque orationis lepore, [Elogium ex breviario.] antequam Christi fidem susciperet, omnibus amabilis & jucundus erat. Quare eum Dei benignitas diu in infidelitatis errore permanere noluit. Cum enim aliquando Presbyterum, in cœtu Christianorum de fidei veritate & falso idolorum cultu disserentem, audisset; Christianæ religionis desiderio incensus, Christo nomen dedit. Baptismi deinde Sacramento initiatus, tantum in Christiana pietate profecit, ut Clero Ecclesiæ adscriptus, Archidiaconatus honore dignatus sit. Ea tempestate cum Ariana hæresis late virus suum diffunderet, & Bergomi ad quadraginta ex præcipuis Clericis in ecclesia trucidati essent; Jacobus, fratrum cæde minime territus est, quin illis se ut firmissimum murum opponens, & privatim & publice Catholicam fidem sacræ Scripturæ ac Patrum testimoniis confirmavit. Quibus præsidiis non solum Catholicos in fide retinuit, sed & multos hæreticos ab Atianorum fallaciis ad Ecclesiam revocavit: quæ res illorum odium magis in eum concitavit. Itaque conspiratione ad eum facta, Jacobo in templo & suggesto ad populum concionanti caput injecto jaculo vulnerant: moxque ab iis illinc præcipitatus, nodosisque fustibus contusus, martyrio coronatur, quarto Nonas Maji anno Salutis trecentesimo octuagesimo. Ejus corpus Catholici honorifice cum psalmis & hymnis in S. Alexandri basilica sepelierunt: ubi multis miraculis ad fidei Catholicæ comprobationem indies illustratur.
[3] Hactenus Lectiones Ecclesiasticæ: quibus alterum antiquitatis monumentum adjungimus, epitaphium ad ejus tumulum olim positum, & a Ferdinando Vghello tomo 4 Italiæ sacræ in Episcopis Bergomensibus excusum his verbis. Hic requiescit B. M. Jacobus, [Epitaphio,] Clericus & Diaconus Bergomensis, qui Christum prædicans, pro dura impiæ hæresis castigatione, ab Ariana turba fustibus percussus, e pulpito ejectus, Martyr efficitur IV Nonas Maji, anno Salutis humanæ CCCLXXX & Diaconatus sui anno XX, & impii Valentis Catholicorum persecutoris XIII: & in sacra Cathedrali D. Alexandri æde conditus est. Colitur S. Alexander Martyr, primarius Bergomensium Patronus, die XXVI Augusti. Annus Valentis Imperatoris in Epitaphio positus, melius in Lectionibus omissus est, quod is biennio ante fuerit in pugna contra Gothos interemptus.
[4] Tertium testimonium proferimus ex Vinea Bergomensi, a Bartholomæo de Peregrinis, Presbytero & cive Bergomensi, [& Vinea Barthol. de Peregrinis.] anno MDXLV conscripta: in cujus parte 1 cap. 8 ista traduntur: Hæc subinde vinea, per annos duos & quinquaginta & amplius, permansit sine cultore Episcopo, ob infidelium persecutiones. Subsecutus est autem B. Jacobus, Archidiaconus & Canonicus, qui cum antea hujus Vineæ destructor esset, factus est fortissimus defensor & fidelis cultor. Bergomeamque Ecclesiam sanctissime per annos viginti gubernans, quadraginta illos Clericos Bergomenses, ecclesiam Divo Alexandro dicatam custodientes, in pristinam regularem & Apostolicam vitam restituit, qui postea simul omnes ab hæreticis Arianis occisi sunt. Hic autem Jacobus, propter hoc minime perterritus, contra ipsos Arianos constanter certavit, & tamdem pro Christi fide crudeliter interemptus est, anno humanæ Salutis CCCLXXX quarto Maji, & in eadem ecclesia a Catholicis Christianis conditus est. Hæc ex libro tertio Chronicorum Domini Joannis Mariæ Mediolanensis Canonici Regularis. Quæ etiam in libro tertio de Antiquitatibus & gestis Divorum Bergomensium historia habetur. Hæc ibi.
[5] Hactenus antiquiorum scriptorem fontes ostendi, ex quibus alii suos rivulos deduxerunt: & talis censeri potest M. Antonius Benalius, in suis de Vita & rebus gestis Sanctorum Bergomatū Commentariis, quos Io. Antonius Guarnerius Canonicus expolivit, auxit & edidit anno MD LXXXIV. Vbi S. Iacobi Martyris Vita est, instar Orationis Panegyricæ late deducta: sed ad historiam nihil producitur, quod non est satis accurate in jam datis monumentis expositum. Simili fere modo Italice ediderunt Marius Mutius in Historia Sanctorum Bergomensium anno MDCX, & MDCXXI excusa; & Cælestinus Bergomas, Presbyter Capucinus pars 2 Historiæ quadripartitæ Bergomensis, volumine 2: ubi sub finem addit, [Corpus translatum anno 1219.] sepulturam S. Jacobi e memoria hominum excidisse, & sacrum corpus longo tempore fuisse occultum, quod tandem anno MCCXC revelatum fuit, & cum aliis tribus corporibus inventum. Præerat tum Ecclesiæ Bergomensi Robertus Bungus Episcopus, qui ad honorem Sanctorum quatuor in ecclesia Cathedrali altare erexit, & in eo quatuor corpora deposuit. Videtur Galesinius ad hanc translationem respexisse, dum in suo Martyrologio, ex Annalibus & tabulis Bergomensibus, ad diem XXVI Aprilis ista scribit: Bergomi translatio sanctorum Martyrum Projecti & Jacobi. Ex his Projectus aliis Projectitius Martyr colitur XVII Augusti.
[6] Demum quando anno MDLXI ecclesia S. Alexandri destructa est, Clerus cum Reliquiis Sanctorum, [& iterum anno 1561,] inter quas & S. Iacobi fuerunt, demigravit in ecclesiam S. Vincentii, quæ etiamnum Cathedralis persistit. Movet scrupulū Cælestinus, quasi perperam ejus ævo, supra referatur S. Iacobus a falso idolorū cultu ad Christianam religionem conversus, ac si eo tempore Paganismus fuisset extinctus. Est in eadem Alpestri ditione cum hac diœcesi Bergomensi territorium Tridentinum, in quo anno CCCXCVII a Paganis occisi fuerunt SS. Sisinnius, Martyrius & Alexander, quorum illustria Acta damus XXIX Maji. Meminerunt S. Iacobi Martyris Ferrarius in Catalogo generali & alio Sanctorum Italiæ, Nicolaus Brautius in Martyrologio Poëtico, Vghellus in Descriptione urbis Bergomensis, ubi S. Jacobum trucidatum anno CCCLXXXIV scribit. [tempus cædis.]
[7] Equidem nescio quibus fundamentis ejusmodi chronologia nitatur, qua post Iuliani Apostatæ necem, tantum audaciæ fuisse Arianis in Italia creditur, ut sub piißimis & Christianißimis Imperatoribus Valentiniano (nam Valens ejus frater Arianus solas Orientis ecclesias turbavit) Gratiano, Theodosio, ejusmodi, facinus credantur in ecclesia perpetrasse. Si tale quid sub Constantio diceretur actum circa tempus Mediolanensis conciliabuli, & annum CCCLVI, multo verosimilius id appareret. Nihil tamen mutare volui: cum enim impius Constantius ecclesiis paßim omnibus Arianos Episcopos curarit præficiendos, potuit Arianorum factio, dum viverent illi, adhuc valida fuisse, etiam multis post ejus excessum annis; & quem Bergomatibus ipse imposuerat, ad annum CCCLXXX aut etiam CCCLXXXV vitam prorogasse. Sic anno CCC LXXIII, mortuo Mediolani Auxentio, tumultuatum fuisse scimus circa electionem successoris, satagentibus Arianis, ut aliquis suæ partis eligeretur.
DE S. MONICA VIDVA
MATRE S. AVGVSTINI.
AN. CCCLXXXVIII.
[Praefatio]
Monica, mater S. Augustini (S.)
D. P.
Festum sanctißimæ Matris S. Augustini, Monicæ, celebratur hoc IV Maji solenni cultu, apud omnes paßim Religiosos Ordines, qui sub regula & patrocinio S. Augustini militantes, [Cultus sacer] universam Ecclesiam mirifice exornant: quales sunt Canonici Regulares cujuscumque Congregationis, scilicet Gallicanæ, Lateranensis, S. Salvatoris, Aroasiensis, Windeshemensis, & aliarum. Neque his cedunt Ordines Fratrum Eremitarum S. Augustini, & Fratrum Servorum B. Mariæ Virginis. Quin etiam observo ejus cultum præscriptum in nonnullis Breviariis Ordinis Præmonstratensis & Prædicatorum. Sed & modo in Breviario Romano sub ritu semiduplici est Officium de S. Monica præceptum. Sacra ejusdem memoria refertur in hodierno Martyrologio Romano, & in Martyrologio Coloniæ & Lubecæ anno MCCCCXC excuso, uti etiam apud Bellinum, Grevenum, Maurolycum, Molanum, Canisium, Galesinium, Ferrarium, Ghinium, aliosque.
[2] Vitam & virtutes S. Monicæ filius ejus Augustinus inseruit libris Confeßionum suarum, unde eas excerpsit Aloysius Lipomanus; [Vita collecta ex Confessionibus S. Augustini;] & sic leguntur apud Surium, sed extra formam ordinatæ narrationis. Quam intendens Walterus, Canonicus Regularis cœnobii Aroasiensis in Artesia; (idem qui descripserat translationem reliquiarum ipsius Sanctæ, Ostia Aroasiam a se deportatarum anno MCLXII) eadem Confeßionum Augustinianarum loca digeßit, prout exigebat vitæ actæ series. Hanc igitur sic dispositam collectionem damus, ex MS. Bodecensis monasterii in Westphalia erutam a Ioanne Gamansio nostro. Ad calcem legebantur hæc verba: Explicit Vita S. Monicæ matris S. Augustini, cujus historia trahitur ex historia S. Augustini, ex novem libris Confessionum, & ex duabus epistolis sequentibus quas scripsit sorori suæ: & mox subjungitur epistola, non gemina, sed unica; qualis etiam, sub titulo jam relato, [sub cujus nomine edita epistola ad sororem non est ipsius.] excusa est ad calcem Vitarum duobus tomis a Ionino Mombritio editarum. Verum licet epistola scripta sit in persona fratris ad sororem de communi utriusque matre, nemo tamen dixerit eam esse S. Augustini, nisi qui Augustini scripta numquam legerit. Sed nec cogitari potest esse alterius fratris, qui simul aderat morienti; continet enim quædam ei ad quam scribi fingitur, nimium nota, quam ut frater sorori scribere ipsa voluisset, & alia quædam indicabimus infra coævum auctorem non referentia. Quia tamen fieri potuit, ut aliquæ S. Augustini ad sororem epistolæ extiterint aliquando, unde acceptum pro parte aliqua sit argumentum istius scriptionis, eam sub hac præcautione, putavimus subjungendam prædictæ collectioni.
[3] Dabimus deinde præmemoratæ translationis historiam, a Waltero, ut dixi, descriptam, [Historia Translationis Aroasiam,] quam Aroasia & ex urbe Aeriensi accepimus, & intelleximus etiam MS. extare in cœnobio Bodecensi. Habet ea notas omnes fidelis & coævi scriptoris, ab eaque principium sumpsit totus S. Monicæ cultus, ignotus antiquioribus Martyrologis omnibus, & ab Aroasiensibus ad ceteros Regulares Canonicos per Belgium, Galliam, & Germaniam, inde etiam ad Eremitas Augustinianos, ac deniq; ad Ecclesias omnes transfusus. Iidem Canonici Aroasienses, de quorum fundatione prolixe egimus XIII Ianuarii, ad Vitam B. Hildemari Institutoris, prius quam de Reliquiis S. Monicæ scirent aliquid, [ubi festum celebrari cœptum 4 Maji.] habebant in usu celebrandi festum Conversionis S. Augustini die V Maji (nec enim est cur postea credantur diem mutasse) atque inter cetera illius festi ad Matutinum Responsoria etiam illud usurpabant, quod incipit, Accepta baptismi gratia: quod solum ex omnibus cum esset matri ac filio proprium, apte illud assumptum est in advectione S. Monicæ: cujus natalem in cælis diem cum nusquam expreßisset S. Augustinus, videntur Aroasienses congruum judicasse, ut acturi S. Monicæ festum, quæ suis precibus lacrymisque filii conversionem impetrarat, eligerent diem ipsius Conversionis festivitati prævium, & ab alio Majori Officio vacuum, scilicet IV Maji: qui dies nunc in tota servatur Ecclesia, tamquam dies natalis. Fuerunt tamen qui, nescio ex quo fundamento, depositionem notarent die XXVIII Aprilis, ut patet ex Bruxellensi Martyrologio MS. S. Gudulæ.
[4] [Translatio 20 Aprilis,] Festum translationis Aroasienses agunt XII kalendas Maji, uti in Annotatis docebimus: neque de veritate illius scimus controversiam motam ab Italis, parum scilicet curantibus, utrum Sanctæ corpus in desolata fere Ostiensi urbe adesset vel abesset: paucisque Ostiensibus, illius absentiæ consciis, studiose occultantibus damnum sua incuria & negligentia factum. Quare nihil miramur, si post tria fere secula decursa, Augustinianis Eremitis apud Martinum V instantibus, data sit opera ad requirendum Ostiæ quod ablatum esse ignorabatur corpus: quomodo autem persuaderi potuerint Romani istud a se inter alia Sanctorum corpora infra ecclesiam S. Aureæ repertum Ostiæ fuisse, [Romæ autē 9 Aprilis.] & ut tale transtulerint ad concessam Eremitis S. Triphonis ecclesiam in urbe, unde postea delatum in eam est, quæ nunc S. Augustini dicitur; tunc commodius disquiremus, cum fuerit exposita Walteri historia de translato a se Aroasiam corpore, quam hic subnectimus: de reliquo S. Monicæ in urbe Romana cultu acturi ad finem prætensæ ad illam Translationis, cujus anniversarium in Martyrologio hodierno Romano notatur ad diem IX Aprilis.
VITA
Ex libris Confessionum S. Augustini a Walthero Canonico Regulari ante annos quingentos collecta.
Ex MS. Bodecensi.
Monica, mater S. Augustini (S.)
BHL Number: 6000
PROLOGUS COLLECTORIS.
[1] [Auctor Vitā S. Monicæ in libris Confessionū dispersam,] Rogatus fui a Fratribus, quibus meipsum negare non debeo, ut vitam & actus S. Moninicæ, matris Beatissimi Augustini, de libro Confessionum ipsius excerpere satagerem; & pro posse meo consequenter quæque seriatim loco suo & apte conjungerem; sicut a primæva ætate, usque ad finem vitæ ipsius, ea geri potuisse competenter æstimarem. Quibus cum responderem, quod studiosis lectoribus possit satis sufficere, sicut de actibus ipsius ipse filius ejus scribendo digesserat; nec jam necessarium, sed quasi subsannabile videri, si quod a pluribus, qui multo melius & facilius id fecisse potuissent, hactenus permansit intactum, a me, tantillulæ scientiæ viro, quasi præsumptive fuerit attentatum: illi e contra dixerunt, quod si ab olim jam factum fuisset ipsum, repetere vere conveniens jam non esset: nec tamen ab alta sapientibus, sed simplicibus, sui similibus, id fieri expetebant; nec aliquem cogi ad legendum.
[2] Ea enim quæ inde D. Augustinus dixit, ita per librum Confessionum, [ordinare rogatus a Fratribus,] per particulas & quasi frustatim, dispersa sunt, ut vix a studioso lectore teneri memoriter possint; sed & ordine præposterato ita posita sunt, ut quæ primo facta fuerant, postremo; & econtra, dicta videantur. Neque enim circa illud ordinandum ipsius scribentis vigilabat intentio; sed piæ matris benevolentiam & solicitudines, quas erga ipsum specialius semper habuerat, reminiscens, sicut tractantis memoriæ occurrebat, aliqua pro tempore inferebat. Nam & in libro, quem ad Paulinum Episcopum scribit, de cura pro mortuis agenda, maternæ dilectionis & affectionis ita meminit, dicens: Si rebus viventium interessent animæ mortuorum, [& ipsæ nos quando eas videmus alloquerentur in somnis] ut de aliis taceam, me ipsum pia mater nulla nocte desereret, quæ me terra marique secuta est, ut mecum viveret: absit enim ut facta sit vita feliciori crudelis usque adeo, ut quando aliquid angit cor meum, nec tristem filium consoletur, quem dilexit unice, quem numquam voluit mœstum videre.
[3] Quia vero Reliquias S. Monicæ, Deo volente & me advehente, [quibus & Reliquias & attulerat,] habere meruerant; pro devotione, quam ad S. Augustinum habuerant, & ipsius sanctissimæ Matris Vitam, mea industria ex ordine digestam, habere multum desiderabant. Sed cum multis modis excusarem me, nec usum, nec scientiam habere contestans, nihilo minus insistebant, dicentes: Tantummodo adsit voluntas; nam ex dono Dei aderit facultas. Videns itaque tantum desiderium eorum, & quotidianam fere instantiam, cedendum æstimavi. [id facit servatis iisdem verbis,] Promisi igitur ut tentarem, si quo modo id apte possem facere quod petebant; ita dumtaxat, ut nihil verborum immutarem omnino, nec aliqua novitate verborum, sed eisdem verbis utens, ut non nuper editum, sed transcriptum veraciter dici possit.
[4] Nec conturbet auditores si pleraque absque determinatione temporis in hoc opere proferuntur, cum nonnulla & in aliis Scripturis divinis similiter reperiantur. In Euangelio quoque plura dicta & acta Salvatoris non eodem ordine ab Euangelistis relata sunt, [sine definitione temporum,] quo & facta feruntur; quod studiosis lectoribus manifestum est. Sed non in hoc dubium debet habere fidelis intentio, si nesciat, quando bona facta fuerint, dum aliquando facta fuisse constiterit. [Io. 20, 21] Sunt enim quidam carnales adeo, ut nolint credere nisi quod oculis viderint, sicut ille adhuc sensibus carnis deditus dicebat: Nisi videro & tetigero, non credam; [aut ornatu miraculorū] qui & in hanc blasphemiam aliquando incidunt, ut nolint credere Sanctos esse, nisi ad nutum ipsorum miracula faciant, sicut mercenarius vel servus ad nutum Domini sui jubentis; quæ tamen potest contingere quod alias fecerint, quamvis nescierint.
[5] [que nec omnibus Sancti adfuerunt,] Verum in hoc multi falluntur, quod nec omnes Sancti miracula faciunt, nec omnes qui faciunt Sancti sunt. Sunt enim, ait beatus Papa Gregorius, intra sanctam Ecclesiam multi, qui vitam virtutum tenent, & signa virtutum non habent, quæ & reprobis sunt communia, & magicis artibus aliquando fiunt. De bonis operibus meritum sanctitatis æstimandum est, non de miraculorum ostentatione, quam multi Sanctorum fugisse leguntur. Quod etiam B. Augustinus in suis Confessionibus ostendit dicens: Ad te, Deus meus, cui humilem famulatum ac simplicem debeo, quantis mecum suggestionum machinationibus agit inimicus, [& mult facere subter fugerunt:] ut signum aliquod petam? Sed obsecro, per Regem nostrum & puram Jerusalem, simplicem & castam, ut quemadmodum longe est a me ista confessio, ita semper sit longe ac longius miraculorum operatio. Hæc enim Sancta, de qua agimus, quam casta, quam pia, quam sobria, quam mitis, quam benigna, quam modesta, quam patiens fuerit, & quam assidua, quamque devota, in orationibus, in vigiliis, in jejuniis, in eleemosynis, [ad virtutes autem colligendas opem petit.] ita ut nihil omnino ad perfectionem ei deesset, in libris Confessionum aperte legitur. Adsint igitur huic nostro conamini Sancti isti, de quibus loquimur, & ad quorum obsequium nostra laborat intentio; ut quod pro illorum devotione & fraterna dilectione, & caritate cognovimus, ipsis occulta inspiratione præmonstrantibus, & ignorantiæ nostræ tenebras illuminantibus, ad propositum finem perducere valeamus.
Hactenus Prologus, cui hoc solum monitum subjiciendum occurrit, collata a nobis omnia esse & emendata juxta accuratiores operum Augustinianorum editiones: quædam etiam, quæ vel auctor prætermiserat, vel potius festinans librarius transilierat, a nobis esse restituta suis locis, sic tamen ut [ ] discreta a ceteris, intelligas in Bodecensi Ms. defuisse.
CAPUT I.
Pia educatio, conjugium, viduitas, solicitudo pro filio Augustino
[6] O domine, quia ego servus tuus sum, ego servus tuus & filius ancillæ tuæ: accipe confessiones meas & gratiarum actiones, Deus meus, de rebus innumerabilibus. [lib. 9 c. 8] Non enim præteribo quidquid mihi anima mea parturit de famula tua, quæ me parturivit; & carne, ut in hanc temporalem; & corde, ut in æternam lucem renascerer. Non ejus, sed tua dicam dona in ea. Neque enim seipsam fecerat aut educaverat: tu creasti eam (nec pater, nec mater sciebat quid ex eis fieret) & erudivit eam in timore tuo virga Christi tui, [Deo providente,] regimen unici filii tui, in domo fidei bono membro Ecclesiæ tuæ. [Nec tantam erga suam disciplinam diligentiam matris prædicabat, quantum famulæ cujusdam decrepitæ, quæ patrem ejus infantem portaverat, sicut dorso grandiuscularum puellarum parvuli portari solent: cujus rei gratia & propter senectam ac mores optimos, [sub annosæ famulæ severa disciplina] in domo Christiana satis a dominis honorabatur: unde etiam curam dominicarum filiarum commissam sibi diligenter gerebat, & erat in eis coërcendis, cum opus esset, sancta severitate vehemens, atque in docendis sobria prudentia. Nam eas, præter illas horas, quibus ad mensam parentum moderatissime alebantur, etiamsi exardescerent siti, nec aquam bibere sinebat; præcavens consuetudinem malam, [edocta etiam aquæ cupidinem frænare,] & addens verbum sanum: Modo aquam bibitis, quia in potestate vinum non habetis: cum autem ad maritos veneritis, factæ dominæ apothecarum & cellariorum, aqua sordebit, sed mos potandi prævalebit.
[7] Hac ratione præcipiendi & auctoritate imperandi, frænabat aviditatem tenerioris ætatis, & ipsam puellarum sitim formabat ad honestum modum, ut jam nec biberet, [puerili tamen levitati indulgens,] quod non deceret. Et surrepserat tamen, sicut mihi filio famula tua narrabat, surrepserat & vinolentia. Nam cum de more, tamquam puella sobria, juberetur a parentibus de cuppa vinum depromere, submisso poculo, qua desuper patet, priusquam in lagunculam funderet merum, primoribus labris sorbebat exiguum, quia non poterat amplius sensu recusante. Non enim ulla temulenta cupidine faciebat hoc, sed quibusdam superfluentibus ætatis excessibus, qui ludicris motibus ebulliunt, [cum paulatim facta esset vini appetens,] & in puerilibus animis majorum pondere premi solent. Itaque ad illud modicum quotidiana modica addendo, quoniam qui modica spernit paulatim decidit, in eam consuetudinem lapsa erat, ut prope jam plenos mero caliculos inhianter hauriret.
[8] Ubi tunc sagax anus & vehemens illa prohibitio? Numquid valebat aliquid adversus latentem morbum, [ancillæ meribibulam vocantis convitio] nisi tua medicina, Domine, vigilaret super nos? Absente patre & matre & nutritoribus, tu præsens, qui creasti, qui vocas, qui etiam per præpositos homines boni aliquid agis ad animarum salutem, quid tunc egisti, Deus meus? unde curasti? unde sanasti? Nonne protulisti durum & acutum ex altera anima convitium, tamquam medicinale ferrum, ex occultis provisionibus tuis, & uno ictu putredinem illam præcidisti? Ancilla enim, cum qua solebat accedere ad cuppam, litigans cum domina minore, ut fit, sola cum sola, objecit hoc crimen amarissima insultatione, vocans meribibulam. Quo illa stimulo percussa, respexit fœditatem suam, confestimque damnavit atque exuit. [salubriter compungitur.] Sicut amici adulantes pervertunt, sic inimici litigantes plerumque corrigunt: nec tu quod per eos agis, sed quod ipsi voluerunt retribuis eis. Illa enim irata exagitare appetivit minorem dominam, non sanare; & ideo clanculo, aut quia ita eas invenerat locus & tempus litis, aut ne forte & ipsa periclitaretur quod tam sero prodidisset. At tu, Domine, rector cælitum & terrenorum, ad usus tuos contorquens profunda torrentis, fluxum seculorum ordinans turbulentum, etiam de alterius animæ insania sanasti alteram; ne quisquam, cum hoc advertit, potentiæ suæ tribuat, si verbo ejus alius corrigatur, quem vult corrigi.]
[9] Educata itaque pudice ac sobrie, potius per te subdita parentibus, [virojuncta,] quam a parentibus tibi, ubi plenis annis nubilis facta est, tradita viro servivit veluti Domino, & sategit eum lucrari tibi, loquens te illi moribus suis, quibus eam pulchram faciebas, & reverenter amabilem atque mirabilem viro. [cap. 9] Ita autem toleravit cubilis injurias, ut nullam de hac re cum marito haberet unquam simultatem. Expectabat enim misericordiam tuam super eum, ut in te credens castificaretur. Erat vero ille præterea, [non tantum ipsa ejus mores tolerando vincit,] sicut benevolentia præcipuus, ita ira fervidus. Sed noverat hæc non resistere irato viro, non tantum facto, sed ne verbo quidem. Jam vero refracto & quieto, cum opportunum videret, rationem facti sui reddebat, si forte ille inconsideratius commotus fuerat.
[10] Denique cum matronæ multæ, quarum viri mansuetiores erant [plagarum vestigia etiam dehonestata facie gererent, inter amica colloquia illæ arguebant maritorum vitam, hæc earum linguam, [sed & alias docet viris esse subjectas:] veluti per jocum, graviter admonens ex quo illas tabulas, quæ matrimoniales vocantur, recitari audissent, tamquam instrumenta quibus ancillæ factæ essent, deputare debuissent: proinde memores conditionis, superbire adversus dominos non oportere.] Cumque mirarentur illæ, scientes quam ferocem conjugem sustineret, numquam fuisse auditum, aut aliquo indicio claruisse, quod Patricius cæciderit uxorem, aut quod a se invicem vel unum diem domestica lite dissenserint, [& causam familiariter quærerent; docebat illa institutum suum quod supra memoravi. Quæ observabant, expertæ gratulabantur: quæ non observabant, subjectæ vexabantur.]
[11] Socrum etiam suam, primo susurriis malarum ancillarum adversus se irritatam, sic vicit obsequiis, perseverans in tolerantia & mansuetudine, [socrum quoque suam sibi devincit,] ut illa ultro filio suo medias linguas famularum proderet, quibus inter se & nurum pax domestica turbabatur, expeteretque vindictam. Itaque posteaquam ille & matri obtemperans, & curans familiæ disciplinam, & concordiæ suorum consulens, proditas ad prodentis arbitrium verberibus coërcuit; promisit illa, talia de se præmia sperare debere, quæcumque de sua nuru, sibi quo placeret, mali aliquid loqueretur: nullaque jam audente, memorabili inter se benevolentiæ suavitate vixerunt. Hoc quoque illi bono mancipio tuo, in cujus utero me creasti, Deus meus, [inter discordes pacifice agit,] misericordia mea, munus grande donaveras, quod inter dissidentes atque discordes quaslibet animas, ubi poterat, terat, tam se præbebat pacificam, ut cum ab utraque multa de invicem audiret amarissima, qualia solet eructare turgens atque indigesta discordia, quando præsenti amicæ de absente inimica per acida colloquia cruditas exhalatur odiorum; nihil tamen alteri de altera proderet, nisi quod ad eas reconciliandas valeret. Talis illa erat docente te magistro intimo.
[12] Audieram autem ego adhuc puer de vita æterna, nobis promissa per humilitatem Domini Dei nostri, descendentis ad superbiam nostram, & signabar jam signo Crucis ejus, & condiebar ejus sale, [filium in Christiana fide instruit] jam inde ab utero matris meæ, quæ multum speravit in te. [lib. 1 c. 11] Vidisti, Domine, cum adhuc pu er essem, & quodam die pressus stomachi dolore, repente æstuarem, pene moriturus; vidisti, Deus meus, quoniam custos meus jam eras, quo motu animi & qua fide baptismum Christi tui, Dei & Domini mei, flagitavi a pietate matris meæ & matris omnium nostrum, Ecclesiæ tuæ & conturbata mater carnis meæ, [licet necdum baptizatum,] quoniam & sempiternam salutem meam carius parturiebat corde casto in fide tua, jam curaret festinabunda, ut Sacramentis salutaribus initiarer & abluerer, te, Domine Jesu, confitens in remissionem peccatorum; nisi statim recreatus essem. Dilata est itaque mundatio mea, quasi necesse esset adhuc sordidari si viverem: quia videlicet post lavacrum illud, major & periculosior in sordibus delictorum reatus foret.
[13] Ita jam credebam, & illa, & omnis domus; nisi pater solus, qui tamen non evicit in me jus maternæ pietatis, quo minus in Christum crederem, sicut ille nondum crediderat. Nam illa satagebat ut tu mihi pater esset, Deus meus, potius quam ille; & in hoc adjuvabas eam ut superaret virum, cui melior serviebar: quia & in hoc tibi, utique id jubenti, serviebat. * Denique etiam virum suum, jam in extrema vita temporali ejus, [& virum quoque ad eamdem adducit] lucrata est tibi; nec in eo jam fideli planxit, quod in nondum fideli toleraverat. [lib. 9 cap 9] Erat etiam serva servorum tuorum. Quisquis enim eorum noverat eam, multum in ea laudabat & honorabat & diligebat te: quia sentiebat præsentiam tuam in corde ejus, [peccantes liberos solita corrigere] sanctæ conversationis fructibus testibus. Fuerat enim unius viri uxor, mutuam vicem parentibus reddiderat, domum suam pie tractaverat, in operibus bonis testimonium habebat; nutrierat filios, toties eos parturiens, quoties abs te deviare cernebat.
[14] Itaque illa exilivit pia trepidatione ac tremore, & quamvis mihi nondum fideli, timuit tamen vias distortas, in quibus ambulant qui ponunt ad te tergum, & non faciem. [lib. 2 cap. 3] [imprimis de Augustino angitur.] Heu mihi! & audeo dicere, tacuisse te, Deus meus, cum irem abs te longius? Itane tunc tacebas mihi? Et cujus erant, nisi tua, verba illa per matrem meam, fidelem tuam, quæ cantasti in aures meas? Nec inde quidquam descendit in cor meum, ut facerem illud. Volebat enim illa, & secreto memini ut monuerit cum solicitudine ingenti, ne fornicarer, [qui eam non audiens] maximeque ne adulterarem cujusquam uxorem. Qui mihi monitus muliebres videbantur, quibus obtemperare erubescerem: illi autem tui erant, & nesciebam, & te tacere putabam, atque illam loqui, per quam tu mihi non tacebas; & in illa contemnebaris a me, filio ejus, filio ancillæ tuæ, servo tuo.
[15] Itaque patre jam defuncto, cum incidissem in homines, superbe delirantes, & carnales nimis, & loquaces, in quorum ore laquei diaboli & viscum, [adhæret Manichæis.] confectum commixtione syllabarum nominis tui & Domini Jesu Christi & Paracleti consolatoris nostri Spiritus sancti; * misisti manum tuam ex alto, & de hac profunda caligine eruisti animam meam, cum pro me ploraret ad te inater mea, fidelis tua, amplius quam flent matres comporea funera. [lib. 3 cap. 6, cap. 11] [quod dolentem Monicam] Videbat enim illa mortem meam, ex fide & spiritu quem habebat ex te; & exaudisti eam, Domine. Exaudisti eam, nec despexisti lacrymas ejus, cum profluentes rigarent terram sub oculis ejus, in omni loco orationis ejus; & audisti eam. Nam unde illud somnium, quo eam consolatus es, ut vivere me secum crederet, & habere mecum eamdem mensam in domo, quod nolle cœperat, aversans & detestans blasphemias erroris mei? Vidit enim stantem se in quadam regula lignea, & advenientem ad se juvenem splendidum, [solatur Deus per visum,] hilarem atque arridentem sibi, cum illa esset mœrens & mœrore confecta. Qui cum causas quæsisset ab ea mœstitiæ suæ quotidianarumque lacrymarum, docendi, ut assolet, non discendi gratia; atque illa respondisset, perditionem meam se plangere; jussisse illum quo secura esset, atque admonuisse ut attenderet & videret, ubi esset illa, ibi esse & me. Quod illa ubi attendit, vidit me juxta se in eadem regula stantem. Unde hoc? nisi quia erant aures ad cor ejus. O tu, bone Omnipotens, qui sic curas unumquemque nostrum, tamquam solum cures, & sic omnes tamquam singulos!
[16] Unde illud etiam? quod cum mihi narrasset ipsum visum, [certam faciens quod eamdem secum fidem aliquando teneret.] & ego ad id trahere conarer, ut illa se potius non desperaret futuram esse quod eram; continuo, sine aliqua hæsitatione, Non, inquit: non enim mihi dictum est, Ubi ille, ibi & tu; sed, Ubi tu, ibi & ille. Confiteor tibi, Domine, recordationem meam quantum recolo, quod sæpe non tacui, amplius me isto per matrem vigilantem responso tuo, (quod tam vicina interpretationis falsitate turbata non est, & tam cito vidit quod videndum fuit: quod ego certe, antequam dixisset, non videram) etiam tum commotum fuisse, quam ipso somnio, quo feminæ piæ gaudium, tanto post futurum, ad consolationem tunc præsentis solicitudinis tanto ante prædictum est. Nam novem ferme anni secuti sunt, quibus ego in illo limo profundi ac tenebris falsitatis, cum sæpe surgere conarer, & gravius alliderer, volutatus sum: cum tamen illa vidua casta, pia, & sobria, quales amas, jam quidem spe alacrior, sed fletu & gemitu non segnior, non desineret horis omnibus orationum suarum de me plangere ad te; & intrabant in conspectum tuum preces ejus: & me tamen dimittebas adhuc volvi & involvi illa caligine.
[17] Et dedisti alterum responsum interim, quod recolo: nam & multa prætereo, [idque etiam confirmans per os Sacerdotis] propter quod propero ad ea quæ me magis urgent confiteri tibi; & multa non memini. [cap. 12] Dedisti ergo alterum per Sacerdotem tuum quemdam Episcopum, nutritum in Ecclesia & exercitatū in libris tuis: quem cum illa femina rogasset, ut dignaretur mecum colloqui & refellere errores meos, & dedocere me mala ac docere bona (faciebat enim hoc, si quos forte idoneos invenisset) noluit ille, prudenter sane, quantum sensi postea: respondit enim me adhuc esse indocilem, eo quod inflatus essem novitate hæresis illius, & nonnullis quæstiunculis jam multos imperitos exagitassem sicut illa indicaverat ei. Sed, sine, inquit, illum ibi, & tantum roga pro eo Dominum;ipse legendo reperiet quis ille sit error & quanta impietas; simul etiam narravit, se quoque parvulum a seducta matre sua datum fuisse Manichæis, & omnes pene non legisse tantum, [negantis perire posse tot lacrymarum filium.] verum etiam scriptitasse libros eorum; sibique apparuisse, nullo contra disputante & convincente, quam esset illa secta fugienda, itaque fugisse. Quæ cum ille dixisset, atque illa nollet acquiescere, sed instaret magis deprecando & ubertim flendo, ut me videret & mecum dissereret; ille jam substomachans tædio, Vade, inquit, a me, ita vivas: fieri enim non potest, ut filius istarum lacrymarum pereat. Quod illa ita se accepisse, inter colloquia sua, mecum sæpe recordabatur, ac si de cælo sonuisset.
CAPUT II.
Discessus S. Augustini in Italiam & ad S. Ambrosium, secuta Monica: hujus gaudia in ejus conversione.
[18] Manus autem tuæ, Deus meus, in abdito providentiæ tuæ non deserebant animam meam, & de sanguine cordis matris meæ per lacrymas ejus diebus ac noctibus pro me sacrificabatur tibi; & egisti mecum miris & occultis modis. [lib. 5 cap. 7] Tu illud egisti, Deus meus: nam a Domino gressus hominis dirigentur, & viam ejus volet. [cap. 8] * Egisti ergo mecum ut mihi persuaderetur Romam pergere, & potius ibi docere quod docebam Carthagine. Sed quare potius hinc abirem & illuc irem tu sciebas, Deus, [Romam profecturo Augustino frustra obluctata,] nec indicabas mihi, nec matri, quæ me profectum atro citer planxit, & usque ad mare secuta est. Sed fefelli eam, violenter me tenentem, ut aut revocaret aut mecum pergeret: & finxi me amicum nolle deserere donec vento facto navigaret. Et mentitus sum matri, & illi matri: & evasi: quia & hoc tu dimisisti mihi misericorditer, servans me ab aquis maris, plenum execrandis sordibus, usque ad aquam gratiæ tuæ, qua me abluto siccarentur flumina maternorum oculorum, quibus pro me quotidie tibi rigabat terram sub vultu suo. Et tamen recusanti sine me redire, vix persuasi, ut in loco qui proximus nostræ navi erat, memoria B. Cypriani, maneret ea nocte.
[19] Sed ea nocte clanculo ego profectus sum: illa autem remansit orando & flendo. Et quid a te petebat, [furtivo ejus discessu contristatur:] Deus meus, tantis lacrymis nisi ut navigare me non sineres? Sed tu alte consulens & exaudiens cardinem desiderii ejus, non curasti quod tunc petebat, ut in me faceres quod semper petebat. Flavit ventus, & implevit vela nostra, & littus subtraxit aspectibus nostris: in quo mane illa insaniebat dolore & querelis, ac gemitu implebat aures tuas, contemnentes ista, cum & me cupiditatibus meis raperes ad finiendas ipsas cupiditates; & illius carnale desiderium justo dolorum flagello vapularet. Amabat enim secum præsentiam meam more matrum; sed multis multo amplius:& nesciebat quid tu illi gaudiorum facturus esses de absentia mea. Nesciebat; ideo flebat & ejulabat, atque illis cruciatibus arguebatur rea reliquiarum Evæ, cum gemitu quærens quod cum gemitu pepererat. Et tamen post accusationem fallaciarum & crudelitatis meæ, conversa rursus ad deprecandum te pro me, abiit ad solita, & ego Romam.
[20] Et ecce excipior ibi flagello ægritudinis corporalis, & ibam jam ad inferos, portans omnia mala quæ commiseram, & in te, & in me, & in alios multa & gravia, [eodem ibidē ægrotante,] super originalis peccati vinculum, quo omnes in Adam morimur. [Cap. 9] Et ingravescentibus febribus jam ibam & peribam, & illa hoc nesciebat: & ramen pro me orabat absens: tu autem ubique præsens, ubi erat exaudiebas eam, & ubi eram miserebaris mei, ut recuperarem salutem corporis mei, ad huc insanus corde sacrilego. Neque enim desiderabam in illo tanto periculo baptismum tuum: [si absque baptismo obiisset, contristanda magis.] & melior eram puer, quando illum de materna pietate flagitavi, sicut jam recordatus atque confessus sum. Sed in dedecus meum creveram, & consilia medicinæ tuæ demens irridebam, qui me non sivisti talem bis mori. Quo vulnere si feriretur cor matris numquam sanaretur. Non enim satis eloquor quid erga me habebat animi, & quanto majore solicitudine me parturiebat spiritu, quam carne pepererat. Non itaque video quomodo sanaretur, si mea talis illa mors transverberasset viscera dilectionis ejus.
[21] [ad pre cum suarum instantiam,] Et ubi essent tantæ preces, & tam crebræ sine intermissione? Nusquam, nisi ad te. An vero tu, Deus misericordiarum, sperneres cor contritum & humiliatum viduæ castæ ac sobriæ, frequentantis eleemosynas, obsequentis atque servientis Sanctis tuis, nullum diem prætermittentis oblationem ad altare tuum; bis in die, mane & vespere, ad ecclesiam tuam sine ulla intermissione venientis; non ad vanas fabulas & aniles loquacitates, sed ut te audiret in tuis sermonibus, & tu illam in suis orationibus? Hujusne tu lacrymas, quibus non a te aurum & argentum petebat, nec aliquod mutabile aut volubile bonum; sed salutem animæ filii sui, tu, cujus munere talis erat, contemneres & repelleres ab auxilio tuo? Nequaquam, Domine: imo vero aderas, & faciebas ordine quo prædestinaveras esse faciendum. Absit ut tu falleres eam in illis visionibus & responsis tuis, quæ jam commemoravi, & quæ non memoravi; quæ illa fideli pectore tenebat, & semper orans tamquam chirographa tua ingerebat tibi. Dignaris enim, quoniam in seculum misericordia tua, eis quibus omnia debita dimittis, etiam promissionibus tuis debitor fieri. Recreasti ergo me ab illa ægritudine, & salvum fecisti filium ancillæ tuæ.
[22] Postea Missum a Mediolano Romam ad Præfectum Urbis, [sanatum profectumq; Mediolanum] ut illi civitati Rhetoricæ magister provideretur, impertita etiam evectione publica; ego ipse ambivi per eosdem ipsos Manichæis vanitatibus ebrios, quibus ut carerem ibam, sed utrique nesciebamus, ut dictione proposita me probatum Præfectus tunc Symmachus mitteret. [Cap. 13] Et veni Mediolanum ad Ambrosium Episcopum, in optimis notum orbi terræ, pium cultorem tuum, cujus tunc eloquia strenue ministrabant adipem frumenti tui, & lætitiam olei, & sobriam vini ebrietatem populo tuo. Ad eum autem ducebar abs te nesciens, ut per eum ad te sciens duceret; & studiose audiebam disputantem in populo. * Itaque Manichæos quidem. relinquendos esse decrevi, & statui tamdiu esse Catechumenus in Catholica fide a parentibus commendata, donec aliquid certi eluceret quo cursum dirigerem. [Cap. 14]
[23] Jam venerat ad me mater, pietate fortis, terra marique me sequens, [secuta illa, intelligit renuntiasse Manichæis,] & in periculis omnibus de te secura. [Lib. 6 c. 1] Nam & per marina discrimina ipsos nautas consolabatur, a quibus rudes abyssi viatores, cum perturbantur, consolari solent; pollicens eis perventionem cum salute, quia hoc ei tu per visum pollicitus eras. Et invenit periclitantem quidem graviter me desperatione indagandæ veritatis: sed tamen ei cum indicassem, non me quidem jam esse Manichæum, sed neque Catholicum Christianum; non quasi inopinatum aliquid audierit, exilivit lætitia; cum jam secura fieret ex ea parte miseriæ, in qua me tamquam mortuum, sed resuscitatum tibi flebat, & feretro cogitationis efferebat, ut diceres filio viduæ, Juvenis, tibi dico, surge; & revivisceret, & inciperet loqui, & redderes illum matri suæ.
[24] Nulla ergo turbulenta exultatione trepidavit cor ejus, [& confidit integre convertendum.] cum audisset ex tanta parte jam factum quod tibi quotidie plangebat ut fieret; veritatem me nondum adeptum, sed falsitati jam ereptum. Imo vero quia certa erat, & quod restabat te daturum, qui totum promiseras; placidissime & pectore pleno fiduciæ respondit mihi, credere se in Christum, quod priusquam de hac vita migraret, me vilura esset fidelem Catholicum. Et hoc quidem mihi; tibi autem, fons misericordiarum, preces & lacrymas densiores, ut accelerares adjutorium tuum, & illuminares tenebras meas, & studiosius ad ecclesiam currerem, & in Ambrosii ora suspenderer ad fontem salientis aquæ in vitam æternam. Diligebat autem illum virum sicut Angelum Dei, quod per illum cognoverat me interim ad illam ancipitem fluctuationem jam esse perductum; per quam transiturum me ab ægritudine ad sanitatem, intercurrente acriore periculo, quasi per accessionem quam criticam medici vocant, certa præsumebat.
[25] Et cum invenisset Mediolani Ecclesiam sabbato non jejunantem, cœperat perturbari, & fluctuare quid ageret. [Epist. 118, Cap. 2] Cum ego talia non curabam, [Mediolan. ecclesiæ ritui sese aptans jejunium Sabbatinum dimittit,] sed propter ipsam consului de hac re beatissimæ memoriæ virum Ambrosium. Respondit se nihil docere me posse, nisi quod ipse faceret: quia si melius nosset, id potius observaret. Cumque ego putassem, nulla reddita ratione, auctoritate sola sua nos voluisse admonere, ne sabbato jejunaremus; subsecutus est & ait mihi: Cum Romam venio, jejuno sabbato: cum hic sum, non jejuno. Sic etiam tu, ad quam forte Ecclesiam veneris, ejus morem serva, si cuiquam non vis esse scandalo, nec quemquam tibi. Hoc cum matri renuntiassem, libenter amplexa est. Ego vero de hac lententia etiam atque etiam cogitans, ita semper habui, tamquam eam cælesti oraculo susceperim.
[26] Inter quæ cum ad memorias Sanctorum, sicut in Africa solebat, pultes & panem, & merum attulisset, atque ab Ostiario prohiberetur; [& desinit ferre ad sepulcra oblationes,] ubi hoc Episcopum vetuisse cognovit, tam pie atque obedienter amplexa est, ut ipse miraretur quod tam facile accusatrix potius consuetudinis suæ, quam disceptatrix illius prohibitionis effecta sit. [Lib. 6 c. 2] Non enim obsidebat spiritum ejus vinolentia, eamque stimulabat in odium veri amor vini, [sicut plerosque mares & feminas, qui ad canticum sobrietatis, sicut ad potionem aquatam madidi, nauseant]: sed illa cum attulisset canistrum cum solennibus epulis prægustandis atque largiendis, plus etiam quam unum pocillum, pro suo palato satis sobrie temperatum, unde dignationem sumeret, non ponebat: & si multæ essent, quæ illo modo videbantur honorandæ, memoriæ defunctorum; idem ipsum vinum, quod ubique poneret, circumferebat: quo jam non solum aquatissimo, sed etiam tepidissimo, cum suis præsentibus per sorbitiones exiguas partiretur: quia pietatem ibi quærebat non voluptatem.
[27] Itaque ubi comperit, a præclaro Prædicatore atque Antistite pietatis præceptum esse ista non fieri, [intelligens id prohibitum a S. Ambrosio] nec ab eis qui sobrie facerent, ne ulla occasio se ingurgitandi daretur ebriosis; & quia illa quasi parentalia superstitioni Gentilium essent simillima; abstinuit se libentissime, & pro canistro pleno terrenis fructibus, plenum purgatioribus votis pectus ad memorias Martyrum adferre didicerat, ut & quod posset daret egentibus, & sic communicatio Dominici Corporis illic celebraretur, cujus Passionis imitatione immolati & coronati sunt Martyres. Sed tamen videtur mihi, Domine Deus meus, & ita est in conspectu tuo de hac re cor meum, non facile fortasse de hac amputanda consuetudine matrē meam fuisse cessuram, si ab alio prohiberetur, quem non sicut Ambrosium diligebat, quem propter salutem meam maxime diligebat; eam vero ille, propter ejus religiosissimam conversationem, [singulariter sibi obstricto.] qua in bonis operibus tam fervens spiritu frequentabat ecclesiam; ita ut sæpe erumperet, cum me videret in ejus prædicatione, gratulans mihi quod talem matrem haberem, nesciens qualem illa me filium, qui dubitabam de illis omnibus, & inveniri posse viam vitæ minime putabam.
[28] Sic eramus, donec tu, Altissime, non deserens humum nostram, miseratus miseros subvenires miris & occultis modis. [cap. 12 & 13] * Et instabatur impigre, ut ducerem uxorem, [Optans filii matrimonium,] maxime matre dante operam, quo me conjugatum baptismus salutaris ablueret, quo me indies gaudebat aptari, & vota sua ac promissa tua in mea fide compleri animadvertebat. Cum sane & rogatu meo & desiderio suo, forti clamore cordis abste deprecaretur quotidie, ut ei per visum ostenderes aliquid de futuro matrimonio meo; numquam voluisti. Et videbat quædam vana & phantastica, quo cogebat impetus de hac re satagentis humani spiritus; & narrabat mihi, non cum fiducia, qua solebat cum tu demonstrares ei, sed contemnens ea. Dicebat enim discernere se, nescio quo sapore, quem verbis explicare non poterat, quid interesset inter revelantem te & animam suam somniantem.
[29] Sed postea convertisti me ad te, ut nec uxorem quærerem, nec aliquam spem seculi hujus, stans in ea regula fidei, in qua me ante tot annos ei revelaveras. [lib. 8 c 12] Et convertisti luctum ejus in gaudium, [magis gaudet ejus meliori proposito] multo uberius quam voluerat, & multo carius atque castius quam de nepotibus carnis meæ requirebat. Inde jam exultabat illa & benedicebat tibi, qui potens es ultra quam petimus aut intelligimus facere: quia tanto amplius sibi a te concessum de me videbat, quam petere solebat miserabilibus gemitibus fletibusque.
[30] Placuit & Alypio renasci in te mecum: adjunximus etiam nobis puerum Adeodatum, ex me natum carnaliter de peccato meo. [lib. 9 cap. 6 & 8] * Simul eramus, simul habitabamus placito sancto, [ac denique ejusdem baptismo.] matre adhærente, muliebri habitu, virili fide, anili securitate, materna caritate, Christiana pietate: & baptizati sumus, & fugit a nobis solicitudo vitæ præteritæ. * Nimirum annus erat aut non multo amplius, cum Justina, Valentiniani Regis pueri mater, hominem tuum Ambrosium persequeretur hæresis suæ causa, quæ fuerat seducta ab Arianis. [cap. 8] Excubabat pia plebs in ecclesia, mori parata cum Episcopo suo, servo tuo. Ibi mater mea, ancilla tua, solicitudinis & vigiliarum primas partes tenens, orationibus vivebat. [cap. 9] * Postremo nobis, Domine, omnibus, qui ex munere tuo sinis loqui servis tuis, qui ante dormitionem ejus in te jam consociati vivebamus, percepta gratia baptismi tui, ita curam gessit, quasi omnes genuisset; ita servivit, quasi ab omnibus genita fuisset.
CAPUT III.
Vltimum utriusque colloquium, morbus, obitus, preces & sacrificia mortuæ, ut petierat, impensa.
[31] Imminente autem die, quo ex hac vita erat exitura, quem diem tu noveras ignorantibus nobis; [Ostiam devecta cum filio,] provenerat (ut credo) procurante te occultis tuis modis, ut ego & ipsa soli staremus incumbentes ad quamdam fenestram, unde hortus intra domum, quæ nos habebat, prospectabatur; illic apud Ostia Tiberina, ubi remoti a turbis, post longi itineris laborem, instaurabamus nos navigationi. [lib. 9 c. 10] [& ei soli colloquens,] Colloquebamur ergo soli valde dulciter, & præterita obliviscentes, in ea quæ ante sunt extenti, quærebamus inter nos apud præsentem veritatem, quod tu es, qualis futura esset vita æterna Sanctorum, quam nec oculus vidit, nec auris audivit, nec in cor hominis ascendit. Sed inhiabamus ore cordis in superna fluenta fontis tui, fontis vitæ qui est apud te, ut inde pro captu nostro aspersi quoquomodo rem tantam cogitaremus.
[32] Cumque ad eum finem sermo perduceretur, ut carnalium sensuum delectatio quantalibet, [de cælesti beatitudine] in quantalibet luce corporea, præ illius vitæ jucunditate, non comparatione, sed ne commemoratione quidem digna videretur; erigentes nos ardentiore affectu in idipsum, perambulavimus gradatim cuncta corporalia, & ipsum cælum, unde sol & luna & stellæ lucent super terram. Et adhuc adscendebamus interim, cogitando & loquendo te, & mirando opera tua; & venimus in mentes nostras, & transcendimus eas, ut attingeremus regionem ubertatis indeficientis, ubi pascis Israel in æternum veritatis pabulo, & ubi vita Sapientia est, per quam fiunt omnia ista, & quæ fuerunt, & quæ futura sunt; & ipsa non fit, sed sic est ur fuit, & sic erit semper; quin potius fuisse & futurum esse non est in ea, sed esse solum, quoniam æterna est: nam fuisse & futurum esse non est æternum.
[33] Et dum loquimur & inhiamus illi, attigimus eam modice toto ictu cordis; [& Dei intuitiva visione,] & suspiravimus & reliquimus ibi religatas primitias spiritus, & remeavimus ad strepitum oris nostri, ubi verbum & incipitur & finitur. Et quid simile Verbo tuo, Domino nostro, in se permanenti sine vetustate, atque innovanti omnia? Dicebamus ergo, Si cui sileat tumultus carnis, sileant phantasiæ terræ & aquarum & aëris, sileant & poli, & ipsa sibi anima sileat, & transeat se non se cogitando; sileant somnia & imaginariæ revelationes, omnis lingua, & omne signum, & quidquid transeundo fit, si cui sileat omnino: quoniam si quis audiat, dicunt hæc omnia, Non ipsa nos fecimus, sed fecit nos qui manet in æternum. His dictis si jam taceant, quoniam erexerunt aurem in eum qui fecit ea, & loquatur ipse solus, non per ea, sed per seipsum, ut audiamus verbum ejus, non per linguam carnis, neque per vocem Angeli, neque per sonitum nubis, neque per ænygma similitudinis; sed ipsum quem in his amamus, ipsum sine his audiamus.
[34] Sicut nunc extendimus nos, & rapida cogitatione attingimus æternam sapientiam, super omnia manentem; [cuivis alteri cognitioni præferenda,] si continuetur hoc, & subtrahantur aliæ visiones longe imparis generis, & hæc una rapiat & absorbeat & recondat in interiora gaudia spectatorem suum; ut talis sit sempiterna vita, quale fuit hoc momentum intelligentiæ, cui suspiravimus. Nonne hoc est, Intra in gaudium Domini tui? & istud, quando? An cum omnes resurgemus, sed non immutabimur? Dicebamus talia, & si non isto modo & his verbis, tamen, Domine, tu scis quod illo die, cum talia loqueremur, mundus iste nobis inter verba vilesceret cum omnibus delectationibus suis. [fatetur se illuc anhelare,] Tunc ait illa: Fili, quantum ad me attinet, nulla jam re delector in hac vita. Quid hic faciam adhuc, & cur hic sim, nescio, jam consumpta spe hujus seculi. Unum erat propter quod in hac vita aliquantum immorari cupiebam, ut te Christianum Catholicum viderem priusquam morerer. Cumulatius hoc mihi Deus meus præstitit, ut te etiam, contempta felicitate terrena, servum ejus videam. Quid hic facio?
[35] Ad hæc quid ei responderim non satis recolo. Tum interea vix intra quinque dies aut non multo amplius decubuit febribus. [Cap. 11] [& quinto post die deliquium passa] Et cum ægrotaret, quodam die defectum animæ passa est, & paululum subtracta a præsentibus. Nos concurrimus; sed cito reddita est sensui, & adspexit adstantes me & fratrem meum, & ait nobis, quasi quærenti similis, Ubi eram? Deinde nos intuens mœrore attonitos; Ponetis hic, inquit, matrem vestram. Ego silebam & fletum frænabam: frater autem meus quiddam locutus est, quo eam non peregre, [nihil jam solicita de sepulcro,] sed in patria defungi, tamquam felicius optaret. Quo audito, illa vultu anxio reverberans eum oculis, quod talia saperet; atque inde me intuens; Vide, ait, quid dicit. Et mox ambobus; Ponite, inquit hoc corpus ubicumque, nihil vos ejus cura conturbet: tantum illud vos rogo, ut ad Domini altare memineritis mei ubi fueritis.
[36] [quod sibi apud virum tumulanda paraverat,] Cumque hanc sententiam verbis quibus poterat explicasset, conticuit; & ingravescente morbo exercebatur. Ego vero cogitans dona tua, Deus meus invisibilis, quæ immittis in corda fidelium tuorum & proveniunt inde fruges admirabiles; gaudebam & gratias agebam tibi, recolens quod noveram, quanta cura semper æstuasset de sepulcro, quod sibi providerat & præparaverat juxta corpus viri sui. Quia enim valde concorditer vixerant, id etiam volebat, ut est animus humanus minus capax divinorum, adjungi ad illam felicitatem, & commemorari ab hominibus concessum sibi esse, post transmarinam peregrinationem, ut conjuncta terra amborum conjugum terra tegeretur. Quando autem ista inanitas, plenitudine bonitatis tuæ, cœperat in ejus corde non esse nesciebam, & lætabar admirans quod sic mihi apparuisset.
[37] [non recusat peregre humari,] Quamquam & illo sermone nostro ad fenestram, cum dixit, Jam quid hic facio? non apparuit desiderare in patria mori. Audivi enim postea, quod jam cum Ostiæ essemus, cum quibusdam amicis meis materna fiducia colloquebatur quodam die de contemptu vitæ hujus & bono mortis, ubi ipse non aderam: illisque stupentibus virtutem feminæ quam tu dederas ei, [& moritur æt. an. 56.] quærentibusque utrum non formidaret tam longe a sua civitate corpus relinquere; Nihil, inquit, longe est Deo; neque timendum est ne ille non agnoscat in fine seculi unde me resuscitet. Ergo die nono ægritudinis suæ, quinquagesimo & sexto anno ætatis suæ, trigesimo & tertio ætatis meæ, anima illa religiosa & pia corpore soluta est.
[38] Premebam oculos ejus & confluebat in præcordia mea mœstitudo ingens, & transfluebat in lacrymas; [Augustinus repressis eo in casu lacrymis,] ibidemque oculi mei violento animi imperio resorbebant fontem suum usque ad siccitatem; & in tali luctamine valde male mihi erat. [Cap. 12] Tum vero ubi efflavit extremum spiritum, puer Adeodatus exclamavit in planctum, atque ab omnibus nobis coërcitus tacuit. Hoc modo etiam meum quiddam puerile, quod labebatur in fletus, juvenili voce cordis coërcebatur & tacebat. Neque enim decere arbitrabamur funus illud questibus lacrymosis gemitibusque celebrare, quia his plerumque solet deplorari quædam miseria morientium, aut quasi omnimoda extinctio. At illa nec misere moriebatur, nec omnino moriebatur: hoc & documentis morum ejus & fide non ficta rationibusque certis tenebamus.
[39] Quid ergo erat quod intus mihi graviter dolebat, nisi ex consuetudine simul vivendi, [internoque lucta dissimulato] dulcissima & carissima, repente dirupta, vulnus recens? Gratulabar quidem testimonio ejus, quod in ea ipsa ultima ægritudine obsequiis meis interblandiens, appellabat me pium, & commemorabat grandi dilectionis affectu numquam se audisse ex ore meo jaculatum in se durum aut contumeliosum sermonem. Sed tamen quid tale, Deus meus qui fecisti nos, quid comparabile habebat honor a me delatus illi & servitus ab illa mihi? Quoniam ita deserebar tam magno ejus solatio, sauciabatur anima mea; & quasi dilaniabatur vita, quæ una facta fuerat ex mea & illius. [cum fratribus pro defuncta orat,] Cohibito ergo a fletu illo puero, psalterium arripuit Euodius, & cantare cœpit Psalmum, cui respondebamus omnis domus, Misericordiam & judicium cantabo tibi, Domine. [Ps. 100] Audito autem quid ageretur, convenerunt multi fratres ac religiosæ feminæ; & de more illis, quorum officium erat, funus curantibus, ego in parte, ubi decenter poteram, cum eis qui me non deserendum esse censebant, quod erat tempori congruum disputabam: eoque fomento veritatis mitigabam cruciatum tibi notum, illis ignorantibus & intente audientibus, & sine sensu doloris me esse arbitrantibus.
[40] [eamque post sacrificium oblatum sepelit,] At ego in auribus tuis, ubi eorum nullus audiebat, increpabam mollitiem affectus mei, & constringebam fluxum mœroris, cedebatque mihi paululum, rursusque impetu suo ferebatur, non usque ad eruptionem lacrymarum, nec usque ad vultus mutationem, sed ego sciebam quid corde premerem. Et quia mihi vehementer displicebat tantum in me posse hæc humana, quæ ordine debito & sorte conditionis nostræ accidere necesse est; alio dolore dolebam dolorem meum, & duplici tristitia macerabar. Cum ecce corpus elatum est, imus & redimus sine lacrymis. Nam neque in eis precibus, quas tibi fudimus, cum offerretur pro ea sacrificium pretii nostri; nec in eis quas fecimus jam juxta sepulcrum posito cadavere, priusquam deponeretur, sicut illic fieri solet, ego flevi; sed toto die graviter in occulto mœstus eram, & mente turbata rogabam te, ut poteram, quod sanares dolorem meum: nec faciebas, credo commendans memoriæ meæ vel hoc uno documento, omnis consuetudinis vinculum, etiam adversus mentem quæ jam non fallaci verbo pascitur.
[41] [tum balneo usus,] Visum etiam mihi est ut irem lavatum, quod audieram inde balneis nomen inditum, quia Græci βαλανεῖον dixerint, quod anxietatem pellat ex animo. Ecce & hoc confiteor misericordiæ tuæ, Pater orphanorum, quoniam lavi, & talis eram qualis priusquam lavissem. [ac somno recreatus,] Neque enim exudavit de corde meo mœroris amaritudo. Deinde dormivi, & evigilavi, & non parva ex parte mitigatum inveni dolorem meum. Atque eram in lecto meo solus, recordatus sum veridicos versus Ambrosii tui: tu es enim
Deus creator omnium polique rector, vestiens
Diem decoro lumine, noctem soporis gratia,
Artus solutos ut quies reddat laboris usui,
Mentesque fessas allevet, luctusque solvat anxios.
[42] Atque inde paulatim reducebam in pristinum sensum ancillam tuam, [lacrymis privatim indulgens] conversationemque ejus, piam in te & sanctam, in nos blandam atque morigeram, qua subito destitutus sum, & libuit flere in conspectu tuo de illa & pro illa, de me & pro me: Et dimisi lacrymas, quas continebam, ut effluerent quantum vellent, substernens eas cordi meo; & requievit in eis, quoniam ibi erant aures tuæ, non cujusquam hominis superbe interpretantis ploratum meum. Et nunc, Domine, consiteor tibi in litteris; legat qui volet, & interpretetur ut volet; &, si peccatum invenerit flevisse me matrem exigua parte horæ, matrem oculis meis interim mortuam, quæ me multos annos fleverat, ut oculis tuis viverem; non irrideat, sed potius, si est grandis caritate, pro peccatis meis fleat ipse ad te, Patrem omnium fratrum Christi tui.
[43] Ego autem jam sanato corde ab illo vulnere, in quo poterat redargui carnalis affectus; fundo tibi, Deus noster, pro illa famula tua longe aliud lacrymarum genus, [requiem defunctæ precatur] quod manat de concusso spiritu, consideratione periculorum omnis animæ quæ in Adam moritur. Quamquam illa in Christo vivificata, etiam nondum carne resoluta, sic vixerit, ut laudetur nomen tuum in fide moribusque ejus: non tamen audeo dicere, ex quo eam per baptismum regenerasti, nullum verbum exisse ab ore ejus contra præceptum tuum. [Mat. 5. 23] Et dictum est a Veritate, Filio tuo; Si quis dixerit fratri suo, fatue; reus erit gehennæ ignis. Et væ! etiam laudabili vitæ hominum, si remota misericordia discutias eam. Quia vero non exquiris delicta vehementer, fiducialiter speramus, aliquem apud te locum invenire indulgentiæ. Quisquis autem tibi enumerat vera merita sua, quid tibi enumerat nisi munera tua? O si cognoscant te omnes homines, & qui gloriantur, in Domino glorientur!
[44] [cum bona fiducia de ejus felici exitu,] Ego itaque, laus mea & vita mea, Deus cordis mei, sepositis paulisper bonis ejus actibus, pro quibus tibi gaudens gratias ago, nunc pro peccatis matris meæ deprecor te, exaudi me per medicinam vulnerum nostrorum quæ pependit in ligno, & sedens ad dexteram tuam te interpellat pro nobis. Scio misericorditer operatam & ex corde dimisisse debita debitoribus suis, dimitte illi & tu debita sua, si qua etiam contraxit per tot annos post aquam salutis. Dimitte, Domine, dimitte obsecro: ne intres cum ea in judicium: superexaltet misericordia judicium, quoniam eloquia tua vera sunt, & promisisti misericordiam misericordibus: quod ut essent tu dedisti eis, qui misereberis cui misertus eris, & misericordiam tuam præstabis cui misericors fueris.
[45] Et credo jam feceris, quod te rogo: sed voluntaria oris mei approba, [potissimum in Missa illius memor, sicut ipsa praceperat:] Domine: namque illa imminente die resolutionis suæ, non cogitavit suum corpus sumptuose contegi, aut condiri aromatibus, aut monumentum electum concupivit, aut curavit sepulcrum patrium. Non ista mandavit nobis: sed tantummodo memoriam sui ad altare tuum fieri desideravit, cui nullius diei prætermissione servierat, unde sciret dispensari victimam sanctam, qua deletum est chirographum, quod erat contrarium nobis, qua triumphatus est hostis, computans delicta nostra, & quærens quid objiciat, & nihil inveniens in illo in quo vincimus. Quis ei refundet innocentem sanguinem? quis ei restituet pretium, quo nos emit ut nos auferat ei? Ad cujus pretii nostri sacramentum ligavit ancilla tua animam suam vinculo fidei. Nemo a protectione tua dirumpat eam. Non se interponat nec vi, nec insidiis, leo & draco. Neque enim respondebit illa, nihil se debere, ne convincatur & obtineatur ab accusatore callido; sed respondebit, dimissa debita sua ab eo, cui nemo reddet quod pro nobis non debens reddidit.
[46] Sit ergo in pace cum viro, ante quem nulli, & post quem nulli nupta est: cui servivit, [aliorum quoque preces pro ea, pro patre ac fratribus petit.] fructum tibi afferens cum tolerantia, ut eum quoque lucraretur tibi. Et inspira, Domine Deus meus, inspira servis tuis, fratribus meis, filiis tuis, dominis meis, quibus & voce & corde & litteris servio, ut quotquot hæc legerint, meminerint ad altare tuum Monicæ famulæ tuæ, cum Patricio quondam ejus conjuge: per quorum carnem introduxisti me in hanc vitam, quemadmodum nescio. Meminerint cum affectu pio parentum meorum in hac luce transitoria, & fratrū meorū sub te Patre in Matre Ecclesia Catholica, & civium meorum in æterna Jerusalem, cui suspirat peregrinatio populi tui, ab exitu usque ad reditum; ut quod a me illa poposcit extremum, uberius ei præstetur in multorum orationibus, tam per confessiones quam per orationes meas.
EPISTOLA,
sub nomine S. Augustini ad sororem scribentis, edita de vita & virtutibus S. Monicæ.
Ex Mss. & Mombritio.
Monica, mater S. Augustini (S.)
BHL Number: 5999
[1] Hortor te, dilecta sponsa a Christi, ut Deo studeas in omnibus placere, [A pueritio orationi addicta,] sicut & caram matrem novisti perfecisse. Nam dum esset puella, ad ecclesiam fugiebat, diu in angulo permanens, & virginales orationes ad Christum fundebat. Dum autem domum tarde rediret, a bajula sua verberabatur, eo quod extra domum sine pedissequa recessisset: & totum ipsa puella patienter portabat b. In tota autem pueritia sua, numquam cum puellis ludentibus se miscuit, sed frequenter in nocte adhuc in pueritia de lecto surgebat, & genibus flexis orationes, quas a matre, nomine c Facundia, didicerat, Domino offerebat. Ab infantia autem cum ea crevit miseratio, [& eleemosynis,] & naturali affectione pauperes diligebat. Sæpe panem de mensa in sinu collocabat, & de paterna domo fugiens pauperibus tribuebat, Hospites & infirmos visitabat, vicinas litigantes reprehendebat, pedes infirmorum sæpe lavabat; & eis ut puella poterat serviebat.
[2] Cum autem parentes ejus, more secularium, vestibus delicatis eam ornare voluissent; [an. æt. 13 despondetur viro] ipsa contristata respuebat. Et cum esset annorum tredecim, eam nobili Patricio d Carthaginensi tradiderunt. Quanto autem timore & honestate, quanta etiam summa pulchritudine Dominus eam dotaverit, quanta etiam pudicitia eam Dominus magnificaverit, certe in brevi dici nullatenus posset. Matrimonium tamen optime conservavit, filios in omni timore Domini sufficienter erudivit, torum immaculatum custodivit, & maritum ferocissimum cum magno labore in fine lucrata est. Cum autem vixisset cum viro suo fere annis duodecim, respexit Dominus humilitatem ancillæ suæ, & exaudivit lacrymas ejus: [quo converso] nam inspiravit Dominus maritum, ut deinceps uxorem pudicam e & castam servaret. O mira res! quia cum esset ferocissimus, quanto affectu carnali ab ea divisus est, tanto magis spiritali ei per dilectionem conjunctus est. Cum enim vir ejus esset annorum septuaginta duorum, obiit in pace.
[3] Quantis autem salutaribus monitis & jejuniis, quantisque lacrymis & orationibus illam viduam sanctam, [ac mortuo] castam, sobriam & piam Dominus dotavit, mirum est. Omnia tamen post mortem viri contempsit, omne regnum mundi & omnem ornatum ejus respuit propter Deum; in tantum ut non solum mater pauperum vocaretur, sed ancilla. Et quia dum vir ejus vivebat, potestatem proprii corporis non habebat, ideo eleemosynas non ita largiter tribuebat. [intendit operibus caritatis] Sed postea ita vixit, ut non solum eleemosynas largiter tribueret, sed etiam cicatrices pauperum liniret. Propter quos ei Dominus centuplum reddidit, dum crucem ejus in corde ejus infixit & passionem. Dum autem quadam die præventa & visitata a te, Domine, beneficia tua, quæ tu in carne humano generi clemens exhibuisti, ancilla tua consideraret; tantam gratiam tantamque lacrymarum copiam, [Passioni Domini cum lacrymis recolendæ,] torculari tuæ crucis expressam, in passione tua adinvenit, quod vestigia ejus per ecclesiam, lacrymæ desuper pavimentum defluentes ostendebant: & quanto plus ab effluentia lacrymarum hortabatur desistere, tanto plus fluvius lacrymarum oriebatur.
[4] Tanta autem gratia ancilla Christi jejunando alios præcellebat, quod diebus quibus ad cœnam vocabatur, [& jejuniis frequentandis,] tamquam ad amaram medicinam accedebat. Erat autem ei timor castus in corde, tamquam fascia pectoralis, qua cogitationes constringeret; in ore, tamquam frænum, quo linguam reprimeret; in opere, tamquam stimulus, ne prigritia torperet; in cunctis, tamquam regula, ne modum excederet. Timor autem iste, tamquam scopa, [Timore Dei excellens,] purgabat cor viduæ ab omni duplicitate, os a falsitate, opera ab omni vanitate. Numquam verbum seculare ab ore ejus recordor me audivisse: sed in omnibus verbis suis & factis semper Christum primo nominabat. Tantum timor Domini mentem ejus occupaverat, quod non solum ab omni specie mali sibi cavebat, sed spiritu pietatis ad omne bonum prona erat. Satagebat mirabiliter opera pietatis pro posse cordialiter implere, super omnia infirmis servire, sepulturam mortuis præbere, [ad sublimem contemplationis gradum evehitur] orphanos custodire ut filios, viduas & maritatas consolari. Quapropter multa de arcanis cælestibus Domino revelante percepit. Unde tanta ebrietate Spiritus sancti sæpe rapiebatur, quod in ea fere per totum diem quiescens, dum esset Rex in accubitu sui cordis, neque vox, neque sensus in ea audiebatur. Neque mirum: quia illa pax, quæ exuperat omnem sensum, sepeliebat viduæ sensus corporales, in tantum ut vix matronæ nostræ & etiam vicinæ eam pungentes excitare valerent.
[5] In die autem B. Cypriani, dum hæc Christi ancilla mereretur accipere Sacramenta, [aliquando etiam extasim patitur] dum esset in domo, fere a terra per cubitum elevata fuit, clamando, quæ quietissima esse consueverat, dicens: Volemus ad cælum; volemus ad cælum fideles. Quam cum post interrogaremus, quid sibi acciderat; non respondebat, sed tanto gaudio replebatur, quod omnes ad festum perducebat, cantantes cum Propheta, Cor meum & caro mea exultaverunt in Deum vivum. [Ps. 83] Dum etiam in die Pentecostes, esset refecta refectione illius panis, qui de cælo descendit, post sumptionem Sacramenti tanta satietate repleta fuit, quod per diem ac noctem absque corporali cibo perseveravit.
[6] Cum apud Ostia Tiberina infirmaretur, & Sacramentum a nobis fideliter peteret, [& pie moritur.] nec dolore stomachi vexata valeret retinere; visibiliter infantulus nocte media ad lectum Dei famulæ venit f, eamque in pectore amplectens, anima illa sancta ad cælum volavit. Ergo die nona ægritudinis suæ, quinquagesimo sexto anno ætatis g, trigesimo tertio anno ætatis meæ, anima illa pia & religiosa carne soluta est, die h quarta Maji. i
ANNOTATA.
a Mombritius in titulo ait, scriptam sorori suæ Perpetuæ Virgini.
b Ms. Vltrajectinum S. Salvatoris, in quo habebatur Vita per Walterum collecta, sed valde contracta, hoc loco interponit breviter narrationem de castigata puellæ vinolentia, quam in Ms. Bodecensi deficientem supra proposuimus num. 6 ad signum [
c Nescio an aliunde hoc nomen innotuerit.
d An hoc sorori scripsisset frater? Deinde annos 23 nata erat cum peperit Augustinum, ut constat ex ætate supra n. 37 expressa, & hic liberorum primus potius quam ultimus fuisse videtur.
e Ex Augustino num. 13 colligimus, quod conversus ad Christum uxori deinceps fidem servarit: sed quod etiam ab illius usu carnali se cohibuerit, non est credibile: quomodo enim tantam, tamque raram virtutem in conjugatis, filius, laudare parentes volens, tacuisset? Lacrymæ autem S. Monicæ pro viro non hoc spectarant, sed ut a gentilismo tandem aliquandoconverteretur ad Christum, quod hic non bene dißimulatur.
f Nec hoc tacuisset Augustinus, si quid tale vel vidisset ipse vel ex morientis ore postremum accepisset: quare incredibile id nohis videtur.
g Hæc fuissent apud sororem superflua, sunt autem accepta ex Confeßionibus.
h Auctor istius seculi scripsisset, quarto Nonas Maji. Existimo ego nec ab Augustino nec ab alio coævo diem notatum, a Compilatore autem hic positum esse ex usu Canonicorum Regularium, tali die festum S. Monicæ agentium, ob eam quam in Commentario prævio indicavi causam.
i
Subjunguntur, tam in Mss. quam apud Mombritium, loca varia ex Confeßionibus collecta tumultuarie, quæ supra habentur num. 39, 9, 13, 31, 35. Mombritius porro, nescio an de suo, addit: Quanto autem studio & amore B. Monica, ut filius ejus Augustinus ad Deum converteretur, contendit; idem Augustinus in libris Confessionum suarum diligenter inquirenti expressit.
Doctores Lovanienses, in sua editione operum D. Augustini, totam hanc epistolam ad extremam appendicis calcem rejecerunt, ut certißime non suam, idque jure optimo.
HISTORIA TRANSLATIONIS
Reliquiarum Aroasiam.
Auctore VValtero Canonico Regulari Aroasiensi.
Monica, mater S. Augustini (S.)
BHL Number: 6001
A. WALTERO EX MS.
PROLOGUS.
Sæpissime fueram rogatus a pluribus, ut Translationem S. Monicæ, matris B. Augustini, [Auctor qui detulit Reliquias, rogatus, post varias excusationes, scribit translationis historiam.] quam de civitate Ostiensi ipse detuleram, scripto posterorum memoriæ commendarem. Asserebant enim, quod nisi litteris mandata futurorum memoriæ traderetur, ignorantes quæ & quanti meriti sint illæ Reliquiæ, non quantum expedit venerabuntur; sed aut parvi, aut forsitan nullius momenti, apud eos habebuntur. Cujus negligentiæ reatum inertiæ meæ volebant adscribere; cujus industia illud malum secutura ætas, si voluissem, poterat præcavere. Quibus, propriæ fragilitatis non immemor, imperitiæ meæ insufficientiam cœpi opponere, contestans me nihil ausum scribere, quod ad aures plurimorum necesse sit pervenire. Nec enim adeo me litteratum sentiebam, & revera usum hujusmodi non habebam. Timebam vero multum, ne si talium inexpertus, quæ postulabar, inciperem; aut tædio aut sermonis inopia patiens defectum, omnium risui paterem, juxta Euangelicam sententiam: quia hic homo cœpit ædificare, & non potuit consummare. [Luc. 14, 30] Cumque his & aliis ejusmodi occasionibus diffugium quærerem, illi e contra dicebant, quia qui infantum linguas facit disertas, & jumentorum rictus in verba resolvit, poterat ineloquenti præstare facundiam, & minus scienti multiplicare scientiam. His & aliis hujusmodi hortationibus cœpi ipsis de me melius credere quam mihi, & quasi oblitus mei, quod multum ante negaveram, non jam dictando, sed simplici narratione utendo scribere inchoavi, Nostris ergo conatibus adsit sanctissimæ Monicæ & dilecti filii ejus beatissimi Augustini speciale præsidium, qui pro nostra gravitate divinum implorent auxilium, ut saltem consueto usu quotidiani sermonis vera & utilia referens, & superflua reticens, dicere valeam, quomodo sacratissima ejus ossa ab urbe Ostia detulerim in Arroaziam.
Hactenus prologus ad Historiam: hanc vero quia in plura
& minutiora Capita distinxit auctor, quam conveniat
operi nostro, ipsum Capitum indicem hic habe: quorum distinctionem
ne opus sit notare in margine, veteris partitionis
formam servamus in numeris.
1 De initio schismatis, eo tempore quo missus
ad curiam.
2 Quomodo, assumpto secum Abbate Agaunensi,
iter arripuit.
3 De juvene Pisano, quem sibi ducem viæ conduxerunt.
4 De homine Dei, in monte Diaboli reperto.
5 Quomodo peregrinum se simulans, relicto Abbate,
pedes ad Dominum Papam Terracinæ per
multa pericula pervenerit.
6 Quomodo captus Abbas a Præfecto, in civitate
Castellana reperitur.
7 De redemptione ipsius Abbatis.
8 De Ostia civitate, & collocutione Clericorum.
9 Narratio unius ex Clericis de apparitionibus
S. Monicæ, quibus se eis jam multoties revelaverat:
& quare reperta, & effossa nondum translata
esset.
10 Exhortatio Ulrici de tollendis Reliquiis, & earum
sublatio.
11 De metu tollentis Reliquias.
12 De navigatione & tempestate in mari.
13 Quomodo S. Monica in mare projici jussa, per
industriam Ulrici reservata, eos liberarit.
14 Exultatio & laudatio Dei super Reliquiis non
amissis.
15 De iterata tempestate, & liberatione.
16 De Reliquiis datis Ulrico.
17 Quod venientes ad curiam, audierunt Ostiensem
Episcopum, super amissione Reliquiarum contristatum.
18 Quod Dominus Fulbertus absolvitur, & alius
substitutus nuntiatur.
19 Reditus latoris Reliquiarum: & de eo quod febre
correptus, per eam quam bajulabat, liberatus
sit.
20 De quibusdam ægrotis apud Domnium, per sanctas
Reliquias valetudini restitutis.
21 De allatione, & depositione ipsarum Reliquiarum
in ecclesia S. Trinitatis, & S. Nicolai in Arida
Gamantia, quæ nunc Arroazia dicitur.
22 De visione cujusdam Fratris.
23 De alia visione subcustodis.
24 De Fratre infirmo sanato.
25 De altero Fratre, tactu Reliquiarum melius habente.
26 De custodis gravi infirmitate, & ejusdem mirabili
curatione.
CAPUT I.
Occasio profectionis ad Alexandrum III. Iter arduum usque Pisam, & VValteri ac socii Abbatis captivitas.
[1] Venerabilis igitur a Fulbertus Abbas ecclesiæ S. Nicolai de Arida-Gamantia pro negotiob suo misit me ad curiam Domini Alexandri Papæ tertii, c primo Apostolicatus sui anno. Qui, defuncto Papa Adriano, [Tempore Alexandri 3 Papa, & Victoris 3 Antipapæ, & hunc protegentis Frederici Barbarossæ Imperatoris.] cum esset Apostolicæ Sedis Cancellarius, Rolandus nomine, a quibusdam Cardinalibus in summum Pontificem fuerat electus, & a Gallicana Ecclesia susceptus, & approbatus. Cujus electioni & dignitati d Fredericus Imperator, quia eum prius exosum habuerat, tam crudeliter obsistebat; ut cum suis fautoribus Octavianum Antipapam e diverso statuerit, quem Victorem vocaverunt; & omnes qui ad Alexandrum pergerent, ubicumque in Imperio suo reperirentur, capi, teneri, rebus omnibus exspoliari, & suppliciis exquisitis affligi præciperet. Hujus autem occasione mandati a flumine e Saona, quod Regnum & Imperium terminare dicitur, usque Romam & ultra, [iter periculosum aggreditur:] nusquam pene securus esse poterat, qui ad prædicti Papæ Alexandri curiam pergebat. Nec enim tantum Imperatoris satellites, sed & alii ea occasione malitiosi, ubicumque tales reperissent, pro suo arbitrio impune cruciabant.
[2] Ea tempestate, Imperio contra Alexandrum usquequaque commoto, tantorum malorum nescius, quæ postea patiendo didici, [assumpto Radulpho Abbate Agaunensi,] a venerabili Fulberto Abbate nostro, religioso admodum viro, pro negotio Ecclesiæ nostræ missus ad curiam, Agaunum veni. Quia vero illi negotio me solum sufficere posse non credidi, Dominum f Radulphum, Abbatem S. Mauricii, præclarum & honestum virum mecum abire feci. Unde transcensis Alpibus a dextra parte ad maritimas partes iter defleximus: quia propter Imperatorem, qui tunc in Italia morabatur, & ejus satellites, qui ubique fere dispersi erant, regia via ire timuimus. Dicebatur quoque quod per mare navigio tutius iremus. Venientes igitur Genuam equitaturas omnes remisimus, uno tantum equo retento, [venit Genuam;] si forte necessarius esset; & duos tantum detinuimus servientes. Nunc ergo conducta, & equo in urbe commendato, tamquam citius redituri, læti intravimus, parum scientes quid nobis futuro tempore pararetur. Prima enim nocte, ubi ad g portum Delfini applicuimus, audito piratarum insidiantium adventu, eadem nocte fugientes ad h portum Veneris non sine timore navigavimus. Ubi non multum securi, [inde navi ad portas Delfini,] statim transivimus. Initium dolorum hæc, & totum amplius labor, & dolor. Exin quot & quanta mala perpessi sumus enumerari longum est: novit tamen ille, cui numerus capillorum incognitus non est: quæ quamvis cuncta propter fastidium non sint referenda, quædam tamen breviter videntur attingenda. Postremo portum, qui Vada nuncupatur, navigando i intravimus. Ubi cum per aliquot dies, [& Vadæ,] propter tempestatis commotionem, morati essemus; ecce subito in nos quidam maligni a parte Aquilonari irruerunt, & nostra omnia quæcumque invenire potuerunt, abstulerunt. Nos tunc casu navem paulo ante exieramus. Cum autem talia audissemus, [ubi discrimen vitæ & perditio rerum adfuit.] conturbati & conterriti, ecclesiam fugiendo intravimus, quamvis adversus eos nulla nos ecclesia tueretur. Dicebant enim se obsequium præstare Deo, si Imperialis edicti contemptores, & inimicos sacrorum, imo execrandorum suorum, ad noctem usq; persequerentur. Nos enim schismaticos & excommunicatos magis esse asserebant, qui illum nefandum & periurum Rolandum sequeremur. Sed de istis judicare non multum nostra interest, viderint illi quibus Ecclesiastica dispensatio commissa est; Nos scimus quia una est columba, unus Dominus, una fides, unum baptisma, unus Deus, Trinitas sancta, nos autem populus ejus, & oves pascuæ ejus. Interim nuntiatur nobis adesse, qui summo mane nos raperent, ut ipsi Imperatori, qui non longe esse dicebatur, præsentarent. Quid faceremus? Nullus defensor, eramus sicut agni inter lupos, impune ab aliquo lædi poteramus: effugium nusquam patebat: mare procellis turbatum fugam navigatione prohibebat: cælum turbatum, aëre nubibus condensato, terram pluviarum inundatione operiebat, ut pene tunc veraciter diceretur: Pugnat orbis terrarum contra insensatos. Nec mirum, quia hyems erat. [Sap. 5] Dum vero talia circa nos agerentur. nox supervenit. Quid faceremus, nisi mortem imminentem per mortis discrimina fugeremus? Matutina expectatio dura promittebat, & cum jam nos tæderet vivere non tam ipsam mortem, quam dura supplicia timebamus. Dissimulata igitur tristitia, ut mœrorem animi ficta securitate celantes, copiosam cænam parari præcepimus, ut vel sic insidiatorum solertiam falleremus. Recesserunt itaque a nobis, nihil minus quam fugam cogitantes.
[3] Venerat autem ibi, forsitan Dei nutu, eodem die quidam juvenis Pisanus, [accepto duce viarum juvene Pisano, de nocte fugiens per arduas vias,] causa mercationis: quem seorsum ducentes, interrogavimus utrum fidei ipsius voluntatem nostram revelare possemus. Respondit se multum calamitati nostræ condolere, & in omnibus fidelem fore. Diximus ergo ei quod absque mora vellemus inde aufugere; obsecrante, ut pro Dei amore, & condigna mercede, nos usque ad Pisam conaretur educere. Quo ille audito, vehementer obstupuit, dicens, non esse inde viam nisi per mare. Quamdam tamen semitam esse arduam & valde angustam, & præcipitiis adeo plenam, quod ipsis indigenis clara luce vix possit esse gradibilis. Nos vero insuetos eundi, & ignaros locorum & viarum, nullo modo de nocte tantum posse sufferre laborem. Cui nos respondimus, nos, Deo suffragante, velle tentare: tantum ipse præcederet, nos sequeremur: malle nos in eundo deficere, quam impiorum ludibriis subjacere. Motus ergo precibus nostris, præbuit assensum. Exivimus itaque sequentes eum in tenebris, iter asperrimum, sicut ipse prædixerat, ineuntes, per concava vallium & ardua montium, & deserta & avia silvarum. Sæpe manibus & pedibus reptantes, non eundo, sed cadendo sequebamur, ut verissime diceretur, Timor addidit alas. Paludes, & torrentes sæpe cingulo tenus, & ultra, transnadavimus; ita ut ille miraretur nos adeo patientes, quod nec ad horam subsistere, nec lassitudinem recreare voluerimus, quasi insidiæ a tergo sequerentur. Post mediam noctem subito gelu aër inhorruit, unde vestimenta nostra, quæ prius aquis transnadatis immaduerant, congelata riguerunt. Quod nobis euntibus, & jam fatigatione lassescentibus, tum frigore, tum rigore plurimum officiebat.
[4] Post hæc venimus ad quemdam montem, quem transire oportebat, cui nubes insidere videbantur, ascensu valde difficilem, & tenebroso horrore terribilem, quippe qui ab indigenis Mons-diaboli k vocabatur: qui inibi inhabitans navium frequentissima subversione, [& in Monte Diaboli ab eremita recreatus,] & hominum perditione gaudebat (prominebat enim mari) in cujus vertice eremitam quemdam nobis multum oportune reperimus. Cujus portulam cum ductor noster modice pulsaret, hominis Dei minister advenit. Cumque ille se nominaret, statim aperuit: & introductis nobis, postitium l obseravit, nuntiavitque Magistro suo, illum cum duobus advenisse. Distabat autem a tugurio ministri, quod posticio adhærebat, oratorium hominis Dei, ut mihi visum est, quantum jactus est lapidis. Nec distulit servus Dei ad hospitas venire: accensoque lumine, osculo prælibato, salutationem adjunxit. Cumque dux noster, qui essemus, & unde, & qua necessitate, & quomodo tali hora illuc veneramus explicasset, nostræ calamitati servus Dei compatiens, altius ingemuit, ignemque copiosum accendi fecit. Dein aqua calefacta manus & pedes allui, vestesque nostras lavari & siccari, & cibum præparari præcepit. Interim diligentius Abbatem considerans, perquirebat quomodo talis ac tantus vir ea tempestate Romam venire præsumpserit. Cui cum Abbas ad inquisita sufficienter respondisset, interrogatus similiter homo Dei de suo statu, respondit se ibi multas infestationes dæmonum habuisse, & manifestas incursiones eorum in diversis speciebus perpessum fuisse. Plerumque laboranti, persæpe oranti in principio visibiliter diabolus apparens, locum illum, quasi propriam sedem, ipso expulso vendicare conabatur. Ego autem dormitabam, nimia mœstitudine gravatus: Considerans enim talem & tantum virum, Abbatem scilicet S. Mauricii, tanti nominis & tantæ apud suos dignitatis, meo instinctu tantæ calamitati expositum, & tamquam morti destinatum; me miserum cogitabam. Ipse tamen patientissimus nihil unquam tale de me conquerebatur, sed mei amplius quam sui miserebatur. Vestibus igitur nostris aliquantulum siccatis, & corporibus ad ignem recreatis, jam aurora illucescente, [venit Pisam.] cum multa alacritate invitat nos servus Dei ad refectionem: Pro quo animam ipsius omnipotens Deus æterna satietate reficiat. Completa igitur refectione stravit asinum suum, & Abbatem usque ad Pisam desuper sedere fecit. Eo die venimus Pisam.
ANNOTATA.
a Fulbertus Abbas 5 succeßit Gerardo, anno 1150 vita functo.
b Arida-gamantia est silva, in qua Aroasia monasterium conditum, & pro hoc sumitur.
c Ergo anno 1159 quo creatus est 5 aut 6 Septembris Alexander Papa III.
d Fredericus Barbarossa electus anno 1152, & Romæ coronatus 1155.
e Suona in Ms. Aroastensi, at Scona in Aëriensi. Est quidem Saona fluvius Campaniæ, alio nomine etiam dictus Livinianus, terramque a Sinuessa Capuam versus tenditur mediam scindens, qui Regni Neapolitani & Romani Imperii limes cogitari poßit, sed ratio itineris, de quo hic agitur, ex Belgio Romam, non patiuntur ut de isto fluvio hic cogitemus: quare censeo obrepsisse auctori, ut fluvium nominaret pro urbe hujus nominis, alias Savona, media inter Genuam & Albingannum: quæ potuit tunc fuisse limes Regni Francici.
f Radulphus seu Rodulphus Abbas 42 Sanmarthanis, qui illustrem epistolam ejus ad Ludovicum Regem Francorum referunt De Agaunensi autem S. Mauritii Abbatia in Sabaudia multis actum 1 Maji ubi de S. Sigismundo Rege, ejus fundatore.
g Portus Delfini, nunc Porto Fino Italis 15 M. P. Genua distat.
h Portus Veneris cum oppidulo & arce prope sinum Suessanum, ad 40 P. M. ultra Genuam.
i Vada portus in agro Pisano, & in ora maris Tyrrheni ad Cecinam fluvium haud procul a Liburno & Volaterra, unde Vada Volaterrana dicitur, distatque a Portu Veneris ad P. M. fere 80.
k Quod inter Vadam & Liburnum interjacet spatii 16 circiter milliarium montibus asperum exprimitur in tabulis Liburno Pisas pari spatio distantes planum iter est.
l Posticium in Regula S. Cæsarea 12 Ianuarii num. 30 cum cellario & lanipendio, nominatur ut pars monasterii specialem e senioribus, præfectam requirens: videtur hic notari pars eremiticæ cellæ posterior.
CAPUT II.
Accessus ad Pontificem: & inde ad Ostia Tiberina. Notitia accepta corporis S. Monicæ.
[5] Vbi cum per aliquot dies maneremus, dixi Domino Abbati: [Relicto Abbate,] Videtis quia proficimus. Assumam igitur mihi secularem habitum, & ibo pedes ad curiam, vos autem manete hic, donec redeam. Quod si forte Dominus Papa ad partes istas applicuerit, occurrite ei, & estote soliciti pro negotio. Quod cum ille multum dissuaderet, & diceret per tot insidias neminem facile posse transire, me iterum mortis periculo scienter committere; vix tamen invitus assensum præbuit, Assumpto itaque pauperrimo habitu signum Dominicæ Crucis ei adfixi, ut vel sic inimicorum insidias illæsus possem pertransire. Inde valedicens, [& assumpto paupere habitu,] solus discedens, pauperum peregrinorum turbis me commiscui, ut quis essem facile non posset agnosci. Multotiens tota die seminudus, & per urbes nudis pedibus ambulavi, sotularibus a a tergo rejectis, ut mendicum simularem. Nusquam enim & numquam tutus eram, periculis in civitate, periculis in solitudine, in labore & ærumna, in vigiliis multis, in fame & siti, in frigore & nuditate. Sed per Dei misericordiam, qui salvos facit sperantes in se, insidiis impiorum ita elapsus sum, ut Roma pertransiens b Terracinam, ad Domini Alexandri curiam, [venit Terracinam ad Papam.] sanus & incolumis pervenirem. Cui cum causam mei adventus exposuissem, respondit se vacare non posse causis examinandis, quia jam navigium suum paratum erat ad veniendum in Galliam.
[6] Videns ergo quia periit opera & impensa, non parum contristabar. Verumtamen cogitans, ut conducta nave cum eo redirem: [Romam reversus,] sed non est in homine via ejus: nam ecce tribulatio super tribulationem venit. Sequenti enim die nuntiatum est mihi, quod Abbas S. Mauricii, dum mutato consilio, me incauto, sequeretur, captus a Præfecto urbis teneretur. Quid facerem? Nisi patientia succederet, dixisse poteram: Pereat dies in qua natus sum: nec enim fortitudo mea, fortitudo lapidum, nec caro mea ænea est; qui cœpit, ipse conterat, & affligens me dolore non parcat. Accepta itaque licentia, ut occasione explicita, Romam recurri; rejectoque paupertatis habitu, cum mercatoribus Insulanis hospitatus, mercatorem professus sum. Quibus ita me conformabam ut a Romanis vere mercator æstimarer, & quando mercimonia exponere vellem frequentius interrogarer, quia emere vellent; [Abbatem in urbe Castellana captivum,] ego respondebam, me & alios socios expectare. Misi quoque puerum meum, qui, cum Abbas caperetur, evadens, ad me venerat, quærere, si forte Abbatem uspiam reperiret. Qui tandem reperit illum in villa præfecti quæ civitas c Castellana vocatur.
[7] Interea dictum est nobis, quemdam manere in urbe, qui eum colligeret & cui multum credebat. Ego igitur & unus mercatorum mecum, cui familiarius adhærebam, [curat redimi, & Romam adduci.] illum, quasi de alio locuturi, adivimus. Cui inter alia, & post alia, quasi incidenter, diximus: Mirum est quod Dominus tuus Præfectus, hominem illum Abbatem S. Mauritii adhuc teneat, cum redemptionis nulla sit ultra spes, & non est qui requirat eum: quippe cum illo Papa Alexander, & omnis Clerus cum eo per mare recesserunt. Gravissimum quoque peccatum erit, & quasi opprobrium sempiternum, si hominem innoxium, & religiosum mori patiatur in vinculis, maxime cum jam ægrotare asseratur. Cumque hæc, & alia multa diceremus, animum viri ad misericordiam & compassionem infleximus. Quod cum sensissemus, illico adjunximus: Si pro Dei amore velletis hoc Domino vestro suadere, ut hominem illum sanctum, & honestum abire permitteret, nos pro caritate, facta collatione inter nos, daremus vobis viginti solidos pro mercede, si reduceretis illum ante quam de villa ista abiremus: nam sociorum nostrorum quidam jam præcesserunt, quos oporter nos post paululum sequi. Securus itaque de mercede promissa, profectus est statim: & persuaso Præfecto, Abbatem nobis reduxit.
[8] Inde ad mare descendimus, ut Dominum Papam navigio sequeremur, conducta quoque navi, [Ad Ostia Tiberina secedens,] in Ostia urbe multis diebus mansemus, tempus aptum navigationi expectantes. Cum igitur quadam die in porticu ecclesiæ Episcopii, quæ in honore d S. Aureæ Virginis constructa est, cum Canonicis ejusdem Ecclesiæ sederemus; de pluribus colloquentes e Phaleræ Abbas, qui ibidem similiter nobiscum navigaturus expectabat, inter loquendum ad Canonicos illos dixit: Nonne mater S. Augustini hic sepulta fuit? Cui unus eorum respondit: Non hic, sed in antiqua Ostia, quæ propinquior mari olim penitus destructa fuit. Cui ille, Quid est, inquit, quod dicit. Cum esset apud Ostia Tiberina, pia mater ejus defuncta est? Quid vocat, Ostia Tiberina? Respondit: Tiberis istic, cum loco huic appropinquat (sicut, & ipsi videre potestis) alveo uno decurrit in mare; alter autem juxta locum istum pertransiens, similiter in mare defluit. Hos duos alveos qui diversis locis intrant mare, vocat Ostia, quasi plures introitus Tiberis in mare. At ille adiecit. Quo nomine appellatis eam? Et ille ait, Nos vocamus eam Primam. Cui Abbas. Non ita, inquit; nominavit eam in libro Confessionum S. Augustinus, sed Monicam. [interest colloquio de sepulcro S. Monicæ.] Tunc ille respondit. Ipse nominavit eam Græca lingua; nos autem Latina: Monica enim Græce, Una vel Prima dicitur Latine. Ad quod Abbas: B. Augustinus asserit, vitam in Christiana religione multum fuisse laudabilem, plurimas virtutes ejus enumerans: & nos credimus secundum testimonium ejus, eam esse Sanctam. Cui ille dixit:
[9] Nos pro certo scimus ipsam esse Sanctissimam, & sæpe multis ante locum illum itinerantibus visibiliter in religioso habitu apparuit, & familiariter, & absque ullo horrore eos alloquens rogabat se inde transferri. [quæ duplici apparitione petierat translationē sui corporis:] Præterito quoque anno apparuit cuidam juveni, illuc pertranseunti, in specie, & habitu unius monachæ, dixitque ei: Vade, & dic Clericis S. Aureæ, ut me hinc attollant, & honestiori loco reponant. Cumque ille confidenter diceret, Quæ estis vos? & ubi, & quomodo invenient sepulchrum vestrum? Respondit; Ego sum Monica: Sepulchrum autem meum in imo est. Qui autem invenire voluerint, fodientes, primo reperient pilam de candido marmore, sed non est sepulcrum meum: postea invenient aquam scaturientem, quæ ibidem iterum absorbetur a terra: quod emundantes invenietis sarcophagum meum de lateribus bitumine junctis compositum. Et his dictis disparuit. Juvenis autem veniens domum, indicavit matri suæ. Ille vero ait: Vade ad Clericos S. Aureæ, & Andream custodem, & dic eis quæ audisti, & vidisti. Ille autem veniens ad nos cuncta ex ordine narravit nobis. Nos autem, sicut alia vice, etiam tunc negleximus; maxime quia ut prius per quemdam, cui similiter apparuit, mandasset dicens: Vade, & dic Clericis S. Aureæ, ne unquam hinc me moveant, nisi honestissimo loco reponant. Tot autem sunt in illo deserto Sanctorum Reliquiæ, quod non facile invenire valeremus, ubi eas tam honeste, quam deceret, poneremus. Nos enim ante paucos dies, & f B. Asterii, & aliorum duodecim Martyrum Reliquias inde attulimus; & nescientes ubi eas poneremus, fossa tantum humo in ecclesia recondimus. Sed cum post aliquantum temporis Andreas custos nocte jaceret in lecto suo, [quod post sanatam tibiam custodis ecclesia] venit ei in mentem quod juvenis ille narraverat. Patiebatur autem idem Andreas gravissimum malum in tibia: & cum fere per biennium adhibuisset medicamenta, curari non poterat. Dixit ergo in corde suo; quod si Sancta illa quæ se tantopere transferri postulabat, una cum filio suo beatissimo Augustino, tibiam ejus sanaret, jam non phantastico, sed evidenti indicio vere beneplacitum eorum agnosceret, & absque ulla ambiguitate transponeret. Nec tamen hoc ex fide ait, ut crederet hoc sibi fieri; sed leniter & quasi fortuito ita cogitans, obdormivit. Ille autem, qui non dormit, neque dormitat, audiens cogitationes hominum, & volens illis ostendere quanti meriti fuerit apud eum S. Monica, eadem nocte sanavit eum. Mane autem facto, cum idem Andreas pergeret ex more cum alio ad ecclesiam S. Cyriaci extra villam, ut Missam dicerent, non sentiens dolorem in tibia sicut consueverat, substitit: & demissa caliga, tibiam omnino sanam invenit. Lætus igitur admodum effectus, socio suo confestim indicavit; & cogitationem quam habuerat, & sanitatem quam meritis S. Monicæ adeptus erat. Peracto itaque divino Officio domum regressus, [quæsitum & inventum est,] narravit nobis similiter præfatus Andreas quæcumque acciderant. Acceptis ergo instrumentis, quæ effossioni necessaria videbantur, statim illuc perreximus: & effodere incipientes primo invenimus pilam marmoream, deinde guttam ibi stillantem, postremo sepulcrum lateribus bituminatis paratum, omnia eo ordine, quo ipsa prædixerat: & sic allata tellure & cespitibus erant cooperta, ut nullus viventium sciret ita esse disposita. Effracto itaque sepulcro, tanti odoris suavitate respersi sumus, ac si omnium aromatum, & pigmentorum genera sentiremus. Cum igitur tanta sanctitatis ejus documenta sentiremus ac videremus; ejusdem translationi præsentiam Domini nostri g Episcopi adesse debere censuimus. Collegimus ergo ossa, & in simul ea a parte capitis ponentes, eisdem lateribus cooperuimus: & mandavimus Episcopo nostro, ut veniret quam citius posset, [sed ob absentiam Episcopi relictum in codem loco. ] & pro tali occasione, ut ipso præsente cum debita veneratione solenniter transferretur, & honorifice in Ecclesia conderetur. Sed non multo post Dominus Papa Adrianus obiit, & statim tempestas istius schismatis, sicut videtis, emersit: & ob hoc postea Episcopo nostro ad nos venire non licuit, & sic adhuc ossa S. Monicæ ibidem remanserunt, sicut inventa sunt. Ad hæc Abbas. Libenter, inquit, videremus. At ille ait: Venite, & videte. Præcessit ille, & nos secuti sumus, & ostendit nobis quæ ipse narraverat. Non enim longe distabat ab oppido, sed quasi stadiis duobus. Erat autem spelunca multum profunda: & reversi sumus nil fraudis molientes.
ANNOTATA.
a Sotulares, id est calcei, medio ævo usitata vox, Francis souliers.
b Terracina in Latio in ora maris Tyrrheni ad paludes Pomptinas. De Pontificis ad illam accessu agit Baronius ad an. 1159 num. 34 ex Ms. Vaticano, & iterum anno 1161 num. 5, quod huc spectat.
c Civitas Castellana in Patrimonio S. Petri interNarniam & Romam ab hac distans P. M. circiter 18.
d S. Aurea Virgo apud Ostiam martyrio coronata, & in ecclesia sibi dicata deposita colitur 24 Augusti.
e Phaleræ Abbatiam nullam novi, suspicor notari aliam de Valloriis dictam Ord. Cisterciensis, cujus anno 1138 primum institutæ Abbas Hugo, aut ejus successor Robertus, pro novellæ fundationis negotiis necesse habuerit ad Papam accedere.
f S. Asterius Presbyter, cum Callistum Papam Martyrem sepelisset, & ipse martyrio coronatus colitur 21 Octob.
g Erat tunc Episcopus Ostiensis Hubaldus Allucingulus Lucensis, Presbyter Cardinalis titulo S. Praxedis, post mortem Alexandri 3 creatus Summus Pontifex, & Lucius 3 appellatus.
CAPUT III.
VValterus aufert Reliquias S. Monicæ, & post varia pericula maris superata cum iisdem appellit Genuam.
[10] [Ostia discessurus instigante Vlrico Clerico] Post aliquot dies, cum nautæ dicerent, ut res nostras & victus necessaria navi imponeremus, quia navigare vellent; dixit mihi secreto quidam Clericus, nomine Ulricus, quem Abbas S. Mauritii ad serviendum sibi deduxerat: Tu cum sis Canonicus Regularis, saltem pro amore & honore Magistri tui beatissimi Augustini, deberes de Reliquiis suæ matris tecum ad ecclesiam tuam deferre. Cui ego respondi; Eia frater, non recordaris quanta mala in veniendo passi fuerimus? timeo ne in redeundo pejora patiamur. Præterea si Romani isti aliquo modo id nos fecisse cognoscerent, rebus omnibus ablatis in nos ultra modum desævirent. Et ad hæc ille: Quidquid inde tollere volueris, ita recondam, quod a nullo unquam poterit reperiri. His, & aliis hujusmodi persuasus, considerata competenti hora, veni ad sepulcrum: & circumspiciens ne forte aliquis me videret, ingressus hæsitabam quid potissimum inde tollerem: nam de toto non cogitabam. Et placuit mihi caput, quia principalis est [pars, ] tollere: [aufert caput & ossa reliqua] & implevi [illud] minimis ossiculis, juncturis scilicet articulorum, & ceteris. Quo sublato, visum est mihi vel unum os adhuc tollere posse. Post hoc, & aliud: & ita singillatim omnia collegi. Nec sine magna admiratione considerandum est, quod hæc Sancta, sui ipsius manifestatione revelata, ab indigenis quæsita & inventa est, quod nullo modo ab alienis fieri potuisset. Deinde cum effossum transferre deberent, tamquam meliori consilio, ut celebrius fieri posset, transponi dilata est, & ibidem ab eis dimissa, ut jam: quasi præparata nostrum expectaret adventum. Qui post longum tempus, occasione qua prædictum est, illuc venientes, fortuitu eorumdem Clericorum simplici relatione & ostensione cognovimus; ut quod aliorum manibus erat præparatum, nobis prædestinatione divina fuerit reservatum. Reverentiam quoque, quam sibi ab illis fieri exigebat, ipsis negligentibus, ab aliis sibi exhibendam prævidebat.
[11] Cum igitur omnibus sublatis inde regrederer, subito audivi sonitum commotionis magnæ; [& post aliquem motum superatum,] & multum timui ne forte ab aliquo visus fuissem, qui illos commovisset, ut me tamquam furem insequerentur: Et intravi dumetum densissimum, quod forte juxta viam reperi: dispositaque sarcina quam ferebam, alia parte egressus. Cum ascensoq; monticulo trepidus expectabā, quid tantus ille clamor intenderet. Et ecce subito ingens bubalus, agitationem eorum fugiens, præcucurrit. Tunc ego animæquior factus, ad hospitium veniens, sociis meis indicavi, quid egissem. Vespere autem facto, venientes colligere Reliquias nostras, non sine nullo timore id ipsum peragere potuimus: audivimus enim quosdam e vestigio sequi, & metuentes ne nos comprehendere venirent, latuimus donec pertransirent. [pannis involuit:] Et inde colligentes eas, posuimus in quodam peliciolo meo, ita ligantes & obvoluentes, ut nisi pannorum fasciculus posset æstimari.
[12] Postera die navigavimus, sed circa mediam diem cœpit ventus contrarius esse, & mare intumescere, & ob hoc dicebant nautæ validam tempestatem imminere: [navim conscendit:] & suadebant nauclero, ut, conversa nave, tempestati cederet, & demissis velis navem fluctuare permitteret: nihil enim tam timere deberet, quam ne navis terræ vel scopulis illideretur. At ille, conversa nave, cogitabat se posse intrare alveum Tiberis, unde mane exierat. Quod illi multum dehortabantur, dicentes nullo conamine id posse fieri: [& magnam maris tempestatem passus,] navem periclitari cum omnibus, si id intenderet. Quod postea rei probavit eventus: ille enim, neglecto aliorum consilio, suspensis duobus velis, putavit navem flumini se posse violenter immittere: sed impetus [maris] quod jam valde intumuerat, navem fortiter repulit, & transversam terræ assidere fecit. Quod cum sentirent nautæ, statim vela deposuerunt; & navicula, quæ erat in navi exposita, pro mercede plurimos emiserunt. Nos quoque, videlicet Abbas S. Mauritii &ego, libentissime exissemus, si similiter navem intrare potuissemus. Et quia hoc fieri non potuit, nolebamus ab invicem separari: tanta enim erat instantia intrare volentium, ut unusquisque de se solicitus, quasi præsentem mortem fugiens; alium repelleret, & prior intrare satageret. Multotiens quoque, dum aliqui eorum saltu inconsiderato ad naviculam festinebant, in mare ceciderunt. Tumultus magnus, dolor ingens; navis ad singulos undarum impulsus hinc inde inclinata mergebatur.
[13] [post initam de sacris Reliquiis in mare projiciendis deliberationem,] Tunc Abbas S. Mauritii dixit mihi secreto: Timeo ne pro peccato vestro, quia furtim Reliquias de Ostia attulistis, orta sit hæc tempestas, maxime cum dicatur mare non portare corpora mortuorum. Cui paulo durius postea respondi: Numquid non multo melius est eas deferri ubi honorentur, quam ibi relinqui, ubi a porcis conculcabantur? Ad hæc ille conticuit. Sed cum tempestas nimium invalesceret, & undarum volumina navi tam irruerent, ut jam de vita universi penitus desperarent; dixit iterum mihi Abbas: Reus eritis omnium istorum quos hic interire permittitis, nisi, sicut dixi, prius furtum abjeceritis. Tunc ergo timore mortis coactus, & Domini Abbatis & aliorum, quos similiter videbam periclitari, miseratione commotus; clamans ad clericum dicens: Ulrice, projice pelliciolum meum in mare: nec enim aliter fui ausus dicere, continens pro contento insinuans. Si enim nautæ se pro facto meo periclitari intellexissent, mirandum esset si me absque ulla miseratione in undas non projecissent. Sed clericus audito hoc verbo multum tristatus est, eo quod consilio ejus illas acceperam. Accessit ergo ad locum ubi eas posueram, sicut postea nobis retulit, & flexis genibus, in oratione dixit: O S. Monica, si tuum & tui filii beatissimi Augustini beneplacitum est, ut ossa tua ad locum propositum devehantur, intercede pro nobis ad Dominum, ut tempestate sedata, de instanti periculo eruti, gratias Deo & tuæ liberationi referre valeamus. Et confestim, tempestate mitigata, [liberatur.] liberati sumus, ita ut mirarentur universi. Deinde emissi ad terram, tamquam ex mortius viventes, accenso igne siccati, & recreati sumus: Multum enim afflicti, & attriti in tam horrenda tribulatione fueramus.
[14] Et recepti in navem, venimus ad a portum qui dicitur Civitas-vetus. Cum autem memor amissorum, & maxime Reliquiarum, solito tristior apparerem, quæsivit a me Ulricus, cur dolerem? Cui cum dicerem, non pro damno rerum, sed pro damno irrecuperabili Reliquiarum, respondit: [venit ad Civitatem-Veterem,] Nulla vobis certe super hoc est occasio doloris, sed magnæ exultationis & laudis, quia evidenti miraculo Reliquias suas, & nos ipsos S. Monica liberavit. Cum enim rogastis, ut eas in mare projicerem; [cum gaudio ob servatas Reliquias,] tristis admodum factus, flexis genibus, ex toto corde oravi, ut nos a præsenti periculo liberaret, & se præsentem cum ossibus suis adesse manifestius approbaret. [Ion. 1, 4] Quæ statim ut rogata est, rogavit, & liberationem nostram a Domino celerrime impetravit. Sic olim Propheta dormiebat in sentina, donec nave periclitante a nautis suscitaretur: quin excitatus ab eis, & causam tempestatis & salutis remedium velociter indicavit. Sed & Dominus noster Iesus Christus, dum dormitaret in navi, ipse operiebatur fluctibus: Discipuli autem, præsente vita mortem timentes, cum tumultu & clamore excitaverunt eum dicentes: Domine, salva nos perimus: ille autem surgens imperavit ventis & mari, & facta est tranquillitas magna. [Matth. 8, 25] Similiter & hæc Sancta, nobis ad horam quasi dormitans, forte expectabat ut precum clamore excitata rogaretur, ne ingratis & insciis beneficium largiretur. Patet igitur quod si citius exorata fuisset, opem ferre diutius non distulisset. Inde applicuimus ad b portum S. Severæ citra c Populonium, juxta ecclesiam d S. Cerbonii, cujus meminit B. Gregorius in lib. Dialog. dicens: [dein Populonium,] Cerbonius Populonii Episcopus &c. ubi per aliquot dies tempestate inclusi, aliquantum egestatis passi fuimus, non quod deesset pecunia, sed quod non inveniebantur, venalia: ideo, æquore nondum sedato, coacti sumus exire. [lib. 3. c. 11]
[15] Et cum circa horam nonam, juxta quoddam oppidum, quod mari imminebat navigaremus, [Ab aliis periculis submersionis liberatus,] exierunt quidam de navi panem quærere venalem. Cumque multum festinarent vix potuerunt ad navem reverti, cum ecce subito turbo ingens, & ventus rapidus, qui mare a fundo evolvere videretur, a parte Aquilonari subito irruit, Unde nautæ vehementer exterriti, navem sub rupe maxima impellentes, jactis anchoris, & funibus a rupe ligatis, vix tenere potuerunt, ne violentia ventorum in altum rapta procul dubio mergeretur, vel scopulis illisa frangeretur. In illa sorte miserrima usque ad mediam noctem permansimus: sed precibus sanctissimæ Monicæ, cujus memoriam & corde, & ore tenebamus, credimus etiam nos hac vice fuisse liberatos. Sciebamus enim pro certo, quoniam sicut a primo periculo mirabiliter eripuerat, & a secundo, & tertio, & quotiescumque Deum deprecari vellet, nos eripere potens erat. Igitur tempestate sedata ad locum tutiorem navigavimus. Et revera in tota navigatione illa, non recolo nos vel uno die æquore sedato navigasse. Unde assero, quod nisi meritis sanctissimæ Monicæ, quam præsentem habebamus, affuisset divina miseratio, tot pericula non potuissemus præteriisse sine naufragio.
[16] Tunc rogavit me Ulricus clericus, de quo prælocutus sum, ut pro Dei amore sibi de Reliquiis aliquantulum impertirer, quod vicinis suis, videlicet Abbatiæ e Intermontium præsentaret, ubi similiter Canonici Regulares pro amore S. Augustini eas multum honorarent. [dat os aliquod Vlrico, delatum ad Abbatiam Intermontiū] Memor itaque quia consilio ejus eas acceperam, & industria servaveram; dedi ei unum os tantum, quod ab eo, sicut prædixerat, ad Abbatiam Intermontium delatum, a Canonicis illis honorifice susceptum, in multa veneratione habetur. Nam cum postea Dominus Beroldus ejusdem loci Abbas quæreret a me, si Reliquiæ illæ de Matre S. Augustini veræ essent; attestatione nostra confirmatus, promisit se de cetero eisdem plurimum honoris & reverentiæ impensurum.
[17] Tandem venimus Genuam, & ibidem Dominum f Alexandrum Papam invenimus: qui cum nos vidisset, multum miratus est, quia vivere videbat, quos pridem naufragio submersos fuisse audierat. [Genuam appulsus intelligit quæri Reliquias furtim ablatas,] Qui Dominum Abbatem S. Mauricii cum debito honore suscipiens, de incolumitate illius valde gavisus est, & de tribulationibus quas passi fueramus benigne consolatus est. Dum autem in curia essemus, dixit mihi Abbas S. Mauricii: Nuntiatum est Episcopo Ostiensi, quod S. Monica mater S. Augustini furto sublata sit de Ostia a quodam Francigena, Unde non parum turbatus Episcopus, & omnes sui perquirunt curiosius quis hoc fecisse potuerit. Videte autem ne inde quidquam alicui incaute reveletis, ne ad aures eorum forte perveniat, quia molestissime ferunt.
[18] Cum ergo in urbe Genuensi coram summo Pontifice & negotio, & labori nostro finem imponere conaremur, subito rumor emersit quod Dominus g Fulbertus, cujus responsalis eram, jam Abbas nō esset: [& Fulberto Abbati successisse Lambertum.] & ex eo quo finem acceperat ejus dispensatio ex eo evanuerat mea legatio. Dixerunt ergo ex more quod negotium induciari oporteret, & me in Arroaziam redire, & h Lambertum successorem Fulberti inde deductum apud Montem-Pessulanum i in curia præsentialiter exhibere, parum attendentes laborem præteritum, & non miserantes secuturum.
ANNOTATA.
a Civitas-Vetus, post Centum-cellas a Saracenis deletas, ibidem instaurata & munita, est triremium Pontificiorum portus.
b De S. Severa Virgine & Martyre & hoc ab ea denominato portu egimus 29 Ianuarii.
c Populonium destructum est a Niceta Patricio CP. & ex ejus ruinis tribus MP. inde excitatum Plumbinum, ex voce Populonio contracta a voce quæ hic Populonia scribitur.
d Colitur S. Cerbonius, Episcopus Populoniensis, 10 Octobris.
e Intermontium Abbatia quo loco sita sit optamus discere; suspicor alio nunc nomine dici.
f Venerat Papa Genuam 21 Ianuarii 1162, ut Baronius ibidem num. 2.
g Fulbertus post abdicationem adhuc vixit usque ad annum 1166.
h Lambertus Lotharingus etiam postea regimini reuuntiavit anno 1172.
i Venit Papa Montem-Pessulanum post Pascha dicti anni 1162, & disceßit mense Iunio. Vide Acta ejus apud Baronium.
CAPUT IV.
Excipiuntur Reliquiæ Aroasiæ, Miraculisque & visibus cælestibus probantur.
[19] [Rediens cum Reliquiis] Resumpto igitur religionis habitu, & Reliquiis S. Monicæ super collum equi mei colligatis, solus iter arripui. Dimisi puerum meum cum Abbate, qui cum Domino Papa remansit. Simulabam autem me esse laicum Fratrem interrogantibus cur solus equitarem: ita enim in tam longa peregrinatione increverant capilli, ut possem Laicus veraciter æstimari. Ubicumque autem sive ad prandendum, sive ad hospitandum descendebam, Reliquias, ac si fasciculus vestium mearum esset, honestius reponebam. In monte etiam a Senicio, febre acutissima correptus sum, [febre corripitur & liberatur,] Cumque per aliquot dies febricitarem, & solus tamen nihilominus equitarem, non decubui: sed precibus S. Monicæ, cujus bajulus eram, ante expectatum convalui. Veniens itaque ad Ecclesiam B. Mauritii, assumpsi puerum cum equo, qui mecum pergeret: nec tamen ei de Reliquiis quidquam innotui, nec aliquando portare permisi.
[20] Cum autem Domnium b pervenissem, jam securior effectus, quod prius bene celaveram, [& easdem miraculis probatas per viam,] amicis & Fratribus indicavi. Quod cum audissent & vidissent, lætati sunt valde, & honorifice susceperunt. Et cum auditum esset foris, hujusmodi adesse Reliquias, venerunt quidam ægroti, & tactu Reliquiarum, & potu aquæ in qua intinctæ erant, convaluerunt.
[21] Inde cum eisdem veni Arroaziam: ubi cum solenni processione, & summa devotione, tam Clerici, quam laici obviam exierunt: & cum magna exultatione cantantes, Responsorium. c Accepta baptismi gratia, in ecclesiam inferentes, super altare, [solenni pompa infert Aroasiam.] quod in honore beatissimi Augustini & aliorum Confessorum specialiter consecratum est, posuerunt: ut quasi superveniens mater prius filii memoriam visitaret: & inde super majus altare reverenter oblata est. Exinde in sacrario cum summa diligentia d XII Kalendas Maji reposita est, [anno 1162, 20 Aprilis.] anno Dominicæ Incarnationis millesimo centesimo sexagesimo secundo, sub Indictione decima, epacta tertia, concurrente septimo. Nec hoc forte alicui in dubium veniat. Stultissimum enim esset, nec ab aliquo æstimari debet, ut omnia ossa unius corporis, onus equidem grande, per infinita pericula terræ & maris de tam longinquo afferre voluissem; nisi quæ, & cujus fuissent, certissime scirem: & tamen vix ad hoc cogi potui: tribulationibus enim innumeris jam ita attritus eram, ut in tanta animi mœstitudine corruerim, ut jam nec etiam vivere liberet.
[22] Ad detergendam quoque dubitationem, si qua in alicujus corde remanserat, quamquam & abundantia videatur referri, nocte sequenti cuidam Fratrum, non parvæ religionis & innocentiæ viro, se ita S. Monica revelare dignata est. Nam vespere ejusdem diei ille cum alio, nescientibus aliis, magna devotione Reliquiarium, ex condicto, ante ostium sacrarii, ubi ipsæ repositæ fuerant, fere ad mediam noctem in oratione vigilans perstitit. Sed cum jam hora Matutinarum secundum eorum æstimationem immineret, nolentes ibi ab aliis reperiri, clam in dormitorium ascendentes, quisque in lecto suo ierunt cubitum. Unus eorum non dormivit, quia sicut ipse postea retulit, modico intervallo Fratres ad vigilias excitati sunt, cum quibus utrumque surgere oportuit. Alteri vero, in illo tantillo spatio, tam tenuiter somnus irrepsit, ut nec se dormire putaret. Verumtamen consopitis sensibus, in illo, ut ita dicam, tantillulæ horæ spatio, excessu mirabili, visum est ei quod prostratus jaceret orans aute altare B. Augustini. [Ipsas matris suæ osse apparens S. Augustinus asserit uni;] Qui cum ab oratione surrexisset, vidit quamdam matronam decora facie & splendidissima veste renitentem, quæ cum dignitate, & auctoritate reverenda videretur stare super altare. Cum vero, & decorem vultus & nitorem habitus cum magna admiratione adspiceret; cogitabat quæ esset, & cujus auctoritatis, cujus splendore totus ille locus claresceret; & quomodo illuc adveniens, ea hora præter consuetudinem super altare staret. Talia eo cogitante, subito apparuit B. Augustinus, Episcopali veste indutus, juxta illam stans, super ipstum altare, dixitque Fratri: Quid aspicis? & cur tantum admiraris? Certissima scias, quod hæc est mater mea, & ego sum filius ejus. Frater autem jam per spiritum intelligebat ipsum S. Augustinum esse, qui ei talia diceret: & vehementer gaudebat, quod eam esse matrem suam tam constanter affirmaret, ut si qua in animo illius supererat dubietas omnino dilueret. Videbat enim fontem perspicuum de sub pede ejusdem altaris scaturire, & inde per sacrarium, in quo erant reliquiæ S. Monicæ, in claustrum emanare, & totum irrigare.
[23] Subcustos etiam pene simile vidit, sed dissimiliter. Videbat enim quemdam, [alterique monacho.] Pontificali veste gloriose indutum, juxta altare B. Augustini in sede Episcopali sublimiter residentem: juxta quem erat quædam matrona, vultu decora, & habitu præclaro veneranda. Cui Episcopus vultu hilari magnæ amicitiæ familiaritatem exhibebat, & adeo honorabat, ut tam ille Frater, quam & plures, qui adesse videbantur, valde mirarentur. Quibus dixit Episcopus: Nolite mirari si eam diligam, & ei honorem deferam, quia ipsa est mater mea.
[24] Alter quoque eorum, de quibus prælocuti sumus, [sanantur, vexatus torsione vitalium & alia passione,] qui in oratione vigilaverant, nec dormivit, nec tunc aliquid vidit: verumtamen quia forte non impari devotione oraverat, in se ipso Dei virtutem meritis S. Monicæ postea expertus est. Nam tortione vitalium & alia occulta passione gravissima, a multo ante tempore, torquebatur. Cum autem quadam die tam graviter angustiaretur, ut neque consilium, neque remedium mitigandæ ægritudinis ullum penitus inveniret; reminiscens S. Monicæ, intravit sacrarium, & incubuit scrinio in quo sanctas Reliquias ante reponi viderat; ibique confricans at obvolvens se, cum magna devotione supplicabat, ut precibus S. Monicæ, ab illa passione liberaretur: & statim sanatus est. Nec prætereundum silentio, quod Reliquiæ jam tum ibi præsentialiter non erant, sed illo nesciente alibi repositæ: verumtamen quia illic eas esse credebat, secundum fidem ejus factum est ei.
[25] Alter quoque Frater, dolore faucium, & tumore gutturis, [alius dolore faucium & tumore gutturis,] jam jam vitalem halitum intercludente, graviter torquebatur: sed cum admotis Reliquiis tangeretur, statim omnis dolor evanuit. Sufficiant hæc pauca de pluribus, ne fastidium videar ingessisse pigris lectoribus. Unum tantum adhuc mirabile & memorabile referam.
[26] Custos ecclesiæ tertiana febre graviter affligebatur. Et cum passio tantum ingravesceret, [custos molesta febri decumbens,] quadam die præ nimia debilitate cordis, adeo totus evanuit, ut omnium membrorum destitutus officio, tamquam exanimis corruisset; tantum in pectore ipsius, vitalis spiritus palpitabat tenuiter. Accurrerunt omnes, mirati sunt universi illum membris omnibus tam subito obriguisse: erat enim dolor fortissimus, ita ut vix in eo remaneret halitus. Verumtamen non erat ad mortem, sed pro gloria Dei, & ad commendationem Reliquiarum S. Monicæ, ut non tantum in ore duorum vel trium, sed etiam plurium testium confirmaretur omne verbum. Post trium horarum spatium, quasi jam paulatim reviviscens, cœpit loqui; & vocato Subcustode dixit ei: Vade Frater, & ossa, quæ dicuntur S. Monicæ, intinge aqua: & si vere ipsius sunt, interveniat Dei misericordia, ut mihi perfectam adintegret sanitatem. Ecce iterum in spiritu Andreas, [cum dubio petit aquam Reliquiis sacratam,] Custos Ostiensis: Custos iste, custos & ille. Ille dixit in Ostia; Si vere ipsa est, & transferri vult; sanet tibiam meam: iste nihilominus dixit in Aroazia, Si verum est, quod ipsa sit, sicut audivimus, impetret mihi a Domino integram corporis sanitatem. [Ioan. 4] O custodes incredulos! Poterat & ipsa respondisse: O generatio incredula, nisi signa & prodigia videritis, non credetis. Subcustos abiens absque mora lavit easdem Reliquias aqua, & attulit ægro: ille autem bibit, & statim sentiens, se melioratum, statim placide obdormivit: & ecce apparuit ei una manus, quæ ei porrigebat chartulam, ut legeret. Erat autem littera optime scripta, & multum legibilis. Scriptura quoque problematis hæc erat: Adhuc semel, bis, ter, & quarto, pax. Legit ille, & bene intellexit, quarta accessione peracta promitti sibi integram sospitatem: quod & factum est: [& ex charta porrecta intelligit post 4 accessionem se sanandam.] nam post quartam accessionem omnino convaluit. Poterat, & tunc citius sanari: sed quia scriptum est, Sola vexatio intellectum dabit auditui; placuit forsitan divinæ æquitati, quæ nihil præterit impunitum, ut pro reatu incredulitatis flagello febris, adhuc saltem quater, disciplinam reciperet in pœnitentiam; & sic absolutione perfecta recuperaret integram sanitate; præstante Domino nostro Iesu Christo, qui cum Patre & Spiritu sancto vivit & regnat Deus per omnia sæcula sæculorum, Amen. [Isai. 28]
ANNOTATA.
a Senicius seu Cenisius mons altißimus, in limite Italiæ & Galliæ inter agrum Segusinum & vallem Maurianam.
b Domnimus, melius sorte Dombinus principatus ad Ararim inter Lugdunum & Matisconem, qui ex Sabaudia versus Artesiam iter habentibus commode transitur.
c In Proprio Canonicorum Regularium Congregationis Gallicanæ anni 1648, 5 Maji in festo Conversionis S. Augustini, post 8 Lectionem ponitur hoc Responsorium. Accepta baptismi gratia, positus apud Ostia Tiberina cū matre sua, colloquebantur soli valde dulciter, & inhiabant ore cordis pariter in superna fluenta fontis vitæ, vilescebatque mundus iste inter verba cum delectationibus suis.
d Ad hunc diem in Martyrologio Aroasiensi recitantur ista: Translatio corporis sanctissimæ Monicæ ab Ostia Tiberina in hanc Dei & S. Nicolai ecclesiam, manu Domni Walteri Prioris Aroasiæ, anno Domini MCLXII. Harum Reliquiarum pars præcipua erat sacrum caput, quod dono Canonicorum Regularium Aroasiensium haberi Duaci in insigni collegiata Ecclesia S. Amati, reclusum in magno vase argenteo turris in modum efficto pedeque cupreo deaurato, testatur in Hierogazophylacio Belgico Arnoldus Rayßius Duacenus, qui etiam scribit Cisonii, in monasterio Canonicorum Regularium territorii Insulensis, partem haud levem corporis S. Monicæ etiamnum conservari: ut si etiam dono Araosiensium habeant, apud hosce multa ossa videantur deesse. Ioannes Enen & Ioannes Scheckmannus in Epitome Gestorum Trevirensium asserunt, in ecclesia Eremitarum S. Augustini conservari costam S. Monicæ, quam potius eos Roma accepisse arbitramur; uti & eam quam Masinusin Bononia perlustrata ait, in ecclesia S. Iacobi Majoris esse partem cranii, longitudine 2 unciarum cum media, dono Gregorii XIII.
DE ALIA TRANSLATIONE
Romam, ut prætenditur, facta
Sub Martino Papa V.
Monica, mater S. Augustini (S.)
BHL Number: 6002
AUCTORE D. P.
[1] Etiam veteris, quæ propior mari dicitur fuisse, Ostiæ suburbanum fuisse locum, [Extra urbem in communi cœmeterio tumulata Sancta,] in quo corpus S. Monicæ a filiis tumulatum fuit, credet facile, qui consideraverit, Christianorum priscorum cœmeteria semper extra urbes fuisse: his vero communiter adhærebat oratorium sive ecclesia aliqua, ad commoditatem peragendi pro mortuis sacrificii, quomodo in matris suæ funere factum Augustinus testatur. Hunc autem credibile satis est, lateritio sub terra conditorio fuisse contentum, quando res peregre agebatur inter ignotos hospites, nec matrem exquisitioris monumenti cura tetigerat. Proinde facillimum conceptu est, quomodo supra ipsam, altius humo infossam, posita postea fuerit pila marmorea, sive ad corporis alterius sepulturam, seu potius in monumentum ipsius S. Monicæ; quam ibidem tumulatam traditio popularis potuit mandasse memoriæ posterorum, quando S. Augustinum ejus filium tota Ecclesia incipiebat, ut Doctorem præcipuum, venerari. Tunc autem dicenda foret pila illa fuisse vacua, & communi cœmeterii solo excelsior, aggesta vero paulatim humo, uti fieri assolet, esse obtecta.
[2] Vt ut fuerit, nullum, quem sanctitas tam eximia merebatur, cultum videtur Monica habuisse primis decem seculis; [nullum antiquitus cultum habuit.] quandoquidem in nullis antiquioribus fastis memoria ejus occurrit. Quod autem Canonicus ille Ostiensis, Aroasiensi Waltero audiente, dixit, S. Augustini matrem sub nomine Primæ notam fuisse civibus suis, quasi Latine reddentibus significationem nominis Monicæ, id cum sit a veri etymi ratione alienißimum (a Græco enim μόνος unus, [& ideo facilius confundi potuit cum S. Prima] solus, ductum nomen Monicæ, verti non debuisset Prima, sed Unica vel Solitaria) suspicionem mihi ingerit, quod locus ipse, vel quæ olim juxta locum steterat ædicula suburbana, vocata fuerit Sanctæ Primæ, ab aliqua ejus nominis Martyre, cujus ibi quoque corpus habebatur: quod uno post seculo repertum, cum jam obliterata esset memoria veteris circa Monicæ corpus jacturæ, studiosius occultatæ ab iis quorum culpa contigerat, potuit una cum aliis Reliquiis ex veteri in novam Ostiam translatum fuisse sub nomine S. Monicæ, tamquam magis proprio. Talis translationis testimonium suggerit Ms. Florarium Sanctorum ad diem XVI Aprilis in hæc verba, [hujusq; corpus tamquā illius transferri anno 1260] Translatio Monicæ Viduæ, matris B. Augustini Patris nostri in Ostiam civitatem anno salutis MCCLX. Auctor hujus Florarii Henricus de Eyck, Canonicus Regularis Eyndoviæ in Brabantia, floruit seculo XVI ineunte, qui unde eam notitiam acceperit, necdum comperi.
[3] Ceterum tota Walteri narratio tam sine fuco scripta est, ut quinque seculorum prærogativa accedentē; ipsaque Reliquiarum præsentia apud Belgas a tanto tempore indubitata, possit fidem facere num. 21 asserenti attulisse sese non solum caput vel ossa paucula, [quod requisitum anno 1430] festinanter lecta, reliquis in sepulcro relictis, sed plane omnia; nisi fortior in contrarium obstet auctoritas & evidentia major: quæ an habeatur pro eo quod nunc Romæ dicitur haberi corpore, solius veritatis amore, non studio contentionis alicujus, nobis hic indagandum incumbit. Hoc igitur magna cum sinceritate agere aggredior. Ac primo Martini V breve profero, a nobis erutum ex Ms. Vltrajectino ecclesiæ S. Salvatoris, & cellatum cum editione Iosephi Pamphili Episcopi Signiensis, qui ipsum Chronicæ suæ Augustinianæ inseruit.
[4] Martinus Episcopus, Servus Servorum Dei, universis Christi fidelibus, præsentes litteras inspecturis, salutem & Apostolicam benedictionem. Pia caritas atque devotio, qua ex Christianæ professionis & pastoralis officii debito Sanctorum Reliquiis afficimur, [testatur Pontifex] nos impellit, ut circa sacrarum Reliquiarum conservationem, earumque venerationem & observationem, omni studio & diligentia invigilemus: quo fides nostra, sine qua nemo salutem consequi potest, in magnitudine suæ majestatis conservari & spirituale incrementum suscipere valeat. Nuper siquidem venerabili Fratre nostro Petro Episcopo Electensi, Apostolicæ capellæ Sacrista & Confessore nostro, pro parte dilectorum filiorum Augustini de Roma, Prioris generalis & universorum Fratrum Ordinis Heremitarum S. Augustini, cujus ipse etiam Episcopus Professor existit, nobis supplicante, corpus B. Monicæ, S. Augustini Matris, ex certis piisque respectibus & causis, [ejusque Romam transferendi dedisse facultatem,] præsertim quia corpus dicti Sancti Ordinis fundatoris in quadam Ecclesia Papiensi dicti Ordinis venerabilis, prout decet, conditum existit, a loco civitatis nostræ Ostiensi, ubi sepultum reconditum fuerat, ad Ecclesiam Domus Fratrum dicti Ordinis de Urbe transferendum, & in ipsa ecclesia sepeliendum & recondendum licentiam concessimus. Cujus concessionis auctoritate præfatum corpus in dicta Ecclesia, debitis cerimoniis & condigna reverentia, die Nona Aprilis, quæ fuit Dominica Palmarum, translatum & reconditum existit. Nos itaque Episcopi, Prioris & Fratrum prædictorum devotionem, hujusmodi religiosis personis convenientem, approbantes; [ut in majori habeatur honore.] atque desiderantes, quod ob translationem prædictam de sanctitate hujusmodi corporis major apud omnes fideles Christi notitia haberi potest, quam si in quovis alio loco reconditum fuisset; translationem & repositionem hujusmodi corporis ratas habentes & gratas, eas ex certa scientia, auctoritate Apostolica, tenore præsentium confirmamus: & ut erga dictam S. Monicam magis inflammetur eorum devotio, quasi patulo præconio, ad omnium notitiam deduci volumus per præsentes. Nulli igitur hominum liceat hanc paginam nostræ approbationis, confirmationis & voluntatis infringere, vel ei ausu temerario contraire: si quis autem hoc attentare præsumpserit, indignationem Omnipotentis Dei & beatorum Petri & Pauli Apostolorum ejus se noverit incursurum. Datum Romæ apud Sanctos Apostolos, quinto Kalendas Maji, Pontificatus Nostri anno tertio decimo.
[5] Annus Pontificatus tertius decimus ab XI Novembris præcedentis inchoandus & hic ad longum scriptus pro seculi illius more, [Translatum est ergo aliquid 9 Aprilis.] dubitari non sinit quin signet annum Christi MCCCCXXX; verum tali anno qui Cyclo lunæ 6, solis 1O, littera Dominicali A, referebat Pascha XVI Aprilis, dies IX ejusdem mensis non habebat Dominicam Passionis, sicut legitur in Ms. Vltrajectino; sed Palmarum ut habet Pamphilus: in quibus, propter commune utriusque vocis initium P, facile potuit errasse incuriosus non uno loco librarius, maxime si ea Dominicæ nota fuerit per compendium scripta in originali, ut sæpe in talibus fieri assolet. Electa porro seu Alecta, cujus VIII Episcopus censetur Petrus Assalbitus, mortuus anno MCCCCXL, subest Metropoli Narbonensi in Gallia, facta Episcopalis a Ioanne XXII anno MCCCXIX. Generalis denique Augustinianorum erat Fr. Augustinus Favorius Romanus, Creatus Astæ anno MCCCCXIX, & Bononiæ confirmatus anno XXV, ac rursum anno XXX pridie Nonas Iunii in Monte Pessulano, illuc utique mox a peracta solennitate translationis profectus, ac denique ad Episcopatum Nazianzenum deinde & Cæsenensum assumptus anno ejusdem seculi XXXI: qui (sicut dicitur in margine orationis editæ, de qua mox) cum Sacristam Pontifici adesse oporteret, Translationis curam suscepit.
[6] Qua hic processerit certitudine, dum judicavit corpus illud, quod Ostia attulit, S. Monicæ fuisse, restat ut quæramus: [quod creditum est corpus S. Monicæ,] absit enim ut dubitemus de fide tanti viri, quæ credenda est fuisse bona, cum rei sub Alexandro III gestæ, eo citius potuerit obrepere oblivio, quo magis pudere debuit conscios, tam neglectim habiti & per socordiam amißi thesauri; maxime si cum aliis Reliquiis post redditam Ecclesiæ pacem translatis ad ecclesiam S. Aureæ, seculo forsan XII adhuc currente, etiam translata fuit ipsa pila seu arca marmorea, supra sepulcrum S. Monicæ olim reperta, idoneaque ad alterius alicujus, e multis, quos locus habebat, Sanctis corporibus recipiendis. Modus certe quo res peracta describitur, haud leve argumentum præbet ad opinandum, [modum inventionis narrante Martino 5,] quod sola ignorantia ablati quondam Aroasiam corporis fecerit, ut adeo prompte crederetur S. Monicæ esse id quod Roma nunc habet. Modum autem illum continet Sermo ad Fratres Augustinianos, ex verbis Martini Papæ V, de Translatione corporis S. Monicæ Ostia Romam, excusus ibidem Romæ anno MDLXXX, ubi sic inducitur Papa locutus:
[7] Jam igitur explicemus, quo ordine, quibusve modis, tum quorum ministerio beatissimæ Monicæ, sanctissimi Patris ac Doctoris Augustini matris, [quo permittente Ostiam profectus Generalis Eremitarū,] corpus sit, nobis concedentibus, repertum. Frater Petrus, homo vestri Ordinis ac nostrorum sacrorum Custos, quem etiam fecimus Electensem Episcopum: is sæpe dudum a nobis petiverat, ut hoc præstaremus, quo liceret B. Monicæ Reliquias Romam transferre, aut in alium quempiam locum, ubi congrua ac solenni veneratione colerentur; quippe male haberi ac servari Ostiæ, qui locus pene desertus esset. Maxime autem orabat, ut eas vestro Ordini tribueremus: sic enim decere conjungi filio matrem, & eosdem esse utriusque servatores, qui essent & cultores. Id nos hactenus certis ex causis distulimus, non quasi non judicaremus dandum, quod postulabat; sed nonnulla erant impedimenta, quæ prius oporteret expediri. Postremo tamen & precibus, & auctoritate multorum victi, annuentibus nostris Fratribus, concessimus, iret, quove modo videretur ad Urbem eas Reliquias transferret. Vocat ille ad se alium Fratrem, Augustinum, hunc ipsum præsentem; atque illi operam dat negotii deducendi: ille vero ut libenter suscepit, ita sine mora omnia parat, quæ viderentur opportuna negotio: idem ceteros solicitat, ut in rem parati adsint. Nam sibi in animo esse, ut in die Palmarum, qui proximus est præteritus, transveherentur. Primum omnium quod erat necessarium, Ostiensem hominem convenit, cui soli notus dicebatur locus, ubi erat sepulcrum. Respondet ille, se quidem locum nosse (nam sub altari in ecclesia S. Aureæ esse, se ab uno seniorum accepisse: ac semper consulto factum, ut sepulcrum paucis, aut ferme uni notum esset) ceterum vereri, ne simul & aliorum Sanctorum ossa in eodem mausolæo clauderentur. Id renuntiatum est nobis. Ac nos respondimus: si hoc ita esset, nec discerni possent ossa, omnia quæ in eodem monimento invenirentur, simul haberetis. Cum his mandatis lætior dimissus Frater Augustinus, Rodulphum Castellanum cum aliis, qui multi numero Romæ tunc erant, Fratribus convocat: ita omnes Ostiam ad designatum locum proficiscuntur.
[8] Eo ubi pervenerunt, tendunt cum mandatis nostris ad locum, qui ostendebatur in inferiori aditu ecclesiæ, [ex aperto fornice subterraneo,] ubi primum ad dexteram altaris plus octo pedes effodiunt: ubi invenerunt paucula ossa quæ super planum lapidem posita erant: videbantur tamen esse Reliquiæ Sanctorum, etsi res nulla litterarum indicio apparebat. Tum vero omnes ambigunt, quid facto opus sit? Non enim existimabant eas esse Reliquias, quas quærebant. Fornix item erat tam densus ac solidus, ut nec fortibus malleis pulsatus sonitum redderet. Undique igitur tentant, si quis forte sit aditus: nihil omnino cernitur. Denique ex eo loco saxum movent, ubi priores Reliquiæ inventæ erant: nam præ veneratione timuerunt contingere. Tum vero ostiolum apparuit, unde in secretiorem tumulum ibatur. Monimentum in modum cameræ amplum subter erat, usquequaque inter altare & parietem replens. Ibi plures arcæ in ordine stabant, quarum aliæ aliis majores erant. Ad dexteram tria erant Sanctorum corpora: primum Lini Martyris, qui post beatum Petrum priemus fertur Cathedram tenuisse: [educuntur corpora] hinc aliud Felicis Pontificis, qui & ipse Claudio Principe martyrii coronam est adeptus: tum & Asterii Martyris aliud sepulcrum sequebatur. In sinistra erant, B. Constantiæ primum sepulcrum, ubi cum filia jacuerat; (nam simul ambæ martyrium susceperant) dehinc arcula B. Aureæ Virginis ac Martyris ossa continebat: huic subjectum erat B. Monicæ sepulcrum, cujus magnitudo hominis staturam implebat.
[9] Noti sunt quos Pontifex hic dicitur enumerare Sancti, præter Constantiam; [Sanctorum Constantiæ,] quæ nescio cur intelligatur ipsius S. Aureæ mater fuisse, cum eaque commune diu sepulcrum habuisse; in quo tunc adhuc sola jacuerit, filiæ corpore seorsim posito. S. Asterium, qui XXI Octobris colitur, postquam S. Callisti Papæ corpus humasset Romæ, [Asterii] præcipitatum de ponte, constat in Ostia civitate repertum esse atque sepultum: cujus corpus, quamvis a Sergio Juniori Rom. Pontif. translatum esse in titulum Equitii Romam, credi faciat, vetus inscriptio, in marmore sculpta, quæ in eadem ecclesia asservatur, [Lini, Felicis,] ut ait in notis ad Romanum Martyrologium Baronius; facile tamen potuit Megetius, Romanæ Ecclesiæ Bibliothecarius, sub Sergii successore Leone IV factus Episcopus Ostiensis circa annum DCCCLIV impetrasse, ut ablatus Ecclesiæ suæ Patronus restitueretur, in eamdem ubi primo requieverat ecclesiam suburbanam reponendus: sicut ipse aut alius, pro hujus dignioris Sedis reverentia, credi potest impetrasse SS. Lini & Felicis Pontificum corpora, quorum alias primus juxta corpus S. Petri in Vaticano sepultus fuerat, secundus Via Aurelia, in ipsa quam struxerat Basilica, uti ad XXIII Septembris de Lino, de Felice ad XXX Maji dicetur.
[10] Porro sicut non dubito quin singulæ istæ arcæ, supra pavimentum ordinatim locatæ, [& S. Aureæ:] fuerint distinctæ titulis nominibusque Sanctorum intus contentorum; ita de ultima, quæ sub arcula S. Aureæ infossa erat terræ (ut mox apparebit) vereor vehementer, ne ideo sic infossa fuerit, quia vel nullius nominis titulum referebat, [sub cujus arculam defossa arca] vel inscriptum habebat nomen S. Primæ: quod licet aliqui vellent idem esse cum nomine S. Monicæ, ut supra vidimus, alii tamen merito crediderint esse valde incertum. In hoc autem dubio, ad cavendum erronei cultus periculum nihil potuit esse consultius, quam eam arcam occultare sub terra, quando non satis tutum videbatur ipsam cum ceteris venerandam exponere. Certe non video cur structores illius cryptæ & sacrorum in ea corporum dispositores, [credita fuit esse S. Monicæ:] si certi erant se in ea arca habere corpus S. Monicæ, voluissent ipsam terræ infodere, potius quam alias hactenus memoratas arcas: nisi forte dubites, utrum ei ausi fuerint locum inter Sanctos dare, cujus tam eximiam sanctitatem ex filii scriptis noverant, & jam pluribus revelationibus miraculisque habebant comprobatam.
[11] Pia tamen S. Monicæ corpus quærentium, & in oßibus sic repertis venerantium religio, [itaque ex ea elevata ossa.] non potuit Deo non esse grata: proindeque meruit (ut in simili casu factum sæpe fateamur oportet) etiam signis & virtutibus approbari. Quare nihil est quod nos ab asserenda Aroasiensium Reliquiarum veritate dimoveant cetera, quæ in prædicto ad Augustinianos sermone sic prosecutus dicitur Martinus Papa. Aperto igitur B. Monicæ sepulcro, Fratres quanta possunt veneratione spectatum atque honoratum corpus colligunt, simul altissimis vocibus divinarum laudum hymnos decantantes. Hoc modo illi desiderio potiti, ad Urbem, multis sequentibus, properant: quibus interim nostro jussu obviam procedit ex eodem Ordine Lucas, nunc Episcopus in Corsica: tum hic frater Antonius, Legatus ab Rege Aragonum ad nos missus. Illud vero pulcherrimum, ac sane mirum dictu: adventantibus circa S. Paulum Reliquiis, [magno cum plausu fuerunt excepta:] tantus ex inaudito per totam Urbem tumultus est erectus, quantus nullo præconio potuisset excitari. Dominica erat Palmarum, qui dies est Romæ convenarum frequentissimus. Millia peregrinorum undique discurrebant: quidnam hoc esset rogitantibus, respondebatur B. Monicæ Reliquias tum primum in Urbem inferri. Illi qui nescirent B. Monicæ nomen, mirabantur: ceterum ut audiebant, beatissimi Augustini matrem fuisse, omnes sine mora e domibus atque hospitiis effundebantur: plenique concursantium vici: dumque alius alium hortabatur, impellit, arripit, incredibilis fiebat euntium tumultus.
[12] Ibi homo plebejus, qui apud S. Paulum restiterat, viso gentium concursu, ut forte potuit flexis genibus Sanctam maximis precibus venerabatur, [& sanati sunt leprosus,] opem marcido corpori expostulans. Nocte in sequenti maculis, quibus in modum lepræ universum corpus tegebatur, mundatus est. Deinde in Urbem ingrediuntur: nec capaces erant tumultuantium viæ: omnes videre, omnes inspicere, ac tangere cupiebant. Plurimi, quibus non dabatur accessus, aut caputiis, aut zonis, aut hujuscemodi rebus jactis, modo aliqua re contigissent, devotionem explebant. At per viam homo Romanus, [cæcutiens,] cujus oculi penitus, caligaverant, post orationem factam claro lumini est redditus. Ita personantibus Fratrum ac Sacerdotum hymnis canticisque, matris corpus ad filii Ecclesiam transfertur. Non deerant vulgi clamores, non totius populi voces, non devotorum, non mulierum orationes ac lacrymæ. Omnes gaudiis, omnes laudibus ac votis satagebant. Neque illo tantum die solennitas acta est: omnem illam hebdomadam, quæ est (ut nostis) sanctissima, pari devotione celebrarunt. Puerulus erat in domo Fratrum Frater, [cocles,] altero oculo derelictus: hunc mulier cognata accitum applicuit, ut ante corpus aliquid pueriliter orans flecteretur: atque illa cum paucis mulieribus pueri valetudinem precata, paullo post surgens, sanum atque integrum utroque lumine recepit. Eodem modo est de pluribus vulgatum, qui præcipue gloriantur similibus beneficiis secum illam meruisse. Nec mirum quidem si hæc beati corporis præsentia efficit, quando & ipsum monumentum, quod paullo post vacuum ex Ostia translatum est, hujusmodi miracula potuit operari: nam ita visum est, beata ossa id fere desiderare, ut in veteri arcula, tamquam in suo habitaculo, servarentur. Effossam igitur gravi devotione per amnem deportarunt: [& ad arcam ipsam diuturnus æger,] ac dum in ecclesia paullulum resideret, Fratribus ad Reliquias profectis, mulier cujus filius erat octavum jam mensem gravi atque implicito morbo ægrotus, arreptum parvulum sincerissima spe in arcam imponit, moxque sanum factum, super pedes nitentem jam infantulum statuit. Ista nunc quotidiana sunt, atque in oculis omnium gesta: ut nihil non sperare liceat patrocinio illius affuturum, quod aut corporibus, aut mentibus nostris necessarium fuerit.
[13] Nec silueritis quæ his diebus Romæ apud beatum hoc sepulcrum edita sunt; Mulierem, nomine Silviam, [tum alii plures.] ex intolerabili dolore capitis, facto voto, continuo liberatam: Mariolam aliam, vestri Fratris sororem, jam tumore mamillarum, una & maxima febri, morti pene vicinam, tactu sepulcri mox sanatam: Puerum illum, sumpto toxico morientem, a parentibus huic Sanctæ non prius commendatum, quam sanatum: Aliam nobilem Romanam, simul & paralyticam, & morbo comitiali, quem caducum appellant, vexatam, tacto sepulcro mox ad integram sanitatem restitutam. Quid dicam, sterilem illam uxorem fabri, qui sepulcri ejus ferramenta confecerat, expresso ad sepulcrum voto, paulo post concepisse? Quid? eumdem fabrum, pene cæcum, consimili voto splendidum lumen accepisse? Quid? aliam puellam, letalis pestilentiæ morbo correptam, ac prodito gerendi hujus vestri habitus more mulierum voto, continuo ex omni periculo ereptam? Quid? alios complures, variis morbis, ac magnis febribus per hujus auxilia dimissos? præcipue vero quos ex cæcitate ac tenebris in lucem reddidit? Recteque hanc opem sibi assumpsit: vel quod illius Doctoris mater est, qui doctrinæ suæ radiis universum orbem adhuc illustrat; vel item quod propter eumdem, ut superna luce servaretur, viginti continuos annos apud Deum piissimas lacrymas effudit.
[14] [Martini Papæ erga Eremitas August affectus singularis:] Hactenus ille sermo: qui si totus, saltem quoad sensum, ex ore dicentis Pontificis fideliter est exceptus, insignem illius ac vere paternum erga Eremitarum Ordinem affectum testatur, cui etiam gratulatur definiente Deo successisse, ut qui rite præter ceteros Augustinum colebant, soli omnem Augustini supellectilem possiderent; quia audiverat Tiaram Augustini lituumque ejus Pastoralem non ante multos dies reperta, magnoque pretio redempta in Sardinia, Valentiam translata esse ad ipsorum ecclesiam; sicut tunc translata ad eosdem credebatur S. Monica, & ipsum S. Augustinum Papiæ poßidebant. Quibus aliisque in verbis, elucei affectus erga Eremitas, non qualiscumque sed usque ad invidiam Canonicorum Regularium exaggeratus, quando horum nulla fit mentio, eamdem Regulam profitentium, & pari jure aut priori obtinentium ecclesiam Papiensem, uti constat ex Pennotto lib. 1. cap. 63 num. 6, proferente conventiones anno MCCCXXXI legitime signatas, inter Abbatem suosque Canonicos & Priorem Generalem suosque Eremitas; quibus inhærent Iudicum sententiæ sæpius latæ, ac nominatim ei quæ a Bonifacio IX anno MCCCXCIV præscripta, & biennio post a Legato ejusdem Bonifacii Cosmato Cardinali promulgata, habetur cap. 64 num. 12.
[15] Præcitato sermoni hæc nota additur in impresso. Mapheus Vegius Laudensis, Martini Papæ V Datarius, ad recipiendas & honorifice collocandas S. Monicæ reliquias sacras, marmoreum sepulcrum, [Maphei Datarii liberalis pietas erga Sanctam,] mira arte elaboratum, erigendum tunc curavit, cum illæ Romam transferentur, ad exiguam scilicet S. Triphonis ecclesiam, juxta quam Eremitæ Augustiniani suam habebant domum. Octavius vero Pancirolus, in thesauris absconditis urbis Romæ Regione 6 eccles. 1 asserit, quod idem Mapheus anno MCCCCXL curaverit suo sumptu extruendum, & egregie ornandum sacellum, dictæ ecclesiæ adnexum, ad decentiorem sacri depositi cultum; [translatio post an. 1480 in novam ecclesiam,] quodque Eugenius Papa IV anno MCCCCXLVI in eo erexerit societatem muliebrem sub titulo S. Monicæ, ac multis privilegiis ornarit; ac tali in statu res manserit usque dum anno MCCCCLXXX Cardinalis Guilielmus Estratovillæus, Archiepiscopus Rotomagensis, novam ecclesiam S. Augustini, ante decennium inchoatam, opere augustiori a fundamentis excitandam curavit.
[16] Tunc in eamdem novam ecclesiam translatam esse crediderim prædictam marmoream arcam, & supra altare, [epitaphium] ipsi sicut nunc cernitur parieti insertam, cum hisce versibus, qui etiam nunc eidem incisi leguntur.
Hic Augustini sanctam venerare parentem,
Votaque fer tumulo, quo jacet illa, sacro.
Quæ quondam gnato, toti nunc Monica mundo
Succurrit precibus, præstat opemque sibi.
Auctorem epitaphii fuisse prælaudatum Mapheum Vegium, insignem sui temporis Poëtam & Historicum, credas licet. [dicti Maphei lucubrationes variæ.] Nam ab hujus calamo etiam invenimus Romæ in bibliotheca Altempsiana, sed transcribendos nobis non putavimus, libros tres de vita & obitu B. Monicæ ex verbis S. Augustini, item Officium B. Monicæ & officium Translationis ejusdem: quam novißime Martyrologio etiam Romano inscribendam his verbis Baronius censuit ad IX Aprilis. Romæ Translatio corporis B. Monicæ, matris B. Augustini Episcopi, quod ex Ostiis Tiberinis, Martino V summo Pontifice, in Urbem delatum, in ecclesia ejusdem B. Augustini honorifice reconditum fuit, quod per prolepsim dictum intellige, cum S. Augustini ecclesia tunc necdum ulla fuerit. Scripsit idem Mapheus Vitam & Officium S. Augustini & Officium conversionis ejusdem & Vitam & Officium B. Nicolai Tolentinatis, prout in eodem MS. vidimus: aliunde vero accepimus & hoc mense Majo proferimus, ab eodem scriptas Vitas S. Petri Cælestini, ad XIX; & S. Bernardini Senensis, ad XX; qua occasione pluribus erit agendum de pio illo doctoque scriptore.
[17] Annus erat seculi hujus LXI, quando prædicta Maphei scripta partim vidimus, [Caput seorsim argento inclusum.] partim descripsimus Romæ: unde priusquam discederemus, contracta ibidem amicitia cum Rev. adm. P. Mag. Ioanne de Iudæis, Aßistente Germaniæ apud Reverendiss. P. Generalem Eremitarum S. Augustini, vidimus XXI Septembris, Patre eodem deducente, cranium, quod S. Monicæ esse credunt, argenteæ thecæ eleganti inclusum: ipsius autem corporis inspiciendi nulla dicebatur esse spes, quando reserandæ aliquando arcæ non erat consuetudo, ac ne facultas quidem. Hoc autem de Capite visum fuit expresse indicandum, ne quis forte, non lecta, sed audita dumtaxat Aroasiensium assertione de posseßione totius corporis; putet controversiam quadamtenus dirimi, concesso his capite cum pauculis oßibus: quando illud ipsum quod nominatim vellet Araosiæ cedere, habere se putant & ostendere Romani: nec nisi alterutro loco potest verum unius & ejusdem Sanctæ caput integrum haberi. Porro quæ deduxi hactenus sic accipi volo, ut simpliciter utriusque causæ momenta, pro modulo meo librasse, non vero definivisse quidpiam judicio meo existimer: conjecturam autem de S. Prima, eo dumtaxat suggeßisse, ut per eam via aperiatur, qua partium contendentium bona fides, extra suspicionem voluntariæ fraudis quam longißimæ habeatur: & utrique corpori sua cuique propria sanctitas tribuatur, quæ meruerit etiam miraculis honorari, idque in unius S. Monicæ favorem, quam solam populorum devotio spectat (quemadmodum in multis aliis similibus casibus fere dicendum) donec placeat Deo distinctius revelare, quænam ossa sub proprio, quænam sub alieno nomine coli eatenus permiserit.
DE S. MACARIO EPISCOPO
IN TERRITORIO ET VRBE BVRDEGALENSI.
SEC. IV AUT VI.
[Commentarius]
Macarius Episcopus, in territorio & urbe Burdegalensi (S.)
AUCTORE D. P.
Hieronymus Lopez, in Historia Archiepiscoporum Burdegalensium Gallice scripta, quam ejus dono accepimus octavo post editionem anno MDCLXXVI, [Burdegalæ in altare Reliquiæ,] parte 1 cap. 5 agens de prædictæ ecclesiæ restauratione & secunda consecratione, facta ab Vrbano Papa II, post Concilium Claromonte celebratum anno MXCV illac transeunte, dicit, ea occasione impositas altari majori fuisse Reliquias SS. Andreæ, Petri, Joannis Baptistæ, Stephani, Laurentii, Vincentii, Macarii, Agathæ atque Eulaliæ. Ex his cum noti essent ceteri ut Sancti antiquiores, restabat quærere de S. Macario, quisnam esset: & invenimus ab auctore illius historiæ prolixe de eo agi cap. 6, atque citari antiquam Sancti Legendam, quam ejusdem beneficio haberi posse non frustra sperantes, manu ejus, per litteras rogati, accepimus ex archivo hujusmodi lectiones.
[2] [Lectiones in archivio,] Macarius, Laudunensis Episcopus, a B Martino Turonensi Episcopo, cui magna familiaritate conjunctus erat, in inferioris Aquitaniæ partes prædicationis gratia missus est. Qui cum Ligenos urbem, ad oram Garumnæ sitam, comitibus discipulis Cassiano & Victore, appulisset; brevi ejus nominis fama, quam prædicationis ardor & vitæ sanctitas auxerat, omnem Aquitaniam pervasit. Ad extremum fractus laboribus e vita cessit, mercedem laborum, quos pro Christo pertulerat, in cælo recepturus. * Apud Ligenos autem Macarius in templo S. Laurentii a discipulis sepultus, miraculorum multitudine cœpit fieri celebrior. [testes translationis & miraculorū:] Unde cum tanti viri præsidio civitatem suam Comes Guilielmus, cognomento Bonus, communire vellet; Archiepiscopi Burdegalensis auctoritate, sacras ejus Reliquias amne secundo Burdegalam magna pompa & veneratione deportavit, easque in summo templo honorifice collocavit. * In itinere vero illud singulare fuit, quod ardentes cerei, venerationis gratia juxta Reliquias positi, nulla vi ventorum aut imbrium extincti, Burdegalam usque delati sunt. Omni autem Clero ac populo solenni pompa obviam prodeunte, ut tantum thesaurum gratulabundus acciperet; cum quidam molitor tantæ gratulationi deficeret, nec opus intermitteret, repente moletrina omnis dissipata & comminuta est.
[3] [elogium in Martyrol. Gallicano:] Eadem iisdem pene verbis pridem legeramus ad I Maji in Martyrologio Gallicano; sed iis nunc tutius fidere possumus, agnito fonte unde sua hausit Sausajus, alias suspectus nobis, quia sæpe deprehensus veritatem rerum alterare conjecturis & amplificationibus suis plusquam rhetoricis, nonnumquam etiam festinatione scribendi; quod ultimum vitium etiam hic ei obrepsit, ut pro Victore, prædicationis socio, Castorem scriberet, in ceteris fideliter satis aut verba aut sensum Lectionum ad se missarum repræsentans; quæ licet antiquæ vocentur, paucorum tamen seculorum ætatem sapiunt. Prima autem ex populari dumtaxat traditione de adventu S. Macarii agens, post octo vel decem seculorum lapsum, quid mirum si contineat aliquid, quod antiquiorum monumentorum defectu potius benigne accipi debeat quam scrupulose examinari?
[4] Tale est primo, quod Laudunensis Episcopus fuerit & S. Martino Turonensi familiaris. [non videtur fuisse Episcopus Lauduni,] Obiit S. Martinus, quemadmodum alibi probatum a nobis est, anno CCCXCVII: de cujus discipulis & monasterio loquens S. Severus Sulpitius in Vita ipsius S. Martini, Plures, inquit ex his postea Episcopos vidimus: quæ enim esset civitas aut ecclesia, quæ non sibi de Martini monasterio cuperet Sacerdotem? Sed quomodo potuit eorum unus fuisse Macarius, idemque fuisse Laudunensis Episcopus? cum hunc Episcopatum constet primum esse institutum circa annum DXV? Respondet per conjecturam Lopez, fieri potuisse ut a S. Martino ordinatus pro Laudunensibus Episcopus, ipsisque eum propter Gentilismi inoliti pervicaciam non recipientibus, ad suum ordinatorem reversus, [nec a S. Martino Turonen. ordinatus:] missus sit ad fidem in Aquitania prædicandam. Sed neque credibile est S. Martini ævo ullam fuisse civitatem aut celebrius oppidum, in quo prævaleret idololatria; nec si fuisset, ad S. Martini Officium pertinebat per Galliam Episcopos constituere, nedum novas instituere diœceses, populis necdum conversis, sub conversionis futuræ spe qualicumque: & quidem tam remotis populis: quibus tot alii viciniores Episcopi poterant ac debebant prospicere, & præ illis provinciæ Metropolitanus totiusque Galliæ Primas Senonensis.
[5] Antiquum Burdegalensis ecclesiæ Martyrologium, quod Vsuardi est, sed auctum propriis ibidem Sanctis, ita ad Kalendas Maji legendum proponit: [sed potius Lugduni Convenarū,] Burdegala civitate natalis S. Macarii, Episcopi Lugduni. Itaque existimem antiquitus nominatum; verum cum inter Lugdunenses Archiepiscopos nullus inveniretur istius nominis, auctores seu reformatores lectionum istarum censuisse, quod intelligi deberet Lugdunum clavatum, communiori nomine Laudunum. Ast ego ad primum Maji, agens de S. Africano, suggeßi Lugdunum aliud, Aquitaniæ vicinum, Lugdunum scilicet Convenarum, ad Pyrenæorum radices, Straboni atque Ptolomæo memoratum, cui tempore S. Martini suos fuisse Episcopos admodum est credibile. Hanc ergo Sedem si tunc ponatur tenuisse S. Macarius, potuisset hic excitus fama S. Martini ad eum, tamquam ad commune Galliæ totius oraculum, in communibus orthodoxæ fidei negotiis aut pro ecclesiæ suæ privatis commodis consulendum excurrisse Turonas; [unde Turonas excurrens oliit Ligeni,] indeque revertens, Ligeni ad Garumnam obiisse, in confinio Burdegalensis atque Vasatensis diœceseos; ubi notior post mortem quam in vita, propter miraculorum frequentiam, effecerit, ut abolito priori nomine deinceps S. Macarii oppidum diceretur. Est tamen qui putet vetus nomen remansisse in opposita ripa, ubi oppidulum est Langon dictum.
[6] Sic ei suus ex antiqua appellatione Episcopatus maneret, nulli justæ contradictioni obnoxius; nec difficile esset certo seculo affigere ætatem ejus, qui cum sanctißimo Martino vixerit. [diu forte post obitum S. Martini,] De hac tamen formidare quis poßit, ne alibi deprehensus vulgi error hic quoque locum habuerit, dicaturque venisse ad S. Martinum & ei familiaris fuisse, qui ad mortui pridem sepulcrum peregrinabundus accesserat, & in monasterio ipsius familiarius fuerat conversatus. Atque ita etiam ad Visigothorum tempora, Convenas infestantium, æque ac prænominatus S. Africanus, referri posset. Quare nihil de ipsius ætate definiens, solum noto Natalem S. Macarii videri fuisse I Maji, [die I Maji.] unde in pervetusto tabulario ecclesiæ Burdegalensis sic notatur, Kalendis Maji fit festum S. Macarii, sicut unius Confessoris Episcopi: & in Breviario ecclesiæ Parochialis S. Columbæ; quod anno MCCXX ex vetustiori alio S. Eulaliæ transcriptum fuit, præscribitur Officium S. Macarii, Episcopi & Confessoris, I Maji.
[7] Quia tamen SS. Apostoli Philippus & Iacobus potiori jure videbantur exigere, ut suum toti Ecclesiæ Catholicæ commune festum non postponeretur alterius cujuscumque commemorationi; [unde ad 4 translatum nunc festum] institutum recentiori usu Burdegalæ est, ut festum S. Macarii deinceps ageretur die IV, cum ea fere omni solennitate; quæ primario Ecclesiæ & Diœceseos Patrono S. Andreæ exhibetur. Quin etiam usu obtinuit, ut cum in proceßionibus publicis, circum Metropolitanam institui solitis, a festo Trinitatis usque ad Pascha cantetur Responsorium de eodem S. Andrea; [tamquam Patroni:] a Paschate usque ad Trinitatem canatur de S. Macario, cujus corpus asservatur in loco sublimi post majus altare; & anno MDCLXXVI scribebatur quam primum esse transferendum in novam & insignem argenteam capsam, cura & expensis Capituli fabricatam. Cum enim Regis Mater Anna Austriaca Burdegalæ esset anno MDCL, [Ossa in capsa argentea.] pieque visitaret ecclesiam S. Andreæ, ante cujus principem aram olim conjuncta fuerat matrimonio Regis Christianißimi Ludovici XIII; & intellexisset sacrum S. Macarii depositum adhuc nihilo honoratius haberi, quam habebatur tempore desponsationis suæ; sexcentas mox argenti libras ad novæ arcæ confectionem ordiendam donavit, quæ additis quadringentis aliis nunc perfecta habetur.
[8] Eo loco, ubi Sanctum illud corpus olim requievit, quique etiam nunc nomen retinet, Societas nostra Residentiam habet cum ecclesia; [scapula in oppido sui nominis.] sed aliter quam olim sita: prior enim situs in hortum conversus est. In illa autem servat reliquum unum ex veteri deposito humerum, & die ejus festo exponit religiose venerandum. Cetera ossa Burdegalam dicitur transtulisse Comes Guilielmus cognomento Bonus. Hujus Comitis indubitabilem notitiam invenio apud Gregorium VII lib. 6 Registri Epist. 24, qua anno Pontificatus sui VI Indictione XIII, id est anno Christi MLXXXVII, ita scribit Bertrando Abbati monasterii Sanctæ Crucis & Fratribus: [corpus non potuit transtulisse Guilielmus Bonus sec. 9 aut 10:] Ecclesiam S. Macharii, de Fratrum nostrorum consilio monasterio vestro adjudicavimus, & quod Willelmus Bonus; quondam Burdegalensis Comes, fundator ejusdem monasterii, rationabiliter eidem monasterio concessit ecclesiam S. Michaelis extra urbem Burdegalæ. Cum ergo istius Guilielmi Principatus inceperit ante annum DCCCXLVIII, quo, juxta fragmentum Chronici Fontanellensis, Normanni Burdegalam urbem ceperunt, & Ducem ejusdem Guillelmum noctu; consequens esse videbatur, ut & ecclesia S. Macarii ante eum annum diceretur in jus alienum transivisse, & privata fuisse sui Patroni corpore, aut saltem sequenti seculo X, si verum est quod is cui Boni cognomentum adhæsit, heredem instituerit Guilielmum Sancium Vasconiæ Ducem, anno DCCCCLXXXII adhuc superstitem, cum conjuge sua Comitissa Vrraca.
[9] Sed ab hac sententia cito me dimovit Hieronymus Lopez, ad Vitam Godofredi II Archiepiscopi Burdegalensis, proferens instrumentum ex tabulario monasterii Sanctæ Crucis, [quod seculo II adhuc erat in primo loco] conditum (ut ait ipse, temporis characteres nescio quo consilio hic omittens) anno MXXVII, quo Uuillelmus gratia Dei Comes Aquitaniæ simul & Dux Vasconiæ & uxor Remberga … dant & concedunt cellam B. Laurentii, ubi pretiosum B. Macarii tumulatum corpus requiescit, cum decimis & justitiis & cum consuetudinibus in terra & in mari. Et hæc donatio facta est, Gombaudo Abbati, ecclesiæ Burdegalensis Archiepiscopo Godefredo. Erat ergo tunc adhuc in priori loco corpus S. Macarii. Quod autem instrumentū istud revera pertineat ad annum prænotatum & tempus Godefredi secundi, non primi qui sedebat anno DCCCCLXXII, persuadet aliud ab eodem Hieronymo prolatum instrumentum, quo Amæ Comitissæ Burdegalensis seu Petragoricæ Patriæ, cuidam monasterio constructo in honorem S. Mariæ de finibus terræ, donat hereditatem Medrins appellatam: & Hæc, inquit donatio facta, in anno MXLIII Incarnationis Dominicæ, Francorum Henrico Rege regnante, præsidente Godefrido … Sedi sanctæ Ecclesiæ Burdegalensis, Domno Gombaldo Abbate assistente monasterii, in primitus S. Crucis & S. Mariæ & S. Macharii. Guilielmus ergo qui supra notatur, Guilielmi Sancii præmemorati filius fuit, primo ac proprio nomine Sancius dictus, quo solo subscribit præcitato Patris sui instrumento, ex tabulis fundationis monasterii S. Severi in Vasconia legendo apud Hieronymum Lopez pag. 176: quia tunc adhuc vivebat senior & ibidem subscriptus frater Bernardus Vuillelmus, quo defuncto cœpit primum una cum Principatu Vuillelmi nomen usurpare.
[10] Ex his porro apparet tantum abesse ut translatio sancti Corporis facta fuerit sub Guilielmo Bono, [magis quam antea honoratum,] eo qui numeratur primus inter Burdegalenses Comites, a Pictaviensibus diversissimos (licet utrique Willelmi, utrique Aquitaniæ Comites aut Duces dicerentur) ut neque sub Sancio Willelmo, neque aliquamdiu post credibile sit eam esse peractam. Etenim quæ sub hoc ultimo adhuc primo nomine dicebatur Cella S. Laurentii, postquam in jus monasterii sanctæ Crucis transiit, vocatur ecclesia aut monasterium S. Macharii. Vnde discimus hujus cultum sua cura communis administratoris, seu (ut Ama Comitissa vocat) Aßistentis Gombaudi, insigniter refloruisse, cum alia mutati nominis causa adferri nequeat, aut forte etiam novam pro veteri ecclesia surrexisse: quæ facta non fuissent, si ibi non adfuisset corpus Patroni. [& ut summum sub ultimo Guilielmo translatum,] Quin neque anno MCXX quidquam mutatum fuisse videtur, cum usque ad eum annum Prior & monachi S. Macarii tantæ fuerint potentiæ, ut ab obedientia Abbatis sanctæ Crucis vellent haberi exempti, quam litem tunc primum illis damnatis decidit Arnaldus II Burdegalensis Archiepiscopus. Ante tamen quam finem acciperet seculum XII, credo ablatum Burdegalam esse corpus S. Macarii; & forte a Willelmo IX, extincta pridem Burdegalensium Comitum & Vasconiæ Ducum stirpe, totius Aquitaniæ potentissimo Duce, omnia in ecclesiis pro arbitrio agente tempore schismatis, a quo per S. Bernardum abductus, sed nihilo quam ante humanior erga monachos, facile potuit hoc quoque inter cetera attentasse, ut S. Macarii ecclesiam & monasterium spoliaret Patrono, quo Cathedralem Burdegalensem ornaret.
[11] Obiit Willelmus iste, non mala tandem morte, apud Compastellam peregrinus ex voto, anno MCXXXVII, [ante annum 1137] uti ostensum est ante Vitam S. Guilielmi Eremitæ, cum quo Dux iste male a plerisque confunditur, § 4 die X Februarii, in eoque desiit Ducum Aquitanorum series. Eo autem dominante Burdegalensem Sedem tenebatis, quem dixi, Arnaldus II, cognomento Geraldus, electus anno MCIII & fere usque ad annum MCXXXV superstes, quando locum fecit Gaufrido III cognomine Loriolo. Quisquis autem eorum fuit, sub quo facta est prædicta translatio, ejus prima cura fuisse videtur, ut in sua Cathedrali ecclesia proprium S. Macario altare erigeret. Nam, uti Hieronymus Lopez nos docuit, [erecto eidem altari proprio.] in sæpe laudato monasterii sanctæ Crucis tabulario invenitur instrumentum, sub Elia de Malamorte conditum anno MCXCII, in ecclesia S. Andreæ ante altare S. Macarii. Porro quando aut quomodo lapidea tumba, illius Sancti corpus continens, ab altari illo, in quo primitus requievisse existimo, translata sit post altare majus, ubi hoc seculo colebatur, nusquam notatum invenio. Credo autem non diu ibi relinquendam, postquam sacra ossa transposita fuerint in novam capsam argenteam: qua de actione expectabam litteras R. P. Petri Coulon, quo nostrum ibidem Collegium regente, effectum fuerat, ut hæc commentari potuerim de S. Macario, antea noto ex solius Saussaji relatu; quando intellexi ex litteris R. P. Francisci Cosso, cui suas moriens vices respondendi legarat, obiisse eum XI Novembris anni MDCLXXVI.
DE SANCTO VENERIO
EPISCOPO MEDIOLANENSI IN INSVBRIA.
ANNO CCCCIX
[Commentarius]
Venerius, Episcopus Mediolanensis in Insubria (S.)
AUCTORE G. H.
Celebrant hoc die IV MAII sacram memoriam S. Venerii Episcopi Mediolanensis Tabulæ hodierni Martyrologii Romani, [Cultus sacer.] cui solenne officium eodem die præscribitur in Breviario Ambrosiano, jussu S. Caroli Cardinalis Archiepiscopi Mediolanensis edito. In Vita S. Ambrosii, a Paulino Presbytero hujus amanuensi scripta, ista de S. Venerio traduntur. Per idem tempus, cum in extrema parte porticus, [Sub S. Ambrosio Diaconus,] in qua jacebat æger S. Ambrosius, in imo positi Castus, Polemius, Venerius & Felix tunc Diaconi secum tractarent, voce ita repressa, ut vix invicem se audirent, Quis post obitum illius Episcopus ordinandus esset; atque cum de nomine Sancti loquerentur Simpliciani, tamquam interesset tractatui, cum longe positus ab ipsis jaceret, approbans exclamavit tertio: Sen ex, sed bonus. Erat enim Simplicianus ævi maturior. Qua voce audita expavescentes, fugerunt. Defuncto tamen eo non alius illi successit in Sacerdotio, [in Episcopatu succedit S. Simpliciano, anno 400.] nisi is quem ille bonum senem trina voce signaverat. Cui Simpliciano Venerius, quem supra memoravimus, successor fuit. Felix vero nunc usque Bononiensem regit Ecclesiam. Castus autem & Polemius, nutriti ab Ambrosio, bonæ arboris boni fructus, in Ecclesia Mediolanensi Diaconii funguntur Officio. Hæc Paulinus oculatus testis. Colitur memoratus Felix Episcopus Bononiensis die IV Decembris, & S. Ambrosius die ordinationis suæ VII ejusdem Decembris. Mortuus is est pridie Paschatis anni CCCXCVIII, uti in exercitatione singulari ante tomum primum Aprilis probavimus, cui tunc succeßit S. Simplicianus, anno tertio Sedis mortuus, XVI Augusti anni CCCC, eique subrogatus S. Venerius, mox indicavit suam ordinationem S. Paulino Episcopo Nolano, [idq; indicat S. Paulino Nolano] uti hic scribit S. Delphino Episcopo Burdegalensi in epistola 16 his verbis: Mediolanensis quoque Episcopus novus, filius vester huc usque, nunc frater, Venerius jam scripserat nobis post ordinationem suam: sed quia & hoc Cardamas jussisse te retulit, scripsimus illi per ipsum ut sciret paratam esse opportunitatem, si vellet officium debitæ pietatis agnoscere, ut beatitudini tuæ scriberet & commendaret pectori tuo primordia sua. Hæc ibi. Coluntur porro S. Paulinus XXII Iunii, & S. Delphinus XXIV Decembris.
[2] Erat tum Summus Ecclesiæ Romanæ Pontifex S. Anastasius I, creatus anno CCCXCVIII, vita functus anno CCCCII XXVII Aprilis, ad quem diem ejus Acta dedimus: in quibus præclara fit mentio S. Venerii, ob epistolam illius ad hunc datam, quam hactenus non scimus extare: cujus tamen meminit S. Anastasius in Epistola ad Ioannem Episcopum Hierosolymitanum, in qua detestatur translationem Origenis a Rufino factam & inter cetera habet ista: Absit ab Ecclesia Romana hæc nequaquam Catholica disciplina. Numquam profecto eveniet ut aliqua hoc admittamus ratione, quod jure meritoque damnamus. Quapropter in toto orbe Christi Dei nostri diffusa providentia probare dignabitur, accipere nos omnino non posse, quæ Ecclesiam maculent, [monetur a S. Anastasio de perversa Origenis translatione:] probatos mores evertant, aures circumstantium vulnerent, jurgia, iras dissensionesque disponant. Quare nosce qualem epistolam, ad fratrem & Coepiscopum nostrum Venerium diligentiori cura perscriptam, parvitas nostra transmiserit: tibique hanc conscientiam fecerim, quod non superflua laborum formidine neque vano timore soliciter. Mihi certe cura non deerit Euangelii fidem circa meos custodire populos, partesque populi mei per quæque spatia diversa terrarum diffusas quantum possim litteris convenire: ne qua profanæ interpretationis origo subrepat, quæ devotas mentes immissa sui caligine labefactare conetur. Hæc S. Anastasius Papa, implorata quantum colligimus, potißimum S. Venerii auxiliatrice manu, in dicta Rufini translatione eliminanda: illudque a S. Venerio præstitum fuisse colligimus ex Apologiæ S, Hieronymi adversus Ruffinum lib. 2, ubi num. 6. ita hunc alloquitur: Quæso te, amice carissime, ut in Ecclesiasticis tractatibus, ubi de veritate dogmatum quæritur, & de salute animarum nostrarum majorum flagitatur auctoritas, hujuscemodi deliramenta dimittas, & prandiorum cœnarumque fabulas pro argumento non teneas veritatis … Qui sunt isti, qui in Ecclesia disputare latius solent, qui libros scribere, qui totum de Origene loquuntur & scribunt, qui dum sua nolunt furta cognosci & ingrati sunt in magistrum, idcirco simplices ab illius lectione deterrent, nominatim debes dicere, & ipsos homines denotare. Ergo beati Episcopi Anastasius, & Theophilus, & Venerius, & Chromatius, & omnis tam Orientis quam Occidentis Catholicorum Synodus, quia pari sententia, quia pari & spiritu, illum hæreticum denuntiant populis, [& ob eam damnatam laudatur a S. Hieronymo:] fures librorum illius judicandi sunt; & quando in Ecclesiis prædicant, non Scripturarum mysteria, sed Origenis furta commemorant? Non tibi sufficit passim contra omnes detractio &c. Ex prædictis Theophilus est Episcopus Alexandrinus, qui cum S. Hieronymo conveniebat contra Origenistas: alter vero S. Chromatius Episcopus Aquileiensis, intimus S. Hieronymi amicus, qui colitur secundo Decembris.
[3] Habita est anno CCCCI mense Iunio Synodus Provincialis in metropoli Africæ Carthagine, in qua legatio destinatur ad SS. Anastasium & Venerium, & ita verbis Aurelii Episcopi Carthaginensis indicatur: Post Consulatum Flavii Stiliconis viri clarissimi, XIV Kalendas Julias, [Synodi Carthaginensis Legationem suscipit,] Carthagine in secretario basilicæ Restitutæ, cum Aurelius Episcopus una cum Episcopis suis consedisset, adstantibus Diaconibus Aurelius Episcopus dixit: Ecclesiarum Dei per Africam constitutarum necessitates mecum optime novit caritas vestra, sanctissimi Fratres. Et quoniam præstitit Dominus, ut ex aliqua parte sancti cœtus vestri esset congregata præsentia, videtur mihi ut has easdem necessitates, quas pro solicitudine nostra indagare potuimus, in medium proferamus. Quas cum approbaverit vestra sinceritas, sit consequens, eligendum esse unum a nostro numero Consacerdotem, qui, auxiliante Domino & orationibus vestris & has ipsas necessitates suscipere possit, & gnaviter peragendas implere, perrecturus ad transmarinas Italiæ partes, ut tam sanctis Fratribus & Consacerdotibus nostris, venerabili sancto Fratri Anastasio Sedis Apostolicæ Episcopo, quam etiam sancto Fratri Venerio Sacerdoti Mediolanensis Ecclesiæ, necessitatem ipsam ac dolorem atque inopiam nostram valeas intimare (ex his enim Sedibus hoc fuerat prohibitum) quo noverint communi periculo providendum, [ut Clericos submittat, rogatur:] maxime quia tanta indigentia Clericorum est, multæque Ecclesiæ ita desertæ sunt, ut ne unum quidem Diaconum ve! illitteratum habere reperiantur. Hæc aliaque ibi. Baronius ad dictum annum CCCCI num. VII S. Venerium favisse votis Africanorum Episcoporum ex eo existimat, quod Paulinus auctor Vitæ S. Ambrosii in Africam amandatus, consedisse Carthagine apud Fortunatum Diaconum testetur ipse in Epilogo, & ex petitione S. Augustini scripsisse se res gestas S. Ambrosii confirmet in Prologo.
[4] Mortuo S. Anastasio Pontifici Romano succeßit Innocentius I anno CCCCII, sub cujus Pontificatu deceßit S. Venerius anno CCCCIX. Interim cum hoc Pontifice plurimum laboravit, ut S. Ioannes Chrysostomus in exilium actus, ad Sedem suam Constantinopolitanam remitteretur. Negotium illud scitur ex epistola ipsius Chrysostomi ad S. Venerium scripta, atque a Baronio ad annum CCCCV num. XVI edita sub hoc titulo: Sancti Patris nostri Joannis Archiepiscopi Constantinopoleos Chrysostomi epistola ad Venerium Episcopum Mediolanensem. Et hæc est Epistola. Fortem vestrum & virilem animum, itemque & veritatis vindicandæ fiduciam & prædicandæ libertatem, [accipit a S. Chrysostomo exule epistolam] tametsi vel ante cuncti cognoverant; fecit tamen temporum conditio, ut ipsa quoque appareat summa fraterna benevolentia & caritas & pietas, ac frequens commiseratio, & diligens denique procuratio vestra Ecclesiarum. Nimirum uti vel in mari gubernatorem, qui sit optimus, magnæ tempestates; vel in corporibus peritissimum medicum, morbi difficillimi ostendunt; ita qui ad studium pietatis vitam omnem compararit, quique animi magnitudine præcellat, facile rerum declarant asperitates & temporum. Quod sane cum accidit jam vobis, [ob caritatem exhibitam.] tum vero pro parte vestra probe omnia directa, nec quidquam prætermissum. Sed quoniam homines, qui istas & pariunt perturbationes & pepererunt, eo pervenerunt pravitatis, ut non modo non defungi prioribus, sed certare etiam cum iis conentur; moneo vos atque hortor universos, ut prompte animum valentissimum adhibeatis, neque istud dissolvi tantum studium patiamini: quin intendite magis, etiamsi mille accidant difficultates. Etenim qui sudoribus atque ærumnis pluribus magnum aliquid & homine generoso dignum obierint, majora ii præmia consequentur, quam qui facile & nullo negotio idem confecerint. Siquidem unusquisque, quod Beatus, inquit Paulus, tantum mercedis accipiet, quantum laboris exantlarit. Quamobrem minime illa vobis diutina fatigatio causam afferat desperandi, verum potius ipsum decus excitet. Nam quo gravior ad tentationem fit accessio, eo auctior erit ad coronas adjunctio, affluentque amplius vobis debita certaminum præmia honestorum.
[5] Hactenus S. Ioannis Chrysostomi epistola ad S. Venerium. In Lectione tertia, aliis quarta & quinta, quæ ad Matutinum ab anno MDLXXXII in Ecclesia & diœcesi Mediolanensi leguntur, hæc habentur: Ejus virtutum nomen magnum ubique fuit, usque adeo, ut & Carthaginensis Synodi Patres ad illum Legatos miserint, [obit miraculis clarus.] & S. Joannes Chrysostomus litteras Græce exaratas dederit, quibus ejus divinam caritatem aliaque pastoralia ornamenta testata facit. Ad studium autem pietatis inprimis Pastor eruditus, nihil turbulentis illis temporibus prætermisit ad diligentem Ecclesiæ sibi commissæ tuendæ religioseque gubernandæ rationem. Quam cum annos multos administrasset, demum miraculorum & sanctitatis gloria clarus obdormivit in Domino, quarto Nonas Maji. Ejus corpus in basilica Apostolorum sepultum S. Carolus Cardinalis Archiepiscopus, frequenti Episcoporum provincialium conventu, in eadem basilica, quam illustriori opere restituendam curaverat, solennibus supplicationibus pie condidit. Hæc ibi. Aliquas ejus Reliquias asservari Bononiæ in ecclesia Societatis Iesu ad S. Luciam, testatur Masinus in Bononia perlustrata: [transfertur a S. Cærolo.] sed de his interrogatus anno MDCLXXVI R. P. Alexander Zampi, ibidem Rector, respondit post exactißimam inquisitionem & discußionem singularum Reliquiarū quibus Collegium istud munitur, nihil se potuisse reperire quod S. Venerii nomen præferat, adeoque vel errasse Masinium, vel adeo minutam fuisse particulam, ut in oblivionem venire potuerit.
[6] De eodem S. Venerio Ennodius Ticinensis panxit hoc epigramma. [ab Ennodio laudatur,]
Forma pudicitiæ juvenus sectanda Veneri
Venit, nominibus nil famulata suis.
Fortia marcebant vetulo sub judice membra,
Ætas præsentem perdiderat puerum.
Sublimis postquam conscendit fulcra Cathedræ,
Cana tener populis dogmata disseruit.
Aurea fluxerunt locupletis stemmata linguæ,
Sol vitæ nitidum reddidit eloquium.
Alvus ut Ecclesiæ tumuisset semine verbi,
Non deerat pastus lactis Apostolici.
DE SANCTO BENEDICTO
EPISCOPO ÆSERNIENSI IN ITALIA.
[Commentarius]
Benedictus, Episcopus Æserniensis in Italia (S.)
G. H.
Aesernia urbs Samnii antiqua & Episcopalis, sub Metropoli Capuana, haud longe a Vulturno fluvio, inter Bojanum & Venafrum sita est. Hujus Sedis Episcopos recensens Ferdinandus Vghellus tomo 6 Italiæ Sacræ, [Elogium ex Vghello,] ita de primo Episcopo Æserniensi S. Benedicto scribit: Tempus quo floruit, patria, & acta ignorantur: corpus sub ara majore Cathedralis Ecclesiæ conditum religiose colitur: festus dies Æserniæ celebratur IV Maji. Ejus meminit Ferrarius in Catalogo Sanctorum Italiæ Paulusque Regius, qui narrat Cathedralem Ecclesiam, [Paulo Regio] quasi repentino vehementiq; terræ motu concussam, contremuisse, cum Episcopus quidam Æserniensis circa S. Benedicti corpus effodi jussisset. Hæc Vghellus. Addit Ferrarius, lampadem semper ante corpus accensam. Ioannes Vicentius Ciarlantus Ecclesiæ Cathedralis Æserniensis Archipresbyter, [Ferrario] lib 3 Memoria historicæ Samnii cap. 8 ista de hoc Episcopo habet: Ecclesiam Æsernitensem eodem tempore S. Benedictus regebat, quo Nolanam S. Paulinus, [& Ciarlanto.] & fuerunt ambo participes calamitatum, quæ tunc evenerunt. Colitur S. Paulinus 22 Iunii, quando de variis illi illatis persecutionibus agendum erit: quibus similia videtur S. Benedictus passus, cum & civitas Æsernia dicatur destructa, incolæque dispersi: quos S. Benedictus collegisse, ac civitatem restauravisse creditur. Additur adfuisse eidem S. Paulino morienti, Basso & Antiocho Consulibus anno CCCCXXXI. At quamdiu, reversus ad suam Cathedram, adhuc vixerit, ne per conjecturam quidem indicatur.
DE SANCTO VALERIANO
MARTYRE FOROLIVII IN ITALIA.
SECULO V
[Praefatio]
Valerianus, Martyr Foro-Livii in Italia (S.)
G. H.
[1] Forum-Livii, urbs Italiæ antiqua & Episcopalis, ad dexteram Montoni fluminis in via Fluminia, Faventiam inter & Cæsenam, Tutelaribus suis Patronis adnumerat S. Mercurialem Episcopum suum & S. Valerianum Martyrem, [Encomium scriptum circa anno 1580] quorum laudes circa annum MDLXXX luculenta oratione descripsit monachus quidam non ineruditus, ex Abbatia S. Mercurialis; qui ubi de S. Valeriano agere incipit, præfatur, de hoc Sancto, biennio ante in cathedrali ecclesia copiose disseruisse Foroliviensem quemdam, tunc defunctum, Cogitosum. Ipsam orationem, descriptam ex collectaneis Gallonii in Bibliotheca Vallicellana Romæ, non censuimus inserendam operi nostro ad XXX Aprilis agentes de S. Mercuriali, cum haberemus vitam scriptam seculo, ut nobis videbatur, XI. Nunc rescissam ab ea partem ultimam de S. Valeriano, antiquiorum auctorum defectu, dare cogimur.
[2] Ferrarius in Catalogo Generali videtur hæc ipsa a se Romæ lecta indicare, [quod vetustiorum Actorum defectu datur.] cum elegantiori stylo conscripta Acta appellat, præ antiquioribus aliis quæ Mss. viderit Forolivii. Vtraque autem censuit correctionis egere, quam adhibemus in Annotatis. Antiquiora requirentibus nobis, Italicam quamdam synopsim, a se confectam, misit anno MDCLXXIII Perillustris D. Eugenius Menghius, Patricius & Consiliarius civitatis, munitam fide publica sigilloque per Secretarium ejusdem civitatis Horatium Marcianelium; attestans manu propria se ipsam, extraxisse sincere & summa cum veritate ex libro qui adest in archivo seu secretaria Illustrissimæ Communitatis, & ex aliis scripturis fide dignissimis, quæ extant Foro-livii in variis locis.
[3] Nos, ut dixi ipsa illius libri verba maluissemus accipere; non videtur tamen operæ pretium in illis requirendis amplius laborare; cum nec illa magnam poßint habere auctoritatem; & quæcumque de S. Valeriano scripta sola traditione niti videantur, fundata in antiquißimo ipsius Sancti cultu: cujus testem habemus Vghellum in Episcopis Foroliviensibus, ubi ait quod Richelmus sive Richelinus, Episcopus Foroliviensis, anno MCCLXVII, una cum Ravennate Archiepiscopo aliisque Episcopis, altare S. Valeriani in Cathedrali consecravit. Paulus Bonolus lib. 2 Historiæ Foroliviensis (quam pro sua humanitate ad nos misit) pag. 35 asserit Richelmum dicto anno die XXVIII Maji coram universo Clero monumentum sepulcrale S. Valeriani aperuisse, [Epitaphium antiquum] & cum ipsis sacris ossibus reperisse laminam plumbeam: in qua aliquod Epitaphium his versibus legebatur.
Nomine pro Regis, cæsa cervice, superni,
Hic Martyr recubo Valerianus ego.
Romania suis clarum me fovet in antris,
Livia cum sociis octuaginta tener.
[4] In altera dictæ laminæ parte hæc verba continebantur: Hoc Beati Valeriani Martyris est corpus, qui hic præsens habetur, qui pro Christi nomine multas suo in corpore sustinuit passiones, demum capite abscisso animam Deo reddidit. Sequenti post hanc sacrorum oßium ostensionem die, [altare consecratum an. 1267] id est XXIX Maji, dictus Richelmus Episcopus, exempto brachio, arcam Reliquiarum reclusit, & altare consecravit: & ea omnia facta sunt assistentibus Archiepiscopo Ravennate (is erat Philippus Fontana, qui jam ante fœdus cum Forlivianis fecerat) & aliis novem Episcopis suffraganeis, qui ad Synodum Provincialem, tunc Forolivii habitam, convenerant, & varias indulgentias concesserant, eaque constare ex Bulla & aliis instrumentis asserit Bonolus. At sacrum S. Valeriani brachium, inclusum est argenteo brachio, ære publico fabricato, ad trium pedum altitudinem, & solet diebus Rogationum circumferri. [brachium seorsim adservatum.] Festum S. Valeriani celebratur ex præcepto per totam diœcesim: & Ecclesia Cathedralis sanctißimæ Crucis Inventioni & S. Valeriano Martyri dedicata est. Nicolaus Brautius Episcopus Sarsinæ in Martyrologio Poëtico hoc eum disticho honorat.
Dux urbis Livii vivit: vix arcuit hostes;
Cæsus, equo vectus, cogit inire fugam.
ACTA MARTYRII.
Ex Oratione Ms. circa annum MDLXXX
Valerianus, Martyr Foro-Livii in Italia (S.)
[1] Reliquum est, a ut ad alterum accedamus, Divum Valerianum, cui non minus sanctam in Catholica fide innovationem debet Liviensis populus, quam superiori illi sacri fontis in Christo regenerationem. De eo, non sine summo tum mei tum ceterorum philergitarum b mœrore, optime recordor multa in Cathedrali ecclesia Cogitabundum nostrum (quem honoris causa nomino) biennio antea copiose disseruisse, multa docte enarrasse; &, [Prologus auctoris.] ut erat accerrimi ingenii vi tum natura tum arte præditus, ea de laudibus ejus collegisse, ut nihil, vel ad ubertatem cumulatius excogitari, vel ad argumenta subtilius inveniri, vel ad veritatem articulatius indagari potuerit. Quam quidem ob rem non parum mihi oneris sublatum existimarem, si, cum assequendi nulla spes relinquatur, ejus viri in dicendo vestigiis quoquomodo me insistere posse confiderem. Dicam tamen ceteris rebus inferior, at saltem devotione ac animi propensione par; quibus a nullo hominum, qui sint, aut qui fuerint, me facile superatum iri confirmo.
[2] Annus igitur vertebatur salutiferæ Incarnationis sexagesimus primus supra quadringentesimum, cum Augustus c Leo Constantinopolitanum Imperium teneret suffectus Martiano (quem Byzantii primum ex Græcia d Cæsarem habuere) cum nullam ex se e progeniem videret, spem successionis omnem, in Leonem f Ariadnes & Zenonis filium collocaverat, Adolescens autem spiritibus vexabatur immundis, [A Leone Imp. evocatus, nepotem energumenū liberat:] quod Cæsaris animum vehementer torquebat, vitamque ducebat ob id minus jucundam. Inclyta tum adolescentis cujusdam g Armenii religionis ac sanctitatis fama pervagabatur omnes Asiæ & quæ sub oriente sunt sole regiones, adeo constanti omnium opinione, ut eum citra ætatis conditiones Deo gratissimum omnes prædicarent. Is erat B. Valerianus, quem propter vitæ probitatem multa signa ac miracula per ora virum circumferebant. Missis igitur ad eum legatis, Cæsar sanctissimum adolescentem nullo negotio exorat, ut ad curandum nepotem Byzantium se conferret. Venit, vidit, & curavit, ejecitque solo Crucis signo dæmonia.
[3] Quo facto tum Cæsaris tum h Ariadnes & Zenonis eam iniit gratiam, ut eum inter aulicos non solum adnumeraverint, sed & inter cariores habuerint. [Leoni & aulicis summe carus] Eminebat enim inter ceteros non corporis tantum forma & specie, quæ eum egregie amabilem reddebat; sed & animi dotibus, quibus tum Cæsari tum ceteris superata invidia in admirationem vertebatur. Si enim aulici ejus tempestatis mores nostratibus hisce quoquomodo conferendi sint; non injuria arbitramur, sanctissimi adolescentis juventutem ab omnipotentis Dei manu custoditam fuisse, cum Cæsaris genium, in dies magis, ac magis, contra id quod in aulis translatitium est, sibi non modo conciliaverit, sed eidem propemodum dominaretur. Quid enim aliud credendum est? cum in illa, ita dixerim, convenarum civitate (ubi sine lare ac certis sedibus vivitur, ubi seges ambitionis luxuriat, debacchantur æmulationes, & invidæ; veteratoria fraus, tamquam in proprio residet, & dominatur superbia plusquam tyrannica) non modo nulli invisus, sed omnibus pariter carus, [ob eximias virtutes.] & ab omnibus dilectus fuerit: iis præsertim moribus instructus, qui per diametrum superioribus illis opponuntur. Erat enim veritatis tenax, curam honestatis atque integritatis antiquissimam habens, liberalioris institutionis retinens: ii vero inter aulicos aut tardi, aut rustici, aut socordes plerumque judicantur, sicut & edictorum cælestium prudentes & interdictorum metuentes, inepti prorsus atque deliri. Inter fœdissimos igitur aulicæ vitæ ritus, innatum tamquã irradiantis solis candorem nullæ sordes coinquinaverunt; quibus rebus effectum est, ut cuncti invidia seposita primas apud Cæsarem illi sponte concederent. Nullum opus ille non libenter obibat, ubi tum Cæsaris, tum præcipue Dei & Christi Salvatoris, conjunctus esset & honor & decus.
[4] His igitur artibus, sed Deo comprimis auxilium e cælis suppeditante, auctoritate, consilio, & prudentia apud Cæsarem adeo pollebat, [præcipuis rebus agendis præfectus,] ut nihil omnino, sine Valeriano vel ageret vel cogitaret; arduisque negotiis tum belli tum pacis tractandis, non solum interesset, sed etiam præficeretur. Quaæ omnia sanctus vir, auspicato semper Dei altissimi nomine, inchoabat, tractabat, conficiebat. Per id temporis autem, Dei optimi maximi permissione, ut novum ad nos ex Armenia beneficium conflueret, accidit ut Gensericus i Wandalorum Rex Romæ inhians, ex Africa in hanc expeditionem maximas copias comparaverit. k Anthemius tunc Romæ pro Leone Augusto Imperator ab exercitu Severiano subrogatus, curam belli gerebat & pacis. Nuntiantur Leoni Genserici apparatus: quapropter maxima ornata classe l Basiliscum in Anthemii subsidium Romam mittit; additurque ei Valerianus, non Miles aut Centurio, [strenue juvat in pellendo ex Italia Genserico Wanda lorum Rege,] aut Tribunus, sed Legatus & Comes, cujus optimis auspiciis noverat Cæsar quanta sperare posset. Hi conjunctis cum Anthemio copiis, contra Populoniæ m littora hostibus occurunt, ac commisso prælio in fugam vertuntur; abiitque Gensericus cum suis in Africam.
[5] Quoniam autem diversis motibus Italia vexabatur, hinc Alanis per Tridentinos saltus irrumpentibus, hinc civilibus discordiis per Arianos undique grassantibus; [& Arianis domandis.] decreverunt Basiliscus & Valerianus partito exercitu Italiam, si possent, ab iis tumultibus vindicare. Itaque compartitis inter se provinciis, Flaminia & omnis ea Italiæ pars, quæ cis Apeninum inter & Alpes & Adriaticum sinum vergit, Valeriano attributa est. Habebat ille quidem expeditissimum exercitum, peditibus equitibusque munitum, at multo robustiorem firmioremque reddebat eum octoginta virorum invicta manus, qui a divo Valeriano numquam recedebant; sed in orationibus cum illo pernoctantes, victoriam, Angelis contra immanes Ecclesiæ hostes secum pugnantibus, ubique parabant. [Cum his] multa strenue gessit, magnas adversariorum strages edidit, priusquam se in hujus civitatis conspectum dederit. Hanc tenebat, tunc n Leobavus quidam Gotthorum Dux, atque idem Arianæ sectæ propugnator acerrimus. Valerianus igitur cum octoginta illis, quos veluti purpuratos de omnibus consulebat, [His Forum-Livii eripere conatus,] constituit urbem ita obsidione premere, ut quoquomodo daretur, inquinatissima labe expurgatam ab immanissima tyranni illius servitute liberari. Quapropter circumvallatis deducto exercitu mœnibus, nihil quod ad oppugnationem pertineret omittens sanctissimus vir, idemque strenuus; rem eo deduxit, ut urbem in crastinum militibus expugnandam edixerit, Solebat singulis noctibus B. Valerianus crebris orationibus auxilium a Superis implorare, ac cum octoginta illis ex exercitu recedere, quo ferventiores ad Deum preces eorum ab Angelis portarentur. [per insidias cum 80 viris occiditur,] Id per exploratores rescivit Leobavus; quamobrem per noctis silentium eruptione facta, orantes ac tota mente in Deo intentos invadit, prosternit, ac omnes immani occisione o trucidat. O indignum facinus! o scelus inauditum! Quidnam gladii illi, quidnam mucrones agebant? quorum latera petebant? Non eorum certe qui spem in homine collocassent, aut propriis viribus fiderent; non eorum qui urbem diripiendam, & igne ac ferro vastandam militibus proposuissent: non is erat eorum sensus, non hæc mens; sed eorum corpora invadebant, qui suas omnes cogitationes, omnia consilia in Deum referentes, eadem ad aliorum salutem dirigebant, qui propriæ saluti satis esse prospectum existimabant, si de aliena prius curam suscepissent. Felices animæ, terque quaterque beatæ, in corpore an extra corpus nescio, immanem barbarorum sævitiam expertæ. Arbitror enim, per beatissimam illam extasim, vos corporibus relictis, in cælum raptas, arcana vidisse, quæ non licet homini loqui; in iisque reditum ad ea oblitos, corporalis mortis pœnam non degustasse; sed ante mortem ad præparatum vobis locum, ad Superos evolasse. O nostram felicem civitatem! pro cujus salute tantorum virorum animæ, dum orantes Altissimi throno astarent, meruerunt martyrii corona decorari, ut perpetuis eorum precibus salus nostra nunquam intermissa constaret. Barbara igitur crudelitate sanctissimis viris a medio sublatis, exercitus omnis nihilo secus oppugnationi intentus, [& urbs Catholicis redditur.] paucis interjectis diebus urbe potitus est; Arianisque viribus ad internecionem excisis, sanctissimi Valeriani precibus (uti credi par est) Catholicæ fidei urbs restituta. Aiunt inter eos, qui mortem sanctorum virorum & urbis expugnationem inter elapsi sunt dies, multas noctes B. Valerianum urbis mœnia obequitare p visum: quare communi consilio, ejus & sociorum corporibus sepulturæ datis, etiam de ejus nomine constructa est ecclesia, quam nunc corrupto vocabulo q Sancti-Varani dicimus. In Annalibus quoque scriptum video, [qui eccsia constructa,] Civitatem eum quoque Protectorem voluisse, [cum S. Mercuriali Patronum eum habent.] & sanctissimo Mercuriali Contutelarem fecisse, ita ut deinceps ejus sanctam imaginem, sicuti ipse visus fuerat, equo insedentem, pro sigillo r Civitatis usurpaverit.
ANNOTATA.
a Præcesserant Acta S. Mercurialis Episcopi data 30 Aprilis.
b Philergita hic poni videtur pro studioso eloquentiæ. Ἐργεῖται autem proprie a Græcis dicuntur Servi, quasi ad opus faciendum comparati.
c Leo genere Thrax, Marciano anno 457 die 26 Ianuarii mortuo, ab exercitu Imperator salutatus, cœpit ab initio Aprilis imperare, vita functus sub initium anni 474.
d Latius accipiendo nomen Græciæ, pro eo quod auctoris ætate appellabatur Græcorum Imperio: qui autem præcesserant ex Constantini aut Theodosii genere Imperatores ex Occidente genus ducebant: Martianus vero Thrax erat.
e Progeniem scilicet virilem.
f Ita corrigo pro eo quod ecgraphum nostrum habebat in Leone, Mariagnis sororis filio: intelligitur enim Leo junior, senioris ex filia nepos, decimo circiter Imperii mense mortuus post avum.
g Paulus Bonolus eum potius ex Flaminia & ditionibus Foro-Livii censet oriundum S. Valerianum.
h Rursum hic scriptum erat Mariagnis sororis.
i Gensericus ingressus est Roman anno 455. Sed quia superstes regnavit usque ad annum 476, videtur hic instelligi Italia contra alias invasiones propugnata.
k Anthemius (sublato Severo Imperatore veneno 25 Augusti anni 465, & post anni unius & aliquot mensium interregnum) in Occidentem Imperator missus est anno 467.
l Basiliscus erat frater Verinæ, uxoris Leonis Imp. qui postea Zenone pulso Imperium Orientis anno 475 ad duos circiter annos occupavit.
m Populonia, portus Etruriæ, nunc Piombino.
n Leobavus, Ferrario Leobanus, Bonolo Leo Bacchius.
o Bonolus, capite abscisso interficit.
p Epitome Italica ait, ita visum in ipsius civitatis defensionem, cum illa aliquoties esset obsessa ab hostibus.
q Addit idem Bonolus, ab aliquibus tradi eo in loco eum fuisse martyrio coronatum.
r Indicat idem hoc lemma subscribi: S. Valerianus Martyr, Protector civitatis Forolivii.
DE SANCTO TITIANO
EPISCOPO LAVDENSI IN INSVBRIA.
AN. CCCCLXXVII
[Commentarius]
Titianus, Episcopus Laudensis in Italia (S.)
D P.
Sancti Titiani Vitam, quem Laus Pomeja, oppidum media inter Madiolanum & Cremonam via, anno CCCCLXXV Episcopum habuit, posteritati edax monumentorum vetustas invidit: quidquid superest, in Catalogo Sanctorum Italiæ collegit hujusmodi verbis Philippus Ferrarius ex Laudensis Ecclesiæ tabulis: [Acta vetustate temporum deleta:] Titianus, natione Alemannus, Episcopus Laudensis, S. Cyriaco in Episcopatu successit anno post Christum natum CCCCLXXV, Simplicio summo Pontifice, Zenone Orientis & Augustulo Occidentis Imperatore. Vixit in Episcopatu (quem sancte & pie illum administrasse ex eo liquet, [ætas & anni Episcopatus indicati ex tabulis Ecclesiæ Laudensis.] quod in Sanctorum Episcoporum numerum relatus est) biennium dumtaxat: cum anno CCCCLXXVII Kalendis Maji decessisse ex epitaphio, quod adhuc extat apud Laudem Veterem, appareat. Obiit autem diem, annum ætatis quinquagesimum quintum agens. Cujus corpus in æde S. Petri sepultum, ubi epitaphium illius visitur, novissime a Bossio Episcopo Novariensi cum diœcesim Laudensem visitaret, in cathedraleme ecclesiam translatum est. Hæc ille, quem sequitur in Italiæ sacræ tom. 4 Vghellus. [gemina translatio corporis,] Franciscus Boßius a Cathedra Perusinæ ad Novariensem transiit anno MDLXXIX, clausitque diem anno MDLXXXIV. Addit Vghellus, Corpus denuo ibidem seu inventum seu refossum anno MDCXL, solenni pompa rituque subter principem templi aram reconditum fuisse, inscripta marmori hac memoria: Corpus S. Titiani Laudensis Episcopi, cum aliquot Sanctorum Innocentium Reliquiis, sub hac ara fuit inventum, iterumque repositum, præmissa solenni translatione, MDCXL die VI Maji. Laudæ Antistite Clemente Gera Novariensi. Festum, non Kalendis hujus mensis quibus obiit, sed die quarta agitur; idque ne cum prima, quæ Apostolis SS. Philippo & Iacobo sacra est, concurreret. Alius ab hoc est S. Titianus Episcopus Opiterginus: & colitur XVI Ianuarii: [cultus.] alius Brixiensis Episcopus, relatus III Martii, de cujus Vita, inventione, miraculis plura dicere potuissemus, si tunc ad manum nobis fuisset libellus a Ioanne Bapt. Zannetti Brixiæ editus anno 1618. Quidam etiam Titianus Episcopus indicatur ad XXIX Maji, in scriptis Additionibus Carthusiæ Bruxellen. ad Grevenū, sed quis horū intelligatur nō additur.
DE SANCTO ANTONIO
ABBATE TVRONIBVS IN GALLIA.
[Commentarius]
Antonius, Abbas Turonibus in Gallia (S.)
AUCTORE G. H.
Inter urbis Turonensis monasteria antiquiora censetur, quod a S. Iuliano modo nominatur, ante S. Gregorii Episcopi Turonensis tempora, [Cultus sacer 4 Maji] in honorem S. Mauritii dedicætum. In hujus monasterii ecclesia celebrari quot annis ad hunc IV Maji sub ritu duplici festum S. Antonii, de Rupe cognominati, testatur Simon Martin in sacris Reliquiis deserti. Quo etiam die memoria B. Antonii Abbatis S. Juliani inscripta est Martyrologio Turonensi & B. Antonii Confessoris Turonis Ms. Florario Sanctorum, & Auctario Greveni & Molani d Vsuardum, Martyrologio Germanico Canisii & Gallicano Saussaji, qui ista habet: Turonis S. Antonii Confessoris, beatitudinis gloria conspicui. At Translatio corporis S. Antonii Confessoris Turonis celebratur ad diem secundum Aprilis, [2 & 3 Aprilis.] in Mss. Martyrologiis Prioratus de Averone in diœcesi Carnotensi, Romano Ducis Altempsii, & Carmelitano quod Coloniæ asservatur. Sequenti die III Aprilis memoratur S. Antonius Confessor Turonis in Mss. Vallicellano Patrum Oratorii Romæ, & Centulensi S. Richarii in Pontivo. E quibus omnibus antiquus ejus cultus confirmatur. Verum de ejus illustribus virtutibus ac modo vivendi nihil potuimus hactenus assequi, præter pauca, quæ Simon Martin Gallice suggerit, & sunt fere ista.
[2] Cum B. Antonius pluribus annis in monasterio Turonensi S. Juliani vixisset, & cum exacta observatione monastica in omnibus virtutibus excelleret; majori zelo faciendæ pœnitentiæ ardens, [Compendium Vitæ.] impetravit Moderatoris consensum, discedendi ad aliquam rupem, duabus tribusve leucis Turonibus dissitam; in qua parvam cellulam in rupe excisam sibi elegit, sed adeo angustam, ut vix aut jacendo aut stando potuerit subsistere, quod in nullam partem sive altitudinis, sive longitudinis aut latitudinis, contineret ultra quatuor pedes: eaque cellula beneficio fenestellæ etiamnum monstratur, sed ob reverentiam S. Antonii ingressus non permittitur. Reliqua ejus Acta latent, soli Deo cognita: cujus providentia vitam sustinuit, & ante decessum e vita fuit a Parocho vicino Sacramentis munitus, & post mortem corpus ad monasterium transflatum. Hæc ibi. Quorum priora ex populari traditione, cetera ex præsenti notitia esse accepta apparet.
[3] At quo seculo floruerit nusquam vel per conjecturam tradi reperimus, [Tempus incertum,] unde nec possumus eum Ordini Benedictino satis tuto asserere: nam si inter primos dicti monasterii monachos vixerit, dicerent Sanmarthani, incertum esse quem Ordinem vel Regulam primum ibi monachi tenuerunt. Forsan aliquam lucem rei obscure adferent Dacherius & Mabillon. Alium, esse a S. Antonio, socio S. Mauri, cum Martino Simon arbitramur, quod hujus corpus a Calisto Papa II anno MCXIX in ecclesia Glannofoliensi maxima cum reverentia positum fuisse, asserat Mabillon in suis Annotatis ad Vitam S. Mauri Abbatis num. 70. Hunc ob dictam elevationem ad diem III Septembris collocat Hugo Menardus, apud quem & alios Martyrologos Benedictinos nulla mentio Turonensis istius Solitarii.
[4] [Reliquiæ in ade S. Iuliani,] Nos, ut nihil diligentiæ prætermitteremus, datis ad R. P. Rectorem Turonensis Collegii litteris, ea interrogantibus quæ videbantur in rem fore, responsum accepimus a R. P. Guilielmo Quirini, has sibi partes postulante, R. D. Priorem S. Juliani ab eo requisitum de S. Antonio, asserere, quod fuerit primus ejusdem monasterii Abbas, ostendique ad latus dextrum majoris altaris grandi in tabula ipsius effigiem; in sacrario autem Reliquias aliquas ejusdem, thecæ inclusas argenteæ, quas pie exosculatus dictus P. Guilielmus, judicaverit ex crassitudine partem esse brachii vel coxendicis: corpus vero aiebat idem Prior, sepultum esse in pago S. Antonii, du Roche dicto, tribus circiter leucis distante. Adivi locum, inquit P. Guilielmus, & invisi sacellum, quod alias ita frequentatum ut decem vel undecim Presbyteros aleret; [& in propria ecclesia,] modo autem soli illud accolæ visunt orationis gratia. Est in eo crypta, intra quam Sanctus vixisse dicitur: & ibidem asservantur Reliquiæ, os coxendicis scilicet & costa una. Scriptorum porro neque ibi neque ad S. Juliani quidquam reperi. Ceteras ergo sacri corporis partes dissipaverit ferox ille turbo, qui præclariora quæque urbis Turonicæ sanctuaria subruit seculo superiori, de quo sæpius questi adhuc sæpe queremur, sed numquam sine gemitu. In Registro Beneficiorum Archiepiscopatus Turonensis anno MDCXLVIII excuso indicantur pag. 86 & 87 loca a monasterio S. Iuliani dependentia, & inter allia est Prioratus S. Antonii de Brechia, & Ecclesia parochialis S. Antonii, de quibus interrogatus iterum prædictus P. Guilielmus, an eumdem S. Antonium Patronum colerent, affirmavit: addens Prioratus de Brechia & parochiæ Antonianæ geminum esse titulum, uti geminum est beneficium; sed ecclesiam utriusque eamdem, ipsam scilicet quam alii a pagi nomine de rupe appellant.
DE SANCTO PAVLINO,
EPISCOPO SENOGALLIÆ IN ITALIA.
[Commentarius]
Paulinus, Episc. Senogalliæ in Italia (S.)
G. H.
Senogallia urbs Episcopalis Ducatus Vrbinatis, in ora maris Hadriatici, media fere inter Pisaurum & Anconam, veneratur hoc IV Maji S. Paulinam Episcopum, ut Patronum suum, cum Officio Ecclesiastico per Octavam deducto, uti indicat Ferrarius in Catalogo generali; qui præterea in Catalogo Sanctorum Italiæ ista scribit: Sanctus Paulinus Episcopus, licet Acta ipsius desiderentur, maximam habet apud Senogallienses venerationem: nam ipsius natalem hac die summa celebritate colunt cum Octava, uti suæ urbis præcipuum Tutelarem: Cujus Reliquias religiosissime asservatas habeat. Tempus quo is fuit in humanis haud reperiri potuit: ac dein in Annotatione ista addit. Hunc a Paulino Nolano diversum credimus, cum quod diversis diebus celebrantur eorum Natales, & corpora in suis urbibus extent; tum quod dum essemus Senogalliæ, in urbis illius Annalibus seu Chronicis Mss. legimus, S. Paulinum Episcopum Senogalliensem fuisse. Hæc Ferrarius. Interim Ferdinandus Vghellus tomo 2 Italiæ sacræ describens Episcopos Senogallienses non meminit S. Paulini: quem in Martyrologio Poetico Nicolaus Brautius hoc disticho honorat:
Paulinum suevit Sanctum Senogallia Patrem,
Patronumque pium sanctificare suum.
De alio Paulino, qui Coloniæ Agrippinæ hac etiam die colitur, jam jam acturi, miramur quid causæ habuerint urbes adeo dißitæ, ut suo cuique Sancto utraque diem eumdem dicarent: vehementi autem suspicione movemur, quod alterutrius nomen, in veteri aliquo Martyrologio tali die repertum, alterius cultum huc quoque referendi dederit occasionem.
DE SANCTO PAVLINO
DIACONO MARTYRE COLONIÆ.
[Commentarius]
Paulinus Diaconus, Martyr Coloniæ (S.)
G. H.
Antiquum Martyrologium, Coloniæ & Lubecæ anno MCCCCX excusum, ab hoc Sancto exorditur his verbis: Quarto Nonas Maji, Colonia Agrippina, [Martyrium & cultus,] in ecclesia S. Cæciliæ, natale B. Paulini Diaconi & Martyris, cujus caput per ferreum malleum pro Christo contritum dignoscitur, & cerebrum suum una cum pio sanguine patienter effudisse. Quæ eadem habet Grevenus in Auctario, anno MDXV & MDXXI excuso. Sequuntur Auctor Ms. Florarii, Molanus, Galesinius, Canisius cum hodierno Martyrologio Romano. Et hæc de cultu & martyrio satis certa sunt. Gelenius, lib. 3 de Magnitudine Coloniæ Agrippinensis Syntagmate XI S 2, ubi de Thesauro sacro ecclesiæ collegiatæ S. Cæciliæ, ista num. 2 scribit: S. Paulinus Levita & Martyr, vetustæ argenteæ tumbæ S. Evergisli inclusus, claritate æterna fulget in cælis, & in terris lucet gloria miraculorum, [Sepultura,] quorum frequentiam diplomate suo testatur anno MCCLXI Conradus Archiepiscopus Coloniensis. Hæc ibi. Miraculorum nulla amplius memoria extat; Conradi diploma ad huc invenitur, cujus ecgraphum curavit nobis R. P. Iacobus Martini, Societatis nostræ Sacerdos & Metaphysices Professor Coloniæ, anno MDCLXXVI: est autem hujusmodi tenoris:
[2] Conradus Dei gratia Sanctæ Coloniensis Ecclesiæ Archiepiscopus, per Italiam Archicancellarius, universis Christi fidelibus præsentes litteras inspecturis salutem in vero salutari. [Rom. 14. 10] Quoniam, ut ait Apostolus, omnes stabimus ante tribunal Christi, recepturi prout in corpore gessimus, sive bonum fuerit sive malum: oportet nos diem messionis extremæ, meridiei operibus prævenire, ac æternorum intuitu seminare in terris, quod reddente Domino cum multiplicato fructu recolligere valeamus in cælis, firmamque fiduciam tenentes, quoniam qui parce seminant, parce & metent; & qui seminant in benedictionibus, de benedictionibus & metent vitam æternam. Cum igitur dilectus in Christo Abbas & Conventus ecclesiæ S. Cæciliæ Coliniæ, ad laudem Dei & B. Mariæ semper virginis, in honore Beatissimi Paulini gloriosi Martyris, [miracula a Conrado Archiep. testata,] per quem Deus infinita nostris temporibus dignatus est operari miracula, capellam infra ecclesiam suam ædificare inceperint opere sumptuoso, & ad consummationem ipsius operis propriæ eis non suppetant facultates; universitatem vestram rogamus & exhortamur in Christo Domino, vobis pro peccaminum remissione injungentes, quatenus de bonis vobis a Deo collatis pias eleemosynas & grata ad hæc caritatis eis subsidia erogetis; ut per subventionem vestram dictum opus valeat consummari, & vos per hæc & alia bona quæ Deo inspirante feceritis, ad æternæ possitis felicitatis gaudia pervenire. Nos autem de omnipotentis Dei misericordia confidentes, ejus adjutoribus omnibus vere pœnitentibus, eis qui manum ad hoc porrexerint adjutricem, annum unum & carenam unam de injuncta sibi pœnitentia misericorditer relaxamus: proviso ne littera ista de loco ecclesiæ memoratæ ad locum alium per quæstuarios causa petendi nullatenus deferatur: eam si hoc factam fuerit, carere viribus decernentes. Datum Coloniæ XIII Cal. Octob. anno Domini MCCLXI.
[3] Eodem quo Conradus seculo floruit Ægidius Aureævallis monachus, qui in suis ad Harigerum Abbatem Additionibus de Episcopis Tungrensibus cap. 13 ista habet: In dicta ecclesia B. Cæciliæ novissimis temporibus repertum est Corpus gloriosum B. Paulini Martyris, [An fuerit discipulus S. Materni.] discipuli S. Materni, qui propter prædicationem & fidem Christi in dicta civitate Coloniensi martyrio meruit coronari. Hermannus Fley-stangefol, in Annalibus Circuli Westphalici anno MDCXL Germanice editis, dictum Paulinum censet secundum Episcopum Coloniensem, ac S. Materno successisse anno CXXX, ipsumque anno CLXX martyrii palman obtinuisse. [& Episcopus?] Idem de ejus Episcopatu censet Hermannus Crumback, in suis ad nos litteris datis anno MDCLXXIII.
[4] At citatus Gelenius plane contraria sentit hoc modo: Tradunt plerique majores nostri, [ab aliquibus temere dicitur Martyr sub Constantino Copronymo,] S. Paulinum esse Constantinopolitanum Martyrem, qui propter iconoclastæ Imperatoris Constantini Copronymi anno Christi DCCL dominantis summam impietatem, felici commutatione, deposito secularis militiæ balteo, Levitarum Ecclesiastico albo inscriptus, cum in ecclesia primum cantaret Euangelium, in columbæ specie insidentem visus est habere sanctum Spiritum. Inde jussu immanissimi Imperatoris præcisis naribus, evulsis oculis, pice & sulphure liquatis horrendum in modum perfusus, fune ad pedes alligato, per urbem dirissime raptatus est, tandemque cum caput malleo contusum esset, effuso & disperso cerebro, cælo animam efflavit. [qui Petro de Natalibus est Paulus,] Hæc ibi de ejus gestis & martyrio: sed quæ omnia verbotenus accepta sunt ex Petri de Natalibus lib. 6 cap. 69, agente, non de Paulino Diacono, sed de Paulo Duce militiæ, quæ nomina confundi, & confusis nominibus non distingui personas, etiam ex consequentibus apparet.
[5] Nam cum fateatur Crumbachius, multo quam Gelenius diligentior ac fidelior testis, nesciri, quando & a quibus dictus Paulinus Constantinopolitanus sit Coloniam translatus; ipse Gelenius hoc modo corpus relatum ait: Qui B. Paulinum nostrum hunc, Constantinopolitanum tradunt, asserunt quoque corpus ejus, post annos a martyrio centum viginti & duos, divina revelatione detectum, ad Carmonarum monasterium, deinde Venetias in ædem sacram S. Georgio delatum, [& gratis fingitur translatus Venetiis Coloniam] demum a Principibus Germanis Italiam triumphantibus allatum in Ubios. Eadem de suo Paulo dicit Petrus de Natalibus, quæ omnia (uti a Fortunato Vlmo edita atque illustrata extant) dabimus ad diem VIII Iulii, quando Paulus Venetiis colitur, ubi ejus corpus etiam nunc servari certißimo creditur. Numquam Germani Principes, quod Gelenius assumit, ita triumpharunt Italiam, ut Venetorum civitatem in suam redegerint potestatem; neque hi leguntur uspiam in Principum externorum cultum ita fuisse profusi, ut ullum eorum sanctorum corporum, quibus trans mare advectis suam urbem maximo studio communiverunt, cuiquam donarint. Itaque non verebimur eos quos Gelenius secutum se majores ait, nimiæ credulitatis arguere, dicereque temere ab iis assumptum aliquem vicini nominis Martyrem, cum alius non inveniretur: & hujus Martyrio, apud Petrum narrato, addidisse capitis contusionem malleo factam: quæ solum de Paulino sciebatur, de Paulo non legitur. De illo autem dicimus cum præcitato Gelenio: Hæc utcumque habeant, & cujascumque fuerit S. Paulinus, certus est Ubiorum inter Superos Patronos antiquæ Ecclesiæ Patronus, & in Martyrologiis ad quartum Maji diem cognitus, notior in æternæ vitæ libro.
DE S. NICEPHORO CONFESSORE
HEGVMENO MEDICIENSI IN BITHYNIA.
ANNO DCCCXIV
[Commentarius]
Nicephorus, Confessor, Hegumenus Mediciensis in Bithynia (S.)
AUCTORE G. H.
[1] Monasterium Medicii a S. Nicephoro, de quo hic agimus, constructum est seculo Christi octavo, in Bithyniæ parte maritima ad Propontidem, haud procul a Prusa urbe notißima, uti ad Vitam S. Nicetæ III Aprilis diximus: ex qua pauca excerpo. [Admittit S. Nicetam,] Ac primo num. 8. Venit Nicetas ad hoc Medicii monasterium, infrequens adhuc, & sub regimine sanctissimi Patris nostri Nicephori, qui ipsum fundaverat, constitutum. Ab hoc cum recipi postulasset, videns discretissimus Pastor, atque ex habitu gestuque cognoscens, eum sibi utilem fore, libenter suscepit & proprio suo gregi inseruit. Dein num. 10, 11 & 12. [& ordinatū, Presbyterum præficit monasterio,] Adeo diligentem Nicetam promptumque ad omnia Prælatus Nicephorus conspiciens, quamvis necdum quintum in monasterio annum explevisset, ad Presbyterii gradum promovendum censuit. Ad hunc autem ordinatus est per manus magni illius Tarasii, qui Patriarchicum urbis Constantinopolitanæ thronum multis adornabat virtutibus: moxque administratio monasterii, quamvis invito, commissa a S. Nicephoro est …
[2] Qualis porro quoad virtutem erat Pater noster sanctissimus Nicetas, talem quoque, qui locum ab ipso secundum teneret ei submittere Dominus universorum curavit. Athanasium, inquam, [adjungit illi, Athanasium,] virum reverendum & admirabilem.. Talis autem cum esset a sanctis Patribus nostris ad hoc nostrum cœnobium est invitatus, atque ab inclyto Nicephoro persuasus, sanctissimo Patri nostro Nicetæ secundus adjungi. Erant igitur ambo cor unum & anima una in diversis corporibus, tranquillo in statu continentes omnia: ipsique a S. Nicephoro directi regebant totam fraternitatem, & in utroque tam inter se mutuo quam suo cum Præside caritate vinciebantur indissolubili, [sub sua directione,] adeo ut nulla unquam inter eos contentio, nulla existeret disceptatio. Porro num. 23 mors Athanasii indicatur, additurque n. 24. Pater vero noster Nicetas ejusmodi separatione haud parum afflictus, geminato deinceps onere laborabat, invigilans Fratrum utilitati. Deinde haud multo post mortuus est etiam communis Pater Nicephorus: qui suas omnes possessiones Deo consecrans, hoc monasterium, Divina gratia cooperante, fundaverat: quem Deus & homines honoraverant atque dilexerant, propter insignem animi moderationem.
[3] Finem autem vitæ consecutus etiam ipse est die quarta Maji: cujus festivitas, ut solenniter quotannis ageretur, sanctus Pater noster Nicetas, ejus germanus discipulus, decreto sanxit. Rogabamus autem eum omnes ut nomen pariter & consecrationem Hegumeni susciperet: quamdiu enim in vivis Nicephorus fuerat, eam recipere recusarat … Sed vi quadam adhibita tam a nobis quam ab amicis aliisque Patribus, cogendus fuit ordinationem appellationemque Hegumeni acceptare: istam autem ei per impositionem manuum contulit. S. Nicephorus, quit tunc Patriarchale solium Constantinopoli tenebat. Huc usque excerpta ex Vita S. Nicetæ succeßoris, scripta a Theostericto discipulo, nec dubitamus quin etiam Vita S. Nicephori ab eodem aliove fuerit conscripta; [Addunt Synaxaria,] ex qua solum hactenus assecuti sumus aliqua Elogia, quale illud est quod ad hunc diem habet Menologium Basilii Porphyrogeniti Imperatoris, & est hujusmodi.
[4] Eadem die memoria S. Nicephori Hegumeni monasterii Medicii. Sanctus Nicephorus vixit temporibus iconomachorum. Adhuc autem puer cum Christi amore flagraret, hæresimque valde adauctam videret; relicto mundo & omnibus quæ mundi sunt, monachus factus secessit in montes, egitque vitam tranquillam, orationibus ac jejuniis quotidie vacans, ac Deo ob publicam orbis terrarum quietem ac concordiam suas preces offerens. [sub Leone Armeno inclusum carceri in eo esse defunctum:] Deinde sedata paululum hæresi, unanimi monachorum suffragio electus fuit Hegumenus monasterii Medicii. Verum hac iterum lue recrudescente, atque hæresi resuscitata sub Leone impio Imperatore, a grege suo expulsus est, tamquam sacrarum imaginum venerationi ac sanctorum Patrum præceptis inhærens; acerbisque ærumnis subjectus, in acerbissimum carcerem detrusus fuit: ubi tamquam fortissimus athleta, quemcumque animæ illatum perniciosum errorem deturbavit, atque ad Christum, quem semper dilexit, emigravit. Hæc dicto Menologio, quæ ad hunc diem leguntur in Mss. Menæis Chifletianis, & sequenti die V Maji in Ms. Synaxario Claromontano.
[5] Ex quibus omnibus liquet tempus, quo floruit & deceßit S. Nicephorus, scilicet sub iconomachis prioribus, non tam sub Leone Isaurico, quam ejus filio Constantino Copronymo. Dein sub horum filio Leone Chazaro, eoque mortuo sub Irene vidua & filio Constantino: sub quibus cum cœpisset reflorere orthodoxare ligio, est habita Synodus Oecumenica Nicæna secunda anno DCCLXXXVII, & restitutus cultus imaginum, ac pax Ecclesiæ data. [quod cum morte ante annum 815 obita] Hac autem durante in monasterio Medicio a se condito factus est Hegumenus, admisit S. Nicetam, eumque curavit Presbyterum ordinari a S. Tarasio Patriarcha Constantinopolitano, mortuo anno DCCCVI die XXV Februarii, quo ejus Vitam dedimus. Tarasio succeßit eodem anno S. Nicephorus, cujus Acta illustravimus ad diem XIII Martii: hic autem S. Nicetam a morte Nicephori Hegumenum constituit. Porro ex adjunctis elogiis constat ipsum Nicephorum Hegumenum superfuisse usq; ad Imperium Leonis Armeni, coronati a S. Nicephoro Patriarcha XXI Iulii anno DCCCXIII, cui ille invisus videtur fuisse; & ejectus in exiliū, [difficulter componitur.] in carcere obiisse an. DCCCXIV; ita ut potuerit Nicetas eo anno constitui Hegumenus, antequam S. Nicephorus Patriarcha ejiceretur in exilium, quod factum est die XIV Februarii anni DCCCXV. Verum contra hæc ultima, ex elogiis sumpta, scrupulum aliquem movet nobis Theosterictus, tam accurate describens mortem S. Nicephori, ejusque diem, & festivitatem cœptam celebrari, sine ulla mentione talis exilii. Scrupulus autem augetur ex eo, quod Leo Armenus statim a sua coronatione non moverit persecutionem, sed anno dumtaxat Imperii secundo, sicut ostensum est 12 Martii ante Acta S. Theophanis Confessoris num. 12; unde vehemens nascitur formido ne exilium, causa imaginum toleratum, & mors in eo obita, a Nicephoro Patriarcha ad Nicephorum Hegumenum, per compilatores Synaxariorum temere traducta fuerit: quod certius posset definiri, si majora Hegumeni Nicephori Acta aliquando protraherentur in lucem.
DE SANCTO GODEHARDO
EPISCOPO HILDESHEIMENSI IN SAXONIA INFERIORE.
ANNO MXXXVIII
[Praefatio]
Godehardus, Episcopus Hildesheimensis, in Saxonia inferiore (S.)
AUCTORE G. H.
[1] Inter illustres Germaniæ viros floruit seculo X & XI S. Godehardus, aliis Gothardus, natus in Bavaria superiore circa annum Christi DCCCCLX, [Tempus vitæ ab an. 960] utpote qui anno DCCCCXC egisse annum ætatis XXXI infra in Vita num. 8 dicitur: quando in monasterio Altahensi monachus Benedictinus factus est, & post annos octo Abbas creatus, deinde anno MV ad regimen Hersfeldensis Abbatiæ translatus, ac postea quinquagenario major ad Altahense monasterium anno MXII seceßit. Inde anno MXXII ad Sedem Hildesheimensem evocatus, Dominica prima Adventus ordinatur: ubi rebus præclare gestis in Domino obdormivit, postridie Ascensionis, die quinta Maji, anno MXXXVIII. Hi characteres ita solide affirmant dictum annum, quando cyclo Lunæ XIII Solis XI & littera Dominicali A Pascha celebratum fuit die XXVI Maji, & festum Ascensionis die IV Maji: ut mirum sit ad annos duos præcedentes aut proxime sequentem potuisse referri: cum illis annis Pascha celebratum fuerit mense Aprili, [usque ad mortem anno 1038, 4 Maji obitam] die XVIII aut X aut XV, & consequenter festum Ascensionis procul recesserit ab aßignato die V Maji scilicet ad diē XXVII, aut XIX aut XXIV ejusdem mensis. Habemus antiquum Chronicon Ms. Saxonicum, usque ad annū MCLXXIX deductum: in quo ad dictum annum MXXXVIII ista leguntur: Sanctæ memoriæ Godehardus Hildinisheimensis Episcopus migravit Dominum. Clarius id exponitur in Chronico Hildensheimensi, tomo 3 Scriptorum Historiæ Francorum a Francisco du Chesne post obitum patris edito; in quo ad dictum annum MXXXVIII ista leguntur: Eo tempore venerandæ memoriæ sanctus noster Pontifex Godehardus, III Nonas Maji, videlicet feria sexta post Ascensionem Domini, ex hac vita subtractus ad æternam, cum Christo perenniter victurus migravit, nobisque miseris immensam mœstitiam suo discessu contulit. Quæ omnia infra in Actis confirmantur: ubi alia quædam commodius observamus.
[2] Sunt Acta hæc optimæ notæ & fidei, a S Godehardi discipulo & in plerisque oculato teste, conscripta: eaque integerrima extant in urbe Stiriæ Græciensi & codice pervetusto Collegii Societatis Iesu: [Acta ex Mss.] ad cujus codicis fidem noster quondam Reinoldus Dehnius editionem Browerianam diligenter contulit. In eo Ms. Auctor appellatur Wolfherrus, quem cum Browero arbitramur ex Saxonico Clero a S. Godehardo cooptatum, litterisque apud Bojos excultum, ad ipsum redivisse. [& Broweri editione] Certe num. 14 ait concionantem in Capitulo monachorum Guntherum, a se furtim auditum per fenestras, quem in canonico habitu illuc ingredi religio vetuit: opus autem suum bifariam divisit. Nos utramq; partem more nostro distinguentes, Capita universim sex constituimus, nulla habita ratione divisionis apud Browerum, quam induxit alius: qui hinc inde immutans varia, nec satis apte semper (ut infra annotamus) primam partem in decem, secundam in totidem sed prolixiora capita distinxit, iisque titulos subjunxit, & loco Wolfherri primi Auctoris, nomen suum substituit, ipse Arnoldus appellatus: & inscripsii Magistro suo Menghardo, sicut prior Wolfherrus, juxta Græciense Ms. suo magistro Albuino. Denique quæ in dicto Ms. desunt miracula, in vita a S. Godehardo patrata, & infra in Appendice referuntur, videntur ab hoc Arnoldo adjecta. Eadem Acta, sed contracta, habemus in insigni Ms. codice nobis a Bernhardo Rottendorffio e Monasterio Westphaliæ transmisso, similiaque reperimus in Ms. codice Reginæ Sueciæ. Simili codice usus est, Laurentius Surius, qui stylum se mutasse & quædam paraphrasticos reddidisse, præfatur. Alia duæ compendia habemus, [Historia Canonizationis,] alterum ex Ms. Vltrajectino S. Salvatoris, alterum ipsi Florentiæ ex insigni codice Senatoris Strozzii descripsimus. Sed his omißis damus Historiam Canonizationis & miraculorum, potißimum post illam factorum. Auctor etiam eo tempore vixit, & sæpe se quæ scribit vidisse affirmat. Quæ in Appendicem conjecimus, a variis postea fuerunt adjuncta. Et hæc unius Broweri diligentiæ debemus.
[3] Habemus Breviarii Hildensemensis partem æstivam, anno MDXVI excusam, [Cultus 5 Maji die depositionis,] in cujus Kalendario ad diem V Maji ista charactere rubro sunt impressa. Dedicatio majoris Ecclesiæ Hildensemensis, & Depositio S. Godehardi, duplex. Verum quia in parte illa æstiva Officia festorum a S. Vrbano incipiunt, quale de S. Godehardo ibidem solitum fuerit recitari, non potuimus scire. Habemus etiam Officium nobis Græcio transmissum cum propriis hymnis, antiphonis & responsoriis, uti ibidem post Acta, in ipso Depositionis die recitandum, legebatur. Ex hisce varia continentur in antiquo Breviario Passaviensi anno MDV excuso. Quo itidem die V Maji celebratum fuisse ejus festum in diœcesibus Mindensi, Raceburgensi, Caminensi & aliis antiqua earum apud nos adservata Breviaria indicant: & confirmant Officia propria diœceseon Viennensis, Passaviensis, Tridentinæ & alianum: in plerisque recitantur Lectiones, ex Actis aßignatis desumptæ. Eodem quinto Maji memoria S. Godehardi celebratur in Ms. Martyrologio monasterii Subensis in Bavaria sub nomine Bedæ aucto, & in Ms. Florario Sanctorum; item in Martyrologio Lubecæ & Coloniæ anno 1490 excuso; [& 4 Maji die obitus & translationis:] ac denique apud Grevenum, Maurolycum, Canisium & alios cum Petro de Natalibus lib. 4 cap. 129. At memoria Translationis, quæ ipso obitus anniversario die quarto Maji contigit, præscribitur in citato antiquo Hildensemensi Breviario celebranda cum novem Lectionibus; & est præcipuum festum. Quo etiam die celebrantur in antiquis Breviariis Lubecensi, Erphurtensi, & Missali Mediolanensi anni MDXXII, & Breviario anni MDXXXIX, ac recentioribus, item in Mss. Martyrologiis Pragensi & Leodiensi Ecclesiarum Cathedralium, & in Martyrologio citato Coloniæ & Lubecæ excuso, apud Grevenum etiam, Molanum, Galesinium, Wionem, Dorganium, Menardum, Bucelinum, & alios. Verum Officiis propriis Ecclesiæ Hildesiensis anno MDCLVII excusis: IV Maji colitur S. Godehardus, & V Maji sola Dedicatio.
[4] Anno proximo post Translationem corporis factam MCXXXII condi cœptum est monasterium Ordinis Benedictini sub S. Godehardi patrocinio, [monasteriū, reliquiæ, ecclesiæ.] eique in Basilica Hildesheimensi duas aras positas, ejusque honori varias ecclesias extructas esse, & in dicto monasterio casulam incorruptam, in qua sepultus fuit, aliasque Reliquias asservari, tradit Browerus. Inter has scyphus ligneus est, intus argentea bractea vestitus, quam ejusdem metalli vinculum exterius cruciformiter circumductum adstringit. Expetitur is paßim a parturientibus, etiam Acatholicis, optimo plerumque successu ac sæpe miraculoso, dum eis potus præbetur, uti nobis scripsit anno MDCLXXIV P. Ioannes Dirking, tunc ibidem Philosophiæ Professor. Præterea in sacrario Pragensis ecclesiæ habentur de corpore hujus Sancti duæ partes notabilis magnitudinis: de quibus ut documentum aliquod si habeatur mitteretur nobis, rogavimus Decanum ibidem, ex cujus ad nos misso Phosphoro illæ nobis innotuerunt, sed respondit non inveniri. Molanus ad XXV Martii refert S. Godehardum in Natalibus Sanctorum Belgii coli ut Patronum ecclesiæ in Arneken, pago Casletensis territorii in Flandia Occidentali; sed quod tradant eum ibidem Pastorem fuisse displicuit Molano, & merito: nos quoque post examinatam dictam traditionem, nihil solidi eidem subesse arbitramur.
VITA
Auctore Wolfherro Discipulo.
Ex codicibus Mss. & editione Broweri.
Godehardus, Episcopus Hildesheimensis, in Saxonia inferiore (S.)
BHL Number: 3582
A. WOLFHERRO EX MSS.
PROLOGUS.
[1] Summæ reverentiæ decore venerando, Domino meo & Magistro a Albuino, toto semper devotionis studio colendo, b Wolfherrus, spiritu & corpore modicus, quidquid pro plurali subjectionis debito jure proprius. Historiam de vita & institutione beatæ memoriæ Patris ac Pastoris nostri Godehardi Episcopi scripturus, inter spem & metum c anxius, diu multumque deliberando dubitavi; quia me ad tam arduum ac præclarum opus imparem, minusque idoneum, non ignoravi. Nam, quantum spe & delectatione virtutum, quas per illum Deus ostendit, delectatus advocabar; tantum, multiplici propriæ negligentiæ conscientia & metu territus, rettahebar; donec tandem præceptorum ac fratrum, maximeque beati viri & veri Dei cultoris Athelberti Abbatis nostri jussis, partim sponte, partim invitus, obediens tale fastigium attingere tentavi; tuæque clementiæ, O Præceptor nobilis, [Vita ex obedientia scripta,] secretius offerendum æstimavi; apud quem & pro erratis facilis locus esset veniæ, & pro demendis vel addendis promptior, & non suspecta, benignitas cautelæ; vel saltem indiffamata celeritas taciturnitatis æternæ. d Hoc etiam, Pater venerabilis, aut dedignando mireris, aut admirando dedigneris, quod tu solus ex generali Pontificum, Abbatum, ac Doctorum collegio, quasi ad meæ nugacitatis inspectionem specialiter eligaris. [offertur legenda intimo amico S. Godehardi,] Cum & hoc prudens prædicti monitoris & impulsoris mei industria providerit; maxime, quia tibi pro fidei & dilectionis tuæ merito, ejusdem Patris nostri vita, & ante & post Pontificalem promotionem, præ cæteris semper claruit: & quia ipse tibi secretius ac familiarius, exemplo Christi ac discipuli, quem diligebat, cordis sui arcana præ cunctis aperuit. Ideoque & me, ut prædixi, imparem minusque idonem ad idem opus præsertim impulit, quod per adolescentiæ meæ tempora, inter e Herveldense & Altahense cænobium, quasi f Orosii more, discursitaverim; & primæva ejus gesta, a Christi fidelibus & frequentur audierim, & etiam, pro parva adhuc ingenioli capacitate, libenter retinuerim. Deum ergo, qui secreta cordium intuendo rimatur, testor, me nihil in ejus memoriæ laude descripturum, nisi quod aut ipse & vidi & audivi, [summa cum fide ex certa scientia,] aut a vere veridicis & etiam probatis agnovi. Maxime tamen cum Altaha studii causa exularem, cujusdam veterani Presbyteri, g Reignoldi nomine, quem & tu melius noveras, familiaritate & colloquio sæpius utebar: & si Deus quandoque dignaretur, [Composita] ejus veriloqua qua relatione ad hoc ipsum instituebar, qui certe ei ab ipsa infantia fideli ministerio semper adhærebat, eumque sacræ eruditionis litteras primus instruebat; & omnia ejus dicta & facta, usque ad monachicam professionem, & etiam ad Pontificalem promotionem, ipse melius noverat.
[2] Sed & ego, solito priscæ obedientiæ more, si quid forte vel aptum vel ineptum compilare quiverim, primo sagacitati tuæ merito offerendum decrevi; ut certe per te errata corrigantur, hiantia suppleantur, superflua diradantur, necessaria supponantur; & ubi ubi deviaverim, quod fateor facile fit, stoliditas mea veniam consequatur; qui & contra insultantium irrisionem auctoritatis tantæ defensione muniatur. Cum tamen, Deo teste, pro hoc minime movear, si quis me talium elatus irriserit, vel inurbanum quidquam conflasse verbosius objecerit, ut tantum studiosis & deum timentibus simplicem veritatis sententiam construxerim; & his, qui forte spiritus Domini inspiratione annuente, post hoc, dum livor invidiæ nubila h prætendens occiderit, prædicti Antistitis actus & vitam condigna reverentia condecorare noverint & voluerint, rerum & temporum certum ordinem depinxerim. More siquidem sagacioris canis, quiannuente venatore vel nutu vel signo emissus, tota die indesinenter & quasi infatigabiliter laborat, non ut sibi solummodo, quod nec præsumit, prædam arripiat, sed, ut jubentis Domini ludicram voluntatem perficiat, rarum scilicet & insolitum quiddam capiendo, unde non solum Dominus cum suis domesticis festivius lætetur, sed & superventuris forte amicis lautioris cœnæ jocunditas reservetur. [ad militatem posterorum] Hujus, inquam, more me libenter laborare profiteor; non ut mihil laudem, quam in hoc nec mereor nec dignor, acquiram; sed ut vel modernis vel posteris, sicut prædixi, æternam justi memoriam quamvis indocili taxatione proponam. Quare ergo erubescam me canibus (qui certe majorem & excellentiorem inter bruta animalia, dono puto Creatoris, intellectum habent) assimulari, cum nec Euangelica illa Chananæa erubuerit, imo & gavisa sit, se a Domino canibus comparari, nec etiam Lazarus spretus a divite horruerit, his lingentibus, consolari? Nam quantum brutis excellentiores, tantum rationabilibus sunt propinquiores. Nec saltem super hoc fidelium quisque moveatur, quod a prædictis illusoribus fatuitati meæ objicitur, non decere tam præclari ac insignis viri quasi i infimam genealogiam diffamare; sed magis, ut ipsi putant, in laudem ejus silendo celare: cum quilibet sanum sapientes non adeo attendant vanam generositatis jactantiam, quam utiliorem divinæ inspirationis prærogativam; quibus certe nemo nobilis videtur, nisi quem virtus nobilitare probatur, cum scriptum sit, Ubi spiritus Domini, ibi libertas: [2 Cor. 3] & Propheta dicit: [1 Reg. 2] Dominus pauperem facit & ditat, suscitat de pulvere egenum, & de stercore erigit pauperem, ut sedeat cum principibus, & solium gloriæ teneat. Quod in illo veraciter impletum esse, tota sancta Ecclesia teste, describimus; quia eum per vias rectas a Domino deductum, & in conspectu Regum magnificatum, cum Principibus gloriose consedisse, & inter Principes sapientiā locutum esse, & solium gloriæ feliciter tenuisse, vidimus. Unde & a nullo fidelium dubitatur, quod modo in Sanctorum ordine Sacerdotum coram Christo procul dubio lætatur. Si ergo jam frivola loquacitatis meæ sententia ultra licitum vel placitum sermocinando processit (quod certe timiditas, omnia etiam tuta timens, effecit) tu Pater & Doctor egregie, qui hoc non solum prædicti Præsulis memoriæ, sed & nostræ imperitiæ & debere crederis, & velle; tu, inquam, in quo est & approbandi peritia & improbandi potentia, quorumlibet oblocutione contempta, sapienter provideas, ut & inepta & inutilia æterna taciturnitate sepeliantur; & profutura, Domino donante, sine adulationis fuco proferantur. Quia, si quid a vero dissidet, non meæ imperitiæ, sed tuæ imputatur incuriæ: sed, si forte quid aptius erit, non mea sed tua pars erit, ut quidam se humilians ait,
Si quid ab ore placet, laus monitoris erit.
ANNOTATA.
a Ita Ms. Græcense. At in Ms. Rottendorfii, solum littera M. exprimitur. Apud Browerum Menghardo.
b In eodem Ms. Rottendorfii littera A collocatur. ApudBrowerum Arnoldus.
c In Mss. Reginæ Sueciæ & Rottendorfii deest vox anxius.
d Browerus. Nec etiam Ms. Rottend. Nec enim,
e De his monasteriis infra agitur.
f Scilicet sicut Orosius a S. Augustino ad S. Hieronymum discendi gratia missus fuerat.
g Mss. Reginæ Sueciæ, & Rottendorfii Ratmundi. Ms. Græc. Rumoldi.
h Reliqua Prologi desunt Mss. Rottend. & Reg. Suec.
i Browerus intiman. Eum ex infima familia prognatum infra constat. Non enim, ut Krantzius lib. 4 Metropolis cap. 7 scribit, erat juxta seculum vir sanguine nobilis, natus ex Comitibus Bavariæ, sanguine junctus Imperatori, quod erroneum est.
CAPUT I.
S. Godehardi ortus, studia: vita Clericalis, dein monastica.
[3] Quia Euangelica veritatis voce præcipitur, ut lucerna accensa non sub modio, sed super candelabrum ad illuminationem fidelium constituatur; & quia secreta Regum celari jubentur; opera vero Dei revelanda & magnificanda, jure panduntur; ideo dignum & etiam gloriosum putavimus, [Vita & Bavaris & Saxonibus ad imitationem proposita.] Vitam beati & venerandi Patris nostri Godehardi Episcopi, quantum divina clementia donaverit, in exemplum modernis & posteris proponere; & gestorum ejus probabile magisterium Deum timentibus exponere. [Matth. 5] Vere etiam metuimus, nos culpa negligentiæ non carere, si patiamur ea, quæ ab eo laudabilia & vidimus & audivimus, sub silentio latere. [Tob. 12] a Quem ergo b Bajoaria olim, ab initio verbi Dei vomere exculta, & sacræ fidei semine sufficienter fœcundata, verum religionis eruditorem nobis, quibus opus erat medicus, concedente Christo transmisit; nos Saxones vel certe Saxigenæ, & (ut vera, proh dolor! nobis insultationis irrisione objicitur) verbo Dei diu indomabiles, periculo non caremus, si ejus gloriam, domestica desidia obdurante, silendo negligamus.
[4] Igitur septingentesimo quadragesimo primo Incarnationis Domini anno, quo c Carolus primus, filius Pippini primi, filii Anchisi, filii Arnulphi, [Prope Altahense monasterium seculo 8 constructum] ex hac vita demigrans, filiis suis Carolomanno & Pippino d regnum reliquit, quo etiam sequenti anno iste Pippinus Carolum Magnum genuit, initium e Altahensis monasterii f a Christi cultoribus sapienter inceptum, & in religiosa monachica institutionem feliciter est perfectum, quindecim fere annis ante distributionem Episcopiorum, quæ post annum in Bajoaria a sancto Bonifacio Archiepiscopo facta est, ex decreto Zachariæ Papæ & consensu Pippini Regis, cui ante tunc temporis triennium frater Carolomannus, Romæ tonsuratus & monachizatus, hereditariam partem regni & proprietatis; dimisit quando Willibaldo Eichstadensis, Joanni Salisburgensis, Eremberto Frisingensis, Garibaldo Ratisbonensis Ecclesia commendatur, & Christiana ibidem religio digne Deo corroboratur. In prædicto certe cœnobio servimen Christi ab initio feliciter succrevit, & per centenos fere annos in monachico proposito laudabiliter profecit, usque in detestabilem illam dissensionem, quæ cœpit inter Ludovicum Imperatorem filium Caroli Magni, & filios ejus Ludovicum, Lotharium, & Carolum; ac deinde, Imperatore defuncto, inter fratres ipsos per multos annos, ut chronica testantur, [& varias destructiones passum,] permansit. In ea ergo tempestate Ecclesiæ plures despoliabantur, cœnobia disturbabantur; inter quæ & ejusdem Altahensis ecclesiæ proprietas, ibidem a fidelibus collara, & eotenus inconvulsa, diripiebatur; & huic sceleri militantibus, juxta debachantium voluntatem, beneficii, imo maleficii causa, dividebatur. Hac enim necessitate monachica ibidem norma defecit, sub regula tamen Canonicorum idem locus usque in tempora piæ memoriæ g Henrici Ducis, quem postea Imperatorem vidimus, item per centum annos perstitit. Quod & Otto pius Rex, filius Regis Henrici Saxonici, sæpius decrevit in aliquibus locis redintegrare; sed plurali infortunio obstante, maxime tamen fratris sui Henrici Ducis Bajoarici machinatione præpediente, non potuit perficere. Qui certe sibi in prima regali ordinatione, in præsentia Principum ac patris, quasi jocularia indignatione, se nobiliorem jactans, restitit; & in eadem vana voluntate, semper contra fratrem Regem privatim, & subdole contra filium Regis Ludolphum, ut Bajoaria adhuc testatur, publice perstitit.
[5] Præclaræ igitur indolis puer, Godehardus nomine, juxta Altahense monasterium ex ejusdem Ecclesiæ familia, in h villa Ritenbach diœcesis Pataviensis, a vere Christianis, piis & honestis parentibus feliciter natus est & enutritus. Studiis litterarum adhuc infantulus, contra intentionem quodammodo parentum suorum, se tradidit. Erant scholæ, quas visitavit, prope monasterium Altach, trans flumen Danubium. [inter monachos Altahenses] Cum autem mane surgens sanctus puer, gratia visitandi scholas veniret prope Danubium, quod pons ibi non erat ut posset fluvium pertransire, Deo dante, vadens ad scholas aut inde rediens, quemdam reperit, qui sibi per flumen continuum & sanum præbuit conductum. In eodem monasterio puer prædictus fideliter a parentibus oblatus, a Fratribus devote susceptus, litteralis scientiæ haustum, Domino tribuente, laudabiliter imbibit; & divinæ legis notitiam, pro parvulo adhuc ætatis ingeniolo, libenter accepit, juxta quod dicitur, Facillime discitur, ubi Spiritus Dei doctor adest. i [Cœpit namque sanctus puer, in primævo ætatis seu juventutis suæ flore, vanitates declinare atque levitates evitare; magis eligens jugum legis Dei subire, & virtutum tramites adire, quam [frui] vanitatibus hujus mundi, ut illa semper assolet ætas: cœpitque de bono in melius, de meliori in optimum non segniter se transferre. Ob hoc semper terebat Ecclesiæ limina, ut ibidem hauriret sacræ legis flumina, ut exinde mentem suam inebriaret sitibundam. Aderat ei Dei timor ipsum ab omni retrahens lascivia puerili. Sic igitur se omnibus exhibuit, ut organum quoddam Spiritus sancti esse, verissime appareret. Unde & factum est, ut in habitu seculari, quo inter religiosos manebat, multos de religiosis in vitæ sanctitate pelliceret evidenter.
[6] Cum autem bonam, moribusque honestis hujusmodi vitam laudabilem in dicto monasterio Altach per aliquot annos peregisset, & adolescentiæ annos attigisset, & vitæ sanctæ fama per totam Bavariam se dilatasset] eo tempore, [degit apud Episcopum Salisburg.] beatus vir k Fridericus Javanensis Episcopus idem monasterium beneficii causa gubernavit, tempore Ducis Henrici prioris. Et Fratres ibi in divino servimine coadunati, postquam ejusdem pueri laudabilem in timore Dei indolem cognoverunt, eum notitiæ Pontificis intimaverunt. Quo ille audito, ut certe erat prudentissimus, Deo gratias retulit; illumque inde eductum, in suam familiaritatem assumpsit l. Quem ubi de virtute in virtutem, gratia Christi provehente, scandere cognovit, amplius eum, pro collata divinitus industria m gratulans, amavit, ac m per triennium secum per diversa expeditionum, ceterorumque commeatuum difficiliora itinera, quasi prætentandi gratia, circumvexit, & sacræ fidei & religionis catechismo devotius instruxit: n sicque eum eidem cœnobio Fratribus illum in supplementum divinæ servitutis obnixe repetentibus, Subdiaconii gradu decoratum, remisit. Qui ibidem in sanctæ conversationis studio de die in diem per adolescentiæ tempus sagacius invigilans, [a quo remissus Subdiaconus.] communi etiam Fratrum commodo & utilitati devotius intendens, majores scilicet juxta Apostolum honore præveniendo, coævos justis exemplis adhortando, subjectos sacris sæpius monitis ad meliora solicitando; & ita divina clementia comitante, in brevi veræ religionis disciplinam ad integrum consecutus, o Diaconii quoque honore sublimatus, eidem monasterio, ut vere post patuit, Deo prædestinante Præpositus est constitutus. [Rom. 12] p
[7] Anno deinde post partum Virginis q DCCCCLXXXIII, Ottone Imperatore secundo; post periculosissimum & etiam infelicissimum Calabriæ bellum, adhuc per orbem terræ clade & infamia notissimum, ex hac vita sublato; & Romæ cum summo totius Christianismi mœrore, satis tamen honorifice, sepulto; certe post inconsideratam Mersiburgensis Episcopatus r destructionem, & post innocentem (juxta vocem populi) Geronis Comitis s necem; prædictus Henricus Bajoariæ Dux, Pater Henrici Imperatoris, ab Imperatore, patruele certe suo, ante septennium ob infidelitatem & tyrannidem, quam contra eum paterno more exercuit, [Post obitum Ottonis 2 Imp. & electionem Ottonis 3] ab honore summotus, tunc occasione justitiæ in spem regnandi arrogantiæ furore incassum elatus, herilem filium, dignum Dei ordinatione regni heredem, opprimere; semetque in monarchiam regni, suadente seductore, conatur erigere. Cujus tamen nugalis machinatio, a primoribus regni, Deum sane timentibus, & maxime a Willegiso Metropolitano Mogontiaco & Bernardo Duce Saxonico pacifice sedatur; eique post multa apta & inepta, quæ modo melius silentur, quia in Chronicis plenius continentur, priscus Ducatus redonatur. In proximo autem Natalis Domini die Otto tertius puer coronam regni a prænominato Metropolitano honorifice percepit; & in omni ecclesiastica perfectione feliciter, more avito, crescere cœpit. Cujus quidem laudabilis industriæ initiale fuit indicium, quod t septimo suæ ordinationis anno, sæpe dictum Altahense monasterium Episcoporum consilio, auxiliante demum Duce præfato, in pristinum monachicæ religionis reformari fecit statum.
[8] Quidam igitur venerabilis vir Erchanbertus nomine, illic Abbas præponitur, per quem auxiliante Domino, [sub Erchanberto Abbate factus monachus, Prior constituitur] divinum ibi ministerium, juxta Regulam S. Benedicti, religiose disponitur. Ad cujus statim saluberrimam admonitionem, promptæ obedientiæ juvenis Godehardus, corde & animo a seculi vanitate conversus, cum aliquantis ejusdem loci Fratribus, monachus est factus, anno (ut ipse nobis sæpius intimavit) ætatis suæ XXXI u: [pluribus tamen u ex eodem cœnobio, ut non ignotum postmodum memoriæ, Fratribus digredientibus, inter quos erat quidam x Thetmarus; quem postea Mindensis Ecclesiæ … sed non Episcopum vidimus.] Sed novellus novæ religionis tiro, adoptatus melioris vitæ tirocinio, ut in priori proposito solebat, toto cordis ac mentis affectu ad cælestis aulæ limen anhelabat: adeo ut novus Præceptor novo auditori, quod certe in talibus insolitum est, considerata ejus probitate, omnem divini ovilis curam post se penitus commendaret, eumque sibi in spiritualis exercitii filiationem singulariter præoptaret. y [Erat enim caritate fervidus, in labore strenuus, in oratione devotus, meditatione profundus, contemplatione suspensus, corpore honestus, corde mundus, sibi rigidus, defectibus aliorum compatiens, humilitate præcipuus, in paupertate lætus, & in vera nitidus castitate.] Qui tamen prædictus Abbas post triennium, vel causa infirmitatis, vel tædio curæ secularis, idem regimen reliquit; & ad secretioris vitæ solitudinem in conspectu interni Arbitri vacare decrevit.
ANNOTATA.
a Hinc usque ad n. 5 omnia desunt in Ms. Rottendorsii.
b Loco Bajoaria scribitur ubique Bauwaria in Ms. Græciensi.
c Carolus Martellus filius Pippini Herstallii.
d Imo regni administrationem, quod sub ipsis adhuc ex Merovingiis statutus Rex fuerit Childericus, quo deposito Pippinus Rex creatus est.
e Altaha duplex in Bavaria monasterium, superius & inferius, de hoc agitur modo. Est propinquum Danubio, milliari ab oppido Dechemdorffio, ubi sacellum visitur S. Godehardo sacrum.
f Ms. Græc. A S. Pirminio & Domino Odilone Duce Bauwarico aliisque Christi cultoribus sapienter inceptum, & in religiosa monastica institutione feliciter est perfectum, ante distributionem Episcopiorum, quæ decimo post anno in Bauwaria a S. Bonifacio &c. Coluntur S. Pirminius 3 Novembris, S. Bonifacius 5 Iunii, & S. Willibaldus 7 Iulii.
g Hic est S. Henricus, e Duce Bavariæ Imperator: cujus Acta danda erunt 15 Iulii.
h Altachii die anniversario S. Godehardi traditur præberi epulum omnibus, qui demonstrare possunt se ex ejus stirpe aut familia descendere. Ita Browerus. Natus autem est circa annum 960.
i Sequentia uncis [] inclusa desunt in Mss. Græciensi & aliis.
k Apud Browerum legitur, Christianus Pataviæ Episcopus: sed perperam. Fuit Christianus electus anno 991, mortuus anno 1012 aut sequente 1013. Eumdem hoc loco refert Ms. Rottendorsii & Compendium Strozzianum. At Ms. Græciense habet, Beatus vir Fridericus juvanensis Episcopus. Is est Archiepiscopus Salisburgensis, creatus anno 956, mortuus anno 990, cui ætas S. Godehardi convenit: deinde favet Hundius, asserens a dicto Friderico, qui tunc Altach in beneficio habuit, factum Acolythum & Subdiaconum: quod scilicet beneficium ad Episcopos translatum fuit tempore Ducis Henrici Prioris, mortui anno 955. Is autem erat frater Ottonis primi Imp. de quo supra actum.
l Apud Browerum varia inserta, desunt in Mss. & apud Surium, primo, & cubicularium suum fecit.
m Secundo Cancellariæ officium ei commisit: in quo officio talem se exhibuit, ut divinæ organum sapientiæ se omnibus exhiberet. Quæ vix consistunt cum sequentibus, ubi fidei & religionis catechismo instruendus erat.
n Tertio inserta hæc erant, Timuit autem sanctus juvenis Godehardus, ne quid in tantis, quibus præpeditus erat negotiis, vanum illaberetur animo; ideo a dicto Pataviensi recedendi petita licentia & vix obtenta.
o Hundius, a Pilegrino Pataviensi Episcopo ordinatur Diaconus. Fuit Pilegrinus decessor Christiani ante memorati, mortuus 31 Maji anni 991.
p Quæ hoc numero narrantur, desunt in Ms. Rottendorf. Sunt in Græciensi.
q Erat notatus annus DCCCCLXXXVII, sed errore amanuensium, numero quinto loco unitatis signato, quod correximus. Mortuus quippe est Otto 2 die Veneris 7 Decemb. anno 983, quod non potuit latere Auctorem Vitæ.
r Hæc destructio contigit an. 982 a Giselhario Episcopo, ad Archiepiscopatum Magdeburgensem promoto, qui ibidem Abbatiam pro Episcopatu substitutam simul tenuit: sed Episcopatus dein anno 1001 fuit instauratus. Consule Chronicon Dithmari, Episcopi Merseburgensis creati anno1008, mortui an. 1018.
s Est Gero, 11 Augusti anno 978 jussu Ottonis decollatus, ut accurate annus notatur in Ms. nostro Saxonico.
t Anno Christi 990, uti etiam notavit Hundius.
u Inclusa uncis [] desunt in Ms. Rottendorf.
x Ms. Græciensi, Quidam Dietricus, quem postea Mindonensis Ecclesiæ, sed non Episcopum vidimus, Desunt apud Browerum ista sed non, & perperam, quia nusquam inter Episcopos refertur. Videtur tamen deesse vox, Præpositum, vel quid simile: & ideo puncta signavimus.
y Inclusa desunt in Mss. Græciensi & Rottendorf. in hoc dein sequentia contrahuntur.
CAPUT II.
S. Godehardi Abbatis vita in cœnobiis Altahensi, Hersfeldensi & aliis. Vita ejus privata: & sub eo Guntheri eremitæ.
[9] His etiam diebus præmemoratus Bajoariæ a Dux obiit, cujus loco pius Henricus filius ejus surrexit; non patris insolentiam, [Recusatam diu Abbatis dignitatem] sed initium sapientiæ timorem Domini pleniter secutus: quia erat omni litterarum studio principaliter imbutus, & totus sane fide & actu Catholicus. Qui statim in divini famulaminis cultu succensus, prænotatum cœnobium iterum spirituali privari Pastore, indoluit; & eumdem Godehardum, tunc b Presbyterum, Abbatem ibi præponere voluit. Cui ille, per biennium, justa satis excusatione restitit; quia sedem & locum Pastoris sui, ipso superstite, usurpare non debuit. Sed postquam Abbas a Fratribus, [abdicante Erchanberto tandem suscipit.] & etiam ab Episcopis vocatus revenire recusavit, eisque licentiam, quem in locum ejus vellent substituere, mandavit; tandem Episcopali auctoritate, & Fratrum unanimitate victus, idem regimen, juxta Ducis decretum, suscepit c. Qui statim in exordio suæ promotionis totum se Christo vigilanter mancipavit, & districtiorem regularis vitæ tramitem, cum consociatis sibi Fratribus, ingredi anxie curavit, & in tali studio se ibidem per octo d annos indesinenter exercuit. Et præter hoc tamen, manuali labore multiplicem fructum, ac necessariam utilitatem acquisivit. Qui & ibi, in monte quodam, qui e Helingeresberg dicitur, castellum firmum, & in eo ecclesiam pulcherrimam in honorem sanctæ Matris Christi Mariæ, in cujus speciale servimen futurus erat, cum condecenti ædificio construxit; & circumquaque, maxime tamen in saltu Boëmico, qui eidem Provinciæ proxime astat, ad triginta & eo amplius mansos, labore tantum manuum cum Fratribus, Apostolico exemplo, silvis & vepribus erutis, ad usum utilitatis informavit. Interim MII Incarnationis Domini anno, nobilis Imperator Otto tertius ex vita hac, immatura morte, discessit: in cujus regnum prædictus Henricus Dux, omni pietate perspicuus, successit.
[10] Erat in illo tempore in f Herveldensi monasterio S. Wigberti g Bertholdus Abbas, venerabilis genere, & dignitate memorabilis; qui tamen, ut in pace dicatur, [Indisciplinatum monasterium Hersfeldense] ultra sui propositi ordinem humano more popularis famæ laudi intentus, ejusdem cœnobii Fratres, forte aliquanto debita conversatione fovit indulgentius, ita ut more Canonicorum proprietates sibi tam in privatis ædificiis, quam & in equis & culti oribus quoq; plurimis vestimentis, ac ceteris mundanæ gloriæ pompis vindicarent; & licentiam quoque dandi & accipiendi, cum illicitis ac superfluis conviviis, ceterisque talibus usurparent. Quo scilicet Abbate biennio ante finem sui ægrotante, & ultra Fuldam flumen in monte, quo ipse monasterium in honorem S. Petri Apostoli construxit, cum militibus ac ceteris sibi familiaribus, refrigerii lenitate commorante; Fratres indignatione permoti, & quasi a Patre contempti, ad Regem, tam per semetipsos, quam & per litteras ac legatos, sæpius diversas querimonias dirigunt, sibi victus & vestitus necessaria denegari; & illis cum ceteris Christi pauperibus esurientibus, res Ecclesiasticas per vana & inutilia prorsus dissipari. Quam eorum querimoniam Rex sapiens altius quam ipsi opinarentur intelligens, sed & vitam illorum non nesciens, diutius dissimulando distulit: sed ad postremum, importunitate eorum devictus, modificato sermone respondit; libenter se Patrem eorum, si Dei dono convaluerit, de talibus admoniturum; sin vero obierit, eis & sibi in præponendo Pastore in divinis & humanis, sapientum consilio, juxta timorem Domini provisurum.
[11] At memorato Abbate paulo post defuncto, prædictum Godehardum eis Patrem Gubernatoremque, [reformandū suscepit & regit] Episcoporum consilio, præposuit; quem etiam, ut in omnibus eis juxta Domini timorem & monachicam vitam provideret, solerter præmonuit. h [Qui illuc per Willegisum Archiepiscopum perductus, & per eum etiam, sicut Deo gratias optime noverat, ad benefaciendum sapienter instructus, in primo adventu, gratias divinæ pietati referens, ejusque directionem in præteritis, præsentibus, & futuris solicite quærens; primitus eis, juxta regulare præceptum, duriora & aspera mandata proposuit; & licentiam eis ad preces Metropolitani, aut secum hæc celebrandi, aut quo vellent discedendi, contribuit. Qui statim unanimiter conspirati, simul omnes (paucis tantum senioribus vel puerulis remanentibus) egressi, per diversa loca varie sunt dispersi. Quos tamen postea saniori consilio, & eorumdem qui remanserant certe industriam ejus ac mansuetudinem intelligentium auxilio, quosdam citius, quosdam vero serius, pene omnes ad ovile revocavit; eosque sub levi jugo Christi facile Domino gubernante coadunavit. Civitatem vero ipsam, [uti & alia duo,] & claustrales cohabitationes, a superfluis & ineptis pluribus ædificiis, illico purgavit; & in condignam monachicæ necessitatis habitudinem honeste reformavit: &, cum inibi inventis & aliunde acquisitis Fratribus, in eodem cœnobio i per septem annos digne Deo & hominibus laudabiliter ministravit.] k Commendata sunt ei & alia duo monasteria, Tegerense & l Chremsense, quæ pari quoque diligentia in Christi servimine gubernavit.
[12] Iisdem temporibus fuit in Thuringiæ partibus quidam vir nobilis, dignitate & meritis illustris, nomine m Guntherus; qui pro delictis inventutis ingemiscens, & considerata diligentius actuum suorum qualitate, faciem Domini in confessione præveniens, Herveldiam ad novum Abbatem, digne (ut postea patuit) pœnitendo, accessit; eique omne secretum cordis ac voluntatis suæ, funditus aperuit. Quem Abbas, juste in Deo timoratus, blanda consolatione & condigna etiam provisione, pœnitentem suscepit; & ad monachicam usque professionem, saluberrima sui commonitione, Domino cooperante, convertit. Qui propriæ diffidens imbecillitati corporis & animi, ad penitus abdicanda quæcumque sunt seculi, multiplicem suæ hereditatis proprietatem, quam acceperat a progenitoribus, [Guntherus post oblatam suam hereditatē Hersfeldensi mon.] Ecclesiæ S. Wigberti in usum Christo famulantium, cum consensu heredum suorum, firma traditione delegavit; ac semetipsum ibidem in regularem perseverantiam, spontanea promissione, mancipavit: primitus tamen sub testibus testamento pactus, ut monachus factus, monasterium, quod n Gellinge dicitur, victus & vestitus gratia, ipse possideret, ac Fratribus illic Christo servientibus, secum inde necessaria provideret. Sed Abbas, prudenti pertractans consilio, homini noviter converso talem pactionem, in via mandatorum Dei, maximo futuram esse periculo; & plus inde per dies animæ nasci dispendium, quam corporis, ut putabat, subsidium: interim illum provida mente ab incepto suspendit, & laico habitu adhuc usum ad Altahense monasterium secum perduxit. Ibidem prædictus vir cordetenus compunctus, petiit ab Abbate, ut ante professionem, liceret sibi Romam petere, & Apostolorum Christi aliorumque Sanctorum intercessionem, [monachus in Altahensi factus,] pro transactæ vitæ deviis & pro novæ vitæ ingressu, quærere. Quo permittente, it & redit: tandemque ante altare S. o Mauricii cingulum deponens, caput & barbam totondit; & facta de more, petitione, susceptus, ac aliquamdiu regulariter probatus, ab eodem Pastore monasticæ vitæ habitum est adeptus.
[13] Verum, post votum professionis, non immemor suæ, quam præscripsimus, pactionis, adiens Abbatem, licentiam petiit patriam repetendi, & locum, quem pepigerat, juxta condictum incolendi: [& ex pacto Prior in Gellinge,] quod pius Pater interim consensit, nolens eum obstinata contradictione ab affectu, quamvis iniquo, prohibere; donec, ratione dictante, illicita cupientem animum, paulatim posset mitigare. Venienti ergo ad locum, Gellinge dictum, & disponenti necessitates ibidem commanentium, ex occultis tentatoris insidiis, Deo, ut certe credimus, ad exemplum B. Job permittente, multa & varia ei occurrerunt incommoda. Pro quibus dum ipse, scilicet ante paupertatis ac laboris insolens, ad Abbatem sæpius queritando confugeret, ejusque pro talibus consilium & auxilium anxie perquireret; solicitus Pater, fluctuationem mentis ejus profunde perspiciens, & subsecuturam forte cordis mutabilitatem vehementer pertimescens; blanda interdum consolatione & suaviloqua commonitione mœstitiam ejus mitigans, interdum vero, juxta Apostolum, arguendo, obsecrando, increpando, opportune, importune, nutantem ejus animum castigans, ad viam salutis eum reducere studuit: quod tamen adhuc modicum profecit. [adducitur ut pacto & cura renuntiet:] [2 Tim. 4.] Sed cum in hac altercatione sæpius luctarentur, & in hujusmodi molestia ambo crebrius fatigarentur; illi iterum, quadam die suæ solicitudinis querelam suggerenti, vir Dei debito justitiæ zelo permotus, turgente, ut aiunt, pulmone respondit; ut aut in promissa obedientiæ stabilitate Deo devotius serviret, aut certe ad solitam seculi vanitatem, laqueis iterum satanæ irretitus, abjecto habitu rediret. Ad quam vocem stupefactus auditor intremuit; & erroris sui nimietatem sero tandem perhorrescens, ingemuit, omni prædicta pactione cordetenus oblita; & tota cujuscumque incommodi querimonia abolita, ad Altahense monasterium, ubi tunc sub ejusdem Patris cura (ut in gratia omnium loquar) singulare divini cultus studium fervebat, se contulit; & illic Fratribus humillime subjectus, & in sacræ religionis districtione pleniter in breviori tempore divini roris infusione instructus, ultra regulare præceptum semet, etiam Prælatis admirantibus, afflixit.
[14] Tertio namque suæ conversionis anno in prædicto Bohemico saltu eremum petiit, [qui deinde ad eremum secedens,] in qua ad XXXVII annos, in studio sanctæ religionis & in summa veraciter districtione spontaneæ paupertatis, cum sibi commanentibus, vixit. Annona denique eorum erat varia: vario certe studio a Rege Ungarico, & de Bohemia & Polonia, & ceteris diversis provinciis, simul cum vestitu conquisita. De potu, ut omnibus notum est, nihil prorsus ibi nisi sola aqua habebatur; & ipsa etiam, hospitibus ad sufficientiam, Fratribus vero ad mensuram, dabatur. Nam litteras omnino, nisi tantum Psalmos, non didicit; & tamen omnem rationem & intellectum Euangelii, legis, & Prophetarum, & historiarum quoque, ex crebra Fratrum relatione, [illiteratus licet, stupori omnibus dicendo fuit.] & etiam avidiore verbi Dei exauditione, mirabiliter percepit; adeo ut sæpissime obscuriora mysticæ intelligentiæ, interdum jocando, interdum vero admonendo, stupentibus auditoribus, proferret. Quod nos quidem, qui eum familiarius novimus, frequenter audivimus; præcipue tamen, cum in summa sua festivitate, in nativitate scilicet sancti Joannis Baptistæ specialis sui patroni, sermoni ejus affuimus; quo, in capitulari collatione, eodem die, Fratres suos admonebat, dum eos de ejusdem Patris vita & moribus, victu & etiam vestitu & operibus, ad paupertatis suæ Domino Deo placitam tolerantiam instruebat. Verum enim dico, & coram Deo non mentior, quia omnes pene qui aderant eidem sermoni, ad uberrimam lacrymarum effusionem, dono Dei, sunt compuncti. Assedit ergo ibidem venerabilis Abbas Altahensis Rathmundus, cum pluribus sui cœnobii Fratribus, & aliis multis insuper hospitibus, præter nos, quos in Canonico habitu illuc ingredi religio vetuit, quos tamen Fratrum familiaritas & maxime Abbatis licentia circumquaque ad fenestras, concionatore ignorante, clanculo collocavit: erat enim (ut de S. Benedicto dicitur, quem post Deum, vita & moribus maxime sequebatur) & scienter nescius, & sapienter indoctus.
[15] Beatus itaque Godehardus, senio & labore jam fessus, & etiam tædio secularis curæ repletus, annuente Rege, Herveldense regimen præclaro viro Arnoldo, suo prius eo loci Præposito; & p Bertholdo, æque venerabili suo Primicerio, Tegerense commendavit: sicque ad Altaha remeavit; [S. Godehardus Altaham excolit:] ubi, si Deo tantum placuerit, in finem vitæ suæ in debito cœptæ religionis studio perseverare decrevit. Idem enim monasterium omni devotione, ut vel hodie ibi liquet, adornare studebat; libris scilicet pretiosissimis, missalibus, vestimentis, ceterisque variis & utilibus ecclesiasticis ornamentis: maxime tamen (quod ubique notissimum est) plurimos in eodem cœnobio Fratres, scientia & moribus illustres, enutrivit; quos postea inter diversa monasteria Patres ac Doctores, Regis ac Episcoporum petitione dispertivit. Sed, cum jam in laboriosa, sibi tamen placita, illa sua quiete, per q decem annos, in hujusmodi pausaret; totaque cordis intentione in regione vivorum Domino placere, diurnis nocturnisque suspiriis, præoptaret, mirabile tandem somnium vidit, ut ipse nobis sæpius intimavit, post quam certe visionem se de hoc mundo, quo Deus jusserit, abiturum, non dubitavit.
[16] Quadam igitur nocte, ut semper per triginta jam annos consuevit, post primam tantum noctis quietem ecclesiam ingrediens, psalmodiæ ceterisque talibus officiis intentus, pernoctabat; sed & post Matutinas in incepto decreto perstabat. Jamque aurora irradiante, [terretur visione olivæ effossæ] modice dormitans cubiculum intravit; seque super scamnum tantum inclinans, hujusmodi somnium vidit. Nam oliva pulchræ magnitudinis ibi in claustrali atrio stabat, & putabat se sub eadem arbore lectionis studio sedere, & ad se quasdam graviores & ignotas personas accedere; quæ se a Rege eo missas assererent, ut eamdem olivam suffossam sibi in Regale servimen deferrent. Nec mora, ut sibi videbatur, secures & fossoria arripiunt; eamque, summa festinatione extirpare contendunt: sed quanto altius infodiunt, tanto densiorem radicum tenacitatem inveniunt. Quod ipsi videntes, festinationis causa, admotis securibus, radices secando præcidunt; [& repullulantes,] sicque evulsam arborem secum auferentes discedunt. Et statim, ut æstimabat, ex relicta radicum densitate, innumera & speciosa virgulta succreverunt; quæ totum etiam atrium, sua multiplicatione repleverunt; ita ut & vulgus diversi sexus & ætatis accesserit, & de eisdem frutetis plantaria plura evellens per rura & compita disseminaverit. At ille evigilans ecclesiam statim intravit; seseque, totum cogitatum suum in Domino jactans, divinæ clementiæ attentius commendavit; quia se post idem somnium discessurum, certius æstimabat. Quod tamē sapiens quisque alia evidenter portendere, patenter intelligit; qui multiplicem doctrinæ illius numerositatem solicite perpenderit, & illic in prioris religionis exercitio relictam, & postea ubi ubi per diversa divini roris dogmata salubriter dispersam. r
ANNOTATA.
a Henricus secundus Dux obiit anno 995, relicto herede S. Henrico filio.
b Hundius Sub Erchanberto Abbate Sacerdos XII Kalendas Januarii a S. Wolfgango ordinatur, ergo ante annum 994, quo S. Wolfgangus Episcopus Ratisponensis obiit 31 Octobris.
c Anno 997 id factum observat Browerus.
d Ergo usque ad annum 1005.
e S. Henricus conceßit S Godehardo mercatum & telonium, in villa prope monasterium Helingerinperch dicta, anno 1009 Indict. 7, 7 Idus Junii. Consule Diplomata S. Henrici a Gretsero edita.
f Hersfelda illustrißimum & ditißimum in Haßia cœnobium, in quo S. Wigbertus fuit depositus, uti dicetur ad ejus Vitam 13 Augusti.
g Ms. Græciense Bernhardus.
h Inclusa [] uncis desunt in Ms. Rottendorf. sunt vero in Ms. Græciensi.
i Ergo usque ad annum 1012.
k Ms. Græciense. Commendatum est ei & aliud monasterium Tegarense, quod pari quoque diligentia &c. Est Tegerense seu Tegernseanum potentißimum Bavariæ Superioris monasterium ad lacum Tegernum, de quo latius egimus 25 Martii ad Vitam S. Cyrini seu Quirini Martyris Romani, cujus corpus istic adservatur.
l Chrempsense monasterium, vulgo Crembsmunster, in Austria superiore, a Taßilone Duce Bavariæ anno 777 fundatum.
m Gunterus cum titulo Sancti refertur 9 Octob. cujus Vita tunc accuratius erit examinanda: in qua omnia eadem, quæ hic leguntur, etiam continentur & sunt in Ms. Rottendorf.
n Gellinge monasterium in patria ejus Thuringia:in illo Arnoldus successor S. Godehardi in Hersfeldensi, mortuus est anno 1031, uti legitur apud Schafnaburgensem.
o Browerus Sanctæ Mariæ: quod idem infra num. 56 nominatur, & forte similiter corrigendum est.
p Ms. Græciense Purchardo.
q Ergo usque ad annum 1022.
r Clarius dixisset eo visu prænotatum, quomodo a monasterio avellendus & ad Episcopatum transferendus Godehardus, ibidem nihilominus esset in discipulis multiplicandus. Porro pars 2 de Vita Episcopali S. Godehardi hinc sumit initium. Sub nova quasi præfatione Ad Defensorem, quo nomine suum magistrum Albuinum intelligit auctor.
CAPUT III.
Episcopatus Hildesheimensis diu recusatus, dein admissus. Controversia de præeminentia in monasterio Gandershemensi.
[17] Quoniam quidem beati viri vitam, non propria scientia, quæ certe nulla est, sed Divina clementia favente, ab exordio hactenus per multa laudabilia descripseram; gratias pro scire condignas eidem clementiæ refero, tuumque, Venerande Pater, auxilium, quem a fine usque in finem in omnibus, & in hoc præcipue negotio eruditorem, defensorem, correctoremque præelegi; tuum, inquam, tuique similium auxilium & interventum ad Deum imploro, ut deinceps majora & laudabiliora, illius directione, sine mendacii fuco, veraciter & congrue describam. Anno igitur post incarnati verbi Dei mysterium MXXII, Regni vero Domini Henrici XXI, Imperii autem IX, felicis memoriæ a Bernwardus, venerabilis nostræ Ecclesiæ Antistes, [Post S. Bernwardi, Hildeshemensis Episcopi obitum,] ex hac vita ad perpetuam migravit: cujus certe obitus totam regionem maxime contristavit. Erat enim, ut festinando omnem ejus vitæ historiam transcurram, in cuncto divinæ servitutis studio juste fervidus, & in tota mundanæ utilitatis sagacitate sapienter providus; contra rebelles & induratos jure severus, erga obedientes & modestos rite mansuetus; in eleemosynis & miseratione compatiens & largus; vigiliis, jejuniis, & orationibus convenienter intentus. Monasterium itaque nostrum, libris, serico, auro, argento, gemmis, picturis, aliisque ecclesiasticis ornamentis pluribus decenter redimivit; Clericos auxiliante Deo multos, & etiam in divino servitio utiles enutrivit; venerabile templum S. Michaelis, proprio labore constructum, suaque hereditate & acquisitione sufficienter dotatum, in monachicam religionem Deo consecravit; turres munitissimas, & etiam honorificas, cum adhærente muro, in Orientali & Occidentali parte nostræ civitatis, in tuitionem civium construxit; ecclesias multas, cum variis & utilibus ædificiis, per diversas Episcopii curtes ædificavit; & omni prorsus Pontificalis provisionis honestate, in divinis & humanis, solerter invigilavit.
[18] Eodem tempore Imperator b Gruona sedebat, & præmemoratum Abbatem, solito semper pietatis more, secum habebat. Adveniente ergo Legato cum hac lugubri legatione, [a S. Henrico oblatum Episcopatum recusat:] Imperator fidelem Christi suique amicum condigno mœrore deflevit; & piam ejus animam Deo & sanctis Deo Angelis debita commemoratione commendavit. Deinde Abbatem secreto soliloquio convenit, eique suæ voluntatis arcanum de Episcopatu ejusdem Sedis aperuit. Cui statim ille in faciem restitit, & se indignum tali ac tanto honore & officio respondit. Quem item itemque ex abundantia cordis devotius admonuit: ille vero in cœpta excusatione firmiter perstitit: dicens, certe se majora onera divitiarum ob hoc rejecisse, ut soli Deo liberius vacaret, & fragilis vitæ finem, in solita dilectaque sibi paupertate, securius expectaret. Imperator vero per Episcopos duritiam cordis ejus emollire tentavit; eosque de talibus illum convenire rogavit. In quorum ille colloquio, solita fiducia restitit; & se tandem, si hoc tamen nomine dignus eis videretur, donec Ratisbona aut Patavia vacaret, ubi non sibi sed suis tantum prodesse possit, libentius expectare retulit. Sicque ibidem, per totam hebdomadam de hoc inter eos causa tractabatur; sed ille semper in eadem suæ sententiæ tenacitate retinebatur.
[19] Tandem in vigiliis S. Andreæ Apostoli, quæ tunc in quinta feria ante adventum Domini evenerant, [motus visione,] item somnium vidit, quod tunc soli Imperatori, postea vero & nobis gratulando, & etiam lacrymando, sæpius intimavit. Aspexit enim in visione, post solitas nocturnas vigilias ac preces matutinas, ut sibi videbatur, in atrio ejusdem ecclesiæ, in qua post triduum Deo consecrandus erat, nimiam certe multitudinem inter se tumultuantem, & de Episcopio Hildenesheimensi serio concertantem. Tunc accessit ad eum in media multitudine, cum pulchra puellarum caterva, quædam Matrona venerabilis, vultu & habitu mirabilis: &, apprehensa manu ejus, de frequentia turbarum, eum in eamdem ecclesiam introduxit; &, extenta dextra, nutu tantum eum ad agendam ante Crucifixum c veniam, admonuit. Statimque, ipso se ad preces inclinante, ipsa cum circumstantibus clara voce ita Deo psallere cœpit. Infunde unctionem tuam clemens nostris sensibus. Ad quam vocem ipse a somno evigilans, & ejusdem visionis mysterio compunctus, ecclesiam intravit; & coram altari Domini prostratus, divinæ pietati se suamque visionem commendavit. Facto autem die Imperatorem secretius convenit; & mentis suæ pertinacia remissa, visionis ei seriem aperuit; & tandem se divinæ prædestinationi, & ejus etiam consilio ac voluntati obsecuturum, devovit. Nec mora, eodem die, diluculo Clerus noster cum militia advenit: quibus dum Imperator suum secretum, imo divinum decretum intimavit; tota eorum unanimitas, gratanter Deum laudando, suscepit: quamvis primo, quod nec mirum erat, aliqui vel ob ignotam ejus vitam, vel etiam ob auditam olim juventutis ejus nimietatem, ad tempus expavescerent, [ordinatur Episcopus ab Aribone Moguntino,] sibique tale aliquid pertimescerent. Sequenti vero die, in Natali Apostoli d, cum summo Cleri plebisque tripudio, eidem pastoralis cura commendatur, qui in proxima Dominica Adventus Domini, ab e Aribone Metropolitano Moguntiaco digne Deo consecratur.
[20] f Sed tamen in ipso ejusdem honoris, sive, ut ipse putavit, oneris initio, justis a Deo, ur vere creditur, prædestinata, non defuit tentatio. [sopita prius controversia de Gundersheim.] Nam idem ejus consecrator Aribo, eodem die ante Missarum solennia secretius eum cum Episcopis convenit; eique in Gandesheimensi loco & circumiacente territorio omnem Pontificalis officii provisionem, g Banni sui interpositione, prohibuit. Quem quidem bannum ipse, suæ simplicitatis more, nec approbavit nec renuit, sed statim ad Imperatorem, ab eo solummodo patrocinium in talibus quærens, consugit. Qui confestim Archiepiscopo cum Confratribus familiariter accersito, & dissimulata cordis molestia sui, hunc novum conflictum banno soluto sapienter pacificeque diremit. Et sic, prædicta confecratione festive celebrata, eamdem diem in timore Dei exultantes læti peregerunt; & ita in pace suum conventum dissolverunt. Non ergo vobis, o lectores, [monasterio sub jurisdictione Hildes. fundato,] incommodum vel fastidiosum videatur, si hujusmet conflictus initium, vobis certe in posteris necessarium, altius necessitatis causa repetatur. Quidam Dux Saxonicus h Ludolphus nomine, cum sua conjuge Oda, cum consilio & licentia i S. Altfridi, quarti nostræ Ecclesiæ Episcopi, Romam petiit; & a Beato k Sergio Papa reliquias Sanctorum Præsulum l Anastasii & Innocentii impetratas detulit: in quorum honore monasterium & cœnobium Virginum, primo m in Brunesteshusen, deinde, quarto post anno, in Gandesheim construxit: & easdem villas, cum adiacente territorio & omni sua hereditate, illuc in utilitatem Christo militantium contulit, & filiam suam Hathamudam Abbatissam ibi primam, eodem Episcopo ordinante, constituit.
[21] Sic totum idem territorium ab initio semper ad Hildenesheimenses Episcopos per CXI annos pertinuit; & nullus Moguntinus Præsul quidquam inde vel sibi, vel suæ Ecclesiæ vendicavit; donec a Rabano duodecimus n Willegisus Metropolitanus Moguntiacam Cathedram insedit, vir certe in omni Catholica pietate præclarus, sed in hoc solo tantum periculose temerarius; qui suadente, ut impune veritatem loquar, Domina Sophia sorore Imperatoris Ottonis tertii, quæ juvenili jactantia & generis dignitate elata, a o Palligero tantum velari gestivit, eumdem locum sibi usurpare tentavit. Quæ tamen machinatio in conspectu Regis & Principum, p Osdago, octavo post Altfridum nostræ Ecclesiæ Episcopo, veritatis ei & justitiæ voce resistente, disperiit; quando vix obtentu Regis, [ubi velanda Sophia Soror Ottonis 3 ipsum ei subtrahere nisa] ejusque matris licentiam ab eodem Episcopo obtinuit, ut ibi in natali S. Lucæ Euangelistæ Missam celebraret Archiepiscopus, & prædictæ Sophiæ velationem simul cum eo ageret; de ceteris vero velandis Virginibus, noster Præsul suo jure provideret. Post pauca autem, prædicto Osdago Episcopo defuncto; & Gerdago etiam nobis electo, & post biennium functo; Dominus Bernwardus, Regius Capellanus, eamdem Sedem obtinuit: quem idem Archiepiscopus consecravit; sed super eadem repetitione prorsus obticuit, donec Domina Gerberga Abbatissa venerabilis novum monasterium, quod ipsa post incendium construxit, voluit consecrari. Sed, quia ipsa, infirmitate detenta, ea providere non valuit; prædictæ Sophiæ, spirituali certe filiæ ac etiam nepti, hanc procurationem commendavit: quæ statim, solito more, proprium Episcopum contempsit, Archiepiscopum honorifice ad talia vocavit. [& ad Moguntini jus transferre] Qui iterum pro hujusmodi suasione, juris oblitus, eumdem locum invadere festinavit: sed Præsulis nostri litteris commonitus, distulit. Iterum invitatur, iterumque auctoritatis jure repellitur. Ad tertiam vero invitationem Archiepiscopus illuc advenit, ecclesiam, ut putabat, dedicaturus: quod certe Eggehardus Slesvicensis Episcopus, vere fidelis nostræ Ecclesiæ filius, illuc cum Clero a nostro Domino missus, scripturarum auctoritate intercepit. Post multas autem & varias hujusmodi disceptationes, eadem causa tandem ab Episcopis comprovincialibus, usque in præsentiam Romani Pontificis Imperatorisque comperendinatur.
[22] Sed eo tempore pius Otto tertius Imperator ad Christum migravit; cujus loco, ut prænotatum est, [nihil evicerat,] Henricus in regnum intravit. Qui statim natalem S. Laurentii Patherbronnæ celebravit: ubi Domina q Cunigunda regalem coronam percepit. Prædicta etiam Gerberga Gandenesheimensi Abbatissa seculo exempta, Sophia ei succedens, solito iterum more ibidem Principum licentiam Domini Bernwardi a Palligeto benedicendi impetravit. Deinde novus Rex primum sui honoris annum, in Natali Domini, Palidi inchoavit. Ibi coram eo per Principes sæpius dicta Episcoporum lite recitata, cordetenus indoluit; & ad illam sedandam, sæpe interceptam dedicationem Ecclesiæ Gandenesheimensis in Vigilia Epiphaniæ Domini destinavit. Illuc ergo statuto die advenientes, & Dedicationis officium inchoantes, intus sacro mysterio peracto, Rex cum Episcopis & Primatibus ante fores ad populum processit. Ubi Willegisus Archiepiscopus publico sermone æstimationis suæ culpam professus, [Willegiso Moguntino coacto renuntiare prætenso juri:] juri & repetitioni ejusdem loci abrenuntiavit: & in testimonium hujus abrenuntiationis, ferulam Episcopalem Domino Bernwardo, ut postea in Franconovordensi Concilio claruit, coram Clero & populo condonavit. Archiepiscopus vero, hac lite sedata, Præsulem nostrum, omni honore & caritate ultra dilexit, & in nostro cœnobio fraternitate honorifice acquisita, summam dilectionem & loco & Fratribus providit: qui quinto post anno, plenus dierum & bonorum etiam operum, ad Christum migravit. Cujus successorem Erkanbaldum, [quod successor frustra voluit suscitare contra Godehardum.] Fuldensis cœnobii prius Abbatem, Dominus Bernwardus Kal. Aprilis Moguntiæ consecravit: qui ibidem novem annos præsidens, ordinatorem suum, consanguinitate etiam sibi propinquum, debita devotione percoluit, & supradicta controversia omnino conticuit. Huic autem Aribo Regius Capellanus successit; quem Imperialis annuli dono, regio more, præsignatum, Bernwardus Episcopus, ad principale altare, prænotatæ Gandenesheimensis ecclesiæ, Presbyterum ordinavit; eique in verbo Domini & banni S. Petri auctoritate, ejusdem altaris & etiam loci vel circumjacentis territorii usurpationem, invasionem quoque vel repetitionem, astante Imperatore cum Episcopis, publice interdixit. In hujus banni vindictam, ille novo nostro Patri intulit tentationem prædictam. Erat tamen, ut veritatem non occultemus, idem Archiepiscopus genere & dignitate, & probabili morum etiam gravitate, vere venerabilis; sed in hac tantum temeritate erga nos pro parte culpabilis. Hæc ergo hujus conflictus abbreviatio ideo hic adnotatur, ut subsequentis disceptationis, de eodem Gandenesheimensi territorio, veritas & ratio clarius cognoscatur.
ANNOTATA.
a Colitur S. Bernwardus 20 Novembris.
b Gruona, Grunna & Gruna, oppidum Thuringiæ.
c Veniam agere aut facere, est corpus reverentiæ causa inclinare; ut sæpius in hoc opere occurrit. Consule 26 Martii Miracula S. Ludgeri § 7 litt. q.
d Ms. Rottendorf. Prius habita Cleri plebisque Canonica & legitima electione, eidem pastoralis.
e Aribo præfuit Ecclesiæ Moguntinæ ab anno 1020 ad 1031. De quo consule Serrarium lib. 5 Rerum Moguntiacarum pag. 729 & seqq.
f Sequentia desunt in Ms. Rottendorf.
g Bannum mulctæ genus in Legibus Longobardicis 60 solidorum aut verberatio tot ictuum: & dein pro quacumque indictione pœnali sumptum. Bannum enim propriißime edictum est, bannice edicere; transfertur autem etiam ad id quod edicto indicitur significandum.
h Ludolphus, Dux Saxoniæ, pater S. Brunonis, qui cum Martyribus Ebbeckesdorpiensibus occisus colitur 2 Februarii, ubi § 2 pag. 311 deduximus istius familiam & hunc locum illustravimus. Nomen uxoris Oda, alias Yda scriptum, marginali Nota Browerus indicat.
i Altfridus sedit, si credatur Eggehardo, ab anno 847 usque ad annum 875, quo mortuus traditur festo Assumptionis S Mariæ: quo eum die, non roperimus ullis fastis adscriptum; tamen titulo Sancti eum honorant, Trithemius l. 3 de Viris illustribus Ordinis S. Benedicti cap. 27, Bruschius & Wion in Episcopis Hildesheimensibus, & Bucelinus ad diem 9 Decembris.
k Hic est Sergius II Papa, qui sedit ab anno 844 usq; ad annum 847, quo mortuus est 12 Aprilis. Hinc liquet autAltfridum citius fuisse in Episcopum electum, aut id actum ejus necdum Episcopi consilio.
l Solius Innocentii meminit Witichindus, quem Innocentium primum asserit Albericus in Chronico, & Reliquias anno 849 allatas tradit. Colitur dictus Innocentius 28 Iulii. Acta S. Anastasii dedimus 27 Aprilis. Reliquiarum de hujus corpore acceptarum meminit etiam Tangmarus in Vita S. Bernwardi.
m Eggehardus de Altfrido Episcopo. Hic anno Domini 852 cum Ludolpho primo Duce in Bruneteshusen, & quarto post anno in Gandersheim, Virginum cœnobium inchoavit. Fuit Gandersheim celeberrima Abbatia XXIII M. P. Hildeshemio dißita. Tangmarus eumdem annum 852 primo loco aßignat: ast anno 856 cœptum construi monasterium in Gandersheim tradit.
n Willigisus sedit ab anno 972 usque ad 1011, hinc supra indicati anni CXL (perperam excusi CCXL) computandi forent ab anno 849 indicato usq; ad annum 989. Controversia hæc latius describitur in Vita S. Bernwardi.
o Palliger scilicet Archiepiscopus Willegisus, qui pallio utebatur.
p Osdagus, vir summæ caritatis ac castitatis, in sancta religione probatus; sedit ab anno 985 ad annum 989, ut legitur in Chronico Hildeshemensi. At Bruschius asserit sedisse ab anno 986 isque ad an. 990.
q Acta S. Cunigundis Imperatricis, illustravimus ad diem 3 Martii.
CAPUT IV.
Illustres in Episcopatu virtutes. Basilicæ constructæ & dedicatæ. Iurisdictio circa Gandersheim defensa.
[23] [Cœnobii Cathedralis disciplinam curat,] Beatus igitur Godehardus, Pontificatus infulis decoratus, Nonis Decembris Hildenesheim advenit, omnesque in suo adventu vere gratulantes invenit. Qui mox, ut cœnobii nostri religionem, eotenus rationabiliter (Deo gratias) conservatam agnovit; condignas illico divinæ miserationi laudes persolvens, omni eam devotionis studio ampliare, & in divini cultus exercitio condecorare sategit. Forinsecus vero de generali Cleri & populi gubernatione, Episcopali speculatione, solerter invigilavit; pro qua etiam die ac nocte, omni vitæ suæ tempore, indefectivo gemitu, Domino indesinenter supplicavit. Semetipsum vero in sanctimonia solita, & primitus incepta bonorum operum assiduitate non solum caute custodivit, sed etiam religiose dietim augmentavit. In vigiliis & orationibus, ac continua & certe vix credibili jejuniorum frequentatione, & largissima eleemosynarum profusione, & in summa totius divini timoris gravitate, usque in finem, Spiritu sancto corroborante, perseveravit. Fuit igitur, ut nulla prorsus virtutis ejus panegyrica prætermittam, Regibus & Primoribus & formidini & honori; ceteris vero, unicuique secundum se, timori pariter & amori. Pro cunctis scilicet rite solicitus, & in Christo omnibus omnia factus, soli tantum sibi gravis & austerus perstitit & parcus. Cœnobium suum Pastorali cura sapienter gubernavit, & Fratrum commoda, in victu & vestitu, ceterisque indigentiæ humanæ necessariis, [juventutem in studiis educat:] sæpius adauxit; quos etiam ad sacræ religionis observantiam, Apostolice arguendo & obsecrando, multipliciterque informando, conduxit. Juvenes quoque & pueros, quos inibi bonæ indolis & sapidos invenit, per diversa scholarum studia circumquaque dispertivit: quorum certe postea servimine, variam ac multiplicem suæ Ecclesiæ utilitatem, in lectione, scriptura, & pictura, ac plurali honestiori Clericalis officii disciplina, conquisivit. [fabricas restaurat:] Thesaurum nihilominus ecclesiasticum, quem ibi numerosum invenit, tam decenter quam & utiliter amplificavit; & quidquid in ædificiis ecclesiasticis, non solum principalis suæ civitatis, sed & in aliis suæ provisionis locis, dirutum vel veteratum reperit, totum summa celeritate distrahere, renovare, & meliorare testinavit. Inter quæ tamen omnia baptismalem ecclesiam, quam felicis memoriæ Otwinus, X moster Antistes, in honore S. Mariæ & a S. Epiphanii Episcopi (quem de Papia civitate, Dei dono, Patronum nobis adduxit) in b australi parte nostræ ecclesiæ construxit; senio certe & negligentia delapsam, diruit; & in eodem loco monasterium honestum, in prætitulato honore, primo suæ ordinationis anno, fundavit, quarto consummavit: & ibidem Congregationem Canonicam, pluris sane honoris & utilitatis, in Dei timore coadunavit; quam concambii sui acquisitione, sufficienter vestivit & pavit, abundantemque illic in futurum ad talia sufficientiam condonavit.
[24] Miraculum ergo primum, quod per eum Christi gratia ipso suo primo anno fecerat, [Moguntiam venient ad Synodum an. 1023] in spem & gaudiam lectorum hic interponendum merito opinor; quod ipsa veritate, quæ Deus est, teste, non mentior, ab ipso quidem usque in finem penitus celatum; sed a Clero & populo, qui intererant, divulgatum. Eodem anno Aribo Archiepiscopus Imperatorem in Pentecosten Moguntiam invitavit, ubi & Concilium generale coadunavit; in quo Episcoporum consilio plura, quæ deviaverant, correxit. Præcipue tamen Ottonem Comitem de Hamerstein & Irmgardam, illicite commanentes, separare disposuit; quod tamen penitus perficere non potuit; quia ille partim se Regali timore c, partim Episcopali commonitione utcumque correxit: illa vero publice bannos prævaricans, ibidem jus legemque, ut vel hodie claret, funditus perdidit. Ad idem Concilium Præsul noster, & Imperiali & Pontificali vocatione allegatus, pulchra Cleri & militiæ frequentia etsi non sponte comitatus, illo properabat. Et quadam die in pago, qui Logingaha dicitur, juxta prædictum Castellum Gruona, ubi gratia Dei & electus & consecratus est, iter carpebat; & contigit ibi in villa quadam, mulierem a spiritu vexari immundo; [dæmoniacam sanat:] & a parentibus vel propinquis per ecclesias ad Sanctorum patrocinia circumduci. Qui, dum novum Episcopum illuc adventare cognoverant, in occursum ei, sancta ejus opinione fiduciati, simul cum infirma concite properabant. Immundus vero spiritus, ipsa eorum festinatione pavefactus, per os infirmæ anxio clamore, quo duceretur, inquisivit. Cui, cum dicerent, quod in occursum Godehardi Episcopi traheretur; horrifico statim mugitu & ejulatu, cœpit miserabiliter refragari, &, ne ad Episcopum veniret, ipsis, qui eum ducebant, mirantibus pariter & paventibes, reluctari, ejulans & vociferans, Godehardum se nec audire, nec posse videre. In eo certamine dum infirma a fidelibus, fide & spe, ut vere patuit, ferventibus, trahebatur; spiritus nequam tota violentia reluctabatur. tandem (Deo gratias) fugato dæmonio, mulier liberatur; & ad virum Dei, ubi sub quadam arbore refrigerii gratia consedit, sana corde & corpore perducitur. Qui, cognitis rebus, timore pariter & gaudio compunctus, lacrymans gratias divinæ pietati, in faciem prostratus, jure persolvit; eidemque manus imponens, eam benedictione pariter & prece in fide confortavit; & valentem, imo & gaudentem, cum gaudentibus civibus & amicis remisit; sicque iter, quod cœperat, peregit. Unde eum omnes qui eum eo comitabantur, amplius & amabant & timebant, cujus coram Deo tale meritum cognoscebant: quibus tamen, super hoc facto, seria auctoritate silentium indixit. Sed nec ægra, quæ sensit; nec turba, quæ salutare miraculum vidit, reticuit.
[25] Erat etiam in Orientali parte civitatis nostræ palus horrifica, & circum manentibus omnino plurali formidine invisa, eo quod ibi, ut opinabantur, [Ad Sulzam paludem a se expiatam,] tam meridiano quam & nocturno tempore, illusiones quasdam horribiles vel audirent vel viderent; quæ a fonte salsuginis, qui ibidem in medio bulliebat, Sulza dicitur. Qua ille spectata, & illusione etiam phantastica qua bruta plebs terrebatur audita, eamdem paludem secundo sui adventus anno cum Cruce & Reliquiis Sanctorum invasit, & habitationem suam ibidem aptavit; & in medio periculo Oratorium, in honorem S. Bartholomæi Apostoli, [oratorium & xenodochium struit:] fundavit. Quo sequenti anno consummato & dicato, omne dæmonum phantasma exinde funditus exstirpavit: & eumdem locum omnibus commorantibus vel advenientibus gratum, & sine qualibet tentatione habitabilem reddidit. Ubi xenodochium Christi, in receptionem pauperum ædificavit: quod omni humanæ indigentiæ commoditate abundans, fideli cuidam suo Presbytero Bernwardo, cujus hic nomen pro fidei merito jure interponitur, commendavit; per Christi nomen eum frequentius terribiliter obtestans, ut non solum illic commorantibus, sed & cunctis forte adventantibus victus & vestitus necessaria, ita convenienter provideret, sicuti pro hac ipsa sua dispensatione Deo rationem reddere deberet. d
[26] Quoddam tamen talium genus, illos scilicet qui vel Monachico, vel Canonico, vel etiam Græco habitu per regiones & regna discurrunt, quos & Platonis more Peripateticos irridendo cognominavit; [erga peregrinos discretus] illos, inquam, prorsus exprobrando quasi execrabatur: quos tamen, propter nomen Christi quod profitebantur, necessaria sustentatione biduo vel maxime triduo consolabatur: sicque præbitis calceamentis vel vestibus, eos, ne cursus sui solitum obliviscerentur, discedere hortabatur. Aliquibus vero cum eo diutius permanare cupientibus, illam Gregorii in Dialogo sententiam ironice objecit: quomodo stultum viatorem, ad sacra loca properantem, inimicus per conviatorem suum, & per fontis vel prati amœnitatem, vel etiam ciborum dulcedinem decepit. Interdum vero a suis familiaribus, quod nec ei displicebat, admonitus, quo inter tales sæpius veri Dei amici invenirentur, illud statim Hieronymi ridiculum opposuit: Quia mendaces, inquit, faciunt, ut veridicis vix credatur. [Lib. 2, 13] Si quos tamen talium in Dei cultu vel timore stabiles agnovit, hos nimirum privatim potius quam publice, quod & ipsi malebant, in his quæ ad Deum pertinent, [mitis erga pœnitentes,] adamavit. Sed & super delinquentes & noxios mira erat miseratione mitis & placabilis; ita, ut si quilibet talium confessionis & pœnitentiæ gratia ad eum confugerent; & delicta eis statim prompta clementia indulserit; & vigilanti cura eis, ne ulterius in talia necessitatis causa inciderent, omnem sufficientiam in posterum providerit: more quidem & exemplo sancti sui Patroni Nicolai Episcopi, qui eleemosynarum auro, & virginum incestus, [liberalis erga pauperes.] & patris earum inopiam, & totius familiæ detestabilem ademit infamiam; & quorumlibet pauperum, ad se quoquo modo pertinentium, pia clementia sedavit indigentiam. Hujus, inquam, exemplo Præsul noster satagegat inopes ubique semper consolari; cui & cordi erat cum talibus colloqui, cum eis ludificando & etiam convivando jocundari.
[27] Eo etiam anno a nativitate Christi MXXIV, piæ memoriæ Henricus Imperator, ordinationis suæ anno XXIII, ad Christum migravit; cujus quippe obitus, totam Christianismi lætitiam, qui sub eo floruit, flebiliter conturbavit. Cui succedens vir nobilis & strenuus e Conradus, primum suæ felicitatis annum in natali Domini Mindæ initiavit: [Sub Conrado Salico super Gandesheim frustra vexatur:] inde post Epiphaniam Hildensheim venit. Ibi etiam prædictus Aribo Archiepiscopus, qui vivente Imperatore jam per biennium obmutuit, iterum inventa occasione B. Godehardum super Gandesheim inquietare cœpit: quam tamen ejus machinationem novus Rex, Primatum consilio diremit. Sicque Rex, peragrata compendioso itinere Saxonia, Quadragesimali tempore per Thuringiam Franciamque in Bajoariam progressus, Reginesburg sanctum Pascha honorifice feriavit. Et ea æstate, partes Bajoariæ, Sueviæ, & Carentinorum, cum circumjacentium provinciarum terminis, pertransiens, Natalem Domini Leodii celebravit; ad Purificationem vero S. Mariæ, Augustæ mansit. Inde iter suum ad partes Italiæ direxit; & proximum Pascha Vercellis prospere celebravit: & ita contiguas circumquaque regiones, in novo regio decore, visitando peragravit.] Tertio quoque suo anno, [basilicas varias construit aut dedicat:] Præsul noster Montem speciosum, in Occidentali parte civitatis, incolere cœpit; quem quinto post anno, titulo ac nomine S. Mauritii, summi sui Patroni, dicavit. Ecclesiam etiam pulchram in f Holthusen, in honorem S. Benedicti Abbatis, monachicæ conversationi aptam, dedicavit; & circumquaque per Episcopii sui terminum basilicas multas, vel ipse studiose ædificavit, vel ab aliis fidelibus Christi constructas gratanter Deo consecravit.
[28] Eo tempore prædictus Aribo Archiepiscopus in natali S. Matthæi Apostolig Selingenstadt, Concilium generale Episcoporum duodecim concivit; [Denuo super jure prædicto conventus Seligenstadii] in quo Præsulem nostrum super prædicto Gandesheimensi territorio publice convenit: quam tamen Synodum unanimitas fratrum in futurum annum comperendinavit; Rex autem Natale Domini festum h Iporeæ initiavit: Inde ad limina Apostolorum tendens, feria tertia ante Cœnam Domini Romam, felici prosperitate gaudens intravit; & in sancto Resurrectionis Domini i die coronam Imperialis honoris, a Beato k Joanne Apostolorum Vicario, gloriose percepit. Inde in proxima Dominica regressus, pervasa circumquaque potestative ea regione, in pace repedavit; & Nativitatem sancti Joannis Baptistæ l Imbripoli, novus Imperator celebravit; ubi & defuncto in bona senectute m Henrico Duce Bajoariæ, filio suo; Domino Henrico eumdem Ducatum, Principum delectu, commendavit.
[29] n Eo item anno, Aribo Moguntinus Franconovordi Concilium Synodi coadunavit, præsidente Imperatore cum Episcopis XXIII: [& Francofurti,] in quo iterum beatum virum Godehardum, de sæpius præventilata causa, more suo, inquietavit. Ibi Præsul noster, tandem summa veritate, quae Deus est, [iterum in Ganderheimensi causa victor,] miserante pariter & adjuvante, Episcopatus sui proprietatem, super totum Gandensheimense territorium, testimonio septem Episcoporum, qui prædictam pactionem in Gandisheim & audierant, & viderant, canonice retinuit; scilicet Brunone Augustensi, concionante; o Wernero Argentinensi, decernente; ipso vero Metropolitano, vere invito, verbi Dei banno affirmante. Hi enim erant Episcopi, qui Seniori nostro suum testimonium, sicuti audierant & viderant, præbuerunt, id est, Bruno Augustensis, Ebehardus Babenbergensis, Meinwercus Paderbronnensis, Meginhardus Wirceburgensis, Sigebertus Mindensis, Hildiwardus p Citizensis, Bruno Mersburgensis.
[30] Pulchra enim erat ibi & rationabiliter ordinata tam Regalis quam & Episcopalis consessio. Nam in Orientali parte ante altare Archiepiscopus Aribo cum suis Suffraganeis Wernero Argentinense, [causam in Synodo præsens obtinet:] Brunone Augustense, Meginwerco Patherbronnense, Eberhardo Babebergense, Meginhardo Wirciburgense, Godehardo Hildenesheimense, Branthoo Halverstadense, Wiggero Verdense, Hazecone Wormatiense, consedit. In Occidentali vero parte Imperator consedit; & a dextris ejus Piligrinus Coloniæ Archiepiscopus cum sibi subditis, Sigiberto Mindense, Sigifrido Mimigardense, Bennone Trajectense. A sinistris Hunfridus q Parthenopolitanus Archiepiscopus cum suis, Hildewardo Citizense, Brunone Mersburgense, Luizone Havesbergense, Thiederico Misnense. In australi autem plaga Episcopi Rambrechtus Wirdunensis, Rodolphus Slesvicensis, Hiltolphus Mantuanus, Reginoldus Aldenbergensis assederunt. In Aquilonari etiam, Abbates Richardus Fuldensis, Reginboldus Loresheimensis, Arnolphus Herveldensis, Gerbertus Moguntinus, cum aliis etiam ejusdem ordinis sex adfuerunt. Subsequens etiam natale Domini festum Imperator Leodii celebravit: Pascha vero Aquisgrani festive feriavit, ubi & filius ejus Henricus regalis nominis coronam a Piligrino Archiepiscopo, Cleri plebisque electione, [uti etiam Geizlicæ per legatum:] honorifice percepit. Eo anno iterum Aribo Synodum suam Geizlicæ concivir, ad quam item Seniorem nostrum Godehardum inquietandum, legatis & scriptis vocavit. Quo ille ire dissimulans, venerabilem virum Tadilonem, Decanum nostri cœnobii, cum Fratribus obviam ei misit; qui eum honorifice ex parte Senioris salutando, de præteritæ Synodi diffinitione commonuit, & plurali altrinsecus auctoritatum collatione profusa, Episcoporum auxilio eum ab ipsa repetitione, tunc tantummodo compescuit. r
[31] Sequenti quoque nihilominus anno, Imperatore Palidi considente, [& Palidi] prædictus Archiepiscopus ibidem Synodo habita, veterem querelam contra beatum virum, præsente Imperatore, incepit: sed post multa & varia disceptationum colloquia, vix tandem ad Episcopis commonitus destitit. Hoc etiam anno Bruno Augustæ civitatis Episcopus obiit, cui s Eppo successit. Wernerus quoque Strazburgensis Præsul sustollitur, post quem Wilhelmus surrogatur. Proximo quoque anno Imperator Mersburg Pentecosten celebravit; ubi prædictus Aribo Archiepiscopus & Senior noster Godehardus inter se invicem super diuturna eorum disceptatione, reconciliati sunt. Nam ipse Metropolitanus Patrem Godehardum secreto coram Episcopis convenit, seque super hac parochia errasse confitendo nuntiavit; & omnem fraternam satisfactionem, sed & de præterita lite perpetuam taciturnitatem, sub vero Christi & Ecclesiæ testimonio, promisit; sibique priora errata propter Deum remitti suppliciter petiit. [ac denique Mersburgi, ipso adversario victum se fatente;] Istud ergo hic veraciter inscribitur, quia ipso Domino Godehardo idem sæpius in suo sermone protestante publice, verum esse comprobatur.
[32] Eo anno Unewanus Archiepiscopus Hammaburgensis obiit, cui Liebizo successit. Deinde Imperator Natalem Christi Patherbronnæ egit, ubi Aribo Metropolitanus in sancto die inter Missarum solennia, publico sermone habito, licentiam ab Imperatore & Confratribus Romam pergendi rogavit; simulque a Clero & populo indulgentiam sibi a Deo impetrari postulavit. [cui defuncto sufficitur Bardo.] Sicque post Purificationem S. Mariæ iter assumens, Romam adiit. Inde vero digrediens VIII Id. Aprilis, ah! ah! obiit, anno ordinationis suæ XI: cunctis certe Catholicis merito flebilis, quia in omni ecclesiastica religione erat vere laudabilis. Cui vir simplex & rectus, Bardo Herveldiæ Abbas, successit; qui, Deo manifeste provehente, brevi ad culmen summæ perfectionis feliciter processit. Cujus pietatis vita & actus hic plenius ideo non inscribuntur, quia (Deo gratias) Moguntiæ pro sanctitatis suæ meritis inter Apostolicos Sacerdotes magnifice celebratur. Unum tamen perfectionis ejus privilegium dicam, quod ei in nostris confiniis a sanum sapientibus Clericis, honoris gratia, oblatum est; scilicet, ut æquivocato cum Beato Ioanne Episcopo cognomine, propter dulcisonam prædicandi melodiam, Bardo Chrysostomus diceretur t.
ANNOTATA.
a Historiam translationis corporis S. Epiphanii edidimus 21 Ianuarii die ejus natali.
b Chronicon Hildesheimense: Domnus Godehardus, prima post ordinationem suam æstate pulchrum monasterium in Orientali parte principalis nostræ ecclesiæ honofice fundando inchoavit. En Orientalis pars, quæ hic Australis more istius ævi dicitur. Ibidem modo est Collegium Societatis Iesu.
c Serrarius in Aribone interponit: a quo jam expugnatus.
d In Ms. Rottendorfii deest totus hic § & major pars sequentis usque ad ]
e Acta Conradi Imperatoris accurate descripsitWippo, ad Henricum Imp. istius filium. Edita ea sunt a Pistorio cum magno Chronico Belgico.
f Holthusen, ad Visurgim fluvium, XI fere milliaribus Germanicis Hildeshesio distat versus Occidentem.
g Selingenstat celebre monasterium ad Mœnum fluvium, inter Hanoviam & Aschaffenburgum. Servantur ibidem corpora SS. Marcellini & Petri Martyrum, de quibus una & de hoc loco agendum erit 2 Iunii.
h Iporea, antiquis Eporedia, Italis Yvrea, urbs titulo Marchionatus insignis ad Duriam fluvium, adjuncta Ducatui Pedemontano.
i Die 26 Martii anno 1027,
k Hic est Papa Ioannes 9, qui Sedit ab anno 1024 usque ad an. 1033.
l Hæc eisdem verbis referuntur in Vita S. Meinwerci Paderbornensis Episcopi ad 5 Iunii danda. Imbripolis autem dici omnino hic videtur Ratisbona, vulgo Ragensburgh: Teutonibus enim Regen significat imbrem seu pluviam: est autem intra Bavariam, Imperialium Statuum conventu hodie nominatißima civitas: cum autem res quæ hic acta narratur concernat Bavariam, & clara sit nominis indicati etymologia, nihil nos commvet diversitas scriptionis, qua nomen in variis Mss. corruptum, Imbrolis Impripolis & In Bripoli exprimitur. Surius hic excudit Herbipolis. Apud Browerum excusum est Werle qui Saxoniæ oppidum esse asserit Browerus: est nempe in Ducatu Westphaliæ, olim Saxoniæ Occidentalis nomine appellatæ: quod nihil facit ad hunc locum.
m Fratre Imperatricis Cunigundæ, uti additur in Vita S. Meinwerci.
n Reliqua ad finem capitis desunt in Ms. Rottendorf.
o Ms. Græc. Wermherio, aliis Wernahero.
p Sub hoc Sedes Citizensis Naumburgum Translata fuit, utraque autem urbs in Misnia est.
q Id est Magdeburgensis.
r Vghello Isolphus dicitur, natione Germanus, & notatur sedisse ab anno 1017 ad an. 1044.
s Eppo in Ms. Græc. Ebbo, aliis etiam Eberhardus & Gebhardus, mortuus anno 1048.
t Bardo pluribus Fastis ad scriptus est 10 Iunii. Varia ejus Acta collegit Serrarius in Moguntiacis.
CAPUT V.
Miracula. Obitus Tadilonis & suus prædictus.
[33] Quodam etiam tempore, cum more Episcopali beatus Præsul noster Godehardus, [Puer fœde contractus & leprosus,] visitandæ commissæ plebis gratia, Parochiæ suæ terminos circuiret, a Huginhusen curtem suam adiit. Ibi cum eleemosynarum largitate, qua præ cunctis studebat, pauperes reficeret; quædam vidua pauper ex eadem familia filium suum ejus conspectui obtulit, puerulum pauperculum, miserrimo infirmitatis genere debilitatum: nam partim paralysi, partim lepra vexabatur; distortisque nervis membrorum, a tota corporeæ formationis utilitate dissolvebatur: manus enim cum brachiis, & genua cum pedibus & tibiis, putrido tumore & profluenti sanie manabant, adeo ut nec gressum quoquo modo movere, vel saltem reptando posset usquam prodire. [susceptus a Sancto,] Quem ille & vultu, & corde hilari, quasi vere donum Dei gratanter suscepit, & suis cubiculariis diligentius commendatum secum deduci præcepit: Potens est, inquit, Deus, qui ab initio non dedignabatur miseris & peccatoribus, diverso pietatis suæ remedio, subvenire, nos etiam super hoc pauperculo, solito pietatis suæ more, lætificare. Qui puer ad principalem nostram ecclesiam cum Episcopo perductus, & non sine magno puerorum, qui eum servabant labore per aliquot hebdomadas sustentatus; tandem post quatuor vel quinque menses cœpit paulatim plane ex beati viri meritis & precibus convalescere, & sedato partim tumoris & saniei profluvio, [intra annum convalescit:] interdum assurgendo, interdum vero proreptando, quasi ad gressum membrorum nervos exercere. Quod Præsul pius agnoscens, præ gaudio sæpius illacrymans, divinæ miserationi grates debitas retulit, cui & intentius supplicare (ut postea, vere donante Deo, patebat) non destitit. Nam intra anni spatium, ut certe apud nos omnibus notum est, puer fugata morborum multitudine, laxataque nervorum contractione in melius, convaluit, & de die in diem ad quodlibet servitutis officium valenter profecit. Idem namque homo, Werinus nomime, jam per viginti & eo amplius annos in capella Episcopali incolumis deservit; nisi quod, quasi in testimonium virtutis Dei, in semetipso certe, in cruribus & in manibus ipsas membrorum torturas, &, ut ita dicam, gibbos quosdam cunctis se videntibus ostendit.
[34] Aliis quoque permultis, varia humanæ conditionis fragilitate laborantibus; [& post alios plurimos ejus precibus curatos,] quibusdam scilicet (quod & gravissimum est) peccatorum pondere pressis, quibusdam vero diversa infirmitatum molestia detentis, ad se confugientibus, opem suæ intercessionis impertivit; eosque infatigabili sanctarum precum instantia, & ab imminenti periculo liberavit, & in futurum Deo auxiliante, a talibus custodivit. De quibus quam multa multis plane cognita veraciter enarrare potuerim, nisi ea ab illis, tunc ipso cogente, dissimulata, ea maxime causa silendo modo præterierim, ne aut lectoribus altius fastidium ingeratur, aut ad talia pigris incredulitatis peccatum augeatur. Unum tamen dicam, quod quasi joculari ridiculo Goslariæ effecit, quando ibi in Curte Regali, in postremo ætatis suæ tempore, jussu & petitione Gislæ Imperatricis, ecclesiam construxit b.
[35] Erat ibi matrona quædam, in laicali conversatione posita, [matrona laborans ophthalmia,] sed in timore Dei intime devota, Hathzeca nomine, cujus filium ipse Episcopus, pro fidei religione quam in ea sentiebat, de sacro fonte suscepit; quam, quodam tempore contigit, gravissimo oculorum dolore vexari; & per aliquot dies adeo, ut nec cibum nec potum accipere, nec aliquam corpoream quietem habere posset, cruciari. Quæ tandem, cogente gravissima doloris anxietudine, filiolum suum ad Episcopum cum eulogiis transmisit; eique infirmitatis suæ nimietatem intimans, aliquid medelæ subsidium ab ejus pietate quæsivit. Quibus Præsul auditis, læta hilaritate subrisit: & flores quosdam rubicundos de arbore quæ lingua Teutonica c Spinnelbaum dicitur, ei forte in ipso momento a paupere quodam allatos, [floribus ab eo benedictis sanatur.] signo Crucis munivit, & eidem puerulo dedit, dicens; Affer hos flosculos amicæ meæ, matri tuæ, ut illos in mei memoriam secum habeat, & a Deo salutis remedia poscat. Nec mora, ut ipsa nobis sæpius jurando retulit, ut ipsos flores ægris oculis admovit, omnem illico totius infirmitatis dolorem a suo capite, mirabili celeritate, diffugere cognovit: & statim, apertis vel ostiis vel fenestris cubiculi, quæ jam per aliquot dies diligentius ejus ægritudinis causa claudebantur, cœpit clarius videre, & nihil prorsus hujusmodi molestiæ amplius sentire. Quæ postera die ad Episcopum pervenit, & gaudens simul & lacrymans, gratias condignas divinæ miserationi ejusque visitationi humiliter retulit. Quam ipse benigne consolando suscipiens, & in Domino corde firmo sperare & indesinenter benefacere præcipiens, oculos ejus a Presbytero sacro oleo, quod infirmorum dicitur, ungi mandavit. Quæ certe unctio, ejusque pia deprecatio, eam ab eodem dolore, usque in finem integre sanavit.
[36] Illud quoque, quod in antepenultimo præsentis vitæ anno ei accidit, propono, in exemplum & cautelam fidelibus, & timorem & formidinem negligentibus. Erat sane in nostra congregatione quidam Presbyter, ex familia ecclesiæ ortus, litteralis scientiæ (ut in pace veritas procedat) pene ignarus, [Presbyter genere vilis in aliorum damnum] sed mundanæ sagacitatis subtiliter & supra modum gnarus: qui ex infima paupertate ad summas divitias, cunctis mirantibus, succrevit. Qui primo a Domino Bernwardo Episcopo feliciter exaltatus, sed ab Imperatore Henrico, pro quibusdam causis, quæ modo melius silentur, humiliatus; iterum ab hoc beato viro, quia utilis ei ad res Ecclesiæ videbatur, pia miseratione sublevatus, varie tamen inter adversa & prospera sæpius habitus; postremo autem in tantum sibi tanti Pontificis animum sua calliditate conciliavit, ut perplures ante fideliter ministrantes Episcopo abalienaret; eosque tam herili gratia, quod eis certe molestissimum erat, quam & dignitate & proprietatis utilitate privaret. Sed ne hoc aliquibus mirum videatur, quia B. Gregorio teste, sæpius fit, [sua astutia Sancto obrepens,] ut occupato in pluribus & maxime in divinis animo facile ab adulantibus subripiatur; tandem ille ab omnibus publice maledicitur, & etiam interdum Episcopo a sanum sapientibus hujusmodi insolentia objicitur: qui & ab his tandem, qui insontes abalienati sunt, in gratiam reducitur.
[37] Præsul tamen pius, post aliquot annos de talibus clarius certificatus, & super eos, qui injuste lædebantur aliquando ad veniam inclinatus; die quadam convenire de nostra congregatione Præpositum & Decanum, cum aliquot Fratribus, [cum omnia sibi objecta callide refutasset;] ceterisque suis primoribus Holthusen, ubi tunc forte manebat, mandavit: assidente etiam viro venerabili, suo ex sorore nepote, Ratmundo Altahensis Cœnobii Abbate, præsente eodem Presbytero, omnibus, qui se ab eo læsos querebantur, coram licentiam fandi donavit. Statimque sine mora, plura querelæ genera, tam ab ipso Abbate suisque, qui hospites intererant, quam & a nostris proferuntur, quæ contra eum publice a cunctis quasi uno ore dicuntur. Querebantur enim omnes simul, primo generale Ecclesiæ & Episcopalis honoris scandalum, deinde cives & hospites quisque speciale injuriarum sui detrimentum. Quibus ille auditis quasi insultando, ut erat callidissimus, subrisit; & velut admirans, quæ hæc essent? inquisivit; ac deinde commentis mundanæ suæ sapientiæ, qua plane plenus erat, quæ vere ante Deum stultitia computatur (ut in ipso manifeste patuit) objecta quæque eloquenter repulit, omnesque sibi adversantes, mirabiliter quasi mutos & elingues reddidit.
[38] [de vera sui dilectione ab illo adiuratus,] Pius Præsul, tandem Spiritu sancto vere compunctus, & insuper etiam mirabili stupore permotus; considerans pariter & manifestam rerum veritatem, & fiducialem cordis ejus temeritatem; illico omnium voces compescuit; & modificato sermone, cunctis admirantibus, ita incepit: Hildewine, inquit (sic enim vocabatur) ecce omnes circumstantes, ut tibi videtur, vicisti; ecce omnes subtilitate tua, Deo veritatem inspiciente, quasi mendaces ostendisti; jam modo ad me convertere, & soli mihi, per Christum adjuratus, veritatem responde, Euangelica, inquit, te sententia aggredior; &, quia sensum Euangelicum non plane capis, te Teuto nico sermone alloquor. Hildewine, inquit, Diligis me? Ille statim fiducialiter, Vere, ait, diligo te. Item Episcopus, Hildewine, inquit, Diligis me? at ille, certe, ait, diligo te. Itemque Episcopus tertio, Hildewine, inquit, Diligis me? Tandem ille miser, [nec pejerare reveritus,] Euangelico exemplo stupefactus, sed non rite, pro dolor! compunctus, irato pariter & flebili sermone, respondit, Deus, inquit, qui omnia scit, ipse scit, quia vere diligo te. Tunc Præsul: Ecce, inquit, siquidem verum dicis, mihi satisfecisti; sin autem decipis, temetipsum miserabiliter obligasti. Sed si me, ut dicis, fideliter diligis, pasce oves meas, id est, dilige fratres & amicos meos, etiam hospites & pauperes meos, dilige conservos & domesticos tuos. Unde, & per Deum te commoneo, ut si vere jurasti, te in veritate custodias, si quo minus, digne pœniteas; & sub hoc pacto jam domum regredere; & dignitate pariter & beneficio ac proprietate tua, in gratia mea, siquidem Deus annuerit, utere. Sicque conventum illum, cunctis admirantibus pariter & paventibus, dimisit.
[39] Illos tamen pariter ibi caritatis exhibitionem suscipere, [paulo post epulas] & sic in pace discedere præcepit. Inter quos Hildewinus lætus & hilaris, & quasi de victoria sua exultans, ad prandium consedit; & inde incolumis rediit. Ad vesperam vero domi cum suis consedit, jocundus & epulans; & in eos sane, a quibus se læsum dolebat, convitia & minas intentans. Sic lectum petiit; & sospes, ut sibi videbatur, quievit. Mane diluculo, ad providendum suum ministerium iturus, valenter surrexit; calceamenta citius induit; sed ad induendas tunicas assurgens, [misere perit.] concitus corruit, & mirabili celeritate præoccupatus, miserabiliter expiravit. Plures tamen & amplissimas d [opes] in sua proprietate, in innumeris & pretiosis vestibus, & alia pecunia, & etiam peculio, dimisit; quas tamen beatus Præsul, de ejus morte ultra quam credi potest condolens, totas pro animæ ejus remedio pauperibus penitus erogari præcepit; remissionemque ei peccatorum ex corde, etsi sero, indulsit; & pro animæ illius ereptione, jejuniis & obsecrationibus sæpius insudare non destitit. Quia ergo nos eum modo, ultra debitum plus necessariæ veritatis, quam invidiæ vel odii causa reprehendimus, & ejus negligentiam, nostra fortasse minorem, pluribus patefecimus; obsecramus (o lectores) vestram dilectionem, ut cum hæc legeritis, indulgentiam ei & remissionem peccatorum, pro nostra certe felicitate, a Domino imploretis; & sic forte hæc nostra reprehenso fiet illi, ante misericordiam Judicis, venialis remissio.
[40] Erat quoque in nostra congregatione vir vitæ venerabilis, [Tadilonis viri optimi morte prædicta] ac in omni canonicæ regulæ observatione jure laudabilis, nomine Tadilo, de quo etiam supra pauca retuli; primo sub Domino Bernwardo, pro fidei & industriæ prærogativa, Vicedominus; sed ab hoc beato Pontifice, pro utilitate Ecclesiæ, Decaniæ ac scholari Magisterio præstitutus: &, quia ei pro pietatis & castitatis merito cordetenus complacuit, eum sibi in Consecretalem & Symmystam in Dei servimine adoptavit. Erat enim, tota Ecclesia quæ eum noverat teste, grandævus & emeritus, humilitate & dilectione præclarus, in regendis vero ac commonendis fratribus, media caritate severus; & in toto virtutum exercitio coram Deo solicitus. Nam in admonitione sua illo ridiculo proverbio sæpius utebatur; Diligant, inquit, homines, oderint vitia. Huic beatus Pontifex ante aliquot menses sæpius, ut nobis videbatur, jocando prædixit, quod aut secum, aut paulo ante se, ex hac vita esset emigraturus. Novissime vero ei in postremis decumbenti, per prædictum Abbatem nepotem suum, quem ad eum visitationis gratia sua vice direxit, serio mandavit, quod sacram olei Unctionem, vere pœnitendo & commissa sua consitendo, plena fide susciperet, & Corporis Sanguinisque Christi Sacramento munitus, intrepidus præmigraret; [secuturum se proximo anno promittit Sanctus:] promittens ei veraciter se superstitem pro ejus animæ remedio Dei gratiam indesinenter obsecraturum, & eum in proximo anno in pace Christi subsecuturum. Qui Abbas eumdem dilectum & jure semper memorandum Magistrum nostrum, cum astantibus Fratribus, sacro oleo perunxit; eique ex potestate & jussione Episcopi plenariam remissionem indulsit; qui felix post biduum vere ad Christum migravit. Cujus tamen obitus nos acriter contristavit quia Congregationem nostram tanti viri patrocinio & consilio magisterioque privavit. [quo defuncto] Verum certe, & Clero & populo teste, dicimus, quia numquam ejus ordinis virum, in omni ecclesiastica probabilitate, honestiorem vel vidimus vel videbimus: cujus certe memoriam jure nos cordetenus retinere debemus, quem vere ante conspectum Sanctorum nostri recordari non dubitamus. Sic ergo prophetiam hujus beati Præsulis liquido Deus adimplevit, qui eum post annum & tres tantum menses ex hac vita feliciter exemit.
[41] Jam autem beati patris Godehardi appropinquante manifestius fine, semper operum bonorum augmentis de virtute in virtutem anhelabat, ut videre mereretur Deum Deorum in Sion. Et jam cessante practicæ plurali officio, in solo se indesinenter theoriæ affixit exercitio, tria tantum de generali specialiter eximens, psalterium, eleemosynam, [ipse festorum periodos religiose decurrens] & præ omnibus jugiter sibi sociam & amicam abstinentiam; adeo ut si raro festiviori tempore, cogentibus per obedientiam Fratribus, aliquid lautioris cibi vel fortioris potus contra morem stomachi perceperit: molestiæ magis corpori, quam refectioni fuerit. Et tunc supremum præsentis vitæ Natalem Christi anno scilicet e MXXXVIII Imperatore Goslariæ sedente, ipse Holthuisen votive celebravit; solvens certe secundum Euangelium, quæ sunt Cæsaris Cæsari, & quæ Dei Deo, semet quippe, prædicto more, Christo spirituale sacrificium immolans, sed & suo nihilominus Clero sane & populo in divinis & humanis, pro ritu & etiam debito, juxta vires congratulans. Sacratissimos etiam Quadragesimæ dies, & ut ipse sæpius jocundando proclamabat, saluberrimos, summo cordis ac mentis affectu hilaris expectabat; quos corporaliter quasi extra corpus mirabiliter transiens, vix cohærentibus nervis ad sacro-sanctum Pascha pervenerat. Attamen Dominicam Palmarum, Cœnamque Domini, & festum f Resurrectionis Christi, debito Episcopali officio, ultra vires collecto robore, peregit: sicque Paschæ ferias, per circumpositas stationes, juxta solitam religionem, admonendo fideles, visitavit. In quibus etiam diebus sæpius publice denuntiavit, [propriæmortis diem designat.] se modo cum illis ultima corporalis consortii lætitia jocundari; & in Ascensione Domini, quo Deus jusserit, invitari. Nos vero hæc audientes, quasi derisimus; quia eum jam quantoties de regressione antiquæ suæ patriæ, videlicet Bajoariæ nobis minitantem, audivimus.
ANNOTATA.
a Mss. Græc. & Rottendorf. Huginhusen. Surius Engelhusen.
b Observat Browerus ecclesiam hanc a S. Godehardo non absolutam, & postea a S. Leone IX Papa consecratam: quod videtur contigisse anno 1049, quando hic Henricum Imperatorem, Conradi filium, in Saxonia commorantem, adivit: uti diximus 19 Aprilis ad hujus Vitam § 2.
c Spinnelbaum, ab eo dicta arbor quod fusis fabricandis optima sit, ideoque a Kiliano in Etymologico Teutonicæ linguæ Carpinus Latine redditur, quæ de genere Aceris, lentitudine præstat: sed non video, quos ea arbor flores ferat: idem addit & græcum nomen Euonymus, & hac sola utitur Schonslederus noster ad vocem Spindlbaum; quæ Theophrasto est arbor Punicæ malo similis, adeoque florigera, frequens in Lesbo, nobis Belgis ignota.
d Deest hæc aut alia similis significati vox.
e Hic aliquod scriptoris σφάλμα est, gesta annorum 1038 & 1039 confundentis. Nam Conradus Imp. anno 1038, quo obiit S. Godehardus, fuit in Italia: & Natalem Domini, a quo annum auspicantur, celebravit Parmæ: inde Apuliam petiit, ac Pentecosten peregit Capuæ. At reversus in Germaniam, anno 1039 festum Nativitatis peregit Goslariæ, Pentecosten Vltrajecti, ac postridie 4 Iunii ibidem subito extinctus est. Pro anno 1038 (quem substituimus ex Ms. nostro Chronico Saxonico, & Chronico Hildesheimensi & aliis) legitur apud Browerum & in Ms. Rottendorsiensi anno 1036, & in Ms. Græciense 1039, quo scilicet Goslariæ fuerat Conradus Imp. Reliqua supra attigimus.
f Die 26 Martii, quo Pascha fuit celebratum.
CAPUT VI.
Morbus, obitus, sepultura.
[42] Post Albas itaque a nobis digressus, cum prædicto suo nepote Ratmundo Abbate, [Adenstadii morbo succumbens] A denstadt, quo inceptam jam noviter ecclesiam consummare studebat, devenit, nec infirmitati diutius reluctari valens, deficiente carne, decubuit. Quo flebili rumore comperto, prædictus Abbas, vir certe corde & animo divinæ servituti mancipatus, & Præpositus noster ac Decanus cum Prioribus, ad eum visitationis gratia convenerunt: quem tamen dissimulato languore, solito more, ecclesiastico labori assidentem, circumstantiumque manibus sustentatum invenimus. Quos advenientes solita caritatis hilaritate lætus suscepit, & quasi oblita molestia, adventus eorum causam admirando perquirens, reportari se ad cubiculum præcepit. Ibi, admisso a specialitēr Clero, primo singulos quosque de suæ obedientiæ procuratione solerter admonebat; [Clero se visenti:] ac deinceps omnes generaliter de sacræ fidei & religionis observatione, tam salubriter quam & terribiliter, obsecrando simul & arguendo informabat; deinde se orationibus eorum, contra callidi tentatoris insidias & fraudes, [prædicit mortem & ordinem exsequiarum] commisit: eisque obitus sui diem & tempus, funerisque & exequiarum & etiam sepulturæ ordinem, ut postea evenit, quasi alludens, liquido prædixit. Ite, inquit, & ad superventuram Dominicæ Ascensionis lætitiam vos quisque, pro suæ obedientiæ qualitate & etiam pro spiritualis prærogativæ quantitate, præparate: & meum adventum læti, & quasi vere mecum hic & in futuro congratulaturi, expectate: nam in vigilia Ascensionis in montem, ad sanctum meum Patronum Mauritium, adveniam; & ibi noctem diemque sanctam agam. Abbatem tamen vobis, qui vice mea Processionis & Missarum solennia peragat, mittam. Et sic elevatis oculis, altiusque suspirans, quasi tamen arridens. Nocte, inquit, illa, ut Christus voluerit peracta, in feria sexta diluculo ad sanctum Michaelem veniam, cum Abbate & fratribus pernoctaturus, inde Sabbato ad S. Andream oraturus, & inde vos adeam vobiscum penitus permansurus. Diem vero Dominicam, convocatis Fratribus & amicis, solenniter celebremus, & ita totius nostri festi jocunditatem penitus terminemus. Et hæc dicens, benedictionem dedit; sicque nos mirantes pariter & stupentes, dimisit.
[43] Habebat quoque beatus Pater in privato suo ministerio juvenem quemdam illustrem, [cubicularium puerum sua veste induens,] filium viduæ, pictoriæ artis opificem, qui vilia ejus vestimenta calciamentaque servabat, nomine Bunonem; cui ab initio ejusdem anni, quod secum patriam suam, id est, Bajoariam, perrecturus esset, sæpe præcepit. Nam, ut prædiximus longe ante, sæpius se patriam suam revisitaturum serio promisit, & pluribus cujusque ordinis se ultroneos offerentibus, ac paritet cum eo proficisci cupientibus, grates devotioni eorum retulit, & solum tantum Bunonem secum iturum præelegit. Eodem quippe die, ante adventum Cleri, ut prædiximus, dum more suo in abditis vestimenta sua mutaret, eidem juveni præcepit, ut eadem vestimenta quæ deposuit indueret, & ad eum concitus veniret. Quæ verba ille, quasi deliramenta vel irrisione plena, contempsit; Præsul vero ac si dedignando cubiculariis dixit; Ite & vestimenta quæ deposui induite ei, & ad me deducite: qui statim eum post velum cubiculi trahentes induerunt, & in conspectum, velut irridentes, reduxerunt. Quem ille diu intuens, ait: Vere scias, quia in eadem veste b rumorem invenies. His dictis, puer exivit; & in ipso momento intolerabile eum frigus invasit; [e morbo mox contracto obiturum in dicat:] & hora eadem ægrotans, lecto procubuit. Quem cum post discessum Fratrum Episcopus requireret, dictum est, quod ægrotaret, accersito Procuratore præcepit ei, dicens; Puerum illum caute & sine molestia fac ad matrem suam deduci, ut in occursum meum paratus mecum possit proficisci. Qui statim deducitur, & decrescentibus dietim viribus ad extrema præparatur.
[44] Deinde Præsul noster, ingravescente febri, Holthusen, [& Sophia Abb. sibi reconciliatæ] ubi confluenti Ecclesiastico more advisitationem tanti viri multitudini sufficiens ædificiorum erat copia, provehitur. Ibi, inter multam Cleri populique frequentiam, quadam die venerabilis domina Sophia de Gandesheim advenit; quæ tandem (ut in pace loquar) deposita priori pertinacia, plena se fide & devotione ad beati Præsulis familiaritatem convertit. Quæ tunc, occasione inventa & populari turba remota, astante Clero, de frivola quadam pertinacia, quæ de suæ Ecclesiæ Clericis contra beatum virum increvit, exordium fecit, & debitam satisfactionem promittere cœpit. Ad cujus verba illa, partim morbo cogente, partim vero (ut nobis videbatur) indignatione permovente, iracunde respondit, & in futurum talia suspendi, rogavit. Illa vero commotionem ejus dissimulans, & obitum ejus celeriorem formidans, item itemque in sua satisfactione, [cum ea se futurum in festo S. Mariæ prænuntiat.] etiam lacrymando, perstitit; eamque, ut recipere dignaretur, obsecrando postulavit. At ille, Domina, inquit, per Deum paulisper reticete, & hæc, donec in festivitate c S. Mariæ conveniamus, suspendite. Ipsa autem, ut videbatur omnibus, finem ejus citius adventurum intelligens, & tamen, verba ejus vehementer expavescens, Utinam, inquit, o Pater dilecte, tam diu nobis vita vestra supersit, donec hoc tempus venerit. Ille vero fortiter, collectis viribus, apertisque oculis, & omnibus diu circumspectis ait: In potestate quidem Dei vita nostra, exitusque vere consistit; in veritate tamen, quæ Deus est, dico vobis, [ejus obitum prædicit:] quia in festivitate S. Mariæ, ubi Deus voluerit, certe simul erimus; ibidemque coram, veraci testimonio, & de his & de aliis etiam, quæ inter nos dissident, tractabimus: & hæc dicens, compressis oculis, reticuit. At ipsa, nimio stupore pavefacta, silentibus circumstantibus, ait, Heu me miseram; numquidnam sum moritura, eumque in proximo subsecutura? Nec tamen amplius eum inquietare præsumpsit, sed himiliter sibi ad eo indulgentiam simul & licentiam petiit. Item ille, apertis oculis, eam breviter, imo & salubriter, de sacræ religionis observatione commonuit, ac de plurali suæ obedientiæ provisione coarguit; & sic, elevata dextera, eam benedictione munivit; eique, pro tempore, remissionem indulgens, non sine magno, ut ipsa fatebatur, timore dimisit.
[45] Transacta autem hebdomada, Beatus Pater, jam deficiente funditus corpore, ab Abbate ceterisque Fratribus sacri olei liquore ecclesiastico more perungitur, & ita, ut prædixit, [In montem S. Mauritii pervectus 3 Maji] in Vigilia Ascensionis Domini, in montem S. Mauritii transvehitur. Ibi statim ad eum Fratres flendo convenerunt; nec amplius amaritudinem doloris, quo cordetenus vexabantur, abscondere valuerunt. Cetera vero innumerabilis multitudo fidelium confluxit, quam non minor pro obitu carissimi Pastoris afflixit amaritudo: quos tamen ille, licet jam deficiente pene lingua, benigne consolando dimisit, & diluculo iterum advenire mandavit. Quibus discedentibus, & sacram noctem illam in magno dolore ducentibus, beatus Pater, consueto sibi more, Psalmos semper, quasi pro dulci refectione, ruminabat; & in tali meditatione cursum suum consummans, pernoctabat. Summo vero diluculo, iterum Clerus, peractis Matutinis, advenit: quem ipse affatu item supremo breviter, attamen salubriter, de sacræ religionis & obedientiæ observantia commonuit. Sicque confessionis versu cum eis communiter prolato, ad celebranda cum Abbate Missarum solennia, [cubiculario morituro valedicit.] valedictione ultima dimisit. Præsul autem clemens, non immemor suæ promissionis, de prædicto suo cubiculario Bunone requisivit solicite; quem ubi desperari corporaliter cognovit, ei per nuntium mandavit, dicens: Consolare, puer meus, in Domino, & confortare; quia jam tempus instat, quo mecum ad patriam æternæ beatitudinis debes vere pervenite. Quæ verba puer lætus audivit, & nil jam de vita præsenti meditans, in ipsa sacra Ascensionis Domini die, Viaticum salutare petivit: quo percepto, gaudens promissionem beati Præsulis expectavit.
[46] Missarum igitur apud nos celebritate peracta, refectioneque festive percepta iterum Fratres hora jam diei decima ad Pontificem dilectum revenerunt; & pene linguæ officio cessante, corde vero, juxta Apostolum, spiritu & mente psallante, psalmos in solo pectore difficulter ruminantem invenerunt. [1 Cor. 14] Tunc, [& inter psallendum] inito consilio, pueros quatuor scholares ex utraque lectuli parte statuerunt, quos psalterium a principio aperte & distincte recitare fecerunt. Quibus beatus Pater auditis, quasi hac melodia delectatus, aliquantulum quievit; interdum & simul cum illis psallere gestivit: versus tamen illos præcipuos, qui specialiter ad supplicandum Domino pertinebant, apertis elevatisque oculis altius ructitabat. Media autem nocte jam finito psalterio, jam imminente manifestius fine, matutinale Officium inceperunt; & dum ad psalmum, Benedictus Dominus Deus Israel, pervenerunt, [obit postridie Ascensionis:] vir beatus in ultimo agone tunc desudans, vix dum apertis oculis, Clero cantante, Illuminare his qui in tenebris & in umbra mortis sedent; ille, Ad dirigendos, inquit, pedes nostros in viam pacis; & in hoc verbo, dum a Clero, Gloria Patri, cum Antiphona, Ascendo ad Patrem meum & Patrem vestrum, Deum meum & Deum vestrum, canebatur; ipse ab astantibus de lecto levabatur; sicque vere felix, illa anima, quasi obdormiente corpore, carnali ergastulo solvebatur. Consonantibus statim ibidem campanis, Fratres, qui in monasteriis felicem ejus obitum solerti vigilantia expectabant, pro tam dilectæ animæ remedio preces exequiales devote frequentabant.
[47] Non ergo nunc æstimo silentio prætereundum primum meriti ejus indicium, in ipso beato obitu, [quod intelligens cubicularius,] Deo teste, declatatum. Nam sæpe dictus puer Buno, in domo matris suæ, juxta ecclesiam S. Michaelis, eodem momento, membris præmortuis, extremo tantum spiritu in solo pectore palpitante, desperatus jacebat: qui, resonantibus illico campanis, quasi a somno evigilans, quid hoc esset, stupens exquisivit. Cui cum mater dissimulans, matutinale Officium signari diceret; ipse, ac si indicans matris astantiumque fallaciam, Cur me, inquit, fallitis? cur veritatem celatis? Vere cum hoc signo dilectus Dominus meus cælum scandit, & promissionum suarum, ah! ah! immemor, miserum me reliquit. Surgite, ait, & elevatis manibus, cordibusque, ejus dilectam animam divinæ clementiæ commendate, [eum invocat, & statim moritur] & ut mei modo meminerit obsecrate. Et elevatis, nisu quo potuit, ad cælum oculis, O Præsul, inquit, sancte, O Pater clementissime, per ipsum te adiuro, ad quem vadis, ut nunc mei memineris; & ne me in carne jam post te relinquas, quem tecum ad patriam iturum sæpius promiseras. Illi stupentes pariter ac mœrentes, dum jussioni ejus obtemperant, vixdum reflexis oculis, statim eum exanimen aspexerunt. Quem illico stratu deponebant, & omisso fletu, eum quem optaverat, obtinuisse congaudebant.
[48] [simulque effertur,] Fratres vero in monasteriis, exequiarum debito matutinalique Officio peracto, Missarum celebratione psalmorumq; decantatione Pastorem suum divinæ miserationi tanto devotius commendabant, quantum se ab ipso commendandos fiducialius sperabant. Adveniente autem felicis memoriæ Brunone, Mindenensis Ecclesiæ Episcopo (quem ipse Pater venerabilis sibi in spiritualem filium adoptaverat, qui etiam cognita ejus infirmitate, juxta nostra confinia habitabat) hora ejusdem diei tertia totus Clerus cum populo militiæ, certe & familiæ, & plurali civium comprovincialiumque & maxime pauperum frequentia, ad montem, ubi specialis noster thesaurus servabatur, processit: eumque ad monasterium S. Michaelis, ut ipse vivens prædestinavit, deduxit. Quo dum appropiatur, ante portas atrii, funus defuncti juvenis, cum non modica parentum civiumque turba, profertur; quod & ante pedes Episcopi per dispositas ecclesias a ministris circumfertur. Quantus vero planctus & lamentatio vel Cleri, vel populi, vel etiam pauperum ibidem extiterit, ingenii nostri facundia certe ad enarrandum, non sufficit; quia, in una cujuslibet mente vel voce, luctus & lætitia pariter sonuit; dum pectora fidelium de præsenti mœror, de futuro gaudium perculit. Quia, sicuti de S. Martino canitur, Pium erat flere, & pium gaudere. Merito ergo flevimus, quod talem Pastorem amisimus: sed & jure gaudebamus, quod talem intercessorem præmisimus.
[49] [& simul in Cathedrali sepelitur:] Vigiliis ergo ibi pro nostro modulo condigne peractis, beatum corpus mane ad S. Andream est honorifice delatum; ibique oblatis Sacrificiis, inde in principali nostra ecclesia cum debita veneratione collocatum. In crastinum vero, illucescente Dominica, ex diversis per Saxoniam cœnobiis Fratres & Sorores, in obsequium tanti Patroni, convenerant; qui destitutionem Cleri & desolationem populi, ac generale totius Christianismi damnum, debita lamentatione defleverant; sicque ab Episcopo Missali Officio devotissime peracto, sacrum beati viri corpus in medio nostro choro, ecclesiastico more, terræ est collocatum, quod ibidem, usque in hodiernum a fidelibus Christi, juxta humanæ fragilitatis possibilitatem, condigna cum reverentia frequentatur. Prædicti autem pueri corpusculum, ante Occidentalem templi introitum, ab eodem Episcopo prius est humatum. Domina vero Sophia, de qua etiam supra retulimus, [Abbatissa eos sequitur circa festum Purificationis.] jam de sua præmonitione magis magisque solicita, Sorores suas ac Presbyteros illo cum oblationibus transmisit, seseque beati viri meritis & precibus suppliciter commisit; sicque superventuram beatæ matris Christi Assumptionem simul & Nativitatem d pavens expectavit: quæ tamen incipiente sequenti anno, triduo e ante Purificationem S. Mariæ, ex hac vita emigravit. Sic & in hoc beati Patris prophetiam Deus liquido declaravit. Nos quoque, quantum, Deo annuente possumus, merito ejusdem Abbatissæ animam divinæ miserationi sæpius commendare debemus, quæ Congregationem nostram, dum vixit, omni semper dilectione; percoluit, ejusdemque dilectionis certum testimonium posteris reliquit.
ANNOTATA.
a Browerus, admisso.
b Rumor hic usurpari videtur pro rheumate.
c Mox infra apparet festum Præsentationis intelligi, proximo scilicet anno venturum.
d Cur sola duo Assumptionis & Nativitatis festa memorantur; non etiam festa Visitationis 2 Iulii, Præsentationis 21 Novembris, Conceptionis 8 Decembris? Quia scilicet ea tunc necdum instituta, saltem necdum nota Germanis erant. Vt ut enim Conceptionis festum citius alicubi cultum fuerit, primus tamen Sixtus IV in omnem ecclesiam evulgavit an. 1483. Præsentationis festum in Oriente antiquum, Occidenti primum innotuit per Philippum Mazerium Cancellarium Cypri, ex cujus manuscriptis per nos subministratis Carmelitæ Antverpienses compilavere tractatum de institutione illa, anno 1464 per Paulum II facta, editum post Vitam S. Petri Thomæ a Ioanne Carmessonio coævo, quam similiter eis vulgandam dedimus amicitiæ causa. Visitationis denique festum, nec Græcis notum, Ordo Minorum nescio unde accepit; & usurpasse scitur ab anno 1263: primus autem Vrbanus VI celebrandum communiter sanxit 1389, & Bonifacius IX 1390, uti scribit BartholomæusGavantus in Rubricas Breviarii Sect. 7 cap 9.
e Atqui solum in ipso festo fore ut convenirent, Sanctus prædixerat; quare triduum præcedens in Purgatorio fuisse Abbatissæ transactum, possumus opinari.
CAPUT VII.
Miracula post mortem edita.
[50] De miraculis igitur, quæ per beati Patris merita, post dissolutionem ejus corporis, [Timidus in his scriptor propter impostores] in salutem credentium divina pietas clementer ostendit, melius pauca quam plura scribenda putamus; ne aut studiosis fastidium, aut desidiosis vel etiam infidelibus incredulitatis periculum, narrationis prolixitate, contrahamus. Præcipue tamen, propter quasdam vanæ mentis personas, quæ in nostra patria usitato more per sacra loca discurrentes, se aut cæcos, aut debiles, vel elingues, vel certe obsessos temere simulant, & ante altaria vel sepulcra Sanctorum, se coram populo volutantes, pugnisque tundentes, sanatos se illico proclamant, ea scilicet sola væsana voluptate, ut sic tantum majorem stipem vel quæstum a plebe percipiant; sicque fit (ut & beatum virum sæpius de talibus dixisse præmisimus) Quia mendaces, inquit, faciunt, ut veridicis vix credatur. Et cum in hujusmodi fallacia tales liquido deprehenduntur, etiam veræ Sanctorum virtutes in periculosam desperationem hac dubietate retrahuntur; vel certe & hi, qui vere sanantur, etiam non solum a perfidis, sed & interdum a fidelibus fallere creduntur: sicut utique nobis de quadam muliercula palam evenit.
[51] Primo namque prædicti nostri Antistitis a Helizonis anno, [qualis anus simulans cæcitatem,] in speciali nostra festivitate, id est, in Assumptione S. Mariæ, anus quædam nobis ignota, velata capite, nubilata facie, ante sepulcrum beati viri se projecit: ibique, prædicto amentium more, diutius volutata, tandem prosiliens se per multos annos cæcam, ibidem tunc illuminatam proclamavit. Quo statim rumore diffamato, Clerus populusque concurrit, ipse etiam Episcopus advenit. Cumque jam ad agendas publice Deo gratias, properaret; cives illius, qui eam prius noverant, eamque in hujusmodi falsitate sæpius notaverant; venerunt, qui illam & modo, & sæpe etiam antea talia mentitam, veraciter dixerunt. In quam, cum jam populus merito, ut male tractaretur, insurgeret; a Clero tamen pro Beati Pontificis veneratione defensa, confusa discessit; & nusquam nobis postea comparuit. Talibus ergo fallaciis cauta consideratione post hæc devitatis, [certa dumtaxat pauca narrare proponit:] pluribus ignotorum dictis, quæ certe vera esse poterant, dubitando dissimulatis, ad ea tantummodo sola, quæ præsentes, veritate Dei teste, vidimus, vel, quæ certe ab his audivimus, quos veraces in timore Domini cognovimus, narrationis nostræ seriem intendimus.
[52] Primum namque fuit, quod & erat & est omnibus notissimum. Quidam de operariis nostræ ecclesiæ, nomine Luidigerus, [Claudus Sancto familiaris] cum in ecclesiæ atrio ligna collocarent, graviori quadam trabe decidente, femore cum tibia & pede miserabiliter contrito, penitus debilitatus est: quem beatus Pater, quia prius eum fidelem & utilem cognovit, ante mensam suam quotidie cum pauperibus ad eleemosynam sedere fecit, præcepitque. Qui miser super debilitatis suæ dolorem, graviori semet mœrore sæpius afflixit, quia ad opus, cui mancipatus erat, utilis esse non potuit. Quidquid tamen a pueris fieri vidit, quod vel sedendo vel proreptando agere potuit, in hoc se voluntaria utilitate studiosus exercuit: nec prorsus aliquod tempus, nisi cum somnum vel cibum caperet, transire sibi patiebatur, quin semper in aliquo utilis esse videretur. Consuetudo namque dilecto nostro Pontifici fuit, ut puerulos vel etiam pauperes validiores sæpius per plateas vel per defossas petrarum foveas ageret, [atque ob sedulam industriam carus,] qui sibi lapillos minutos quosdam nivei coloris, vel nigri, vel rubri interdum, vel varii deferrent; quos ipse elimatos & politos, variaque collisione vel confricatione in similitudinem pretiosorum lapidum redactos, aut in altaribus, aut libris, aut in capsis honeste collocavit. In quo nimirum opere, prædictus ille pauper se privatim exercuit, & ceterorum industriam utiliter prævenit, & pro curiositate tali Episcopo penitus complacuit: interdum autem & pictoribus, & eis qui vitro fenestras componebant, se admiscuit, inter quos etiam utiliter operosus extitit.
[53] Beato vero Pontifice ex hac luce sublato, ipse detonsus & laneis indutus, [denique pius custos sepulcri ejus,] carne & lautiore reliqua refectione abstinens, ad sepulcrum ejus contulit se; ibique tam custodibus quam & ceteris fidelibus, quanta potuit fidelitate, servivit: & postremo, consentientibus magistris, totam sepulcri custodiam penitus usurpavit: vix tamen debili crure, ligno sustentato, reliquo vero corpore baculo sublevato, tale obsequium exercuit. Attamen vires, quas invaletudo denegavit, obediendi devotio ministravit. Psalmos quippe non noverat; verba tamen, quæ fidelium narratione vel admonitione perceperat, devotius invigilando, sæpiusque in modum veniæ fidelium more decumbendo, solicitus frequentabat. Quo ibidem in hac sedulitate firmius perdurante, & ad altiora quantum ad se proficere satagente; quadam die sabbati ad vesperam, dum in choro Vespertina laus canitur, [per somnium sanatur:] ipse juxta sepulcrum Pontificale prosternitur; & ibi diutius, aut somno aut extasi, quasi immobilis detinetur; &, ut ipse præterea fatebatur, intolerabili quadam membrorum & nervorum distentione vel contractione invisibiliter cruciatur. Sed, finita laude, quasi soporatus surrexit, & veluti plus solito ægrotans, vix habitaculum repetiit; statimque lectulo sese collocabat, & per totam noctem in illa membrorum distractione durius laborabat. Sed paulo ante Matutinum tandem sopitus, obdormivit; & somnium, in quo surgere, & ad ecclesiam ad agendas Deo gratias properare jussus est, vidit. Somno tamen cito excitus surrexit, moxq; remoto femorali sustentaculo, rejectoque baculo, matutinali hora & ecclesiam intravit, & coram omnibus Deum, evidenti professione lætus, laudavit; & postmodum in finem vitæ incolumis, quanto diutius, tanto devotius ministravit.
[55] Muliere etiam quædam, nomine Mersuind, omnibus nobiscum commanentibus notissima, [Cæca mulier visū recipit: Claudus alius restituitur.] quæ per multos annos errabat cæca, ad idem beati Præsulis sepulcrum, in crastinum post Assumptionem S. Mariæ, coram Clero & populo est illuminata. Quidam quoque rusticus, de pago ecclesiæ qui Holtlaon dicitur, nomine b Deniko, diutina infirmitate miserabiliter fatigatus, contractione lumborum per multos annos est crurum officio spoliatus. Qui tandem ad viri sancti memoriam, baculorum sustentatione vix dum proreptando, pervenit; ibique in anniversario ejus die, integram sanitatem, coram Clero & populo, omnibus nobis intuentibus recepit.
[56] Nobilis vero quædam femina, non ignota, de Episcopatu Mindonensi, Siuve nomine, puellam fratris sui filiam nutrivit; [Puella exanimis curatur.] quam in locum filiæ adoptatam, intime dilexit: quæ gravissima infirmitate præventa, periclitari cœpit, & quasi præmortua biduo exanimis jacebat. Propinquis vero cum familia & civibus assidentibus, & tantam puellæ elegantiam, pro multiplici miseratione, amare deflentibus; anus quædam, quæ ad ecclesiam serviebat, de memoria nostri Præsulis sermonem habuit; & qualiter ad ejus tumulum infirmi, per divinam miserationem, sanarentur, exposuit. Cujus admonitione domina ipsa compuncta, matutinali tempore ecclesiam intravit; & coram altari prostrata, profusis lacrymis, Domino Sanctæque Mariæ, & beati etiam Præsulis animæ, pro eadem sua nepte, oblationes intima supplicatione devovit. Et continuo (ut ipsa nobis flendo juravit) regrediens, puellam jam videntem, jam loquentem reperit: quæ refectionem petiit, & accepit; & Christo pro beati Viri meritis annuente, sanitatem integram recepit. Quam amita, quinta post die ad S. Mariæ altare & ad tumulum Præsulis, cum promissis oblationibus, deduxit; & qualiter sanata sit, cum sufficienti civium & comprovincialium suorum testimonio, coram multitudine comprobavit.
[57] Frater quoque noster non ignotæ memoriæ Wolchardus Presbyter, eo tempore Vicedominus, postea noster Præpositus, postremo felix Brandeburgensis Ecclesiæ Episcopus, [Wolchardi Episcopi Brandeburgensis consilio, puer moribundus sanatur.] qui eidem Patri nostro (ut omnibus notum est) & fideliter servivit, & intime complacuit; cum post obitum ejus Episcopales curtes more solito circuiret, in villam, quæ Aschgereshusen dicitur, devenit; & in domum quamdam ad prandendum divertens, puerulum misera languoris infirmitate detentum, invenit; qui tunc per aliquot hebdomadas & omni membrorum officio destitutus jacebat, & ad exitum dietim (ut omnibus videbatur) appropinquabat. Quem idem Presbyter, sicut semper erat super talibus miserans, lacrymando diutius intuebatur, languorisque tempus & eventum ex familia sciscitabatur. Quod ut agnovit, flenti matri, ut ad tumulum sancti Pontificis candelas juxta pueri mensuras promitteret, persuasit; quod & ipsa statim libentissime fecit. Sed cum paupercula ceram ad talia non haberet, ipse ex lino lychnum parari præcepit; & puerum per singula membra metiri fecit; ut certam mensuram secum deferret, & per se præstita cera, candelas pro ægrotante ad beati Viri memoriam offerret. Quo facto, ad prandium consederunt, & quasi oblito puero, alia quædam inter se fabulari cœperunt. Interim vero puer mira celeritate quasi ex morte revixit, & in lecto, cunctis admirantibus, resedit; & vocata matre, de stratu prorepsit, & refectionem petiit, & eodem momento percepit; & postea, pro beati viri meritis, incolumis permansit.
[58] [Desiderius Diaconus æger & cæcus convalescit.] Erat etiam in nostra congregatione juvenis quidam, ex laico conversus, Desiderius nomine; & eodem beato viro jubente, in Clero tonsuratus, & usque ad Diaconatus ordinem promotus. Et, quia plenum officium cantando & legendo cum Fratribus frequentare non potuit, eum, ne penitus vacaret, cum custodibus ecclesiæ, ministrare præcepit. c Tempore autem Azelini nostri Præsulis, post miserabile incendium nostri monasterii, dum idem Frater noster, intra festivos dies Nativitatis Domini, quadam vespera in scholis cum pueris sermocinando consedit; subita cæcitate miserabiliter perculsus cecidit, & alia etiam infirmitate concrescente, tempore longo decubuit. Quadragesimali vero tempore, cæcitate durante, ex infirmitate convaluit: & ecclesiam debito more frequentans, ad Pontificale sepulchrum, spe sanandi, sæpius prostratus procubuit. Et contigit quadam d feria ante Pascha, certe in Cal. Aprilis, quando celebramus reliquiarum adventum Sanctorum e Cantianorum Martyrum, dum in Matutinis ibidem procumberet, illico, quasi pruriente dextro oculo & durius mann confricato, sanguis non modicus prorupit; & statim in eodem oculo visum recepit. Pro qua clementia, divina pietas ab omnibus in commune laudabatur, & pro reliquo solita miserationis Domini potentia expectabatur. Post Pascha vero, in anniversatio f die sancti Patris nostri, cum in ejus memoria Missa pro defunctis ab Episcopo celebrata est; tempore oblationum, coram Clero & populo, quasi infirmatus corruit: & prorumpente illico sanguine ex oculis & naribus, & etiam auribus, aperto oculo, visum liquido percepit. Missali denique Officio peracto, Episcopus habito sermone, Clerum & populum, ad laudes debitas persolvendas Domino, admonuit; & profusis unanimiter lacrymis, Dominum pariter & ipse laudavit. Qui Frater eodem momento, gratias Deo agens, penitus convaluit; & post hæc in promissa professione usque in finem fideliter permansit.
[59] [Sanitatum gratia apud S. Godehardi sepulcrum.] Plurima igitur beati Pastoris nostri præconia, ea solummodo, quam præmisimus ratione, præterimus; quæ, per divinam clementiam ab initio usque adhuc gloriose fieri sæpius sentimus. Nec tamen illud reticebimus, quod tota sancta Dei Ecclesia teste verum esse novimus, quia plures plerumque ad sepulcrum ejus cum oblationibus gaudentes adveniunt, qui sese suosque a variis tribulationibus, vel infirmitatibus, celeri subventione, per virtutum ejus merita, liberatos publice referunt. Namque, ut alicui aliquid incommoditatis, vel molestiæ occurrerit, statim cum ad sancti hujus Patris memoriam, vel absens, oblationis suæ votum ubicunque promiserit; procul dubio eodem momento, quamcunque consolationem in vera fide sperans obsecrat, eam celerius meritis ejus suffragantibus impetrat g.
ANNOTATA.
a In Ms. Græciensi sub initium hujus Capitis agitur de tribus S. Godehardi successoribus, quorum primus est Thietmarus, septimo Episcopatus sui anno defunctus; id est (ut in Chronico Hildesheimensi indicatur) anno Christi 1044. Huic Akelinus sive Ezelinus; & huic anno 1054 hic indicatus Hezilo, aliis Echilo & Ettelo, Regius Capellanus & Romanus Cancellarius, in omni ecclesiastica religione perfectus, successit: qui certe in hoc, quod dejectam sanctæ Dei Genitricis ecclesiam redintegrare divina inspiratione decrevit, favorem condignum Cleri ac populi laudabiliter promeruit: cui nimirum ad tam sanctum tamque salubre consilium tota sancta Dei Ecclesia divinum indesinenter merito postulat auxilium, ut & idem laudabile opus Deo digne perficiat, ac pro devotionis & benevolentiæ studio in Sanctorum communionem in remissione peccatorum coram Deo feliciter proficiat. Amen. Hactenus Ms. Græciense: esse autem ipsius primi auctoris hæc verba, persuadet eidem familiaris particula certe.
b Ms. Rottend. Eniko Ms. Græc. Agino.
c Anno secundo Akelini in Dominica Palmarum X Kalendas Aprilis, uti in Ms. Græciensi indicatur. Is est annus 1046, quando cyclo Lunæ 2, Solis 19 littera Dominicali E, Pascha incidit in 30 Martii. Et tota Chronologia confirmatur.
d Feria 4 ante Dominicam Paßionis anno 1047, quando Pascha celebratum est 19 Aprilis littera Dominicali D.
e Ita etiam indicatur in Breviario Hildesheimensi, ut diximus ad dictas Kalendas Aprilis inter Prætermissos, de eadem re plenius acturi ad 31 Maji, quo coluntur SS. Cantius, Cantianus, Cantianilla.
f Feria 3 post 2 Dominicam a Paschate.
g Hic est finis Vitæ & Miraculorum in Mss. Græciensi & Rottendorfiensi, itemque apud Surium.
APPENDIX.
De miraculis a S. Godehardo in vita patratis, & in Actis prioribus non indicatis.
Godehardus, Episcopus Hildesheimensis, in Saxonia inferiore (S.)
BHL Number: 3583
EX BROWERO.
[60] [A S. Godehardo Abbate curantur febres] Ioannes quidam civis Pataviensis, febris incommodo vexabatur per longa tempora: contigit autem ut sanctus Pater Godehardus, adhuc Abbas, in suo monasterio Altach pro negotio dicti sui monasterii Pataviam adveniret; & infirmus ille, ipsius cognita præsentia, fratrem suum misit ad eum, rogans ut ipsum causa Dei visitare dignaretur: [civis Passaviensis,] quod & fecit. Visis autem ipsius in quibus decubuit febribus, ingemuit, & ait: O Pater Adam, quis te tam celeriter excæcavit, ut mandatis Dei creatoris tui contraires, & tot malis nos omnes peccato tuo subjiceres? Ecce post hæc quæ temporaliter hic patimur, nisi mandata ejus servaverimus, æternaliter pati formidamus; & erit hoc malum temporale, initium nobis malorum æternorum. Hoc autem cum dixisset, accipiens scyphum quemdam, & vinum in eum fundens, signo Crucis signatum benedixit, & tradidit viro decumbenti, dicens: Bibe, frater, in nomine Domini nostri Jesu Christi; & in eo confortare. Qui bibit, confidens in Dei clementia; & sancti viri meritis, illico surrexit, ab omni febris incommmodo penitus liberatus; & ivit ad Ecclesiam S. Stephani, laudans Deum.
[61] Vir sanctus Godehardus monachum quemdam de monasterio suo Altach ad monasterium Herveldense secum duxit; [monachi Altachiensis] qui post, ibidem febrium molestia decumbebat. Hunc sanctus Pater consolationis gratia frequenter visitavit. Quodam autem tempore dixit infirmo; Frater mi, quomodo habes? Et infirmus ait: Ecce, Pater, febrium molestia nimium me vexat, ita ut vita quasi nulla amodo sit in me. Et ait ei, vir Sanctus, Dominus noster Jesus Christus majora pro nobis passus est, quam hæc febrium tuarum possunt esse incommoda. Cui decumbens, ait: Scio, Pater mi, scio, quod multo graviora pro nobis passus est ad mortis amaritudinem tormenta. Et ait S. Godehardus: In nomine Jesu Christi, qui graviora pro nobis sustinuit, surge, & in Fratrum tuorum Collegio psallens benedic eum, qui te suo sanguine abluit & redemit. Et infirmus ait, Surgam in nomine Jesu Christi, & ibo ad Patrem meum, qui & pater est Domini mei Jesu Christi; & dicam ei, Jam non sum dignus vocari filius tuus, sed fac mecum misericordiam tuam, quasi cum servo tuo, sed a via tua deviante; & ad te clementer suscipe revertentem. Et inter hæc verba surrexit; & ad chorum ivit; & omnibus admirantibus, cum adstantibus laudans Deum, & cantans, benedixit.
[62] Juvencula quædam in oppido Teckendorff, in territorio Bavariensi, [puellæ Teckendorffiensis,] cum febrium molestia nimium gravaretur, astabant ei quædam honestæ feminæ, referentes ei qualiter prædictus in Patavia meritis beati Godehardi, post haustum vini per eum benedicti, a febrium rigore fuerat liberatus. Quibus auditis, dixit infirma patri suo: O mi, dilecte pater, rogo te per Jesum Christum, ut mittas ad sanctum virum Godehardum, petendo eum, ut benedicat parum vini in cupna vel scypho suo, & mittat ad me, ut bibam ex eo, ut allevier a fervore febrium, quibus incessanter affligor arque uror. Pater autem his auditis, misit ut voluit, & vinum benedictum accepit a S. Godehardo: quod juvencula bibit infirma in nomine Jesu Christi; & subito sanata est, & surrexit laudans Deum, qui meritis S. Godehardi eam clementer a vi febrium liberavit.
[63] Servus Dei Godehardus, quia erat ex corde misericors, & super afflictos pia gestabat viscera, [juvenis scholaris.] infirmorum sive decumbentium, vel per se aut per alios, semper visitavit domicilia. Contigit autem quodam tempore, cum adhuc in Abbatia Altahensi præsideret, quemdam scholarem cujusdam viduæ pauperis febrium molestia graviter infirmari; quem pietate solita sæpius visitavit. Cui & quodam tempore dixit, Fili viriliter age, sustinens flagella Domini, ac confortetur in eo cor tuum: ipse enim est qui percutit, & medetur atque sanat; suos castigans electos, ne morti tradantur sempiternæ. Et juvenis ait: Quæ est fortitudo mea, ut hæc gravia sustineam, & patienter agam? Et Pater sanctus ait: Confide, fili, sciens quod non sunt condignæ passiones hujus temporis ad futuram gloriam quæ revelabitur in nobis: & libenter gloriari velis cum Apostolo in infirmitatibus tuis, ut in te, sicut in eo, habitet virtus Christi: nam virtus in infirmitate perficitur. [2 Cor. 12] Cui infirmus ait: Peto, sancte Pater, ut Deum pro me misero suppliciter exores. At pater sanctus, pomum in manu habens (quod forsan secum tulerat, aut juxta lectum infirmi invenerat) benedixit, & dedit infirmo dicens: Accipe fili, & manduca pomum, in nomine Jesu Christi; &, si est voluntas ejus, de lecto surge sanus; sin autem, maneat hæc infirmitas tibi, & patienter age, ut a Deo præmium vitæ æternæ in quo æterna est sanitas, valeas promereri. Comedit ille, & surrexit sanus, laudans Deum.
[64] Juvenis quidam, de castro Stauwenborch in Bavaria prope Danubium, fluvium pertransire volens, procellis navem subvertentibus, mergitur in flumen; ubi plus quam tribus horis remansit incognitus: tandem corpus exanime ad littus ejicitur, [Ad sancti preces] & mortuus ad domum parentum deportatur. Lacrymantur proximi, & gemunt affines, ob mortem tam subitam juvenis tam famosi. Sanctus autem Abbas Godehardus, casu transiens locum illum, & audiens voces ululantium, ait: O mors quam amara est memoria tua homini! quam subito & inopinate extinguis! quæ & peccatoribus es pessima, justis autem nimis desiderabilis atque pretiosa. Cum autem hæc & his similia diceret, venit mater misera juvenis, & ad pedes procidit viri sancti, dicens: Domine, si quid potes apud Deum, miserere mei, & resuscita filium meum. Cui sanctus Pater; Crede mihi mulier (ut verum est & experientia docet quotidiana) omnes subjacemus mortis imperio, ideoque beati mortuī qui in Domino moriuntur: mors enim omnes, qui in mundo vivunt, non uno, sed quasi mille modis sternit: Beatus qui vigilat, & in adventu præmunitur. Et iterum mulier ait voce lacrymosa? En filius meus unicus & dilectus, in flumine suffocatus, interiit subito; huic timeo damnationem, quia mundanus erat nimis. Rogo igitur, pie Pater, si quid potes apud Deum, resuscita filium meum; ut tantum sua confiteatur delicta, & sanctis Ecclesiæ Sacramentis muniatur; & post, si Deo placet, in pace feliciter requiescat. Cui vir sanctus, Salvatoris utens verbis, ait: O mulier, magna est fides tua, fiat tibi sicut petiisti. Et transiens cum ea ad cadaver in libitina jacens, [submersus juvenis resuscitatus Post accepta Sacramenta iterum moritur,] & tenens manum ejus, dixit: Adolescens, tibi dico, surge. Et juvenis surrexit incolumis atque sanus, & sanctum virum petiit, ut causa Dei confessionem ejus audiret, & pro peccatis suis sibi injungeret pœnitentiam salutarem. Et annuit sanctus, Pater petitioni ejus: & audita confessione ejus, sacris Ecclesiæ Sacramentis eum præmunivit. Quo facto, juvenis ait, Jubi me, sancte Pater, nunc iterum in pace quiescere, quod mundum nimis horreo, qui suos amatores mittit in gehennam, cujus pœnam gravissimam ex parte sum expertus. Et vir Dei ait: Dormi, fili mi, & quiesce feliciter in pace Jesu Christi, Et ille respondit: Amen. Et inclinato capite, in gratia Dei feliciter obdormivit. Felix autem mater ejus, his auditis & cognitis, semota prorsus omni tristitia, cum gaudio corpus filii ecclesiastico more tradidit sepulturæ; ac Deo, devotione quanta potuit, animam ipsius lætissime commendavit.
[65] [adjuvantur partulaborantes,] Sanctus Pater Godehardus, dum in cella sua post vigilias matutinas orationis causa resideret, contigit, ut quædam mulier, habitans in confinibus monasterii, partu laborando cruciaretur. Cui compatiens vir sanctus, terræ procumbens orationi se dedit, dicens: O Domine Deus omnipotens, adjuva plasma tuum, miserere filiæ Evæ, in matris suæ maledicto laboranti. Et illico, modo quodam inopinato, mulier conticuit; quia peperit filium; quæ postea obdormiens, ei revelatum est, quod precibus S. Godehardi a dolore partus sit liberata. Quæ gratias egit Deo, qui eam sancti viri meritis tam clementer visitavit; filium autem suum Godehardum vocari fecit, & in puerili ætate eum tradidit sancto viro, regularibus disciplinis imbuendum. Hac igitur de causa mulieres regionis illius in dolore partus S. Godehardi patrocinium consueverant invocare, & multæ petitionis suæ sentiebant effectum adoptatum.
[66] Cum S. Godehardus, pro negotio forsitan sui monasterii, ad Romanam iret curiam, habens aliquos de suis monachis secum in suo comitatu, [sanatur crus fractum,] inter quos quidam ceteris senior, Erkenfridus nomine; incaute, procedens, dum montem, qui Godehardi dicitur, ascenderet, equus cum eo cecidit, & crus ejus dextrum ex toto confregit. Qui gemens, cum lacrymis ait, contra sanctum Dei murmurando: Ut quid, Pater, me duxisti ad montis istius præcipitium, ut me interficeres? Cui sanctus Pater, ait; Scio, fili mi dilecte, quod invite mecum iter hoc cepisti, & intra teipsum murmurando mihi detraxisti; ideo nunc reddita est tibi merces tua. Pœnitere igitur, & ora Deum, ut dimittat tibi offensam hanc, ut saneris. Qui, ait, adjuva Pater infirmitatem meam, & remitte mihi quod deliqui contra te: & cruciet me flagellum Dei, quantum libet. Vir autem Dei, audita ejus devotione, tetigit confractum os cruris ejus, & ait: Sanet te, frater, Dominus Jesus Christus; & tu, in nomine ejus surge, ut ambulemus. Qui surrexit ex toto sanus, & ultra profectus cum eo, idem postmodum secutus est eum Hildeneshem, & mansit apud eum usque ad diem mortis suæ.
[67] Contigit quadam vice, ut S. Godehardus pertransiret oppidum Strawbingen diœcesis Ratisbonensis; [cæca illuminatur:] & obviavit ei quædam cæca mulier mendica, ostiatim quærens panem, quæ forsan equorum nitebatur declinare strepitum; & in lapide lædens pedem, cecidit graviter nimis. Sanctus autem Godehardus, hoc viso, subito descendit de equo; & accurrens, amplexando eam relevavit; &, quantum potuit luti sorditiem de mantello mulierculæ tersit diligenter, &, ait; Quare cecidisti, mater? Et illa dixit: Cæca sum, amice; & ideo offendicula viarum cavere non valeo, nec possum devitare. Sanctus autem Pater sibi ex corde compatiens, ait; O mi Deus meus, quot sunt in terra convitia & gravamina tui plasmatis! Bene ergo dicitur, Væ, væ, væ, habitantibus in terra. Et cum dixisset, lutum cum sputo miscuit, more nostri Salvatoris, & liniuit oculos ejus dicens; O Domine Jesu Christe, qui in conspectu discipulorum tuorum lutum ex sputo fecisti, linivistique oculos cæci cujusdam, & vidit; illumina etiam oculos hujus pauperculæ tuæ, ut confiteatur nomini tuo, & glorietur in prædigna laude tua. His sic actis & dictis, mulier cœpit sanctum virum intueri; ceciditque ad pedes ejus, dicens: Viderunt oculi mei salutare Dei: & prona osculabatur pedes ejus; & ivit ad propria, laudans Deum pro virtutibus & meritis sancti viri.
[68] In civitare Ratisbona quodam tempore S. Godehardus morabatur, pro negotio forsan sui monasterii; [Venefica a dæmone obsessa liberatur,] ubi quædam obsessa a dæmonio ad eum ducebatur, ut sanaretur ab eo. Quam vir Dei inspiciens, ait; Responde mihi, immunde spiritus, ad ea quæ a te quæro. Quid hic agis in creatura Dei? At Dæmon ait; Pleno jure est anima ipsius mea; quod incantatrix est, & per eam multas animas lucratus sum. Et ait vir sanctus; Quare propter incantationem tua est? Et Dæmon ait, Nonne legisti quia Dominus pithones, divinos, & incantatores jussit exterminari? quid enim tales faciunt, nisi quod mihi meisque principibus deserviunt? idololatræ enim sunt: vix etiam aliquos tanto jure possidere possumus, quanto hujusmodi vitiis irretitos. Numquid ignoras, quod inter mille incantatrices aut divinos vix una invenitur, quæ vel qui velit hoc vitium confiteri? sic enim ora ipsorum claudimus, ut de talibus loqui nihil valeant quovis modo. Et ait vir sanctus: Scio, quia magna est malitia tua & tuorum similium; nec tamen dubito, quod major bonitas Dei est & clementia. Ergo, immunde spiritus, da honorem Deo, & recede ab hac creatura ejus; ut redeat ad gratiam, quam tu ab ea abstulisti. Et dæmon, ait; Cur me in tantam agis violentiam? quid feci tibi? aut quid habes contra me? Et ille ait: Audi, proterve & immunde spiritus: in illa æterna patria, de qua tu superbiens cecidisti, tanta mihi erit lætitia de bono communi, ut de meo proprio, imo & multo major: & ideo hic dolere convenit de malo alieno multo fortius, quam de malo proprio: per hoc enim vitam æternam promerebor. Habeo ergo contra te justam causam, quod minus juste possides, [& resipiscit.] & punis sororem meam, plasma Dei cratoris tui. Non enim ut asseris, ago tibi violentiam: sed pro gloria Dei & amore plasmatis ejus, pro quo Unigenitus ejus sanguinem suum fundens amarissimam mortem sustinuit, cōtra te nō pugil, sed victor gloriosus [decerto]. Ergo, tibi præcipio, superbe & immunde spiritus, in nomine Jesus Christi recede ab ea; & non præsumas amodo creaturam Dei molestare. Et sic spiritus ille malignus abscessit: & mulier, ut mortua cecidit. Sed vir sanctus subito eam erexit: erecta vero publice vitium incantationis, quod dudum multoties perfecerat, cum lacrymis est confessa. Quam & vir sanctus solvit, virtute passionis Jesu Christi.
[69] In civitate Patavia erat quidam civis dives valde, qui habuit filium quem tenerrime dilexit: qui puer adeo hebes erat, [Hebes natura redditur docilis:] ut in tribus annis non potuit efficere, ut disceret minus alphabetum. Unde pater ejus S. Godehardum adiit, retulitque ei duritiam cordis filii sui, petens obnixius, ut pro eo suppliciter orare dignetur; quatenus Deus omnipotens eum illuminare dignaretur. Sanctus vero Godehardus, vocato ad se puero, super eum legit, quæ sequuntur, Omnis sapientia a Domino Deo est, cum collecta, Deus qui per coæternam tibi sapientiam, hominem cum non esset condidisti, &c. & addidit. Valde fili; & ille magistrorum optimus, qui subito docuit Apostolos, te instruat, & in via recta ad agnitionem perducat clariorem. Qui puer ita mutatus est, ut in brevi tempore omnes suos consanguineos, & omnes sibi coætaneos, imo seniores atque doctiores se, sapientiæ plenitudine anteiret: qui postea propter intellectus & sapientiæ profunditatem, in Episcopum Pataviensem est electus atque ordinatus; unde sibi & subditis pro animarum salute instantissime laboravit. Sequens miraculum factum est, cum esset Episcopus.
[70] Accidit ut sanctus Præsul Godehardus quosdam de suis subditis, ob eorum rebellionem, post monitiones consuetas excommunicaret: quorum aliqui, malitiæ suæ veneno excitati, ipso celebrante, ecclesiam intraverunt arroganter & proterve. Quo cognito, se divertit ab altari dicens: Præcipio vobis omnibus qui estis excommunicati, [Excommunicationis a Sancto latæ effectus.] in virtute Spiritus sancti & sanctæ obedientiæ, ut exeatis de ecclesia. Rebelles autem & excommunicati, hoc præceptum non curantes, perstiterunt, remanentes in ecclesia. Sed quidam de mortuis, qui multis annis quieverant in monumentis, qui & forsan ignorantibus eis qui eos sepelierunt in excommunicatione sepulti fuerant, surrexerunt & de ecclesia exierunt. Quod videntes illi rebelles, erubuerunt; & post mortuos exierunt. Sanctus autem Præsul, finita Missa, ad eos exiens, dixit: Audite rebelles & increduli, & videte justum Dei judicium contra vos: ecce mortui Deo in suo vicario obediunt, vos autem superbo referti spiritu obedire contempsistis. Surgent igitur mortui isti contra vos in judicio, & sententiam damnationis allegabunt contra vos, nisi plenam & condignam pœnitentiam egeritis. Et, his dictis, convertit se ad mortuos dicens: Ego vos, fratres, auctoritate Domini nostri Jesu Christi, absolvo a sententia excommunicationis, qua huc utque fueratis innodati, in nomine Patris & Filii & Spiritus sancti, Amen. Ite, revertimini ad loca vestra, & in pace requiescite, adventum Judicis præstolantes. Mortui autem, inclinatis capitibus & junctis manibus, quasi gratias agentes, ad loca sua remeaverunt & quieverunt.
HISTORIA CANONIZATIONIS ET MIRACULORUM.
Godehardus, Episcopus Hildesheimensis, in Saxonia inferiore (S.)
BHL Number: 3584, 3585, 3586, 3587, 3588, 3589
CAPUT I.
Canonizatio ab Innocentio II facta. Corpus elevatum.
EX BROWERO.
[1] Gloria summo Creatori, & humani generis reparatori; qui non nostris meritis, sed sua immensa bonitate, [Præfatio auctoris.] dignatus est Consessorem suum B. Godehardum Pontificem, ad salutem omnium credentium, hominibus nostri temporis revelare: & eum qui pro longinquitate temporis jam quadam nube oblivionis obfuscatus fuerat, ut tandem ab incolis nostræ ecclesiæ veneraretur, voluit nationibus diversarum terrarum manifestare: ut gloria ipsius non tantum ad domesticos fidei attingeret, sed etiam in exteras nationes se dilataret. Qualiter autem & quo ordine translatio prædicti Confessoris nostri facta fuerit, non turgido elōquio, vel nitens grandi cothurno, sed simplici stylo aggredior describere; non confisus ingenii mei igniculo, sed illo Euangelico dicto; Aperi os tuum, & ego adimplebo illud. [Psalm. 80, Matth. 10] Et iterum, Nos vos estis; qui loquimini; sed Spiritus patris mei, qui loquitur in vobis. Per scripturas enim res præteritæ & brevi tempore in oblivionem tradendæ, ad memoriam revocantur; & per res virtuose in Ecclesia gestas, cum leguntur, fideles accenduntur, & torpores mentium discutiuntur.
[2] Anno Dominicæ Incarnationis MCXXVIII, obitus vero beati Godehardi nonagesimo, a Bertholdus, & in omni Ecclesiastica religione perspicuus (utpote scientia litterali admodum eruditus, [Bertholdus Hildesheimensis Episcopus] & morum honestate valde decoratus) Cathedræ nostræ Ecclesiæ præsidebat: quam discrete gubernando, & religiosos viros undique ex diversis Ecclesiis ad se colligendo, adeo sublimavit, ut diversas cellas suis temporibus ædificaret, & in spiritali conversatione dulci adhortatione confirmaret. Quo residente in communi conventu Cleri sibi commissi, & de populi Ecclesiæ nostræ utilitate (uti mos ejus erat semper) pertractante, [in consessu uorum de honore Sancti solicitorū] Deo faciente (uti post effectus indicavit) ex improviso sermo de Patrono nostro, Beato scilicet Godehardo, exoritur, item atque item a pluribus replicatur, conquerentibus & condolentibus, se tam misericordem habere Patronum, & condignum sibi in Ecclesia Dei non exhiberi honorem. Nam quantam misericordiam & quam manifestam gratiam prædictus Confessor Fratribus nostris, suis meritis, apud Deum obtinuerit, ab ipsis viris auctorabilibus, in prædicto conventu existentibus, omnibus manifestatur. Per quod, mentes assidentium omnium non solum exhilarantur; sed qualiter laudes ipsius in Ecclesia Dei multiplicentur, unanimiter omnes accenduntur.
[3] Prædictus enim Antistes noster Bertholdus privatam gratiam, sibi a Patrono nostro concessam, [narrat quod juvenu ipse viro a se letaliter sauciato] omnibus assidentibus indicavit: & qualiter eum pium intercessorem apud Deum esse cognoverit, non sine contritione cordis Fratribus nostris enumeravit. Nam tempore juventutis suæ, cum ipse inter ceteros adolescentes ludicris rebus esset intentus, contigit, ut ipse in suburbio nostræ civitatis, quemdam laicum non voluntarie lancea perforaret, & eum quasi mortuum ad terram prosterneret: qui quasi semivivus domum deducitur, lecto affigitur, & usque ad mortem periclitatur. Sed præfatus Antistes noster dolens & mœrens, in diversa rapitur, se sacris Ordinibus quasi homicidam esse repellendum angustiatur; & ita in diversas cogitationes animus ipsius invitatur. Tandem nutans, quasi navis deprehensa in fluctibus maris, ad Patronum nostrum B. Godehardum, ut ad portum tutum se dirigat, spem suam in eum quasi anchoram in firmum littus infigit, ut ab imminente anxietate eum eriperet, corde contrito & humiliato spiritu postulavit. Sed dum vir vulneratus jam esset in agone positus, [invocato S Godehardo sanitatem impetrarit:] ipse fide firmus ad sepulcrum S. Patroni nostri se prostravit, totamque noctem in oratione pernoctavit, & magis rugitu cordis, quam propalatione vocis, misericordiam imploravit. Sed tandem prope termino noctis, vigiliis defatigatus, & dolore conturbatus, quietem intrare compellitur. In qua ei & statura & forma Patroni nostri in visione, quam tamen numquam in hac vita viderat, certissime manifestatur. Nam, dum adhuc esset inter vigilias & adultam quietem, persona Patroni nostri ei in visione apparuit; ut Missarum solemnia celebrari faceret, ei diligentissime indixit; & ut Officium, Ne timeas Zacharia, exaudita est oratio tua, decantari faceret, continuo adjunxit. His visis excitatus, orationes suas magic ac magis continuare instituit: sed in via nuntium suscepit, qui certissime ægrum evasisse mortem, nuntiavit. His auditis, corde & animo exhilaratus, Deum cæli benedixit, qui nobis talem Patronum in Ecclesia nostra reservavit.
[4] Fuit vero tunc temporis in conventu nostro Sacerdos quidam religiosus, [addunt alii curatum sibi pollicem,] Adelbertus nomine, qui regulari vita in cella B. Bartholomæi, quæ sita est in Orientali plaga nostræ civitatis, vivebat: qui, cum audisset quæ Præsul noster narravit, videns tempus idoneum sibi, & ipse gratiam, a Domino collatam Patrono nostro, omnibus intimavit. Dum enim ipse quadam nocte, patrocinia Sanctorum implorando, altaria nostræ circuiret Ecclesiæ; tandem juxta sepulcrum beati Confessoris se prostravit: sed surgendo manu indiscrete, tenendo sarcophagum ejus, se sublevavit; & illico pollex ejus de propria junctura emarcuit. Videns autem jam sese manu debilitatum, supplex & gemebundus se ad terram prostravit; veniam & misericordiam a B. Godehardo postulavit. Et statim in proprium locum, sine mora & læsione, pollex resilivit.
[5] [& puerum epilepticum.] Audiens hæc Magister quidam de monte S. Mauritii, Reinardus nomine, vir provectæ ætatis; & ipse manifestam gratiam Patroni nostri expertus, cum opportunū videret, non eam subticuit, sed omnibus in conventu nostro existentibus evidenter patefecit, dicens. Fuit enim puer quidam custodiæ ipsius addictus, in Clericali arte erudiendus, qui epileptico morbo, quem vulgari nomine caducum appellant, adeo vexabatur, ut quotidie sexies ad minus ad terram prosterneretur, & usque ad mortem, nimia fatigatione periclitaretur. Hic quadam die ad patrocinium beati Confessoris nostri deducitur, sed in via bis ad terram prosternitur. Orationes ad tumbam ipsius pro eo funduntur; eleemosynæ pauperibus largiuntur, & perfecte sanatus in domum ipsius regreditur.
[6] His tribus signis in communi conventu ab auctorabilibus viris recitatis, omnes ea hilari mente percipiunt; ipsum Antistitem nostrum, [Hinc de Canonizatione tractari cœptum:] quod voluntarie per se faceret, instigant, ut omnibus modis elaboraret, qualiter beatum Pontificem nostrum Godehardum inter ceteros Sanctos Dei canonizaret. Sed dum in rebus minimis, ne dum in maximis, in quibus lætum expectamus finem, divinum invocandum sit auxilium; placuit omnibus, ut speciales ubique in Ecclesia nostra funderentur ad Deum pro hac causa preces, ne quid incassum vel inconsultum contra nutum Domini inciperemus, quod ad bonum effectum perducere non valeremus. [pro qua orationes & eleemosyna decernuntur:] Igitur statutum est, ut omnes tam majores quam minores, finita matutinali hora, ad tumbam ipsius Beati Patroni nostri Godehardi convenirent, & sese humiliter ad terram prosternerent; & Psalmum, Benedixisti Domine terram tuam, corde contrito & humiliato, Domino decantarent. Statutumque est, ut in singulis cœnobiis, in territorio nostræ Ecclesiæ constitutis, speciales pro eo fierent orationes & eleemosynarum largitiones; quia impossibile est multarum non exaudiri voces orationum.
[7] His ergo, aliquanto tempore peractis, Ecclesia nostra nova tribulatione concutitur. [interim Bertholdo mortuo successit Bernardus.] Nam prædictus Pastor noster, pro dolor! nobis ex hac vita subtrahitur: & omnis Ecclesia nostra tanto Pastore desolata conturbatur. Sed qui consolatur miseros in tribulatione sua Deus, non permisit Ecclesiam suam in fluctibus hujus seculi sine gubernatore diu fluctuare, sciens, quia ubi non est gubernator, corruet populus. Nam omnis Ecclesia nostra simul coadunata b, Bernardum summum Præpositum, virum omni clericali scientia eruditum, & moribus optimis decoratum, communi consensu Cleri & alacritate populi, reclamantem & omnibus modis renitentem, seque indignum vociferantem, in spiritualem Pastorem elegit; & usque ad Cathedram summi Sacerdotii perduxit. His ita gestis, causa Patroni nostri, quæ propter tribulationes nostras jam aliquantulum deciderat, redintegratur; & quo ordine ad effectum perduceretur, ab omnibus elaboratur.
[8] Sed cum Canonica censura, propter illusiones dæmonum, quæ frequenter in Ecclesia Dei in talibus contigerunt, statutum sit, [per quem canonizatio Sancti petita ab Innocentio 2 in conventu Leodiensi,] ne quis sine Apostolica auctoritate, & vita ipsius per viros auctorabiles approbata, canonizaretur (quod tamen in præcedentibus, tum propter difficultatem, tum propter longinquitatem itineris, causam nostram valde retardaverat) factum est, Deo annuente, ut quod ante sine magna impensa ac summo labore non poterat ad effectum perduci, id nobis quasi ante ostium inopinate deferretur. Nam in Leodicensem civitatē Curia indicta est, ubi Innocentius Papa cum Romana Ecclesia, & magna parte Galliæ, cum Lothario Rege & fere universis Episcopis Theotonicæ regionis, convenerunt; ut de violentia Romanæ Ecclesiæ per Petrum Leonis perpetrata, qui tum temporis Papatum sibi violenter usurpavit, pertractarent, & qualiter illud idolum, in templo Domini positum, destruerent, elaborarent. Factum igitur est, ut ad Dominicam c Lætare Jerusalem, ad prædictam civitatem multi Catholici viri, tam cum Apostolico quam cum Rege, convenirent, & de communi statu Ecclesiæ pertractarent. Inter quos præses noster Bernardus cum Majoribus nostræ Ecclesiæ assistens, videns opportunitatem ultro sibi collatam, ipsum Apostolicum cum omni Curia Romana aggreditur; vitaque Pastoris nostri coram ipsis recitatur; & ut per eum in Ecclesia Dei canonizetur, devotissime preces funduntur.
[9] Sed cum consuetudo sit Romanæ Ecclesiæ in generali Concilio Sanctos Dei canonizare, [& ad Concilium gendilata] quod tunc temporis in Remensem civitatem in festo S. Lucæ indictum fuerat; accepto concilio, petitionem Ecclesiæ nostræ usque in prædictum locum distulit, ibique diffiniturum certissime promisit. His ita gestis, Antistes noster, Apostolica promissione animatus, lætus regreditur, & ab omnibus devote suscipitur, & quæ sibi responsa sint, enarrantur. Tunc omnes audientes quæ per Apostolicum promissa sunt, unanimiter lætantur, precesque apud Pontificem nostrum devotissime funduntur, ne se tantæ promissioni subtrahat; sed, licet laboriosum sit, ipse se tamen una cum Majoribus Ecclesiæ nostræ ad indictam Synodum repræsentet. Jam dies advenerat, in qua Synodus universæ Ecclesiæ Citramontanæ indicta fuerat. Tum vero præfatus Antistes noster Bernardus, una cum Metropolitano Magdeburgense d Norberto, [ab eodem Remos ad hoc profecto iterum postulatur,] qui tunc temporis in Ecclesia Dei magni nominis fuerat, & Majoribus ecclesiæ nostræ, ad præfatam Synodum iter instituit; &, Deo annuente, cum magna prosperitate & opportunitate ad Remensem locum pervenit. Ubi honorifice suscepti, dum jam Synodus aliquot dies esset celebrata; Antistes noster Bernardus Apostolicum Innocentium cum suis Cardinalibus convenit, & de causa Patroni nostri B. Godehardi usque eo induciata devotissime submonuit. Sed, Deo annuente & id faciente, omnes unanimes & concordes in sua petitione invenit; ut post ipsa res indicavit.
[10] Nam postera die, cum in Synodo generali Apostolicus resideret; nullo admonente, sed Deo faciente, Apostolicus ad omnes luculentam orationem habuit, in qua disertissime petitionem nostræ Ecclesiæ de Patrono nostro exposuit; &, ut assensum præberent, devotissime postulavit. His ita gestis, Episcopus e Tarraconensis, vir religiosus & litterali scientia eruditus, [& Papa compertam sibi sanctitatē Godehardi affirmante decernitur.] quo ordine Translatio fieri deberet, exposuit; scilicet, si ea quæ dicebantur de Patrono nostro, Ecclesia nostra per legitimos testes ac juramenta comprobaret. His vero verbis Apostolicus se interposuit; & se a Principibus terræ nostræ adeo in Leodicensi Ecclesia certificatum fuisse asseruit, ut non opus esset id secundo testificari, quod lucidius sole posset comprobari. Auditis autem, quæ ab Apostolico dicebantur, omnes unanimiter, ut canonizetur, assensum præbent; & ut laudes Domino persolvantur, admonent, qui dignatur servos suos ab infirmitate hujus carnis eripere, & inter Sanctos & electos suos collocare. Continuo, Te Deum laudamus, canitur; laus omnipotenti Deo persolvitur; & sic demum coadunata Synodus terminatur. Tum vero Antistes noster, munitus Apostolicos litteris, ad nos usque regreditur, & a Clero & populo benigne suscipitur: litteræque Apostolicæ reserantur; quibus recitatis, Deo laudes persolvuntur. Tenor vero Apostolicæ concessionis sequitur in hæc verba.
[11] Innocentius Episcopus, servus servorum Dei, dilectis filiis, [ac publicatur epistola missa ad Hildesheimenses 28 Octobris.] Clero & populo Hildenesheimensi, salutem & Apostolicam benedictionem. Veniens ad nos venerabilis frater noster Bernardus Episcopus vester, in plenaria Synodo, quæ Remis per Dei gratiam fuerat congregata, attestatione Fratrum nostrorum, Episcoporum, & Abbatum, & aliorum, qui secum venerant, sanctæ memoriæ Godehardum Episcopum vestrum laudabiliter vixisse in mundo, & tam in vita quam post mortem multis miraculis coruscasse, asseruit. Unde nos, cum Fratribus nostris, omnipotenti Deo gratias referentes, habito eorum consilio & collaudatione, quia eumdem in cælis cum Sanctis credimus coronari, ipsum inter Sanctos honorari præcipimus; mandantes vobis, ut & eidem beato viro solennitatem in vestra Ecclesia statuatis; & ad eam annualiter convenire, curetis. Data Remis IV Kalend. Novembris. Sed quia tunc hibernum tempus imminebat, [indicitur translatio 4 Maji facienda,] nec ad tantum negotium se expedire valebat; visum est congruum, quæ per Apostolicum concessa sunt catholicis & religiosis viris nuntiari; & ipsam f Translationem usque in quartum Nonas Maji differri.
[12] Et jam tempus advenerat, cum tam celebris rumor, scilicet de Translatione tanti Patroni, in nostram civitatem plures tam religiosos quam promiscui sexus homines coadunabat. His visis, consilium in communi conventu capitur, qualiter caute sine turbatione transferatur, [Sepulcrum aperitur,] ne aliquod scandalum Ecclesiæ nostræ inde oriatur. Nam fuere quidam religioso viri, admodum timentes, propter longinquitatem temporis, vel corpus non inveniri, vel nullum indicium sanctitatis reperiri. Sed tandem, post multas disceptationes, in hoc omnes conveniunt; ut remota multitudine, ante matutinales horas, omnes conveniant; & sic tumbam, in qua positus fuerat, cum omni devotione aperiant. Mediæ ergo noctis tempore Antistes noster, una cum religiosis viris, tam monachis quam regularibus, sibi coadunatis, cum magno timore ac tremore, cryptam nostræ ecclesiæ subiit, & sarcophagum, in quo positus fuerat noster Patronus, aperiri præcepit: ipseque cum ceteris fidelibus, orationibus interea devotissime institit. Sed ubi summus labor in frangendo sarcophago antea visus fuerat, jam, Deo faciente, illico se aperiebat; & aditum facillimum ad corpus præbebat. Tum vero, aperto sarcophago, quantas lacrymas astantium aspiceres, quos singultus audires, quam spiritalem dispositionem corporis ipsius prospiceres, quis vel sermone, vel stylo exprimere valeat? Quid plura? [unde mirus odor expirat:] Divinus quidam & incognitus odor fragrabat, qui quosdam astantes quasi quadam spiritali dulcedine refocillabat; & in perfecta fide sanctitatis ipsius eos corroborabat. Tum vero videres omnes sese humiliter excusare, seque esse indignos tanti Patroni corpus attingere; cum noverint, vitam suam longe ab ejus sanctitate discordare. Tandem, omnibus cunctantibus & longam moram facientibus, per Fratrem nostrum Præpositum Bertholdum corpus sublevatur, & propter multitudinem populi, quæ ad tantam rem videndam convenerat, in secretum sacrarii nostri deportatur. g
ANNOTATA.
a Vdone Episcopo Hildesheimensi, anno 1114 mortuo, succeßit Bruningus; sed eo Episcopatum resignante, anno 1115 subrogatus Bertholdus, præfuit annis 15.
b Anno 1130 mortuo Bertholdo, succedit Bernardus.
c Anno scilicet 1131, quando in hac Dominica, tum 29 Martii, in ecclesia S. Lamberti Lotharius, ante Dux Saxoniæ, in Imperatorem coronatus est.
d Hic est S. Norbertus fundator Ordinis Præmonstratensis, cujus Vita danda est 6 Iunii.
e Michael, post expulsos Saracenos, fuit Episcopus Taraconensis saltem ab an. 1121 ad an. 1137. Consule Suritam & Martinum Carillo.
f Hanc Translationem 4 Maji anno 1132 factam, indicat etiam Ms. Saxonicum nostrum.
g Mirum est nisi multa hic desint, quibus explicetur, qua ratione sacrum corpus publicæ venerationi expositum, & in eo ubi nunc est loco collocatum fuit. Est autem nunc in monumento, quod ostenditur in crypta subterranea B. Mariæ Virgini dicata, sub choro summæ ædis: in ipso autem monasterio, quod S. Godehardi nomen retinet, habetur statua argente a pectoralis, quasdam ejus Reliquias continens, aliaqua nonnulla monumenta, uti nobis Hildesio scripsit P. Ioannes Dirking, ibidem an. 1674 Philosophiæ Professor.
CAPUT II.
Cæci, muti, claudi, aliique sanati. Submersi, suspensi, captivi liberati.
[13] Sed hæc hactenus dicta sufficiant, qualiter sit beatus Godehardus translatus: nunc superest caritati vestræ intimare, [Translatione facta crebrescunt mimiracula:] qualiter per eum mundus sit illuminatus, & usque ad remotissimas gentes & paganissimas exaltatus. Nam ex longinquitate temporis merita vitæ ipsius fuerunt pene abolita, & paucis tantummodo cognita; quæ per translationem corporis ipsius evidentissime omnibus sunt manifestata. Tot enim Dominus per eum fecit miracula, ut nec lingua valeant exprimi vel scriptura: quæ autem sunt notiora & manifestiora aggredior describere, ut in eis posteritas de patrocinio tanti Patris possit confidere. Nam ipsa die translationis, cum corpus ipsius usque ad montem S. Mauritii, cum magna reverentia Cleri & populi, deferretur; contigit, quoddam flumen a, quod præterfluit civitatem nostram, incidisse; & longo tempore, sub undis morantem omnino expirasse. [mersus flumine vitæ restituitur:] Hic dum corpus Patroni nostri ad eum appropiat, vitæ priori restituitur; & Domino opitulante, sanus & incolumis a terra sublevatur: qui postea per multa tempora in famulatu Patroni nostri apparuit, & pro vita restituta non ingratus Deo extitit.
[14] His vero auditis, Ecclesia nostra non statim & indiscrete acquievit; sed aliud certius & manifestius miraculum humiliter expectavit. Postera vero die, cum dies anniversarius Patroni nostri illuxisset, finita Missa & Horis constitutis, mulier quædam muta, habens filium privatum lumine, subito quasi in extasim rapitur, ac per horam parvam in terra volutatur. Transacto vero aliquanto tempore, matri lingua reseratur, lumen puero restituitur: & manifestum esse miraculum, omnibus comprobatur. Nam fuere in civitate nostra tunc temporis quidam viri auctorabiles de b Corbeja, ipsius mulieris comprovinciales, qui eam cognoverunt, [Sanantur muta & cæcus,] & verissime eam mutam, filiumque ejus lumine privatum, longo tempore fuisse, nuntiaverunt. His auditis, Ecclesia nostra, tam Clerus quam populus, in unum coadunantur: laudes Creatori persolvuntur, qui novit electos suos ab omni ambiguitate absolvere, & in perfecta fide solidare: signa enim debentur infidelibus, non fidelibus, ut per miracula & inusitata confirmentur in his, quæ a sensibus nostris & memoria sunt remota.
[15] Vix laudes de miraculo prædicto Deo persolvuntur, cum claudus quidam, qui longo tempore contractus fuerat, [item 3 Claudi,] se subito erigebat; & pedem firmo gressu terræ affigebat. Sicque factum est, ut ipsa die anniversaria Patroni nostri, infra basilicam nostram, quinque miracula contingerent, quæ omnibus manifesta fuisse apparerent: cæcus enim videt, mater ipsius loquitur, claudi tres potestatem ambulandi receperunt. His ita gestis, rumor & fama Patroni nostri, propter frequentiam multitudinis quæ ad Translationem tanti viri convenerat, magis & magis innotuit, & sese in omnes comprovinciales terras dilatavit. Unde factum est, ut tanta multitudo hominum, patrocinia Pastoris nostri implorantium, in civitatem nostram conflueret, quantam nullus hominum nec antea in ecclesia nostra vidit, nec (ut arbitror) deinceps videbit. Nam omnes habentes infirmos, languidos, claudos, surdos & mutos, nec non & dæmoniacos, vel quovis morbo detentos, usque ad patrocinium Pastoris nostri pro recuperanda sanitate deferunt.
[16] Contigit vero circa idem tempus, quod quidam viri auctorabiles de c Turingia adveniunt, qui suum pastorem una manu debilem secum adduxerunt. Hi, [manum aridam habens] ut patrocinium B. Godehardi imploraverunt, illico sanitatem recepit, & manum debilem erexit. Quo facto, omnes unanimiter laudes Deo referebant; & in signum veritatis, manum manui comparabant. Nam manum, qua pastoralem virgam ante tenebat, rugosam & induratam invenerunt: alteram vero, cum qua non laboraverat, candidam & mollem repererunt. His ita gestis, matronæ quædam ab eadem terra usque ad nos pervenerunt, ducentes secum mutum, longo tempore loqui non valentem; [mutus,] quæ dum orationibus insisterent, ac pro ipso patrocinium B. Godehardi implorarent; subito vinculum linguæ est ruptum, & officium ipsius per misericordiam Dei est restitutum.
[17] Fuit vero tunc temporis d Erpisfordiæ Vicedominus, habens pro misericordia Dei claudum, & pene omnibus membris debilitatum, [claudus,] eleemosynis suis addictum; quem, auditis miraculis quæ per Patronum nostrum fiebant, usque ad patrocinium ipsius in ecclesiam nostram direxit: & sicut credidit, sic per misericordiam Dei recepit. Nam quem debilem & omnino incedere non valentem usque ad nos transmisit, Deo adjuvante, sanum & incolumem suscepit. Fuit vero circa idem tempus in Cella e B. Paulinæ, [alius claudus] multo tempore quidam claudus, omnibus notus & manifestus. Hunc potens quidam de Turingia per licentiam Abbatis ad se recepit; &, quæ corpori necessaria fuerant, pro misericordia Domini ipsi erogavit. Hic ad patrocinium B. Godehardi pervenit, & integritatem corporis percepit.
[18] Fuit etiam tunc temporis in Turingia puella quædam gibbosa, in dorso valde curvata. [2 gibbosi,] Hæc veniens ad patrocinium B. Godehardi, per misericordiam Dei est erecta, & quod raro fieri solet, gibbo est omnino privata. Vir quidam ab eadem terra natus, per misericordiam Domini & Beati Godehardi, ab eodem morbo est liberatus. Iisdem vero temporibus fuit matrona quædam in Hassia, omnibus comprovincialibus nota, & maximis infirmitatibus per multa tempora detenta. Hæc cum nihil jam præter mortem speraret, [& calculosa.] tandem patrocinium B. Godehardi humiliter imploravit; seseque ad terram prostravit, & miro modo sanitatem recepit. Nam & in inguine, ubi antea caro sana fuerat, subito se aperuit; & duos lapides tantæ magnitudinis, quantæ in humano corpore nemo prius viderat, subito emisit. Quo facto, unum secum insignum miraculi, usque ad patrocinium B. Godehardi in Ecclesiam nostram detulit; alterum vero in signum virtutis Dei domi reservavit.
[19] Circa idem tempus contigit in Turingia insigne miraculum, & dignum memoriæ tradendum. Nam duo viri, pro dolor: mala societate conjuncti, [Fur suspensus Sancto invocato,] furtum quoddam peregerunt, & pelles cuidam surripuernnt. Factum est ergo ut uterque caperetur, & ad judicium traheretur. Sed cum jam uterque convicti suspendio traderentur, alter ipsorum toto corde ingemuit; &, quod solum poterat, corde contrito & humiliato patrocinium B. Godehardi imploravit: alter vero, quasi desperans, nulli petitioni institit, vel vocem compunctionis emisit. Factum est igitur, ut uno fune colligarentur, & uno ramo suspenderentur: quo facto, alter spiritum illico emisit; alter vero, qui patrocinium B. Godehardi imploraverat, sine læsione & molestia pependit. Sed jam longo spatio horarum transacto, [servatur in vivis,] ille cujus pelles fuerant, propius accedens, & videns alterum expirasse, huic, quem adhuc vivere putavit, in hæc verba prorupit. Quærebat enim, si viveret, aut si vitam retinere potuisset. Ille vero sperans sibi adiutorium advenisse, confessus est & se vivere & nullum dolorem sentire. Hoc audiens qui eum suspendi fecerat, magnam inhumanitatem ei intulit: nam fune quo suspensus fuerat tornato, firmo nisu ad terram corpus depressit, & sic spondilia colli se fracturum speravit: quo facto statim discessit, & omnem voluntatem suam se jam adimplesse non dubitavit.
[20] Factum est autem post discessum eorum longo tempore, ut prædictus vir manus post tergum ligatas dissolveret, & pannum præ oculis ligatum disrumperet, & sic tandem funem, [& sine noxa solutus testatur miraculum,] quo suspensus fuerat, confringeret. Ad terram vero prostratus, videns se nullam læsionem habere, in fugam se convertit; & silvam, quæ vicina erat, cum festinatione introivit. Hoc videntes quidam, qui non remote discesserant, eum admirantes prosequuntur, rogantes eum silvam exire, & nihil nisi bene de eis sperare. Qui tandem adhortatione ipsorum confortatus, silvam exivit, & cum eis magnificans & glorificans Dominum, usque ad ecclesiam pervenit. Hic postea, ad patrocinium B. Godehardi venit; & quæ sibi per misericordiam Dei & B. Godehardi contigerant, contestantibus civibus suis, qui plures una secum advenerant, nobis omnibus enarravit. [uti & alii plures sic liberati.] Quot vero suspensos & jam in articulo mortis Deus per merita B. Godehardi liberaverit, longum esset per singula describere; maxime, cum funes quibus suspensi fuerant, omnibus in ecclesiam nostram adventantibus possint demonstrari.
[21] Tunc temporis duæ mulieres de longinquo ad patrocinium B. Godehardi venerunt, quæ gratiam sibi ab eo collatam devotissime nobis omnibus narraverunt. [curantur inedia cæcitate laborantes duæ.] Nam altera post immensam infirmitatem, omnem appetitum cibi & potus amisit, adeo ut nec cibum nec potum infra duos menses sumpserit. Videns autem, se vitam sic longo tempore non posse retinere, misericordiam B. Godehardi imploravit, & pristinum statum recepit. Altera vero, cum longo tempore, lumine esset privata, in via, in qua ad patrocinium B. Godehardi pergebat, est illuminata. Fuit vero iisdem temporibus in Mindensi Episcopatu vir quidam dæmoniacus, [item dæmoniacus.] adeo obsessus, ut vix plures eum retinerent, quin seipsum interimeret & alios neci traderet. Hic tandem manibus post tergum ligatis & pedibus concatenatis, per parentes suos ad patrocinium B. Godehardi deducitur, ejusque auxilium ab omnibus humillime imploratur. Dominus vero suus, Hezelinus nomine, videns summam ejus vexationem ac maximam tribulationem, misertus ejus, ipsum manumisit, ac servum B. Godehardo tradidit; quo facto statim sanitatem recepit, & cum parentibus suis, solutis vinculis, integer & incolumis domum remeavit.
[22] Sub eodem tempore venit in ecclesiam nostram vir quidam magnæ pœnitentiæ & austeritatis; [Pœnitenti lorica ferreæ excutitur.] qui per multa tempora carnem suam vigiliis & jejuniis domaverat; adeo ut & loricam indutus ad carnem portaret. Hic, cum devote coram Patrono nostro orationibus insisteret, multis videntibus per gratiam Dei, iorica quasi tela araneæ disrupta est; & usque ad terram dilapsa. O virum omni laude dignissimum, cujus meritis & vincula peccatorum disrumpuntur, & ligaturæ ferreæ dissolvuntur! Habebat tunc temporis Abbatissa de f Wunstorff claudum quemdam valde debilem, qui omnino os in genu amiserat, [Sanantur claudus] & crus, in quamcunque partem volebat, quasi sine junctura, vertebat. Tunc Abbatissa, cum tanta miracula per Patronum nostrum fieri perciperet, secum prædictum claudum usque ad limina Patroni nostri perduxit, & Deo faciente, sanum & incolumem reduxit. Sed, cum ad ecclesiam sibi commissam remearet, cum hymnis & laudibus eum reduxit, referens gratias Deo pro omni dono sibi collato.
[23] Hæc videns mulier quædam minus religiosa nec Dominum timens, in hæc verba procupit, se numquam velle patrocinia B. Godehardi implorare, nisi puerum quemdam omnibus membris debilitatum, quem tunc temporis in platea reptantem vidit, [debilis omnibus membris,] recto gressu videret incedere. Factum est igitur, ut parentes ipsius pueri, post paucos dies ad patrocinium B. Godehardi eum deferrent, & factis orationibus pro ipso, sanum & incedere valentem reciperent. Quod postquam vidit præfata mulier, ex verbis temerarie prolatis corde contrito & humiliato pœnituit, & se visitaturam Patronum nostrum Domino vovit. Hoc facto, ex imo cordis suspiria duxit, considerans sibi necessaria viæ deesse, vel unde pueris ex se genitis domi possit providere. Quæ dum sic anxiaretur, factum est, ut parvulus ipsius inscius domum egrederetur, portans panniculum, quem in platea invenerat; in quo mater novem nummos, quasi nesciente puero quid ageret, reperiebat. His ita gestis, laudes Deo & B. Godehardo persolvit, qui & ipsam ab anxietate eripuit, & omnem dubietatem a corde ipsius extirpavit.
[24] [alius claudus & contractus,] Circa idem tempus fuit puer in Episcopatu Mindensi, in villa quæ Lanesberge appellatur, claudus & miro modo contractus, hunc parentes ipsius, licet pauperes, ad patrocinium B. Godehardi adduxerunt; & pro ejus sanitate recuperanda, devotissime misericordiam ipsius implorabant. Sed dum aliquantulam moram facerent, nec ullum profectum in puero viderent, ad proprias mansiones redire parabant, quia se exaudiri deinceps dubitabant. Sed dum prope ad villam, quæ Runeberge appellatur, venissent, & in quodam prato se quieturos disposuissent, in lacrymosa verba proruperunt; conquerentes, se in multa tribulatione ad patrocinium B. Godehardi venisse, sed nullam gratiam in puero suo percepisse. Qui, dum sic colloquerentur, subito puer membra, quæ antea fuerant incurvata, extendit; & de curru, in quo vehebatur, lætus & ovans prosiluit. Quod postquam gens vicina viderat, illico unanimiter Dominum collaudabant, & ad proximam ecclesiam puerum sanatum devotissime deducebant. Sed ne tantum miraculum in oblivionem traderetur, in prædicto loco casam quamdam comprovinciales erigebant, ubi fideles prætereuntes, in reverentia istius miraculi, post multo tempore oblationes deferebant.
[25] Fuit item claudus quidam illis temporibus in g Goslaria, omnibus notus; qui & ipse pro recuperanda sanitate ad B. Godehardum se contulerat; [item alius] & Domino adjuvante, sanitatem recipiebat: adeo ut scabella, quibus antea reptabat, quasi in signum memoriæ, in ecclesia nostra derelinqueret; & ipse erectus incederet. Hoc plures rellgiosi illius civitatis viri omnibus fiducialiter affirmabant, qui per multa tempora eum claudum agnoscebant. Fuit vero tunc temporis, in loco territorio ecclesiæ nostræ addicto, [& laborans fistula] qui Aulica appellatur, vir tantæ ægritudinis in morbo qui fistula appellatur, ut jam omnino vitam desperaret: qui nodum h femoris in junctura ante positum amiserat, & ceteram partem jam se amissurum timebat. Hic ad patrocinium B. Godehardi sese deferri præcepit, & sanitatem corporis, Deo faciente, recepit. Post hæc nodum, quem antea manu ferebat, in signum miraculi & doni sibi a Domino collati, in ecclesiam suspendi jussit; ac deinde, lætus & alacer, domum remeavit.
[26] Circa idem tempus fuit matrona quædam de Hervordensi loco genita, [ac paralytica:] quæ omnino fuit paralytica & omnibus membris dissoluta: nellum enim membrum ipsius proprium officium exercuit, sed nec per maltos dies adimplere valuit. Hæc maximam partem substantiæ suæ in medicos expenderat, sed per eos sanitatem corporis recuperare non poterat. Audiens vero tantam gratiam, per merita B. Godehardi hominibus a Domino conceslam, spretis exterioribus medicis, totam se misericordiæ Domini commendavit, & patrocinium B. Godehardi deferri præcepit. Quæ, dum aliquanto tempore moram faceret in nostra ecclesia, tum per orationes fidelium tum per B. Godehardi patrocinium, sanitati est reddita, & omnia membra ejus pristino vigori restituta. Hæc postea frequenter ad limina B. Godehardi pervenit, & pro dono sibi collato gratias non immodicas Domino persolvit.
[27] Non multo post tempore venit vir quidam in nostram ecclesiam, habens filiam valde dilectam, quæ gravi morbo laborabar, & jam morti propiabat. [os faucibus implicatum ejicitur,] Nam gutturi ipsius, os immensæ magnitudinis, & ex utraque parte magni acuminis per sex dies adhæserat, quod nullus extorquere quavis arte valebat. Qui primum medicos in civitate nostra tunc temporis commorantes circuibat, & ab eis consilium, quid de filia esset acturus, requirebat: sed nullum salubre consilium adinveniebat. Destitutus autem omni exteriori consilio ad patrocinium B. Godehardi se una cum filia contulit, ipsumque pro ea humillima devotione imploravit. Factum est ergo, ut ipsa die puella os sine læsione ejiceret, & integram sospitatem recuperaret. Non multo post eodem morbo quidam per septem dies laborabat, & jam certissime ei mors imminebat: Hic veniens ad patrocinium B. Godehardi, statim liberatus est, & in pristinum statum restitutus.
[28] Contigit vero circa idem tempus quod Eckehardus quidam de Wigeleve, cognatum quemdam suum vi & injuriose captivavit, [Liberantur captivi in Wigeleve,] & contra jus & fas incarceravit. Qui dum aliquanto tempore in captivitate detineretur, contigit in ipsa nocte Pentecostes, dum matutinales horæ celebrarentur, ut ad terram se prosterneret, ac patrocinium B. Godehardi pro sua liberatione imploraret. Tandem ab oratione se elevans, foramen adeo arctum accessit, ut puer trium annorum pertransire [non] potuisset: sed dum caput applicaret (ut sibi visum est) foramen se dilatavit, & ipse sanus & incolumis pertransivit. His ita gestis, sine mora omnibus innotuit, captivum de carcere erupisse, & omnia evasisse. Statim omnes unanimiter eum prosequuntur, vias quibus evadere possit custodiis muniunt; & qualiter eum apprehendant, omnibus modis elaborant. Sed, Domino adjuvante & B. Godehardo, factum est, ut omnium insidias pertransiret, & ipsos cognoscens a nemine cognitus est. Hic sine mora ad patrocinium B. Godehardi se contulit, & pro sua solutione gratias Domino in ecclesia nostra persolvit. [in Hungaria] Fuit vero tunc temporis in Marchia Ungariæ, vir quidam in captivitate positus, & fortissimis compedibus compeditus, qui nihil aliud sperabat, quam vel omnia sua amittere, vel mortem subire. Ad aures ipsius fama B. Godehardi intonuit, & quanta Dominus pro ejus amore operaretur ipsi innotuit. Mox ad terram se prostravit, & ejus patrocinium devotissime imploravit. Factum est igitur, ut, ipsa nocte, catena qua ligatus erat se dissolveret, & ipse de captivitate, Deo adjuvante, evaderet. Hunc omnes in ecclesia nostra viderunt, & sic evenisse circa eum veraciter perceperunt.
[29] Iisdem vero temporibus, fuit quidam Paganus de ulterioribus partibus i Sclaviæ captus, & in k Halverbergensi urbe incarceratus. Hic fama revelante, de Patrono nostro audierat, [in Halverberg.] & quanta Dominus pro ejus amore operaretur quocumque modo, utpote Paganus, perceperat. Hic quadam nocte, mortis timore coactus, inter spem timoremque pendulus, orationem ex imo cordis ad B. Godehardum direxit; &, ut sui misereretur, devotissime exoravit. Quo facto, sine mora, ex trunco magnæ molis & fortitudinis, quo conclusus fuerat, integro remanente, quasi ex liquida re sine læsione pedes eduxit: & qualiter id sibi accidisset ignoravit, nec fugam ullatenus injit. Die vero illucescente, custodes advenerunt, & non sine admiratione magna eum repererunt. [& alibi alii,] Sciscitantes vero, qualiter id sibi ad invocationem nominis B. Godehardi accidisset, admirati sunt, dominoque suo retulerunt, & quid deinceps essent acturi quæsierunt. Dominus vero, compunctus tanto miraculo, gratiam impendit; ipsumque captivum sine læsione abscedere jussit. Quantos vero & quot incarceratos, & maximis compeditos compedibus, Dominus per patrocinium B. Godehardi a summa tribulatione absoluerit, longum est per scripta enumerare; cum quivis ipsa tormenta in ecclesia nostra pendentia possit cognoscere. Quapropter non supervacaneum duximus plurima ex his quæ longa forent scribere, præterire, & ad alia innotescenda transire.
ANNOTATA.
a Ingram appellant incolæ, qui tribus fere horis infra Hildesium Leinæ fluvio majori se miscet.
b Corbeja ad Visurgim, celeberrimum monasterium & oppidum, distat Hildesio horarum circiter 16 itinere.
c Turingia vulgo Duringen, Haßiæ contermina regio, bidui fere via distans ab Hildesiensi diœcesi.
d Erpisfordia dici videtur quæ Erfordia, urbs Turingiæ famosæ.
e Cella S. Paulinæ, Abbatia in Turingia, deductis, ab Hirsaugia monachis fundata tempore Henrici IV Imperatoris, a Paulina Comitissa: quæ vitæ reclusa austeritate Sancta vulgo meruit cognominari, quo magis mirum a Bucelino solum dici venerabilem ad 14 Martii; ubi & nos de ea inter Prætermissos. In Supplemento plenius forsan de ea agetur, maxime si de vita & miraculis ejus, ultra ea quæ Trithemius habet nanciscamur aliquid.
f Wunstorpense monasterium, in diœcesi Mindensi a B Theodorico Episcopo fundatum.
g Goslaria ad Gosam fluvium in Ducatu Brunswicensi, Hildesio ad Euro-Africum distans horis circiter 12.
h Nodus femoris hic dicitur, oßiculum illud rotundum,quo femur tibiæ committitur ad genu; patellam appellant alii.
i Slaviæ nomine intelligitur totus ille tractus, qui a Bohemia per Misniam, & Lusatiam, usque ad Balthicum mare extendebatur, Wagriam, Mechlenburgiam, Brandenburgiam ac Pomeranian insulasque vicinas complectens, quæ regiones sero admodum Christi fidem suscepere.
k Halverberg credo esse urbem, quæ communius Havelberg a fluvio Havela præterfluente, & mox in Albim se exonerante; fuit autem Episcopalis sub Magdeburgensi Archiepiscopo.
CAPUT III.
Mortus suscitati, cæci illuminati, naufragi aliique adiuti.
[30] Non multo post ea quæ diximus, fuit vir quidam, habens filium unigenitum valde sibi dilectum; qui puerili more per campos cursitando ludebat, sed fortuito ad fossatum quoddam veniens, [Puer terræ obrutus in vitam revocatur;] maxima multitudo terræ ex improviso super eum corruebat. Sed pater hæc ignorans, nec ipsum puerum domi reperiens, usquequaque quærebat; nec ullatenus eum invenire poterat. Unde factum est, ut quidam diceret, se circa fossatum puerum ludentem vidisse, nec postea comparuisse. Quo audito pater cum festinatione, ubi ultimo puerum viderat prædictus vir, transcurrit; & magnam multitudinem terræ noviter corruisse conspexit. Quo viso, adjunctis sibi plurimis, terram cum magna festinatione retexit; & puerum, nullum indicium vitæ habentem, invenit. His ita gestis, quia magnæ misericordiæ Patronum nostrum B. Godehardum fuisse audierat, illico preces devotissimas ad ipsum dirigit, adjiciens, si Dominus per merita ipsius vitam pristinam restitueret, ipsum ei in perpetuum servum offerret. Quo facto puer vitæ pristinæ restituitur, ac domum simul cum patre regreditur. Hunc postea cum patre in ecclesia nostra vidimus; & ab ipso patre, sic de puero evenisse, certissime cognovimus.
[31] [hydropicus sanatur] Fuit vero tunc temporis vir quidam in loco, qui Mindin appellatur, adeo in hydropisi detentus, ut circiter annum in ea laboraret; & jam nihil nisi mortem speraret. Hic, audito nomine B. Godehardi in adjutorium suæ infirmitatis eum suppliciter invocabat; & ut sibi in necessitate posito subveniret, humiliter exorabat. Factum est ergo non multo post, ut quidam, quem nec antea viderat, nec postea vidit, ad eum intraret; & facta incisione, tantam abundantiam aquæ ex eo manare faceret, quantam vix tina quis ferre potuisset. Quo facto, adhibita cura, abscessit, nec deinceps comparuit. Hunc postea perfecte sanum vidimus, &, eo referente, sic circa eum evenisse, veraciter cognovimus.
[32] Circa idem tempus, per B. Godehardum, insigne contigit miraculum, & dignum memoria retinendum. Nam quidam peregrinantes de a Ruzia ad patrocinium B. Godehardi adventabant; [Russi peregrini a Paganis invasi se morti eripiunt.] & in die Palmarum quoddam desertum intrabant. Sed Christiano more, eum divinum officium niterentur peragere; contigit, ut subito multitudo Paganorum in eos irrueret, & quotquot poterant neci traderent. Factum est ergo ut Sacerdos, qui una cum ipsis fuerat, occumberet, & per passionem ad Dominium migraret. Alii vero videntes se una interimi, licet inermes, resistere eis parabant; sed propius protectionem B. Godehardi devotissime implorabant. Quo facto, licet plures & armati contra inermes congrederentur; tamen, Domino faciente, Pagani se in fugam verterunt, & arma passim a se rejecerunt. Ipsi vero hoc videntes, baculis quibus utuntur peregrini illos feriebant, & circiter sex morti tradiderunt: victoresque effecti, arma quæ a se latrones rejecerant, acceperunt, & tam scutum quam gladium in signum victoriæ in ecclesiam nostram detulerunt.
[33] Non multo post hæc contigit, piscatorem quemdam cum puero suo b Weseram velle transire; & solito more utilitati suæ insistere; [Puer a submersione liberatur.] sed cum jam fere medium aquæ obtinuisset, tanta tempestas incubuit, ut [salva] vita se evadere dubitarit. Videns autem ventum magis ac magis insurgere, magister signum adjutorii populo intonuit; puer vero orationem ad B. Godehardum direxit. Factum est ergo, ut magister, qui natare noverat, confidens in populi adjutorio submergeretur; puer vero natare nesciens, per suffragium B. Godehardi liberaretur.
[34] [Puella debilis & clauda restituitur.] Tunc temporis venit quoque quædam paupercula, in civitatem nostram, de Spirensi loco genita, ducens secum puellulam omnibus membris debilitatam, nec prorsus incedere valentem. Quæ, dum circiter mensem in civitate nostra moram faceret, nec ullam gratiam in filia perciperet, tristis in terram suam redire instituit; quia jam se indignam audiri autumavit. Sed cum super ripam Weseræ, in loco qui Munden appellatur, pervenisset, & asinum pastum misisset, filiamque de curru deposuisset, matre semota, puella, quæ antea fuerat debilis, subito se erexit, & in hæc verba prorupit: clamabat enim se gratiam B. Godehardi realiter percipere, & illum secum ibi manere. Quo dicto, omnia membra illius, quæ antea fuerant debilia, in naturalem statum sunt restituta; & ipsa integraliter est sanata. Hanc omnes in ecclesia nostra sanatam vidimus, Dominoque de dono sibi collato laudes persolvimus.
[35] Fuit circa principium translationis B. Godehardi quidam Sclavus, [Neophytus cæcus] lumine longo tempore privatus, intra Paganos moram faciens. Hic audiens virtutes, quas Deus in honore B. Godehardi operabatur, usque ad limina ejus pervenit, ac patrocinium ejus humiliter imploravit. Sed dum communes pro eo in ecclesia nostra fierent orationes, quia noviter, relicto errore gentilitatis, venerat ad Sacramentum baptismatis; factum est, peccatis nostris exigentibus, ut sanitatem non reciperet, sed omni spe destitutus post aliquod tempus domum remearet. Contigit autem ut sui contribules, adhuc in sua gentilitate permanentes, qui eum visum non recuperasse viderunt, continuo in opprobrium & derisionē eum deduxerunt; scilicet quod Deum suum dereliquisset, & in alio nullam salutem invenisset. Hæc & his similia illis exprobrantibus, factum est ut prædictus vir pudore confunderetur, & mortem sibi inferre niteretur. [ob non receptum visum a Pagansa irrisus, illuminatur.] Sed, o virum omni laude dignissimum, qui & vitam temporalem ei conservavit, & a morte æterna eum liberavit! Nam dum adhuc in hac intentione permaneret, ut mortem sibi inferret; per merita B. Godehardi illuminatus, iis, a quibus prius contumeliosa susceperat, deos suos surdos & mutos exprobrabat, & se numquam ab eis bene quid accepturos verissime confirmabat. Hunc postea in ecclesia nostra plures viderunt, & eum fuisse illuminatum verissime cognoveruut.
[36] Contigit vero non multo post, quemdam de Polonia ad patrocinium B. Godehardi adventare; [Obsessus sibi redditur.] sed dum jam ostium nostræ ecclesiæ niteretur introire, subito a maligno spiritu est raptus, & ad terram horribili modo dejectus. Qui dum in ecclesiam vi duceretur & ad tumbam B. Godehardi applicaretur, tanto furore cœpit debacchari, ut quivis posset admirari. Tandem corpus B. Godehardi ad eum defertur, & signo sanctæ Crucis benedicitur; & sine mora, statim cum indicio magni fœtoris liberatur. Fuit vero tunc temporis in c Trajectensi Episcopatu vir quidam arti mercatoriæ deditus, qui frequenter mare transivit; & quæ sibi necessaria erant, conquisivit. Hic quodam tempore maxima tempestate in medio mari deprehenditur, ab omnibus conclamatur, & nil jam nisi ultimus vitæ terminus timetur. Tandem finito aliquanto tempore, resumptis viribus animæ, auxilium B. Godehardi implorabant: [Tempestate erepti navē argenteam vovent.] & argenteam navim delaturos, si evaderent, devoverunt. Hos in ecclesia nostra, navim argenteam deferentes, postea vidimus, & sic eis evenisse verissime cognovimus.
[37] Contigit etiam tunc temporis in Hollandia, quod quodam tempore mare per inundationem influxit, [Hollandi ab inundatione maris liberantur:] & infinitam multitudinem populorum submersit. Hoc quidam percipientes, in basilicam quamdam in honorem S. Mariæ dedicatam sese receperunt; in qua mortem se evasuros speraverunt. Sed cum jam mare magis ac magis afflueret, & jam ipsum murum basilicæ impingeret, videntes se non posse evadere, auxilium B. Godehardi imploraverunt, quod statim evidenter perceperunt. Nam continuo mare ad solitum locum relabitur, & ne deinceps locum habeat evagandi, divinitus inhibetur. Factum est igitur ut Dominus noster patrocinium B. Godehardi nobis non tantum in terris ostenderet, [& alii naufragi.] sed etiam in mari certissime manifestaret: nam quot naves in magna tempestate deprehensas Dominus per eum liberarit, testantur adhuc cereæ naves in ecclesia nostra pendentes.
[38] Circa idem tempus Lotharius Imperator Romanorum legatos suos, scilicet Eilbertum Præpositum Gossariensem fratrem nostrum, ad Imperatorem Constantinopolitanum dirigebat, & antiquum d fœdus Imperatorum, quod jam pene neglectum fuerat, inter ipsos reparabat. Hic dum mare transiret, & jam prospero cursu pergeret; contigit, ut quidam famulus ipsius resupinus de puppi caderet, [ex undis eripitur submersus.] & longo tempore sub undis maris existens nulli appareret. Factum est ergo, dum ab undis maris esset absorptus, & omnis vox esset interrupta, sola intentione qua poterat, patrocinium B. Godehardi implorabat; & ut eum a mortis periculo liberarer, devotissime rogitabat. Eo sic cogitante, apparuit ei quidam canuta facie; educensque in superficiem maris, quod ante non noverat, docuit natare. Videntes autem qui in navi fuerant, velum relaxabant & minori navi, quæ eos comitabatur, usque ad eum pervenerunt. Sic prædictus famulus, a morte jam pene absorptus, eripitur, & miro modo vitæ restituitur. Hunc omnes postea in ecclesia nostra vidimus, & circa eum sic evenisse veris assertionibus cognovimus.
[39] Non multo post tempore contigit, in Ungaricis regionibus celebrari miraculum & dignum memoria retinendum. Nam Comes quidam illius regionis filium habuerat, [Comitisfilius in Vngaria e mortuis suscitatur.] in quo omnem spem temporalem & fiduciam posuerat. Contigit vero eum ægrotare, & jam usque ad mortem periclitari. Factum est igitur, dum omnes solicite nocte dieque circa eum vigilarent, & inter spem timoremque hæsitarent, ut puer morti appropiaret; & quadam die, circa horam primam expiraret. His ita gestis, dum omnes luctum lamentaque geminarent, & quæ exequiis erant necessaria præpararent, forte quidam vir de Bavarica regione advenerat, qui & ipsum puerum de facto fonte levaverat. Hic igitur videns incomparabilem dolorem patris & matris, misertus eorum, cœpit eis nomen B. Godehardi intimare, & quantam gratiam fidelibus in eum sperantibus Dominus administret, devotissime annuntiare. His auditis, sine cunctatione, pater & mater firma fide ad tertam se prosternunt, misericordiam B. Godehardi devotissime implorant, seseque devovebant cum suis oblationibus ad limina ipsius iter instaurare, si ad pristinam vitam per ejus patrocinium filium suum possint recuperare. His finitis, jam vespertinum tempus advenerat, cum insperato modo, puer ad vitam pristinam redit; &, quod mirabile dictu est, sine indicio læsionis de lecto surrexit ægritudinis. Votum vero quod prædictus pater & mater fecerant, sine mora adimpleverunt; & oblationibus non modicis limina beati Patroni nostri Godehardi visitaverunt: quos in ecclesia nostra honorifice suscepimus, & sic eis contigisse veraci relatione cognovimus.
[40] Circa idem tempus, dum tanta miracula per B. Godehardum florerent; [Abuti volens osse pro reliquiis subita morte perit,] contigit duos viros, nimia potatione ingurgitatos, civitatem nostram exire, & ad proximam villam velle transire. Qui, dum medio campo consisterent, alter ipsorum fortuito os invenit; quod sublevans manu, per horam secum portavit. Sed videns ipsum os esse magnæ pulchritudinis & candoris, dicebat se terram velle pertransire, & omnibus notificare, se Reliquias nostri Patroni deferre; & sic temporale lucrum, ut ceteri, acquirere. Quo dicto sine mora in vesaniam raptatur, & loquens aliena domum deducitur, & mala morte proxima nocte traditur. His auditis, maximus terror hominibus incutitur, &, si qua dubietas cordibus ipsorum de nostro Patrono irrepserat, omnimodo ad eis eliminatur.
[41] Fuit temporibus illis pistor Fratrum, Adelwardus nomine, ad cujus hospitium peregrini quidam declinaverunt, & hospitali more secum nocte permanserunt: qui, dum equos suos ad aquandum deducerent, [puer suffocatus aquis in vitam redit,] filium ejus adhuc parvæ ætatis existentem, caballo imposuerunt, & patre ignorante, abduxerunt: qui dum equos adaquarent, fortuito infans exterritus de caballo præcipitatur, & sine mora undis subducitur, & ubi quæri possit ab omnibus ignoratur. Sed peregrini non valentes puerum reperire, tristes domum redeunt, patrique quæ circa filium evenerant nuntiaverunt. Quibus auditis, pater concito surgit, tristis ad aquam pergit, navimque longe subductam requirit; & ut filium saltem mortuum, cum non posset vivum, adinvenire, elaboravit. Qui dum diu puerum in loco ubi deciderat quæreret, nec inveniret; ad terram rediit, uncum quæsivit; quo reperto, post longum spatium puerum invenit. His ita gestis, in domum proximam declinavit, ibique puerum mortuum & nullum vitæ signum habentem, deposuit; tantumque quæ exequiis necessaria erant, solicite quæsivit. Dum hæc sic geruntur, mater pueri cum ceteris mulieribus, quarum magna multitudo domum introierat, misericordiam Domini & B. Godehardi implorat; &, ut solitam benignitatem, quam omnibus impenderat, non sibi subtrahat, devotissime exorat. Quid plura? Post parvum tempus, puer singultus emittit; aqua, quam hauserat, cum magno impetu effluxit; & tandem vitam pristinam resumpsit.
[42] Fuit vero circa idem tempus vir mercatoriæ arti deditus, qui negotiando, diversas terras pertransibat, [Mercator cum nepote inter paganos captivus] & sibi suisque victum difficulter quærebat. Contigit vero, ut hic quodam tempore causa mercaturæ, cum pluribus aliis, inter Paganos tenderet, & possessionem non modicam secum deferret. Qui dum prosperato itinere pergerent, contigit eos vastam solitudinem introire, ubi non modicam multitudinem Paganorum obviam habuere. Quod videntes, ad arma concurrerunt, defensacula undique sibi præparaverunt, sed multitudini illorum resistere non valuerunt. Tunc vero quosdam ex ipsis morti dederunt, quosdam corpore truncaverunt, quosdam captivaverunt; bonaque ipsorum diripuerunt. Inter quos captivos, prædictus vir, cum quodam puero, filio fratris sui, captivatur, & in remotissimas partes Paganorum deducitur; ibique in quadam insula e Oceani detinetur: ubi, cum diu servili opere desudaret, & unde eriperetur non haberet, utpote ubi mare undique circumflueret, nec ullum locum evadendi inveniret; tandem se ad patrocinium B. Godehardi Patroni nostri iturum devovet, si per quam partem manus illorum effugere posser, illi demonstraret.
[43] His ita gestis, quadam die dum circa littus maris angustiando & orationibus insistendo deambularet, cymbam parvam in obscuro loco littoris invenit, in qua se mare transire, Dei adiutorio, speravit; [mirabiliter abnavigando liberatur.] sed, quia mare magnum & spatiosum fuerat, tantum periculum attentare trepidabat, seseque orationibus B. Godehardi commendabat, petens ut animo illius inspiraret, & competentia adminicula ei præpararet, quibus tantam tribulationem evadere potuisset. His finitis jam nox advenerat, cum jam fixo animo se ad fugam præparabat. Acceptis igitur duabus lanceolis, & panno de culcitra abstracto, ad puerum filium fratris sui, qui in alia villa morabatur, pergit, eumque secum abduxit. Sed cum ad naviculam venisset, lanceolis & panno, quem secum portavit, velum adaptavit, & sic se misericordiæ Domini & B. Godehardi commendavit. Quod videntes qui in insula commorabantur, eum subito prosecuti sunt: sed, Deo adjuvante, eum comprehendere nequibant; domumque, infecto negotio, remigabant. Prædictus vero vir, non immemor quod Deo voverat, sine mora ad patrocinium B. Godehardi veniebat, & lanceas & pannum, unde velum fecerat, in memoriam tanti miraculi, in ecclesia nostra suspendi rogabat.
ANNOTATA.
a Cum Russia propria dicta totius Poloniæ interiectu dividatur a Saxonia inferiori eique vicina Slavia; unde hi Pagani videntur in peregrinos irruisse; suspicor legendam esse Prussiam, proximam utrique regioni.
b Wesera, Latine Visurgis notißimus fluvius.
c Trajectum inferius, sive Ultrajectum ad Rhenum.
d Videtur id factum ante annum 1135, quo Legatis Imperatoris CP. in Merseburg post festum Assumptionis B. Mariæ Virginis excepit Lotharius, & cum iis remisit Anselmum Episcopum Havelbergensem, qui anno sequenti 1136 reversus est. Ita Ms. Saxonicum nostrum. Mortuus est Lotharius 4 Decembris anni 1137.
e Non Oceani, sed Balthici maris insulam intelligi puto, ac verosimiliter Rugiam, terrarum a Slavis detentarum fere ultimam.
APPENDIX.
[44] aInterea dum hæc aguntur, & memoria B. Godehardi valde celebris habetur, contigit, ut Archiepiscopus Coloniensis, [Henricus Coloniensis Archiepiscopus,] b Henricus nomine, civitatem nostram, cum non modica manu Cleri & populi pertransiret; & prædicta miracula, quæ per eum fiebant, cognosceret. In conventum ergo Fratrum nostrorum venit, & fraternitatem nostram devote postulavit. Ad cujus fraternitatis confirmationem, dari sibi de Reliquiis beati Patroni nostri humiliter petiit, [impetratis Sancti Reliquiis,] promittens se facturum, ut in omni diœcesi sua celebris haberetur, & congruus honor tanto viro exhiberetur. Sed quia petitionem ejus propter absentiam Pastoris nostri distulimus; & tunc nos satisfacturos voluntati ipsius polliciti sumus, ubi is adesset; non multo post tempore Dominus noster, cum in conventu nostro hæc supradicta cognovisset, petitioni Archiepiscopi acquievit, & quæ ab eo postulabantur sibi donari præcepit. Mox Abbas Beati Godehardi ad eum cum portione reliquiarum transmittitur, & ab eo devotissime suscipitur. Hanc vero portionem Archiepiscopus in terram nativitatis suæ, [ecclesiam in Suevia condit,] id est, in Sueviam transmisit; ibique quamdam ecclesiam in honorem ipsius instituit: ad quam, cum multi confluerent, & certissimam salutem animæ & corporis recuperarent; contigit ut quadam die cuidam viro manus abscinderetur, adeo ut nec minima particula corpori jungeretur. Videns ergo mancum se esse, manum arripuit, & fide firmata eam ad truncum apposuit, & ad eamdem ecclesiam ad patrocinium B. Godehardi migravit; [ubi miraculis clarescunt.] ubi, cum devotissime misericordiam ipsius imploraret, contigit celeberrimum miraculum, ut trunco manus conglutinaretur, & in pristinum statum restitueretur.
[45] Vir quidam honestus, cujus nomen Theodoricus, civis Hildeneshemensis. [Auctor Fraternitatis S. Godehardi,] Hic devotione singulari motus, fraternitatem instituit S. Godehardi; & in eam utriusque sexus homines induxit; tribuens de propriis eleemosynam pauperibus satis largam in festo dicti Pontificis Godehardi. Hic in infirmitate quadam decumbens, quæ phthisis dicitur, a medicis derelinquitur, qui de vita ipsius desperabant. Quadam vero nocte, quam pene duxit insomnem, apparuit es S. Godehardus in habitu Pontificali, dicens ei, Quid agis frater? cur sic jaces prostratus in lecto? Cui Theodoricus respondit: Infirmitate gravatus valida, aliud non possum quam prostratus jacere; sed rogo te, S. Godeharde, ora pro me. Cui vir sanctus ait; Surge in nomine Domini nostri Jesu Christi; & vade ad ecclesiam, & ostende te Confratribus tuis; [a phthisi per eum apparentem sanatur,] & dic eis, quia Dominus Jesus meritis meis te sanavit, eo quod honorem meum in hac infirmitate procurasti. Insuper dic eis, ut in inceptis perseverent; & ego frater eorum ero, & defensor ab hoste maligno, & ab omnibus quæ honorem, vitam sive famam eorum lædere possunt; & apud Deum intercessor ero semper. Dictus autem infirmus surrexit; & quod ei dictum fuerat fecit: & omnes qui audierant verbum, Deum benedicebant, qui talem eis Patronum dedit & intercessorem. Dictus autem Theodoricus sanus & hilaris postea vixit annis multis, devote Deo & S. Godehardo se commendans.
[46] Magister Joannes, Decanus c Aquensis, cum scholaris esset, tam graviter quodam tempore infirmatus est, ut confessus & inunctus nihil ei nisi mors videretur. Qui cum materia rapta esset in cerebrum, solus jacens in excessum venit: [item alius moribundus.] viditque homines sibi ignotos intrare, qui lances, quas manibus portabant, cum lignis brevibus & quadratis ante ipsum ponebant. Stantibus ipsis ex una parte lectuli contemplatus est introire tres inclytos Confessores, Sanctum videlicet Martinum Turonensem, & S. Godehardum Episcopum Hildeneshemensem, beatumque Berwardum; qui eum parte ex altera circumstetere. In quorum conspectu puer Joannes uni imponitur lanci, & ligna d ponderis alteri. Cumque elevata flatera juvenis eger minus habens inventus est, prædicti Confessores puerulum parvum & mendicum e sinui ejus imposuerunt, qui simul lancem adversam mox suspendentes, lignis graviores apparuerunt. Statimque Ioannes, qui mihi hanc visionem retulit, in sudorem erumpens, crisin fecit; & de eadem infirmitate citius convaluit.
[47] f Anno Domini MCCCXXXVIII civitas Pataviensis, per Episcopum g Paraviensem cum multa armatorum militia circumvallata, sic arctabatur, [Patavia obsessa confugit ad patrocinium S. Godehardi.] quod populus in ea desperatus de salute, hostibus suis se tradere volebat. Contigit autem ut unus inter eos, in S. Godehardo specialem gerens fiduciam, & inter majores civitatis residens, diceret: Audivimus multa pietatis insignia, & salutaris auxilii agumenta non modica, quomodo S. Godehardus, de hac nostra ortus terra, immo de hac nostra diœcesi, multis adstitit tribulatis, & consolationem ad eo receperunt, ut multis est notissimum. Expedit ergo ut & nos ipsius adiutorium imploremus, petentes devotione supplici ut clementer nobis adsistat, & iram Dei, per quam meruimus hanc calamitatem, a nobis avertat. Placuit omnibus verbum senis, ejusque omnes favent hortamento: & votum fecerunt unanimiter, se missuros aliquot de civibus cum oblationibus, petentes ut eis necessitatibus suis citius subveniret. Quo voto emisso, mira celeritate se invenerunt consolatos. Nam generosus Princeps Dux h Bavariæ veniens, negotium intercepit; [& periculo eximitur.] & inter Episcopum Pataviensem & cives dictæ civitatis ab eo obsessæ treugas constituit amicabiles: sicque Præsul abscessit, & civitas pace gaudebat insperata. Sed & medio tempore dictus Dux Bavariæ pacem inter Episcopum & civitatem inceptam confirmavit, & consolationem hominibus utriusque sexus condonavit. Cives autem dictae civitatis, suos ut voverant ad sepulcrum miserunt S. Godehardi cum votivis oblationibus, omnibus ibidē narrantes, qualiter suffragiis S. Godehardi de tribulatione maxima subito fuerint liberati i
[48] Scire volentibus quæ & quanta Dominus operari sit dignatus per merita beati Godehardi, [Allatis in Trajectinam diœcesim reliquiis multi curantur infirmi,] cum essemus in Provincia Trajectensi & in aliis locis, habentes nobiscum venerabiles Reliquias ejusdem, breviter quædam annotare curavimus. Honorabilem virum, Abbatem in Dokkinge, curatum evidenter cognovimus a fluxu sanguinis, quo vehementer & diu laborarat. Per ejus suffragium matronam etiam quamdam, quæ bona spe easdem Reliquias ad se deserri petiit, Deus a duplici morbo, hydropico & podagrico, quo diu laboraverat, ejusdem meritis potenter atque evidenter liberavit. Præterea zonis multorum applicatis ad easdem Reliquias, & appositis ad membra infirmorum tam secularium quam claustralium, in continenti sanitatem recepisse noscuntur; videlicet infirmi laborantes quotidiana, tertiana, dolore capitis, oculorum, dentium, & ceterorum membrorum. Cum femina quædam inter concives suos, dantibus nobis confraternitatem, more solito ab ipsa se absentaret; monita per visum & a B. Godehardo, cur se tanto beneficio privari vellet? & respondens, quod nihil offerendum haberet; audivit, ut mane surgens, quidquid apud se inveniret, offerret; sicque in bursa duos gravioris monetæ nummos inveniens, obtulit, & idem factum coram populo professa est. Vir etiam quidam magnus, nobis valde contrarius existens, cum populum a nobis avertere, [& variis necessitatibus subvenitur,] & negotium nostrum omnimodis impedire studeret; ita pe inflationem gutturis & totius capitis periclitari cœpit, ut jam pene deficere vederetur; donec in se rediens & corde pœnitens, per suffragia B. Godehardi ab ipsius mortis faucibus liberatus, errorem suum devotione & humilitate correxit. Quædam mulier cum geminos generaret, uno soluta ante nostrum adventum, tribus diebus cum altero periclitari cœpit: sed nobis advenientibus, attactu zonæ sanctis reliquiis appositæ, in continenti enixa dignoscitur. Præterea, cum major Ecclesia Trajectensis suspensione divinorum longo tempore nimis turbaretur, propter adventum reliquiarum beati Godehardi, Divina resumpsit; k & toti populo ingens gaudium tribuit, in dedicatione videlicet ipsius Ecclesiæ.
ANNOTATA.
a Sequentia a variis adjuncta videntur, & prima integro post Canonizationem seculo.
b Henricus I Comes de Molenarck, S. Engelberti successor, electus est anno 1225, mortuus an. 1237. hunc autem potius hic intellexerim quam Henricum II de Virnemberg, ordinatum an. 1306, cum ex sequenti colligamus ætate Cæsariirem esse gestam.
c Hoc numero relata eisdem verbis traduntur a CæsarioHeisterbachensi lib. 8 Illustrium miraculorum cap. 77, unde huc translata. Aliqua ibi exegesis additur.
d Nescio an ligneorum ponderum adhuc usus supersit; plumbea, ferrea aut lapidea sola fere jam novimus. Cum autem Decanum Aquensem hic lego, difficulter inducor ut de Aquisgranensi ecclesia cogitem, sed potius in ipsa Westphalia requiro locum, qui similiter vulgo vocetur Aken.
e Videtur indicari quod peccatis ejus præponderaret caritas tali puero impensa.
f Miraculum hoc ex editione Lipsiensi brevioris Vitæ transcripsit Browerus.
g Alberrus hic fuit Saxoniæ Dux, ex Agnete Rudolphi Habspurgii filia natus, cui suus amitinus Albertus Austriacus, occupatam Patavinam Sedem ceßit an. 1322. Hic profaæ quam sacræ militiæ aptior; profusis sumptibus non tantum exhausit, sed & obæravit ecclesiam suam, teste Bruschio de Patavia num. 55. quæ res causam dedisse potuit dissensioni & obsidioni hinc secutæ.
h Existimo Ludovicum indicari, primogenitum Ludovici Bavari, anno 1314 Imperatoris electi contra Fredericum Austrium: illum enim congruum fuit, dum pater Imperatorem se diceret, Ducis titulum gerere; cui & Marchionis Brandeburgici acceßit appellatio.
i Reliqua per modum appendicis, tamquam alia manu adscripta; representat Browerus; videnturque spectare ad annum 1437, nam
k Anno 1428 Abbas Insulæ B. Mariæ, teste Heda, in Trajectanos ex auctoritate Romani Pontificis, quia Suederum excluserant Episcopum, excommunicationem promulgavit, quæ, quia illi insolita perstitere obstinacia, novennio perduravit, sublata primum an. 1437, quando Nicolaus Cardinalis Cusanus fecit, ut intrusus Walravius cederet prætenso juri in favorem Rudolphi, post Suederum magis canonice electi.
DE S. HELENA VIRGINE,
TRECIS IN CAMPANIA GALLICANA.
[Praefatio]
Helena Virgo, Trecis in Campania Gallicana (S.)
AUCTORE G. H.
Post captam anno MCCIV a Latinis urbem Constantinopolim, & creatum Balduinum Comitem Flandrorum in Imperatorem Orientis, plurimæ Sanctorum reliquiæ fuerunt in Occidentem translatæ: inter quas ad Trecensem in Gallica Campania urbem Episcopalem advectum fuit corpus S. Helenæ Virginis: [Corpus S. Helenæ Trecis incorruptum,] cujus meminit Nicolaus Camuzatus in Promptuario sacrarum Antiquitatum Tricaßinæ diœcesis fol. 116, his verbis: Sed & superioribus adjicere lubet sacrum corpus Divæ Helenæ Virginis, quod etiamnum integrum & omnibus membris compactum est, Corintho Achaiæ capite, in dictam Trecensem Ecclesiam anno MCCIX a Francogallis, qui Constantinopolitanum Imperium sub suum jugum miserant, trajectum & illatum. Hæc ibi. Solennis hujus Virginis veneratio valde aucta promotaque fuit, post quam ad illius patrocinium invocatum, ab anno MCCLVII plurima & illustria miracula fuerunt patrata, quæ Gallico idiomate edidit Nicolaus des-Guerrois, libro de Sanctitate Christiana urbis & diœcesis Trecensis: & nos ex ipsius archivii Trecensis autographis daremus, [miraculis clarum.] si petentibus missa fuissent; nunc ex Gallico exhibebimus Latine reddita. Dies venerationis est hic quartus mensis Maij, non solum in Breviario Trecensi, [Cultus 4 Maji,] sed etiam Autißiodorensi sub ritu duplici: cujus Ecclesiæ aliquod antiqua Brevaria habemus. Saussajus in Martyrologio Gallicano ad hunc diem tradit, hujus pretiosum corpus Trecis in summo templo honorifice repositum esse, atque ad illud venerandum hodie ex tota diœcesi confluere populum devoto admodum concursu. Addit des-Guerrois celebrati hoc festum in populo, ab omni opere servili cessante. In Registro beneficiorum Trecensium anno MDCXII Trecis excuso aßignatur ad altare S. Helenæ proprius Capellanus in Ecclesia Cathedrali, [altare cum Capellano proprio.] cujus Beneficii collatio est penes ipsum Episcopum. Grevenus in Auctario Vsuardi meminit Helenæ Virginis: quam Martyrem facit Ferrarius.
[2] Hæc de cultu & miraculis S. Helenæ Virginis, Trecas translatæ, certa & indubitata sunt. Verum, ut asserit des-Guerrois, pium & curiosum desiderium impetrandi Vitam & res gest as hujus sanctißimæ Virginis habuerunt Trecenses: quorum voluntati aliquis facturus satis, [Vita ejus in Græcia fabulosa.] composuit aliquam quam hostoriam, plane fabulosam; quæ tamen ita placuit, ut etiam aliquando ipsi Breviario fuerit inserta. Verum ob detectam fraudem in novo Breviario recuso dictam historiam fuisse omissam, monuit nos litteris R. D. Petrus le Venier. Autißiodorensis Ecclesiæ Pœnitentiarius, cujus ipsi humanitatem in dicta urbe anno MDCLXII experti fuimus, & eximiam doctrinam suspeximus. Nos dictam historiam nacti sumus ex Ms. Longipontico studio D. Nicolai Belfortii, quam etiam nobis transmisit D. Ludovicus Nicquet Cælestinus & Bibliothecarius Sueßionensis, in sex lectiones distributam. Deest in utroque codice pars aliqua de obitu, sepultura & miraculis post mortem: in altero etiam Præfatio, in qua est epistola sub nomine Argimeri, lectoris Chalcedonis, ad Herveum Trecensem Episcopū, qui dictæ Ecclesiæ præfuit ab anno MCCVII, usq; ad ann. MCCXXIII. [sub nomine S. Chrysostomi protrusa:] Huic subjungitur epistola S. Ioannis Chrysostomi ad Rosarium Episcopum Atheniensem, quasi huic vitam S. Helenæ a se Græce compositā mitteret, quam dictus Argimerus, ad preces Episcopi Trecensis Hervei, & instantiam Joannis Angelici, in Latinam transtulisset. Asserit Argimerus Joannem Angelicum secum egisse in urbe Constantinopolitana anno MCCXV quarto Nonas Maji, ipsa videlicet die, qua tota Constantinopolitana provincia & præcipue Naturensis Ecclesia festum pretiosæ Virginis celebrabat. At S. Chrysostomus in sua epistola scripsisset, quod quarto Nonas Maji, tota die qua florida Virgo Helena migrasset, Naturensis civitas tota cadentibus de cælo rosis & liliis repleta fuisset; cujus inæstimabilis odoris fragrantia etiam fuisset perfusa tota, tam longe remota, Atheniensium civitas.
[3] Hæc scripta & credita fuisse mirandum vel ideo magis, quod in Ecclesia Constantinopolitana non fuerit ulla hujus S. Helenæ memoria, quam ex ejus Ecclesiæ antiquo Synaxario aut aliis Menæis possemus habere: aut aliquod apud antiquos auctores Græcos vestigium. In ipsis Actis dicitur Helena baptizata ab Aurisio Episcopo Corinthiorum, adstante ejus Diacono Amando. Citantur alii Episcopi, Porphyrius Naturensis, Martianus Christopolitanus, Algasius Heracleensis, [Sedes Episcopales recentiores infertæ.] Euagrius Philippensis. Ex quorum Sedibus colligimus, fabulas hasce fuisse conditas seculo decimo tertio, assumptis Sedibus Episcopalibus ex Catalogis istorum temporum. Non fuerunt antiquis notæ Natura aut Christopolis: fuerunt autem, illa prope Constantinopolim, ista ad fines Thraciæ versus Macedoniam, postmodum constructæ, & in Sedes Episcopales erectæ, ut conferenti antiquas Notitias Episcopatuum cum recentioribus manifestum fiet. At quis Agiel Rex, qui a Corintho ad usque Naturam seu Constantinopolim dominaretur? Ipsa nomina Latina antiquis Græcis haud usitata, cum reliqua phrasi indicant nihil horum apud Græcos, multo minus ex calamo S. Ioannis Chrysostomi, prodiisse. Displicent etiam multa & grandia miracula, citra verisimilitudinem confarta; quæ tamē omnia apud des-Guerrois Gallice translata legi poßint. In Kalendario Breviarii Dolensis anno MDXIX excusi, memoratur ad diē XX Maji S. Helena Virgo, ubi videtur hæc intelligenda.
[4] Quo tempore vivebat & scribebat Chronicon suum Albericus, [eam anteæ non videntur Trecenses distinxisse a matre Constantini.] id est seculo XIII ad medium provecto, videntur credidisse Trecenses quod haberent corpus S. Helenæ Imperatricis, matris Constantini: hujus enim Ancillam ait fuisse S. Hoildem, quæ XXX Aprilis colitur, & cujus corpus in S. Stephani ecclesia servatur, & forte putabatur cū corpore S. Helenæ ex Oriente allatū. Errore autē isto detecto, & cognito quod Francigena esset Hoildis; Helenæ autem Imperatricis corpus Romæ haberetur, videtur queri cœpta alia S. Helena, sed infelici successu, dum talis ei afficta est Vita qualem rejecimus. Quia autem tota fides Translationis ex Oriente factæ aliud forte non habet fundamentum, quam illam utriusque Helenæ confusionem; erit fortaßis qui dubitabit, an Trecensis hæc alibi quam in Francia vixerit obieritque, & dubitandi argumentum non leve sumet ex silentio Græcorum Menæorum & Synaxariorum, [quid si indigena Galliæ fuerit?] quibus non videtur ignota potuisse esse illa, quæ tam prope Constantinopolim cultum suum habuerit. Nos omnibus istis omißis, quæ quam incerta sunt apparet ex dictis, solum Virginis titulum retinemus, sub quo ei cultus ecclesiasticus defertur: & huic comprobando ex Ms. Trecensi damus miracula: quibus adnumerare videtur Desguerrois grave incendium, quo anno MDXXX die IV Maji ultra sexaginta domus Trecis conflagrarant, repressum ad præsentiam sacrorum ferculorum, quibus SS. Helenæ & Hoildis ossa continebantur.
APPENDIX
De S. Heleno Anachoreta.
Helena Virgo, Trecis in Campania Gallicana (S.)
BHL Number: 3796
AUCTORE G. H.
[1] [Inter vetustas membranas Thuanæ Bibliotheca,] Ad cetera beneficia, quæ in nos contulit officiosa sedulitas Domini Wion d'Herouval, etiam hoc acceßit, quod cum anno MDCLXII per Franciam in Belgium transeuntibus nobis, Parisinæ urbis Bibliotheæ omnes, etiam Regia ultro paterent; sola autem Thuana clausa maneret, per indiscretam vetuli custodis severitatem, nihil minus quam rem sibi commissam curantis; ille (cui ex voluntate Domini ad eam quotidie liberrimus dabatur accessus, codicesque efferendi potestas absoluta) ex ea communicare voluerit quidquid in rem nostram facere videbatur. Inter membranas autem, nobis sic ostensas, fuit codex signatus 599, ubi manu antiquißima scriptæ paginæ aliquot, habebant fragmenta ex Officiis seu Lectionibus S. Sinerici, [inventa pars Vitæ S. Heleni,] qui in Normannia floruit seculo VII & colitur VII die Maji, Sanctorumque Timothei & Appolinaris Martyrum Remensis urbis Patronorum, qui coluntur XXIII Augusti: medio autem loco habebantur veluti Lectiones tres de S. Heleno, initium vitæ continentes.
[2] Difficile erat divinare quis esset, cum Gallicanarum Ecclesiarum Kalendaria & Breviaria nullum hujus nominis Sanctū exhiberent: & quamvis diceretur apud Riciam Domino deservivisse, [cujus videtur meminisse Saussajus] nihilo ex hoc poteramus fieri certiores veri, quando nec hoc nomen totis Galliis notum erat. Ita hærentibus occurrit Saussajus, in Catalogo Sanctorum Beatorum & Piorum, qui proprias historias vel natales non habent, sed in gestis Sanctorum, in Martyrologio Gallicano ejusque Supplemento conscriptorū, diebus eorum propriis cum laude pietatis commorantur, littera H sic scribens. S. Helynus Confessor, cujus Reliquiæ conditæ sunt in sacrario matricis ecclesiæ Trecensis V Maji. Quo die in ipso Martyrologio dicitur, quod Augustæ Trecarum Dominica die infra festum Ascensionis Domini, fit celebratio sanctarum Reliquiarum, [recensens Reliquias Cathedralis Tresensis] ibidem conditarum in sacrario Basilicæ S. Petri. Harum autem, longa serie enumeratarum, ordinem claudunt, Sacratissima corpora Sanctarum Virginum Mastidiæ & Helenæ, item reliquiæ aliquot S. Helenæ Crucis Dominicæ inventricis, nec non gloriosorum Christi Antistitum Nicolai, Martini, Amandi & Vulbiani, beatorumq; ejusdem Confessorum Theobaldi, Helyni & Maculphi.
[3] Hic S. Marculphus forte littera una truncum nomen habet, de quo I Maji actum, & cujus depositio Remis agitur postridie. Theobaldus videtur esse Campaniæ Comes, II Octobris inter Pios relatus. [sub nomine Helyni] Vulbianus æque ignotus ac Helynus est. At Lectionibus de S. Heleno jam repertis confiderans quam facile pro Arceia, seu Arciaca, vicino Trecis super Albiam flumen oppido vulgo Arcis, subrepere scriptori potuerit Ricia, maxime si olim etiam Ariciacum scribebatur: cœpi suspicari, in ejus forte districtu cultum olim sanctum, corpus vero Trecas post fuisse tanslatum: [quod forte a vulgo in Helenam versum.] cumq; ignoraretur deinde vita, & vulgaris linguæ usus, S. Helene vel Heleine pronuntiando masculinum a feminino non distingueret, paulatim invaluisse opinionem, qua Trecis esse corpus S. Helenæ Imperatricis creditum est, sicut diximus: hac autem evanescente successerit prolixa Helenæ Naturensis fabula: cum interim eæ Reliquiæ, quæ tribus diversis personis aßignantur, omnes fortaßis unius sint, & quidem non Helenæ sed Heleni vel Helyni Anachoretæ: de cujus ætate & anachoresi distinctiora dici poterunt, quando integra Vita reperta fuerit. Nunc hoc initium ejus accipe.
[4] Fuit vir Sanctus Helenus nomine: hic a pueritia in servitio Domini omni cum continentia deservivit; [Ille ignem veste illæsa tulit] & castissimis instructionibus enutritus, ad summa merita pervenerat, Deniq; cum adhuc puer esset in monasterio, si necessarius fuisset ignis ut e vicino peteretur, ardentes prunas vestimento deferebat illæso; quod admirantes omnes qui aderant Fratres, studium animi vitæque ejus imitari cupiebant.
[5] Huic quodam tempore, cum solus esset in eremo, desiderium vescendi mellis exortū est; & conversus, vidit in saxo favum mellis inhærentem. Sed intelligens inimici hanc esse fallaciam, continuo semetipsum increpans, ait: Discede a me, deceptrix & illecebrosa concupiscentia: scriptum est enim, Spiritu ambulate, & concupiscentias carnis ne perfeceretis. [& in eremo rigide jejunans] [Gal. 5, 16] Et statim derelinquens etiam ipsum locū, discessit & abiit in desertum; atque ibi pro carnis concupiscentia punienda jejuniis semetipsum cœpit affligere. Tertia autem septimana jejunii sui, vidit in deserto jacere diversa poma & sparsa: & intelligens dolos inmici, ait: Non manducabo neque contingam, ne fratrem meum, hoc est animan meam, scandalizem: scriptum est enim, quia non in solo cibo vivit homo.
[6] Cumque & sequentem septimanam jejunaret, paululum in somnum deductus est: & Angelus adstitit ei, dicens: Surge jam, & quæ inveneris tibi apposita, nihil dubitans vescere. Et surgens vidit aquaæ fontem, lenibus impletum fluentis; ejusque ripas in circuitu herbis quibusdam teneris odoratisque prætextas; [ab Angelo ad refectionem deductus dicitur] & accedens decerpere cœpit & edere, similiter & ex fonte poculum sumere, confirmabat autem se numquam in omni vita sua tantam suavitatem habuisse. Invenit autem in ipso loco speluncam quamdam, intra quam aliquamdiu requievit: & cum reficiendi corpusculum tempus & necessitas adfuisset, per Dei gratiam nihil deerat eorum quæ poscebat a Domino.
DE SANCTO LVPINO
CARCASSONE IN GALLIA NARBONENSI.
[Commentarius]
Lupinus, Carcassone in Gallia Narbonensi (S.)
D. P.
Carcasso, seu Carcassio, aut Carcassum, urbs Episcopalis Galliæ Narbonensis est, in inferiore Occitania. Huic adscribit S. Lupinum Saussajus in Corollario ad Supplementum Martyrologii Gallicani his verbis: Die IV Maji. [Reliquiæ in æde Cathedrali,] Apud Carcassones S. Lupini Confessoris, cujus corpus in Cathedrali S. Nazarii Ecclesia venerabiliter requiescit: gloriosa autem memoria annuis sacris colitur feria tertia ante Ascensionem Domini. Hæc ibi. Nec plura hactenus de eo potuimus scire. Apud Grevenum in Auctario Vsuardi ad XXX Iulii refertur nuda memoria Lupini Episcopi, nulla etiam loci addita mentione. Guilielmus Catel inter Memorias historicas Languedocciæ lib. 5 enumerans Episcopos Carcassonenses, inter Rogerium & Gisteranum nominat Liviulam, qui ad annum DCCCLI probetur sedisse ex veteri scheda, reperta in capsa Reliquiarum S. Lupini Canonici Carcassonensis. Ejusdem Ecclesiæ res memorabiles scripsisse satis accurate dicitur Geraldus de Vic, in eoque opere docere eum accepimus, quod Feria secunda Rogationum, in quam incidit S. Lupini festivitas, Canonici duo efferre soleant ligneum loculum, in quo asservantur ejus Reliquiæ, [fellum feria 2 Rogationum.] reliquis Capitularibus supplicationis ordine procedentibus: quodque loculus ille apertus fuerit ab Episcopo Carcassonensi Christophoro de Leslang, ecclesiam suam visitante (qui Lodovensis primum, dein Aletensis Episcopus, Carcassone præfuit ab anno MDCVI usq; ad MDCXVII) in eoque reperta sit scheda manuscripta, mentionem faciens Liviulæ ejusdē Sedis Episcopi, & Ludovici Comitis Eligarii Carcassonæ, quorum nomina latuerant per DCCL & amplius annos, vivebant enim anno Christi DCCCLI tempore Caroli Calvi. Hæc nobis ex prælaudato Geraldo Rector Carcassonensis Collegii nostri, rogatus per litteras transcriptum schedæ illius exemplar undecumque impetrare: quod ei necdum contigit. Quare rogamus eos, penes quos facultas est reserandi loculi, ut præclarum istud antiquitatis suæ monumentum, aliquid amplius forte de illius Sancti ætate revelaturum, non velint perpetuo occultatum: interimque optamus consequi lucubrationem Geraldi, cujus nunc primam accipimus notitiam.
DE VENERABILI CATHARINA
SANCTIMONIALI ORDINIS CISTERCIENSIS,
PARCI IN BRABANTIA.
SEC. XIII
[Praefatio]
Ven. Catharina, Sanctimonialis Ordinis Cisterciensis, Parci Dominarum in Brabantia
G. H.
[1] Gesta Catharinæ Virginis Lovaniensis, nuper in Parco Dominarum Monialis Cisterciensis, sub jam posito titulo continentur in Ms. Rubeæ-Vallis prope Bruxellas Canonicorum Regularium, folio pergameno primæ partis Novalis Sanctorum. [Acta] Horum partem eisdem verbis scripsit Cantipratanus testis oculatus lib. 2 cap. 29, num. 20, aliam partem habet Cæsarius Heisterbacensis lib. 2 illustrium miraculorum cap. 26. Hujus natalis ad diem IV Maji in Kalendario sacri Ordinis Cisterciensis Divione anno MDCXVII excuso refertur his verbis: [dies natalis 4 Maji,] Catherina Virgo, alias Rachel, monialis in Brabantia. Erat prius nomen Rachel a parentibus Iudæis impositum. Chrysostomus Henriquez in Kalendario Sanctarum ac Beatarum Ordinis Cisterciensis, ante Lilia Cistercii præposito, hæc de ea scribit: IV Maji. B. Catharina monialis in Parco Dominarum, Deiparam Virginem sæpe videre & alloqui meruit, & multa miracula edidit in Belgio. Dicitur autem Parcum Dominarum, quod aliud sit illustre monasterium virorum Ordinis Præmonstratensis, etiam Parcum dictum, & Lovanio vicinius. Idem Henriquez Catharinam longiore elogio celebrat in Menologio Cisterciensi, ubi etiam Beatæ titulo honorat, quem eidem tribuunt Miræus in Chronico Cisterciensi pag. 209, Arturus du Monstier in Sacro Gynæceo, & Chalemotus in Serie Sanctorum Ordinis ad hunc diem. Ast Angelus Manrique lib. 3 Laureæ Euangelicæ Sanctam appellat, qui tomo 4 Annalium Ecclesiasticorum Ordinis Cisterciensis acta ejus recenset ad annum 1220 & sequentem, sed ab omni titulo tam Sanctæ quam Beatæ abstinet: quod etiam facit Arnoldus Rayßius in Auctario ad Natales Sanctorum Belgii Molani, & ad v diem Maji refert. [aut 5 Maji.] Horum exemplum etiam nos sequimur, eo magis quod facta per nostros Patres inquisitione didicerimus, non modo nullum in Parco cultum corpori aut nomini Catharinæ impendi a Sanctimonialibus loci, sed nec memoriam quidem ejus aliquam superesse: nisi in quodam Legendario vernacula Belgica lingua scripto. Alii qui hujus Virginis meminerunt, a prædictis Scriptoribus indicantur.
VITA
Ex Ms. & ex Cantipratano & Cæsario.
Ven. Catharina, Sanctimonialis Ordinis Cisterciensis, Parci Dominarum in Brabantia
BHL Number: 1701
EX MS.
[1] Nuper Judæ cujusdam Lovaniensis filiola, tali ordine conversa est ad Catholicam fidem. Sacerdos quidam Capellanus a Ducis Brabantiæ solitus erat intrare domum Judæi, ejusdem civitatis advenæ, & disputare cum eo de fide Christiana. [Filia Iudæi] Habebat autem filiam parvulam, quæ valde intendebat disputationi secundum sui intellectus capacitatem, ponderans tam verba Presbyteri opponentis, quam patris respondentis; [quinquennis afficitur Christianis,] sicque sensim imbuebatur per divinam dispositionem ad fidem Catholicam. Mira talis puellæ discretio. b Annorum enim non plene quinque, in domo parentum Judæorum, advertere cœpit animo, cur distinctio nominum fieret Judæorum pariter & Christianorum: cum unius vultus atque loquelæ homines essent utriusque gentis. In hærebat tamen (ut ipsa postmodum c retulit) avidius audienti cordi ejus magis Christianum, quam Judaicum nomen: & specialiter beatæ Mariæ nomen lætabatur audire, [& nomini S. Maria:] cum Christiani aliquid invicem petere vel jurare solebant. Furabatur autem sub utraque axilla panem de mensa parentum, & pueris mendicis occulte partiebatur, ut regratiando sibi nomen audiret Mariæ. In his ergo de tempore in tempus mire proficiens, adeo sagaciter latitabat, ut neuter parentum aliquid super cogitatu filiæ advertere poterat vel audire.
[2] Contigit d autem, ut cum successu temporis in domum præfati Sacerdotis, Magistri Reyneri nomine, cum Christianis pueris advenisset, & eam ex nomine novisset Presbyter, ipsamque venire libentius ad se frequentius advertisset; interrogavit illam dicens; Vellesne, Rachel carissima, Christiana fieri? Et illa, [anno 7 ætatis edocetur fidē Christianā:] Volo, inquit, dummodo erudias me, quid sit fieri Christianam. Tunc Presbyter, ut vir sanctus, mire gavisus in spiritu, sentiebat de puella futurum nescio quid divinum. Et incipiens a constitutione mundi, cœpit illi Scripturas exponere, per quas fides Christi, sive ipse Christus significari poterat vel ostendi. Quorum expositiones, e (ut ipsa postmodum retulit) ira integro sensu, in illa ætate sex annorum tunc & dimidii, tantaque discretione spiritus intellexit, ut raro oporteret Presbyterum rationem aliquam iterare. Hæc eruditio per annum fere dimidium perduravit, occulto aditu, per quem furtive & opportune raptam puellulam edocebat. Et vide admirationis insigne prodigium. Numquam Rachel auditu verbi Dei satiari poterat vel lassari, cum tamen Presbyter & Martha ministra ejus, mulier religiosa & prudens, valde ambo frequenter lassati, sibi invicem succederent in docendo.
[3] Quid plura? Mox ut parentes in filia cœperunt advertere cogitatum; convenientibus. Judæis plurimis concordaverunt in hoc, quod missam puellam de Lovanio ultra Rhenum sponso traderent arctius custodiendam. Quod ubi puella cognovit, Presbytero cum lacrymis indicavit, [abducenda in Germaniam,] quod si illam eadem nocte non raperet, ac Christianam efficeret, perdita esset in perpetuum & confusa. Quod audiens Presbyter, puellæ præcepit, ut ad solitum aditum summo mane veniret. Quod cum incunctanter annueret, de vespere matri dixit: Per me volo, mater, ista nocte jacere. Quod dum f simplex puerile duxisset, & diutius renuisset; consensit tamen eidem, super cervical ad pedes suos lectulum præcipiens filiæ præparari. Jacente igitur puellula usque mane, & obliviscente penitus quod Presbytero præcedenti nocte promiserat, [a Deipara Virgine monetur ut fugiat.] adstitit illi gloriosa Mater Christi Maria in habitu candido super nivem, & offerens illi virgam splendidam, quam gestabat, dixit: Surge Catharina, & iter arripe, grandis enim tibi restat via. Hæc illa dicente Rachel virgam apprehendere credens, de lectulo cecidit & exclamavit. Cujus clamore excitata matre, & quærente clamoris causam, filiaque cautius dissimulante, mater protinus obdormivit: & Rachel surgens ad condictum locum, Presbyterum mox invenit. [in monasterio Parco baptizatur:] Qui lætus assumpsit eam & venit ad monasterium Cisterciensis Ordinis, quod Parcum Dominarum dicitur, quod erat ad leucam & mediam distans a Lovanio: & videntibus cunctis baptizavit eam, nomen Catharinæ imponens ei, quo vocata prius fuerat a matre Christi, sanctoque habitu Ordinis induit baptizatam.
[4] Nec mora, ut audivit pater & amici ejus, quod gestum est; consternati sunt, & per Ducem Dominum terræ, & per g Episcopum Leodiensem, & per Papam h Honorium datis maximis pecuniis laboraverunt, [ne reducatur ad patrem,] ut infra ætatem legitimam filia ablata parentibus redderetur. Quæ si in domo parentum usque ad duodennem ætatem perseveraret in fide suscepta, tunc juste Christiano nomini reddi posset: cogitantes nequissime medio tempore infantilem animum faciliter se posse deflectere, ut ad nativa parentum vota rediret. Horum fraudulenta conamina, pro dolor! multi magni & litterati viri pecunia suscepta fovebant: pro quo prædictus Presbyter non modice tribulatus, solum Christum & Matrem ejus, quæ auctrix fuerat facti hujus, multis lacrymis invocabat. [obsistitur contra Ducē Brabantiæ:] Cumque Dux vellet patri restituere filiam, Judæo scilicet Christia nam; restitit ei Reynerus Presbyter, dicens: Domine, si hoc scelus commiseritis contra Deum & Sponsam ejus; numquam salvabitur anima vestra. Restitit & ei Dominus Abbas i Walterus Villariensis.
[5] Videns ergo Judæus se frustratum spe, quam habuerat apud Ducem; corrupisse dicitur Dominum Hugonem Episcopum Leodiensem. Qui Judæo in tantum favebat, ut conventui Sanctimonialium de Parco litteris suis manderet, quatenus illi filiam suam restitueret. [& ne patri faveat Episcopus Leodiensis,] Denique veniente Judæo ad jam dictum cœnobium cum amicis & cognatis suis, Virgo intra septa monasterii constituta, cum de illorum adventu nihil prorsus sciret, sentire cœpit calorem magnum, ita ut palam diceret: Nescio unde sit, fœtor Judaicus me gravat. Interim Judæis pulsantibus ad fenestram, cum puellæ diceret Abbatissa: Filia Catharina parentes tui volunte videre; respondit illa: Ecce iste est fœtor, quem sensi: non videbo illos. Et non acquievit exire. Nuper accusatus fuit idem Episcopus Leodiensis pro eadem causa coram k Domino Engelberto Archiepiscopo Coloniæ in Synodo ejus, & præceptum fuit ei, [cohibet S. Engelbertus] ne de cetero molestaret supradictum cœnobium pro puella baptizata.
[6] Et tunc quidem subticuit, sed finaliter non obedivit. Nam postea litteris suis puellam citavit Leodium sub pœna excommunicationis, patri suo super objectis responsuram. Venit illa, sub bona tamen custodia. Allegatum est pro Judæo, quod infra annos rapta fuisset, & violenter baptizata. Et dixerunt quidam puellæ: Catharina, dictum est nobis, [Evocata Leodium constanter se defendit:] quod libenter redires ad patrem tuum, si per mittereris. Respondit illa & dixit: Quis hoc dicit? Responderunt illi: Pater tuus. Tunc illa clara voce tale protulit verbum dicens: Pater meus recte mentitus est per mediam barbam suam. O mira res, & usque in præsens cunctis seculis inaudita! Petierat a Presbytero ad omnem citationem & Judicem se puella deduci: Forsan, inquit, Judices flectentur ætate, & ad mei piaculum movebuntur. Et factum est ut petivit & dixit. Ut enim modo prædicto Leodium venit coram Episcopo, Clericis & Magnatibus, diversos Advocatos & Judices, tam constanti quam veridica ratione confudit & movit, ut voces ululantium & clamantium cum lacrymis præ stupore, in Ecclesia S. Lamberti a locis distantibus audirentur; ita ut omnes manifeste viderent & dicerent, in tam exili ætate divini Spiritus sapientiam valere. Cumque adhuc instaret Advocatus Judæi; commotus Dominus Walterus Abbas Villariensis, qui personaliter interfuit, ait illi: Magister, vos loquimini contra Deum & contra honorem vestrum. Sciatis pro certo, quod si adhuc unum verbum locuti fueritis contra puellam, ego laborabo apud Dominum Papam, ut perpetuum vobis in omnibus causis imponat silentium. Tunc ille timens secrete respondit Abbati: Domine Abbas, quid noceret vobis, si potuerim pecuniam extorquere ab isto Judæo? Ego nihil loquar, quod obesse poterit puellæ. Cum mox ut salarium suum accepit; dixit ad Judæum: Non audeo de cetero loqui de hac causa.
[7] Circa idem tempus, quando Dominus l Guido Abbas Clarævallensis visitavit monasteria sui Ordinis in Episcopatu Leodiensi; [ejus defensionem suscipit Abbas Claræ-Vallensis:] præfatum Episcopum convenit, monuit & rogavit, quatenus intuitu Dei & honoris sui cessaret a vexatione puellæ jam Christo dicatæ. Cui Episcopus respondit: Bone Domine Abbas, quid ad vos de causa ista? Respondit Abbas: Bene ad me, duplici ratione: primo quia homo Christianus sum: secundo, quia domus illa, in qua degit, de linea est Clarævallis. Et adiecit: Puellam & causam ejus sub protectione Domini Papæ constituo, & super litteras a vobis contra illam datas appello. Quod dixit & fecit, atque litteras a Domino Papa contra Episcopum impetratas, Priori de Parco misit, ut si forte Episcopus adhuc conventum vexare propter puellam attentaret, eisdem litteris se defenderent.
[8] Hinc post duos annos cessatum est a lite juris, & aliud deceptionis tendiculum præparatum. [fraudem sibi paratam agnoscit] Juvenis elegantis formæ Judæus, conductus ad hoc, venit ad monasterium supradictum, in quo puella degebat, & simulato animo baptisma suscepit. Qui cum se fingeret miro modo, quærebat ut puellæ quasi cognatæ suæ gratia eruditionis loqui posset: dicebat enim: Plus super omnium sermonibus mihi cognatæ verbum salubrius imprimetur. Illa tamen m interius discernebat fictum ad fidem juvenē accessisse, & ideo nec prece, nec pretio, nec ulla obedientia flecti potuit, ut solum verbum juveni loqueretur. Hæc ut viderunt Judæi, cessaverunt ab illa: juvenis autem ad vomitum est reversus.
[9] At electissima Catharina post hæc tanta floruit gratia, quod omnibus amori fuit pariter & stupori, adeo ut nihil ea serenius videri posset. Cumque nobilium Monialium parentes cum multa ambitione venirent videre filias vel cognatas; hæc coram imagine beatæ Dei Genitricis veniebat, [Deiparam Virginem in imagine visitat:] & gratioso vultu dicebat: Aliæ sorores nostræ moniales a matribus & amicis gaudium habent atque solatium: ego autem pupilla atque paupercula ad te Domina, ut cognatam meam fidenter accedo. Tu sola pro omnibus esto mihi refugium & solamen. Nec dubium utique a misericordissima pietatis matre singulare solatium obtinere meruit. [miraculis clara obit ] Cum itaque sub jugo sanctæ Regulæ Domino fideliter & perseveranter deservisset, & vidisset visiones admirabiles, ac etiam miraculis claruisset, plena virtutibus decessit.
ANNOTATA.
a Hic erat Henricus I, qui rexit ab anno 1186 usque ad annum 1235, sepultus Lovanii in choro Ecclesiæ S. Petri.
b Cantipratanus sic incipit: Vidi in Brabantiæ partibus Cisterciensis Ordinis monialem de Judaismo conversam, in qua opus Divæ Mariæ matris Christi gloriosius excellebat, annorum non plene quinque &c. ut hic referuntur.
c Idem, mihi retulit.
d Idem subjungit, contigit autem ut a Colonia in Lovanium Brabantiæ oppidum cum filia devenirent, ubi cum successu temporis in domum cujusdam Presbyteri, Magistri Reineri &c.
e Idem, ut mihi ipsamet dixit.
f Idem, simplex puella dixisset.
g Hic est Hugo de Pierrepont, ordinatus an. 1220 mortuus an. 1229, 12 Aprilis in Cœna Domini.
h Honorius III Papa Sedit ab anno 1216 usque ad annum 1227.
i Walterus traditur Abbas fuisse ab anno 1214 usque ad an. 1231.
k S. Engelbertus ordinatus 22 Febr. anni 1216 usque ad annum 1225, diem 7 Novembris quo colitur.
l Manrique ad an. 1221 cap. 4 putat substituendum, Guilielmum: nam Guido mortuus est 24 Augusti anni 1214, cujus successor Conradus Cistercium translatus fuit an. 1217 & Guilielmus subrogatus diem obiit 19 Maji anni 1221.
m Cantipratanus interponit, ut mihi retulit.
DE B. IOANNA RECLVSA
RIPATORII IN DIOECESI GALLIARVM TRECENSI.
ANNO MCCXLVI
[Commentarius]
Ioanna reclusa, Ripatorii in diœcesi Galliarum Trecensi (B.)
[1] Ripatorium vel Aripatorium, vulgo l' Arrivoir, celeberrimum olim Ordinis Cisterciensis monasterium, duabus ab urbe Trecensi leucis dißitum, [In Ripatorii ecclesiam] cœptum est anno MCXXXIX deductis ex Clara-valle monachis, quibus a S. Bernardo datus est primus Abbas Alanus Belga patria Insulensis: uti pluribus prosequitur Gaspar Iongelinus, in Notitia Abbatiarum Ordinis Cisterciensis in regno Galliæ, ubi ista de B. Ioanna adjungit: In hoc cœnobio religiose in capsa lignea asservantur ossa B. Joannæ, [translatum corpus 4 Maij,] cognomento Reclusæ: juxta quam in scheda membranacea hæc leguntur.
[2] Anno Incarnationis Domini millesimo ducentesimo quadragesimo sexto, mense Majo, quarto Nonas ejusdem mensis, Epacta prima, Indictione quarta, Concurrente septimo, allatum est ad nos corpus B. Joannæ, quæ per viginti annos & amplius reclusa fuit. Posita autem fuit in hac theca eodem anno; videlicet die S. Jacobi Apostoli, fratris S. Joannis Euangelistæ. Ista suis precibus nos protegat apud Deum. Amen.
[3] Hæc ibi, quæ Nicolaus Camuzatus in Promptuario sacrarum Antiquitatum diœcesis Tricaßinæ fol. 320 asserit se intuitum fuisse, & ista subjungit: Religiosi dicti monasterii nullam omnino memoratæ B. Joannæ celebritatem colunt, nec apud eos ulla vitæ ejus memoria extat: mos tamen tenuit, ut singulis annis auspicali Maij die, [campanæ ad ejus honorem pulsantur.] campanæ ipsius monasterii sæpe repetitis vicibus per multas horas pulsentur, in memoriam illationis in eumdem locum sacrarum ipsius B. Joannæ reliquiarum. Hæc Camuzatus. Nicolaus Des-Guerrois de Sanctis Trecensibus in Kalendario præposito celebrat memoriam B. Joannæ Reclusæ ad hunc IV diem Maji ob corporis translationem, & Acta translationis jam indicata exhibet ad dictum annum MCCXLVI. Eamdem B. Joannam ad hunc diem refert Arturus du Monstier in Sacro gynæceo, & pleraque jam relatæ adjungit.
DE BEATO GREGORIO ORDINIS EREMITARUM S. AUGUSTINI,
VERVCVLI IN FINIBVS VRBINATIVM.
ANNO MCCCXLIII
[Praefatio]
Gregorius, Eremita Augustinianus, Veruculi in finibus Vrbinatium (B.)
D. P.
[1] Vrbinatium fines, ad Marecchiæ fluminis ripas protensos Boream versus, Veruculum terminat, decem circiter p.m. Arimino distans, cujus diœcesi adnumeratur. Hunc locum, vulgo Verucchio dictum, natalibus suis nobilitavit anno MCCXXV B. Gregorius, [Ratio temporis ex scripto Notariali,] a Veruculo cognominatus: anno autem MCCCXLIII, octo & decem annis centenario major, corporis sui the sauro, mirabiliter istuc advecto, ditavit. Ea temporum ratio patet ex quodam Vitæ compendio, quod nuper inventum inter schedas cujusdam Notarii, ejusdem cum Beato familiæ de Celliis, quodque una cum libro recentiorum miraculorum humanißime nobiscum communicavit Aloysius Torellus, Ordinis Eremitani Historiographus, optans ut & librum illum insereremus operi nostro, [unde corrigendi auctores alii:] ut qui certißimam fidem faciat maximæ Veruculensium devotionis erga Beatum illum civem suum; & ut ad illius compendii tā authentici fidē exigatur ac reformetur, si quid aliter ipse scripsit in compendio de Vitis virorum ac feminarum Ordinis Sanctitate illustrium Centuria 2 cap. 78, secutus Herreram, & quos Herrera allegat Hieronymum Roman, Pamphilum, Crusenium, Gelsominium: qui omnes obiter Beati istius memoriam attingunt.
[2] [cultus præsertim pro impetranda pluvia:] Prædictus Herrera & Gelsominius allegant etiam Christophorum Verucchinum Capucinum, in libro de memoriis sacris Verruchii (quem utinam aliquis nobis submittat) impresso Arimini an. 1610: Ex eo aliisque asserit Herrera, Gregorium verbi divini prædicatione fervida, & corporis maceratione mirabili, variisque miraculis coruscasse. Concurrunt, inquit, populi ad cœnobium Veruculi, sacris ejus ossibus dives, præcipue ad pluviam petendam; & corpus viri sancti in processione deferentes, devotos offerunt animos; & sub ejus invocatione & tutela obtinent postulata. [Processio cum capite in theca argentea] Addit Torellus in epistola, an. 1676 ad nos data: beneficii certo impetrandi experientiam haberi continuam: in eaque processione, quando siccitas agrorum eam institui exigit, & alias per annum sæpe in processionibus ordinariis, circumferri caput ipsius in theca argentea; cui conficiendæ necessarios sumptus impetrarat vir opere ac verbo potens, Leonardus Valentini Cæsenas;, in famosioribus Ordinis sui Studiis Professor famosus ac celebris Concionator, & anno 1647, quo dictum Torelli Compendium imprimebatur, conventus S. Iacobi Bononiæ Prior. [festum ultima Domin. Maji.] Deinde monet idem Torellus non hoc die IV Maji, quo obiit Beatus (utpote solenni S. Monicæ festivitate impedito) sed ultima Dominica ejusdem mensis B. Gregorii memoriam celebrari, una cum Dedicatione ecclesiæ.
[3] Hic autem cultus non quomodocumque susceptus est: sed intra annum XXIV a Gregorii obitu, [Breve Beatificationis] Apostolica auctoritate firmatus fuit, ab Innocentio Papa VI, anno MCCCLVIII, per Breve, quod cum Vita & miraculis ejusdem Beati pluries vidisse ab arca, in qua corpus servatur, extrahi, testati fuerunt viri fide dignißimi, ab auctore Epitomes allegati: qui etiam quod de miraculis alias scripserit, [cum libro de Vita & miraculis requiruntur.] omittit ea repetere. Omnia hæc ut adhuc supersint optari facilius quam sperari potest: si enim vel Acta illa originalia in ipsa arca fuissent ad nostram usque ætatem servata, vel aliqua miraculorum collectio hoc præsenti seculo antiquior extaret alicubi; fieri vix potuisset, ut diligentiam præcitatorum auctorum illa sic fugissent, ut pro magno nunc habeatur Epitomen dictam reperisse.
[4] Nondum certe reperta ea erat anno MDCLV, quando Eminentissimus Cardinalis Sforza, vigore Synodi a sua Eminentia celebratæ prohibuit ne in festo B. Gregorii, quod ultima Dominica Maji ex usu antiquo quotannis Verucchii celebratur, Fratres S. Augustini Conventus Verucchiensis, [impedimentum anno 1655 annuæ processioni oblatum] penes quos ejusdem B. Corpus servatur, ducerent solennem de more processionem cum circumlatione Capitis argento inclusi. Quare necesse habuit tam ipse Conventus quam Communitas Verucchiensis, propter vetustissimæ illius devotionis, magno advenarum concursu celebrari solitæ, abrogationem vehementer contristati, pro continuandæ tam piæ consuetudinis licentia recurrere ad Perillustrem & Reverendissimum D. Bartholomæum Condellam, Vicarium Apostolicum generalem civitatis Arimini & illius diœcesis; quam ille pro una solummodo vice concessit Arimini, ex Palatio Episcopali die XVII Maji MDCLVI. Eamdem pro anno MDCLVIII die IX Maji confirmavit Claudius Angelutius, similiter Vicarius Apostolicus, [sublatumque] & rursum pro anno MDCLIX Seraphinus Massini, etiam Vicarius Generalis, die V Maji. Vti constat ex ipsarum supplicationum & permißionum desuper emanatarum copiis authenticis, per Hieronymum Cellium de Verucchio publicum auctoritate Apostolica Notarium descriptis, post librum miraculorum interceßione B. Gregorii patratorum, & legitimis instrumentum consignatorum, anno MDCL ab eodem Hieronymo collectum, nobisque transcriptum, sub fide Notariali, anno MDCLXXV; quem nos librum infra damus, sub titulo Syntagmatis gratiarum hoc seculo impetratarum, sicut eum accepimus a prædicto Ordinis Augustiniani Historiographo.
[5] Sane non apparet, quid movere Cardinalem prænominatum potuerit ad inhibitionem prædictam, nisi sola præsumptio, [quam carsam habuerit.] quod B. Gregorius citra Apostolicæ Sedis licentiam sic coleretur. Contrarium autem doceri potuisset, nisi tunc adhuc delituisset prædicta Epitome, tam expressam mentionem faciens Innocentiani Brevis, ut sæpius visi a testibus fide dignißimis, tempore qu. Rev. Fr. Augustini Benzoni: verosimiliter haud diu officio Prioris defuncti ante hoc præsens seculum; cujus forte initio scripta est ista epitome. Hac porro inventa, videtur cessavisse obligatio quotannis petendi novam pro instituenda proceßione consueta licentiam. Eamdem Epitomen si aliquando vidisset Martyrologii Franciscani auctor Arturus, [an possit Franciscanis accenseri?] minime dubito quin ei inscripturus Gregorium fuerit, quem legisset a patria ac monasterio, per matrem suam fundato pulsum, totos extremos XCII longißimæ suæ vitæ annos istic exegisse, ubi sciebat adesse conventus, per vestigia pauperis beatissimi Francisci Deo inservientes, cum quibus ad mortem usque habitavit, inter alios Eremitas quosdam etiam illic tunc temporis habitantes. Sed ut dicamus, ejusdem Regulæ profeßionem, dimissa sua priori, assumpsisse Gregorium, nulla apparet neceßitas.
EPITOME VITÆ
In Ms. Notariali reperta.
Gregorius, Eremita Augustinianus, Veruculi in finibus Vrbinatium (B.)
BHL Number: 3683
EX MS.
[1] Notum sit a igitur B. Gregorium oriundum osse ex terra Veruculi, Ariminensis diœcesis, ex optimis & clarissimis parentibus, [Nobiliter natus an. 1225] ex quondam Joanne qu. Thomæ de Celliis, & Anna, filia qu. eximii Doctoris Alberti Corradi: & ortum de anno MCCXXV, tempore Pontificatus b Honorii III: & sacrum baptismum in ecclesia S. Martini plebis d. terræ accepisse, gubernantibus eamdem terram & convicina loca Dominis c Malatestis: & post tres annos eumdem Ioannem ex hac vita migrasse, relicto parvulo Gregorio penes eamdem Annam: [& a vidua matre pic educatus,] quæ tantam illius præbuit curam, quod nil aliud cogitavit, nisi quod omnipotenti Deo serviret & gratus esset. Pro quo eidem Altissimo Sanctisque Augustino & Monicæ, ac gloriosissimæ Mariæ-Consolationis, continuas effundebat preces, dicabatque parvum puerum: sæpeque ac sæpius manum ad manum jungens, balbutienti lingua proferre laudes & gratias docebat. Quit lumine Dei repletus, pari animo compensabat genitricis voluntatem, sicque tali alebatur incremento.
[2] Cumque jam ad pubertatem venisset, materque prudens intentionem scrutaretur, an vestigia patris, avi & illustrium genitorum secularium insequi vellet; Deo sic jubente, Eremitarum Ordinem amplecti velle habitumque suscipere, respondebat: & quid de opibus relictis faciendum admonitus, [contempto mundo] tamquam non curans, Deo restituendas responsum dabat: de prole autem & d mantenemento domus; Prolem quippe, ait, satis acquirit, qui januas paradisi ingredi dignus efficitur, ubi proles sanctæ conspiciuntur, ubi æternus Deus, æternus amor, & æterna quies inhabitant; cum alii de Celliis non deficiant neque deficient. [una cum ipsa amplectitur instisutum Eremitarum.] Cumque pia mater pari voluntate prospiceret animarum amborum salutem, seipsam Sanctis Augustino & Monicæ cum filio dicavit; habitumque susceperunt, ipse annum decimum quintum gerens, ipsa autem quadragesimum quintum, qui fuit ab Incarnatione Domini MCCXL. Cœpit [autem] pia mater ædificare fabricam conventus S. Augustini habitabilem & capacem, eumque propriis opibus dotavit, ut Eremitæ commode inservire Deo possent, & omni quo potuit meliori modo perfecit de anno MCCXLV; [& conventum ædificat:] in loco ubi prius parvam cellulam, sub nomine S. Mariæ-Consolationis e construxerant Confratres ejusdem venerabilis Societatis. Et dicti Reverendi Domini Eremitis jus ædificandi & habitandi ac omnia eorum jura cesserunt.
[3] In quo conventu, per annos decem, dum vixerat eadem Anna, habitavit idem B. Gregorius. Postea illa, circa annum ætatis suæ quinquagesimum quintum, ex hac vita migravit. Cumque Omnipotens, ut aurum in fornace, [a quo mortua matre expulsus an. ætatis. 25,] probaret servum suum Gregorium, permisit super servum suum persecutiones & injurias, ita quod etiam de domo propria expelleretur a Fratribus suis, a loco ubi tot beneficia contulerat, in florida ætate sua annorum viginti quinque, senili tamen in laboribus, vigiliis & orationibus, prædicationibus, obedientia, castitate, maceratione, paupertate & disciplinis, & denique in exemplis sanctitatis; & ubi talem gesserat vitam, quod eo vivente potius Beatum quam Fratrem Gregorium nominare solebant; & tanto spiritu verba Domini docebat, quod corda hominum sæpe ac sæpius in melius converterentur; hæresesque Arianorum pullulantes confutabat. seminatas a Buonvilla Ariminensi hæresiarcha; qui ausus fuit glorioso S. Antonio f de Lisbona Franciscano venenum tradere: attamen impurorum hominum malitia tumescente, ipsius Confratres, invidia virtutum Beati inducti, a conventu prædicto proficisci jusserunt, & aliunde habitare.
[4] At ipse volens iter cœptum prosequi, Romam versus iter agens, [cum Franciscanis vixit in montanis Reatinis] ad evitandum mundum se contulit in montanis g Reti, in monte Carnerio, ad fontem Columbum: ubi & in vicinis sciebat adesse conventus h [Fratrum: quos fama erat] per vestigia pauperis beatissimi Francisci [Christi] vestigia sequentes, Deoque inservientes, continuis gratiis & miraculis clarescere: & cum famulis Dei cohabitavit, inter alios Eremitas quosdam, etiam illic tunc temporis habitantes, ad ejus vitæ extremum diem: & annum centesimum decimum octavum gerens ætatis suæ, ad æternam gloriam convolavit, anno gratiæ MCCCXLIII, & die IV Maji, ut in Brevi Beatificationis ejusdem.
[5] Et jussu ipsius adhuc viventis, Confratres in eodem loco in capsa lignea deposuerunt cadaver felix: [mortui corpus mulæ indomitæ impostium] & super indomitam mulam, sponte ibidem (sic jubente Deo) oblatam, capsam posuerunt. Quæ ductore nullo, nisi custodia Angelica, iter agens, per civitates & loca, companis ultro pulsantibus, feretrum i deportabat. Et adhuc in aliquo ex dictis locis, per traditionem, hoc accidisse ferunt, hocque subsecutum. Dum pervenit ad patriam suam Veruculi, ibi pariter campanæ sponte sonantes, [campanis ultro sanantibus defertur Veruculum] signum lætitæ dederunt. Populus, nesciens tanti operis & eventus novitatem, timore compulsus, clamitati: sed statim causa cognita & sacro k onere deposito, in ecclesia S. Augustini d. terræ, in introitu portæ ejusdem templi ad meridiem; convolantis turbæ ad novum prodigium timor & tremor in amorem conversus est & in lætitiam. Detecto [autem] sacro cadavere, & per quam plurimos recognito, magis [lætati sunt], gloriam Deo dantes & honorem in Sancto suo, qui populum suum visitavit & miraculis decoravit. Et statim eadem mula mortua effecta est, ne alio indigniori pondere gravaretur.
[6] Dominante autem D. Galeotto Malatesta, qui tempore Joannis XXII summi l Pontificis Ariminum occupaverat, & terras multas, castra & fortalitia, [& in proprio sacello locatur.] iussit d. Beato capellam construi, terramque prædictam Veruculi pingi, & super eam B. Mariæ, S. Nicolai & B. m Gregorii [images] ac ejusdē Domus de Malatestis n insignia: & arcam ingentem matmoream pro deposito: in qua adhuc, lignea capsa delata per mulam, cum duobus ferreis o cingulis, [intraque eam] prædictum cadaver ejusdem Beati, conservantur ad æternam memoriam. Cumque in progressu temporis, adhuc D. Galeotto regnante, miraculis claresceret; [Pontifex anno 1257 Beatis eum adscribit,] [idem D. Galeottus B. Gregorium] inter Beatos connumerari procuravit, ut inter Sanctos positioni viam postea aperiret; & a Summo Pontifice Beatificationis Breve obtinuit, in civitate Avenionis, sub anno sexto p ejusdem Pontificatus, quod fuit circa annum Domini MCCCLVII.
[7] Quod Breve, cum Vita & Miraculis ejusdem Beati, pluries vidisse mihi testati fuerunt fide digni & venerabiles Domini Pompilius Ferinus & Ascanius de Rannuciolis in conventu S. Augustini terræ Veruculi, [per Breve cum Vita & miraculis monstrari solitum.] specialiter tempore qu. Rev. Fratris Augustini Benzoni de eodem loco: quodque [dixerunt] cum narratione vitæ & miraculorum vidisse extrahere de arca prædicta. Et tanta claruit sanctitate & miraculis, quod antiquis temporibus populus Sanctum, & non Beatum Gregorium, nominare solebat: ut ego ipse vidi in archivio d. terræ, in q rogitibus D. Bartholomæi Branchi, in inventario bonorum præd. conventus S. Augustini, sub his verbis: Item super altare S. Gregorii. Sed quod de miraculis alias scripserim, non repetam.
ANNOTATA.
a Apparet non haberi hunc actum, nisi mutilum initio, ubi post invocationem Dei aut Sanctæ Trinitatis, verosimiliter legebatur nomen Notarii, annus, dies & aliæ de tempore scripti instrumenti notæ, quas optamus posse ex originali supplere.
b Sedit Honorius III ab an. 1216 ad 1227.
c Cæsar Ranuccius de Verucchio, post Vitas B. Ioannis Canonici Ariminensis & B. Roberti Malatestæ, atque memorias sacras Oppidi Veruculensis, [Origo familiæ Malatestæ] editas Arimini an. 1610, appendicem addit de prima ac vera origine familiæ Malatestæ; eamque ostendit & a Verucchio cognominatam in antiquißimis quibusque instrumentis, ab anno 1195 ac deinceps; & creditam exinde proceßsisse, a Raphaele Volaterrano, Leonardo Aretino, Blondo, aliisque scriptoribus; quorum aliqui ejusdem familiæ clientes aut subditi, non fuerint (nisi res exploratißima foret) nobiliorem ex Germania originem illi detracturi; quam nuper conati sunt aliqui astruere, ex quodam Privilegio, sub nomine Frederici Barbarossæ scripto, velut anno MCLXXXV in Episcopio Spoletano confirmantis donationem Ottonis III & Conradi Imperatorum de civitate Ariminensi, factam Roberto Malatestæ: quod Privilegium contendit ille omnino spurium ac supposititium esse plurimis argumentis, prudenter præmonens, Illustrissimam illam familiam non egere Privilegiis falsis & impossibilibus; idque in opusculo, ipsius Marchionis Malatestæ Commissario generali Rutilio Tinelli inscripto; eique sententiæ subscribentem allegat pag. 8 ipsum Carolum Malatestam Marchionem. Quod ii notent velim, quibus durum est visum in Propylæo antiquario ante tom. 2 Aprilis, quod ut suppositita essent rejecta plura similiaprivilegia, quibus illustres multæ ecclesiæ nullo modo indigent ut jura sua & prærogativas tueantur.
d Mantenementum, conservatio, a Manutenere derivatum.
e Herrera de hoc conventu agens parte 2 pag. 543, ostendit, quomodo anno 1386 instituta in eo erat Confraternitas Scholæ S. Mariæ de Misericordia, forte ex memoria prioris instituti.
f Vulgatiori nunc cognomento, quod sepulturæ locus dedit, S. Antonius de Padua, colitur 13 Iunii, quando Vitam dabimus; in qua is dicitur apud Ariminum convertisse Bonovillium seu Bonellum hæresiarcham, annos triginta in errore habentem, sic ut ad finem vitæ in vera religione perseverarit.
g Nunc Rieti, antiquis Reate, urbs Vmbriæ: ubi requirenda loca hic indicata.
h Ecgraphum nostrum Concursus, quod correxi; & quæ deesse censebam, hic & deinceps, verba supplevi.
i Ibidem decorabant; exciderunt forsan verba aliquæ intermedia.
k Ibidem, honore.
l Sedit Ioannes XXII ab an. 1316 ad 1334 pene exactum. Sub hoc autem an. 1333 Galeottus, Pandolfi Malatestæfilius, dicitur occupasse Ariminum: quia in ea occupatione laudem præcipuam retulit, primus cum suo signifero intrans urbem, [Galeotti Malatestæ Principatus] non sibi sed partueli suo Ferrantino habendam, sicut narrat Cæsar Clementinus lib. 5 Historiæ Ariminensis: qui deinde lib. 7 ejusdem Galeotti res gestas prolixe & accurate pertractat, & narrat quomodo Galeotti Principatus, capto qui ipsi & fratri insidiabatur Ferrantino, cœperit anno 1336.
m Exprimitur illa a Cæsare Ranuccio in prædicto opusculo, [imago B. Gregorii.] in habitu Augustiniano, radioso capite, dextra libram sub axilla sustinens, sinistra cingulum ferreum disruptum prætendens, cum titulo Beati & epigraphe nomini subscripta ex Psalmo 104. Ferrum pertransiit animam ejus, donec veniret verbum ejus.
n Sunt ea, in viridi campo, capita integra humana tria.
o Ecgraphum ciliciis: sed correctionem probant quæ mox subjungemus.
p Innocentii VI annus 6 inchoatur die 18 Decembris anni, 1352, cum quo & Ecclesia reconciliatus Galeottus, eodem anno, is qui Ludovici Bavari Vicarius antea fuerat, Ecclesiæ Vexillifer factus est, contra ipsos rebelles; itaque facile impetravit id quod in causa Gregorii postulabat.
q Rogito dicebatur instrumentum publicum, quod scribere Notarii rogabantur: Rogatum Latinius diceremus.
APPENDIX
Ex Italico impresso Caesaris Ranuccii.
Gregorius, Eremita Augustinianus, Veruculi in finibus Vrbinatium (B.)
EX MS.
[8] Beati Gregorii Verucul. Augustiniani imago depicta cernitur antiquitus in sacristia S. Jacobi Bononiensis & alibi; ossa autem ejus, [aliæ alibi.] reposita in ecclesia S. Augustini Veruculi, semel dumtaxat quotanis demonstrantur populo, reseratis duabus capsis, quarum una lignea est & colorata, vinculisque ferreis & crate item ferrea instruitur; altera ex grandi marmore, [corpus a priori loco translatum ad latus altaris.] ligneam semper intra se clausam continens. Utraque olim collocata erat sub quodam arcuato fornice, ubi satis belle expressa erat imago jacentis in morte Beati, inter Angelorum manus cereos pretendentium, cum epigraphe, Hic iacet corpus Beati Gregorii V. id est, Veruculensis. Modo compositæ illæ arcæ sunt in alio ac magis etiam decenti loco, videlicet ad sinistram majoris altaris. Quando autem ostenduntur prædicta ossa, [duo ejus ferrei circuli.] concurrunt undique magna frequentia populi devoti ad ea veneranda, & capitibus imponenda cingula ejus ferres: eo quod publica seniorum omnium traditione credatur hic Dei servus alibi mortuus esse, corpus autem adductum fuisse a mulo, citra ducentis obsequium divinitus huc directo, sonantibus ad augmentum miraculi nullo trahente campanis… Vitæ ejus austeritatem testantur illi duo grandes circuli, quos ad nudam carnem gestari ab eo solitos, videmus hodie absq; rubigine ulla, ruptum unum, alterum integrum. Ossa candido nitidoq; gossypio decenter involuta, [Ossium reliquorum conditio presens.] nescio quid vivacitatis & rubedinis præferunt, qui color in multorum Sanctorum ossibus notatur: non tamen ibi sunt omnia: integra autem est capitis testa, cum utraque maxilla multisque dentibus, & exucco cerebro, quod etiam cernitur, uti & pellis atque carnis nonnihil, adhuc firmiter ossibus herentis, utpote non prorsus exuccæ. Dicunt autem omnes corpus diu integrum incorruptumque fuisse; [cultus ab antiquo.] sed male habitum in præteritis bellis ab insolentia militari, in hunc statum esse redactum. Dicunt etiam jurati testes, videsse se olim appensa publice anathemata votiva; & ejus ossa, tempore magnæ siccitatis fuisse in Processione circumlata, cum effectu pluviæ mox obtentæ. Hactenus ille, propter silentium Augustinianæ Chronicæ non dubitaturus de veritate prænarratæ traditionis, neque de auctoritate qua talis proceßio instituta fuit; si tund in manibus fuisset Epitome vitæ, quam dedimus.
SYNTAGMA GRATIARUM
per B. Gregorium hoc seculo impetratarum,
ex instrumentis Notarialibus.
Gregorius, Eremita Augustinianus, Veruculi in finibus Vrbinatium (B.)
EX MSS. INSTRUM.
CAPUT I.
Gratiæ ab anno MDCXLII ad mensem Iulium anni MDCL notatæ.
Instr. 1
[1] In Christi nomine. Amen. Anno ab ejusdem sanctissimo Natali MDCXLII, Indictione X D. Urbano octavo Pontifice opt. max. sedente, die vero II mensis Maji. Per hoc publicum instrumentum cunctis ubique pateat, & evidenter sit notum, [Curantur gravis dolos oculi,] qualiter coram me ac testibus infrascriptis personaliter constitutæ, honestæ mulieres, D. Dorothea, uxor Mag. Francisci Thedeschi, & D. Diamantes, uxor Mag. Baptistæ Mazzucchetti, ambæ de terra S. Marini a Feretranæ diœcesis, cum præsentia dd. suorum virorum, existentes ante portam oratorii Venerab. Societatis sanctissimi Corporis Christi terræ Verucchii, prope plateam publicam, eadem D. Diamantes dixit, qualiter diebus proxime elapsis vexata fuit a dolore habito in oculo sinistro, tam vehementi quod vix sufferre poterat. [voto visitandi corporis facto,] Et quamvis medicamentis quæsivisset remedium porrigere, tamen dolorem evitare non potens, vovit B. Gregorio Augustiniano, obtulitque se paratam visitare ejusdem sanctas Reliquias, existentes in ecclesia Conventus S. Augustini Verucchii, invocavitque auxilium sanctum ejusdem ut liberaretur. Et prius obtinuit gratiam quam visitationem fecerit; eo quia evaso tumore oculi præfati & effugato dolore, sana, Dei gratia intercessioneque B. Gregorii, remansit; Deumque laudavit in Sanctis suis, & ad implendum votum hac die sepulcrum ejusdem Beati visitavit; obtentaque integra sanitate, modo, vigesima octava hora hujus diei completa, auditis sacris divinis Officiis in eadem ecclesia, ad patriam proficiscitur.
[2] D. Dorothea, gaudens & animo & corpore, dixit: Necesse est quod ego hic præsens narrationi gratiæ obtentæ per præsentem honestam D. Diamantem Mazzucchettam, [male affectus cubitus,] compatriotam meam, non abscondam quod ex gratia hujus Beati mihi contigit. Quod cum multis adhinc diebus vexarer a quodam incognito morbo, habito in junctura brachii & manus hujus sinistræ, [attactu cinguli ferrei:] cum tumore & dolore; & veniens ad visitandas sanctissimas Reliquias B. Gregorii, adhuc dolore maximo persistente, rogavi Patrem Augustinianum, detinentem in manu cilicium ferreum seu cincturam, quam deosculantur ceteri fideles, pro devotione existentes in ecclesia S. Augustini; ut cilicio suprad. tangeret brachium meum, in loco ubi adest dolor. Quo tacto per d. Rev. Patrem, statim evasit dolor, & gaudens & sana revertor in patriam. Sicque numquam cessabo gratias referre & Deo & Beato isti, qui sit mihi & omnibus Christi fidelibus propitius.
[3] Quæ omnia ego Notarius infrascriptus pro veritate ad perpetuam rei memoriam adnotavi, ut sancti Protectoris digna memoria posteris meis aliisque cernere volentibus remaneat: [prout utrumque passæ mulieres deposuerunt,] & sciant compatriotæ mei ubi refugiendum in tribulationibus & in his calamitosis miserisque temporibus, in quibus bella, seditiones, proditones, murmurationes, insidiæ, & omnium perfidiarum genera florent ac regnant, & in quibus nil nisi solum interesse colitur: sicque omnipotens Deus, per intercessionem hujus Beati, nos protegere & adjuvare dignetur, & patriam hanc & totum mundum a præsatis & aliis quibuscumque vitiis expurgare dignetur. Super quibus omnibus rogantes &c. Actum Verucchii, ante portam majorem oratorii Venerab. Societatis sanctissimi Corporis Christi, in via publica, in capella S. Petri, in contrata plateæ prope plateam communem & alia sua notissima latera; præsentibus ibidem Mag. Ioanne Andrea Ghirardo de Verucchio, Mag. Baptista Mazzucchetto b Scarpellino, & Mag. Francisco Thedesco, ambobus de terra S. Marini testibus rogatis &c.
[4] Et quia ego Hieronymus Cellius, publicus auctoritate Apostolica Notarius, [petentes publicum de iis instrumentū.] præmissis omnibus interfui, eaque rogatus scribere scripsi & adnotavi; & sumptam copiam, licet aliena manu mihi tamen fida, cum suo originali, penes me & in rogitibus meis existente, collatione facta concordare inveni; ideo pro fide subscripsi, publicavi, & signo meo quo in talibus utor signavi requisitus &c. Hoc aut simili modo singula instrumenta confirmat fide Notariali prænominatus Hieronymus Cellius; idem verosimiliter, inter cujus schedas, a patre forsitan aut avo relictas, inventa est epitome qualem supra dedimus. Non autem videtur nobis operæ pretium hujus authenticationis formulam sæpius describere in sequentibus, uti neque nomina testium qui ad gratiæ narratæ confirmationem nihil faciunt; sed solum adstipulantur ut præsentes quando illæ coram Notario narrabantur; denique nec ipsum locum in quo recepta depositio scrupulosius describere, ut hic factum vides, magnopere ad rem facit; quare etiam ista studio, brevitatis resecui, exemplum in hoc primo instrumento exhibuisse contentus.
Instr. 2.
[5] In Christi nomine. Amen. Anno Iubilæi, ab ejusdem sanctissimi Natali MDCL Indictione III D. Innocentio X Pontifice Opt. Max. sedente, die vero VI mensis Iunii. (Et sic deinceps incipiunt cetera omnia eodem anno confecta, demptis tribus ultimis; [Sedecennis puer tabe confectus & membris attractus,] ut satis nobis deinceps futurum sit, aliis omißis mensem ac diem notare) coram me &c … Stephanus & Thomas fratres, & filii qu. Petri Cantellæ de Verucchio Ariminensis diœcesis, exposuerunt qualiter ex honesta muliere D. Catharina, filia Cæsaris Majacci, d. Stephanus, ejusdem legitimus maritus, habuit Petrum-Franciscum, amborum filium, jam ætatis suæ complentem annos sexdecim menses quinque & dies tres. Et perspatium annorum tredecim & mensium trium vitam in prospera sanitate duxisse: sed postea, sic jubente Deo ad suam & Sanctorum suorum gloriam, in gravem morbum incidisse, & talem quod per medicamina humana curari minime poterat, quamvis omne humanum medicamen adhiberi procuraverint. Et in eadem infirmitate permansisse annis duobus & mensibus octo, [per annos 2 menses 8,] adeo quod ex causa prædicta stantibus excessivis doloribus, propter apostemas tabo continuo emanantes, attractione nervorum, febre, continua corporis debilitate, defincientia virium & spiritualis vigoris, nec manus, cruca, pedes, nec aliam corporis etiam minimam partem movere poterat, sed tantum linguam, instar Job [dicentis] derelicta sunt tantummodo labia circa dentes meos; &, quod malum malorum dici debet, ad propria naturæ indigentia non poterat se aptare sine domesticis auxiliis, cum doloribus ut sic dixerim inferni, propter amotionem ossium & nervorum attractionem: ex quo procedebat, quod etiam grabatum, instar paralytici piscinæ, de quo, in Euangelio [Joannis] Euangelistæ Domini, reaptari non poterat sæpius per menses sex & septem, quamvis pii parentes id facere procuraverint: ita ut nec vivum nec mortuum cadaver habere tenerent.
[6] Sed domesticis personis jucunditati erat indicibilis & inenarrabilis Petri-Francisci patientia, quam omnipotens Deus misericordia & pietate sua cōpensat, [29 Maji delatus ad tumulum Beati,] in qua sperantes & Sanctorū suorū intercessione, sub die XXIX mensis Maji currentis annis MDCL, consecrationis templi eremitarum S. Augustini terræ Verucchii, & apertionis marmorei depositi B. Gregorii, ejusdem Ordinis Eremitarum S. Augustini Verucchiensis, sumpto in linteamino mundo super propriis humeris Petro-Francisco dd. Stephanus pater & Thomas patruus carissimus, ipsum Petrum-Franciscum semivivum detulerunt ad d. B. Gregorii depositum, per totam d. diem universo populo Verucchiensi & forensibus, apertum, concurrentibus præ devotione in Beato, credentibus & Christi fidelibus cælestem odorem spirante: ubi vivam spem in Deo & in Beato suo habentes, supplicaverunt adm. Rev P. Baccalaurem Joannem Antonium Param, Priorem & Superstitem d. Conventus, & ejusdem beati depositi singularem curam habentem, [petit admoveri suo genu dextro caput ejus:] sicut & ipse Petrus-Franciscus, quatenus ex ejus benignitate & caritate dignaretur, cum capite seu osse capitis ejusdem Beati tangere crura attracta coxendicibus ejusdem pueri, & specialiter dexterum, effectum taliter attractum per attractionem nervorum quod natium initium ei affixum extiterat, adeo quod nec vi, nec medicamentis, nec humana industria amoveri poterat: itaque, propter temporis longitudinem & dierum, pes ejusdem lateris, præ continua existentia ex qua aliter moveri non poterat, callem recurvum & induratum generavit, prout & ego Notarius infrascriptus vidi cum infrascriptis testibus.
[7] Quibus precibus & supplicationibus Rev. adm. P. Baccalaureus correspondens, [quo facto ipsum extenditur & vivificatur,] hortatus fuit eumdem Petrum-Franciscum & prædd. Stephanum & Thomam, ad habendam rectam fidem in Deum, qui per intercessionem Beati poterat eidem omnimodam sanitatem largiri; & super inde, si non debitis, saltem per ipsum possibilibus porrectis precibus & orationibus, accensis luminibus omni reverentia, sumpto ex sacro deposito venerabili capite Beati, cum eo tetigit primo ejusdem dexteri cruris genu (mirabilis quidem Deus in sanctis suis: non sine lacrymis hoc factum mirum & memoria dignum scribam) in quo nec vitalem spiritum, nec carnem, nec sanguinem habebat: statimque genu extendit, paulo post pedem incallitum movit, & paulatim crus totum: & quod mirabilius est, sanguis, cognoscens omnipotentem factorem suum, in genu, crure & pede concurrit, & gratiæ Beati correspondit; sicut & sanguine plenum, palpabile, & rubicundo colore instar sani hominis egomet ipse vidi: adeo quod adstans populus lacrymis & precibus omnipotentis Dei misericordiam invocaret, & de obtenta gratia gratias ageret: & eo magis, quia d. puer, qui antea cruciabatur ex apostemis tabo profluente maximis doloribus, attestatus fuit se a febri & ab ejusdem c vitæ doloribus liberum fore, & firmam fidem in Beato habere pro integra sanitate.
[8] Et hoc mihi pluries interrogatus confessus fuit hac suprad. die VI currentis mensis Junii, secunda solennitatis d Pentecostes, existens delatus iterum ante arcam & depositum d. Beati, [Idem eo relatus 6 Iunii,] sedens super quadam sede lignea, ad effectum iterum habendi benedictionem cum eodem venerabili capite: quod sibi oblatum pluries osculatus est, & cum eo tacto iterum genu & crure præd. denuo confessus est se liberum a doloribus, febri & angustiis: & ultra solitum, post dd. sacros tactus & benedictiones, [morbis se liberum proficetur.] in domo super sedes & cubile sedere, manus & brachia movere, aquam benedictam a semetipso sponte sua accipere, vivamque fidem in Beatum habere & in Dei misericordia: ita quod omnimodam sanitatem sperat, sic jubente Deo, & non aliter, se totaliter remittens benignitati suæ. Faxit Deus, quia in puero isto omnia mirabiliora erunt: quia tantum hominis nomen & effigiem habet, ex quo præ infirmitatis longitudine tantum pellem & ossa retinet, interiora locum ventris non occupant, & ventrem cum schena e annexum habet, ita quod cadaver & mumiam f diceres: sed quod admirabile annotavi, faciem hilarem, jucundam & jubilantem.
[9] Sicque sacris [tactibus] completis & benedictionibus factis per adm. R. P. Baccalaureum Ionnem-Mariam Dulcium de Verucchio, [& pergit exhausti corpusculi integram sanitatem sperare.] ejusdem Ordinis Eremitarum S. Augustini, post celebrationem Missæ per eum ad altare S. Nicolai g cui adstitit & eum audivit cum omni jucunditate, puer præd. Petrus-Franciscus delatus fuit ad propriam habitationem, in ædibus parochialibus S. Blasii: cui, intercedente eodem B. Gregorio nonstro apud omnipotentem Deum, & omnibus Christi fidelibus concedatur & animæ & corporis perpetua valetudo; & mihi spiritus & sufficientia ejusdem gratias & miracula virtutum annotandi, ut posteris, terrigenis & externis, sit condigna æterna memoria, incitamentum in tanti Beati devotionem, in Sanctorum gloriam, sanctæ matris Ecclesiæ & fidei propagationem, & hujus patriæ nostræ Verucchii beneficium: meque & omnes terrigenas suos precibus suis dignos efficiat, ut in cælestibus eum invisere & cum eo sine fine gaudere [possimus]. Super quibus &c. Actam in templo præfato S. Augustini, quod situm in burgo terræ Verucchii, in capella S. Blasii juxta sua notissima latera, ante depositum ejusdem B. Gregorii; præsentibus ibidem Capitaneo Josepho, filio Petri-Pauli Masiæ, & Paulo qu. Joannis Canduccii, ambobus de Verucchio, testibus rogatis &c. Et quia ego Hieronymus Cellius &c.
ANNOTATA.
a S. Marini nomine geminum est oppidum, utrumque 3 P. M. distans Verucchio alterum minus, in Boream tendens Ariminum versus & ad hujus diœcesin pertinens; alterum in meridiem versus & ad diœcesin Feretranæ civitatis vulgo S. Leonis urbem
b Scarpellinus, latomus seu sculptor, scarpellare incidere, sculpere.
c Vita hic pro corpore sumi videtur, idiotismo Italico: sic alibi legi aliquem tota vita, id est, omnibus membris, contractum.
d Nam Pascha eo anno 1650 fuerat 17 Aprilis, adeoque Pentecoste 5 Iunii.
e Schena, vel Schiena, Italice vocantur lumbi, seu potius dorsum a scapulis ad cingulum.
f Mumia, cadaver exuccum, qualia ex Ægypto adserantur, vulgo Mammi, ab Arabico mum, cera: solebant enim Ægyptii cadavera aromatis condita cera involvere, teste Herodoto: Voßius ab Amomo, quasi Amomiam dici magis probat.
g S. Nicolaum Tolentinatem hic intelligo: quod is Ordinis Augustiniani Sanctus sit, & in omnibus fere illius ecclesiis altare habeat vel sacellum.
CAPUT II.
Gratiæ descriptæ mense Iulio anni 1650.
Instr. 3.
[10] In Christi Dei nomine … anno MDCL … die vero mensis Julii XVI. Universis & singulis infrascripta visuris & lecturis Sacerdotali more tacto pectore affirmo Deumque attestor, [Sacerdos Augustinianus profitetur,] qualiter ipse Baccalaureus Fr. Joannes Antonius Para Verucchiensis, Ordinis Eremitarum S. P. N. Augustini, coram Domino Notario & testibus infrascriptis, deposui & verissimum esse dixi, quod de anno a nativitate D. N. Jesu Christi MDCXXVIII, gravissima, non periodica, sed continua febri in mense Junii letaliter laborabam: & quamvis humanis remediis usus omni cura fuerim, attamen gravius eodem morbo semper afficiebar. Quare multis diebus ab ea infirmitate acerbissime vexatus, atque omnibus fere viribus destitutus; tandem B. Gregorii de Cellis nostri, Augustiniani Verucchiensis, pie pro meis viribus invocato auxilio; & ad ejus sacrum depositum, [quod anno 1628 a letali continua febri,] ut potui, ex cella, in qua ægrotabam, maximo cum labore, itinere habito; statim ac genua flexi, & vehementius exiles meas preces ad eum porrigere cœpi, maximam sudoris copiam e meo capite ac toto corpore emisi, ita ut a fronte sudor emanans, ab arcæ d. Beati summitate ad terram usque deflueret; & humor aqueus, a reliquis corporis mei partibus profluens, indumenta omnia etiam extrinseca totaliter madefaceret. Unde ab eodem loco sacro non assurrexi, quin penitus ac omnino omnipotens bonorum omnium munificus impertitor Dominus, ejusdem B. Gregorii meritis & intercessione, cumulatissimam sanitatem restituit.
[11] Insuper fatear oportet, quod de anno ab ortu ejusdem Christi D. N. MDCXXXV, post ejus humana Natalitia ischiadico dolore adeo angebar, ut coxendice, & femore, & crure dextro summopere impedito, parum & quidem laboriose incedere & ambulare valerem, [anno 1636 ab ischiade mensibus aliquot tolerata,] & assidue per aliquot menses sequentis anni MDCXXXVI valde claudicarem: quia nervi a me extendi difficile vel retrahi nisi magno cum dolore non poterant. Et quoniam hujusmodi infirmitas humana sapientia curari vix poterat, ipse humanis medicamentis diffisus, ad cælestia, quamvis indignus, mentem erexi; atque ad opem apud summum Deum, B. Gregorii nostri Augustiniani Verucchiensis [intercessione impetrandam] suppliciter confugi; ut mihi ab eodem Deo, morborum omnium divino medico, sanitatem impetraret. Quod illico ita factum est. Nam precibus meis, licet indignis, ab eodem Beato susceptis, nondum eas effundere destiteram, & perfectam assecutus fueram sanitatem. In cujus rei memoriam ad sacrum d. Beati monumentum, argenteam cum crure coxam, ex voto quod adhuc cernitur, ibidem obtuli.
[12] Unde jure & merito de Sancto tutelari meo addam, quomodo de anno ab ejusdem Domini Servatoris nostri ortu MDCXL, ob frequentia & quidem longissima itinera, æstivo tempore a me habita [contigerit mihi] in crure dextero juxta pedem tria profunda foramina apparuisse, [anno 1640 ab ulceribus in crure enatis] ex maximo tumore oborta, a quo in d. crure acerbius vexabar: ex quibus cruor & tabum assidue effluebant, ac penitus ad gradiendum inhabilem me reddebant, nec adhibita ab arte medicamina unquam proderant. Unde efficacicassimam alias apud Deum omnipotentem expertus B. Gregori nostri Augustiniani Verucchiensis intercessionem, & in omnibus necessitatibus & angustiis meis ad auxilium & opem mihi ferendam ejus facilitatem; mentem & animam, qua potui, ad Deum pietate evexi, ac eodem Beato mediante divinum auxilium imploravi. Sed, o clementissime Deus! preces incassum nequaquam obtuli: quia statim tabum, cruor & sanguis defluere destitit, foramina continuo evanescunt; & cruris obtenta sanitate, illico convalui. Quocirca argenteum, ex voto præmisso, crus ad sacram ejus arcam, in qua ejusdem Beati venerabile corpus jacet, & gratiis ac mirabilibus miraculosisque operibus quotidie claret, detuli; & gratias pro viribus meis Deo ipsi & eidem Beato humiliter enixeque egi.
[13] Verum neque id quoque omissum faciam, me, viginti & amplius annorum spatio, acerbissimo dentium dolore cruciatum esse; adeo ut ad virilem ætatem vix pervenerim, [& sæpius a dentium cruciatu liberatus sit:] quin omnibus dentibus ab hujusmodi doloris asperitate privatus omnino fuerim. Attamen sæpius, Deo sic dante & eodem B. Gregorio nostro intercedente, a doloris & cruciatus nimia acerbitate, repente immunis liber incolumisque extiti. Quamobrem ne tantorum beneficiorum & gratiarum hominibus immemor omnino videar, ut posteritati exemplar relinquerem, hæc omnia, prout mihi verissime contigerunt, & a summo largitore Deo, interveniente glorioso nostro B. Gregorio Verucchiensi, concessa sunt, [de iisque publicum instrumentum signat.] propria manu hic exarare constitui ac volui, ad laudem omnipotentis Dei, ad gloriam & pietatis accessionem, nec non ad religionis augmentum erga eumdem Beatum: Dominumque Petrum Francum Ser-Anzalonium, publicum hujus nostræ terræ Verucchiensis Notarium, una cum testibus infrascriptis [Hieronymo Cellio & Horatio Nuccio] rogavi ut hanc meam veram depositionem & juratam attestationem sua testificatione confirmare & munire vellent, validamque reddere non gravarentur. In quorum fidem hæc omnia tamquam verissima affirmavi & dixi, atque hic scripsi meaque subscriptione corroboravi. Hactenus ille & sequuntur tum ipsius, tum testium ac Notarii prædictorum subscriptiones.
Instr. 5
[14] In Christi nom… XIII mensis Julii … honesta mulier Gentilis, filia qu. Jacobi Castellani, & uxor qu. Mag. Petri Franzoni, fabri cæmentarii de Verucchio, [mulier ex pedu dolore trimestri moveri impotens,] breviter mihi exposuit, qualiter per tres menses continuos proxime transactos currentis anni MDCL, vexata fuit a doloribus ortis in pede sinistro ejusdem personæ, adeo quod ex semetipsa movere non poterat, nec aliquid agere, nec etiam aliquantulum de loco ad locum [ire]: & si filii pro alimentis & aliis pro ejusdem vita necessariis coacti erant eam movere,dolores vehementiores fiebant, doloresque doloribus augmentum præbebant; ita ut ex causis prædictis morituram se tenebat, & omnibus adhibitis medicamentis nihil proficiebat. Sicque destituta, audiens famam miraculorum & gratiarum B. Gregorii Augustiniani Verucchiensis, vovit per septem vices visitare arcam depositi ejusdem Beati, existentem in ecclesia S. Augustini terræ Verrucchii, [facto voto gradi incipit eoque impleto convalescit,] prout in proxime elapsis diebus visitavit. Ex quo facto in continenti tantum sanitatis recuperavit, quod potuit votum adimplere; & indies magis sanior facta est, ita ut hac præsenti die, quæ fuit ultima visitationis, in totum dolores evanuerint. Et in signum & memoriam gratiæ obtentæ, tumor in pede prædicto & crure remansit, sicut cicatrix in milite a pugna & bello regresso: & læta ac gaudens gloriatur pedem omnibus ostendere, ambulare, & ad feminilia negotia sua operam dare; sicut & ego cum infrascriptis testibus [Magnif. Dominis Adaucto & Nicolao ejus filio de Pappiis ambobus de Verucchio] vidi & pro veritate adnotavi. Non desunt gratiæ Beati istius his calamitosis temporibus, omni malitia plenis, quæ ab aliis sapientioribus calamis describentur: solum nos nobis deficimus, cessantes ad tantum Protectorem confugere, [quo viso Notarius ipse Beatum invocat.] qui nemini unquam in honestis petitis gratiam denegavit. Rogo te, beate terque beate Pater, ut sis mihi in doloribus, afflictionibus & necessitatibus meis adjutor, totique familiæ meæ: si autem ab eis, pro Christiano exercitio meo, dignus non efficior sublevari; saltem [feram eas] tali patientia sufficienti ad meritium gloriæ, quam precibus tuis mihi tribuat omnipotens & misericors Dominus, qui trinus & unus regnat in æternum. Super quibus &c. Actum in apotheca aromataria Magnif. D. Adaucti Pappii, sita intus terram Verucchii…
Instr. 6
[15] XIII … mensis Julii… Sebastianus qu. Hieronymi Benzoni de Verucchio…exposuit qualiter per aliquot dies proxime decursos, [vir pauper a febri & surditate liberatur.] gravatus reperiebatur febri, orta ex quodam tumore & livore magno, quem in collo a parte posteriori habebat, descendente ex capite, ex quo vires & auditum perdiderat. Ex quo morbo & paupertate vexabatur adeo quod victum sibi & pauperrimæ sorori ejusdem procurare non poterat. Sed die III currentis mensis Julii MDCL Dominica, confugiens ad arcam patris pauperum B. Gregorii Augustiniani, existentem in ecclesia S. Augustini terræ Verucchii, statim sanitatem recuperasse attestatus est, & amplius nec a febre nec a magno tumore vexatum fuisse, & omnimodam valetudinem ob intercessionem ejusdem B. Gregorii obtinuisse, prout tactis &c. juravit &c. rogans &c. Actum in cortili Parochialis ecclesiæ S. Petri…
Instr. 7
[16] … XIII mensis Julii … Adm. Rev. D. Stephanus Canduccius de Veruc … confessus est, proximis diebus elapsis, [Pastor Verucchien. recipit gradiendi facultatem:] in cruribus gravi morbo laborasse, adeo quod difficillime ambulare poterat, ob humorum concursum. Et stante sibi necessitate visitandi infirmos & celebrandi in ecclesiis parochialibus ejusdem curæ suppositis SS. Andreæ & Blasii, gravabatur angustiis visitationum, curarum & dolorum. Sed confugiens ad animæ & corporis consolatorem B. Gregorium Augustinianum, talem obtinuit sanitatem, quod & curæ celebrationibus & visitationibus satisfacere potuit & potest; & recognoscens omne beneficium sanitatis ab eodem, rogavit me &c. Actum ubi supra.
Instr. 8.
[17] … XIX mensis Julii … honesta juvenis D. Ursula, filia qu. Benedicti Galli de S. Archangelo in Vado, [puella usum impeditæ manus.] incola terræ Verucchii … dixit se diebus elapsis, laborasse quodam incurabili morbo in manu dextera, adeo quod nec digitos nec manum movere poterat, nec sibi ipsi victum laboribus suis procurare præ nimio dolore & tumore maximo. Vovit visitare arcam, ubi sacræ reliquiæ B. Gregorii Augustiani Verucchiensis servantur in ecclesia S. Augustini terræ Verucchii, & die XV d. mensis Julii MDCL Veneris, accessit ad ecclesiam præd. & fide & spe viva in Deum & intercessionem ejusdem Beati, per tres vices in modum Crucis tacta arca marmorea ejusdem Beati exterius, statim dolores cessarunt, dispersus est tumor, & totalem obtinuit sanitatem. Et ego Notarius cum infrascriptis testibus [Gregorio filio Mei, & Cæsare Antonii Facciardi de Verucchio] eamdem D. Ursulam vidi d. manu dextera laborantem … Actum in aditu domus meæ, sitæ intus terram Verucchii, in capitanata S. Thomæ in contrata Postarelli…
Instr. 4.
[18] …XX Julii Hac præsenti fide pateat, quod cum ego Petrus Franciscus Marzalonius, [Notarius quidam stomacho vehementer laborans,] civis & Notarius publicus terræ Verucchii, ætatis meæ annorum XLVII, per multos & multos dies continuos stomachi dolore atroci fuissem concussus, multisque remediis usus nullum unquam ab his recepissem refrigerium, ita ut die XXIII Junii proxime præteriti tam vehementes fuissent cruciatus, ut vix mihi respirandi locus existeret ex nimia cordis mei passione præ dictis doloribus: tandem, Deo ita jubente, præ mente mihi venit assiduus & mirabilis concursus quamplurimorum tribulatorum, qui per recursum per ipsos factum ad intercessionem B. P. Gregorii Augustiniani in ecclesia adm. RR. Patrum Eremitarum terræ Verucchii, & concivis nostri, cui optime encomia decantari possunt, consolator afflictorum & salus infirmorum, o bone Jesu, pristinam sanitatem adepti fuerunt. Ego itaque meritis tam præ clari solis cælestis confisus, animo sine dubio frigidus, ad terrenum corpus meum radiis tanti solis calefaciendum, auxilium d: beati Patris concivis mei, & artis meæ particularis Patroni, implorare ausus fui, ut apud Deum opt. max. & beatam Virginem Mariam pro mea pristina valetudine intercedere dignaretur. [ipso die facti votise adiutum profitetur.] Factoque per me voto de accedendo per tres vices, die Sabbati qualibet vice, ad arcam depositi sacri d. beati Patris, eademmet die tanti cruciatus, ante lapsum tertiæ horæ noctis d. die non tantum doloribus liberatus extiti, sed fere pristinam sanitatem reportavi: & inde semper de bono in melius [procedens] dedi gratiam Deo & intercessioni d. Beati. Quare ne præclara Sanctorum [beneficia] mortalibus abscondantur, ego qui supra, ad honorem & gloriam omnipotentis Dei, B. Mariæ semper Virginis, & d. B. P. Gregorii, humiliter in his actis omnia quæ mihi contigerunt redigere censui ad perpetuam memoriam & decus, d. beati Patris, paradisi concivis, & piorum Christianorum exemplum & devotionem. Ita ego Petrus-Franciscus Marzalonius plene attestor & fidem facio: & ad majus robur propria manu scripsi & subscripsi, & meo tabellionatus signo munivi.
Instr. 9
[19] …Quintilis mensis die XXI. Mirabilia omni tempore per Sanctos suos operatus est Dominus, quia mirabilis est in Sanctis suis. Idcirco in B. Gregorio Augustiniano Verucchiensi mirabilem seipsum semper ostendit Deus, [fratres duo hectica consumpti,] quia per centum decem & octo annos ei sancte famulatum præbuit. Verum in me Franciscum-Mariam & Franciscum fratrem meum, adolescentes & ambos D. Joannis-Mariæ Borghesii Verucchiensis filios, mirabiliorem, eodem Beato precante, se prebuisse vidimus. Per multos namque annos febri quadam languida, quam vocant hecticam, continua corporis & animi perturbatione, nulla quiescendi remissione concessa, virium pene omnimoda deficientia, ita ut pulsus valde debilis fuerit, adeo quod ad Dominorum medicorum tactum vix pervenerit & fere extinctus apparuerit, [ac pene moribundi,] assidue laboravimus: quinimo nobis ad vesperas gravior quotidie caloris, doloris & febris inferebatur accessio. Quamobrem expertis hinc inde plurimis medicorum remediis, pristinæ sanitati nullo modo ac ratione consulere potuimus. Extremum tandem illud accidit, ut acerbissimi morbi viribus afflicti penitus, super lectum letaliter strati, diem ultimum obire arbitraremur. At vero auditis, imo visis mirabilibus & miraculosis ejusdem gloriosi B. P. Gregorii Cellii, Ordinis Eremitarum S. Augustini, operibus; nos quoque ad ejus patrocinium, divino suffulti auxilio, piis precibus, ut nobis datum fuit, confugimus, quo a summo febrientis socrus Simonis medico, corporis & animæ salutem & incolumitatem nobis imploraret.
[20] Continuo, mirabile dictu, verum ut ab omnibus pro certissimo & exploratissimo habeatur factum Deo dignissimum; Domino concedente, [subito se restauratos agnoscunt.] eodem Beato pro nobis interveniente, ad instar beatissimi Apostolorum Principis socrus pene emortuæ, e stratis nostris incolumes consurgimus, viribus corporis integre restitutis. Faciebusque nostris priori nitore, colore & juvenili rubedine eodem temporis spatio mirabiliter & miraculose concessis, ad sacras Divi Augustini ædes & sacrum monumentum,in quo præd. Beati semper olens cælesti odore & superna suavitate venerabile corpus jacet, advolavimus; atque in signum obtentæ gratiæ argentea vota obtulimus; nec non ibi toto conatu quam humillimas, Deo imprimis, postea ipsi Beato omnipotentis omnium opificis servo, pro adepta valetudine, gratias egimus atque retulimus. Quocirca ne tanti beneficii & gratiæ immemores videamur, imo præcones perpetuo nosmetipsos exhibeamus, ac ceteros Christi fideles ad tam prægrandis servi Altissimi devotionem excitemus atque impellamus; hæc mei Francisci-Mariæ antedicti manu propria, annuente & sponte jubente d. Francisco fratre meo, omni meliori modo quo potuimus scriptis tradere voluimus, coram D. Notario & testibus: quod factum speciali instrumento die XX Iulii.
Instr. 11
[21] … Die XXVII Julii. Omnipotens Deus numquam deficit effectus divinæ ejusdem misericordiæ ostendere, [Difficili partu soluta mulier,] modo ex semetipso & modo per intercessionem Sanctorum suorum, continuo & quotidie in necessitatibus miserabilium creaturarum utriusque sexus, cujusvis status & conditionis existant, prout ex subsequentibus clare cognosci potest. Quoniam cum Mag. Octavius Landus de Verucchio & honesta juvenis magnif. D. Magdalena, filia Magnif. D. Vincentii Barbarini de Sabiniano, ejusdem uxor, in maxima afflictione morarentur in mense Julii anni MDCXLVIII, eo quod ipsa mulier per aliquot dies in doloribus partus versaretur, & ad lucē devenire[infans] non poterat, non obstantibus quibuscumque medicamentis appositis & adhibitis; hoc factum visum fuit ad gloriam Dei & Sanctorum suorum. Quia recursum habens ad intercessionem beati Protectoris nostri Gregorii Verucchiensis Augustiniani, ipso statim quasi preces recurrentium obviante & præveniente, sub die XII ejusdem mensis Julii, felicissime peperit masculum. Ex quo factum est quod pii parentes Deo & ejusdem Beato nostro gratias infinitas egerunt, & ex ejus intercessione partus expeditionem, celeritatem & felicitatem agnoverunt & agnoscunt: & sacro baptismatis lavacro condito in ecclesia plebis hujus S. Martini, & nomine Achillis imposito, sub tutela tanti Protectoris servare procurant.
[22] Et quia varii sunt eventus humanæ vitæ ac sæpe infortunia, [filium eumdem ex lapsu claudum] ad exercendum hominum corda & patientiam, sic Deo jubente; accidit quod nondum anno expleto cecidit inadvertenter, ex prava custodientis cura. Et proinde dicta de causa idem puer Achilles privatus remansit motu, usu, & vi coxendicis dexteræ, adeo quod procul dubio claudus & inhabilis ex defectu prædicto efficeretur. Quare parentes & jugales prædicti iterum voverunt, & ad eumdem sanctum Protectorem B. Gregorium iterum recursum habuerunt: & vespere unius diei facto voto, de mane sequenti, XII currentis mensis Julii MDCL, obtinuerunt gratiam sanitatis pueri. [sanum recipit.] Qui in signum obtentæ sanitatis, de mane prospicientes, in coxendice eiusdem pueri invenerunt prodiisse quemdam parvum nigrum tumorem: & exinde puerum ex semetipso stantem, & deinde indies magis commodius ambulantem, omnimodam sanitatem obtinuisse. In signumque gratitudinis veste alba ejusdem Ordinis S. Augustini eum induerunt; sicut ego Notarius infrascriptus & alii talibus vestimentis indutum vidimus & videtur a conterraneis. Quæ omnia vera fuisse & esse medio ejus juramento attestatus est ipse Magnif. Octavius.
Instr. 12
[23] …Ultima mensis Julii … honesta mulier D. Antonia, [alia a dolore stomachi & febri continua sanatur.] filia qu. Alexandri Tondini, uxor Dominici Julii de Verucchio, exposuit qualiter tribus mensibus elapsis proxime decursis, vexata fuit ex quodam maximo dolore in stomacho ejusdem personæ & febri continua, ex qua tenebatur morti subjecta; quia cum omnia possibilia medicamente adhibuerit, nihil proficiebat, & indies magis declinabat. Quare audiens quotidianas gratias, habitas a recurrentibus ad intercessionem B. Gregorii Augustiniani Verucchiensis, vovit septies visitare sepulcrum ejusdem Beati. Et statim facto in corde voto, cessaverunt dolor stomachi & febris; & adhuc non impletis vicibus visitationis sacræ, Dei gratia extra periculum reperitur; ut pro veritate fassa est, rogans me Notarium de præmissis &c.
CAPUT III.
Gratiæ mense Augusto anno 1650 testatæ.
Instr. 13
[24] In Christi nom… X mensis Augusti … Thomas qu. Petri Cancellæ de Verucchio dixit, & palam & publice attestatus est verbo veritatis, [Duo conjuges continua febri periclitantes,] qualiter ipse & honesta mulier D. Ursulina, qu. Roberti Silvestri de Chiocchis de eodem Verucchio, uxor ejusdem, vexati fuerint ambo a continua febri, ita quod parum salutis ac vitæ sperabant, eo quod indies magis morbus præd. & dolores crescerent: & a medicis ac medicamentis destituti, pro futura vita de temporalibus & spiritualibus providere studebant. Sed factum est quod, sic jubente Deo ad sui & Sanctorum suorum gloriam, in domo habentes puerum, nomine Petrum-Franciscum, [sanato eorum nepote etiam ipsi gratiam impetrant.] eorumdem nepotem ex fratre, qui non multis abhinc diebus nec vivi nec mortui hominis effigiem habebat, sed utriusque cadaver [videbatur], propter acerbissimam infirmitatem ac incurabilem. Qui mediantibus precibus ipsorum jugalium & ejus parentum ac sui ipsius, ad intercessionem B. Gregorii Augustiniani Verucchiensis, ab omnipotenti Deo sanitatem obtinuit, prout quisque videre potest. Sic & ipsi jugales, tanto Protectore cognito, prævia, si non debita, saltem possibili fide, ad ejusdem Beati intercessionem devote recurrentes, omnimodam & pristinam recuperarunt sanitatem, & modo in statu sanitatis existunt. Super quibus ipse Thomas rogans me &c.
Instr. 10
[25] … XX Augusti. Hac præsenti fide cunctis pateat, quod ego Jacobus Borghesius, Notarius publicus Verucchii, [Notarius bis literatus a febre] magno capitis dolore detentus rabidaque febri afflictus fui, atque multis adhibitis remediis gravius me semper habebam, ac morbus indies vehementius ingravescebat. Humanis tandem remediis diffisus, ad B. Gregorii Cellii Verucchiensis Ordinis Eremitarum S. Augustini, tot tantisque miraculis & gratiis illustrati, opem confugere decrevi: atque humillimis precibus ab eo petii ut me ab hac infirmitate eriperet, ac salvum redderet. Id quod (mirabile dictu!) eodem die quo auxilium ab ipso imploravi, ipsius Beati intercessione, a Patre luminum & Datore munerum consecutus fui. Unde ego pro obtenta gratia vovi, priusquam alio vestigium ponerem, S. Augustini ædem adire. Postea, cum paucis post diebus in morbum suprascriptum iterum incidissem, ejusdem Beati implorato auxilio, pristinam de integro adeptus fui valetudinem: & hoc scriptis mandare volui, quo clarius B. Gregorii commiserationem in suos & patrocinium patefaciam, aliosque ad ejus opem implorandam & gratiam requirendam magis & magis alliciam.
Instr. 14
[26] … XV Augusti. Summus noster omnipotens Deus, qui non permittit nos supra id tentari quod possumus, [non multo post] dat etiam cunctis malis nostris medelam Unde cum de mense Julio jam proxime præterito, ego Jacobus Borghesius de Verucchio, Apostolica auctoritate Notarius, bis ab ardentissima febri vexarer, nec medianæ pharmacales auxilium mihi ullum præberent; ad efficacem B. Gregorii Augustiniani Verucchiensis intercessionem & defensionem confugi: ac,uti in libro isto constat, bis ab eodem malo profuse convalui: nec non, ad uberiorem in Deum & Beatum devotionem & quo ejusdem Beati patrocinium ac Dei benignitatem experirer, dolor assiduus in capite me paucis interjectis diebus acerbe confecit. Quare cum die x d. mensis Augusti, ob multorum piorum devotionem, arca sacra seu depositum ejusdem Beati recluderetur; statim ecclesiam D. Augustini adivi, ut sacro d. Beati capite tangeretur, ut fieri solet, [curatur a capitis dolore attactu sacri capetis,] caput meum. Cum autem d. ecclesiam ingressus essem, majore capitis dolore affligi me sensi, unde ardentiori fide ad eum conversus, & frequentioribus precibus d. Beatum deprecatus, statim ac Sacerdos ad capitis mei frontem venerabile caput d. Beati admovit, dolor omnino evanuit, corpus meum vires pristinas resumpsit, nec ullam morbi præd offensionem sensu percipio, sed pristina valetudine fruor & optime valeo Quocirca hæc volui posterorum memoriæ omnia committere, ut semper ardentius summi Dei potentiam in servo suo colant, atque ab eodem præsidium & auxilium in infirmitatibus & necessitatibus suis petant. Quod cum ita sit, idcirco proprio stylo omnia exaravi…
Instr. 15
[27] … die XVIII Augusti … D. Catharina de Borghesiis, uxor legitima Mag. Blasii Benzoni de Verucchio … pro veritate deposuit, [uti & consanguinea ejus] quomodo per multos annos ante actos continuo & incessabili totius capitis dolore, & quidem gravissimo, afflicta fuit. Qui quidem dolor adeo eam aliquando vexavit & valetudine privavit, ut de commutatione præsentis vitæ cum futura cogitaret: nam ex eodemmet dolore ceteræ corporis partes affligebantur, ut viribus omnibus sæpissime privata existeret, & nonnumquam humana virtute levamen aliquod ejusmodi dolori & doloribus non reperiret. Tandem ipsa D. Catharina audiens & propriis oculis inspiciens, B. Gregorium de Celliis Augustinianum Verucchiensem cunctis eum pie & fideliter implorantibus opē & auxilium, in eorum infirmitatibus & ceteris calamitatibus præstare; ac præsertim in die Dominica ultima mensis Maji proxime præteriti, in qua ejusdem sacrum mausolæum aperitur, cælestem medicinam Petro-Francisco, filio Stephani de Cartellis die eodem, qui attractis nervis & vulneribus plenus incurabiliter infirmabatur, summa pietate & Deo dante continuo præbuisse [auxilium], ita ut ad libitum moveatur, convalescat, & eo magis indies sanitatem pristinam acquirat.
[28] Hinc eadem D. Catharina fiducialius & certius sperans sanitatem a Deo per intercessionem ejusdem B. Gregorii se adepturam; in Dominico Pentecostes die d. anni sacra Divi Augustini ædes pie omnino adiens (illo namque die, [cum integræ sanitatis recuperatione,] ob nonnullorum pietatem in eumdem Beatum, sacrum ejusdem monumentum, magno populi Verucchiensis concursu aperiebatur) tanti Protectoris ac Patroni patrocinio & piæ intercessioni se commendavit. Postea ad sacram ejusdem Beati arcam se humillime contulit, neque vota sua frustra tulit. Statim namq; ac Sacerdos capiti ejusdem D. Catharinæ sacrum d. Beati caput, quod semper Paradisi odorem emittit, admovit ac illud tetigit; assiduus dolor capitis cessavit & omnino desiit, neque corpus ejusdem D. Catharinæ amplius ab ullo turbatum est seu vexatum dolore. Imo licet sexagesimum secundum ætatis annum agat, in facie tamen sua nitorem & rubedinem, remoto omni antecedenti pallore, servat; corporisq; sui vires integras atque ejusmodi ætati convenientes habet: id quod a summo optimo Deo sibi ob intercessionem d. B. Gregorii largitum agnoscens, & ingrati animi vitium vitare volens, ad posteros excitandos & ardentiori mentis affectu in tantum Dei servum commovendos, hæc describenda mihi imposuit, ac ita fuisse & esse affirmavit. Deo votis ejusdem benigne annuente… ego Jacobus Bonghesius … scripsi, subscripsi & publicavi & solito mei tabellionatus signo munivi requisitus.
Instr. 16
[29] … Die XV mensis Augusti. Quod sancta mater Ecclesia in hymnis suis divinitus de Confessoribus exposuit illis verbis, Ad sacrum cujus tumulum frequenter membra languentum, [Ad Gregorium ut commune refugium,] quolibet morbo fuerint gravata, restituuntur; notissimum quotidie fit nobis, propter mirabilia, quæ dator omnium bonorum Omnipotens operatur per intercessionem Beati, imo terque quaterque Beati Gregorii, Ordinis Eremitarum S. Augustini, Verucchiensis, non solum in terrigenis, sed etiam alienigenis utriusque sexus, ad ipsum Beatum in spe viva & fide pie recurrentibus, in eorum necessitatibus, cujusvis qualitatis existant. Nec accidit verborum serie longa & prolixitate alicui persuadere, quoniam experientia rerum magistra hoc indicat: sed tantum spem & fiduciam non habentibus nec confugientibus ad tantum Protectorem deficiunt gratiæ & beneficia, in his omni malitia plenis & calamitosis temporibus. In his enim frigescit caritas, in his sunt homines sui amatores; & prosequendo prout videre est, plenus ille Spiritu sancto, prophetizavit de temporibus istis, in quibus Omnipotentis clementia dedit refugium in tribulationibus, quæ invenerunt nos nimis.
[30] Tale refugium tamen agnoscens devota & prudens Ill. D. Contessina filia qu. Ill. D. Laurentii Nanni de Urbania, [accedens mulier brachio impedica,] habitatrix Belforti, ex digna Ill. & Excellentiss. Domini Joannis Tuvaglini de Planano Feretranæ diœcesis, cui parienti filium masculum, in arce & palatio Apostolico ejusdem terræ Verucchii, ex partu præd. & aliis forsan angustiis remansit in humero sinistro & brachio afflicta, quod nec die nec nocte quiscere poterat, nec medicamentis abhibitis refrigerium aliquod invenire poterat, clamoribus tantum & inquietudine sibi & dilectissimo viro dolores doloribus adjungebat; utique sibi, pro incessanti morbo; & viro, amoris virtute: adeoque in totum inhabilis humero & brachio effecta, cum quasi omnino attractum [esset], eo uti minime poterat, nec etiam ad usum cibi nec ad alia quæcumque minima. Sed audi, qui Dei clementiam & Sanctorum suorum contemnis. Decrevit & vovit prudens Domina visitare marmoreum sepulcrum & reliquias B. istius Gregorii Augustiniani, repositas in ecclesia S. Augustini terræ Verucchii: & omni quo potuit meliori modo, spe viva & fide, aliarum mulierum ope & auxilio, [tacto sepulcro sanum recepit,] se die VI currentis mensis Augusti contulit ad eamdem arcam. Et non tam citius osculata est eam, manu offensi brachii & quasi deperditi paulatim tangens eam, quin statim de immobili mobile factum est idem brachium & humerus, & præ gaudio eo uti non destitit: & ad propriam habitationem regrediens, eadem nocte cessante dolore quievit. Die autem decima ejusdem mensis & anni, recognoscens collata sibi beneficia, iterum se contulit ad eamdem ecclesiam, ad effectum visitandi beatum cadaver & reliquias ibidem. Admodum autem Reverendi Patres ejusdem ecclesiæ & conventus convenientes, & eorum caritate aperto sacro mamoreo sepulcro (imo vivo, non mortuo thesauro) & exinde venerabili capite devote & omni qua decet reverentia suscepto,& cum eo devotissimæ Dominæ brachio tacto, statim sana & libera facta est, ita ut adstans populus nec lacrymas nec clamorem continere poterat & laudare Dominum in Sanctis suis. Propterea qui sensum [habet] aliquem & se Christianum profitetur, consideret in Domino, qualis Dominæ istius, dilectissimi viri,& populi universi talia audientis fuerit jubilatio.
[31] Quare eadem Domina, tantum Intercessorem agnoscens, [idque publice testatum cupit.] ad eidem tanti beneficii accepti gratias agendum, se die XIII ejusdem mensis & anni, contulit ad eamdem ecclesiam S. Augustini, & in signum trophæi ostendens gratiam acceptam & benedictionem, beneficium & sanitatem ab eodem Beato postulavit: & mihi Notario coram infrascriptis testibus [Ill.& Excellentiss. D. Joanne Travaglino de Planano I. V. D. & Rev. D. Francisco-Maria Borghesio & Fr. Stephano Patino Augustiniano, ambobus de Verucchio] ut hæc mirabilia adnotarem [injunxit]. Quod munus libentius exequendum suscepi: quia eamdem Dominam brachium ad suum libitum vidi cum infrascriptis testibus movere & eo uti; & libere dicentem audivimus, gratiam & sanitatem ab eodem Beato obtinuisse, & ab eo & ejus clementia recognoscere: [rogans] ut de prædictis omnibus publica documenta conficerem. Super quibus… (sic me Deus adjuvet) & pro me & tota familia mea intercedere dignetur Beatus iste gloriosus… ego Hieronymus Cellius &c.
Instr. 18.
[32] … XX mensis Augusti … Perill. D. Capitaneus Camillus Cupers de Verucchio exposuit, [Verucchiensis Capitaneus a febre continua,] qualiter retro actis diebus ex gravi imo incurabili morbo vexatus fuit, ita & taliter, quod attractus ex semetipso aliquid agere minime poterat, nec se movere nisi aliorum auxilio: & ultra excessivos dolores corporis continua & incessanti febre & morbo vexabatur: & medicamenta de continuo adhibita, quæcumque quamvis excellentia, parum aut nihil proficiebant. Unde quasi humana salute destitutus, cogitabat quæ ad animæ pertinerent. Prudenter quidem, & ut opus est Christi fideles. Cogitans insuper se divinum prope habere medicum, qui ejusdem divinitatis & paradisi medicamina nemini ad se confugienti impertiri dedignatur, ad ipsum recursum habuit, atque ad intercessionem B. Gregorii Augustiniani Verucchiensis, cujus sacrum cadaver & reliquiæ servantur in ecclesia S. Augustini ejusdem patriæ Verucchii, propter cujus preces & merita omnipotens Deus in his temporibus tot benignitatis suæ & clementiæ operatur miracula & prodigia, [se liberatum testatur.] ut omnibus notissimum est. Itaque ad ipsum Beatum recursum habuit, ac spe viva & fide rogavit, ut eum protegeret, & a tam penicioso & periculoso morbo levaret. Et non tam citius preces porrexit, quin, Beato isto saluti animæ & corporis annuente, cœpit effectus obtentæ gratiæ impetrare, & sanitatem corporis obtinere: & malos humores infirmitatis in sudorem emittens, integram exinde recuperavit sanitatem, qua de præsenti potitur & gaudet, eam omnino ab eodem Beato recognoscens: prout ipse coram me Notario & testibus attestatus est, ut credant omnes experientiæ rerum magistræ: quia hæc testatus est non in domo propria, sed in apotheca aromataria Magnif. D. Adaucti Poppii, ad quam pluries se contulit, non solum ad evidentiam obtentæ sanitatis, sed etiam ad ejusdem exercitium & negotia pertractanda. Quin & Beato gratias egit, & benedixit Deum in Sanctis suis, sicut incessanter non desistit, asserens se omnem corporis salutem recognoscere ab intercessione ejusdem Beati …
Instr. 19
[33] …XXVI mensis Augusti. Currite omnes Christi fideles, qui concupiscitis gratias: currite omnes, imo celeriter, quoniam omnipotens Dator bonorum omnium aperuit fontem misericordiæ, nec deficit quærentibus & pulsantibus aperire: & videte quam pius & misericors est Dominus noster, qui non contentus in redemptionem generis humani mortem subire, ad manutentionem etiam animarum in corporibus, ad sui laudem dedit serenissimæ, immaculatæ, sanctissimæ genitricis suæ Mariæ & Sanctorum suorum intercessionem, concessitque. Respicite mirabilia, quæ talia sunt, quod nisi ab effectu virtutis ejus operarentur, sicut paucis abhinc diebus accidit, [impossibilia crederentur]. Quoniam coram me Notario ac testibus personaliter constitutus Mag. Franciscus Franzinus de Macerata, Feretranus, incola terræ S. Marini ejusdem diœcesis, dixit palam & publice confessus est, se habere filium legitimum & naturalem, natum ex se & D. Francisca de Masis de Verucchio legitima uxore, [Puer contractus & moribundus] nomine Joannem-Mariam, annorum duodecim circiter: qui a continuis acerbissimis doloribus per quam plurimos dies cruciatus, æstimabatur ultimum procul dubio claudere diem. Quare eadem pia mater procuravit, ut idem dilectus vir functionibus solitis præfati tunc morientis pueri interesset, prout amore consueto in filio non defecit. Et ambo compatientes doloribus, proximam jacturam dolentes, stantibus humanis tot medicamentis adhibitis inanibus & quod nihil prodissent, & quod procul dubio [Deus curationem illius] ad suam gloriam reservaret; concorditer jugales prædicti recursum habuerunt ad intercessionem Beatissimi Gregorii, Ordinis Eremitarum S. Augustini Verucchiensis; rogaveruntque pro semivivo puero Joanne-Maria, attracto in omnibus nervis lacerati corporis; quoniam ad veram attestationem ipsius Francisci patris, brachia & crura non solum attracta & reddita penitus inutilia erant; sed etiam hæc ad humeros inversa, & hæc ad coxendices, adeo quod potius formam pilæ quam rationabilis creaturæ dixisses.
[34] Sed o infinita Dei bonitas & clementia! Quam incomprehensibilia sunt judicia tua, omnipotens Deus! Quis non judicasset amplius puerum vivere [non posse]? Attende, benigne lector; [ad matris pro eo votum] obstupescite omnes Euangelicam veritatem, ad corroborandam sanctam orthodoxam & catholicam fidem, Majora horum facietis. Hoc teneo de illis: quia pia mater antedicta vovit pro puero visitare sanctas reliquas ejusdē beatissimi Gregorii pro recuperatione sanitatis pueri. Atttende ultimo vivam fidem, quoniam dixit Visitare cum puero: eo quod si sanitatem cum fide non sperasset; non dixisset, Visitare cum puero. Sicque statim porrectis precibus beatissimo Gregorio, linguam movit ad laudem Dei patris omnipotentis; manus & crura attracta ex indissolubili nodo attractionis cœpit movere, & postmodum ad destinatos usus motusque convertere, & ad pristinam sanitatem firmiter reducere, [rectificatur & convalescit.] & pro satisfactione voti ad benefactorem suum eum matre se conferre; prout & ego, cum aliis Verucchiensibus in eadem terra Verucchii existentibus, sanum jubente Deo vidimus. Dignetur beatissimus iste Gregorius sanitatem animæ & corporis mihi tribuere, & dignum ejus intercessione efficere & beatissimæ semper Genitricis Dei, quod semper mihi & familiæ sint propitii.
CAPUT IV.
Gratiæ mense Septembri palam declaratæ.
Instr. 20
[35] In Christi Nom… MDCL die III Septembris. Ego Petrus-Franciscus Marzallonius, civis & Notarius publicus Verucchii, omnis prorsus mendacio & passione remotis, testor coram Deo, qualiter de mense proxime præterito, [Notarius periculose dissolutus & tumens] sub cane Syrio majori & sole in signum Leonis [ingresso], per dies quindecim incirca, maximis laxitudinibus per totam vitam laborans, ita quod vix sistere poteram, non absque febricula & magno physicorum timore quod in periculosam febrim incurrere potuissem, attento somno penitus deperdito & inappetentia prægrandi: quinimo & nimia humorum agitatio, proventa ex aliquibus medicaminibus solutivis, quæ totum corpus meum commotioni extraordinariæ dederunt, brachium meum sinistrum prope manum tumore magno affecit sine aliqua sanguinis fluxione, ita quod tumor hydropici morbi de principio verebatur. Facto [autem] humili voto ad beatissimum Patrem Gregorium Augustinianum concivem meum, de visitando devote sanctissimum depositum d. sancti Patris, in venerabili ecclesia Augustinianorum d. patriæ meæ Verucchii; [attactu sacri capitis sanatur:] ad ejus sanctissimam arcam accessi sub die XIII mensis; ubi benedicta arca, ob concurium quamplurimorum laborantium, honorifice aperta fuit. Ante quam devote genuflexus, cum sanctissimo capite d. beati Patris in venerabili ecclesia Augustiniana, in capite meo & partibus offensis corporis mei, tactus fui. Post quem quidem tactum laxitudines, alterationes & tumores evanescere cœperunt, & taliter evanuerunt, quod in paucis diebus pristina valetudo mihi restituta fuit, gratia Dei beatissimæque Virginis Mariæ & intercessione d. beati Patris Gregorii & aliorum sanctorum Advocatorum meorum, quorum auxiliamen semper invocavi. De quibus præsentem fidem feci propria manu, hic posui, & ad majus robur signo mei tabellionatus signavi, ad gloriam Dei & honorem d. beati Patris Gregorii Patroni mei. Ego Petrus Franciscus Marzalonius scripsi & signavi pro fide.
Instr. 25
[36] … X Septembris, in die festivitatis S. Nicolai de Tolentino mei Protectoris, affirmo pro veritate ego Joannes Bernardinus Turchini de Monte Ceragnone, ragnone, Notarius publicus, quod cum Hieronyma uxor mea infirma [esset] ab annis quatuor, [alius, cujus uxor gressu privata decumbebat,] ex doloribus quos medici matricarios vocant, & cruciatu poplitum ac pedū ita ut ambulare non posset; cumque hoc præsenti anno MDCL mense Julio, jaceret in lecto dictis doloribus & cruciatu exercita; contigit ut occasionaliter transitum habens per terram Verucchii appellerem ad conventum S. Augustini, consuetū [meum] hospitium. Ubi sermonem dum facio cum Patre Priore præsenti de infirmitatibus uxoris meæ, dixit ille mihi, quod ante paucos dies per intercessionem B. Gregorii liberatus fuerit puer quidam Verucchiensis, qui & ipse per multos menses graviter fuerat cruciatus; ipsumque videre me fecit. Quo miraculo viso dixi me velle etiam meam uxorem isti Beato vovere, sicut & feci. Domum autem regressus & eamdem uxorem meam lecto decumbentem reperiens, narravi quid vidissem fecissemque, & ipsa votum meum ratum habuit. Post dies aurem quatuor vel quinque a ratificatione præd. cœpit de lecto assurgere, [eamdem post votum sanatam ad arcā adducens.] & indies melius meliusque valere, quemadmodum videri nunc potest: quia eam huc duxi ad arcam B. Gregorii, ad gratias agendas Deo opt. max. pro beneficio obtento, mediante intercessione B. Gregorii. Quoniam vero hæc est ipsissima veritas, præsentem scripsi atque subscripsi in ecclesia S. Augustini, coram arca B. Gregorii, cum consensu d. uxoris meæ, vera esse omnia affirmantis, præsentibus, adm. RR. PP. Baccalaureis Livio Bindi, Paulo, Fredizzani, & Joanne Maria Dolci, Patribus d. monasterii, qui singuli post ipsum Bernardinum Furchini testati sunt subsignationibus propriis, quod prædicta ab eo signari viderint Instrumentum totum hactenus Italice Scriptum, Latine concludente ut cœperat, eodem qui cetera Hieronymo Cellio.
Instr. 22
[37] … XIII mensis Septembris … Jacominus filius Alexandri Moni de Verucchio dixit, [vir pauper artritico dolore impeditus libi victum lucrari] se per spatium mensium duorum circiter cessasse ab operibus & famulatu, quibus sibi victum & alia ad vitæ [sustentationem] necessaria procurabat, ex quo incidit in morbum seu catarrhum, quo in pedibus & manibus valde cruciabatur, maximis doloribus in juncturis, cum tumore & inflatione maximis, ita ut vix nisi difficillime movere se poterat, ex quo inhabilis ad operandum efficiebatur, quin victu & cibo sæpius miserrime privabatur, expulsus a famulatu, derelictus a debita Christiana caritate, a mundo crudeli relegata; expectabatque se eumdem mundum derelinquere. Sed, mi Deus omnipotens qui neminem in te sperantem damnari permittis, & miseris placatus succurris! Cogitans hæc omnia mala [evenisse sibi] pro peccatis suis, [ex voto sanatur,] ad intercessionem beatissimi nostri Gregorii Augustiniani Verucchiensis recursum habuit, vovit visitare ejusdem sacras reliquias, duas faculas & votum cereum offerre, prout visitavit & obtulit & integram sanitatem obtinuit: prout & ego Notarius [præsentibus D. Julio de Barbaris & Antonio Gantino, ambobus de Verucchio testibus] in apotheca aromataria Magn. D. Julii de Barbaris, vidi sanum, & Deo omnipotenti & Beatissimo suo sine fine gratias agentem; & affirmantem, statim facto voto, cessasse dolores, & tumorem & inflationem evanuisse. O medice sanctissime, digneris a nobis omnibus infirmitates omnes animæ & corporis expellere, & tecum in cælis sine fine gaudere. Amen.
Instr. 23.
[38] … XIV mensis Septembris. Talia sunt miracula, quæ quotidie operatur per intercessionem Beatissimi Gregorii Augustiniani omnipotens Deus, [Notarius accedens ad miracula notanda,] quod præexcellens ad ea adnotanda requireretur scriba, & in sacris & in omnibus scientiarum virtutibus doctissimus, ad hoc ut Christi fidelibus quibuscumque persuaderet Christi Jesu sequelam, & Beatissimi hujus in omnibus angustiis invocationem. Respicite quæso, quod ad effectum notandi mirabilia & gratias suas vocatus, me contuli ad ejusdem beatissimi arcam, & tria describenda in eodem loco inveni. Quoniam D. Lucretia; qu. Marini molendinarii de Arimino, uxorque Matthæi Giovagnoni de Verucchio, vulgo inhonesta (hoc dico ad manifestandam omnipotentis Dei misericordiam & Beatissimi compassionem) permanens circa arcam in ecclesia S. Augustini, clamans invocabat in adjutorem eumdem Beatissimum his clarissimis verbis: [primum excipit verba meretricis a cruris dolore sanatam se profitentis,] Sis benedictus, gloriose S. Gregori, quod ab ea hora qua vovi tribus sabbatinis diebus venire discalceata ad visitandas vestras sanctas reliquias, ex quibus jam duos dies complevi, testatque mihi adhuc tertius proxime venturus, sanatam me sentio a doloribus quos patiebar in latere & crure dextero, qui multis septimanis detinuerant me lecto miserabiliter affixam inter cruciatus admodum periculosæ consequentiæ. Nunc autem Deo & tibi, Benedicte, sint laudes, quia per tuam intercessionem nullos amplius dolores sentio, neque in crure aliud patior quam modicum pruritum, qui me non cruciat, sed solum admonet devotionis erga istum Sanctum; & gaudeo quod reipsa possim eum visitare. Hactenus vernacula sua lingua illa, asserens se a doloribus omnimode liberam, & ab intercessione ejusdem Beatissimi recognoscens gratiam & liberationem.
[39] Honesta mulier D. Catharina, filia Cæsaris Majani, uxor Stephani Cantellæ, [tum alterius mulieris dexteram ab horribili tumore curata ostentantis,] existens in eodem loco ante arcam Beatissimi, clamans & cum lacrymis exponens affirmavit & dixit mihi: Scriba, nota, & in scriptis tuis repone & conserva: quod ego mulier, quamvis indigna, cum per multas hebdomades tumorem habuerim in manu dextera & inflationem levationis horridæ & magnitudinis ponderisque talis, quod mihi necesse erat appensam ad collum panno tenere cum doloribus excessivis; & omnibus adhibitis medicamentis omnia frustra & infructuosa redibant; quando credebam & manum & vitam perdere, tenens domi exemplum filii mei, ab orco liberati per intercessionem Beatissimi hujus; sicut pro eo vovimus, sic & ego vovi visitare has Sanctas Reliquias. Oh! quid mirabile dictu! Statim peracto voto ante visitationem sanata est manus mea dextera & dolores cessarunt. Videte, videte eam liberam, & ad pristinam sanitatem reductam, tamquam si nullo unquam tempore morbo laborassem in ea. Et gloriabatur coram me Notario & testibus, & laudabat Deum in Sancto suo sine fine, ostendens nobis manum liberam.
[40] D. Joanna, honesta juvenis, filia eorumdem jugalium Stephani Cantellæ & D. Catharinæ, [& filiæ ejus liberatæ a febri continua.] permanens in ecclesia eadem ante arcam Beatissimi, glorificans Deum & gratias agens Deo, dixit: Adnota, Scriba, quia ego puella, Domini Jesu Christi & beatissimæ Virginis indigna ancilla, cum per multas hebdomades febri continua laborassem, piique parentes non cessassent omnia quæ poterant medicamenta adhibere, omnia tamen inania evaserunt, & hoc propter gloriam [Dei & Beatissimi hujus]. Quoniam more fratris mei Petri-Francisci, & dilectissimæ matris meæ, vovi visitare has sanctas Reliquias; & statim febris continua dereliquit me, & sana effecta sum, sicut me videtis in hac sancta ecclesia: ubi cessare non possum, præ gaudio rehabitæ sanitatis laudare Deum in Sanctis suis; & [profiteor] omnem sanitatem obtinuisse per intercessionem Beatissimi hujus. [Et ego Hieronymus Cellius coram duobus testibus notavi singula] prout unaquæque ipsarum mulierum, omnia prædicta vera fuisse & esse, medio earum & cujuslibet ipsarum juramento, affirmarunt; rogantes &c.
Instr. 24
[41] In Christi nomine. Amen. Ego Blasius Georginus de Verucchio I. V. D. attestor, quod cum olim per plures menses habuerim cor oppressum vehementissimis doloribus ac passione molestissima & fere intollerabili; [Doctor Iuris testatur se a cordu dolore,] porrectis precibus devotis B. Gregorio, ut mihi benigniter opem de sua misericordia ferre vellet; in instanti ipso, cor meum, miraculose omni solita passione ac dolore penitus evacuatum ac immune esse cognovi, & me pristinæ sanitati donatum: prout fidem indubitatam facio pro veritate, ad gloriam omnipotentis Dei ac ejus Sanctorum, & ad æternam memoriam gratiæ acceptæ ab eodem Beatissimo Gregorio. Ideo hanc scripturam meo nomine, cognomine & sigillo roboravi, ad fidem Verucchii die XXVIII Augusti. Hactenus ille: sequitur deinde fides Hieronymi Cellii eamdem scripturam, XX mensis Septembris sibi exhibitam, subsignantis.
Instr. 25
[42] … XX mensis Septembris … adm. Rev. P. Baccalaureus Paulus Josephus Casatus Mediolanensis, Ordinis Eremitarum S. Augustini, [Prior Cerviensis] & ad præsens Prior Conventus S. Georgii civitatis Cerviæ, medio ejus juramento, tacto pectore more Sacerdotali, ad delationem mei Notarii, infrascriptam fidem fecit tenoris sequentis, vulgari sermone loquendo ad majorem intelligentiam & claritatem, qualiter veritas fuit & est, quod infirmatus prædictus Pater spatio quatuor mensium febre continua, post adhibita omnia humana remedia necessaria, & post frustra mutatum aerem meliorem, non potuerat liberari ab illo suo gravi morbo. Occasione autem eundi Verucchium quod pertinet ad Legationem Romandiolæ diœcesi Ariminensi in spiritualibus subditum, cum pro sua devotione curasset aperiri arcam, in qua jacet corpus B. Gregorii de Verucchio, atque devotissime tetigisset ipsius caput, ejusque patrocinium apud Deum invocasset, [& nepos ejus se a continua febre solutos.] intra paucos dies liber remansit a d. morbo: sicuti etiam D. Paulus Nicolaus Casatus Mediolanensis, nepos d. Patris Prioris, qui etiam ipse febri continua laborans, mediante intercessione S. Gregorii de Verucchio, infra paucos dies totus sanus & liber extitit. Quæ quoniam omnia verissima sunt ad perpetuam memoriam tantæ gratiæ a Deo obtentæ per intercessionem & patrocinium dicti B. Gregorii, præsentem fidem propriis manibus ambo subscripserunt. Subscripserunt autem uti deposuerant vulgari Italica lingua: Latine deinde Notarius ipse concludit & addit: Actum in Conventu S. Georgii præsentibus D. Brunori Barucco & Matthæo de Fabris, testibus de Cervia ad hoc vocatis. Et ego Christophorus Armileus, civis & auctoritate Apostolica Notarius Cerviensis in Archivio Romano descriptus & Archivista d. civitatis: ac denique. Quia ego, inquit, Hieronymus Cellius, Notarius & modo terræ Verucchii Archivista sumptam copiam collationavi cū originali transmisso & mihi data est ad conservandum cum aliis meis rogitibus & cum eo concordare inveni, ideo pro fide subscripsi & solito signo meo & d. Archivii signavi requisitus.
Instr. 26
[43] … XXIV Septembris … Mag. Jacobus Mastignonus de Verucchio exposuit mihi. [Item alius] O potentiam Dei nostri Creatoris! o bonitatem ejusdem Salvatoris! qui in hunc mundum venit, & cum hominibus habitavit, ut eis gratias & beneficia impertiret: unde fecit surdos audire & febribus imperavit, ita ut admirarentur turbæ & exclamarent magna voce, Quis est hic qui surdos facit audire & mutos loqui & imperat febri? Hinc est quod per intercessionem Sanctorum suorum voluit etiam eadem sanitatis dona pie ad se confugientibus elargiri. Quamobrem præd. Mag. Jacobus Mastignonus dixit & pro veritate affirmavit medio juramento, se paucis jam diebus elapsis a continua & incessante febre fuisse ardentissime vexatum & afflictum. Neque remedia pharmacalia ei opem ullam dabant ut ab ejusmodi morbo liberaretur: quare vitam præsentem cum futura commutare credebat. Sed factum est ut Nicolaus puer ejusdem Mag. Jacobi filius, hanc acerbissimam infirmitatem cuidam Religioso Augustiniano narraret. [recordatus se adfuisse sanationi miraculosa n. 5. & seqq.] Qui Religiosus hortatus est eumdem puerum, ut patrem adiret; & quod se intercessioni B. Gregorii Verucchiensis Ordinis S. Augustini devote commendaret, illi diceret. Ivit domum puer filius, & patri omnia narravit. Unde idem mag. Jacobus recordatus adfuisse in ecclesia S. Augustini, quando illemet B. Gregorius sanitatem attracti cruris & genu Petro Francisco Cantellæ a Deo obtinuit, statim qua potuit spiritus pietate, potenti & efficaci ejusdem beatissimi Viri patrocinio & intercessioni se commendavit. Continuo autem fervidissima & letalis febris imminui cœpit, paucisque horis præteritis omnino cessavit: & Dei gratia & B. Gregorii intercessione integram virium facultatem post paucos dies perfecte obtinuit, & nunc sanus suam artem exercet ut prius. Ideo me Notarium rogavit, ut ad Christianorum exemplum hæc omnia inter mea scripta ponerem. Actum in platea publica ante apothecam suprad. Mag. Jacobi in Capitanata S. Petri, præsentibus D. Simone Lando & D. Andrea de Georginis de Verucchio testibus rogatis. Et ego Jacobus Borghesius de Verucchio Notarius publicus Apostolica auctoritate, præscriptam copiam facta diligenti collatione cum suo originali concordare inveni: ideo subscripsi & solito mei tabellionatus signo munivi & publicavi. Ita idem deinde Iacobus Borghesius in subsequentibus usque ad num. 53.
Instr. 27
[44] …XXIV mensis Septembris … honesta mulier Francisca de Bronzettis Verucchiensis, conjux Georgii Imolensis de Arvertano diœces Cæsenæ & nunc habitantis in castro S. Joannis in Marignano diœcesis Ariminensis, [Rogatu absentis mariti, surdi ac debilis,] ut ibi sua arte victum sibi & familiæ suæ acquirat, deposuit & medio juramento asseruit, d. Georgium virum suum per aliquot menses dolore gravissimo & surditate unius auricuæ fuisse afflictum, ex qua infirmitate omnino detinebatur, ne victum necessarium lucraretur & totum corpus jam jam viribus privatum erat, adeo ut etiam in magno timore esset amittendi vitam. Quare auditis quotidianis gratiis, quæ a B. Gregorio Augustiniano Verucchiensi ad se pie recurrentibus a Deo impetrantur, [arcam visitans uxor ei sanitatem impetrat.] nuntiavit eidem amantissimæ suæ uxori ut toto cordis fervore illum eidem Beato commendaret. Quæ statim ad ecclesiam S. Augustini Verucchiensis advolavit, & genibus flexis ante arcam in qua jacet corpus d. Beati, sanitatem pro d. Georgio viro suo ab eodem Beato tota mente petiit. Nec frustra preces effudit: nam paucis diebus interjectis, summo gaudio ejus & hilaritate cordis audivit, d. Georgium virum a surditate auris fuisse & esse liberum, & corpus ejusdem nullo amplius morbo nec impedimento detineri, sed optima sanitate frui, artemque suam ut prius & melius exercere, Quibus sic stantibus rogavit me &c Actum in domo Mag. Joannis Antonii Bronzetti in contrata & Capitanata S. Andreæ …
CAPUT V.
Reliquæ gratiæ mense Octobri descriptæ.
Instr. 28
[45] In Christi nomine, anno a sanctissimo ejus natali MDCL, die vero V Octobris … honesta mulier Joanna de Majanis & uxor Hieronymi Mattonæ tonæ de Verucchio, sponte & nulla vi adducta, sed a veritate impulsa, dixit & affirmavit se per multos dies febris infirmitate gravissima in lecto detentam fuisse; [Sanatur mulier mortali febri decumbens,] & certo diem suum, licet sit in florida ætate, obituram existimasse: quia subito corporis viribus omnino privata fuit, nec remedia adhibita morbi vim expellere & detrudere potuerunt. Quare cum sibi ultimum diem imminere cognosceret, ad auxilium B. Gregorii Verucchiensis Augustiniani confugit: & voto facto visitandi per tres vices corpus venerabile ejusdem Beati, qui in ecclesia Patris sui Augustini sanctissimi jacet; eodem tempore omnipotens Deus vires concessit eidem mulieri pie supplicanti, per intercessionem ejusdem B. Gregorii ut surrexerit e cubili, & potuerit d. ecclesiam petere, uti fecit: nec votum adhuc implevit quin ei pristina sanitas reddita a Deo fuit. Ideo hanc gratiam ob præd. Beati patrocinium sibi collatam a summo Creatore pro certo habens, voluit me Notarium, ad perpetuam rei memoriam, prædicta inter ceteros meos rogitus collocare; tamquam verissima & indubitata, prout medio juramento asseruit & affirmavit …
Instr. 29.
[46] … Die VII Octobris … Petrus-Franciscus, filius qu. Mag. Francisci de Manduccis, Verucchienfis, asseruit & pro veritate affirmavit, [Invasus ab hostibus personatis,] quod die IV d. mensis & anni ivit ad ecclesiam vulgo dictam della villa RR. PP. FF. Reformatorum S. Francisci, ut ibi confiteretur peccata sua, sicuti fecit. Post confessionem profectus est ab eadem ecclesia ut regrederetur Verucchium. Sed cum abesset a d. loco Villæ per quartam partem unius milliarii, juxta arundinetum seu cannetum situm juxta viam publicam, tres viri, velatis faciebus, armis diversis onusti, ex insidiis aggressi fuerunt d. Mag. Petrum-Franciscum, animo eum occidendi. Quare laxatis tormentorum bellicorum rotis, omnes curarunt eumdem mortaliter lædere: [servatus ab eorum sclopis ignem non concipientibus,] & ipse Mag. Petrus-Franciscus, cognoscens naturaliter se non posse certum mortis periculum evitare, pio mentis affectu & toto corde auxilium B. Gregorii Augustiniani Verucchiensis enixe petiit & imploravit, ut secura & inevitabili morte eum, Deo dante, liberare vellet. Unde factum est, ut Deus, ob d. Beati preces & patrocinium, perbrevem orationem & commendationem supplicantis exaudiret. Nam permisit Deus ut ignis intus d. tormenta bellica non accenderetur & globuli exire non possent, licet pulveris fumus foris visus fuerit; & sic ab eo mortis periculo illæsus evaserit.
[47] Attamen dd. aggressores abstulerunt pugionem d. Mag. Petro-Francisco. & pluribus vicibus eum percusserunt, [& ab ictibus pugione inflictis,] & præcipue uno ictu in ventrem pupugerunt, ex quo ictu & percussione adeo pugionem intus infixerunt, ut una cum olivi arbore eumdem Mag. Petrum-Franciscum infixum reliquerint, & jam mortuum esse crediderint: ex qua percussione ipse etiam putavit vitam omnino amisisse. Sed idem Beatus eum incolumem ab hoc etiam periculo servavit & immunem reddidit: quia thorax cum subucula tantummodo læsus fuit. Unde postquam dd. aggreslores discesserunt, ipse vix potuit pugionem ex olivo extrahere, quia contortus, incurvatus, complicatus in ea arbore ex vi percussionis erat. Quare statim ad ecclesiam D. Augustini, ubi sacrum monumentum d. B. Gregorii extat, [invocato B. Gregorio.] ivit: & Deo gratias agens pro vita sibi servata patrocinio d. Beati, ad arcam ejusdem d. pugionem devote appendit, ut ibi ad perpetuam rei memoriam remaneret. Et quia ex hominum memoria gratias tantas & adeo singulares non deleri intendit, ideo me Notarium rogavit, ut illa, tamquam notissima & verissima, inter rogitus meos adscriberem.
Instr. 30.
[48] … Die X Octobris … Hieronymus Scarpa de Verucchio asseruit & pro veritate sponte affirmavit, se transactis diebus e subito & vehementissimo capitis dolore imo doloribus, [Curatur dolor intensissimus capitis,] ad partem sinistram adeo correptum & afflictum fuisse, ut caput sibi videretur in duas partes secari & dividi; quocirca quotidianæ & continuæ febris vi etiam affligebatur, unde totius corporis vires amiserat & mori arbitrabatur. At quia sibi satis constabat & constat, B. Gregorium Augustinianum quotidie gratiis & miraculis clarere, idcirco eidem Beato preces porrexit, majori qua potuit spiritus humilitate, ut sibi dignaretur ob omnipotenti Deo pristinam sanitatem obtinere. Neque incassum preces suas effudit. Nam statim tales vires eidem Hieronymo concessit Deus, [tactu linicaminibus arcæ,] ut posset ecclesiam D. Augustini adire, in qua jacet corpus venerabile d. B. Gregorii. Ad sacram arcam cujus ubi pervenit, porrectis prius precibus, tetigit suo capite, doloribus pleno & afflicto, linteamina superposita ipsi arcæ d. Beati. Mirabile quidem dictu & auditu, quia statim omnes capitis dolores evanuerunt, febris omnino cessavit, & eum prorsus dereliquit, & paucis interjectis diebus vires corporis reassumpsit. Idcirco recognoscens tantam gratiam sanitatis sibi a Deo datam ob merita & patrocinium d. B. Gregorii, voluit me Notarium hæc omnia exarare & in meis rogitibus ponere tamquam verissima, prout tactis &c juravit.
Instr. 31.
[49] … XXIV Octobris … Rev. adm. P. Baccalaureus, Fr. Paulus Fedrizzonius Cerviensis, sacri instituti Augustiniani professor, ac de familia conventus S. Augustini terræ Verucchii sponte dixit & certo affirmavit medio ejus juramento, [& humeri cruciatus reddens inutile brachiū,] more Sacerdotali tacto pectore, se de anno MDCXLIX tempore autumnnali, per duos menses ab ardentissima & quotidiana febre vexatum fuisse, a qua per intercessionem D. Nicolai Tolentinatis immunis evasit. Verum in humero ejus sinistro peracerbus dolor remansit, a quo assidue afflictus adeo graviter fuit, ut brachium etiam pene inutile fuerit a d. tempore infirmitatis prædictæ usque ad ultimam Dominicam mensis Maji MDCL. In qua die cum apertum fuerit sacrum monumentum, ubi venerabile corpus B. Gregorii Cellii Augustiniani Verucchiensis jacet, juxta annuum & solitum morem illud aperiendi; ipse Rev. adm. P. Baccalaureus Fr. Paulus præfatus, se potenti apud Deum intercessioni ejusdem B. Gregorii ex corde commendavit, [admoto sacro capite,] humiliterque eum rogavit, ut a prædicto humeri dolore se liberare vellet. Et quia ejusdem Beati caput, semper cælesti odore olens, piis adstantibus osculandum a Sacerdote porrigebatur; idem adm. Rev. P. Baccalaureus Fr. Paulus ardenti spiritus affectu curavit, ut sibi ab eodem Sacerdote, humerus, vehementissimo dolore offensus, illo venerabili capite tangeretur. Ex quo tactu ita dolor ille evanuit, ut amplius deinceps offensionem ullam d. R. P. Fr. Paulus non senserit; sed pristina sanitate, Deo sic dante & B. Gregorio intercedente fruitus fuerit. Quocirca ne tanta gratia oblivioni ullo tempore tradatur, sed semper magis hujus beati servi Dei Gregorii merita apud Deum & homines elucescant, voluit me Notarium præfata omnia inter mea scripta & rogitus adscribere.
Instr. 32.
[50] … Die XXVII Octobris … honestæ adolescentulæ, Baptista scilicet Maria, ambæ filiæ Lucæ Domini Rodani de Verucchio, [Item puellæ pauperes dua febribus cōtinuis afflicta.] sponte & per se deposuerunt & veritatem esse dixerunt, se per multas mensium præteritarum hebdomadas febribus continuis & letaliter eas cruciantibus laborasse, a quibus nulla arte humana liberati potuerunt: ex quo fiebat, ut cum sint pauperes, victum & alia sibi necessaria parare & lucrari minime possent. Verum in Deo confisæ; & B. Gregorii Augustiniani Verucchiensis, qui permultas alias personas ab hujusmodi infirmitatibus sua apud Deum intercessione liberavit, ut iisdem Baptistæ & Mariæ satis constat, patrocinio tota mente & corde implorato, factoque voto ejusdem Beati sacrum sepulcrum, in ecclesia S. Augustini Verucchii existens, pluries visitandi, veluti illud adimplere omni spiritus pietate sibi possibili studuerunt; Omnipotens & omnium bonorum elargitor Deus infirmorumque certa salus, per intercessionem d. B Gregorii, ambabus optatam & imploratam valetudinem clementissime tribuit, easque omnino a præd. febribus immunes reddidit, ut etiam filio illius Reguli Euangelici ipse Deus concessit. Hinc ambæ Baptista & Maria, cupientes ea qua possunt ratione gratias has innotescere ceteris fidelibus posteris, quo erga tantum Dei servum amoris & devotionis fervore accendantur, me Notarium rogaverunt unanimes, uti prædicta omnia describerem, & publicis rogitibus meis tamquam notissima & verissima inserere vellem.
[51] Hactenus Rogitus, ut vocant, descripti per Iacobum Borghesium, continuantem rogitus ab Heironymo Cellio usque in mensem Octobris deductos: quæ omnia cum intra quinque menses notata ac fere etiam patrata fuerint; apparet quanta potuisset similium gratiarum silva colligi, si vel prioribus annis talis adhibita diligentia fuisset vel posterioribus continuata. Verum ut in humanis rebus nihil constans atque perpetuum est, sic neque in Sanctorum cultu: quorum sæpe favores quanto frequentiores sunt, tanto negligentius adnotantur: quasi jam minime necessarium sit scriptis mandare ea, quibus similia quotidie experiuntur mortales. Vnum tamen, Septemdecim annis quam priora recentius, in fine sic additur.
[52] In Christi nomine. Amen. Anno ab ejusdem sanctissimo Natali MDCLXIV I Indictione V, [& an 1667 Fr. Augustinianus calculo laborans] sedente divina providentia S. D. N. Clemente Papa IX, Pontificatus sui anno I, die vero III mensis Octobris, coram me Notario & testibus infrascriptis sponte & libere constitutus R. P. Baccalaureus Fr. Joannes Antonius Para Verucchiensis Augustinianus, Ariminensis diœcesis, tacto more Sacerdotali pectore, jurisjurando asseruit & pro veritate affirmavit, se per aliquot annos renum & calculorum infirmitate fuisse acerbe vexatum, & eam ob causam magna cum difficultate & dolore urinam emisisse: sed die XXVII mensis Maji proxime præteriti, id est die Veneris antecedentis sanctissimam Pentecostes celebritatem, in qua solennitate aperienda erat, juxta morem & consuetudinem annualem, & quidem antiquissimam, sacra arca, in qua asservantur semper suavissimo odore redolentia B. Gregorii Cellii Verucchiensis Augustiniani sacra & veneranda ossa; idem Baccalaureus Fr. Joannes Antonius adeo talibus & renum & calculorum afflictissimis & acerbissimis doloribus vexatus afflictusque fuit, ut non urinam amplius e corpore emiserit; sed profluentiam & copiam maximam sanguinis, per totam anted diem XXVII mensis Maji, mingere numquam destiterit. Qua de re providens ipse Baccalaureus Fr. Joannes-Antonius, [nec nisi sanguinem pro urina reddens.] & cognoscens se illis efficacissimis doloribus non posse viribus corporis resistere, sed potius mortem raptim expectare debere, neque ulla medicamenta ei auxilium ferre; quo potuit majori spiritus fervore, uti alias in suis infirmitatibus & necessitatibus fecerat, ad opem cælestem & intercessionem B. Gregorii sui Ordinis Augustiniani confugit. Neque id frustra: quoniam in sero seu sub vesperam illiusmet diei XXXVII suprad. fluxus ille sanguinis omnino cessavit nec postea tali infirmitate affectus est, sed urinam tunc temporis claram emisit; imo sacris muneribus ecclesiæ suæ sequentibus diebus, sabbathi scilicet & Pentecostes nec non solennis diei Dedicationis suæ ecclesiæ Augustinianæ atque solennitatis d. B. Gregorii, optime potuit satisfacere. Quæ omnia cum ita sint, rogavit me [Petrum Ugolmum] notarium publicum, ut de prædictis omnibus publica hæc conficerem documenta, prout rogatus feci ejusque piis votis requisitus annui …
[53] His ita transcriptis ex originali apud Patres Augustinianos libro per d. Petrum Vgolinum, sequebatur fides publica Priorum & Communitatis terræ Verucchii de ejusdem Notarii legalitate, [Fides No tarii hæc omnia transcribentis.] data die XVI Ianuarii MDCLXXVII subsignante Michaele Faviardo Secretario: ac denique ipsius Notarii authenticatio his verbis concepta. Et quia ego Petrus Ugolinus de Verucchio, publicus auctoritate Apostolica Notarius, præsentes copias ex libro in quo adscripta & authentica prodigia B. Gregorii Cellii de Verucchio extant, ut in eo videri possunt, bene custodito & conservato in Conventu adm. RR. Patrum Eremitarum Ordinis S. Augustini, & ex rogitibus qu. Petri-Francisci Marzalonii, Hieronymi Cellii; & Jacobi Borghesii meique Notariorum publicorum de terra Verucchii, fideliter & de verbo ad verbum propria manu, excepta legalitate Perill. Communitatis Verucchii, extraxi, nil addito nec diminuto, quod sensum mutet; quas facta collatione diligenti cum suis originalibus concordare inveni: ideo pro fide scripsi, hisque me subscripsi, & publico signo mei tabellionatus, quo in talibus utor, munivi: quod quidem signum ramosum præfert caudicem stirpitus evulsum, cujus scapo affixus rotulus cum initialibus nominis atque cognominis litteris P. V.
DE B. PHILIPPO AQVILANO
EX ORDINE OBSERVANTIÆ REGVLARIS S. FRANCISCI,
SULMONÆ IN ITALIA.
ANNO MCCCCLVI
[Praefatio]
Philippus Aquilanus, ex Ordine Observantium S. Francisci, Sulmone in Italia (B.)
D. P.
[1] Pelignorum veterum insignis & antiquißima urbs Sulmo sive Sulmona, cujus Episcopalis titulus cum Valvensi conjunctus hodieq; perseverat, quamvis multum se jactet P. Ovidii Nasonis natalibus, ejus versibus celebrata, pluris tamen facit habuisse viventem, [Corpus & cultus prope Sulmonam.] & poßidere mortuum B. Philippum, dictum a patria Aquilanum; in conventu suburbano Fratrum Minorum Observantium S. Nicolai nuncupatum, qui est octavus Provinciæ S. Bernardini apud Gonzagam, fundatus circa annum Domini MCCCCXLIII. Ibi Guardianus erat Philippus, cum hac IV Maji moreretur anno MCCCCLVI. Ibi sacellum sub ejus nomine frequentatum ab incolis, infirmos suos illuc inferentibus, nec raro sanos efferentibus. Ibi mausolæum Beati, miraculis clarum, in sacello Mezzaræ familiæ proprio; quo nunc, dum nova ecclesia struitur, dissoluto, arca sacri pignoris custos asservatur tantisper in sacristia, donec absoluta fabrica angustius collocetur: quod si prius factum intellexerimus, quam mensis hic in lucem prodeat, poterit indicari in Appendice hujus tomi. Nunc dico id quod cultum pubicum & minime vulgarem indicat, ipsam arcam, quæ omnia integri corporis ossa continet, transparentibus instructam crystallis, conspicienda ea offerre populo, quoties educitur ex alia lignea ipsam includente.
[2] Vitam ejus scripsit Bernardinus Aquilanus, etiam ipse illustri Sanctimonia clarus, [Vita a B. Bernardino conscripta, cujus hic epitome,] cujus Funerale, Latina; & Admonitiones vitæ spiritualis, Italica lingua extant, Venetiis editæ anno MDLXXII; cetera ejus opera, utroque idiomate scripta, & adhuc inedita habentur in Conventu S. Angeli, inter Fossam & Ocram Aprutii oppida, uti testatur Waddingus in libro de scriptoribus, numerans in iis primo loco Brevem Historiam Latinam de Cœnobiis & viris povinciæ S. Bernardini, ad quam B. Philippus spectabat; & inter Italica opuscula, ipsius S. Bernardini Senensis & hujus B. Philippi Vitas. Hanc inde Italice transcriptam accipere & integram Latine reddere maluissem, quam ex Waddingi Annalibus dare epitomen; sed meo illam petentis & optantis studio, [miracula etiam, quorum aliqua dantur ex Ms. loci:] non respondit eorum diligentia, quorum maxime intererat cooperari pro viribus: multa autem solicitatione usus aliud hactenus non obtinui quam ex Ms. vetusto libello, complura miracula B. Philippi continente, pauca quædam, jussu Valvensis & Sulmonensis Episcopi Notarialiter excepta, ipso quo Beatus obiit anno: quæ Latine versa damus post vitæ epitomē: cetera pergimus optare & expectare æque ac ipsius prælaudati B. Bernardini Vitam Italicam, diligentißime conscriptam, aut saltem ejus Latinam epitomen editam ab Antonio Amicio consanguineo, dandam XXIX Novembris, quo ipsum in dicto S. Angeli conventu coli dicit Arturus a Monasterio, in Martyrologio Franciscano.
[3] Vnum hic addo ex Waddingho, quod prælaudatus Bernardinus obierit anno MDIII in conventu S. Iuliani prope Aquilam, [sed omnia exoriginalibus integra optantur.] suas autem Admonitiones scripserit anno MCCCCXCI: unde intelligitur auctorem ea scripsisse de B. Philippo, quæ partim ipse vidisse potuit, partim ab iis qui viderant audivisse; adeoque scripturas tam de Vita quam de miraculis ducentesimum annum vix superare. Quæ si nunc difficulter legantur intelliganturque, cogitent quæso illorum Conventuum Fratres, quanto difficilius ea legenda intelligendaque sint post plurium seculorum lapsum; si tamen tamdia evadant exitium, quod eis immenit ex eo ipso, quod quæ intelliguntur ægre, negligantur plerumque & facillime pereant. Dent igitur operam, ut superata qualicumque difficultate, ejusmodi monumenta conservari perpetuum poßint in hac nostra collectione.
VITA
Ex Italico B. Bernardini fere synchroni
a Waddingo tomo VI Annalium Latine contracta
Philippus Aquilanus, ex Ordine Observantium S. Francisci, Sulmone in Italia (B.)
EX WADDINGO.
[1] Philippus Aquilanus, patre Amico Fociano, matre Bucia, apud Cassinam, agri Aquilani oppidum, modico genere natus, [A puero severiori virtuti addictus] anno ætatis sexto utroque parente orbatus, a Jacobo avunculo susceptus est. Ab illa ætatula summam præseserens honestatem & morum gravitatem, placida quadam hilaritate ab ipsa natura præditus, jam tum cœpit jejuniis & piis vitæ institutis assuescere. Integri anni singulis diebus supra parentum sepulcrum prolixe orabat; interrogatusque quid illic faceret, respondit, se parentum beneficia, quibus poterat modis, compensare. Peccata prævenit pœnitentia: prius enim castigavit quam commisit. E lecto surgens, in paleis aut nuda humo brevem delibans somnum, reliquam noctis partem precibus tribuebat. [fit Clericus dein Minorita.] Indusii molliciem omnesque corporis delicias procul ablegavit; & pro cilicio, quod non habebat, interiores vestes opplebat pungentibus & aculeatis seminibus Teutlomalachæ, vulgo Spinacii, quod etiam pœnitentiæ genus post susceptum institutum Franciscanum retinebat. Clericali habitu suscepto, grammaticæ operam dedit, reliqua studia prosecuturus quæ Sacerdotali judicabat idonea dignitati. Sed provectioris factus ætatis, mundana expertus pericula, & perituras exosus delicias, tutiorem vitæ normam delegit, sub formula a S. Francisco præscripta.
[2] Exultavit ut gigas ad currendam viam istam Dei mandatorum, non solum præcepta & saluti necessaria, [& virtutibus excellens,] velut pusillus aut spiritu infirmus; verum superexcellentia virtutis opera & consilia Euangelica, tamquam virtute potens & fide robustus, hilari vultu lætaque mente observabat. A vino, ut plurimum; a carne, semper abstinebat; jejuniis, verberibus, mirisque modis corpus excrucians. Superiorum nutibus prompte obediebat; eorumque reprehensiones, eo alacrius quo severiores excipiebat. Tenerrime aliorum miseriis & fragilitati compatiebatur, erga seipsum prorsus immisericors. Simplicitatem columbinam inceslu & verbis repræsentans, in operibus & consiliis serpentina utebatur prudentia. Nihil ponderosum absque consilio aggrediebatur, & secum tacitus ruminabat quæ celitus infundebantur beneficia. Omnia, quæ prospiciebat vel agebat, materiam suppeditabant altiora contemplandi. In chori concentu, cælestis curiæ suavissimam harmoniam; in oratione confratrum, Sanctorum communionem, piamque pro nobis intercessionem; cubitum iturus, mortis imaginem & angustam sepulturam; in vermiculis e corpore prodeuntibus & moleste mordentibus, [orationique addictus.] horribilia sepulturæ germina; in religiosa mendicitate, Christi voluntariam paupertatem; in igne, glacie, tenebris, fœtore, inferni tormenta protinus, tamquam præsentia, contemplabatur. Temporis æquus æstimator, nullum absque fructu permisit elabi.
[3] In oratione assiduus, quotidie post Completorium accuratissimo examine singulas discutiebat illius diei actiones; & siquid severe judicabat vel minimum deliquisso, [dæmonem interturbantem abigit.] severiori corripiebat supplicio. His ea hora semel intentus vidit sathanam, in monstruosæ capreæ terrifico spectro, lampadem, coram divini Corporis deposito lucentem, extinxisse. Tum ille intrepide: Hæ tibi artes, futilis joculator, minime proderunt: neque enim me ab oratione turbabis, neque sacras aras tenebris offundes. Educto protinus e culina lumine, lychnum accendit, & lampadem altiori tractu suspendit. Secundo & tertio his repetitis, & capra in fœtidum hircum conversa, indignatus vir Dei; Abi, inquit, in malam rem: in Dei nomine tibi præcipio, ne me amplius ab oratione perturbes. Confusus abiit inimicus, neque ausus est deinceps molestiam inferre.
[4] Officium divinum summa attentione, corpore erectus, [frequens ad missas audiendas,] neque muro neque sedili neque ullo innixus sustentaculo, persolvebat. Arcanum Missæ sacrificium quotidie offerebat, & quotquot in templo Sacra fiebant, diligenter audiebat; dicens, nullum tempus utilius quam in Missis legendis aut percipiendis impendi. Castitatis vigilantissimus custos. minimas, quæ obrepere solent, inhonestas cogitationes diligenter eliminabat; prudenter dicens, quod si arbor prius radices non egerit, neque frondes neque fructus emittet. Beatus, aiebat, qui tenebit parvulos suos, & ad petram allidet: Sponsus animæ nostræ & zelotypus & delicatus, [& castitatē solicite custodiens,] honestatis nullam suffert injuriam. Si quem audiebat verba proferentem minus honesta; peracriter reprehendebat, nullius sexus aut qualitatis habito discrimine: eo tamen dicebat modo, ut nullius indignationem incurreret; eoque fructu, ut quoscumque a se correptos vere redderet criminis pertæsos & corde contritos. Mulierum consortium diligentissime fugiebat, & annis quindecim nullam in facie conspexit: eamque tandem a Deo gratiam consecutus est, ut ad feminarum non magis quam ad ligni moveretur aspectum.
[5] Unius tentationis ei reliquit Dominus exercitium, videlicet somni molestiam: quam ut effugaret, per integrum triennium, multo verbere severe in corpus suum animadvertebat. [luctatur eum somno] Aliquando vinctis manibus injectoque ad trabem fune ne in terram decideret; aliquando ligatis manibus & pedibus ad lecti scamnum, sæpe glomerato corpore, colligatis conjunctisque manibus & pedibus, instar agni vel hœdi revincti; vel ut plurimum sedens, numquam jacens, breviusculum somnum delibabat: eo autem diligentius tentationem hanc propulsabat, quo vehementius molestis insomniis & inhonestis visionibus afflictabatur. [nocturnisque illusionibus.] Misere aliquando concussus, quid ageret? interrogavit Joannem Capistranensem. Patienter ferendum & viriliter agendum, respondit, omnemque hanc afflictionem ad meriti augmentum fuisse permissam. Otium, malorum seminarium, summo fugiebat studio: & si quod supererat orationi tempus, religiosis devovebat exercitiis. [libros sacros scribit,] Animadvertens humiles casas & paupercula sui instituti domicilia libris choralibus, Psalterio, Antiphonario, aliisque similibus indigere; statuit hos scribendi modum, etsi difficilem, condiscere; mireque consecutus, provinciam omnem his libris complevit. Oratoria multa, in silvis vel hortis cœnobiorum, vel ædificavit vel resarcivit; probe sciens, quod licet loca hominem non sanctificent, valde tamen ad bene operandum pro sua juvant opportunitate; [atoratoria extruit,] & commodius a turba separati orant viri contemplativi, quam si aliorum commercio distrahantur. Strictissimæ paupertatis amator nihil in victu aut vestitu superfluum, nihil in utensilibus neque ecclesiæ paramentis pretiosum admittebat, dicens, pauperes Fratres paupere cultu debere gloriari.
[6] Solidam prægnantemque hominis virtutem conspicientes Superiores, instruendis tironibus præfecerunt: quibus ille optimam, quam a Fr. Savino a de Campellis, Provinciæ S. Francisci viro sanctissimo, disciplinam accepit, [tironibus præficitur,] cum fœnore instillavit. Illud ei potissimum studium, cælestium contemplatione a terrenis avocandi, & oratione mentali Deo conjungendi: neque adeo inbiabat laboribus corpus atterere, quam spiritualibus documentis animum colere, & internas passiones mortificare. Christi vitam piis exercitationibus docuit æmulandam, sed præ omnibus mysteriis Passionem meditandam; quam quindecim punctis seu partitionibus optimo ordine distribuit. Eam ipse tam vehementer intimo impressit cordi, ut quoties illam referri audiret, summo cruciaretur dolore: & singulis feriis sextis Parasceves eamdem lugubri ritu explicantibus, verbere multo, arctissimo jejunio, lacrymis, impatienti ejulatu, adimplebat ea quæ deerant Passioni Christi in corpore suo…
[7] Etsi subesse mallet quam præesse, constrictum majorum præcepto oportuit aliquando aliorum regimen subire. Ita tamen regebat, ut potius servire videretur; & aliis præfectus, omnibus esset æqualis, illius secutus consilium qui dixit: [itemque aliis quos magna cum discretione gubernat.] Rectorem te posuerunt, noli extolli, esto in illis quasi unus ex ipsis: curam illorum habe, & sic confide, & omni cura tua explicita recumbe: ut læteris propter illos, & ornamentum gratiæ accipias coronam, & dignationem consequaris corrogationis. [Eccl 31, 1] Talem ille secutus est placido & prudenti regimine opinionem, ut omnes se illius tradere cuperent disciplinæ, nec esset in illa provincia qui non optaret ei cohabitare. Non erat qui de eo loqueretur verbum malum, nec qui ad Prælatos majores querelas transmitteret. Imperfectos ad Regulam componebat,perfectos ad potiora stimulabat. In redarguendo vehemens, in monendo suavis, in præcipiendo nullius animum exulcerabat, probe considerans quod Prælatus indiseretus facit inobedientem subditum. Justitiam & misericordiam ita contemperabat, ut delicta non remanerent impunita, neque delinquens exasperatus: etnim justitia sine misericordia, severitas est; & misericordia sine justitia, incentivum præbet deliquendi. Moleste ferebat, si quem videbat otiosum: atque unicuique suum designabat ministerium.
[8] Signis etiam & prophetiæ floruit virtute. In conventu b Terami juvenculam a dæmone oppressam, præcipiente Guardiano, [miraculis etiam & prophetia claret.] Cruce signavit, statimque a malo genio liberavit. Sulmonensis cœnobii factus Guardianus, viam quæ ducebat ad civitatem c non parvo labore fecit ampliari. Interrogatus a Fratre collaborante, ut quid tanto Fratrum sudore & aliquot impensis semitam curabat dilatari; Pauculis, inquit ille, Fratribus nostris callis iste abunde sufficit: sed prope est tempus, quo ingens populorum multitudo hinc sit transitura. Verum prædixisse apparuit, cum post ejus mortem, crebris commendatam miraculis, maximus fieret ad sepulcrum piæ gentis concursus. Magno æstuans Deum videndi ardore, viginti annis Deum rogavit, ut e corporis ergastulo suspirantem animam placeret educere. Sæpissime repetebat illud Apostoli, Cupio dissolvi, & esse cum Christo: addebatque se valde iis invidere qui ad Christum præcesserant. [Phil. 1, 23]
[9] Tandem exauditus cœpi ægrotare, deinde variis morbis affligi, [& post varios morbos] & ingravescentibus doloribus vehementer torqueri: in quibus illa dumtaxat ejus vox audiebatur, Dominus fortitudo mea, Dominus refugium meum & liberator meus. Demum languidulo spiritu cum sentiret mortem propinquam, præmissa Confessione, devotissime sanctissimum Christi corpus, flexis extra lectum genibus, appenso ad collum fune suscepit: susceptaque a S. Francisco transgressionum venia, feliciter migravit ad Dominum anno MCCCCLVI, [obit 4 Maji 1456] die IV Maji, in prædicto Conventu Sulmonis, quem regebat. Corpus, dum viveret ad nigredinem tendens, & facies fusca, ita facta sunt alba, & labia quasi rosa rubentia, & membra omnia adeo tractabilia & mollia, ut omnes mirarentur cuperentque tangere & venerari. Accessit ad viri sancti honorem gloria miraculorum; quæ magno numero Notarii manu collegit Episcopus d Sulmonensis, & alia plurima Fratres scripserunt.
[10] Ejus vitam scripserunt Marianus e Florentinus, Marcus f Ulysipponensis, Petrus g Rodulphus; atque omnibus diffusius ejus conterraneus B. Bernardinus Aquilanus, [Vitæ scriptor B. Bernardinus,] quæ circumfertur manuscripta, ex qua ego potissima decerpsi. In opusculo quod de Provinciæ S.Bernardini cœnobiis composuit, ista de hoc sancto viro subjungit. In loco S. Nicolai prope Sulmonem, corpus B. Philippi Aquilani requiescit, qui paupertatis maximus zelator fuit, castitatis & obedientiæ maximus amicus, oratione devotus, [eum etiam alibi laudat,] discretione singularis, humilitate præcipuus, simplicitate purus, prudentia cautus quasi serpens, contra diaboli insidias semper intentus, & (ut brevibus multa complectar) singularis nostri Beati S. Francisci filius. Cunctis erat speculum sanctitatis, tamen totis viribus suam sanctitatem abscondere nitebatur: sed (secundum Dominum, qui dicit. [Luc. 11, 33] Nemo accendit lucernam & ponit eam sub modio, sed super candelabrum, ut luceat omnibus qui in domo sunt) quanto magis nitebatur abscondere, [uti & B. Ioannes Capistranus.] tanto magis sanctitas ejus circumquaque diffusa fuit. Denique post mortem multa miracula Deus ostendere voluit, ut patet Sulmone: de quo viro plura nunc alia non dico, quia vitam suam late descripsi … B. Joannes Capistranus, audita ejus morte, vehementer indoluit, & dixit: Heu mihi! quia incolatus meus adeo prolongatus est, ut post sanctum hunc virum inter has ærumnas oporteat suspirare h. Felix urbs Sulmonensis, quæ tantum meruit possidere thesaurum.
ANNOTATA
a Spoletinus hic fuit, fortaßis proprio familiæ nomine dictus de Campellis: nam etiam anno 1660 Spoleto transeuntes ibi invenimus nobilißimum eumdemque rei historicæ scientißimum virum illi cognomonem D. Bernardinum de Campellis. Waddinghuc post alios Beatum appellat & obiisse anno MCCCCII, signisque & virtutibus admirandum, sepultum esse ad S. Damianum Aßisii. Arturus refert eumdem VII Iulli: sed nos nullum invenimus illius monumentum, de dum cultum aliquem. Ceterum qui sub illo tirocinium habuit B. Philippus, ætate grandæva debuit obiisse.
b Teramo vulgo, alias Interamnium, ad Tordimum fluvium, qua alio rivulo accurrente augetur, Aprutii oppidum versus Marchiam Anconitanam.
c Gonzaga dicit quod Conventus Sulmonensis longiuscule a vallo ædificatus sit, quem fratres quatuordecim satis commode inhabitant.
d Fr. Donatus Bottinius Neapolitanus, ex Ordine Eremitano, Cupersanus antea Episcopus, ad Ecclesias Valvensem & Sulmonensem regendam translatus an. 1448 IV Nonas Septembris, Cathedralem Sulmonensem mirabiliter exornavit; variaque supellectile & cultu ecclesiastico ditavit ad invidiam. Ita Vghellus tomo I Italiæ sacræ, successoris ingressum (qui fuit Fr.Bartholomæus de Scalis ex Ordine S. Dominici Sulmonensis) aßignans anno 1463. Ceterum miraculorum ejus jussu notatorum non magnus numerus fuisse videtur, si ea solum notata sunt quæ jam jam dabimus.
e Ejus Chronica Mss. inedita sunt Romæ apud successorem Wadding hi Haroldum.
f 3 Parte Chronicorum lib. 3 cap. 61.
g Lib. 1 Historiæ Seraphicæ, ubi pag. 127 veram hujus sancti viri effigiem invenies cum elogio, in quo dicitur D. Bernardini, Aquilæ publice in foro concionantis prædicationibus inflammatus (in margine notatur aliter B. Joannis Capistrani sermonibus id tribui) ingressus ordinem anno 1426 & mansisse in religione annos triginta: quorum omnium fides vacillat, si vere sub B. Bernardino de Campellis tirocinium posuit, isque obijt anno 1402. Deceperit Rodulfum Bernardini nomen, perperam intellectum de S. Bernardino Senensi, qui usque ad annum1444 vitam produxit, & pro annis 30 potest fortasse dici annis 60 in religione mansisse Philippus. Multo minus verosimile est quod de B. Ioanne Capistrano suggeritur in margine: de hoc enim dicit ipse Rodulfus quod ordinem solum ingressus sit anno 1415: quamvis etiam hic Aquilæ potuit fuisse concionatus, & B. Philippo haud dubie fuit familiaris, Capistrani non longe ab Aquila natus.
h Sed non supervixit diu, eodem anno 1456, 23 Octobris in Hungaria mortuus, quando vitam ejus dabimus.
MIRACVLA
Ex veteri Ms. Notariali Italico.
Philippus Aquilanus, ex Ordine Observantium S. Francisci, Sulmone in Italia (B.)
EX MS. NOTAR.
Hæc sunt miracula B. Philippi Aquilani, Ordinis Fratrum Minorum de Observantia, examinata per Episcopum Valvensem aut Sulmonensem.
[1] Masius Dominici de Juliano, [Totius fere corporis motu privatus,] ex provincia Aprutii, comparens & stans coram Domino Episcopo Valvensi aut Sulmonensi, ad declarandam gratiam, quam recepit per votum factum B. Philippo Aquilano Ordinis FF. Minorum de Observantia, ipso quo obiit anno a Guardianus in loco S. Nicolai Sulmone, dixit, quod longo tempore passus fit certam infirmitatem, unde graves existebant dolores, corpori suo admodum molesti, non tamen æqualiter semper, sed aliquando magis magisque intensi. Ab initio autem Maji usque adeo afflictus fuit præd. Masius in tibiis, manibus, aliisque membris, solo capite ac ventre exceptis, quod nullam fere corporis partem movere valens, coactus fuerit in lectum se reclinare, nec sine alieno adjutorio levare sese ab eo tantillum posset: patiebatur autem vehementes contractiones in manibus, nec in ipso lecto commovere se poterat nisi ab uxore vel alio quopiam assistente adjurus, neque hoc ipsum fiebat absque magna difficultate.
[2] Ita constitutus pluries a medicis & medicinis subsidium petiit: sed frustra: quare ad invocandos Sanctos alios se convertit, quos vicina patriæ suæ oppida venerantur. Postea vero in die b Pentecostes, dicto mense Maji, intelligens quod ad corpus B. Philippi Deus faceret multas miraculosas gratias & liberationes a variis infirmitatibus, [facto voto subito convalescit.] referente eas Bartholomæo Ricciardi de Juliano, subito cum maxima devotione & fide votum fecit d. B. Philippo, dicens quod si meritis & precibus ejus intercedentibus liberaretur a sua infirmitate, iret ad visitandum corpus ejus; indeque regrediens ad suum c castellum, depingi faceret ipsius effigiem, collocandam in ecclesia S. Mariæ ejusdem castelli. Hoc voto facto præd. Masius continuo tentavit assurgere, & publice ac manifeste confirmans se recepta gratia liberatum a morbo,ambulavit per castellum: die autem lunæ sequenti liberrime se movens, pedes venit ad d. corpus sanctum B. Philippi cum infrascriptis comitibus. Visus autem fuit ipse Masius, mediante voto & gratia recepta, libere venire & redire. Atque hæc omnia dixit ipse Masius: hi vero sunt testes qui eum comitati sunt: Bartholomæus Ricciardi, Catalda Andreæ & Nina Colai: qui omnes & singuli medio juramento suo confirmarunt omnia præmissa, uti a præd. Masio enuntiata fuerunt.
[3] Die XXV mensis Maji Indictione IV, comparuit coram D. Episcopo, [item crure sinistro graviter cruciatus,] Tutius Simonis de Juliano ex provincia Aprutii, confitens & dicens quod fuerit infirmus & graves dolores passus in crure sinistro & in nervis circa genu ex una & altera parte: adeo ut per sex annos d. crure uti ad ambulandum nequiverit. Audiens autem quod corpus B. Philippi mortui in ecclesia S. Nicolai prope Sulmonam per Dei virtutem multa operabatur miracula,devotione inflammatus cum spe recuperandæ sanitatis, vovit ad illud visitandum se conferre. Mox vere adfuit divina misericordia, recepit gratiam desideratam ipse, recessit omnis dolor a crure, & sicut promiserat ita continuando suam devotionem venit a præd. Castello Juliani Sulmonam ad d. beatum corpus, magis pedes quam eques; equo tamen subinde utens ad quietem corpori indulgendam: distat enim Castellum Juliani circiter triginta milliaribus Sulmona. Hæc autem omnia narravit d. Tutius coram D. Episcopo Sulmonensi, eademque de suo patre coram eodem D. Episcopo sub juramento affirmavit Antonia ipsius Tutii filia, esse vera prout supra narrata sunt, præsentibus D. Antonio de Avezzano Vicario Generali præd. Episcopi, nec non Antonio de Pacano, Sulmone commorante, Jacobo Joannis Rainerii Aquilano, Francisco Mag. Petri de Horiano, & Honufrio Manelli de Sulmona.
[4] Die XXVII d. mensis Maji comparuit coram D. Episcopo Sulmonensi Petrus de Gallutio habitans Miniani in provincia d Terræ-laboris, confitens & dicens, [& alius pede] quod infirmus fuit & graves dolores passus in pede sinistro, adeo ut per mensem integrum non potuerit ambulare ad spatium unius milliaris neque laborare. Audiens autem quod corpus B. Philippi mortuum staret in ecclesia S. Nicolai Sulmonæ, & per illud multa Deus operaretur miracula, devotione accensus fecit votum ejus visitandi cum spe sanitatis consequendæ. Subitoque voto facto per Dei misericordiam, compos fuit desideratæ gratiæ cœpitque ambulare, & suam continuans devotionem venit pedes a d. loco Miniani e usque Sulmonam ad d. sanctum corpus. Nicolaus vero Antonii de d. terra examinatus & adiuratus, solenni juramento asseruit vera esse prædicta: idemque similiter examinata & adjurata affirmavit Joanna Honofrii de Petra Mondaza, ipsius Petri commater.
[5] Eadem die & hora comparuit coram D. Episcopo Sulmonensi Nicolaus Antonii ex d. terra Miniani dixitque se fuisse infirmum, [ac tertius crure dextro,] & graves dolores passum in crure dextro, ita ut difficulter magnoque cum labore ad exiguum spatium ambularet: hac autem infirmitate laboravisse se ab ipsa sua pueritia. Audiens autem quod Deus omnipotens multa operaretur miracula, mediantibus orationibus & meritis B. Philippi in loco S. Nicolai Sulmonensis, oravit & vovit, quod si Deus se quoque a sua infirmitate liberaret, sine mora sese conferret Sulmonam, & personaliter visitaret corpus B. Philippi ejusque sepulcrum. Facto vero sic voto, subito se liberum sensit, venitque personaliter nudis pedibus ad d. locum & corpus beatum. Quare suprad. Petrus sub suo quoque juramento asseruit rem ita se habere, idemque confirmavit præd. Ioanna Honofrii, præsente D. Presbytero Petro de Avezzano Doctore Vicario generali D. Episcopi, D. Antonio Victorici Canonico, & Innocente de Corbis Presbytero, & Ioanne de Sulmona, ac Paulo-Antonio Colai, atque Andrea Ciotti ex civitate Theatina.
[6] Die XXIX mensis Maji MCCCCLVI f coram D. Episcopo Sulmonensi D. Maria uxor D. Marini de Caramento, [& toto corpore tumens,] tertii Ordinis S. Francisci provinciæ Aprutii, sub juramento interrogata de sua infirmitate & gratia obtenta, dixit quod inflationem manuum ac genuum patiens per annum unum, quorumdam medicorum consilio adhibuit remedia quædam; quibus in grandem tumorem provectum est malum, toto generaliter corpore inflato, adeo ut & loquendi & videndi amiserit facultatem, neque per dies quindecim cibum aliquem nutritivum sumere potuerit. Itaque vita ejus in desperatis passim habebatur, & a filiis domesticisque veluti jam mortua plangebatur. Hoc in statu accesserunt ad eum duo Fratres de Observantia, quorum alter Fr. Oliverius, alter dicebatur Fr. Hieronymus: qui infirmam animantes suggesserunt ei ut se commendaret B. Philippo de Observantia S. Francisci, [jamque ad mortem deposita.] mortuo in ipsorum loco S. Nicolai Sulmonensis, ut sibi obtineret gratiam in vitam æternam: addentes, Non discedemus hinc donec dixeris Ave Maria. Ipsa autem quæ antea loqui non potuerat, eorum orationibus & Dei gratia mediante, recitavit Ave-Maria. Quo viso, quotquot aderant ipsaque infirma fecerunt votū de visitando d. beato corpore B. Philippi. Tunc illa cibum poposcit, & subito sanata venit ad visitandum d. beatum corpus,per obtentam gratiam libera ab omni infirmitate. Laurentius filius d. D. Mariæ sub juramento eadem omnia confirmavit, præsentibus ad cuncta Paschale Corcii de Staffa, Mag. Nicolao Petruccii muratore, Simeone Mariani, Mag. Antonio Angeluccii de Sulmona.
Omissis aliis informationibus miraculorum brevitatis causa, extracta est præsens copia a quodam libro in pergameno manuscripto antiqua manu, in quo adsunt annotata Vita & informationes miraculorum d. B. Philippi ab Aquila, existente in libraria Venerab. Conventus S. Nicolai civitatis Sulmonis: & facta collatione &c. In quorum fidem ego Notarius Bernardinus Sebastianus &c.
ANNOTATA
a Clarius infra num. 6 exprimitur annus 1456, quo omnia hæc factæ ac descripta sunt ipso sancti obitus mense.
b Pascha hoc anno 1456 celebratum fuit 28 Martii, atque adeo secutum est festum Pentecostes 16 Maji.
c Mox infra dicitur castellum Juliani distare Sulmona ad 30 milliaria, quale nullum in hodierni Aprutii chorographica tabula invenitur: sed bene in vicino Comitatu Molisino, in distantia longe majori Mons S. Juliani; & in Iapygia seu Capitanata, adhuc longius remota, Castellum Julianum.
d Vulgo Terra di Lavoro, Campania Felix; ideo fortaßis sic dicta, quod copiosus fructuum quovis anno geminatorum proventus adeo ad eam colendam stimulet indigenas, ut nullam anni partem habeant a labore vacuam.
e Vulgo Mignano,distat circiter P. M. 30 a Sulmona, quantum fere mons Caßinus, cui ad Africum jacet intervallo milliarium circiter 8.
f Hujus numeri veritas confirmatur per supranotatam Indictionem 4.
DE B. MICHAELE GEDROCIO
ORDINIS CANON. REGVL. S. MARIÆ DE METRO
CRACOVIÆ IN POLONIA.
AN. MCCCCLXXXV
[Praefatio]
Michael Gedrocius, Lithuanus Ordinis Canonicorū Regularium Mendicantium Cracoviæ (B.)
D. P.
[1] Ordo S. Mariæ de Metro; qui etiam de Pœnitentia seu Patientia Sanctorum Martyrum nuncupatur, ab Alexandro IV. summo Pontifice ejusque Successoribus confirmatus sub Regula S. Augustini & mendicitatis profeßione, in veste candida, rubram super scapulari Crucem præferente ad pectus, [Elogium apud Michoviam coævū,] varia poßidet etiam nunc & plura olim possedit monasteria in Lithuania atque Polonia. In prima, religionis illius habitum Bistricii suscepit B. Michael Gedrocius, ex Ducali sanguine oriundus; in altera, Cracoviæ sancte vixit & obiit. Matthias de Michovia lib. 4. rerum Polonicarum, quem finit cum anno Christi MDVI eodemque XII post obitum ipsius Beati, cap. 73 sic de eo loquitur Anno Domini MCCCCLXXXV Fr. Michael Ord. S. Mariæ de Metro de Patientia BB Martyrum ad S. Marcum Cracoviæ, IV die mensis Maji vitam finivit, in choro ad valvas sacrarii septentrionem versus sepultus. Fuit statura brevis, de natura nanorum; miraculis (ut fertur) gloriosus & clarus…Semper humilis, orans & devotus fuit.
[2] Ceteri post Matthiam scriptores incunctanter Beatum appellant, imprimis ii qui aliorum Beatorum ipsi familiarium Vitas scripsere, [& recentiores scriptores cum titulo Beati,] videlicet Martinus Baronius in Vita B. Stanislai Casimiritani, cui quatuor mortuorum resuscitator percelebris appellatur; Auctor Vitæ B. Simonis de Lipnica, cui est, plurimorum miraculorum patrator clarissimus: Opotovicus in Vita B. Ioannis Cantii, qui asserit instar sidereæ lampadis probitatis suæ lumen in ipsum Ioannem defixisse. In Prologo quoque que ad Vitam B. Ladislai Gielnovii, hoc ipso IV Maji dandam, dicitur in templo S. Marci Ord. S. Mariæ de Metro locus esse affabre efformatus ad parietem, decoreque debito fulgens, in quo B. Michaelis Gedroc venerabilia osla requiescunt. [& probatione cultus,] Noster Albertus Wiuk Kojolawicz, in Miscellaneis rerum ad statum ecclesiasticum in magno Lithuaniæ Ducatu pertinentium, enumerans proprios illius Patronos, proximum a S. Casimiro collocat B. Michaelem Godroyc ex antique Ducum Godroyciorum inter Lithuanos familia: & in parte 2 Historiæ Lithuaniæ, quam Antverpiæ imprimendam curavimus, lib. 5 pag. 250, relata S. Casimiri morte ad annum MCCCCLXXXIV obita, secutus est eum, inquit, proximo anno, antiquorum Lithuaniæ Ducum sanguis, Michael Dux Giedrocius, non minus morum Sanctimonia quam genere illustris: in margine autem scribitur B. Michael.
[3] Vitam quis primus scripserit, ignoratur: incendio amissam restituit anno MDLXIV Joannes a Trzciana, [Vita olim ex familiarium relatu scripta,] Artium Magister, Collegii Majoris Collega, ac Sedis Apostolicæ & Imperiali auctoritatibus Notarius publicus, prout partim ex ejus Confessario, partim ex aliis, qui eum bene noverant cum eodem conversantes, sub bona fide ac conscientia accepit, coram pluribus fide dignißimis testibus. Hujus vitæ originale autographum servari in conventu S. Marci asseruit nobis R. P. Fredericus Schembek, is qui anno MDCXXIV in translatione sacrorum oßium eas egit partes, quas infra ex publico instrumento intelligemus; & decennio post Domus nostræ Professæ Cracoviensis Præpofitus, [stylo cultiori edita anno 1605.] ipsum illud instrumentum nobis misit, una cum Vita Cracoviæ impressa anno MDCV, dedicata Illustriss. ac Reverendiss. D. Petro Tylicki Episcopo Wladislaviensi, nominato Cracoviensi, per Fr. Christophorum Præpositum Libychoviensem & Commissarium Generalem, profitentem in fine se eam dare, quæ a Ioanne conscripta est, integra fide, orationis tantummodo cultu immutato: addo ego, interjectis etiam nonnullis post factis, explicationis aut confirmationis causa.
[4] [Polonice cum auctario reddita an. 1615.] Nobis multo fuisset gratius accipere illam primigenia phrasi; idque ut obtineremus dedimus Cracoviam litteras. Dum autem illa expectatur recudimus quæ habemus collata cum versione Polonica, quam anno MDXV, Ioachimo Hrabiæ, Tarnoviæ & Wendenskiæ Satrapæ, dedicatam, vulgavit Andreas Gronowski Prior S. Marci Cracoviensis, cum quibusdam ex ultimo decennio additamentis; quæ nobis Latine reddidit Ioannes Snini, Sacerdos Polonus hic Antverpiæ residens. Per annos deinde sexaginta secutos multa memoratu digna miracula accidisse non dubitamus, quæ libenter etiam in lucem dabimus, si quemadmodum per litteras postulavimus, ea nobis fuerint Cracovia submissa.
VITA
Ex relatu coævorum ac familiarium duorum scripta a D. Ioanne
Trzciana Notario publico, & a Fr. Christophoro Præposito
Libychoviensi cultiori stylo edita Cracoviæ anno 1605.
Michael Gedrocius, Lithuanus Ordinis Canonicorū Regularium Mendicantium Cracoviæ (B.)
AUCT. IO. TRZCIANA
PROTESTATIO AUCTORIS
[1] In Nomine Domini. Amen. Anno Domini MDXLIV, [scripturus Vitam B. Michaelis,] Die quinta Aprilis, Dominante Romæ Paulo III Pontificatus ejus decimo anno, ad perpetuam memoriam, ad honorem Domini Dei omnipotentis, & ad imitationem bonorum, vitam B. Michaelis Confessoris singularis, Ordinis S. Augustini, duxi exscribere, ego Joannes de Trzciana, Artium liberalium nunc Professor, Collegii majoris Cracoviensis Collega, Clericus ejusdem diœcesis, publicus Notarius sanctæ Sedis Apostolicæ, sponte rogatus & desideratus, sincere propter Dominum Deum, per venerabiles & devotioni deditos homines Fratres de Pœnitentia, sub vexillo S. Augustini militantes, Stanislaum Intrzkowski, Præpositum Libichoviensem, & nunc Provincialem Generalem totius Ordinis; & Felicem Krasowski, Priorem ad S. Marcum, & Fratres ejusdem claustri, ne tam magni viri sanctitas simul cum annis pereat; siquidem jam antea descripta fuerat, sed quia, cum tempore & cum gestis ejus miraculosis, per ignem sit deperdita. Ex narratione itaque hominum fide dignorum hoc scripsi, & magis ob autoritatem dignam Parris Nicolai Abbatis, [ante hac igne deperditam,] Brzestenstis Conventus, qui antea S. Marci Prior fuerat, & a Fratribus inferius memoratis, ejusdem claustri Divi Marci, totam vitam ejus sumpseram, & verbis inferius in vita ejus expressis nihil addendo vel minuendo, solum hoc, quod mihi sub conscientia est dictum, prout habui a Reverendo Ioanne Præposito Libichoviensi: qui existens Frater ejusdem Conventus, Confessarius fuit B. Michaelis, ubi etiam ejus secretiora verba in agone ab ipso recepit, quæ inferrius ponentur; & a Rev. Stanislao, Præposito Bystrycensi in Lituania, qui simul cum eo ad eumdem intraverat Ordinem, & professionem fecerat. Ad hæc Stanislaus Czarnii, Stanislaus Srafraniec, Prior ad S. Marcum, Matthias Kolaczek Frater, Stanislaus Ozga Prior, qui eodem tempore cum eo ad S. Marcum cohabitabant; & vitam ejus bene noverant, & Plebani duo Lituani, Laurentius in Miednicis, & Laurentius de Iwerecza; in unam rem & verba convenientes, superius commemorato Patri Nicolao de Namiona Abbati Brzestensi denuntiaverunt, ex cujus ore ego has res, quas scripsi rescivi, ad hæc & a Venerablli Patre Joanne Porembski, Custode Woynicensi & a provido Ioanne Rysia, pistore & cive Cracoviensi Provisore templi Divi Marci, * qui eum bene noverant, [nominat eos ex quorum relatu ipsam accepit:] & cum eodem conversantes, vitæ ejus integritatem probaverunt. Qui duo prænominati mihi, sub bona fide ac conscientia, de vita ac moribus B. Michaelis retulere: de quorum concordi ac unanimi testimonio, eo quo sequitur ordine, prout res exposcebat, fideliter congessi, una cum prodigiis, quæ adhuc in vita ac post mortem gessit, ex virtue Divina in Sanctis suis cooperante, ad eorum sanctitatem confirmandam; non quidem omnibus, [coram dignis fide testibus.] sed iis tamen quæ sub testimonio ex ore prædictorum testium accepi, testibus ad hoc vocatis, videlicet Venerab: ac Nobilib: viris Dominis, Ioanne Parocho Brzestensi, Stanislao a Vrzedow Priore ibidem, Stanislao Kacki Parocho Raciechoviensi, Andrea Oswiecimensi, Georgio Zatoriensi, Stanislao a Vrzedow Notario publico, ac multis aliis viris fide dignis, quos causa brevitatis omittendos, duxi: in quorum fidem ac testimonium nomine ac signo solitis corroboranda duxi.
[Annotatum]/center>
* Hactenus protestatio Ioannis ante Vitam impressa, sed ab exemplo nobis misso avulsa imprudenter, usque ad signum*: quare cum post varias litteras as ea de causa scriptas necdum accipere deficientia potuerimus, sicut Latine habentur impressa: ex versione Polona, eadem nobis jußimus iterum reddi Latine per R. D. Ioannem Snini, etiam partem Appendicis ad vitam præmemoratam ex Polono quod te hic monitum, lector volui.
CAPUT I.
Ortus, pia educatio, virtutes in seculari vita & monastica exercitæ.
[1] Beatus Michael ortum suum ad Lituanos, Sarmaticam gentem, [Nobili genere apud Lithuanos natus] veterem inprimis ac rebus gestis illustrem, sed cultui idolorum diutius deditam (quæ humilitatis & religionis studium sero tandem, Wladislai a Iagellonis sui Ducis, Poloniæ autem Regis, opera susceperat) resert: parentes equestris ordinis b, integritate vitæ & pietatis zelo vehementius incensos, divino munere sortitus. Quibus vicus c quidam, cui Gedrocio cognomen non procul a Vilna, nobili primaria provinciæ illius civitate, sedes fuit. Hi filio unico neque militari neque rustico operi (quibus gens præcipue studet) propter negatas sibi a natura corporis dotes (brevior enim statura & infra humanam mensuram illi contigerat) satis idoneo, [corpore pusillo & invalido] suscepto, ab orbitate non multum se distare arbitrati, quod talem genuissent, pietati præcipue & servitio divino illum addixerunt: hinc summum solatium (cum aliude negaretur) sperantes, si filius animi vi, qua potissimum pollebat, proficeret, & virtutibus sufficeret, quod ad corporis habitum deesset. Nec fraudati desideriorum eventu: namque quam primum illi per ætatem licuit, ea potissimum studia secutus est, quibus se ab illecebris peccandi vel subduceret vel certe eriperet. Quam enim facultatem ex ingenio ad litteras nactus erat, [addicit se virtutis studio] eam tum penuria scholarum in illis partibus, tum quotidiana cum morbis lucta, jam inde a pueritia suscepta, tardabat. Huc accessit acerba calamitas, ex usu alterius pedis, in prima juventa amisso, ita ut necesse haberet, inniti sustentaculis, ad gressus officium exequendum.
[2] Cum vero homini sedentario nec litterato alius (præsertim ubi ab orationibus, [manuali operi] quibus solicitius cum summa devotione vacabat, requies data) non esset fallendi otii modus, quam per manuariam aliquam artem; thecas proinde deferendæ Sacrosanctæ Eucharistiæ ad infirmos, artificio non vulgari faciebat, Apostoli exemplum secutus, qui de suis laboribus ita loquitur: Argentum & aurum aut vestem nullius concupivi, sicut ipsi scitis, quoniam ad ea quæ mihi opus erant, & his qui mecum sunt, ministraverunt manus istæ. [Act. 30, 33] Non putavit ergo probrum in his, quibus corporis necessaria acquiruntur, versari, præsertim cum tali auctore fretus esset: plerosq, enim postquam contemplatio occupavit, [ad exemplum Apostoli] ita tenet, ut contaminari se putent, si paululum ad curam necessariorum vitæ, animum flexerint; id secularibus totum negotii relinquentes, cum Apostolus tantus, ad manus proprias, in his non erubuerit confugere. Numquam enim probrum fuit, occasiones male agendi laborando declinare, imo sanctis viris non aliud fuit ad sanitatem animi perfugium. Sensit hoc idem B. Michael, ideo illud ætatis quod alii in otio, lascivia, lusibus consumunt, in labore potius exegit, hoc quasi fræno juvenilem contumacem ac rebellem spiritum inhibens & revocans: jejuniis a puero ita deditus, ut tres dies tantum septimanales reficiendo corpori indulserit, [& abstinentiæ magnæ.] reliquis in abstinentia cibi exactis. Adeo nihil corpori concessum esse voluit, ut præ nimia vitæ austeritate animi functiones hebetarentur.
[3] Incredibile dictu est, quantopere solitudinem amaverit, commercia æqualium fugerit: quippe loca petebat ab arbitris remota; in meditationibus, orationibus perpetuas horas agebat, stabilitate morum atque gravitate senem juvenis referebat, sermonis adeo parcus, ut numquam ab illo vox extundi posset irrita. Quod si quid loqui eum necessitas coëgisset; audiebantur voces, quasi ex quodam numine profectæ, ac supra humanæ. [sermone gravi & raro mirabilia] Tantum majestatis in pectore, verecundiæ in ore, modestiæ in vultu præsetulit, ut divinum quiddam ipso habitu spirare videretur. Quæ res illi eo majorem admirationem apud suos acquirebat, quo minor significatio tantæ indolis primo aspectu ostenderetur: sic enim fert affectus hominum, ut ea magis ac magis suspiciamus in splendorem evecta, quæ studiosius contempsimus adhuc in obscuro posita: nam ibi divina virtus vim suam maxime exerit, ubi minimum a natura adjumenti expectatur. Non fallebat id certe B. Michaelem, cui in maximis votorum fuit, [humilitate sublimis.] subjicere divinis rebus omne humanum; ideoque quo majorem venerationem ex virtutibus merebatur, eo magis animum demittebat, summam virtutum in humilitate collocans; cum ipsi Salvatori in usu vitæ non aliam magis frequentatam esse sciret. Cujus ut omnibus momentis admoneri posset, Crucem pendentem a collo ferebat, Deum assiduis precibus fatigans, ut sibi majores occasiones, uberioremque campum ejus virtutis exercendæ, cujus beneficio omnes obtinentur, subministrare dignaretur.
[4] Atque in eo affectu perseverantem religionis studium vehemens incessit; sed obstabat unum, [petit ad Ordinem recipi] quod patria sua ea tempestate a religiosis viris parum esset instructa. Celebre tunc erat Collegium Fratrum Ordinis S. Marci Conventus Cracoviensis, sub d regula S. Augustini militantium, Bistricii; qui vicus in Lithuania non multis passibus a natali ipsius pago distabat. Eo se contulit; has spes cogitationesque secum portans, se litterarum expertem, corpore invalidum, religioni tamquam inutilem, prohibitum iri: periculum tamen facere decrevit. Agebat ea tempestate Præpositum loci Generalemque totius Ordinis Frater Augustinus, vir integritatis summæ ac doctrinæ: cui (copia mutui sermonis facta) aperit, sibi fuisse jam inde a prima adolescentia in animo, inter Fratres Religionis istius agere; sed veritum ne spei irritus dimitteretur, in hanc diem distulisse: nunc vero supplicem contendere, ut voti se compotem faceret; nec desideria sua, Deo & Religioni jam pridem consecrata, in longum differre vellet; inventurum mercedem ampliffimam apud eum, qui dives est in retribuendo. Annuit petenti vir gravis, [& impetrat:] sive ipsius pio affectu motus, sive quod ex facie animi ardorem explorasset. Habitum itaque Ordinis, Sacris prius operatus, illi cum benedictione induit: nec mora Cracoviam, ad Conventum Fratrum celebrandum, iter adornaturus, comitem eum sibi adjungit, & ubi licuit per probationis tempus sacramento religionis eumdem initiat.
[5] Quia vero peropportunum sibi visum fuit, Deo vacaturo, habere fixam aliquam sedem, Capitulo supplex fit, [item ut liceat habere Cracoviæ cellam secretam] ut sibi Cracoviæ e mansionem continuare; & cellam aliquam secretam a frequentia Fratrum, cum libera facultate commeandi in templum quandocumque vellet, habere liceret. Assensere sine difficultate, cum viderent magis ac magis indies pietatem & sanctitatem ipsius vires sumere. Ædicula igitur a tergo forium templi intra claustrum ad Occidentem suscitatur, adeo humilis & angusta, ut vix unum resupinum caperet. Talem corpori mansionem elegit, qui animum cælo destinabat. Veniebant sub ingredientium aspectum, terra cubile, pulvinaria stramen, suppellex sphærulæ præcatoriæ, [juxta templum.] & virga pendula disciplinæ ergo. His opibus contentus vir Dei fuit; omnibus claustri muneribus intentus, nihilque de officio suo remittens, præsertim ubi vel aræ ornandæ, vel sacrificium sacrum Missæ celebranti navanda opera esset, alioqui & reliquis horis, ubi per obsequia Fratrum licuit, nusquam nisi in templo visus. Victu tenuissimo imo & vilissimo gaudebat. Carnium esu ab eo tempore, quo monasticam vitam est amplexus, semper abstinuit; cocto olere contentus & cervisia tenui; sæpe solo pane ac sale, raro oleo, atque butyro, & quidem tamquam condimentis.
[6] [quam non egreditur nisi pii cum viris sanctis colloquii causa.] Extra monasterium pedem extulit numquam, ratus discrimen se subire, quoties in publicum prodiret, nisi cum visitandi essent viri fama sanctitatis ea tempestate clari & incredibili pietate in Deum succensi, cum quibus illi divino adglutinante animum spiritu, arcta consuetudo fuit. Tunc enim vel Suentoslaum f ad S. Mariæ in circo Cracoviensi degentem, & ibi post fata sepultum, perpetuum in vita silentium servantem, conveniebat; vel B. Joannem Cantium g. Sacræ Theologiæ Doctorem, Academiæ Cracoviensis Professorem Collegam majorem, qui ad S. Annæ post obitum miraculis claret; vel B. Simonem h Franciscanum, Lipnicii oriundum, cujus apud Fratres Bernardinos in Stradomia sepulcrum votis hominum celebratum visitur; vel Fratrem Stanislaum i de Casimiria Canonicum Regularem, qui tituli Corporis Christi Ecclesiam miraculis illustrat. Mirabile dictu, quam opinionem sanctitatis & integritatis vitæ, istorum singuli adinvicem habuerint: nam interrogatus unus de aliis, cæleste quiddam & sanctum referebat, etiamsi suo judicio quisque sibi minimus, imo etiam contemptus videretur. Felicissimum erat illud seculum, quod tot viros sanctitatis expertæ, urbi Cracoviensi dedit, quorum suffragiis hucusque felicitate optabili securitatis perfruitur, utinamque diu ipsis devota perfruatur.
[7] [Intentus erationibus] Sed ad Beatum Michaelem redeo, cujus solius vitam litteris distinguere decrevi, & cujus pietatem nullius hominis eloquentia assequi potest. Ecclesia illi domicilium diurnum ac nocturnum fuit; ibi vigilare, orare, poplitem incurvare; orationes ad Deum, & quidem præcipue ante imaginem Crucifixi, quæ in medio templi est erecta, fundere; fixam aciem in cælum habere, contemplatione alta quasi extra se rapi, divina beneficia in animo volvere, pro illis gratias agere, præmia cum pœnis pro factis æstimare, intentum vitæ futuræ agere, quotidianum illi atque assiduum. [Crucifixum sibi loquentem audit:] Itaque imaginem Crucifixi sibi locutam fuisse & auditum est, & ipse exiguam spe trahens animam in confessione F. Joanni Generali Præposito Libichoviensi fateri non dubitavit. Quin etiam in oratione perseveranti, contemplationi intento, mali genii, clamore, convitio, stridore, insultatione, terrore sæpe infesti fuerunt. Disciplinæ quoque vacanti & verberibus tergum concidenti, iidem geminando verbera, adeo atrocibus plagis corpori inflictis molesti erant; ut a vibicibus nulla pars corporis esset immunis; cum tame ille in oratione perseveraret, ejusque præsidio omnes diabolicas tentationes superaret. [corpus castigans dire a dæmonibus cæditur.] Frequenter ad satietatem cæsus, & diris verberibus afflictus: etiam per templum raptatus, semivivus, cum virgis comminutis retro altaris majoris, a Fratribus ad Matutinum decantandum convenientibus, reperiebatur. Quamvis porro langueret ex dolore, premebat tamen silentio ea quæ secum agebantur, etiamsi res dissimulari nullo pacto potuit. Nam solennioribus festis instantibus hæc repetita sibi tormenta frequenter Fratres exaudierunt. Natalis Domini instabat dies, religiosius de more celebrandus; eo cum Fratres pro Matutinis decantandis, in ecclesiam convenirent, stramen his diebus ex consuetudine loci per pavimentum templi sterni solitum, comminutum totum ac in acervum congestum, repertum est. Cum Beatus Michael retro altaris majoris semivivus jaceret, quærentibus Fratribus ab eo rei gestæ indicium, nihil extundi potuit; conjectura tamen assequebantur, raptato illo a dæmonibus stramen comminutum esse. [quod tamen celare cenatur.] Quantum dolorem vir Dei libens pertulerat, qui nullis lectisterniis unquam usus, nuda humo requiescere solitus esset? cum præsertim eum dolorem ad quartum decimum diem continuaret, priusquam se collegisset.
ANNOTATA.
a Jagello, baptizatus an. 1386 Wladislai nomen accepit.
b P. Szembek notavit in margine, titulo tamen Knias, quod Ducem Latinis sonat, ex majoribus suis fuisse gavisos parentes Michaelis: horum autem genus deducens auctor Vitæ Polonicæ, narrat quo modo Trabus primus Dux Lituanorum quinque filios habuerit, patris dominia partitos (de quibus plenius & accuratius agit Albertus Koialowicz parte 1 historiæ Lithuanæ Lib. 4) ex. quorum uno Gedrocio Michael stirpis ultimus, ex altero Holsano Paulus Vilnensis Episcopus familiam quoque suam finierit. Quod Lithuanis examinandum relinquo; nam Albertus præcitatus Gedrociorum familiam adhuc subsistere ait, de Holsana fatetur extinctam cum Paulo stirpem esseanno 1553, factus autem Paulus erat ex Episcopo Lucerionensi Vilnensis an. 1530, & a repressa constanter hæresi Lutherana laudem meruit. In titulo instrumenti ad finem dandi additur ipsi Michaeli titulus olim Ducis in Lithuania.
c Castrum dici mallet Szembek. Vita Polonia posseßiones ei attributas ad 26 milliaria extendit. Albertus, amplam ditionem vocat a Vilna Septentrionem versus ductam, adeo ut corrigendæ sint mappæ, in quibus Gedrocium magis versus ortum locatur.
d Szembek scribi jubet Ordinis Canonicorum Regularium mendicantium S. Mariæ de Metro, de patientia beatorum Martyrum, alibi autem addit perperam alios Scribere de Pœnitentia: in quo mirum esset a vitæ Polonicæ auctore, ipsiusmet Ordinis religioso, errari: nisi dicamus, exolevisse cognomentum & in solis antiquis scripturis abbreviate notatum inveniri pñtia, quod alii aliter extendendum nunc iudicent. Extant porro adhuc in solo Vilnensi Palatinatu Monasterium Miedniky, a Iagellone fundatum; Præpositura infulata Widzieniszkii, a Martino Marcello Gedrocio instituta, item Præpositura Twekeczii & Michaliszkii, & alibi alia.
e Conventus S. Marci Cracoviæ (unde toti Ordini nomen apud multos fuisse apparet, ex phrasi auctoris supra notata) dicitur fundatus fuisse in Vita Polonica (cui assentitur Crommerus lib. 9 sub finem) a BoleslaoPudico, Poloniæ Rege ab anno 1226 ad 1279. Huic conjux fuit B. Kinga sue Kunigundis, in cujus Vita danda 24 Iulii, etiam Boleslai acta describuntur.
f Obiit B. Suentoslaus 15 Apr. 1489: sed transtulimus eum ad 7 Maji, quod non satis nobis constaret de cultu, & quæ de eo præcipue dici poterant, peti deberent ex dicendis de S. Stanislao Ep. Mart.
g B. Ioannes Cantius, mortuus est anno 1473, 24 Decembris: Vita ejus scripta est ab Adamo Opatovico, & pro beatificatione obtinenda impressa Cracoviæ an. 1628. Habemus aliam longiorem e Polonico translatam.
h B. Simonis de Lipnica Vita Latine edita a Ludovico Skrobkovio Brunsbergæ an. 1636; antea vero an. 1611 Polonice Cracoviæ a Nicolao Cichovio referenda ad 18 Iulii.
i Stanislai hujus Vitam edidit Martius Baronius, dandam 7 Iunii quo obiit.
CAPUT II.
Viventis & mortui Michaelis miracula: pius ejusdem obitus.
[8] [Miraculis clarescens] Ob hanc singularem & inauditam patientiam, humilitatem, pietatem, ceterasque virtutes, potestas patrandi miracula vivo illi divinitus concessa fuit, ex qua metiri virtutes viri tanti licebat. De iis, juxta fidem antiqui exemplaris manu scripti, hoc loco dicendum. Nam febribus, fluxibus, variisque aliis languoribus, ipsis medicis desperatis, plurimos levavit, & valetudini priori reddidit, sed incuria scribæ multa neglecta sunt. De his quos referam hæc scripta habentur. [sanat hæmorrhoicam,] Mulier quædam nobilis, de Cracovia, fluxu mensium aliquot annos laborans, ac de vita sua desperans, cum a medicis frustra sæpe opem implorasset, ad eum fide succensa venit. Sed cum sacrificanti ministrantem invenisset, nec posset eum verbis adoriri; prostrata in faciem Deum orabat, vestimenti extremitate Beati Michaelis manu prehensa; salvaque ex tunc Dei dono domum rediit, gratias agens, nec dissimulans, cujus ope sanitatem fuisset adepta.
[9] Quodam etiam tempore in platea S. Joannis, incendio late per tecta effuso, vidua quædam, cui Anna Palibotkowa cognomen fuit, [incendia precando restinguit.] ad B. Michaelem accurrit, rogans, ut suis precibus apud Deum impetraret a domo sua incendium prohiberi (jam enim ex vicinia lambebat eam ignis) qui ita subito quievit, ut pepercisse ligneæ & combustibili materiæ videretur. Quæsita igitur a vicinis quidnam domui suæ profuisset, respondit D. Michaelis preces. Simile acciderat ex opposito D. Marci in a lapidea. Snieskowska vulgo dicta, ab incendio graviter correpta. Interim illo orationibus vacante, Fratrum consternatorum fit ad eum concursus, flagitantium, ut imminentem plagam claustro, intercessione curaret averti. Quos ille in Domino consolatus, his verbis adoritur: Nihil esse periculi inquiens a præsenti incendio, secuturum tempus post sua fata, allaturum huic conventui magnam ex igne calamitatem. Meminit ejus rei gravissimus scriptor Matthias a Miechow in sua historia b. Templo igitur una cum Fratribus egressus, flammam late grassantem signo Crucis mitigavit. Quo miraculo attoniti homines, Deo ingentes gratias agebant, virtutem tantam in Beato viro stupentes ac prædicantes. Nec multum fluxit temporis, cum ignis violentia illam partem civitatis afficere cepit, ubi prostibulum est situm. Indicant Fratres atque accurrentes vicini B. Michaeli quid agatur. Ille, uti facere in re simili consueverat, per Crucis signum incendium prorsus extinxit. Stupefacti qui vidissent, ad cælum sublatis manibus Deum collaudarunt, & beato viro gratias egerunt.
[10] Ex eo tempore affatim eleemosynarum in cœnobium portatum fuit, [futura præ dicit,] concursumque ad beatum virum cum variis ægrotis & infirmis, ex remotioribus etiam locis. Cumque fama miraculorum, quæ ab ipso patrabantur, late pervagata fuisset; alios desiderium videndi viri beati accendit, alios pietas extimulavit, plerosque ut de statu vitæ suæ aliquid ex ipso expiscarentur. Nam & Prophetiæ donū in eo eluxit. Quædam enim parens, Civis Cracoviensis, cum duobus filiis suis ad eum venit, consultura de statu vitæ illorum ineuntis. Cujus voto vir beatus considerato, atque in pueris obtutu paululum fixo, respondit, alterum sacris Ordinibus initiatum, alterum vero suspensum iri: quod evenit adhuc ipso superstite. Hæc dum in vulgus sparguntur, frequens fit ad eum hominum concursus, fata cognoscendi avidorum, beato viro se subducente & abdente, ne hinc aut vana gloria quæri, aut superstitioni aliqua occasio strui videretur. Sæpe igitur objurgabat ejusmodi oracula poscentes, in Deum solum futurorum cognitionem rejiciens; & a vita sua, quæ similiter infirmitatibus multis subjecta esset, rem tam altam & divinam alienam esse dictitans. Itaque spem ne alerent inanem, Deo fata sua committerent, ipsi pie casteque pro virili viverent, secutura fata vita digna ne dubitarent.
[11] Talia sæpe inculcans vir Dei ad orationes redibat, de studio pietatis nihil remittere usque ad extremum spiritum volens, [& constantem ad extremum vitæ rigorem tenens] in eoque sancto animi sui instituto perseverans senium implevit, ab exercitiis assiduis macilentus & viribus exhaustus, facie pallens, capite albicans, non tam annis, quam morbis, laboribus, ac denique vigiliis confectus. Namque extrema ætate multo duriorem vitæ conditionem sibi imposuit, jejuniis continenter se macerans, ita ut spiritu deficeret, & vitæ functiones ægre admodum obiret; cum nihilominus ab assuetis orationibus haud revocaretur, imo intensius in obsequiis divinis versaretur, se totum Deo devovens, nec infirmitati aut debilitati corporis quidquam concedens. Non ille retro respexit, sed assiduo mortis atque extremorum conditionem, in animo coxit; cælestium felicitatem & damnatorum cruciatus secum reputans, hos execrando, illos æmulando in Deum vota semper direxit. Correptus febri gratias Deo agere cœpit, [febri correptus adhortatur Fratres:] quod tempus resolutioni suæ, quam ipse multo ante prævidit, jam appeteret. Itaque Fratribus una cum Priore ad se convocatis, eorum orationibus se diligenter commendabat, cohortans eosdem ad mutuam caritatem, illudque Joannis frequenter usurpans, Deus est caritas, & qui manet in caritate, in Deo manet, & Deus in eo; ad hæc ut seniori suo obedirent, inculcans illud scripturæ, meliorem esse obedientiam, quam victimam; præterea ut scandala publica fugerent, cum Salvator interminetur, væ esse illis per quos scandala veniant. [1 Io. 4, 16, 3 Reg 10, 22, Mat. 18, 7]
[12] Jam ut mandata Divina diligenter servarent, accurateve custodirent, Crucem Domini, [& nisi scandala caveans tria eis incendia comminatur,] cujus imaginem in veste deferebant, in pectore potius intimisque sensibus expressam gererent, ac a viis Domini ne latum unguem recederent: quæ facientibus omnium bonorum augmentum, religionis per universum orbem Christianum propagationem & incrementa pollicebatur; negligentibus vero pœnarum certissimum eventum denuntiabat, præcipue temporalium per incendia crebra & monasteriorum desolationes atque amissiones: quod si adhuc pergerent scandala facere, non solum persecutionem vulgi atque infamiam, verum etiam triplex incendium brevi incursuros. Quod quidem non aliter, atque præcaverat, evenit. Nam intra quinquaginta annos ter monasterium S. Marci Cracoviensis, æde sola sacra incolumi, uti Annales c Polonorum testantur, conflagravit. Prima clades ex incendio accepta, [quæ evenerunt anno 1494,] dum rerum in Polonia potitur Joannes d Albertus Poloniæ Rex, anno ab incarnatione Domini MCCCCXCIV Junii XXIX, quæ erat dies SS. Petri & Pauli Apostolorum solennitate celebris, ortum est e incendium a Nova-porta noctu, adeoque grassatum per omnia platearum tecta fuit, ut vix in platea sutorum vis flammæ resideret. Secunda anno Salvatoris MDXXVIII Sigismundo f ejus nominis primo regnante, die Veneris pridie S. Marci, [1528] hora XIX g, ignis a Nova-porta similiter erumpens, omnia ædificia sacra ac profana, usque ad S. Stephani templum, quatuor fere horarum spatio consumpsit, claustrum S. Marci, & templi pars anterior, h Cleparini universa tecta conciderunt, incendio conflagrata. Tertia anno Domini, MDXLIV i Dominica Lætare hora noctis prima, ignis ex platea S. Ioannis exiliens, [& 1544] late per plateam exitium dedit, claustrumque S. Marci una cum domibus adjacentibus in cineres redegit. Hi eventus subsecuti prædictionem beati viri veram fuisse arguere poterant: nam & nobile monasterium Bystricianum in Lithuania, [quibus accessit jactura monasterii Bystriciani.] cum omnibus suis latifundiis, circuitu ultra triginta millia passus, patentibus, insuper oppidis, villis, prædiis, stagnis, nemoribus, sylvis, ob scandala publica, & quorumdam Fratrum excessus non ferendos, notabiliter autem F. Joannis Præpositi Bystriciani, & F. Jacobi Parochi Miednicensis, cessit in possessionem capituli Vilnensis; Sigismundo ejus nominis primo Poloniæ Rege ac Lithuaniæ magno Duce, non solum indulgente, verum etiam privilegium concedente, ac in perpetuum donante, sub annum incarnati Domini MDXXVI, ex quo tempore inclinari Ordo hic sensimque minui cœpit.
[13] Sed ad propositum redeo: Ubi vitæ suæ finem jam jam adesse B. Michael cerneret, [Extremum confessus,] confessorem suum venerabilem virum F. Ioannem, qui postmodum in Præpositum Libichoviensem & totius ordinis Generalem est electus, ad se acciri jussit; eique de omnibus, quæ in vita sibi acciderant; accurate & cum dolore confessus est, nec de supra memoratis secretis reticuit, [& Viatico munitus,] quod sibi oranti imago Crucifixi quæ est in templi medio locuta fuisset, quodque ex persecutione geniorum malorum semivivus nonnumquam relinqueretur, & quod variis morbis hominum succurrisset: quæ tamen ne propalarentur, ab eodem suo Confessore maximis precibus contendit. Tandem sacris mysteriis procurari se jussit; quibus munitus a Fratribus petiit, ut extremam operam navare sibi in Psalterio recitando non recusarent, cui postquam satis vacatum esset, veniam admissorum ab iisdem cum lacrymis flagitabat: tum vero si quid in majores deliquisset, præcipue contra obedientiam, [moritur an. 1485.] dimitti sibi rogabat; vicissim ipsis hoc idem instantibus, lacrymisque obortis sese illius votis commendantibus. Genu itaque flexo orans, & lacrymas fundens, ut verus athleta Christi IV Nonas Majas anni MCCCCLXXXV in Domino quievit.
[14] Postera die Fratribus indicitur Capitulum, deliberaturis ubinam sepeliendum censerent; cum interim Suentoslaus, [Ad locum sepulturæ a B. Suentoslao indicatum,] silentii secreto admirabilis, vitæ sanctitate celebris & doctrina conspicuus, Beati autem Michaelis intimus, in templum S. Marci accurrit, pulsans ad ostium sacrarii, ubi Fratres clausi in consilio tenebantur; factoque sibi aditu, schedam deliberantibus porrexit, in hæc verba scriptam; Iste vir Dei frater vester, qui mortuus est, cujus anima in cælis æternaliter requiescit, sepelietur in choro ad valvas sacrarii septentrionem versus, ubi sepulcrum invenietis paratum: & aliud quoque sepulchrum adhuc est, sub magno altari, quod nunc servabitur, quia futurus illo major erit, k qui in eo sepelietur. [delatus, inter multos concurrentes,] Experiri, quod intimatum est, placuit: omniaque sic responderunt quærentibus, prout erant prædicta. Ad funus itaque celebrandum descensum est, quod curam poscebat majorem, quo clarior ob sanctitatem vita B. Michaelis fuit. Fit ergo de more Sacrum, corpore super feretro posito, & ante altare constituto, hominibus incredibili frequentia hinc inde confluentibus: inter quos Suentoslaus, & ipse opinione sanctitatis illustris, a loculis ipsius usque ad finem sepulturæ non recedebat, amicum supremo officio cumulaturus. Accurrebatur cum infirmis, variisque languoribus oppressis, qui omnes contactu feretri sanabantur. Tantam virtutem operatur Deus in Sanctis suis.
[15] Placet ex multis hæc tantum commemorare. Cathærina quædam Piscatrix civis Cracoviensis, ex platea cui a Vistula flumine cognomen, a dæmonio correpta, postquam loculos defuncti tetigit, dæmonio liberatur. Quidam etiam vir a nativitate claudus, [dæmoniacam liberat,] fide ac spe plenus deferri se ad corpus beatum jussit; qui solo attactu feretri pedū usum recepit; domumque lætus, virtutem divinam in reliquiis Sanctorum operantem prædicans, rediit. Multi denique alii eodem die, a variis languoribus febribusque liberati, cum gratiarum actione funus beati viri celebrabant, adeo magna frequentia, ut non solum templum, verum etiam ipsa platea multitudinem capere non posset. [claudum & plures ægros sanat.] Nam fragrantia quædam odoris suavissimi mire homines afficiebat, proptereaque promiscue viri ac mulieres, faciem ipsius strophiolis & vittis detergebant, & domi cum veneratione reliquiarum loco servabant.
[16] Mandatur interim sepulturæ corpus, desiderio multitudinis gliscente, illius adhuc perfruendi. Expeditur locus, cujus supra mentionem fecimus: [Sudæ invocatus mortuo vitam reddit.] demittitur in scrobem in acclamante plebe, & monumenta acceptorum in præsentia divinitus beneficiorum ad sepulcrum figente, donec tandem in sua fit cuique discessus. Quidam recepto tum temporis gressu in Ungariam reversus, Budam nobilem Regum sede civitatem pervenit; ibique juvenem gurgite Danubii absorptum, ac per triduum in aquis detentum, sepeliri offendit, propinguis supra modum hominis casum ejulantibus. Accedit propius, & quæ secum in Polonia B. Michaelis ope sunt acta, exponit. Accensi dictis cognati circumstantes votum pro mortuo nuncupant, ipsi ad Deum plena fide erecti, se, si ad vitam redisset visitandi sepulcri B. Michaelis Cracoviæ autores illi futuros; cum interim quasi a somno juvenis experrectus, ad vitæ munia redit, gratias Deo omnibus agentibus, ipsoque inprimis, postquam se collegerat. Voto itaque satisfacturus, Cracoviam ad sepulcrum B. Michaelis cum summa devotione venit, laudibus misericordiam Dei vehens, ac signum illius ad monumentum B. Michaelis relinquens. Hæc igitur sunt, quæ Ioannes a Trzciana, artium Magister, Collegii majoris Collega, ac Sedis Apostolicæ & Imperiali auctoritatibus publicus Notarius de vita B. Michaelis litteris mandavit, in hunc locum collata integra fide, orationis tantummodo cultu immutato: quæ qui legerit, æqui bonique consulat.
ANNOTATA.
a Lapidea, subintellige, domo: ita enim fert usus loquendi Polonorum, quibus vuldgo haud aliæ quam ligneæ domus; eximiæque nobilitatis est habere lapideam.
b Lib. 4 cap. 73, ubi de hoc Beato post verba jam ante citata. Hic verentibus Fratribus & metu concussis, ne ignis non longe exortus monasterium S. Marci corriperet, dixit: Non timemdum pro hac vice, sed dum moriar, plaga per ignem grandis huic monasterio accidet. Quod ita factum post mortem ipsius verificando supervenit.
c Quinam sint hi Annales Polonorum Scire haud magni refert: Solum noto totam hand digreßionem usque ad num. 13 fuisse ab interpolatore adjunctam.
d Joannes-Albertus, frater S. Casimiri, subrogatus Casimiro III Regi an. 1492 mense Iunio, vixit ad an. 1501.
e Aliud incendium urbis Cracoviensis post obitum Casimiri Regis refertur a Cromero sub finem lib. 29, & iterum an. 1500 dicitur conflagrasse ab illo arx Cracoviensis.
f Sigismundus electus 1 Decembr. an. 1516, coronatus an. 1587 die 24 Ianuarii, mortuus 1 Apr. an. 1548.
g Vita Polonica addit secundum Horologium majus, quo scilicet diei ac noctis horæ simul 24: quem usum licet Poloni servent, non ideo tamen intelligas initium numerandi illis fieri ab occasu solis, more Italico; sed immobiliter adhærere mediæ nocti; sic ut prima hora post meridiem vocetur decima tertia, & sic consequenter.
h P. Szembek monet legendum Clepardiæ: vita autem Polonica addit hanc esse quasi suburbium Cracoviense.
i Anno 1544 Pascha erat 13 Aprilis, adeoque Dominica Lætare 23 Martii.
k Necdum impleta erat pars istius prophetiæ cum anno 1615 excuderetur Vita Polonica, an autem his ultimis 60 annis impleta sit, non comperi.
APPENDIX.
Alia posteriora miracula quædam.
Michael Gedrocius, Lithuanus Ordinis Canonicorū Regularium Mendicantium Cracoviæ (B.)
EX MS.
[17] [Ex relatu Ab. Brzestensis habemus,] Fredericus Szembek jam sæpe memoratus, præmissæ Vitæ hæc verba adnotat, Multa præterea per eum facta miracula auctor vitæ hujus se omisisse testatur: tria tamen ex antiqua traditione monasterii ipsius hic ponemus. Hoc autem facit sub hoc titulo, Aliqua ex prodigiis ad sepulcrum Divi Michaelis gestis in Prioratu Vener. viri D. Nicolai Brzestensis, ad S. Marcum tunc agentis, ex relatu ejus conscripta, cum incendio ignis periissent prima acta. Videntur autem ipsa esse quæ indicat Vita Polonica, ubi ait in fine: Ponunt modo scriptores recentiores in suis historiis, quod etiam præter supra nominatum (Budensem scilicet puerum) tres alii mortui ad vitam rediere: quorum etiam cuasa apud Martinum Baronium in Vita B. Stanislai Casimiritani B. Michael vocatur, quatuor mortuorum suscitator percelebris. Sunt autem hæc.
[18] Sub anno Domini MDXLI Zamata Anna, civis Cracoviensis, [resuscitationem abortivi,] abortivum peperit, tandem præ dolore debilitata somno opprimitur. Vir Dei B. Michael in somnis apparuit; veste candida habitu monachali quo incedere est visus, consolans eam ne tantopere mœrore concutiatur, inquiens se esse B. Michaelem Ordinis D. Augustini, ad S. Marcum sepultum; ad cujus sepulcrum si votum fecerit cum oblatione ac revelatione prodigii puerum vivum habebit. Ipsa evigilans apparitionem B. Michaelis viro ac aliis vicinis indicavit, cui vir credens, una cum aliis bona side in Deo sperans, votum ad sepulcrum fecerunt una cum matre. Mox puer oscitare ac tandem movere se cœpit. Quo viso gratias Deo gaudentes agebant, ac votū ad sepulcrum sine mora solverunt, cum affixione tabulæ pictæ, apparitionem viri sancti, mulieri in somnis existenti [factam representantis]. Et hæc tabella prima erat fixa ad sepulcrum B. Michaelis: quem puerum viventum idem Prior vidit.
[19] [pueri a triduo submersi] Item anno sequenti MDXLII, sub Prioratu Ven. D. Nicolai supranominati, quidam puer ex rure Spyt-kowicza, annorum duodecim in aquis suffocatus per tres dies erat. Parentes mœsti usque die tertio submersum extraxerunt: & quia nulla spes de vita erat, non desperantes tamen de gratia Dei, ad sepulcrum Beati Michaelis Cracoviam puerum voverunt, merita Sancti implorantes. Tandem successu temporis puero primum pallor corporis disparere cœpit, ac rubedine perfundi facies, deinde caput moveri ac attolli; tandem evixit tamquam a somnis. Cujus parentes, votum adimplentes, eum ad sepulcrum adduxerunt bene sanum. Quem Prior una cum aliis vidit ac in suggestu publicavit.
[20] Item Magnifica Domina Anna Szydlo Wieczha, Castellana Cracoviensis, [& salutem matri ac proli servatam,] circa partum magno affecta dolore, sic quod de vita ejus desperabant, cum nec prolem in lucem edere posset, votum fecit, una cum prole, si Deus dederit [veniendi] ad sepulcrum B. Michaelis. Mox voto facto, sine difficultate partus, peperit. Tandem cum solenni oblatione, Domino Deo gratias agens de accepto beneficio ad sepulcrum B. Michaelis venit, ac insigne reliquit. Item nota quod sub Prioratu Ven. ac Rev. Patris D. Nicolai a Kamzana Abbatis Brzelensis B. Michael visus est ab eodem in sepulcro.
[21] His ex MS. sumptis addo recentiora quædam, hoc seculo patrata, & ex Vita Polonica Latinitati donata, a D. Ioanne Snini, hoc tenore. [sanantur aliquot moribundi,] Anno Domini MDCXI Illustris & Magnifica D. Barbara Plazina, Gubernatrix Cracoviensis; magno & gravi morbo depressa, de qua etiam medici desperarunt, per intercessione hujus Beati est resanata: & in signum beneficii tabulam argenteam ante effigiem viri Dei flectens, suspendere ad sepulcrum ejus curavit. Etiam anno MDCXII, cum Nobilis D. Dorothea Paszkowska de Montibus diversus & incognitis morbis vexaretur, & vitam vix traheret; per intercessionem B. Michaelis sanitati est restituta. Anno MDCXIII quidam Frater ejusdem Ordinis gravi infirmitate depressus, a Domino Deo per venerabilem Patrem Michaelem postulans subsidium, cito convaluit. Anno MDCXIV Famosa D. Anna, civis Klepariensis, cujus filius jam animam agebat, votum vovit ad sepulcrum prænominati S. Michaelis: & puer juvante Deo in vivis remansit. [liberantur captivi,] Eodem anno Pater quidam ejusdem Ordinis, de quo ab omnibus desperabatur, per B. Michaelem ad salutem rediit. Eodem anno, quatuor milites, a Moschis per infortunium capti, & de salute sua in subitaneo casu desperantes, per visum intellexerunt quod B. Michael ipsis libertatem daturus esset, quam reipsa consecuti numismata quatuor diversa ad ejus sepulcrum obtulerunt. Eodem anno Cracoviensis Sacerdos Religiosus, in extremis positus, ad sanitatem eodem B. Michaele intercedente est reductus.
[22] [alia discrimina depelluntur.] Anno MDCXV Nobilis D. Misioreska, filiolum agonizantem obtulit ad sepulcrum B. Michaelis, & ab infirmitate liberum recepit. Eodem anno MDCXV nobiliter natus Gregorius Donkoreski, ex districtu Coscienensi, appendit tabellam cum hac inscriptione: D. O. M, Domino Deo omnipotenti, in Sancta Trinitate Uni, gratias ago, quod me liberare dignatus sit ab inimicis meis, quos Dominus Deus mihi immiserat juste, propter peccata mea. Ex quo autem votum vovi ad B. Michaelem, omnis anxietas a me recessit, & adversarii mei sancti sunt amici mei. Sit nomen Domini Dei mei benedictum in secula. Eodem anno Nobilis Dominus Joannes Acius Kinita Srzeniaviensis, Susannam filiam suam, morbo oppressam ac pene exanimem, vovit ad sepulcrum Divi Michaelis, & illa tertia die salutem recepit. Eodem anno nobilis D. Anna Wolska, in partu moritura, ad B. Michaelem oblata & salvata fuit. Pauperi homini jumentum sub curru depressum jacebat fere mortuum, qui cum supplex confugisset ad B. Michaelem surrexit illud incolume; ex quo deinde natum fœtum vir ille in gratiarum actionem ecclesiæ obtulit.
INSTRUMENTUM PUBLICUM.
Inventionis, Sublevationis, & Translationis ossium Beati Michaelis Gedrocii Anno Domini MDCXXIV die IV Iunii.
Michael Gedrocius, Lithuanus Ordinis Canonicorū Regularium Mendicantium Cracoviæ (B.)
EX MSS.
[1] Thomas Oborski Episcopus Laodicensis, Suffraganeus & Canonicus Cracoviensis, piæ posteritati. Ad Dei omnipotentis gloriam majorem & Sanctorum ejus honorem, [Auctoritate Episcopi Cracoviensis,] notum facimus & testamur, nos rogatos fuisse a Religiosis Patribus Ordinis Canonicorum Regularium Mendicantium S. Mariæ de Metro de Pœnitentia Sanctorum Martyrum, ut ossa & cineres servi Dei B. Michaelis Gedroc, Ordinis prædicti, in templo eorumdem Religiosorum Cracoviæ S. Marco dicato sepulti, e sepulcro veteri (quod occasione structuræ novorum ornamentorum altatis majoris necessario diruendum erat) ob majus fidelium commodum levaremus: [ejus Suffraganeus,] horumque petitioni piæ nos annuentes, auctoritate Officii Illustrissimi & Reverendissimi in Christo Patris ac Domini, Domini Martini Szyszkowsky, Episcopi Cracoviensis, Ducis Severiensis, morem gessisse hoc ordine & modo.
[2] Anno Domini MDCXXIV, feria tertia post festum Sanctissimæ & Individuæ Trinitatis, [anno 1624, 4 Iunii,] quæ erat dies IV Junii, personaliter venientes ad templum S. Marci supradictum, adfuimus sacrificio Missæ, quod votivum ritu solemni de Sanctissima Trinitate peregit R. P. F. Ioannes Baptista Italus ex familia Sancti Francisci, pro tempore illo Apostolica autoritate Commissarius Generalis totius Ordinis jam dictorum Religiosorum S. Mariæ de Metro; simulque sermoni, quem Reverendus Pater Fridericus Schembek, Societatis Jesu Professus, habuit de vita & gestis hujus servi Dei B. Michaelis. Deinde Pontisicalibus induti, & gratia Spiritus sancti per Hymnum Veni creator decantatum invocata, accessimus ad sepulcrum; in pariete ad valuas sacrarii Septemtrionem versus ad cornu Euangelii altaris majoris exstructum; illudque clausum, integrum & intactum in omnibus reperimus, & malleo accepto ipsimet illi aperiendi initium dedimus: remotoque lapide ingenti (in quo imago integra ejusdem fervi Dei decumbentis sculpta fuit) invenimus intra structuram ipsam muri lateritii, cui jam dictus lapis incumbebat, cistulam ligneam, & in ea calvariam ejusdem B. Michaelis majori ex parte integram (cui tamen mandibulæ deerant) & insuper tres cranii calvariæ ejusdem partes; [aliquas Reliquias B. Michaelis,] duoque ossa seu brachia longitudinis palmum unum vix superantis, & partem nigri baculi, qui ei simul loco signi Crucis & sustentaculi serviebat, quique una cum ipso olim in sepulcro positus fuit.
[3] [a Radzivilio depositas,] Quæ ossa, una cum prædicti sustentaculi seu Crucis parte, ante aliquot decades annorum, Episcopante tunc Cracoviæ Cardinale Radzivilo S. R. I. Principe, extraverat ex ipso sepulcro inferius sito (in quo idem Beatus quiescit in loco eodem) Frater Thomas Squiernievius Sacerdos, actui huic nostro, de cujus veritate hoc testimonium posteritati damus, præsens & sanus tam mente quam corpore, jussu & mandato sui Superioris sibi tunc assistentis in opere eodem, Fratris Christophori Prævorscensis; qui sepulcrum idem magnificentius exornare desiderans, [elovat:] partem jam dictam sacrarum exuviarum ex illo extrahi & decentius collocari curaverat. Quæ sic a nobis inventa, manibus nostris inde levantes, multitudini piæ fidelium præsenti ostendimus, musicis instrumentis interim personantibus, & ad devotionem majorem populum incitantibus: qui concurrebat numerosus, globulos offerens precarios, sacris admovendos ossibus: cujus postulatis satisfactum.
[4] Deinde murum solidum altitudinis ferme duorum cubitorum, longitudinis trium, in cujus medio Epitaphium ejusdem Dei servi, forinsecus in tabula marmorea exsculptum extabat, supra vetus sepulcrum idem, novi ornamenti majorisque causa, cura prædicti Fratris Christophori Prioris exstructum, dirui mandavimus. Quo diruto, sepulcrum ipsum conspeximus intra eumdem templi parietem, [mandat vetus sepulcrū aperiri,] Septemtrionem versus ad valvas sacrarii, plane juxta descriptionem & relationem in suo Polonorum Chronico Matthiæ Miechovitæ celebris historiographi, & conformiter narrationi Fratris Thomæ Squiernievii supra dicti; Nos antequam murus jam dictus, sub Illustrissimo Cardinale Radzivilo exstructus, dirueretur, de re tota informantis & oculati testis. Erat autem testudinatum, cujus summitas seu extima superficies pavimenti templi ferme æqualis fuit, clausum bene & integrum, vestigium solum foraminis in suprema sui parte, olim jussu prædicti Prioris facti & deinde obstructi, habens. Quod nos Pontificalibus induti, præsentes aperiri mandavimus, ipsimet manibus nostris operi initium dantes.
Sublata ergo jussu nostro ejus testudine, Ossa reliqua, præter supra dicta, [ossa & cineres extrahi,] majori ex parte in pulveres resoluta, vel quæ ad primum statim contactum in eosdem resolvebantur, inventa sunt, & inde nobis spectantibus, manibus supradictorum R. P. Commissarii Generalis Ordinis, & Societatis Jesu Sacerdotis Professi extracta, & una cum Cineribus in vasis ad id idoneis decenter collocata, nobis ad altare majus ad latus sepulcri ejusdem sedentibus, oblata & præsentata fuerunt. Quæ nos ut & priora, populo magno numero concurrenti, & globulis precariis ex pietatis affectu eadem contingenti, [& omnia obsignata in sacrario deponi] spectanda exhibuimus, campanis omnibus interim templi ejusdem personantibus, & hymno Te Deum laudamus per nos inchoato. Qui dum caneretur, plurimorum devotioni satisfactum, ex cineribus & loculo ligneo, in quo sepultus annis tot jacuit, aliquid instanter petentibus; tandemque per nos in sacrarium templi ejusdem S. Marci eadem ossa & cineres delata, & in thecas seu cistulas decenter deposita occlusaque, sigillo tam nostro quam provinciæ dicti Ordinis, & insuper conventus ejusdem obsignata fuere.
[6] [inde anno 1615, 8 Augusti extracta,] Et sic ad mensem usque Augustum anni sequentis MDCXXV occlusa & obsignata manserunt. Cujus deinde die VIII, de voluntate nostra, ad instantiam eorumdem Religiosorum conventus S. Marci, Reverendus Pater Fridericus supra dictus, cujus nobis pietas, fidelitas, & prudentia perspecta optime est, ea ex cistulis supra dictis Notario Publico præsente extravit, ut exsiccarentur aliquantum, antequam iterum sepulcro includerentur: & in loco bene undique clauso, & sigillis pluribus a se jussu nostro, in præsentia publici Notarii munito, per horas XXIV aëri expostia reliquit. Quæ deinde anno eodem MDCXXV ejusdemque Mensis Augusti die decima, quæ erat Dominica duodecima post Pentecosten (pridie loculo ligneo decenter albo serico interius & exterius convestito, & deinde alteri plumbeo, [& loculo ligneo inclusa,] una cum eodem ligneo per nos inclusa, & sigillo nostro obsignata, in magna frequentia populi concurrentis, & globulis precariis thecam, sacra eadem pignora continentem, tangentis) in sepulcro novo, [10 Augusti in novo sepulcro deponit,] in loco eodem supra sepulcrum vetus exstructo decentiusq; exornato, manibus nostris deposuimus, post peractum prius per nos sacrificium Missæ de festo S. Laurentii, cum collecta in gratiarum actionem de Sanctissima Trinitate, & concionem habitam de laudibus & imitatione ejusdem beati viti, per eumdem supra dictum Sacerdotem Societatis Jesu.
[7] Et quia magna pars cinerum ejusdem servi Dei ruderibus seu calci (quod caveri non potuit, [calcem vero cineribus admixtam in thecis,] licet magna diligentia adhiberetur, ne id contingeret) in aperiendo sepulcro & testudine removenda, erat permixta; nos subtiliores omnes ruderum sue dictæ calcis partes, quæ erant aperte sacris cineribus mixtæ, thecæ ligneæ minori, forinsecus seu extra per totum ossibus sectis vermiculato opere convestitæ, inclusimus; crassiores vero ejusdem calcis partes seu rudera, inter quæ etiam aliquid ex sacris cineribus remanfisse probabile fuit, in cistula lignea altera simplici posuimus; & utramque earum in sepulcro supra dicto ad pedes loculi plumbei supra dicti collocavimus, & hymno Te Deum laudamus inchoato, [& clauso lapidem advolvi jubet:] dum illum populus decantaret, sepulcrum idem ipsimet clausimus; & ad ostium ejusdem saxum ingens superius nominatum, in quo imago hujus Servi Dei decumbentis sculpta extat, advolvi, & eidem imponi fecimus; Divinam orantes suppliciter Majestatem, ut Ecclesiæ suæ, Regno & Regi nostro, totique ejus domui, insuper & civitati huic, nobisque meritis Sanctorum suorum propitius esse dignetur, cui laus & gloria in secula sempiterna Amen.
[8] Acta sunt hæc & facta præsentibus Venerabilibus Dominis Bartholomæo Solomansky Canonico Chelmensi; [Testes adhibiti] Valentino Koziogloviensi in Alba-Ecclesia Parocho, Alberto Mika Altarista SS. Petri & Pauli in Ecclesia Collegiata S. Annæ Cracoviæ, nec non Reverendo Patre Fratre Adamo Kasprowic Definitore perpetuo Ordinis ejusdem, R. P. Alberto Pisarski Definitore, R. P. Justo Pomorski Priore Conventus S. Marci, R. P. Ambrosio Gronowski Concionatore Ordinario Ecclesiæ S. Marci, R. P. Thoma Squiernievio Confessario, R. P. Christophero Clepardiensi, R. P. Theophilo Lubiecki, R. P. Clemente Izdebski, R. P. Ignatio, F. Placido Woytaszowsky Diacono, F. Gabriele Kazieracki Diacono, F. Ægidio Diacono, FF. Bartholomæo, Joanne, Marciano Acolytis, FF. Demetrio, Georgio, Michaele Professis; nec non spectabilibus Dominis Stanislao Konrad, Hieronymo Zalasowski Consulibus Cracoviensibus, Martino Paczoska, Josepho Pielisz, Joanne Sepetowicz Civibus Cracoviensibus; Venerabilibus ac eximiis Viris D. D. Magistris Christophoro Niklaszowski Medicinæ, Stanislao Pudlowski I. V. Stanislao Koteniovio ad sancti Spiritus. Nicolao Kalstyn ad S. Stephani Gymnasiarchis, Philosophiæ in Academia Cracoviensi Doctoribus & Professoribus, aliisque quam plurimis testibus ad præmissa existentibus.
Thomas Oborski Episcopus Laodicensis, Suffraganeus & Canonicus Cracoviensis, manu propria. ✠ locus sigilli.
Præsentes litteræ & his per omnia similes habentur in speciali scrinio, circa Reliquias B. Michaelis, in Ecclesia S. Marci Cracoviæ tumulati, deposito, quæ sunt manibus Notariorum publicorum subscriptæ, & ibidem tempore levationis ejusdem Sancti Reliquiarum asservatæ.
[9] Ante Vitam, tam Latinam quam Polonicam, exprimitur imago B. Michaelis, genuflexi & globulos precatorios volventis; [Imago Beati] in Latina quidem ante nomen Iesu radiosum inter nubes, cum adjacentibus dextero lateri axillaribus fulcris, quibus ad gradiendum nitebatur; in Polonica vero, ante imagines Christi crucifixi & Matris Deiparæ filiolum sinu gestantis, similiter inter nubes locatas, cum sceptro & corona Ducali ante genua: sed utrobique tam invenusta parumque accurata est sculptura, scilicet in tabella lignea, ut sperare non poßim veram Sancti speciem ex alterutra formari atque in æs posse incidi. Præterea instituto nostro apposita magis esset vetus imago Beati, expressa in lapide sepulcrali, quare hujus accuratam delineationem postulavi mitti. Interim Latinos hosce versus, impreßis imaginibus subjectos, habe:
Nonne Viri hæc sancti venerabile corpus imago
Expressit? Michael hic fuit ille pius: [eique subjecti versus.]
Qui Christi pura vestigia mente secutus;
Impiger æternæ legis obivit iter.
Illius precibus cæcis data lumina, claudis
Gressus, infirmis vita, & amica salus.
Fecerat, ut vivus miracula plurima, sic post
Funera Divino munere plura facit.
Dive Pater Michael, de alto nos respice cælo,
Affer opem miseris, cuncta pericla fuga.
DE B. LADISLAO GIELNOVIO
ORDINIS FRATRUM MINORUM DE OBSERVANTIA,
VVARSAVIÆ IN MAZOVIA PROVINCIA POLONIÆ.
AN. MDV
[Praefatio]
Ladislaus Gielnovius, Ordinis Minorum de Observantia Varsaviæ (B.)
G. H.
[1] Warsavia, urbs ampla Poloniæ ad Vistulam fluvium, ac Mazoviæ caput, ordinaria Regum residentia & publicis regni Comitiis nobilitatur. In hac B. Ladislaus, de quo hic agimus, vitam monasticam auspicatus est, [Loca ab eo lustrata.] & in eadem finem vivendi fecit, in vita & post obitum pluribus miraculis clarus; cognomento Gielnovius, utpote natus in oppido Gielniow Palatinatus Sendomiriensis districtu Opocinensi Archidiœcesis Gnesnensis prope Pilczam fluvium. Fuit, eidem palæstra studiorum Cracovia, urbs notißima & majoris Poloniæ caput. Imo potest totum Poloniæ regnum ejus patrocinium sibi assumere, quod quinies omnium conventuum dicti Ordinis Vicarius Provincialis illud regnum circumeundo collustrarit, [quorum omnium censeri Patronus potest.] ac primos Ordinis sui Fratres ad Ducatum Lithuaniæ inhabitandum miserit, eisque procurarit Skapensem locum in Chelmensi Rußiæ Rubræ diœcesi, Deiparæ Virgini sacrum. Quidni etiam Austria, Bohemia, Silesia, Moravia eumdem sibi adsciscere possent, quarum quoque regionum conventus, necdum a Polonicis divisos, primo suo Vicariatu adivit?
[2] Natus est B. Ladislaus circiter annum Christi MCCCCXL, vitam religiosam professus anno MCCCCLXII, [Tempus vitæ] quo tempore imperabat Polonis Rex Casimirus III Iagellonides: a quo Ordo Fratrum Minorum de Observantia admissus in Polonia, illos introducente B.Ioanne Capistrano, cujus Acta erunt illustranda ad diem XXIII Octobris: agimus interim de eo etiam infra XX Maji ad Vitam S. Bernardini, quorum industria in Ordine dicta Observantiæ plurimum fuit promota. At de Rege Casimiro actum est IV Martii, ad Vitam S. Casimiri filii. Illi succeßit alter filius Ioannes Albertus, & regnavit ad annum usque MDI; sub quo regnum Poliniæ extremo periculo expositum, dicitur infra precibus auxilioque B. Ladislai in meliorem statum reductum. Tandem, regnante alio Casimiri III filio Alexandro, B. Ladislaus ex hac vita mortali migravit anno MDV die IV Maji, ac postmodum anno MDLXXII, Dominica in Albis XIII Aprilis, fuit corpus ejus, solennißimo apparatu, [& Translationis.] in Comitiis generalibus regni, coram Rege & Principibus elevatum, & ad dexterum latus majoris altaris collocatum. Plurima ejus interceßione miracula patrata sunt, & instituto Processu informativo legitime approbata, quæ de novo, ex speciali mandato Vrbani VIII, secundum stylum Romanæ Ecclesiæ, examini subjecta fuerunt.
[3] Vitam B. Ladislai, & bona & integra side, uti in titulo præfatur, conscripsit Vincentius Morawski, [Vita a Vincentio Morawski scripta anno 1633.] ejusdem Ordinis Definitor, Sacræ Theologiæ Lector, & Prædicator, ac generalis Procurator pro Canonizatione ejusdem, ediditque tribus libris Varsaviæ anno MDCXXXIII, citans Vitas primæ & secundæ editionis, præ quibus æstimanda pervetusta litterarum monumenta, allegata num. 105 quibus hujus sancti viri vita concredita est, & antiqua Provinciæ Polonæ Chronica num. 130 indicata, unde accepta miracula nonnulla: quare hæc describi petiimus, saltem pro operis Supplemento servitura si mittantur. Waddingus in Annalibus Minorum ad an. 1505 num. 29 allegat Vitam, ab eodem Vincentio Morawski anno MDCXII Cracoviæ excusam, quæ saltem altera est ex citatis prioribus editionibus. Præponitur in ultima editione Epistola dedicatoria ad Regem, Episcopum Posnaniensem, Principes regni & cives Warsavienses, in qua late deducit Vincentius quare Vitam hanc appellarit Lucernam Christianæ perfectionis. Huic epistolæ subduntur variorum approbationes, licentia & facultas imprimendi, tum octo diversorum epigrammata & poëmata ad laudem B. Ladislai, ac dein citantur varii Auctores, ex quibus ea quæ in libris continentur, fuerunt assumpta. Præterea additur Proœmium, in quo docetur omnes homines ubique locorum posse venire ad perfectionem, exemplo B. Ladislai. Quæ omnia, ut minus spectantia ad historicam Actorum veritatem, omittimus, & incipimus a Prologo ad Lectorem, in quo, si quæ ante circa Vitam fuerunt obiter indicata, accuratius exponuntur.
[4] Opus suum auctor in tres libros, libros singulos in capita decem divisit: hanc partitionem, quia nobis quoque commoda videbatur retinentes, satis habuimus capitum titulos ad nostrorum formam reducere: & quia historia recens est, no existimavimus opus esse eam operosis annotationibus illustrare, [ea quomodo hic emendatior recusa.] sed satis habuimus synopsim marginalem instituto nostro conformare. Major nobis labor fuit, in illa quā sequimur editione expurganda ab infinitis mendis, quibus fœdatam accepimus, pro majori parte imputandis negligentiæ aut imperitiæ eorum, qui absente vel aliter impedito auctore præfuerunt impreßioni, ex ejus manu scripto faciendæ. Vtraque enim tanta fuit, ut appareat, non modo in singulis pagellis erratum graviter omißione, alteratione, aut prava conjunctione disjunctioneve litterarum; sed sæpius etiam hærere oporteat ob defectum alicujus aut plurium consequenter verborum, sine quibus calamo aut mentc substitutis nequit sanus sensus haberi. Quæ omnia aut eorum præcipua & graviora errata si vellem capitibus singulis, sicut alibi Annotata, subnectere; vereor ne non tam viderer meam voluisse liberare fidem, quam insultare prioribus, quibus malo debere gratias, quod Beati vitam vel sic protulerint. Præfandum tamen hoc loco id fuit, ne quis in eam editionem non præmonitus incidens, atque ipsam cum hac nostra conferens, suspicetur non tantum sublata menda, sed stylum quoque mutatum fuisse, præter quam facere nos paßim profitemur.
VITA
Auctore Vincentio Morawski Ordinis Minorum Polono.
Ladislaus Gielnovius, Ordinis Minorum de Observantia Varsaviæ (B.)
A. VINCEN. MORAVSKI.
PROLOGUS
ad Lectorem devotum.
[2] In magna rerum copia, aliud alii natura iter ostendit. Pulcrum est bene facere, etiam bene dicere haud absurdum. Et qui fecere, & qui facta aliorum scripsere, multi laudantur. Verum ex omnibus negotiis quæ ingenio exercentur, imprimis magno usui esse memoriam rerum gestarum, omnis exempli documenta, [Causæ quæ Auctorem ad scribendum induxerunt,] in illustri posita monumento, docebunt intuentem. Inde tibi tuæque reipublicæ, quod imitere, capies: inde fœdum inceptu, fœdum exitu, quod vites, sumes. Ceterum quibus ingenii opes abunde fuerunt, multorum virorum res perscripsere: mihi, cui tenuis facultas, unius tantummodo viri, sanctitate & miraculorum magnitudine clarissimi, egregia virtutum specimina, dictis enarranda assumpsi. Quibus autem inductus causis, accipe.
[2] Præclare & vere testatur, ingenii & eloquentiæ Princeps, Marcus Tullius Cicero, in libro quem de Amicitia conscripsit, Nihil virtute amabilius, [Virtutis amor.] nihil quod magis alliciat homines ad diligendum; quippe cum propter virtutem, & probitatem, eos etiam quos numquam vidimus, quodammodo diligamus. Vidit hoc quondam Agesilaus, & ita sensit; qui interrogatus, quomodo quis apud homines probaretur? Si dicat, inquit, optima, & faciat honestissima. Virtus enim ejusmodi est, quæ ipsis statim rebus ita afficiat homines, ut non modo admirentur opera, verum in auctorem quoque summo studio incendantur. Et hæc quidem hujus laboris mei suscepti prima causa est, virtutis amor. Cum enim in hoste diligatur virtus; in religioso ac sancto viro, a religioso Sacerdote, maxime ejusdem instituti, ejusdem Patris filio, eam omnino debere diligi clarum est. Nam & veteres Historici & Poëtæ, præclarorum virorum res gestas, non alio fine litterarum monumentis consecrarunt; nisi ut sese, virtutis illorum illectos dulcedine ostenderent, & posteritati memoriam bonorum & virtutis digna encomia satis abunde commendarent. Non postrema siquidem virtutis merces, & probitatis censetur præclarus fructus, dictis eruditorum celebrari. Atheniensium res gestæ, inquit Salustius, sicut ego existimo, satis amplæ magnificæque fuere; verum aliquanto minores tamen, quam fama feruntur: sed quia provenere ibi maxima scriptorum ingenia, per orbem terrarum Atheniensium facta pro maximis celebrantur. Ita eorum qui ea fecere, virtus tanta habetur, quantum verbis ea extollere potuerunt præclara ingenia.
[3] Subit autem recordatio & alterius causæ, ut domestico exemplo nostri Poloni, ad virtutis studia colenda, facilius accendantur. [Exemplum domesticum,] Duo enim nos maxime movere solent, similitudo, & exemplum. Quod exemplo fit, id etiam jure fieri putant homines. Longum iter est per præcepta, breve & efficax per exempla. In omnibus præbuit seipsum B. Ladislaus exemplum bonorum operum: in doctrina, in integritate, in gravitate, proximo suo placuit in bonum ad ædificationem. Profectus ejus manifestus est omnibus: & fuit exemplum fidelium in verbo & conversatione, in caritate & fide, in castitate semper sine querela, Christi odor bonus & luminare lucens in medio nationis suæ. Attendite, o Poloni, ad hunc Patrem vestrum, estote imitatores ejus, sicut & ipse fuit Christi. Non vos exhortor oratione, non persuadeo dictis; validiora sunt exempla quam verba, & plenius est opere docere quam voce. Verum quod maximæ considerationis vim exigit, illud est domesticum quod offero exemplar ad virtutem, calcar ad sanctitatem consequendam.
[4] Neque silentio involvenda est gentis nostræ Polonæ, quæ inde oritur apud exteras nationes, [Gentis Polonæ fama.] fama & gloria. Si enim filius sapiens lætificat patrem; filius vero stultus mœstitia est matris suæ, Prov. 10; Profecto filius bonus, innocens, sanctus, impollutus, Deo & hominibus sanctitatis gloria notus, erit ornamento patriæ. Non postrema ea laus civitatibus Christianorum semper habita, Sanctorum sepulcris exornari. Exultat Hierosolyma Stephano, Roma Petro & Paulo, Venetia Divo Marco. Lætatur nostra Cracovia, & laudis suæ propagines late longeque diffundit inde, quod in Cathedrali sua, illud sumptuosissimum Mausolæum Sanctorum Stanislai Antistitis sui, & Floriani Martyrum conspiciat: in Basilica Sanctissimæ Trinitatis excelsum & splendidum sarcophagum S. Hyacinthi Poloni Ordinis Prædicatorum intuetur: in ecclesia S. Bernardini Fratrum Minorum Observantium monumentum ornatissimum, continens corpus B. Simonis Lipnicii, ejusdem Ordinis, quondam Præconis Dei ferventissimi, summo honore veneratur: in templo S. Francisci Patrum Conventualium, sepulcrum absolutissimum B. Salomeæ quondam Reginæ Poloniæ, Monialis S. Claræ, admiratur: in æde S. Annæ bustum magnificum B. Joannis Cantii, Academiæ Cracoviensis Doctoris eximii, celebrat: in Parochiali sua magnifica B. Mariæ Virginis Cracoviensi, arcam marmoream, complectentem corpus B. Stanislai Baryczka Sacerdotis Martyris, possidet: in alia Parochiali Casimiriensi, sepultura variis structuris & picturis conspicua, B. Stanislaum Casimirium Ordinis Canonicorum Regularium S. Augustini continens, in summa devotione & veneratione habetur: in templo S. Marci Ordinis S. Mariæ de Metro, locus est affabre efformatus ad parietem, decoreque debito fulgens, in quo B. Michaelis Gedroc venerabilia ossa requiescunt: in conventu denique S. Catharinæ, amplissimi Ordinis Eremitarum S. Augustini, ejusdem professionis Fratris Isaiæ Doctoris, reliquiæ in uno sacello honorifice conservantur. Quod si de aliis quam plurimis variorum Beatorum, in locis diversis tumulatorum, corporibus lætatur & exultat urbs illa; cur etiam noster Ducatus Mazoviæ & ejus Metropolis Varsavia, non gloriabitur de suo Ladislao? Fax mentis honestæ, gloria nostræ provinciæ, non mediocris inde oritur, dum hujus Sancti memoria ubique locorum celebratur. Et ut magis splendor boni nominis hujus Sancti, simul & Patriæ nostræ, volantisque per diversas regiones famæ, velocibus alis diffundatur, obsequium scribendo subire placuit. Laudetur Deus in Sanctis suis, & pia mater nostra Polonia non defraudetur laude sua. Libet proferre & ultimam mei instituti rationem.
[5] Quis ignorat principibus placuisse viris, non postremam esse laudem? Principes populi, Sancti Dei, [Bene mereri de Beato,] ore omnium nuncupantur, De his omnibus velle bene mereri, quis rem vetitati consentaneam esse negabit? At cultu debito Sanctos prosequi, & virtutes factaque eorum præclara scribendo litteris celebrare, æqua lance & pari mensura habitum est semper & observatum. Cum vero nova causa id tractandi animum concitat, tanto magis elaborandum est in Sanctorum laudibus promendis. At nuper, ante annos sex circiter, cum mihi per Superiores meos demandata sit provincia, instrumento mandatoque publico, vitæ sanctitatem B. Pattis Ladislai investigare, [ejus gesta Romæ examinata.] acta ipsius hinc inde colligere, de miraculis inquirere, inquisita in judicium deputatum per testes contestesque inducere, approbata conscribere, & super his omnibus processum auctoritate Reverendissimi Domini Loci Ordinarii formare, ac demum Curiæ Romanæ hæ confecta absolutaque omnia præsentare: cumque singulari Dei auxilio fultus, omnia non infeliciter perfecissem; de novoque Sacra Congregatio Rituum, ex speciali mandato Sanctissimi Domini nostri Urbani VIII feliciter moderni, novum processum, auctoritate Apostolica secundum stylum Sanctæ Romanæ Ecclesiæ, super eadem vitæ sanctitate & miraculis B. Ladislai, [fabricandum] per litteras Remissoriales & Compulsoriales id mihi commisisset, accedente ad hoc præterea voluntate & præcepto Reverendissimi Patris Generalis Ordinis nostri: idcirco ea quæ labore meo modico hinc inde congessi de vita B. Ladislai, notitiæ hominum publicæque luci proponenda decrevi; ne lucerna hæc sub modio amplius delitescat, sed super candelabrum posita omnium oculos collustret. Hæ itaque sunt causæ, quæ me ad hoc opus conficiendum adegerunt.
LIBER PRIMVS.
Res gestæ B. Ladislai Variæ ejusdem virtutes.
CAPUT I.
Nativitas, pueritia, institutio.
[6] Priusquam Caput hoc incipiam, commemoranda sunt verba Doctoris gentium clarissimi & Sanctissimi D. Pauli, I. Cor. XV sic scribentis: Non prius quod spiritale est, sed quod animale, deinde quod spiritale. Primus homo de terra terrenus, secundus homo de cælo cœlestis. Non dispari ratione hic nobis dicendum est; quoniam B. Ladislaus portavit imaginem terreni, & imaginem cælestis hominis. Clarius luce meridiana est, natum fuisse de terreno, & postea quasi iterato, genitum de cælesti Patre: quare utriusque generationis ipsius series describenda mihi est. Sed quia prius est illud quod est animale, de hac, quæ ex sanguinibus & voluntate carnis fit, sermonem instituere placet. Ac in primis locum nativum, unde oriundus est B. Ladislaus, considerare libet. Regnum Poloniæ amplissimum, potentissimum, abundantissimum, [In regno Poloniæ,] licet habeat civitates complures, natura & arte munitissimas, in omnem eventum ad ornatum patriæ a fundamentis erectas, multitudine civium, mercimoniorum copia ex universo fere orbe congestorum, varietate ædificiorum, templorum & collegiorum pluralitate, optime instructas, & altis mœnibus, arcibus, turribus, & fortalitiis adornatas; non ita tamen frequentes in ea videre est sicut in aliis orbis partibus. Ita a principio majoribus nostris persuasum fuisse, memoriæ est; contra hostiles impetus fortiora esse opponentium se pectora, quam fortissima civitatum mœnia. Atque illi, aribus iis subnixi, nulli unquam hosti locum vel minimum cessere: & incredibile memoratu est, quam facile Regni fines longe lateque produxerint; remque suam civibus, moribus, agris auctam, prosperam, satisque pollentem effecerint: nationibus vero diversis, suæ ditionis jugum injecerint, & eorum provincias finibus suis adjunxerint.
[7] Igitur oppidum Gielniow Palatinatus Sendomiriensis, in districtu Opocinensi, Archidiœcesis Gnesnensis, situ quidem mediocre est, ædificiis ligneis constructum; [& Oppido Gielniow nascitur circa 1440] sed inde gloriæ splendor jure merito illi attributus, quod hunc virum clarissimum B. Ladislaum genuerit, educaverit, aluerit & produxerit. Fide Catholica Romana semper illustre, & numquam aliqua labe hæreseos contaminatum hucusque fuit: quod de illo tempore maxime & securissime asserendum est, quo B. Ladislaus natus est & vixit, circa annum Domini millesimum quadringentesimum quadragesimum & multis post annis. Siquidem in toto regno Poloniæ Christianitas cum omni puritate simplex Catholicismus vero cum pio fervore zelosissimus, in omnibus incolis regni hujus floruit, sub piissimis Regibus Vladislao Jagellone, ejusque filiis Vladislao & Casimiro; hujusque ultimi posteris Regibus successive; Joanne Alberto, Alexandro, & Sigismundo Primo: sub quotum felici regimine hic B. P. Ladislaus natus est, & vitam præsentem egit; nullo jam paganismo, nullo schismate, maxime in Poloniarum Provinciis (nam in magno Ducatu Lithuaniæ & Ducatibus Russiæ, adhuc ista lues delitescebat) nullis penitus hæresibus oras has vexantibus, imo capitali pœna sordibus his infectos punientibus legibus.
[8] In illo itaque oppido B. Ladislaus, limen materni uteri transgressus in hanc lucem prodiit; susceptus a parentibus, quorum vita sancto matrimonii vinculo copulata, honestis moribus, boni nominis fama, Catholicæ Religionis lumine, optimæ conversationis gloria inter suos concives satis nota & celebris fuit. [Christianis institutis diligentissime eruditus,] In ejusdem oppidi ecclesia Parochiali sacro baptismatis fonte ablutus, nomen Joannis sortitus est. Ab ipsa infantia timore Dei instructus, necessariis salutis imbutus doctrinis & primis litterarum fundamentis in sua patria, in palæstram musarum erudiendus traditur. Statim vero, nova futuræ fertilitatis indicia in ætate illa apparuere. Diligenter litteris invigilare, scholam libenter adire, præceptoris mandatis obedire, divinis Officiis & sacro Missæ sacrificio frequenter adesse & ministrare, altaribus appropinquare, cantare, psallere; hymnos & psalmos recitare, memoriæ mandare: totus a studiis & divinis officiis pendere; & sic suam juventutem instituere, ut brevi tempore, bonus ager & fertilis, ad producendas uberes doctrinarum segetes, agnosceretur, & ad altiora studia ab aliis accenderetur. [Cracoviam in Academia instituendus mittitur.] Cracoviam igitur sumptu paterno adjutus, ubi Academica Universitas, omnium scientiarum foecunda mater, plurimos regno & patriæ parturit filios, amplissima eruditionis laude utiles, seipsum contulit. Fertilis ille campus & hortus aromatum (sine invidia sit illi debitus a nobis honor & cultus) locus scientiarum & doctorum virorum paradisus; sed & pietatis nidus, in quo educatus B. Joannes Cantius, ejus Academiæ Doctor egregius, magnæ sanctitatis gloria omnibus notus, ab iisdem uberibus, fere eodem tempore quo noster Ladislaus, suxit lac probitatis, & de illo torrente pietatis bibit, & exaltavit usque ad cælos caput.
[9] Ingressus palæstram illam, non vanæ Palladis, sed Philosophiæ Christianæ uberibus alendus; non ad fallacis Apollinis citharam erudiendus, sed saluberrimis sanctorum Patrum dogmatibus Theologicis instituendus; non Musarum inanium consortio in Parnasso amœnoso adjungendus, sed sodalitatibus devotorum juvenum aggregandus, [proficit in doctrina & pietate,] animo promptus & ingenio validus juvenis: ingressus, inquam, nemus amœnum densissimis arboribus scientiarum consitum, cœpit alacri mente & celeri manu flores bonarum artium colligere, herbas virtutum, fructus exemplorum, acervos omnium bonorum aggregare, & in sui pectoris horreum invehere; publicis lectionibus præsto adesse, aure & intellectu sensum percipere, horam & tempus observare; privatis magistris sedulo auscultare, confabulationes inanes fugere, consortia insolentium vitare, abhorrere a consuetudine illorum, quibus doctrinam & pietatem cordi non esse, sed socordiam & pigritiam sensibus inhærere intelligeret. Templa frequenter adire, religiosorum vitam intueri, cæremonias advertere, pietatem & devotionem mirari; & inde pectus suum ad imitationem illorum accendi, & ea de re cogitationem habere, negotium Deo commendare, & seipsum in primo juventutis flore, eidem velle consecrare, qui primitiarum jus sibi offerri lege jusserat. Et profecto sic se res habet, ut quos Deus omnipotens, ad sui obsequium allicere & vocare decernit, hos ab ipsa infantia trahat in funiculis caritatis, & statim a teneris unguiculis mirabili gratia foveat. Testis hujus rei Josephus Patriarcha, testis Samuel Propheta, testes alii sine numero Sancti Martyres & Confessores. Non dubium quin & hujus Sancti, futuræ sanctitatis radiaverint scintillæ; sed aut ob ejus animi profundam submissionem occultatæ, aut parum ab aliis cognitæ; oblivionis tenebroso sepulcro illatæ, lucem non aspexerunt.
[10] Felix hic juvenis, felici imo aureo natus seculo, quo nullæ hæreses, nulla infernalis sectæ barbaries, nulla pestis perversæ in fide opinionis venenum in suis finibus effudit. Aurum purum, [felicissimo & quietissimo tempore.] simile vitro puro; totum regnum quasi una ecclesia erat, tota respublica quasi una domus, sub regimine optimi Patris. Dissensiones nullæ (secundum Chronologos illius temporis) pax, quies, concordia vigebant: boni mores domi militiæque colebantur: jus bonumque apud majores nostros, non legibus magis quam natura valebat: cives cum civibus de virtute certabant: in suppliciis divinis magnifici, domi pacifici, in amicos fideles erant: duabus his artibus, audacia in bello, & ubi pax evenerat æquitate, seque remque publicam curabant. Hac igitur felicitate temporum, tum illi multi florentesque coruscantibus miraculis Beati, Joannes Cantius, Simon Lipnicius, Stanislaus Casimirius, in sola Cracovia; plures per alia loca, ut S. Casimirus Vilnæ, virtute clarebant. Tum etiam noster B. Ladislaus natus est, quando religionis status in flore sanctitatis uberrimos producebat fructus; quando virtutis honos in amplexu & favore omnium fuit; & honesta vitæ ratio in pretio apud mortales erat. Proinde animus viri sancti, jam inde ab ineunte ætate, ad ardua virtutis specimina, divina inspirante gratia proclivis, facile exemplo bonorum omnium accendi poterat; domesticæque pietatis radii ubique locorum fulgentes, poterant sine dubio idoneam mentem ad vitæ sanctitatem amplectendam inflammare, secundum illud Psalmi XVII, Cum sancto sanctus eris, & cum perverso perverteris.
CAPUT II.
Ordinis Minorum de Observantia adventus in Poloniam.
[11] Secuti verba Doctoris gentium S. Pauli, jam vidimus, Primum animale, deinde quod spiritale; [Inter Religiosa instituta varia,] hoc consequenter considerandum est. Nemo nescit, cum quispiam, remisso nuntio mundi illecebris, vitæ religiosæ seipsum mancipaverit, mori mundo, & vivere Christo dicitur, sicut ille qui aiebat ad Galat. II, Vivo ego, jam non ego, vivit vero in me Christus. Quare, qui mundo moritur, vitæ mundanæ finem accipit; illius inquam vitæ, quæ multum cum animalibus brutis habet consortii; vivere autem incipit Christo, & eam vitæ conditionem amplectitur quæ Angelorum sorti proxime accedit. Ergo qui vitam alteram inchoat ducere, nasci eum oportet: nam nullus vivet, nisi prius nascatur. Nascitur autem moriendo mundo, & adhærendo Christo; cui qui adhæret, unus spiritus efficitur cum eo. Talis porro vitæ seminaria sunt Religiones variæ, ab Ecclesia approbatæ, quales sunt præcipuæ quatuor, a quatuor Fundatoribus & Regulis cælitus datis denominatæ, videlicet S. Basilii, S. Augustini, S. Benedicti, S. Francisci: e quibis tamquam e fontibus ceteræ originem ducunt, in quibis viventes vitam Angelicam vivere dicuntur, utpote mundo, sibi, & carni mortui, per illa tria essentialia vota; obedientiæ, per quam sibi; castitatis, per quam carni; & paupertatis, per quam mundo moriuntur.
[12] Hoc loco prætermissis aliis, ago enim de sanctissimo viro profitente Regulam S. Francisci, de sola Religione Fratrum Minorum pauca commemorabo; [Post ordinem Minorum a S. Francisco institutum & multiplicatum,] & de ea solum, quæ per Beatos Bernardinum Senensem & Joannem Capistranum primævæ Observantiæ restituta est. Ordo itaq; Fratrum Minorum ab humilitate, sic a suo Fundatore S. Francisco appellatus, jam per ducentos & amplius annos summa laude sanctitatis florebat, totum fere orbem suis monasteriis replens. Abundabat multitudine Fratrum, ita ut adhuc S. Francisco vitam mortalem agente, ad unum Capitulum quinque millia Fratrum convenirent; & in eodem Capitulo, alii quingenti ad Ordinem recepti fuerint. Erant tunc operarii non pauci in vinea Domini, ad messem semper parati, ut cum exultatione comportarent manipulos suos in horruem Domini sui. Jam cælo inseruerat S. Antonium, S. Bonaventuram, S. Ludovicum, S. Bernardinum, plurimos Martyres & Confessores, innumeros miraculis clarissimos, alios calamo, lingua, ingenio, virtute, & sanctitate refulgentes, sicut stellas in cælo colebat.
[13] Sed multo amplius, clarius, & perfectius, circa annum Domini millesimum quadringentesimum quadragesimum, cum jam reductione facta per S. Bernardinum & B. Joannem Capistranum, [& post novam observantiam introductam,] ad primævum institutum quoad observantiam voti paupertatis, obtenta nova, clara, securiore & perfectiore declaratione Regulæ a Martino V, refloruisset Ordo, tamquam frugifer hortus post deciduam pluviam, flores odoriferi apparuerunt in terra nostra; ita ut plurimi Fratres, mirabilibus mundo factis & sanctimonia vitæ conspicui viri, ex solis Observantibus ultra sex millia recenseantur in tabula, omnes in hodiernum usque diem miraculis coruscantes, quorum memoria, monumentis litterarum consecrata, in manibus habetur. Quidam enim austeritate vitæ, quidam scientiarum laude, nonnulli sedula in convertendis gentibus cura & opera, universum fere mundum in admirationem sui & amoren traxerunt. Hinc Reges, Principes, Duces, regna, provinciæ, civitates societatem eorum appetere, consortium exposcere, & ad suos penates invitare; offerre ad inhabitandum loca, monasteria ædificare, templa erigere; eleemosynas rerum omnium, ad victum & amictum necessariarum, sufficienti abundantia suppeditare; summa ope niti, ut sibi concreditorum populorum civitates, oppida, villas, tamquam viris Deo acceptissimis exornarent, & ad virtutem optimamq; vivendi tationem eorum exemplo commoverent, simulque apud Deum exoratores & amicos suarum Provinciarum constituerent.
[14] Quod etiam consilium nostri quoque Regis Casimiri Jagelloniadæ mentem incesserat, & vehementer accenderat, [a Rege Casimiro,] ita ut postquam audiret B. Joannis Capistrani opera & plantationes in Germania, solennes nuntios ad eum destinaret, instando multis precibus, ut suum quoque regnum visitare non dedignaretur, suosque Fratres & discipulos suo regno concederet. Erat B. Joannes Capistranus, excellenti doctrina & eximia sanctitate præditus, & pro tempore illo Sedis Apostolicæ cum plenitudine Legatus factus, & hæreticæ pravitatis Inquisitor institutus. Multa inerat viro gravitas, profunda rerum divinarum scientia, [evocatus B. Ioannes Capistranus,] in rebus gerendis summa dexteritas, miraculorum quoque per frequentes occasiones exhibendorum cælitus collata vere potestas Apostolica, libertas dicendi, spiritus ardens; sed vel maxime vis quædam desuper infusa aderat homini illi, ad homines in viam salutis reducendos, & a semitis iniquitatum removendos. Quibus ille artibus maximam sui nominis gloriam comparaverat in omnibus locis, in quibus aliquando conversatus fuerat.
[15] Vix fama Cracoviam pervenerat, & advenire novos Patres significaverat, cum ecce verbum pervenit ad Regem ipsum, & cor ejus tetigit. [Cracoviæ excipitur,] Mox ille surrexit de solio suo, exultavit ut gigas ad currendam viam, & progredi obviam Christi famulis in suum Regnum venientibus statuit. Ea quoque fama Procerum Civiumque auribus illata, Regis exemplum omnibus imitandum proposuit. Fit concursus hominum ingens hinc inde prosilentium. Rex ipse, tamquam sponsus procedens de thalamo suo, numerosissima cinctus familia, descendit ex arce. Præcedebant plurimi auro fulgentes, ipse medius inter duos præcipuos, vultu amabilis, lætitiam ex adventu novoram hominum conceptam præseferens, ibat; sequebantur innumeri; cingebant latera ferreis hastis armati, corporis custodes. Magistratus civitatis, Clerus omnium ecclesiarum, Religiosorum cohortes, studiosorum agmina, plebis copiosa multitudo, sequebatur vestigia Principis. Aderat in illo splendido concursu Serenissima quoque Regina, Sophia Regis mater, magnam pietatis laudem promerita femina cum suo comitatu, magna illustrium feminarum circundata corona. Non pauci Principes. Duces, Barones, Senatores, Proceres, & Consiliarii Regis, qui una cum suo Rege processere obviam Patribus illis, egressi non solum extra mœnia Urbis, sed ultra quoque Clepardiam, oppidum ingens, Cracoviæ adiacens, loco junguntur.
[16] Et ecce procedunt cum suo Duce, pauperes & egeni Regis cælestis famuli, gressu humili, capite inclinato, oculis in terram fixis, [cum piis Fratribus,] manibus invicem complicatis, facie per inediam extenuata, corporibus ex itinere fessis; pedibus nudis. Corpora tegebat simplex vestis ex rudi lana confecta; funis lumbos cingebat, & paupertatis inopia omnibus inhærebat. Stupor pectus Regium invaserat, & austeritas illa raro visa in Regno nostro omnium oculis observabatur. Mirari omnes & profunda emittere suspiria; Deum Omnipotentem mirabilem in Sanctis suis esse agnoscebant: nonnullis etiam in mentem veniebat, vitam illam, licet austeram, multorum dignam imitatione. Quibusdam etiam in memoriam succurebat, Patres ipso exemplo solide demonstrare, angustam esse portam quæ ducit ad vitam, latam quæ pandit iter ad perditionem; Dei tandem esse & non negligere humanam salutem, & voluptati & concupiscentiæ ab hominum mentibus eradicandæ fortes & non leves submittere operarios; docere eos exemplo, quod ab aliis docebantur verbo. Ire fortes, ire felices jubent, inceptis pares eventus reddere, favorem & benevolentiam, liberalitatem in largiendis a se eleemosynis sperare.
[17] Adsunt, & jam lateri Regio proximi gressum sistunt. Prodit in medium dux illorum Joannes Capistranus. Salve, inquit, Rex inclyte. [Regem alloquitur:] Tibi ac Tuo Regno, ad laudem Dei & Ecclesiæ reformationem, novos sisto milites, nullius alterius prædæ nisi salutis Tuæ, & Tuorum cupidos. Bonorum temporalium non egent, nec villarum aut prædiorum desiderio ardent: paupertatis cultores, solo victu & amictu contentos; habebis, mole negotiorum Regni oppressus, continuos apud Deum exoratores; & si ad opus aliquod invitaveris, strenuos agnosces operarios, impigros, manuque promptos servitores. Hos cape & fove, Tuæ Tuorumque subditorum salutis promotores. Ille cujus secuti exemplum vivimus, Tuo pectori Regio, nos commendatos exhibeat, & nostri apud Te, o Rex, & apud Tuos curam agat. Dixi. Ad ea Rex per suum Cancellarium breviter, gratias se Deo agere omnium bonorum auctori, Sedi quoque Apostolicæ multum debere, cujus beneficio hospites tam gratos liceat intueri, respondit. Daturum se operam, ut eos non pœniteat itineris in regnum suum, [ab eo aliisque admittitur,] non sine gravi molestia suscepti. Non dubium esse, Ordinem illum brevi temporis intervallo felices successus in Regno suo experturum. Converterent quoque oculos ad multitudinem hominum sibi occurrentium; ex quibus plurimi illorum provocati exemplo, virtutis & probitatis sint secuturi palæstram. Provoluti tandem ad genua Regis, ab eodem paterno complectuntur affectu. Tunc dextræ interjunctæ, Patres illi a notis ignotisque benigne & hospitaliter salutati, lætusque dies omnibus factus. Prætereuntibus varios cœtus hominum, templaque, quidquid animo occurrit, precantur, Ut illud agmen faustum atque felix in patriam suam mittat Deus, & crescere in multa millia faciat. Sed vel maxime Beatus adolescens Ladislaus, Joannes tunc ex baptismo a suis parentibus vocatus, considerabat diligenter Ordinis hujus Fratrum vitæ austeritatem, conversationis sanctitatem, Verbi Dei ferventissimam proclamationem, justam religiosi muneris functionem; e contra vero mundi fraudulentiam, omniumque in eo contentorum vanitatem. Introductus itaque B. Capistranus Cracoviam, [hospitio assignato.] in hospitio quodam Circuli Cracoviensis collocatus, tam diu permansit, donec locus provisus esset pro conventu ecclesiaque fabricanda.
CAPUT III.
Ordo Fratrum Minorum Cracoviam introductus: Varsaviam deducta colonia.
[18] Deducta colonia familiæ D. Francisci de Observantia Cracoviam, incredibile memoratu est, quam facile creverit. Opus enim erat dexteræ Excelsi, cujus opera magnifica semper habentur, & fiunt mirabilia in oculis nostris. Igitur introducti Fratres illi in locum sibi designatum, omnibus viribus & toto pectore in virtutis studium incubuere. [Ob pia exercitia] Divina officia media nocte surgentes ad consitendum nomini Domini, celebrare, cantu religioso & ecclesiastico more, oratione continua, ardenti divini verbi prædicatione, & ferventi ad bona opera exercenda exemplo præire, & exhortatione frequenti accendere, omnibus ad ædificationem lucere, odorem suavem bonæ conversationis diffundere studuerunt. Jam vero vitæ austeritas, morum gravitas, animi profunda submissio & mentis humilitas, totius corporis membrorum modesta compositio, sancta quoque & exemplaris cum hominibus conversatio; tum etiam vestimentorum asperitas, ad frigus solummodo arcendum, non ad ornatum adhibita, omnibus in oculis esse cœpit. Insinuans memoriæ hominum, Angustam esse viam quæ ducit ad vitam, planam & spatiosam quæ ad interitum. Hinc frequentior usus Sacramentorum fieri, templa copiosiori multitudine impleri, ad conciones devote audiendas ingentes hominum concursus congregari, virtutis uberes segetes consurgere, herbæ inutiles vitiorum arefactæ perire, pietatis pullulare flores, & probitatis maturescere fructus inchoant.
[19] Maxime autem juventus, flexibilis suapte natura ad omnia; sed cum auctor adest, etiam ad virtutis & pietatis palæstram subeundam prompta & proclivis; vitæ illius religiosæ, primo stupore & admiratione capi, jam vero amore trahi, tandem ad imitationem stimulis cælitus immissis allici & impelli. [allecti multi habitum S. Francisci accipiunt.] Quare plurimi spretis mundi illecebris, jugum illud leve & onus dulce, suis cervicibus imponendum flagitant; renuntiant mundo, & religiosæ militiæ sacramento obligari concupiscunt: terga objiciunt secularibus desideriis, fronte vero hilari excipere novæ vitæ novum institutum gestiunt: periculosam navigationem mundi contemnunt, tutiorem vitæ statum, quasi portum ab omni mundanarum solicitudinum tumultu alienum, & quietem cælicolis similem eligunt. A die vigesima octava mensis Augusti, quæ dies celebrandæ festivitatis D. Augustino sacræ destinata est, anno Domini millesimo quadringentesimo quinquagesimo quinto quaque B. Joannes Capistranus cum sua militia Cracoviam ingressus est, usque ad diem nonam mensis Februarii S. Apolloniæ martyrio condecoratam, numerus Fratrum illorum mirum in modum est auctus: ita ut in processione publica eo die, plusquam octoginta Fratres comparuerunt, aliis nempe officialibus & occupatioribus reliquis in conventu interim detentis. Videre tunc licuit matrem filiorum lætantem, & novellam illam plantationem tantum sui augmentum cœpisse, non sine admiratione & stupore conspectui omnium apparuisse.
[20] Tempus erat in diebus illis, nuptiarum Regalium solennitate celebre. Rex Casimirus matrimonialis amicitiæ indissolubili vinculo, Elisabetham, [Regina Elisabethæ sponsæ] Alberti Austriaci Imperatoris filiam, sibi copulari per Legatos petierat. Gratus Imperatori Legatorum adventus erat, Regis quoque justum desiderium haud suis frustratum optatis. Filia in matrimonium data, mundo muliebri & dote satis ampla optime instructa, mittitur cum Legatis in Poloniam. Novæ sponsæ advenienti obviam procedit Rex amplissimo comitatu cinctus: sed cum multa ad excipiendum novæ Reginæ adventum, Regio splendore conspicua, edita cernerentur spectacula, vel illud maxime admirabile omnium oculis videbatur, Ordinis Minorum de Observantia Fratrum, nuper in Poloniæ regnum introductorum, [obviam progressi,] tam brevi temporis intervallo multiplicatorum, effusum obviam novæ Reginæ de suo conventu agmen, Nec mirum cuipiam id fieri debet: sola enim Academia Cracoviensis, intra paucos menses, centum triginta & amplius optimæ indolis juvenes piæ matri, fœcunda ipsa parens, feliciter suppeditasse dicitur: quorum alii supremo magisterii gradu illustres, nonnulli prima laurea insignes, [130 Cracoviæ admissi,] plerique studiorum & artium liberalium encomiis celebres erant. Hi omnes postpositis mundi illecebris, aratro in agro Dei manum imposuere, & ita felici successu incepto operi invigilavere, ut minime retro respiciendum ducerent, sed ad altiora semper Euangelicæ perfectionis cacumina arreptum iter tenerent.
[21] Arsit eadem flamma B. Ladislaus, qui hujus sanctissimi Ordinis institutum attenta consideratione animadvertens, quam primum illorum consortio adjungi festinabat. [non sine pio Ladislai motis,] Displicebat optimo juveni fucatus mundi splendor, & sordescebat in naribus ejus temporalium bonorum fœtidus odor: austeritas illius vitæ, sanctitas & pietas Euangelicæ perfectionis, animo illius insederat. Et jam mente totus in religione fuit, studia interim cœpta in Academia continuans, tempus tantum & occasionem beatus juvenis observabat: quod postea divinitus oblatum, utrisque manibus & pedibus, ut ajunt, arripuit. Erat quoque ad nuptias illas invitata Anna Ducissa, [a Durissa Mazoviæ] Vladislai jam pro tempore illo defuncti Ducis Mazoviæ consors, magni nominis mulier. Hæc ubi vidit Fratrum Minorum de Observantia brevi temporis spatio multiplicatum numerum, & modica illa grana felicissime in uberes crevisse segetes, in vehementem rapta admirationem, confessa fuit, Digitum Dei id effecisse, cujus ea vis esset, ut det frugum incrementa, & de paucis granis pinguissimos constituat acervos. Inde diligenti perscrutata studio & cura, quod institutum vitæ, qui mores Fratrum, quæ observantis, & qui cursus rerum; [Varsaviam deducti,] edocta, homines esse pietati addictos, mundi contemptores, pauperes spiritu, Divini verbi ferventes prædicatores, vitæ religiosæ & Euangelicæ perfectionis sectatores; rata eos subditis suis ad bonum exemplum fore, Varsaviam, ubi tunc defuncto Principe vidua degebat, deducendos proposuit.
[22] Vocato itaque ad se B. Joanne Capistrano, mentem ipsa suam aperuit: cordi sibi esse, quam primum in suo Ducatu D. Francisci deductum familiam spectare: id Ecclesiæ Dei & Ordini multum profuturum, sibi quoque eam curam suscipiendam, ut promovendo Ordini in nullo negotio defuturam ostendat mentem: petere ad hæc instanter, ne suum desiderium differendum velint; sed potius una secum mitterent, quos duceret Varsaviam. Datur locus piæ petitioni: eliguntur de numero Fratrum certi: Frater Jacobus de Glogovia in Guardianum præficitur, cui alii sex socii adjunguntur. [construunt conventum] Comitantur Ducissam, Varsaviam usque veniunt, locum ad ea oblatum recipiunt, quem hucusque in præsens obtinent, Deo vota sua persolventes, & semper sanctæ conversationis suavem odorem diffundentes. Parum scilicet in initio structura illius conventus successerat, nam fodientibus terra fundamentalis soliditas nullo pacto reperiri potuit. [& ecclesiam] Jamque animus defecerat prosequendi fabricam ecclesiæ: sed apparente S. Anna matre Virginis Dei genitricis, & admonente ut paulisper foderent; reperta est arida firma, super quam excellens templum, sub titulo ejusdem S. Annæ firmiter ædificatum, usque in hodiernum diem perseverat. Et sicut Cracoviæ ita & Varsaviæ, in secundo conventu hujus Regni Poloniæ, Ordo ille paucis interjectis mensibus copioso auctus operariorum numero extitit. Ad hunc conventum beatus juvenis Ladislaus, nescio qua occasione properare decreverat: credo quia Cracoviensis conventus satis abunde pollebat numero Fratrum, [futurum B. Ladislai domicilium.] eum ad novam Coloniam augendam per superiores Ordinis Cracovia Varsaviam directum; aut certe Spiritu sancto omnia suaviter disponente, qui cum alios Sanctos Cracoviæ designaret retinendos, Varsaviensi conventui & Masoviæ Ducatui hunc sanctum juvenem destinatum, ad locum sibi venisse designatum, & impense petiisse recipi in Fraternitatem Ordinis; adeoque ardenter petendo institisse, ut ejus petitioni locus relinqueretur, & ipse in Ordinem reciperetur, magno commodo & emolumento Ecclesiæ Sanctæ Dei & Ordinis.
CAPUT IV.
B. Ladislai recepio in conventu Varsaviensi, futuræ sanctitatis argumenta & indicia.
[23] Liberi jam hinc & a mundi fallaciis erepti B. Ladislai res, in Ordine sancto sancte pieque peragendæ. Receptus in Ordinem omnium Fratrum consensu & favore ipsis Kalendis Augusti, [In festo S Petri ad Vincula] quæ dies celebris habetur festivitate Vinculorum Principis Apostolorum Divi Petri, faustum omen, e die Divoque cui dicata dies est, se nactum ratus est B. Ladislaus; vere faustum omen & futuræ veræ sanctitatis lucidum argumentum. Die namque illa, soluta sunt de membris Divi Apostoli Vincula, custodes decepti & somno capti, fores apertæ, portæ patentes, hostium frustrata expectatio, & ipsius Tyranni Herodis elusa crudelitas: Ecclesia libertate Apostolica gavisa, & omnis fidelium cœtus suarum orationum felicem sortitus exitum. Angelus enim Domini Petro adfuit, dormientem excitavit, e vinculis eripuit, portas aperuit, liberum immunemque eduxit. Id quoque B. Ladislao a Patre luminum præstitum est: [B. Ladislaus Religiosam vitam eligit:] dirupta sunt vincula ejus, eductus de carcere mundi: laqueus contritus est, & ipse liberatus est de laqueo venantium; quia adjutorium ejus fuit in nomine Domini. Adfuit Angelus Domini, & inspiravit in aurem Beato juveni, Quousque, mundi hujus detineberis vinculis? quousque, bone juvenis, inter custodes bonorum temporalium demoraberis? quousque consortio hominum secularium periculose gaudebis? Mundus carcer est tenebrosus: ejus bona & occupationes, vincula ferrea: bonorum illius custodes homines sunt, salutis suæ & æternæ felicitatis parum memores. Tu surge, & ambula. Quo? Ad Ordinem Minorum de Observantia, austeritate quidem vitæ difficilem, sed cælestium bonorum contemplatione & bonorum consortio Fratrum suavem & jucundum. Eja, juvenis, scitillas illas pietatis, tuo pectori ab ipsa tenera ætate inditas, nunc excita in flammam divinæ caritatis ardentem. Crescant igniculi illi in magnum incendium. Jam illa lucerna, pridem Spiritus sancti gratia accensa, ponatur super candelabrum Ordinis, ut luceat in posterum omnibus qui in Domo Dei sunt. Tuum est, si vir es, regnum cælorum: erige te, & Deum sequere ducem, qui clarum hoc fore caput, divino sanctitatis lumine circumfusum, mundo exhibebit. Nunc te cælestis excitet flamma, nunc expergiscere vere. Ecce hi qui in hoc Ordine sunt, jam regnant mente & affectu cum Deo, & Deus cum illis.
[24] Audivit ille vocem Domini, nec obduravit cor suum. Venit ad portam conventus, pulsat, [petit admitti] aperitur porta, & quid velit, quæritur. Ducite me, inquit, ad Superiorem vestrum, petitionem unam grandem ad eum delaturus sum. Fit satis petitioni ipsius, admittitur in conspectum Superioris; quem ubi vidit, rubore virgineo suffusus, ad genua ejus procidit. Cujus manu sublevatus, quid peteret interrogatur. Fugio inquit, mundum & concupiscentiam ejus, vestrum exposco consortium. At juvenis es, anni vitæ tuæ horridam consuetudinis nostræ non poterunt sustinere conditionem: tenerum quoque corpus vigiliarum, inediæ, algoris, frigoris, quomodo patiens erit? Omnia se posse in Christo beatus juvenis respōdit, vincula mundi omnia disrumpēda: adesse Angelū pacis, & Deum ipsum bonæ voluntatis promotorem: Divum etiam Petrum suis conatibus affuturum, & ab illo tempore Patronum suum fore: cælum apertū & Jesum stantē in auxiliū S. Stephano visum, omnibus sincere sibi servientibus eumdem favorē præstiturum.
[25] Ergo nomen ejus in catalogo Fratrum reponitur. Exuitur vestimentis secularibus, & confestim ipse quoque exuit veterem hominem cum actibus suis. [religioso habitu induitur,] Induitur aspero cilicio & vili tunica: sed simul induit Christum Dominum, cælestem hominem, cælestis futurus incola. Admittitur in castra, & Christianæ militiæ sacramento obligatur acerrimus juvenis. Ponitur in acie pugnantium tiro fortissimus, post breve tempus, non solum miles strenuissimus Christi, sed Dux etiam exercitus futurus. Præcingitur cingulo puritatis, fune forti, & simul armatur thorace austeritatis. Sumit caputium super caput suum, galeam salutis, divinæ contemplationis efficax præsidium. Arripit gladium mortificationis, in omnibus imitaturus D. Petrum Apostolum, Petro quoque patre genitus. Atque ita mancipatus sancto Ordini, haud otio indulgendum ratus [imitabatur] granum illud felix terræ benedictæ injectum, mortificari cœptum, imo mundo mortuum, ut postea plurimis proferendis fructibus aptum fieret, plantatum in domo Domini in atrio sancto ejus. Dum se humilem in omnibus exhibet, [piis moribus excellit:] defluentes in convallem pectoris sui divinæ gratiæ rivos agnoscit. Assurgere majoribus natu, obedire Superioribus, non invidere junioribus; in templo, in choro, in oratione frequens adesse; modeste in omnibus agere, prætereuntibus caput inclinare, nemini contradicere, virtutis exempla sectari, flagellationibus corpus castigare & in servitutem redigere, in omnibus seipsum bonum & diligentem novitium exhibere.
[26] Expleto anno probationis, cum jam tempus advenisset perpetuæ emittendæ professionis, precibus Superiores, Patres, Fratres, omnes fatigare, ut se quam primum, æterno & inviolabili professionis fœdere, Deo & Ordini alligatum, vitam incipere paterentur: eam sibi mentem esse, [professionem emittit] ut numquam ad seculum redire velit, sed divino mancipatus obsequio vitam usque ad ultimam fatalem periodum in Ordine ducat. Quare revoluto anni circulo, in eadem D. Petri festivitate, sub vexillo Divi Francisci, prælia Dei continuo conflictu pugnaturus, æternus Christi miles constituitur, & fortissimo Professionis nexu, Fratrum consortio adjungitur. Vincula Christi & religionis onera pedibus affectuum injicit, silentium perpetuum concupiscentiis sensuum indicit: Regulæ, Constitutionum puritatem; exercitiorum Religiosorum; Ordinationum præcepra, ad amussim observanda contendit: Ordinem Minorum de Observantia cum toto affectu recipit & profitetur. Et quidem adeo in illo gloriabatur statu, ut quasi capta præda victor triumpharet, & sui conflictus militiæque inchoatæ memoriam continuo retinens, exultaret, quod his versibus testatus est:
Anno milleno, quadrin, sexinque secundo. [anno 1462:]
Vincula ad alma Petri accepi, vincula claustri.
Me Petrus genuit Gielnovin, Petrus & almus
Claustro me clausit; solus mea vincula solvit,
Grates reddo Deo, cantando cum Cytharista:
O Deus, en dirupisti mea vincula cuncta:
Ut bene perficiam, gratia sit misero.
[27] Tum emissa confirmatus Professione, prodiit in aciem fortis athleta Christi, sumpsit in manus scutum fidei & munimenta suæ Regulæ cum declarationibus Summorum Pontificum, & hæc statuit firmo proposito retinenda. Armatur itaque Christi miles ea mente eamque sumit voluntatem, ut in omnibus clausuris & præceptis sui instituti leges conservet inviolabiles, & sic vitæ religiosæ cursum dirigat, ut mortem potius oppetendam quam contra sui instituti ordinationes contraveniendum statueret Adhibendas quoque aliarum virtutum societates ad illud propositum ratus, [in virtutibus omnibus exercetur:] fœdus amicitiæ cum probitate junxit, exempla omnium virtutum sectatus. Quod in aliis optimum videbat imitatione, in suo pectore illud excitare satagebat: sic Regulam suam in omnibus observando, votorum religiosorum memor, Angelicæ castitatis florem in suo splendore & odore servavit perpetuo. Obedientiæ adeo addictus, ut in nulla re voluntati propriæ morem gerere præsumeret. Paupertatis vero adeo studiosus cultor, ut præter Christum eumque crucifixum, nihil sciret nec haberet.
[28] Hinc factum est ut cursu illo veloci, ad altissimum perfectionis verticem, cito perveniret; præriperetque palmam ceteris Fratribus, in omni sanctitate & justitia, omnium virtutum factus speculum; & donorum cælestium opibus abundans, non solum Ordini suo effectus gratus & acceptus, sed & totius populi vehementissime in se accenderet studia. [& insigniter proficit,] Fit enim ut Deus omnipotens, suis servitiis inhiantes, gratiæ suæ incrementis foveat, & cunctis amabilem exhibeat. Utrumque autem consecutus fuerat beneficium B. Ladislaus, quem ob varias animi virtutes, omnes summo prosequebantur amore, & tamquam virum sanctitatis gloria illustrem, omni cultu & reverentia sunt venerati. Deus etiam omnipotens, ubi agnovit gratiam suam non esse in homine illo vacuam, sed semper tendere ad altiora; addebat calcar currenti, & de virtute in virtutem procedendi ardens desiderium inflammabat. Factumque est ut B. Ladislaus, inter suos vir perfectissimus & sanctissimus haberetur, omniumque Patrum ac Fratrum oculis ejus sanctitas diligentissime obversaretur; a populo quoque omnium voce magnæ sanctitatis alumnus, & omnium virtutum diligentissimus cultor judicaretur. Atque ita Deo gratissimus, Ordini acceptissimus, populo religiosissimus est visus, habitus & reputatus. Et hæc de ejus conversionis principio dicta pro nunc sufficiant.
CAPUT V.
Sacerdotium. Variæ Præfecturæ administratæ. Constitutiones conditæ.
[29] Progredior & cœptum produco opus: neque enim bonus Christi miles, solummodo in principio suæ conversionis, sese strenuum exhibuit bellatorem, verum magis ac magis crescere multo labore, vigilantia, solicitudine, multaque cura satagebat: ideo multis & admirandis hic beatus Pater Ladislaus virtutibus plenus erat, vixque aliquam sibi deesse omnibus palam fuit. Quod inde facile colligi potest: si quidem in illis primordiis Observantiæ Regularis suscitatæ, omnes virtutibus certare studebant, & unus alium præire bonitate curabat. Plurimi sanctitate conspicui, miraculisque præclari; multi cum sanctimonia vitæ, doctissimi in omni scientia; non pauci nobilitate generis, adjunctis sibi jam dictis donorum fulgoribus, præstantes, [Inter sanctos sanctissimus,] in hac provincia Polona Observantiæ Regularis extiterunt. Inter omnes tamen hic beatus Pater Ladislaus, sicut sol inter stellas micantes lucebat; & in tantam claritudinem pervenerat, ut suis omnibus vehementer carus, malis & dæmonibus terrori esset. Ac sane quod difficillimum in primis est, & prælio in debellandis animæ hostibus & vitiis profligandis strenuus erat, & bonus consilio in avertendis inimicorum insidiis.
[30] Factus Presbyter, pollens viribus eloquentiæ, ingenio validus, [Sacerdos consecratur;] non se luxui neque inertiæ corrumpendum dedit; sed ut mos Ordini huic est, toto spiritu & corpore Deo deservire, animum contemplatione, corpus labore & exercitiis variis occupare, de rebus divinis & bonis cælestibus cum æqualibus & colloquio & discursu certare. Et cum in ceteris omnibus reliquos gloria virtutis anteiret, omnibus tamen carus erat. Ad hæc pleraque tempora in orando agere, leonem infernalem circuientem, & quem devoret quærentem, atque aliorum vitiorum crudeles feras, primus & in primis ferire, ab anima sua repellere, & exemplo suo alios ad id præstandum inducere: plurimum facere, & minimum de se loqui. Quibus omnibus rebus Ordo Minorum initio lætus, existimabat, virtutes illas B. Ladislai, Ordini suo gloriæ fore. Unde quia manu promptus & appetens virtutum gloriæ erat, in sublimi culmine honorum, [solers in negotiis Ordinis peragendis:] officiorum, regiminum, & dignitatum Provinciæ suæ collocare, & eum gubernandæ Provinciæ præponere statuit. Qui ut erat impigro & alacri ingenio, commisso sibi Magistratui in nullo deesse voluit. Omnes fere res difficiles & asperas per eum Ordo agere, in amicis habere, magis magisque eum indies amplecti cœpit: quippe cujus consilium neque cœptum frustra erat. Huc accedebat animi magnitudo religiosa humilitate exornata, & ingenii solertia in procuratione negotiorum Ordinis toties exhibita; quibus rebus sibi multos ex utriusque status conditione homines familiari amicitia conjunxerat.
[31] Ea tempestate in Ordine Minorum de Observantia fuere complures boni atque præstantes viri, quibus honestæ artes & virtutum studia, optimique in Religione mores, divitiis & omnibus mundi bonis potiores fuere: [inter plurimos in ordine excellentes.] domi zelosi & ferventes Christi imitatores, apud exteros clari & honesti, qui non mediocrem laudem meruerant sanctitatis. Inter omnes tamen, sanctitas B. Ladislai primam obtinebat cathedram. Atque vel inde hujus viri sanctitatem intueri licet. Cum enim illa memoria Ordo Minorum in regno Poloniæ, recenti in multis locis fundationis afficeretur beneficio, id vel maxime in exortu suo curare habuit, ut omnium virtutum gloria excelleret. Omnibus itaque in virtutis studium toto pectore incumbentibus, varia cælitus dona conferebantur. Alii gratia curationum, nonnulli interpretatione sermonum, pars scientia & cognitione rerum variarum, ecclesiæ Deo deserviendo, omnium in se vultus obtutusque converterant. Manat toto regno rumor: famulos Dei ad cælum laudibus ferunt. Familiam unam subjisse pietatis jugum bellum, quod omnibus inest adversus rectores tenebrarum harum, quasi præcipue in privatam Ordinis illius curam, in privata illorum arma versum: si sint plures ejusdem fortitudinis in gente nostra status, populo Dei tranquillam vitam agente, omnes animarum hostes subigi, & vitiorum monstra facile subjici posse. Ea tunc fama sanctitatis Ordinis Minorum de Observantia fuit; quamquam omnium hominum memoria, ad nostrum usque seculum, odor illius minime exolevisse dignoscitur. Numquam exercitus Christi, neque major numero, neque clarior fama & admiratione hominum, in nostro regno incessit.
[32] Inter omnes tamen B. Ladislaus repertus est, cui Ordinis hujus sanctissimi gubernacula relinquerentur. [aptissimus ad regimen habetur:] Sæpenumero ad gubernandum Ordinem in regno existentem, ad retinendam perfectam & sinceram Observantiam, ad custodiendos & augendos bonos mores electus, ita se gessit, ut semper dignior ad clavum in Ordine tenendum judicaretur. Omnium consensu inibat Magistratum: & si aliquando eodem se abdicare cuperet, iterum ad subeundam gubernandi provinciam omnium desiderio compellebatur, frequenterque imperium eidem in Fratres prorogabatur. Id testatur rerum gestarum memoria, ad nostra usque tempora prolata. Vicariatus Provincialis officio in toto regno Poloniæ quinquies functum fuisse, cum ingenti Ordinis incremento & nominis Dei gloria, Chronica dicunt. Nondum enim Provinciales, pro tempore illo ad ordinem gubernandum assumpti, Ministri vocabantur: qui vero ad exercendam gubernationem eligebantur, Vicarii Provinciales nuncupabantur: aliorum vero Magistratuum Præfecturarumque tituli Patribus Conventualibus salvi & integri erant, usu illorum nondum in Ordinem Minorum de Observantia translato. Ceterum ut supradictum est, Officio Vicariatus exercendo, inter multos religiosæ perfectionis cultores, maxime habilis multoties omnium judicio B. Ladislaus eligebatur. Quæ res, viri sanctitatem fuisse eximiam & minime vulgarem, haud obscure testatur, insinuatque eum fuisse lucem gentis suæ, sal terræ, & exemplum in odorem suavitatis.
[33] Placet clariori stylo ejus gubernationis memoriam celebrare; & primum quod dicendum occurrit illud est. Anno Domini MCCCCLXXXVII Varsaviæ indicta fuerunt Ordinis Minorum Comitia, quibus celebrandis præfuit Reverendus Pater Frater Marianus Jeziorko, vir sanctitate & doctrina præstantissimus. [anno 1487 electus Vicarius Provincialis,] Electus tunc B. Ladislaus in Vicarium Provincialem, Magistratum iniit, precantibus Fratribus, ut illud faustum atque felix experiretur officium. Anno sequenti idem B. Ladislaus celebravit Cracoviæ Capitulum, in quo illud præcipua cura promovit, ut Officio Vicariatus abire sibi liceret, inter sacella & aras, vitam se acturum placidam & quietam ratus. Sed ea res longe aliter ac sperabat evenit; nam omnium sententiæ, voces, ac vota; in eodem Magistratu retinendum censuerunt. Iterum ille anno Domini MCCCCLXXXIX indicit Conventum Fratrum in Przeworscensi cœnobio. Adsunt plurimi ex Patribus, de bono communi salutares consultationes habituri. [anno 1489 confirmatur.] Ibi B. Ladislaus omnem movere lapidem, ut sibi, deposita oneris sarcina, vitam privatam cum aliis Fratribus ducere concederetur, usus ad causam illam promovendam variis rationum argumentis. Deesse sibi animi & ingenii opes, ad sustinendum illud gubernandi officium; diligentiori & prudentiori committendam Provinciam; se minus idoneum donarent quieti & vitæ privatæ: non se labores recusare Ordinis, sed suos agnoscere defectus; potiores illas sibi videri delicias, subesse quam præesse. Verum dabat vento verba, surdoque canebat fabellam. Nam iterum Vicariatus officio invigilare, & Ordini gubernando præesse, omnium voce compulsus, brachia oneri imposito supposuit.
[34] Additum oneri gravius multo onus & multiplicatum beato Viro officium. [ad Comitia generalia in Italiam proficiscitur:] In Italiam ad celebranda totius Ordinis generalia Comitia, exposcentibus omnium desideriis, in Diseretum Provinciæ eligitur, & peregrinationem longam, Nuntius ab Ordine deputatus, arripere compellitur. Totius Ordinis negotia, curas, studia, necessitates, caulas, petitiones eo portaturus, omnium Fratrum causam unus peracturus & promoturus, itineri se accinxit, abunde oneri sibi imposito in omnibus satisfaciendo. Reversus ex Italia, rebus rite confectis, ad domesticos penates (cum quietem eum capere oporteret) iterum manus suas extendit ad labores, [octo annos concionatur: libros scribit,] per octo annos fere sibi succedentes. Concionibus ad populum habendis operam navare, libris conscribendis incumbere, lectionibus continuis inhærere, ad exequias Procerum & Magnatum Ecclesiastico decorandas eloquio invitatus accurrere, nullo labore & cura fatigari, fugere otium, & semper talentis sibi concreditis alia atque alia lucrati. Cumque his occupationibus piis in Ordine occuparetur, venit nuntius, Capitulum Opatoviæ celebrandum anno Domini MCCCCXCVI indicens. [anno 1496 iterum Vicarius Provincialis eligitur:] Auctor & præcipuus illius Capituli moderator aderat quidam, P. Joannes Vitreator nuncupatus. Is tum, Vicariatus præstans dignitate, primas partes in conventu Fratrum tenuit. Adfuit eidem Capitulo B. Ladislaus, omniumque in se oculos convertit, & studia accendit. Solennitas ipso die S. Joannis Baptistæ Præcursoris agebatur. Beato Ladislao, major, melior, dignior surgere, pietate & sanctitatis opinione non videbatur inter omnes illos Patres congregatos. Delectati omnes præsentia ejus, & plurimum consortio illius consolati & ædificati, congratulabantur sibi, hominemque illum omni reverentia & cultu venerati sunt. Ibi licet multum reluctatus, locum Vicariatus Provincialis obtinere jubetur. Resistit, verum Æthiopem lavat, omnium urgent desideria, capiat primam sedem, regat, gubernet, præsit feliciter Ordini. Tandem fatigatus, omnium consensui acquiescit: sumit in manum virgam regiminis, & commissam exercet Provinciam.
[35] Verum a tempore illo, Fratrum illorum tantum curam & regimen suscepit; quorum monasteria intra fines Regni Poloniæ consisterent; nam ad hoc usque tempus Moravia, Bohemia, Silesia, & Austria, simul cum Polonia, unius Provinciæ gerebant titulum: in hoc autem Capitulo ab illis sejuncta Polonia, suis se limitibus continere, & Provinciæ nomen subire regimenque cœpit. Rexit suam Poloniam B. Ladislaus anno integro, & cœpit illum tædere vitæ illius: assuetus contemplationi, ejus desiderio angi, adspirare, & quamprimum regredi ad placidum vitæ contemplativæ statum cupere. Quamobrem ad oppidum Vartham præcipua Ordinis capita convocat, in unumque congregatis insinuat, quemadmodum desiderat cervus ad fontes aquarum, [dein Varthæ confirmatus.] ita animam suam desiderare ad Dominum Deum suum. Sinerent Patres illum dissolvi ab officio gubernationis suæ, & conjungi per continuos contemplationis gradus cum Christo. Portasse se onus pro viribus; fractum jam laboribus, velle dulcedini & quieti cælestis meditationis vacare: substituerent alium, cujus vires & solertia animi opulentior esset; se jam destitutum viribus, liberum a regimine, subjectum autem religiosis legibus, vivere paterentur. Id primum acerbum indignumque Patribus visum, Ordinem isto optimo privari regimine. Inde ex re consilium natum, precibus fatigandum, velit omnium curam Fratrum agere, prorogatum sibi imperium in Fratres exercere, nec deserere commissum sibi gregem; Dei voluntatem eam esse, cujus evidens argumentum, omnium Fratrum ad eum eligendum vota, in unum comportata: non esse resistendum Spiritui sancto, nec desideria omnium Fratrum postponenda. His dictis consurgunt omnes, & consensum a reluctante exigunt; & tandem cum ingenti animorum suorum lætitia obtinent.
[36] Antequam Caput istud ad præfixam deducam metam, subjiciendum duxi dignum diligenti attentione sanctitatis B. Ladislai testimonium. Quoniam regimen totius magistratus, quem Ordo exigebat, multoties penes eum erat; ipsa edoctus experientia rerum magistra, ad condenda nova Constitutionum jura se contulit. Latæ ab eo leges & constitutiones Patres in Capitulo, ut præmissū est Cracoviensi, Commissario Generali (qui fuit Ludovicus della Torre) præsidente, ingentique omnium bonorum expectatione, [novas constitutiones condidit,] propositis Legum tabulis, Conventum ad concionem una cum Commissario advocarunt: & quo majoris autoritatis valore fulcirentur, fierentque augustiora Constitutionis jura, sub nomine Commissarii prædicti promulganda statuerunt; &, quod bonum faustumque Reipublicæ illorum, ipsis & successoribus eorum esset, aure percipere & oculis videre leges propositas jussere. Se quantum pietatis intuitu & ingenii acumine providere potuissent, omnibus summis infimisque jura æquasse. Impedire nonnulli & intercedere conati sunt, graves illas & intolerabiles vario murmure jactantes; victi tamen aliorum assensu fuerunt, & Constitutiones illæ silentio proferuntur. Et cum satis correctæ viderentur, ab omnibus receptæ, & ad observandum exhibitæ, serio conscientias omnium qui Ordinem illum profiterentur fœdere obligationis icto constrixerunt. Actum hac de re in Capitulo Generali, Urbini congregato anno Domini MCCCCXCVIII die XXVIII Maji; [anno 1494 in Capitulo generali,] consiliumque initum, an illæ Constitutiones universo Ordini Minorum sint observandæ. Pollere multorum ingenia, consiliaque: versarent in animis secum unamquamque rem, deinde sermonibus agitarent, atque in medium quod in quaque re plus minusue esset conferrent; eas leges habiturum Ordinem Regulæ adjectas, quas consensus omnium non jussisse latas magis, quam tulisse videri posset. Plenæ pietatis erant, & a pietate profectæ; & ideo contemni & abjici non poterant. Omnium ergo applausu collaudatas, recipi placuit.
[37] Exemplo etiam ipsius Commissarii addita rei dicitur fides & auctoritas: qui in manus sumpto codice, illas Constitutiones continente, [& a Commissario Generali approbatas.] in concionem prodiit, lacrymis ex devotione profusis, his verbis ad Fratres congregatos usus: Mihi ea mens, ille animus, ad extremam vitæ lineam, has pias leges, hæc sancta statuta conservandi & observandi, sicut sanctum Euangelium. Non prius ab illis observandis me avelli patiar, quam mihi vita erepta, cervicibus acutam falcem pallida mors supposuerit. Idem finis mihi hæc jura observandi, qui & vitam finiendi. Vivere his munitum placet: & mori his armatum libet. Hæc mihi erunt remedia contra vitia, hæc medicamenta salutaria contra morbos animi; hæc viventi monimenta, hæc morienti solatia. Mirum profecto quanta illi viro hæc nuntianti fides fuerit, quamque vehemens desiderium omnium Patrum ad illas Constitutiones observandas incensum esset, animorum quoque certamen eas imitandi, cupidoque juxta morem illarum vivendi invaserit. Hinc colligitur, quam acri judicio vir, quam solerti ingenio, quam ardenti pietate fuerit B. Ladislaus; cujus ab ore ad gubernandas animas prolata præcepta & conditæ legum Constitutiones, adeo suaviter & prudenter conscriptæ, universo Ordini placuere, ut ab omnibus recipiendas, & in perpetuum observandas, præcipui omnes definierint. Ex puro fonte necesse purissimos est derivari rivos, & ex abundantia cordis linguam in verba prorumpere. De thesauro proferuntur nova & vetera. E spelunca tenebrosa, quid aliud nisi venenata animalia, fœtor & stercus? Ex fructibus cognoscitur arbor, & ex unguibus leo. Dicite justo, quoniam bene, quoniam fructum adinventionum suarum comedet. Rectæ adinventiones, quæ non tantum ipsi B. Ladislao, sed toti Ordini Minorum, magno usui & commodo steterunt.
CAPUT VI.
Missi Fratres in Lithuaniam.
[38] Placet mentionem facere de aliis, æterna memoria dignis, a B. Ladislao exhibitis, heroicis virtutum speciminibus; cui vel id maxime curæ erat, fidei Catholicæ lumen, bonorumque operum lucem, in omnes mundi partes diffundere, virtutum radios ubique locorum spargere, suoque & Fratrum suorum exemplo cognitionem Dei, bonos mores, fidei Catholicæ mysteria, quam plurimorum mentibus invehere, huc atque illuc ad disseminandum salutis verbum Fratres expedire, exemplo & doctrina salutari universis prælucere. Potiebatur summa rerum ea tempestate in Magno Ducatu Lithuaniæ Alexander Jagelloniades, [In Lithuaniam,] Ioannis Alberti Regis Polonorum, qui pro tempore illo habenas Regni moderabatur, frater uterinus. Hic secutus priorum Regum exemplum, Fratres Ordinis Minorum de Observantia, ad erudiendam suæ ditioni subjectam plebem, mittendos in Lithuaniam Albamque Russiam, a B. Ladislao, pro tunc Provinciali Vicario, petiit. Rem non est aspernatus, salutis humanæ avidus, Pater; missurum se promisit, & nulla interposita mora promissis stetit.
[39] Res hic postulare videtur, Lithuaniæ statum potius quam situm, cultum quam mores, paucis exponere; & ejus gentis, cui in principio cum Regno Poloniæ bellum, nunc amicitia & fraternitas est, dogmata attingere. Omnia quæ dicturus sum, paucissimis, ad laudem gentis optimæ & devotissimæ, absolvere animus est. [regionem optimam,] Magnus Ducatus Lithuaniæ latissime patens, plurima tamen loca, ob asperitatem oræ, itidemque solitudines, silvas, lacunas, minus frequentata continens, habet a Septemtrione Moscoviam, gentem licet Christianam, schismate tamen Græco obstinatam, cum qua etiam varia fortuna plurima bella gessit & gerit: ab Oriente Russiam, eadem qua Moscoviam obduratione infectam olim fere totam: ab Occidente conjungitur Prussiæ & Livoniæ, olim parum Catholicis, nunc hæresi male olentibus: a Meridie vicino complexu copulatur Poloniæ. Ager frugum fertilis, bonus pecori, arboribus fœcundus: ferarum itidem non rapacium solum, luporum, ursorum, echinorum, vulpium, melium, martium, sed etiam esui humano servientium feracissima; præter lepores, capreas, cervos, etiam abundantia magna bisontium, alcium, aprorum, item avium, perdicum, bonosorum, tetracum, tragonum, turdorum, varii generis, & aliarum quam plurimarum, relatu haud facilium.
[40] Genus humanum salubri corpore, patiens laborum, agreste asperumque, olim sine legibus Christianæ veræ fidei, sine imperio Ecclesiæ, liberum atque solutum, [diu idolis deditam,] in omnes effusum, multo tempore vixit. Post, ubi Regium imperium ad Jagellonem illorum Ducem delatum est incolis Regni Poloniæ in eum consentientibus; isque Heduigi Reginæ Polonorum per matrimonium adjunctus, lumen fidei Christianæ recepit, nomen suum Catholicismo consecrans; Romano Pontifici per obedientiam filius factus, gentem quoque suam, in eamdem salutis viam feliciter conatus est inducere. Verum antequam lux fidei hominibus illis barbaris illata est; serpentes, bufones, quercus itidem, lucos, ignem, umbras, pro diis coluere. Vladislaus Jagello Dux ipsorum, Rex factus Polonorum & Christianus, illos non ita doctrina sicut imperio, [a Jagellone Christianam factam,] timore potius quam amore, exemplo suo quam veritatis agnitione, ad baptismum turmatim attrahebat. Nihilominus tamen tempore illo, quo administrando Ducatui præerat Alexander Princeps, nepos Jagellonis, [constat] plurimos adhuc fuisse errorum caligine involutos, multos schismate Ruthenico seu Græco infectos, innumerabiles barbarie innata & nondum exculta asperos; qui autem Catholicæ fidei lumine illustrati erant, tamquam infantes, quibus lacte opus erat & non solido cibo, vacillabant. Tenella plantatio, irrigatione frequenti, & pluvia divini eloquii, imbreque cælestis roris opus habebat: messis multa erat, operarii pauci.
[41] [destinat Minoritas:] His subvenire & adiumentum ferre, precibus Principis sollicitatus, statuit B. Ladislaus. Destinat ad agrum illum excolendum impigros operarios, datque mandata, ut vineam illam incultam, diligenti opera, labore, & studio, expurgandam aggrediantur: colligant ex ea scandali lapides; spinas & tribulos evellant iniquitatis; herbas inutiles vanæ superstitionis eradicent; ursos & porcos luxuriantes expellant; monstra idololatriæ, & rabidas schismaticorum feras, luposque rapaces omnino ejiciant: exstruant sepem bonorum operum, quibus circumducant & muniant instar fortissimi valli gregem Dominicum, ædificentque murum in medio ejus cælum vertice tangentem; solius veri Dei cognitionem & amorem mentibus hominum ingerant: torcular quoque exstruant variis scientiis doctorum, potum exprimentes animabus salutarem. Addit beatus Pater, ut exemplo prius præluceant, postea verbo doceant homines, exemplum seipsos præbeant in omni verbo & opere.
[42] His armis instructi milites, a suo Imperatore Polociam usque iter arripiunt. [ad Pelociam] Civitas est in finibus Russiæ albæ & Provinciæ Lithuaniæ Ducatu sita, arte & natura optime munita. Missi sunt tamquam oves in medio luporum, præcincti lumbos suos, lorica justitiæ induti, & calceati pedes in præparationem Euangelii pacis, Patre Fratre Leone de Lancuth in Prælatum sibi assignato. Ergo ubi fines ingressi sunt Lithuaniæ, [& alias civitates,] ubique locorum spirituali militiæ intenti, festinare, parare, alius alium hortari, vitiis obviam ire, fidem Catholicam, libertatem Christianam, cælestem gloriam prædicare, seipsos armis virtutum tegere. Post ubi pericula & invidiam, virtute pepulerant, sociis atque amicis, Parochis inquam & Curatis auxilia portabant: magisque dandis & exhibendis spiritualibus beneficiis, quam accipiendis eleemosynis amicitias fidelium parabant. Imperium legitimum ad administrandam curam animarum, Sixti Quarti Romani Pontificis Privilegio, quale Terræ Sanctæ & Bosnensibus concessum est, habebant. Delecti, quibus corpus annis infirmum, ingenium sapientia validum erat, Reipublicæ Christianæ consultabant, excipiebant confessiones; & hi vel ætate vel curæ similitudine, inpræsens usque, communi vocabulo Patres appellantur.
[43] Jam primum omnes illi Patres, simul ac belli spiritualis patientes erant, in debellandis vitiorum monstris, in evertendis idolorum simulacris, in diluendis schismaticorum præsidiis, per continuos labores, militiam Christi usu ediscebant: magisque in decoris virtutum armis, quam in occupationibus hujus seculi, voluptatem habebant. Igitur talibus viris non labor insolitus, non locus ullus asper aut arduus erat, virtus omnia domuerat; sed promovendæ fidei Christianæ, & augendæ Dei gloriæ maximum certamen inter ipsos erat. Quisque idolum confringere, errorem expellere, animas de lacu ignorantiæ educere, bonum fidei promovere, conspici dum tale facinus patraret properabat; eas divitias, eam bonam famam magnamque nobilitatem putabant. Laudis divinæ multiplicandæ avidi, pecuniæ contemptores erant; gloriam ingentem, paupertatem honestam volebant. Memorare possem, quibus in locis maximas tenebrarum copias expulerint, & lucem fidei invexerint, quas idolorum machinas & gentilium varios confregerint errores, nisi ea res longius ab incepto me haberet. [ubi innumeros Russos convertunt,] Antiquus codex Annalium plura millia supra decem, ex tenebris & umbra mortis, ab errore paganismi erepta per illos Patres, & Christianæ fidei luce illuminata esse, memorat. Rem paucis: bonum certamen certarunt, sicut strenuos decet Christi milites. Neque Dominus piis conatibus deerat, verum operibus eorum, & favebat, & laboribus illorum supplementum spirituale exhibebat. Factumq; est ut Russi, schismatis pertinacia ab unione Catholicæ Ecclesiæ sejuncti, & sic deficiente veræ & inviolatæ doctrinæ oleo puro, lāpadibus fidei, ab irruente superstitionis vanæ vento, subobscure jam lucentibus, & tenebris ignorantiæ sese pro lumine infundentibus; respicerent lumen veritatis, & averterent pedes ab errore, & oculos a vanitate, appeterentque Romanæ Ecclesiæ societatem & amicitiam. Manseruntque in fide societatis & amicitiæ, quoadusque Patres illi, doctrina & exemplo prælucerent eisdem. Verum capta & vestata per Moschum Polocia, aliis ibidem interemptis, aliis autem variis modis amotis, etiam fidei ardor detrimentum pati debuit. Hoc certum est & luce meridiana clarius, Patrum illorum opera diligenti, illa in Regione fidem Catholicam plurimum refloruisse & diu viguisse, mores agrestes in humaniores transformatos fuisse, virtutum semina germinasse, bona opera in usu frequenti fuisse. Non prætereunda silentio magna pietas & fervor Principis Alexandri, qui operariis illis auxilio, ope, favore, omni denique via & ratione, opitulari & favere pro virili parte studuit.
[44] [locum Skapensem suscipit,] Eodem quoque anno idem B. Ladislaus, ad oppidum Skape, recepit locum, plurimis miraculis universo regno notum. B. V. Mariæ ille locus sacer: eadem pia Matre apud Filium suum curam afflictorum agente, multa beneficia a fidelibus, qui eo opis causa turmatim confluunt, non sine miraculo percipiuntur, meritis & intercessione B. V. Mariæ loci Patronæ, de quibus infra plura afferentur. Anno deinde sequenti, congregato Capitulo Varsaviæ, magistratu abiit B. Ladislaus. Postquam gubernavit Provinciam per sex annos, optimis legibus & statutis imo & declarationibus regulæ munitam, [officio defungitur.] in manus alterius eam gubernandam tradidit, magnam sanctitatis suæ & nominis gloriam promeritus. Concludo, hunc Beatum virum magna sanctitatis gloria conspicuum fuisse, qui tam frequenter gubernandæ familiæ potiebatur imperio. Nisi enim præ ceteris luxisset præcipua sanctitatis prærogativa, nequaquam in illis primordiis, quando fervebat principium, & zelus Observantiæ ardens vibrabat flammas, principatum inter illos Patres tenuisset. Magnum profecto hoc sanctitatis ipsius documentum, taleque quod sua vi omnium mentes firmo robore de ejus sanctitate vera confirmare possit.
CAPUT VII.
Humilitas B. Ladislai profunda, & Castitas Angelica.
[45] Adornaverat præpotens Deus servum suum B. Ladislaum pretiosissimis margaritis virtutum, splendidissimis lapidibus meritorum, & incomparabili thesauro donorum & gratiarum, quem toti mundo spectabilem, [Eminet profunda humilitate,] admirandum, colendum, & imitandum in posterum propositurus erat. Mira namque in eo eluxit humilitas, fundamentum ceterarum virtutum, custos gratiarum. Compertum est omnibus, omne ædificium a fundamentis erigendum esse: hoc si debile ac infirmum fuerit, parietes quoque & tectum ipsum facile a procellis tempestatum dirui posse nemo dubitat. Ædificium pertingens usque ad cælum, omnium virtutum in unum congregatarum arx fortissima est: cujus omnino verticem constat ab omnibus conscendendum esse, qui cælestis provinciæ tabernaculis pedem inferre contendunt. Fundamentum autem omnium virtutum nemo aliud reperiet, præter solam humilitatem; testimonium illi perhibentibus omnibus Ecclesiæ doctoribus. [virtutum fundamento,] Joannes Cassianus XII Instit. suarum, quid dicat audiamus. Nullo modo in anima vestra poterit virtutum structura consurgere, nisi prius jacta fuerint veræ humilitatis in nostro corde fundamenta, quæ firmissime collocata perfectionis & caritatis culmen valeant sustentare. Humilitas est omnium magistra virtutum, ipsa est cælestis ædificii firmissimum fundamentum, ipsa est donum proprium atque magnificum Salvatoris. S. Cyprianus quoque de Natali Christi inquit: Hic est primus religionis introitus, sicut in mundum primus Christi ingressus, ut quicumque pie vult vivere, humiliter de se sentiat, neque supra se in mirabilibus ambulare præsumat. Fundamentum sanctitatis semper fuit humilitas, nec in cælo stare potuit superba sublimitas.
[46] Ab hoc fundamento cœpit structuram Religiosæ perfectionis erigere B. Ladislaus: & ideo felici successu ad culmen ipsum perduxit cœptum sanctitatis ædificium: omnis enim qui humiliatus fuerit erit in gratia, & qui inclinaverit oculos ipse salvabitur. Didicerat a Domino, mitem esse & humilem corde; humiliari sub potenti manu Dei, [interno sensu,] ut exaltaretur in tempore visitationis. Subjecta erat anima ipsius Domino, & ab ipso patientia ejus. Quo major erat, eo se magis in omnibus humiliabat, & idcirco coram Deo invenit gratiam. Pro more habuit, ut non solum sermone actioneque externa se deprimeret; sed revera in animo humiliter de seipso miritisque suis sentire disceret, juxta illud Christi Lucæ XVII, Cum feceritis omnia, quæ præcepta sunt vobis, dicite, quia servi inutiles sumus. Secutus deinde exemplum Christi Domini, qui impendente morte a cœna surrexit, linteo se præcinxit, aquam in pelvim misit, pedes discipulorum abluit, & inter illos Judæ proditoris; ille quoque humilia officia exercere solitus, culinam adire, ollas omniaque alia vasa ad usum culinæ destinata manibus propriis abluere, [& externis obsequiis,] scopis secretiora loca purgare, lavare, mundare; & ea quæ infimæ conditionis peragunt mancipia exequi, & fronte hilari munia illa obire, quæ coquis & vilibus servis obeunda usus & consuetudo tradit. Meminisse juvat David Regis, qui non dubitaret nudus, ridente licet uxore Michol, ante arcam Dei, religionis ergo saltare; quem cum Dominus cunctis singulariter prætulisset, ipse sese subdendo & exæquando minimis, & abjecta exhibendo, contemnit. Et non tantum, dum adhuc ardor ætatis juvenilis, ad eam humilitatis amplectendæ sortem, inclinabat Virum sanctum; sed etiam senectute, licet laboribus continuis fatigata & debilitata, affectus, [etiam in senectute,] ab humili illo obsequiorum genere haud dextram revocare voluit. Hinc, tam profundæ humilitatis exemplo, reliquis omnibus ad eam virtutem iter ostendere, calcar currentibus addere, semitam monstrare, & sui ipsius ædificatione prælucere; & adeo quidem efficaci modo & ratione, ut in præsentem usque diem & ad nostra tempora, illius humilitatis vestigia, fortiter impressa, sancta consuetudine observata appareant: quibus omnis ætatis Patres ac Fratres inhærere pro summo ducunt decore.
[47] Verum non hic neque in his operibus abjectis metas limitesque humilitatis statuere decrevit; longiores scopulos & fines produxit, & in virtute hac profundissime plantas pedum suorum collocare voluit; aliosque vel maxime juniores natu, [humilia exercitia præscribit,] ad amplectenda humilitatis officia, productis in medium exercitiis, attraxit. Ea vero hujus generis sunt: fune collum circumdatum pertrahi, prosterni pedibus transeuntium, & aliorum plantis sese calcandum subjicere: ad limen domus in ipsis foribus pronum humi procumbere; ad osculandos aliorum pedes provolvi, facie velarie; verbis injuriosis, vilificantibus, minacibus, & convitia spirantibus exagitari; oratione contumeliosa accusatoriaque vexari: exprobrandis defectibus illudi, omnibus postponi, & indignum consortio Fratrum pronuntiari, aliisque ad humilitatem inclinantibus exercitiis erudiri: quæ in usu esse Ordini sancto hodiernum quoque seculum intuetur & admiratur. Solus perpetuo studium modestiæ exercere, nullam in sermone arrogantiam usurpare, neque dictionem ostentare superbam. Comem se exhibere erga amicum, mansuetum erga domesticum, patientem erga temerarium, humanum erga humiles, patronum afflictis, invisere in dolore constitutos: in summa neminem contemnere: ad hæc demonstrare se suavem in appellatione, alacrem in responsione, dextrum & expositum universis, neque sua celebrare encomia, neque alios qui hoc sacerent subornare, neque inhonestam de proximo famam admittere; & virtutes suas & prærogativas, quantum fieri poterat, obtegere: peccatorum vero gratia seipsum accusare, idem facere quod justus, qui in principio sermonis sui seipsum accusat. Ad hæc non fuisse hominem illum sanctum increpando molestum ac severum, neque procacem aut cum animi commotione quemquam reprehendisse, [in reprehendendo moderatus,] neque propter modica delicta condemnasse, quasi rigidum juris exactorem; sed eos qui delinquebant, exemplo S. Francisci Patris sui, complexum fuisse, & spiritualiter instruxisse; tantumque studii impendisse ne apud homines gloriosus haberetur, quantum impendunt alii ut glorificentur. Nihil enim Deo tam gratum, quam cum extremis peccatoribus seipsum connumerare. Hoc est totius sapientiæ principium, & nisi super humilitatis stabili fundamento, spirituale ædificium stare minime potest.
[48] His jactis fundamentis, B. Ladislaus facile reliquum ædificium construxit, & altissimam perfectionis turrim, in medio Christianorum conspiciendam erexit. Supra fundamentum humilitatis tria Religionis vota, abunde per Christum Dominum commendata, collocare ratus; ad eorum observantiam omnes intendit vires, [Castitatis amator & cultor,] & convertit animum. Prima occurrit castitas, virgo pulcherrima, puella decora, & incognita viro. Hanc ille plurimum dilexit, & in deliciis habuit. Noverat siquidem esse voluntatem Dei, sanctificationem suam, ut abstineret a fornicatione, & sciret vas suum possidere in sanctificatione & honore, non in passione desiderii. Omnis ponderatio non erat digna ipsius continentis animæ, quæ profecto erat fons signatus & hortus conclusus. Non superædificabat B. Ladislaus, super fundamentum humilitatis, ligna, fœnum, stipulam: sed aurum, argentum, & lapides pretiosos virginitatis & continentiæ, qui carnem suam crucifixerat cum vitiis & concupiscentiis. Sexaginta fortes ex Israel lectum ejus ambiebant, omnes tenentes gladios & ad bella doctissimi, uniuscujusque ensis super femur suum, propter timores nocturnos, Angelorum intelligo custodiam, qui semper castissimis adsunt cogitationibus, & a fœda libidine famulorum Dei præservant mentes illæsas: sive etiam exempla Sanctorum, quorum vi vehementer accendi solent præcordia juvenum, ad castitatem integro affectu diligendam, ut inquit S. Augustinus. Cap. VIII. Confess. Aperiebatur ab ea parte, qua intenderam faciem, & quo transire trepidabam, casta dignitas continentiæ, serene & non dissolute hilaris, honeste blandiens ut venirem, neque dubitarem: & extendens ad me suscipiendum & amplectendum pias manus, plenas gregibus bonorum exemplorum: ibi tot pueri & puellæ, ibi juventus multa & omnis ætas, & graves viduæ, & virgines & anus; & in omnibus ipsa continentia, nequaquam sterilis: & irridebant me irrisoria exhortatione, quasi dicerent: Tu non poteris, quod isti & istæ? Sanctorum imitatus exempla B. Ladislaus, virtutem continentiæ semper dilexit, nec ab illius amore ad sinistram carnalis voluptatis aliquando deflexit; sed mente & corpore castus, invictum gerebat sanctimoniæ nomen. In expugnatione fortis infamiæ, armatus erat castitate, cujus retinaculis, omnis obscœnitas frænatur, & compedibus ejus calces furenti libidini statuuntur. Profecto vir iste sanctus, ob continentiæ virtutem gloria sublimis, in omnium oculis luxit, & numquam sinistra libidinis opinione notatus fuit; ut merito lasciviæ petulantis infirmitatem calcasse, probitatis præsidium sumpsisse, animæ victoriam & corporis prædam cepisse, castitatem colendo, dicatur.
CAPUT VIII.
Paupertatis & Obedientiæ studium.
[49] Nunc jam progredi ulterius libet, libet & introspicere fabricam, quam Spiritus sanctus, suum famulum inhabitando, in altum erigebat. Intueri placeat palatii hujus mansiones, in B. Ladislao a Deo factas. Crescebat indies magis, [Procedit de virtute in virtutem:] magisque sursum consurgebat spirituale ædificium hujus viri sancti, Nescit enim tarda molimina Spiritus sancti gratia; & perfectionis Christianæ ea virtus est & proprietas, quod semper augeri possit in hac vita. Ea enim hominis natura est, ut non repente evadat summus in studio virtutis: sed primo sit quasi infans incipiendo, secundo adolescat proficiendo, tertio fiat vir, hoc est perveniat ad debitam perfectionem. In caritate (ait Paulus ad Ephesios IV) crescamus in illo, & ad Philippenses I. Hoc oro, ut caritas vestra magis abundet, & ad Thesal. I. Vos Dominus multiplicet & abundare faciat in caritate. Procedebat de virtute in virtutem B. Ladislaus, vir justus atque perfectus cum Deo ambulavit: & quo magis ad portum vitæ appropinquabat; eo ferventius virtutum studiis vacabat. Beatus revera vir, qui inventus est sine macula, & qui post aurum non abiit, nec speravit in pecuniæ thesauris, fecitque mirabilia in vita sua, omnia arbitratus ut stercora ut Christum lucrifaceret. Auri & argenti nulla cupidine tactus, erat quasi dives cum nihil haberet, & quasi pauper cum cælestium donorum plurimis divitiis afflueret. [paupertatis religiosæ studiosus,] Respiciebat volatilia cæli quoniam non serunt, neque metunt, neque congregant in horrea, & Pater noster cælestis pascit ea. Nihil se in hunc mundum intulisse noverat, haud dubium quod nec auferre quidquam posset. Habens autem alimenta & quibus tegeretur, his contentus erat. Reliquerat omnia, & sequebatur Christum. Renuntiaverat omnibus, quæ aliquando possederat, & in omnibus exhibebat se sicut ministrum in multa patientia, & siti, & frigore, & nuditate: assuefactus nosse satiari & esurire, abundare & penuriam pati: militans Deo non se implicabat secularibus desideriis: non possedit aurum neque argentum, neque pecuniam in zona sua, neque peram in via habebat, neq; calceamenta. Indutus vero simplici habitu, numquam in vestibus gloriatus est: numquam solicitus de crastino: crastinus enim dies solicitus erat sibi.
[50] Provinciæ monasteria, in diversis locis ædificata, longo inter se intervallo distantia (erant autem tunc numero viginti quatuor jam erecti conventus) pedibus nudis incedens visitabat; [pedes conventus visitat:] non curru vectus, non equo insidens, non vehiculis adductus, durissimo itineris tractu fatigabatur. In Italiam duabus vicibus, mole negotiorum suæ provinciæ adactus, longam & satis molestam peregrinationis viam pedes expedivit. Iter illud plenum defatigationum & difficultatum zelosus athleta arripuit, & absolvit: quo in itinere apud exteros populos, multa patientiæ documenta eum edere necesse erat. Plerumque pane solo & aqua vesci solitus, nulla gulæ irritamenta quærebat: cibus illi adversus famem & sitim, non libidini neque luxuriæ erat; [cibo minimo contentus vivit,] sicli aurei & argentei minimi haud in manu ejus inventi unquam ad vitam sustentandam; per emendicata suffragia cibum procurabat: sequebatur quod justum erat, & quærebat Dominum: attendebat ad petram unde excisus erat, & ad cavernam laci de qua præcisus fuerat: attendebat ad Abraham (Divum Franciscum puta) & ad Saram (Religionem sanctam intellige) quæ peperit eum, quoniam unum vocavit Dominus eum & benedixit ei, & multiplicavit eum, qui elegerat abjectus esse in domo Domini: & nullius etiam minimæ rei possessionem in hoc mundo obtinere voluit, cupiens eleemosynis sustentari, & oblato pro amore Dei pane vesci, & saturari de micis quæ caderent de mensa divitum. Religioni quoque eam consuetudinem esse noverat, ostiatim alimenta quærere, & de manu liberali benefactorum cibum requirere: & quia ejusdem supremum Prælatum agebat, haud decere arbitrabatur, esuriente exercitu, imperatorem delicate & molliter vivere; & eamdem legem sibi, quam Fratres servarent, tenendam præfixerat: neque pudore aut verecundia a petenda eleemosyna linguam revocandam arbitrabatur. Egressum se nudum de utero matris suæ, nudum quoque regressurum, & nihil secum ablaturum de labore suo certo sciebat: Filium quoque hominis, non habuisse ubi reclinaret caput, & in alieno sepulcro conditum fuisse legerat.
[51] Annus Domini cursum agebat suum MCCCCLXXXIX quando iterum B. Ladislao munus Provinciam gubernandi collatum fuit. [Molesta itinera & officia etiam senex suscipit.] Discreti quoque (Custodem Custodum nunc usus Ordinis nuncupat) officium impositum (nam illa memoria utriq; muneri unum eumdemque attendere licitum erat) laboribus assuetus senex gessit; & jam molestam sibi injungi curam in meritum ingens patienter tulit. Post anno Domini MCCCCXCVIII celebrandorum Comitiorum Ordinis tempus advenerat, in nobilissima Mediolanensium civitate: eo quoque profectionem suscipere compulsus, & iter capere pedester, unico socio solo contentus, patientiæ addictus non abnuit. Inde quoque Romam Ordinis causam strenue acturus se contulit. Et quoniam impio detrahentium ore, Ordinem suum in regno Poloniæ existentem, diffamatum male audire sciebat; opposuit calumniatoribus fortissimum innocentiæ scutum: & prolata in medium recte pieque viventium Fratrum suorum vita optimoque in omnibus Observantiæ statu, obstruxit os loquentium iniqua, mansitque ipsius cura & diligentia, in nullo læsa optima existimatio & fama Ordinis. Liquido igitur patet, beatum hunc Patrem, fuisse omni genere virtutum instructum, quem in summa paupertate constitutum, nulla adversitas superare quivit.
[52] Obedientiæ vero ipsius in omnibus promptissimæ, argumenta non pauca, eaque minime levia illa sunt facta ipsius, quibus totalem sui abnegationem & in manus Superiorum suorum resignationem comprobavit. [ex Obedientiæ merito sua agit:] Non deterrebat eum unquam certamen laborum, quia ipsum invitabat magnitudo præmiorum: ideoque accingens se ad hanc virtutem obedientiæ, quam edoctus in schola Seraphici Patris, scivit veram, rectam, puram, & firmam esse non posse, nisi se quisque reputet mortuum, aut per omnia mortuo similem; ita se abnegaverat, ut nihil penitus facere vellet, quod non esset merito obedientiæ condecoratum; quod & in Salvatore suo legerat sæpissimeque repetebat, facto obediente usque ad mortem, mortem autem crucis. Legerat & illud, quod olim Samuel Propheta ajebat, Numquid vult Dominus holocausta & victimas, & non potius ut obediatur nomini Domini. [1 Reg. 15] Didicerat obedientiam B. Ladislaus, ut obediret verbis Domini, & faceret quodcumque dixerint, qui præerant loco quem elegerat Dominus. [Matth. 23] Super Cathedram Moysi, sederunt Scribæ & Pharisæi, omnia ergo quæcumque dixerint ei, servabat & faciebat. Potestatibus sublimioribus subjecta erat anima illius, ipseque obediebat præpositis suis, & subjacebat eis. Hic cum esset vir obediens, loquebatur victorias, & factus est Dominus protector ejus, & merces ejus magna nimis. Cibus illius fuerat, ut faceret voluntatem ejus qui misit eum: obediebat Superioribus suis cum timore & tremore, in simplicitate cordis sui sicut Christo. Noverat optime sanctus vir, solam virtutem esse obedientiam, quæ virtutes ceteras menti inserit insertasque custodit.
[53] Sufficiet ex multis obedientiæ B. Ladislai argumentis vel unicum in medium prolatum testimonium; illud autem tale est, [ob senium in Capitulo jussus eligere socium & quiescere ad libitum,] quod omnium admiratione simulque imitatione dignissimum habeatur. Anno Domini MDIV B. Ladislaus, cum usque ad senectutem venisset, & juventutis florem virilisque ætatis robur continuis laboribus debilitasset, ac vigorem pristinum prorsus amisisset, jamque officio Vicariatus quinquies functus fuisset, Prædicatoris & Guardiani munus multoties cum ingenti nominis sui laude sustinuisset, aliisque in Ordine curis & laboribus assiduo conatu invigilasset; evocatus ad Capitulum in Cracoviensi Conventu pro Festo B. V. Mariæ Nativitatis celebrandum, adfuit. Præses erat Capituli Venerabilis Pater Fr. Lucas de Rydzyna, vir sanctitatis laude, doctrinæ gloria, & peregrinationis ad loca Hierosolymitana susceptæ clarissimus, & insigni pietate toti Ordini gratus & acceptus. Cumque in illo Fratrum Concilio, multa eaque utilia decernerentur Ordini, locis Præsides, officiis homines digni darentur, ac denique conventus ad manendum cuilibet Fratrum, & conventibus Patres & Fratres necessarii determinarentur; ea etiam Patribus, ad causas & negotia Ordinis diffinienda deputatis, advertentia succurrit in mentem, respicerent B. Ladislai continuis laboribus fractam senectutem; darentque operam, ne debilitate ætatis onereque aggravatum, aliquibus negotiorum curis amplius anxium molestarent; sed potius post longam navigationem, in portu quietis placide tranquilleque degentem, & terminum vitæ suæ præstolantem, adjutum solatio & obsequio electi per ipsum socii, vivere sinerent. Cunctis Patribus, maxime senio confectis, placuit optima propositio, & in mentem venit, se in eadem cymba navigare & ad portum properare, gratum sibi fore si eadem cura senectutis suæ habeatur.
[54] Fertur tandem sententia mittendum e Patribus unum, nomine Patrem Stanislaum de Slapii, senectute etiam confectum, & peregrinationis ipsius quondam fidelem comitem, qui nomine omnium referat; Pietatem ipsius & virtutem obversari oculis omnium; labores, quos felici & prospero successu in Ordine toleraverat, non ingratitudinis oblivione sepultos, sed in archivo recentis memoriæ ab Ordine universo conservari: omnesque in eam sententiam propensos esse, ut senectutis ejus ratio haberetur; haberetque morti propinquæ solatium, qui in vita sua causa religionis nullum respuit arduum negotium & obsequium. Ediceret ipse quod potissimum beneficium sibi ab Ordine exhiberi cuperet: in nullo illi defuturos Patres. [mavult ad mortem obedire.] Patribus quidem placere, ut sibi locum, qui animo suo carus esset, ad manendum eligeret: socium, quem desideraret, ad præstanda obsequia haberet; a laboribus jam abstineret, & quietem placitam caperet. Stupere ad hæc B. Ladislaus, & primo quasi attonitus vocem præclusam tenere, post oculis in cælum sublatis ac deinde in nuntium illum conversis admirans, dolens, & in seipso fremens, voce alta, clara & grandi, quam a natura habuit, fatur: O Pater Stanislae, quid hoc rei est? quid novi audio? Jubetis me propria lege & juxta animi mei sententiam vivere? Num ignoratis me usque ad ultimam vitæ periodum, perseverare in præstanda Superioribus obedientia pro viribus contendere? An compertum non habetis me, ad votum obedientiæ ad mortem usque observandum, data juramenti fide, conscientiam obstrinxisse? Absit a pectore ea mens, ea animi elatio, ea voluntatis propriæ electio. Quæ fuerit voluntas Superiorum, eam exequi animo placet. Propriis desideriis hostilem declaro mentem. Non erit affectibus meis locus: Superiorum judicio acquiescam; & quidquid de me per illos statutum cognovero, sine mora executioni mandabo: quia modo sentio in me vires, & omnia possum in eo qui me confortat. Vadat ad Concilium Patrum responsumque meum referat: longe ab animo meo esse propriæ acquiescere voluntati; illorum mandato & dispositioni reliquum vitæ meæ tempus consecro, & ad beneplacitum illorum refero; nullum recusaturus laborem, quemcumque subeundum dixerint; eum porro locum habiturus sum, quem illi ad habitandum assignare dignabuntur.
[55] Retulit ille ad Concilium, non sine stupore mentis, [cunctis factum laudantibus.] lacrymis suffusus. Audierunt omnes, & admirantes vehementer dignis laudum encomiis exornarunt: omnibus exemplum illud veræ obedientiæ, posteritati quoque commendandum & proponendum statuerunt, multique pro tunc dixere: Quantus est vir, & quam ardenti caritate erga Deum & proximum inflammatus, qui ad exaltandam divini nominis gloriam, & ad promovendam proximi salutem, non laboribus frangi, non continuis curis distrahi, non senectutis debilitate avocari, non oblata quiete alienari patitur! O vere sanctus! o vere beatus! o vere obediens servus! cui major animus ad obedientiam explendam, quam ad curam valetudinis suscipiendam; promptior animus ad aliena jussa efficienda quam ad oblata præmia pro suis tot laboribus obtinenda; hilarior mens, ad Superiorum voluntatem exequendam, quam ad oblatam requiem capessendam.
[55] Ceterum Patres illos cura incessit, quem conventum, & quibus exornandum officiis optimum senem, [Varsaviensis Guardianus & prædicator instituitur.] & optime de Religione tota meritum Patrem condecorarent. Visus ad id peropportunus Varsaviensis conventus, quo in loco primordia tirocinii in Ordine eum exercuisse, professionem emisisse, Deo se consecrasse, spiritum devotionis quo inflammatus ad tantam perfectionem pervenit concepisse scirent; & ideo conventum illum cordi eidem fuisse invenirent. Omnes eam rogationem susceperunt, & huic sententiæ subscripserunt. Guardianus igitur simulque Prædicator pro conventu illo ordinarius designatur, eo quod illum plenum doctrina, zelo, spiritu, certo scirent, & disseminandi verbi Dei avidissimum haud dubitarent: laborem illi delicias, quietem pœnam esse. Mittitur ex templo, qui significaret placuisse concilio, creare illum Guardianum & Prædicatorem Varsaviensem, susciperet onus impositum, & exequeretur fideliter: visum ita Spiritui sancto & Patribus, incolis quoque Varsaviensibus id gratum fore, qui ejus desiderio tenerentur. Acquievit obediens filius: stetit in loco sibi assignato fortis athleta Christi: & sic commisso officio incubuit, ut inde gloriæ Dei augmentum, Fratres exemplum, seculares solatium, omnes piæ mentis gaudium ingens caperent. Hoc exemplo plurimos devotos Patres in hac religione ad sui imitationem pertraxit: qui laboribus assueti in religione a juventute sua etiam effractis viribus, numquam otiari aut quiescere a laboribus poterant, indulgereque senilibus membris: unde cum Guardiani instituebantur, simul & prædicationis officium assumebant. In quo sicut in omnibus aliis, hic beatus Pater Ladislaus felicissimus fuit: qui in omnibus suis actibus, faciles imitatores habuit, maxime in suis devotionibus non vulgaribus, exercitiis spiritualibus, methodo docendi disciplinas Christianas, & reliquis, sicut inferius in sequentibus Capitibus latius patebit.
CAPUT IX.
Zelus B. Ladislai in quærenda salute proximi.
[57] Dilatata erant viscera hujus servi Dei B. Ladislai, plena nimirum ferventissimo Dei amore & caritate proximi, ita ut non sibi soli vivere sanctissime studuerit, sed & aliis quantum pro viribus potuit prodesse curaverit.[Ex studio placendi Deo,] Præclare a Philosophorum Principe dictum, Bonum diffusivum esse sui ipsius. Et revera, sic se rem habere causa in promptu. Sicut enim invidia, odium, malitia, ad se omnia trahit, & proximo secundos spirare ventos vehementer dolet; ita [gaudet] bonitas piis mentibus indita, omnibus usui esse, bene velle, bonum proximi promovere, cupereque ut in omnibus prosperos experiantur successus & felici gaudeant sorte. Sanctitas B. Ladislai haud ista eximia carebat prærogativa: erat enim illi studium continuum placendi Deo, instruere se armis spiritualibus congruentibus magnitudini belli. Induerat se armatura Dei, ut posset stare adversus insidias diaboli: quoniam non illi erat colluctatio adversus carnem & sanguinem, sed adversus principes & potestates, adversus mundi rectores tenebrarum harum, contra spiritualia nequitiæ in cælestibus. Stetit ergo succinctus lumbos in veritate, & indutus lorica justitiæ, & calceatus pedes in præparationem Euangelii pacis, in omnibus sumens scutum fidei in quo posset omnia tela nequissimi ignea extinguere, & galeam salutis assumpsit, & gladium spiritus quod est verbum Dei, per omnem orationē & obsecrationē, orans omni tempore in spiritu, & in ipsa oratione vigilans, in omni instantia pro omnibus sanctis & pro seipso. Posuerat Dominus zelum suum in eo, & accendebatur velut ignis zelus ipsius: sumpserat sartaginem ferream, & posuit eum murum ferreum inter se & civitatem: [& zelo divino] ignem enim mittere contendebat in terram, & volebat ut accenderetur. In igne quoque zeli Dei locutus est ad gentes: noverat quippe nullum omnipotenti Deo tale esse sacrificium, quale est zelus animarum.
[58] Per totum igitur rempus Vicariatus sui, nocte ac die non cessabat, cum lacrymis monens unumquemque suorum: fuitque per humilitatem beneagentibus socius, & contra delinquentium vitia per zelum justitiæ erectus, ut & bonis in nullo se præferret, & cum pravorum culpa exerceret potestatem; quatenus & honore suppresso, æqualem se subditis bene viventibus putaret, & contra perversos jura fortitudinis vibraret. [salutem hominum querit] Attendebat sibi & universo gregi, in quo eum posuerat Spiritus sanctus Pastorem agere gregis Dominici, quem acquisivit sanguine suo; providens non coacte sed spontanee, secundum Deum; non turpis lucri gratia, sed voluntarie; neque ut dominans in familia, sed forma factus gregis ex animo, peccantes coram omnibus arguebat, instabat oportune, importune, obsecrabat in omni patientia & doctrina. Segregaverat illum Dominus ex utero matris suæ, & vocaverat per gratiam suam, ut revelaret filium suum in eo, & ut euangelizaret eum in populis, qui æmulatus est eos Dei æmulatione, & non acquievit carni & sanguini. [concionibus habendis,] Quocumque sese contulerat, semper Verbi Dei semina spargere, virtutum studia promovere, vitia removere, saluti proximorum deservire, omnibus omnia fieri, ut omnes omnes lucrifaceret: quod infirmum erat consolidare, quod ægrotum sanare, quod confractum alligare, quod devium reducere, quod perierat quærere; & summopere pervigilare, quasi rationem redditurus pro animabus sibi creditis, Christo ministrare, benedictum nomen ejus quibus poterat prædicare, suas oves admonere, docere, hortari, & corripere, impendere benevolentiam, & exercere disciplinam; in domo sua Ecclesiasticum & quodammodo Episcopale implere officium, & sic virtute zeli & ardore curandarum animarum Deum demereri, & divinorum omnium divinissimum facere cooperando Deo in conversione peccatorum.
[59] Ad hæc non solum verbo & exemplo, verum etiam scripto & calamo omnibus prodesse voluit. [sermonibus scribendis,] Scripsit namque conciones, eruditionis & pietatis condecoratas floribus, odorem devotionis vehementer spirantes: Sanctorum quoque festivitatibus & Dominicis per integrum annum currentibus multos sermones accommodatos composuit & litteris reliquit consignatos; emolumentum inde animarum & gloriæ Dei augmentum exoptans. Quia vero exploratum habuit gentem suam piis cantilenis delectari, eis componendis operam navare decrevit. [piis cantilenis componendis,] Quare multos hymnos, dulces cantilenas, carmina certis numeris ligata, concentu rhythmico conclusa, Psalteria nonnulla, Christi Domini laudes & B. V. Mariæ virtutum specimina decantantes, de thesauro pectoris sui produxit. Quædam erant idiomate Latino digesta, nonnulla vernacula lingua composita: omnia tamen eodem pietatis ardore & dulcedine amoris divini condita. Tum vero cibos illos præparatos fidelibus exhibere animabus, porrigere junioribus, & in mensa in medio ecclesiæ ad sumendum præbere venientibus: in scholis quasi lac pietatis pueris ad discendum ea exhibere, & cantilenis illis ad colendam B. V. Mariam vehementer accendere. Et hoc modo pietatis suavitatem animabus juvenum instillare.
[60] In ecclesiis quoque sui Ordinis tempore pomeridiano, cum jam sol sui itineris medio peracto cursu, [quas post conciones cantari mandat maximo fructu] ad occidentem quadrigas suas dirigere incipit, solet dari majori campana signum, ad evocandos e commessationibus populos, ut ad concionem quæ tempore illo ex suggestu haberi consuevit, audiendam accurrant. Concione finita jusserat B. Ladislaus hymnos illos & cantilenas, publice in concentu suavi, clara decantare voce, & sic populum addiscere multa ad pietatem media, & inde ad virtutem prudentibus inflammari stimulis, commoverique præcordia fidelium, & ardentes effici ad rerum spiritualium dulcedinem. Quæ res optima inventu, sancta successu, eventu etiam fructuosa & perquam utilis reperta est. Nam & populus illectus modulati pietate cantus, frequentius templa adire, mensas, pocula, ebrietates aspernari, ad ecclesias Fratrum Minorum turmatim confluere, loca ad sedendum præoccupare, adventum Prædicatoris prævenire, venientem cum desiderio expectare, verba facientem avide audire, ad cælestia adspirare, horrere infernales cruciatus, & mundi illecebras paulatim contemptui habere; finita concione, cantilenas de Christo Domino deque sua genitrice sanctissima B. V. Maria depromere, clare & devote decantare, memoriæ mandare, diligenti attentione confiderare. Nonnullos [vidisses] lacrymas profundere, alios gemitus flebiles educere, quosdam pectus ferire, Ordinis Minorum & B. Ladislai pietatem laudibus in cælum ferre, deprædicare, & omnes ad illam imitandum stimulare & inflammare. Est enim cantus, Doctore Angelico asserente, exultatio mentis de æternis bonis habita, prorumpens in voces, & proinde ad lætitiam & gaudium spirituale efficaci motu inflammans. Illud quoque verum est, cantilenas suavius & felicius memoriæ inhærere; quod exploratum in pueris est, qui citius cantilenas, quas raro audiunt, addiscunt; quam Pater noster, quod quotidie adacti repetunt: ideoque cantilenarum usu fidei mysteria, pietatis exempla, virtutum germina, mentibus hominum influere, radices mittere, & postea fructus dignos pietatis in Ecclesia Dei facere.
[61] Secutus hac in parte B. Ladislaus est exemplum, primo vere & prima ætate disseminatæ Christianæ fidei, per Regnum Poloniæ exhibitum, & felici effectu terminatum. Venerat enim in memoriam illi S. Adalbertus, [sicut S. Adalbertus mysteria fidei docuit Polonos,] olim Pragensis, postea noster Gnesnensis Archiepiscopus: qui vita insolente suæ gentis Bohemæ, monitiones illius & doctrinas pastorales respuente, offensus, cum se in Regnum Poloniæ contulisset; gentem rudem, & ad fidei lumen, quasi in tenebroso loco ad lucernam ardentem, quodammodo oculis cæcutientem, invenit sedentem; [ideoque] vir sanctus, spiritu Apostolico plenus, illuminandam & magis instituendam Poloniam assumpserat. Ut vero facilius fidei dogmata mentibus Polonorum induceret, cantilenarum usum ad id efficiendum conducere plurimum ratus, hunc suscepit laborem, confecitque suavissimam cantilenam, in cujus visceribus mysteria fidei Christianæ complexus est. Nomen illa cantilena, a primo suo vocabulo quo incipit, Bogarodzica, sortita est. Publicata & ad usum universalem tradita, incredibile dictu, quam avide acceptata sit a fidelibus, & memoriæ inclusa thesauro: ususque postea obtinuit, ut omnis status & conditionis homines eam addiscant, & per occasionem eam cantu celebrent: maxime militibus pro more receptum, ut cum classicum canitur, illi quoque cantilenam illam voce depromant alacri, & illius virtute ad fortiter cum hostibus signa conserenda seipsos incitent. Præluxit recenti exemplo ad augendam & conservandam eam consuetudinem, gloria immortalis factus, Illustris & Generosus D. Bartholomæus Nowodworski, Ordinis Militaris S. Joannis Baptistæ Congregationis Maltensis Professus, vir manu promptus, bello strenuus, & multis victoriis de hostibus feliciter obtentis clarus; qui a Beatæ memoriæ Gregorio XV petiit & obtinuit certas Indulgentias, per eos lucrandas, qui cantu celebrare illam assumpserint cantilenam. Sed nos properemus ad alia.
CAPUT X.
In extremis Poloniæ periculis hostes profligati.
[62] Neminem fugit, zelum, quo Sancti solent ardere, junctum cum ingenti dolore esse, ut liquet exemplo D. Pauli Apostoli, dum succensus zelo scribit ad Rom. IX, Tristitla mihi magna, & continuus dolor, cordi meo: optabam enim ego ipse anathema esse a Christo pro Fratribus meis, qui sunt Israelitæ: & ad Pilipp. III, Multi ambulant, [Ad probandam Ladislai caritatem] quos sæpe dicebam vobis (nunc autem flens dico) inimicos Crucis Christi, quorum finis interitus, quorum Deus venter est. Flebat, afflictus fuerat noster B. Ladislaus, ut alter Jeremias Propheta, super Hierusalem; contritione lamentabatur, & eo zelo angebatur, ut identidem in hæc prorumperet verba; Quis infirmatur & ego non infirmor? quis scandalizatur & ego non uror? Vehementi tactus dolore B. Ladislaus, cum videret iram Dei sævientem in gentem suam, variis modis & orationibus & mortificationibus eam placare studuit, gessitque populi sui causam apud Deum: quæ illius virtus ut magis in aperto sit, quædam nobis necessario in medium proferenda censeo.
[63] Anno Domini MCCCCXCVIII, quo B. Ladislaus, ut supra dictum est, jam quarta vice Vicarium Provinciæ agebat, nova & lugubris clades regno illata, aliam super aliam in eum annum cumulante fortuna. Joannes Albertus Rex, collecta magna militum manu, [expeditioni Ioannis Alberti Regis contra Turcas] cujus numerus octoginta millia virorum complecteretur, ulturus de impiis Turcis cædem patrui sui Vladislai, olim Regis Polonorum simul & Ungarorum, crudeliter ab his hostibus feris interempti; invitatus dolo a Valachorum Principe Stephano, & ab eodem ad bellum contra Turcam incitatus, pollicente consilium, favorem, & omne (tamquam amicus esset) subsidium; incautus fidens multum perfido Principi Rex, ab ipso in arctissima loca silvestria, Bukovina dicta, inter rupes montosas & saxosas & inextricabiles, cum toto exercitu ibidem misere profligandus, introducitur. Nam ejus silvæ, dextra lævaque circa viam, Valachi impii, Principis persidi mandato (qui se Polonis favere simulabant) arbores inciderant, ita ut immotæ starent, ac momento levi impulsu caderent. Ubi posteaquam Regius exercitus ingressus est, [dolo Ducis Valachorum infaustæ,] tum extremas arborum succisarum impellunt, ac proinde alia in aliam incidendo instabilem ac male hærentem, ancipiti strage arma, viros, equos obruunt, adeo ut vix aliqui ex hac clade effugerint. Nam cum sic plurimi exanimati essent arborum truncis ramorumque fragmentis, ceteram quoque multitudinem inopinato invadunt impetu, trepidumque ac miserum militem ubique cædunt; atque omnem saltum armati circumsidentes, si quis Polonorum elaberetur, interimunt; ita ut de tanto numero, vix septem millia cum Rege evaderent. Ibi plurimi Magnates & Proceres, milites strenui & viri fortissimi, spolia corporum suorum perfidis hominibus reliquentes, misere occubuerunt. Rex accepta clade, primum Leopolim, postea Cracoviam se contulit.
[64] Interea primo vere, hostes exacerbati Regis parum feliciter expeditione perfecta, Turcæ nimirum cum Tartaris, infesto agmine ditiones invadunt Polonorum. Nam ingenti conflato exercitu fines Regni depopulabundi ingrediuntur. Non diu hostis se in finibus continuit: pergit inde in festus in agros Polonorum: [successit verna irrutio Tartarorum in Russiam,] ubi cum obvius nemo ne inermis quidem fieret, loca quoque omnia, non præsidiis modo non provisa, sed etiam cultu agresti omnino inculta & neglecta invenirent,pervenerunt usque ad Canczugam & Sanocum oppida, ferro & igne omnia solo æquantes. Deserta omnia, sine capite, sine viribus, cuncta incursionibus hostium patebant. Oppida prædæ data, agri vastati, villæ igne cosumptæ. Haud minor hominum strages, supra centum millia in servitutem duram a fera & crudeli gente abducta memorantur. Omnes exercitus fusi, spectaculum horribile in campis patentibus, in villis, in oppidis, viri ac mulieres afflictæ, equi, pecora, jumenta, bestiæ dilapsæ Multi vulneribus acceptis, neque fugere posse, neque quietem habere; niti modo, ac statim concidere; campus constratus telis, armis, cadaveribus, & interea humus infecta sanguine. Tales ubique strages edebant, in quoscumque inciderent homines. Horribilis belli sævitia grassabatur; [vidisses] rapi virgines, pueros, senes, ac juvenes, mulieresque; divelli liberos a parentum complexu; fana atque domos expoliari, incendia fieri & cædes.
[65] Talia agentes & pervadentes totam Russiam suasque Provincias pinguissimas, [qua in servitutem acti 100000] Podoliam, Pokuciam, Volhiniam, Cismontanamque regionem, ad Vislocum usque amnem longe lateque populabundi excurrerant; igneque & ferro omnes munitiones consumentes, ingentem Poloniæ terrorem incusserunt, nemine ad arcendum hostem neque parato neque animato, sed omnibus ad fugam spectantibus & non solum in remotissimas munitiones, verum in avios montes ac silvas sese abdentibus: unde tamen plurimi mortales, utriusque sexus & omnis ætatis, Ordinis, status & dignitatis, a perscrutantibus extracti, in miserabilem servitutem abducti & distracti sunt, ita ut Thracia, Macedonia, Scythia & Asia, Russicis mancipiis implerentur, cum ingenti gregum & armentorum & omnis generis præda. Inter ceteros Pater Georgius de Nova Civitate Guardianus Samboriensis, Minorum Observantium octo comitatus Fratribus, cum hostium impetum declinare vellet, ne illis obvius esset de via deflexit invia loca tenendo; sed inopinato incidit in hostium turmas, a quibus in captivitatem abductus est, ubi squallore & mœrore omnes conflictati decessere. [eadem iteratur in Iulio] Remanserant in conventu duo reliqui, sed eorumdem hostium crudelitati objecti ferro vitam finivere. Neque vero hic tunc Russiæ & Podoliæ malorum finis fuit. Nam Tartari præda in Taurica deposita, mense Julio iterum circa festum S. Annæ, easdem regiones horribili grassatione percurrerunt, quo tempore messis segetina omni studio peragitur. Isti impetu facto prædam agunt, ferro & flamma labores hominum depopulantur. Ubique fama volat, infines suos hostes descendisse: nemo inventus est qui opem ferret: si qui illæsi remanserant, longius fugam producunt. Nec ita multo post, sub finem Novembris, septuaginta millia Turcarum per Valachiam in Russiam sese effuderunt, [& Novembri,] omnem eam oram quæ ad Nestrum & circa Haliciam, Zydacoviam, Drohobyczyam & Samboriam, ferro & igne vastantes, & prædam agentes. Neque progrediendi & vastandi modum Barbari ullum statuissent, nemine sese illis objiciente, nisi Deo miserescente populi sui, repulsi atque adeo profligati fuissent.
[66] Nemo hominum erat, tunc in universo Regno, qui tantæ potentiæ resisteret, nemo qui calamitati succurreret, omnibus potius manum hostilem fugientibus, [hac occasione B. Ladislaus populum excitat ad pietatem:] inque loca tutiora & remotiora se recipientibus. Interim B. Ladislaus, Provincialis tunc Vicarius, monere, adhortari, vocem suam in concionibus sicut tubam exaltare, scelera populo annuntiare. Dum patria inops auxiliis humanis caret, ad Deum Omnipotentem populum clamare jubet: Fratres quos gubernabat continuis instare orationibus præcipit: adhortabatur etiam insuper ferventissimis concionibus, quas (singulas civitates & villas obvias percurrendo) faciebat continue, populum universum; imo & Clerum ipsum secularem instanter solicitabat ad idem faciendum, ut miserabili suorum casu permoti Deum precarentur, inter vestibulum & altare, ut scilicet ponerent se sepem inter Deum & populum, cui offensus Dominus; plorantesque ut veri ministri dicerent: Parce Domine, parce populo tuo, & ne des hereditatem tuam in opprobrium, ut dominentur eis nationes. Et in hunc finem confecit hanc, licet brevem, efficacem tamen, & devotam Antiphonam: Jesus Nazarenus Rex Judæorum exsurgat, & conterat gentes Paganorum, & præstet victoriam populo Christianorum, ut laudetur omnipotens Deus in secula seculorum, Amen. Cum hoc salutifero titulo, tamquam cum vexillo victoriali, sicut semper in omnibus suis concionibus prodibat contra vitia, sic etiam contra visibiles hostes patriæ audacter sibi populoque toti procedendum existimabat, plenus spe de victoria, Sciebat dies illos, dies furoris Domini, dies caliginis & tenebrarum: noverat vires inimici, ante cujus faciem ignis vorans, & post eum exurens flamma. Regiones illæ Ruthenicæ quasi hortus voluptatis antea erant, & post decessum hostium solitudo deserta: a facie eorum cruciabantur populi, & omnes vultus redigebantur in ollam, sicut Ioël Propheta vaticinatus est.
[67] Et revera cum jam in conspectu hostium siluisset terra nostra, ita ut jam deletum nomen Polonorum videretur, existimarentque extranei, gentem nostram ad internecionem deleri per hostium immanitatem posse; recordatus est Dominus afflictionis suorum, [& ipse Dei opem implorat,] & tantis fluctibus hujus maris vectem opposuit, dixitque, Hucusque procedes, & hic tumentes confringes fluctus tuos. Inde paulatim minui coeperunt vires hostium, animi erigi Polonorum, oriri nova lux visa regno, gaudium, lætitia, & tripudium. Alteri Mardochæo, per Hester formosam, ardentem inquam orationem, placantem & mitigantem iram Dei, gentes, quæ convenerant conterere & delere nomen nostrum, occisione occisæ sunt. Clamavit B. Ladislaus ad Deum, & salvum fecit Dominus populum suum, liberavitque eos ab omnibus malis, & fecit signa magna atque portenta inter gentes. Nam cum ad Deum tanta devotio, hortante & omnes invitante B. Ladislao, per Regnum Poloniæ fieret, tertia jam vice eodem anno, ultimis diebus Novembris, irrepserant Turcæ cum Tartaris in fines regni, & unius exercitus castra munierant inter dictos fluvios, Pruthum & Niestrum nuncupatos; qui uterque rapido cursu & veloci labitur, dividitque regnum Poloniæ a Walachiæ Provincia; mediocribus autem trajiciuntur navigiis, limo abundant, & varii generis piscibus. Tunc Dominus Deus noster dedit vocem suam, [quo agente totus hosti. lie exercitus misere perit.] ante faciem populi sui, cujus multa sunt nimis castra fortia & facientia verbum ejus: misertus inquam populi sui, inimicorum insolentium tot victoriis & prædis demersit exercitum, inundatione duorum dictorum fluviorum repentina, nive decidua obruit, congelatione aquarum inundantum conclusit, & demum frigore nimio enecavit.
[68] Etenim in eo loco, cum jam castra essent munita, subito aquæ crescere, intumescere, latissime rapidissimo cursu diffundi cœperunt, ingentemque inundationem statuit Dominus. Postea cum vehementius gelu frigusque suas exererent vires, aquæ congelatæ, e glacie confectis quasi mœniis hostes concluserunt. Mox nive densa decidente castra obruta sunt, hominibusque & equis ultima necessitas mortem afferebat. Alii frigore enecati, alii aquis obruti, alii viscera equorum gladiis aperientes, intraque ea calefieri volentes, simul cum bestiis misere miseri peribant. Sic Deus Omnipotens sagittis suis cælestibus hostes illos perdidit: ita ut ex septuaginta millibus effugerent mortemque evaderent octo millia; sed neque hi firma & integra valetudine. Qui tamen vix se explicuere ex illis plagis, a fidefrago Stephano Valachorum Principe postea sic contriti sunt, ut vix quadringenti evaderent; vulgata prius fama, suum exercitum esse Polonum, ut sic amicitiam cum Turcis quam fingebat integram conservare videretur. Hi nihilominus quadringenti, licet faciem gladii effugerint, morbo tamen contagioso, qui vulgo Gallicus appellatur, correpti, labem illam, quam conversatio mutua & contagio ipsa vulgabat, patriis finibus (alias illis incognitam) intulere. Meminere hujus miraculosæ stragis multi clarissimi historici, qui res Polonicas scripsere. Ipsi quoque Turcæ, lumine licet veræ fidei carentes, considerantes nihilominus varium eventum rerum, ajebant, cælum ipsum pro Polonis pugnare, ideoque eam gentem non esse amplius bello infestandam existimarunt. Sic zelatus est Dominus terram suam, & pepercit populo suo.
[69] Quam stragem hostibus evenisse, propter orationes devotissimas, zelum, curam, & suspiria ardentia B. Ladislai ad Deum, quis extremæ dementiæ negabit? Quem obsecro præterit, aut cui exploratum non est, olim Dominum Deum civitati Jerosolymitanæ succursum voluisse parare, & veniam gratiamque delictorum facere, si iracundiæ suæ obicem viri alicujus sanctitate celebris pietatem opponeret? Sic enim conquestus est: Quæsivi inter eos virum, qui interponeret sepem, & staret oppositus contra me pro terra, ne disperderem eam, & non inveni. [Ezech. 22,] Et effudi super eos indignationem meam, in igne iræ meæ consumpsi eos. [comparatur Ladislaus cum Davide occidente Goliath] Felix profecto mater nostra Polonia, quæ grassante furore Domini, habuit tunc virum illum, sanctitate eximia præditum, qui valuit manum Dei continere, & evaginatum furoris ejus gladium iterum in vagina inferre. Exprobrabat Goliath (Turca puta) exercitui Dei viventis, qui veniebat cum gladio, hasta & clypeo. Beatus autem ladislaus veniebat in nomine Domini exercituum, & dedit eum Dominus in manus ejus, & percussit eum, & abstulit caput ejus, & dedit cadavera castrorum Philistiim (Turcas & Tartaros intellige) volatilibus cæli, ut sciret omnis terra, quia est Dominus Deus Israel; & noverit universa Ecclesia Dei, quia non in gladio nec in hasta salvat Dominus: ipsius enim erat bellum, & tradidit eos Dominus in malum finem. Pulsabat item David cytharam, & spiritus malus recedebat a Saul, nec sustinere potuit dulcedinem cantus, [& pulsante citharam coram Saule.] quem David cithara Regis auribus, suavi motu, inducebat. Citharæ in manibus seniorum in Apocalypsi visæ, orationes Sanctorum denotabant: & noster B. Ladislaus, cum affectu ferventi sanctis orationibus intendere, citharam pulsare, hostem malignum repellere, spiritus nequissimos debellare, quietem afflictis Regni incolis comparare, pacem poscere, iram Dei lenire agnitus est. [cujus Canonizationem promoveri optat auctor.] Sic & olim Eliseus, tribus Regibus in angustias redactis dum placare Dominum desiderat, psaltem accersiri jubet; quo psallente spiritu Dei afflatus, victoriam de hostibus ab iisdem reportatum iri denuntiat. Oratio B. Ladislai fervens; cantilenæ ab eo in hunc finem compositæ, Antiphona ad hoc conscripta, conciones vehementes, effecerunt, ut Dominus populo suo reconciliatus daret pacem, & hostibus induceret necem, suis conferret victoriam, inimicis ignominiam, benediceret gregi, repelleret luporum rabiem, & omnem belli pestem in ipsos converteret hostes. Sit Dominus benedictus in Beato suo Ladislao.
[70] Nos memores beneficiorum, per eum nobis a Deo Patre omnipotente exhibitorum, omni officiorum genere studeamus compensare, ea in memoria sempiterna habere, ejus sanctitatem ita promovere & deprædicare, ut Dei gloria inde incrementa sui, & pietas viri sancti condignum ab Ecclesia Dei consequatur relationis in Sanctorum catalogum præmium. Urgeat negotium hoc patria, cujus ille Patronum se vivens in terris exhibuit, & haud dubium, quin vivens vita feliciore, incolis pattern se amantissimum exhibebit: urgeat Mazoviæ Ducatus, qui thesauro tam pretioso lætatur: urgeat civitas Warsaviensis, quæ sarcophago suo illius sanctas Reliquias continet: urgeat tota Polonia cum suis omnibus adjacentibus provinciis, quas doctrinis salutaribus imbuebat, & orationibus fulciebat; quæ eo auctore digna inventa est, cui cælitus plurima dona beneficiaque a Deo omnipotente latissime collata sint.
LIBER SECVNDVS.
Labores ultimi. Extases. Pius obitus. Sepultura. Corporis elevatio.
CAPUT I.
Singularis devotio B. Ladislai, potissimum in Corona Deiparæ Virginis recitanda.
[77] Magnus plane vir & multarum virtutum clarus insignibus B. Ladislaus: itaque cujusmodi fuerit devotio in eo viro, [Pia devotione perficit orationem:] consideremus: hæc enim virtus ordine prima est, quæ est fundamentum ceterarum omnium. Memor erat Dei & delectatus est. Devotio ejus fuit, pius & humilis affectus in Deum: humilis ex conscientia infirmitatis propriæ, pius ex consideratione clementiæ divinæ. Ponebat illi scientiam meditatio, scientia compunctionem, compunctio devotionem, devotio perficiebat orationem. Desiderium cordis tribuerat illi Dominus, & voluntate labiorum ejus non fraudabat eum: & quemadmodum desiderat cervus ad fontes aquarum, ita desiderabat anima ejus ad Deum suum. Sicut adipe & pinguedine repleta fuit anima ipsius, & labiis exultationis laudabat os illius Creatorem suum. Cor mundum creaverat in eo Deus, & spiritum rectum innovaverat in visceribus ejus. Dominus firmamentum, & refugium, & liberator ipsius; levabat in mentes oculos unde veniret auxilium ei: & sicut oculi ancillæ in manibus Dominæ suæ, ita oculi ejus ad Dominum Deum ipsius. Paratum cor habebat ad Dominum & providebat Dominum in conspectu suo semper. Adhærere Deo bonum illi erat, & ponere spem in Domino Deo suo. Erat dives in caritate, quæ nullis exhauritur impensis, & de ipsa facile holocausta medullata offerre sufficiebat.
[78] Fundebant passim sudantia præcordia liquorem sanctum, quo imbuta plenius erant, quando loquebatur magnalia Dei, & ad virtutem amplexandam continuis stimulabat exhortationibus. Tanta nempe abundantia devotionis repletus erat B. Ladislaus, [& in aliis excitat fervorem divini amoris:] ut etiam non solum in se fervorem amoris divini continue excitaret, sed eumdem via & ratione singulari in aliis promovere studuerit: ita ut de se merito dicere potuerit illud Sapientis, Ecce factus est mihi trames abundans & fluvius meus approquinquavit ad mare, quoniam doctrinam quasi antelucanum illumino omnibus. [Eccli. 24, 43] Siquidem doctrinam suam quasi antelucanum illuminabat omnibus, trames abundans spiritus amoris divini, e quo fervor devotionis, tamquam fluvius rapidus, egrediebatur; cum exemplo suo quamplurimos ad similem devotionem quodammodo raperet, simul & divino eloquio veluti flumine deduceret.Et appropinquavit ad mare, id est ad universum populum ædificandum, & ad pietatem commonvendum plurimum valuit, [persuadens] summum bonum in sola religione esse, hoc vinculo pietatis nos Deo esse religatos, unde & ipsa religio nomen acceperit; nihil esse in rebus humanis religione præstantius, quæ est verus & cælestis cultus, in quo mens colentis seipsam Deo immaculatam victimam sistit. Per hanc B. Ladislaus affectiones suas dirigebat in Deum, & ejus compunctio non horanea, sed continua fuit. Beatus vir in sapientia morabatur, & in sensu cogitabat circumspectionem Dei: quærebat assidue Dominum, & confirmabatur omnibus diebus vitæ suæ. In mente habuit Deum, assuefactus facere judicium, & diligere misericordiam, & solicitus ambulare cum Domino Deo suo. Et quia semper Dei meminerat, ideo mens ejus in cælum evadebat. Vere Dominus erat in loco cordis ejus: non erat ibi aliud nisi domus Dei & porta cæli.
[79] Exemplar pietatis ejus, & devotionis ad nostra usque tempora famam & vestigia sui confirmat. Corona B. V. Mariæ, non vulgari modo, sed speciali quadam devotionis formula ad recitandum composita: [Coronam B. V. M. recitat modo singulari,] post singula verba salutationis Angelicæ, adhibitæ piæ ac devotæ meditationes, ferventes orationes, compunctiones. Cum vero B. Ladislaus hujusmodi coronæ recitandæ operam navaret, cum primum Ave Maria proferret, stando profunda inclinatione caput deorsum demittebat. At vero cum pronuntiaret tremenda illa nomina Jesus Christus, in genua subito cadere & caput ad terram inclinare solitus erat: atque ita totam Coronam, constantem ex octo Pater noster & septuaginta Ave Maria, tamquam ex odoriferis floribus, rubescentibus nempe rosis liliisque albescentibus compositam, aut velut ex pretiosissimis gemmis margaritisque inæstimabilibus compactam, Deo & B. V. Mariæ singulis diebus devotissime recitabat. Qui mos ab eo profectus, pro usu a Fratribus Minoribus de Observantia inviolabiliter observatur, & quotidie ad dicendem eo modo Coronam B. V. Mariæ integra hora post expletas Vesperas destinatur, in omnibus conventibus eorumdem Fratrum. [dein observato a Fratribus Minoribus] Erenim aliqui finitis Vesperis, non exeundo ex ecclesia, subito inchoant illam devotionem, non sufficere sibi illam horam, ad tam dulces epulas arbitrantes: alii autem statim conveniunt, & nemo ab illa sancta consuetudine excipitur, debilibus demptis. Et sic singuli in locis suis, cum omni humilitate & devotione, sanctæ orationi instantante thronum majestatis Divinæ, tenentes phialas plenas odoramentorum; profundaque capitis inclinatione & totius corporis, flexo poplite in genua demissione, Regem Regum & Dominum Dominantium simulque Dominam & Reginam cæli venerantur. Fit & secularium hominum alibi magnus concursus, maxime in Lithuania & Samogitia, qui exemplo illius devotionis accensi, [& multis secularibus] ad præstandum B. V. Mariæ cultum libenter congregantur, & Fratribus orantibus, ipsi similiter, eadem ceremoniarum via & modo, Matrem misericordiæ colere & observare contendunt. Cujus egregii facti quoniam B. Ladislaus auctorem se & ducem exhibuit, profecto magnum devotionis affectum erga Matrem misericordiæ ostendit, simulque exemplum Fratribus suis & ceteris fidelis, ad colendum Christi Domini genitricem, dedit: ut quemadmodum ille fecit, ita & ejus successores omni ætate & memoria facere assuescerent.
[80] Fama est B. V. Mariam insigni declarasse testimonio, illum modum recitandi coronam, sibi gratum & acceptum esse. Referebant enim quidam ex senioribus Patribus a se visam fuisse B. V. Mariam, tempore illo quo Corona ipsius recitaretur, transeuntem per medium chorū, in quo Fratres tunc perseverabant orantes; & in medio Fratrum, quasi dulcedine illius orationis illectam, modo consistere, amanter singulos intueri, vultu suo glorioso exhilarare; modo ad singulos Fratres accedere, & suum Unigenitum, quem in ulnis gestabat, quasi ad osculandum ipsum exhibere. Observatum etiam & hoc est, eam præteriisse Fratres illos, neque Filium suum illis porrexisse, qui recitarent quidem illam Coronam, sed ab inclinationibus profundis & genuflexionibus abstinerent: solis autem illis beneficium præstitisse illud, qui adhibitis ceremoniis solitis recitandæ Coronæ impenderent curam & devotionis affectum. Insinuare B. V. Maria volebat, illud orationis obsequium, condecoratum inclinationibus & humilitate, suo aspectui jucundum & cordi gratissimum. Quippe humilitatis, qua Virgo beatissima una cum suo amantissimo Filio summe delectatur, typum gerit actus ille inclinationis profundæ; & honoris, quem Beati jam Deo corregnantes in cælo exhibent majestati ipsius Divinæ convenientis. Deinde talibus ceremoniis non solum debitus Deo honor exhibetur, sed etiam torpor qui sæpe orantes invadit repellitur, fervor in orante concitatur, attentio continuatur, humilitas exercetur, ac demum spiritus renovatur & magis inflammatur. Non dubium quin ab ipso Deo modus ille orandi B. Ladislao, per internam inspirationem infusus fuerit; idque ad debite & condigne purissimam Virginem, suam dignissimam genitricem, colendam & honorandam,
[81] In omnibus magnus fuit B. Ladislaus, verum & in ferventi oratione principatum obtinebat, palmamque ceteris præripiebat. Immolabat Deo sacrificium laudis & reddebat Altissimo vota sua. In omni oratione & obsecratione, cum gratiarum actione, petitiones ejus innotescebant ante Deum, quem ipse colebat exorabatque pro peccatis, & continebat se ab illis. Inter cetera salutaria sua monita & præcepta, B. Ladislaus orandi ad B. V. Mariam, ut dictum est, formam dedit, ipse quid precaremur innuit & instruxit. Erat ipse prudens & vigilabat in orationibus, sine intermissione orare, gratias agere in omnibus, orationi instare, vigilare & non deficere; indeque efficere, [erat autem oratio ejus apud Deum efficax,] ut dignus haberetur, cui Deus sapientiam daret affluenter. Et cum velut alter Moyses oraret in monte, in acie Amalechitas devincebat: per orationem quippe B. Ladislai, ut pie creditur, hostes deleti patriæ, & in nihilum prorsus redacti fuere, sicut supra dictum est. Nec mirum: delectabatur quippe in Domino, & dedit illi Dominus petitiones cordis sui. Cor ipsius non reprehendebat eum, ideo fiduciam habebat ad Deum, & quidquid petierat accipiebat ab eo, quoniam mandata ipsius custodiebat, & ea quæ sunt placita coram eo faciebat. Oculi Domini erant super eum ut justum, & aures ejus in preces ipsius.
[82] Imitemur igitur virum hunc, devotionis pietate insignem: oremus in omni loco, servantes puras manus sine ira & disceptatione. Non pudeat, exemplo hujus Sancti, genuflexione & profunda inclinatione capita nostra ad terram demittere. Chrysostomus in Matthæum Hom. v, de prostratione in terram, usurpata a Christo & S. Jacobo, asserit cum assiduitate orationis jugique in pavimentum prostratione totius corporis, genua quoque ejus callo obducta, ita ut nihil ferme a cameli pelle discreparet. Introgressus S. Antonius speluncam S. Pauli primi Eremitæ, vidit genibus complicatis erecta cervice expansisque in altum manibus corpus exanime; [& modus orandi qualis Sanctorum.] putansque ipsum esse vivum & orare, pariter cum eo & ipse procidens orabat. At postquam nulla ut solebat suspiria precantis audivit, in flebile osculum ruens intellexit, quod etiam corpus Sancti Deum, cui omnia vivunt, gestu suo precabatur. Hunc gestum & alios prosundiores, suos Fratres, ut dictum, B. Ladislaus docuit; valetque ad declarandam promptitudinem animi, inopiam & imbecillitatem nostram ostendendam, cui subventionem imploramus ab eo ad quem preces nostras dirigimus. Potissimum Matrem illam, cujus humilitatem respexit Deus, eo modo orandi poterimus semper ad vota nostra feliciter inclinare, & efficere ut nostris petitis benigne respondeat & postulatis acquiescat.
CAPUT II..
Locus, apparitione B. V. Mariæ & miraculis clarus, datus Fratribus Minoribus.
[83] Sub hoc ferme tempus, videlicet anno Domini MCCCCXCVII, cum B. Ladislaus normam illam B. V. Mariæ recitandi coronam verbo & exemplo omnibus commendaret; in territorio Dobrzynensi prope oppidum Skape plurima acciderunt supra fidem cælitus, sine dubio revelationum, [Prope Skape] exhibita miracula. Brevi intervallo loci a via publica, qua discedentium deducit vestigia in aliud contigua vicinitate oppidum, Lipno vocatum, lapis quidam mediocris magnitudinis, intra & extra plurimis salutiferæ Crucis imaginibus hinc inde consignatus, & quodam modo instar venarum in mole illa omni in parte distinctis & dispositis, [ad lapidem Crucibus consignatum] conspiciebatur. Res omnibus loco miraculi haberi cœpta. Auxit autem admirationem rei quidam majestatis horror, loco illi inditus: nam quicumque parum honeste & circumspecte ausi accedere, ei appropinquabant; aut ebriosi, vel irreverenter se habentes, vel inhoneste inter sese conferentes, vel certe aliud quid indignum tractantes vel agentes pertransibant, damna notabilia incurrebant. [& sacro horrore venerabilem] Aliquando currus cum illis evertebatur, ad terram elidebantur, & quodam terribili spiritu prostrati evolvebantur; ii præsertim qui gestu lascivo petulantive, aut verbo inhonesto, insolentiæ edebant signa, simul cum vehiculis suis in pulvere lutove volvebantur: aliquando vero rotæ & axes confracti disjiciebantur, vel denique aliquid insoliti illis contingebat.
[84] Cumque omnes in admirationem rapti, quid illud rei esset detinerentur, & hac de re inter se invicem sæpius conferrent & consultarent; supervenit quidam homo senex, omnibus notus, ætate gravis, fama honestus, moribus sedatus, a cunctis in sua conversatione commendatus, paupertatis licet inopia pressus, simplex, rectus, timensque Deum; qui sub juramenti attestatione & suæ conscientiæ fide asseverabat, penes lapidem illum B. V. Mariam a se esse conspectam luce admirabili fulgentem, [apparens B.V.M. indicat se locum habere sacrum] virginem nimis gratiosam, hæc verba suis auribus instillantem: Hic locus erit Deo acceptus & mihi; terra sancta, nobis grata, & electa: & ab hoc tempore cultui & honori divino consecrata, debet ab omnibus conservari intacta. Et volo habere Religiosos Filio meo gratos & acceptos, pro suis obsequiis hic collocandos & divinis officiis mancipandos. His dictis beatissimam illam Virginem ex oculis suis evanuisse, & se obstupefactum attonitumque remansisse, super rei insolitæ novitate. Ista visione vulgata sic, & publica fama in viciniores primum patres, tum etiam in remotiores disseminata, fides facile habita est; & locus honore venerari, & ab injuriis tum animalium tum malorum hominum muniri cœpit. Subsecuti sunt frequentes concursus hominum, Deo & B. V. Mariæ supplicum. Multi ægritudinibus correpti, plurimi variarum necessitatum vi adacti, nonnulli duris difficultatum & calamitatum telis confossi, [qui miraculis illustrior factus, ] vota suo Deo & B. V. Mariæ obtulere, & omnes sinem optatum prosperumque eventum desideriorum suorum consecuti, discessere consolati. Recuperabant alii sanitatē amissam, pars quæsita obtinuere beneficia; quidam a malis crepti, consolationis gustarunt dulcedinem. Locus ille magis magisque clarior evadebat in dies, & majori dignior veneratione a cunctis habebatur.
[85] Eodem anno, cum in eodem loco jam, propter majorē populi devotionē locique designationē, Crux erigeretur; plures quam centum homines solvendi voti causa eo temporis curriculo convenere; de quorum numero duos miseros videre licuit, a malo obsessos dæmone, [idem duo nergumeni] cujus malitiæ Dei permissione subjecti, crudelem in modum vexabantur. Hi a miserantibus suæ calamitati amicis ducebantur, & cum jam ad locum prædictum appropinquarent, ubi primum eumdem conspexerunt oculis, elapsi de manibus ducentium se, fugam in proximam silvam arripuere: sed tandem vi maxima amicorum se alacriter insequentium comprehensi, ad locum designatum, reniti nihilominus conantes, deducebantur. Deducti in horribiles prorupere clamores, vociferantes a B. V. Maria se in angustias redigi & vehementer angi, conquesti de vi sibi per eamdem illata. Adjecerunt insuper, breve post tempus in loco hoc quosdam Religiosos nudipedes collocatum iri, locum autem hunc, illorum perpetuum in ævum futurum, nec unquam secularium Sacerdotum jurisdictioni fore subjiciendum: [prædicentes locum Religiosis dandum liberantur.] numquam etiam futurum, ut quemadmodum in oppido Sieprc (ubi etiam imago B. V. Mariæ plurimis miraculis votiva coruscat) collegium Presbyterorum secularium illi loco præsideat; æternam possessionem loci illius mansuram Religiosis Deo & B. V. Mariæ acceptis. Nec mora his prolatis dictis, deserentes obsessa corpora relinquentesque libera, subito inferna petierunt antra. Illi porro qui erant obsessi, pacem & liberationem in loco dicto affecuti, gratias Deo & B. V. Mariæ egerunt.
[86] Præerat tempore illo fabris circa Crucis erectionem laborantibus, quidam vir, auctoritate super illos pollens, fide dignus, & boni nominis laude celebris; qui se præsente omnia illa acta fuisse, illis quorum intererat narrabat; subjiciens, nemini tunc in mentem venisse, [verum dixisse exitus docuit.] de quibus Religiosis mali illi dæmones loquerentur; tamdiuque memoriam de illis omnibus suspensam fuisse, quousque ad illum locum deducta colonia Fratrum Minorum de Observantia, vera prædixisse, Deo ita disponente, malos spiritus compertum est. Nam ante illud tempus Fratres Ordinis illius, omnino nemini ex incolis cogniti erant. Multa & alia signa prodigiaque in eodem loco exhibita sunt, quæ in archivo ejusdem conventus diligenter conscripta asservantur, præsertim circa eos qui repugnabant fundationi Fratrum, quos jam beatus Pater Ladislaus, uti Provincialis Vicarius, ad illum locum suscipiendum designaverat. Ex multis unius & alterius exempli mentionem faciam, ex quibus colligi facile poterit locum illum B. V. Mariæ gratissimum esse; cum omnino in cura, non aliorum, sed Fratrum Minorum de Observantia habendum, obsequiisque illorum providendum [voluerit]: nam quicumque ausi sunt contradicere, haud multi remanserunt.
[87] Peregregie hoc in suo corpore expertus erat, oppidi Skape ecclesiæ Parochialis Rector. Ægre tulerat Ordinis Minorum Fratres in eo loco capellam ædificasse, [Minoribus autem se opponens Parochus] sibi inde in proventibus oriri detrimentum conquestus. Licentiose igitur in oesdem invehi, loco maledicere, & novum persequi Ordinem: dicere insuper non se passurum aliam ecclesiam in sua parochia se vivo ædificari, & in præjudicium suum novam consurgere fabricam. Cum vero a certis viris timoratis, ne divinæ voluntati resisteret, admoneretur; exacerbatus, stimulis invidiæ exagitatus fremensque, malum nescio quid machinabatur. Accidit quosdam devotos in præsentia illius locum sanctum laudibus prosequi, mirabilia in eo fieri, quibus ejus prærogativam Deus mundo declarat: inter cetera, esse homines quosdam fide dignos, qui se jurejurando afferant, in sacello noviter erecto, nocte intempesta audire suavissimos concentus Angelorum psallentium. Vehementi Parochus ille succensus iracundia in verba blasphemiæ prorumpit; dæmonum potius rugitu & malorum spirituum, luporumque infernalium ululatu locum resonare, quam dulci melodia Angelorum: neque verbis blasphemiæ contentus, progredi ad opus malitiæ statuit. Transibat forte tum sacellum: accedens ergo proxime ad parietem, planta pedis percussit delubrum, quasi nisus ipsum impellere, submurmurans in furore; malorum dæmonum hoc in loco audiri rabidas vociferationes, non autem Angelorum suaves & jucundas voces. [propter blasphemiā a Deo percutitur.] Vix impia verba de ore effudit, cum ei a tergo ecce ultor Deus: concidit subito impius in terram, correptus insueta ægritudine. Portatus, nullo sibi auxilium ferente, domum suam, manifesta Dei agnita virtute, maximis dolorum exagitabatur cruciatibus.
[88] Cum itaque magis, magisque morbi vis per membra vulgaretur, ad meliorem se recepit mentem: agnovit culpam, pœnam juste sibi impositam confitetur, [pœnitens facti] incipit Altissimum invocare, ut vitam sibi concedat, in supremo jam spiritu constituto. Deflet scelus, & veniam commissi delicti exposcit: B. V. Mariam voce flebili invocat; velit pro se vota Filio dilecto suo offerre, habituram in posterum ex blasphematore laudum suarum serventem prædicatorem: [vovet] si amissae valetudini restituatur, ad sacellum cultui ipsius erectum, [per votum ad B. V. M. sanatur.] se, quam primum de strato surrexisset, iturum, honorem cultumque Deo & ipsi votivum exhibiturum; imo totius oppidi incolas Clerumque & Ministros Ecclesiæ, cum cantu publico per solennem processionem, ad id inducturum. Voto emisso, nulla interposita mora, sanus factus est. Igitur congregato per majorem campanam populo in ecclesiam, luculenta celebrat oratione B. V. Mariam, sibi per eam collatum sanitatis beneficium confitetur: vorum suum aperit, ad quod explendum animum sibi elle asserit; invitat rogatque pastor oves velint ad sacellum illud eunti, congregatione ad ecclesiasticum conveniente vexillum, adesse. Omnibus eam rogationem acceptantibus, fit ingens concursus hominum, Pastorem suum ad sacellum prædictum deducentium. Ubi reatum suum confiteri, culpam agnoscere, palam facere cum dolore, pœnam deprecari, Fratribus D. Francisci reconciliari; post hæc sacrum ad altare, imagine Reginæ cæli insignitum, solenniter celebrare, & pro docili correctione gratias agere; testari omnibus opera Dei esse magnifica, subjungere quoque si quem haberent hostem operis inchoati aut salutis suæ insidiatorem, mitterent illuc & flagellatum illum reciperent, si tamen evaserit; eo quod eo loco sit quædam virtus Altissimi, qui adjutor est loci illius, & venientes ad malefaciendum perditione perdit.
[89] Hoc ipsum quod iste re expertus, & disertis verbis testatus est, paulo post in alio Parocho alterius parœciæ re ipsa compertum est, idque eodem plane modo. Nobilis vir quidam, cognomento Kobiernicki, devotione erga Ecclesiam & Clerum ductus [Parochos] tam Skapensis ecclesiæ, quam alterius vicinæ, parochiæ, [suadens Minores inde pellendos,] cum suis adjutoribus Presbyteris reliquisque templi servitoribus, invitavit ad prandium. Antequam mensæ assiderent, datur, ut moris est, aqua ad manus abluendas. Dum funderetur ergo aqua super convivarum manus, vicinus Parochus affatur Skapensem: Quid hoc rei est, Reverende Domine, permittitis his Mendicantibus ad latus vestrum sacellum erigere novum? patimini detrimentum fieri rerum vestrarum? Num ignoratis plebem, rerum novarum cupidam? Evadet sic Ecclesia vestra desolata, stabit quasi vidua spoliata plebe, ovile sine ovibus, pastor erit sine grege, nam devotionis ergo omnes ad sacellum current. An fortassis obliti estis curæ vestræ animas omnium esse commissas? Quid si illuc sese conferentes in errorem potius quam in ardorem devotionis deducentur? Displicere sibi suum silentium, suam patientiam; si vir esset, amovendum illus tabernaculum una cum Fratribus curaret; impigre se, si illud negotium curæ suæ incumberet, dicta peracturum, & a sua parœcia omnia impedimenta remoturum. Respondit Skapensis, locum B. V. Mariæ esse gratum, a se delectum, in suaque tutela esse; Fratres illos, non alios, sibi acceptasse: aliquid contra Dei Genitricis voluntatem attentare nolle, [& in Deiparam blasphemus,] nec se periculo committere, ne in ipso periclitaretur: acquiescendum Divinæ voluntati, & cultum B. V. Mariæ suis commodis præponendum potius, quam lucri gratia beneplacitum Virginis violari. Ad hæc ille ridere, tandem verba blasphemiæ proferre. Verum extemplo, [su mutus & demens.] sicut & ille prior, manum Omnipotentis agnovit. Etenim cadens in terram, horribili voce clamans, ejulans & fremens, mox loquelam amisit simul & rationem. Sic in domum suam delatus, cum ad se rediisset, recolligens se, errorem suum magnum agnovit, quod scilicet voluntati Dei resistendum suaderet, bellum indicendum Virgini Dei Genitrici diceret, populo scandalo fuisset. Hoc corde doluit, votum fecit se cum suo Clero & ministris locum a Deo electum aditurum, [& pœnitens sanatur.] & Missam in ipso a se despecto sacello de B. V. Maria celebraturum. Quod cum re implesset, annuit votis ejus Virgo Beatissima, miserta illus; & quæ est misericordiæ mater, eum ad pristinam fecit redire vitæ prosperitatem: eaque severitate pœnæ docuit universos, locum illum ab omni violatione immunem & liberum esse velle; contradicentes indignationem filii sui & suam incursuros. Conticuere [ergo deinceps] omnes intentique ora tenebant.
[90] Fratres vero illi, a B. Ladislao ad loci fundationem missi, æterna possessione potiti, Illustrissimo & Reverendissimo Domino Nicolao de Koscielec Koscielecki, [Minores æ B. Ladislao missi hactenus ibidem resident.] Episcopo Chelmensi, consummationem omni ope & sumptu promovente, consederunt; & ad nostra usque tempora die noctuque, divinis vacantes officiis, Domino & B. V. Mariæ locum illlum recentibus semper signis illustrante, vota sua feliciter persolvunt. Atque vel hinc colligere licet, B. Ladissaum in hanc B. V. Mariam; insigni arsisse devotionis amore, insignisque sanctitatis extitisse; sub cujus non minus prudenti quam felici regimine, tota sua familia sancta, tota Deo & B. V. Mariæ grata, reperta est; quamque in loco a se delecto, uti in hortulo suo delicato, ad ipsum custodiendum & excolendum, collocare sibi complacuit. Inque diem hodiernum felix hæc plantula B. Patris Ladislai, in eadem devotione, qua ipsam erudiit, recitandæ Coronæ Divæ Deiparæ Virginis permanet, Deo optimo maximo cultum suum crebris miraculis confirmante.
CAPUT III.
Ladislai Labores religiosi: Ordinis bonum nomen propugnatum.
[91] [Otium fugiens,] Inter cetera perfectionis religiosæ argumenta non postremum locum habuit fuga otii, & desiderium laboris & occupationis: omnis enim qui sectatur otium stultissimus est, & replebitur egestate: multam quoque malitiam docuit otiositas. & hæc fuit iniquitas Sodomæ, superbia, saturitas panis, & abundantia, & otium ipsius & filiarum ejus. Omnis igitur arbor quæ non facit fructum bonum, excidetur, & in ignem mittetur. Etiam in paradiso collocavit Deus hominem ut operaretur & custodiret illum. Homo nascitur ad labores, & avis ad volandum. Nullus oderit laboriosa opera & rusticationem creatam ab Altissimo: & qui non vult operari non manducabit. Hinc Ægyptiorum monasteria hunc morem tenebant, ut nullum absque operis labore susciperent, non tam propter victus necessitatem, quam propter animæ salutem, ne vagaretur mens abducta perniciosis cogitationibus. Ideo & hujus virtutis exercitio delectabatur noster B. Ladislaus. Conservabat tempus & declinabat a malo, nec defraudabatur videre bona, & particula doni non præteribat eum. [labori semper] Aliquid semper operis faciebat, ut eum diabolus semper occupatum inveniret. Argentum & aurum nullius concupiscere, & omnia quæ sibi opus erant manibus propriis ministrare, sua negotia per se agere, quietum esse & operari manibus propriis, honeste ambulare ad eos qui foris sunt, neque gratis panem manducare, sed in labore & fatigatione nocte & die operari; nec aliquem gravare, non quasi non haberet potestarem, [aut orationi,] sed ut semetipsum formam daret, ad imitandum Christum; nullius aliquid desiderare, subtrahere se ab omni homine inordinate ambulante. Nec solum cum Maria Magdalena fidelis hic servus Dei B. Ladislaus, divinis contemplationibus & piis meditationibus, orationibusque vocalibus tam privatis quam publicis in choro, cum ceteris Fratribus Divinum officium altissimo Domino decantans, incumbebat (quod numquam nisi gravibus occupationibus impeditus, necessitate inevitabili a choro extractus, omittebat) sed etiam cum Martha circa frequens ministerium satagebat.
[92] A primo etenim ingressu suo in sanctam religionem, laboribus & exercitiis, [aut monasterii vilibus servitiis intendit.] non minus corporalibus quam spiritualibus, circa rem domesticam sese occupabat. Nullus eo fuit promptior ad labores, ad servitia, ad negotia, etiam imparia suis humeris. Absoluto prandio, cum alii pro more, causa relaxationis animi, honesta deambulatione aut collocutione mutua sese occuparent; ille solus hortum purgare, sarmenta ejicere, herbas inutiles evellere, lapides colligere, frondes noxias amputare, ligna ad usum culinæ præparare, aquam haurire, claustri interiora mundare, & omne aliud abjectum & vile obsequium præstare, numquam otiari, sed semper manibus propriis laborare, in sudore vultus sui manducare panem, nullas horas male collocare, bonum facere & non deficere, mensuram bonam actionum bonorum, & confertam & coagitatam, & superesfluentem dare in sinu matris suæ Religionis sanctæ, pro illaque augenda multum sudare & omnem lapidem movere; positus in culmine regiminis omnia impigre administrare, magnum & sapientem virum seipsum præbere. Nam insignitus Provincialatus honore, non solum edicto, sed & exemplo & cura & vigilantia, omnes abusus si qui tunc essent tollere, virtutes plantare, omnes instituere satagebat. Ceterum artem & modum in omnibus statuebat. [magna interim discretione erga subditos utens.] Ardentibus quotidie exercitationibus ad virtutem inducebat, valloque atque fossa humilitatis muniebat, vigilias crebras ponebat, in quibus ipse primus semper per orationes frequentissimas fuit. Multitudine tamen officii divini & orationum pluralitate, jam per varios zelatores introductarū, Fratres obrui noluit, ne in via longarum devotionum nimium fatigarentur. Unde & ad recitationem septem Psalmorum quotidie in choro Fratres nullo jure teneri declaravit, in hoc auctoritate sua cum illis dispensando,
[93] Et quamquam optime omnia jura Regulæ & statutorum ipso duce custodirentur, & omnia prospere agerentur; orta nihilominus ex virtute invidia, hinc odium, post modum traductiones, detractiones, maledicta, per certos externos Religiosos, invidos boni nominis, excreverunt: longe Fratres a suis legibus recessisse, disciplinam violasse, a vestigiis majorum longissimos saltus fecisse: [Ordinis bonum nomen propugnat,] pro labore desidiam, pro temperantia & æquitate crapulam, otium & inertiam querebantur: omnia denique in pejus abiisse, famam talem in vulgus prodire, jam de concepta sanctitatis Fratrum opinione multum deficere, scandalisque ipsam quotidianis fœdari. Tali malo æmuli promovendo magis ac magis instabant, os pravum & detrahentium labia libere in fama Fratrum grassabantur: ferebatur male passim Ordo ille sanctissimus, per impios traductus; iners, imbellis, neque observantiæ neque laboris patiens, lingua quam manu promptior, sine religioso imperio, & sine modestia habitus: postremo quæcumque dici aut fingi queunt ignaviæ probra, illi Ordini attribuebantur. Sed in ea difficultate Beatum Ladislaum, non minus quam in rebus prosperis, magnum & sapientem virum fuisse compertum est. Tanta sapientia, temperantia prudentiaque animi, inter illas detractionum procellas, moderatum se habuit, ut nihilo mutatum videre licuerit. Jam illi antea experimentis crebrioribus cognitum erat, malum dæmonem Ordini illi semper struxisse insidias, & multorum linguas ad eum insectandum armasse. Itaque late explorare omnia, Ordinis nomen bonum defendere, calumnias & convitia refutare, impigre prudenterque suorum & hostium res pariter attendere, cognoscere quod bonum utriusque partis, aut contra esset: explorare consilia, & insidias eorum antevenire; nihil apud se remissum, neque apud illos tutum pati. Itaque Romam, quo etat Ordo delatus, iter intendit, causam Ordinis acturus.
[94] Alexander Sextus tunc Ecclesiæ Romanæ clavum tenuit; ad quem B. Ladislaus admissus, pro se, [& Romam Profectus apud Alexandrum VI] breviter & moderate; de Ordini illatis per calumnias injuriis, multis disseruit denique Pontifici patefecit, sibi neque majus quidquam neque carius auctoritate Sedis Apostolicæ esse ab adolescentia sua; ita se Ordinemque suum virtuti addictum, ut ab optimo quoque probaretur; virtute, non malitia, Fratres suos præcipuis Christianorum Principibus placuisse: ob easdem artes in regnum Poloniæ a Casimiro Rege vocatos; cetera, quo plura bene atque strenue fecissent, eo majorem invidiam incurrisse: plurimos famæ Ordinis insidiantes, quid comperissent de ipsis, sibi uti Judici supremo detulisse; se vero Vicarium Provinciæ suæ, non recte neque pro bono facturum, si in illa Ordinis injuria taceret: postremo de omnibus rebus Sanctissimum edocturus Pontificem, se Roma venisse; petere insuper, ne suos alios putaret quam ab initio cogniti essent. Quæ postquam Regi aliisque Principibus cognita sunt, B. Ladislaum Romæ esse, & causam Ordinis male traducti agere; statuerunt quam primum [adiutus literis Principū,] Roman litteras mittere, quibus a Summo Pontifice peterent, ne Ordini sancto gravissimam inferri injuriam pateretur, paternaque provideret cura, ut detractoribus condigna pœna assignaretur; sibi optime exploratam sancti Ordinis illius pietatem, institutionem, conversationem: bene artibus bonis & constitutionibus instructam Religionem, inique & iniuste inimicorum lacerari dentibus.
[95] Rex etiam Vladislaus, qui summæ rerum apud Ungaros & Bohemos præerat, [& Ladislai Regis Vngariæ,] germanus Regis Poloniæ (quem eæ injuriæ Fratrum Minorum de Observantia, de quibus audierat, vehementer læserant) egit apud Pontificem Maximum de eadem re; ubi luculentum sanctitatis & innocentiæ Fratrum Ordinis Minorum Observantium præbet testimonium, sibi inposterum eam in mente acceptam reponi sententiam, pro sanctissimo Ordine omne discrimen velle subire, nullum cum adversariis prælium detrectare; & adeo strenuam, ad comprimendam scelestorum linguam, operam navaturum, ut illis sine condigna pœna & gravi animadversione abire non liceat; contriturum se molas iniquorum, & dentibus illorum ablaturum prædam innocentem: venturum ab ore suo Aquilonem, dissipaturum pluvias, & vultum tristem, linguam detrahentem, exterminaturum. Mirari se, homines pessimos videre festucam in oculis fratrum suorum, & trabem in oculo suo non videre. Ni Sedis Apostolicæ rigoroso cohibeantur mandato, sibi lignorum copiam ad comburendos detractores adesse: quod si ea deficerent, non defuturam ad submergendos aquam: sed & silvarum & fluviorum satis adesse ad persequendos omni suppliciorum genere detractores, persecutores bonorum. Perpetuum odium, & inimicitiam & contumeliam, subsannatoribus illis a se impendere. Nihil minus habere, qui occulte detrahunt, quam si mordeat serpens in silentio: astrictos in verbis improperii homines, omnibus diebus vitæ suæ, non erudiendos. Nolle se cum detractoribus commisceri, semperque susurronem & bilinguem maledictum esse, quod multos turbare soleant pacem habentes, quodque repente consurgat perditio illorum. Detractores Deo odibiles: & abominatio hominum omnis detractor. Porro debere Summum Pontificem manus severitatis in eos extendere, qui detrahunt Fratribus suis, aut judicant eos; nam detrahunt legi & judicant legem: id omnes pios expectare & cupere: omnibus etiam Christianorum Principibus gratum fore id.
[96] Motus pietate viri Summus Pontifex, Principum quoque litteris de innocentia Fratrum certus factus, silentium indixit detractoribus; Beatum vero Ladislaum in amicis habere, [causam obtinet t] magis magisque in dies amplecti: qui multo labore multaque cura pro Ordine suscepta, in tantam claritudinem brevi pervenerat, ut suis Fratribus vehementer carus, invidis & detractoribus maximo terrori esset. Idcirco postquam tantam rem B. Ladislaus sine ullo suorum incommodo patravit, magnus & clarus antea, major atque clarior haberi cœpit. Omnia enim cœpta & consilia in virtutem trahebantur. Fratres modesto imperio habiti, simul & innocentes declarati, eum ad cælum ferre; inimici vero magis quam mortalem timere; postremo omnes invidi atque hostes credere, illi aut mentem divinam esse, aut Dei nutu cuncta portendi. Sed B. Ladislaus ubi ea res bene evenit, in patriam (quinque mensibus Romæ commoratus) pergit, lætissimis animis excipitur, Ordini Patribusque juxta carus.
[97] Multas his similes difficultatum angustias, plurimas persecutionum procellas, [inde redux ad suos,] innumerabiles detractionum turbines, pro Ordine propugnando perferre eum necesse erat: nec tamen fatigabatur illis laboribus optimus Pastor, & diligens suorum militum Imperator; omnibus periculis obviam ivit, omnes sustulit difficultates, omnia subiit onera, ne suus Ordo aliquid detrimenti pateretur. Vix ex Italia reversus, curis & laboribus exhaustus, iterum aratro manum admovere, concionibus de suggestu ad populum habendis occupari, semperque eo modo vivere, ut omnino aut regiminis laboriosum onus sustineret, aut eo sublato Prædicatoris officio incumberet & nusquam a laboribus manus revocaret, [utilissimam operam Ordininacat,] modo in prima acie gubernando, modo in postremis abiecta servitia obeundo; adesse verbo & exemplo, ad virtutem permovere, passim laborantibus succurrere, consulere Fratribus, juvare manu, & omni ope omnibus velle prodesse. Profecto magna animi fortitudine, ingenti vi animæ & corporis, valido mentis consilio præditum hunc beatum oportebat esse, qui adversariis omnibus resistere, Summi Pontificis animum devincere, Regum & Principum gratiam ultro oblatam possidere poterat: quique calumniis sanctitatem vitæ; mendaciis innocentiam, invidiæ virtutem, tenebris lumen, illatis contumeliis probitatem opponere noverat. Quis hæc alius feliciore effecisset conatu, nisi ille cui abunde sanctitatis copia, virtutis opes, ingenii divitiæ, probitatis & pietatis thesauri ad manum essent? quibus subnixus, difficillima quæque subire, prospere omnia peragere, & secundis ventis studia sua ad felicem portum solitus erat perducere.
CAPUT IV.
Prædicationes & extases B. Ladislai.
[98] Licet hic beatus Pater Ladislaus quasi continuis laboribus, in officiis quibus gravabatur, & variis difficultatibus distraheretur, tam circumeundo Conventus, a se longissime distantes invicem, per Polonias majorem & minorem, per Mazoviam, Russiam Prussiam, & magnum Ducatum Lithuaniæ, usque ad fines Moscoviæ, [Nullis occupationibus & difficultatibus a recollectione interna distrahi solitus,] latissimas & amplissimas Regni Poloniæ Provincias, in quibus omnibus Conventus habebat; quam etiam alias plures difficultates superando, & negotia pertractando, quæ omnia ad ipsum tamquam ad Prælatum Ordinarium devolvebantur, & quæ ex natura sua mentem avocant ab his quæ Dei sunt, animum perturbant & inquietant, hominem pigrum & difficilem ad spiritualia reddunt, a contemplatione rerum cælestium longe amovent, ita ut vix cum magno conamine recolligi possit, præsertim vero si sunt continua, qualia hic; nihilominus tamen iste beatus Pater in tanta mentis serenitate, etiam his distractionibus implicatus, permanebat; ut indefessum orationis studium, cum continua exercitatione virtutum, numquam prætermitteret; spiritum suum semper contendens Deo præsentem exhibere. Sicut domi in cella inclusus, sic in omnibus itineribus suis, intus & foris, laborans & vacans, orans & negotians, in tantum erat spiritu in Deo immersus, ut plane videretur illi, quidquid erat in eo non solum cordis & corporis, verum & operis & temporis consecrasse. Vere sensit dixitque Christus Dominus, Quicumque fecerit & docuerit hic magnus vocabitur in regno cælorum: Utrumque autem B. Ladislaus impigre executus, magnitudinis illius palmam obtinuit. [Matth. 5.] Nunc quia satis clare supra declaravimus, eum omni virtutum genere instructum, excellentissimæ sanctitatis radios ubique locorum diffudisse, supremos regiminis gradus adiisse, summum perfectionis religiosæ culmen attigisse; restat declarandum, verbo, doctrina, scientia, concionibus, lucem eximiam pietatis, mentibus fidelium eumdem virum sanctum & ferventem prædicatorem invexisse, errores tenebrarum infernalium dissipasse, lumen divinæ cognitionis & flammam amoris accendisse.
[99] Certum est quod ille vir sanctus tanto zelo Dei in dicendo fervebat, [prædicationes utiles habet:] ut quasi alter Elias prodiisse videretur. Nulla prorsus flectebatur personarum acceptione, nulla adulatione molliebatur; non popularis transversum rapiebat favor & opinio; sed juxta Prophetæ vocem, quasi plaustrum triturans, habens rostra serrantia, montes comminuit, & colles quasi pulverum posuit. Ex ejus concionibus prudens hauriebat, unde sapientior fieret; ibi bellator reperiebat, unde animi virtute roboraretur; inde Princeps accipiebat quemadmodum subditos sub æquitate justitiæ disponeret. Illius vita nullis obnixa criminibus, irreprehensi mores, & optimum experimentum, concionibus magnam addebat auctoritatem. Venerabilis Doctor, nomen cum re possidens, ptæsentes semper admonebat de timore divino, de conservando geminæ dilectionis vinculo, de obedientia Domini, sublimiorumque potestatum honore. Circuibat per vicos, castra, urbes & agros, & vitæ semina ubique largissime spargebat; vehementique animarum zelo accensus ubiq; [etiam in agris & vicis,] discurrebat, omnemque requiem sibi prorsus voluit interdictam. Habuit scientiam discernendi inter sanctum & profanum, inter pollutum & mundum; docebatque filios Israel omnia legitima Dei. Tantaque fuit scientia & eruditio servi Dei, ut & gestus, & motus, & ipsa vox, sapientia plena videretur. Veritatem mente concipiebat, & toto eam habitu resonabat & ornatu: ut quidquid ageret, quidquid loqueretur, esset doctrina populorum. Irreprehensibilem esse, prudentem, doctorem, exemplum fidelium in verbo, in conversatione, attendere lectioni, exhortationi, & doctrinæ; facere opus Euangelistæ, ministerium suum implere: eloquia ejus casta, argentum & aurum igne examinatum, purgatum terræ, probatum septuplum.
[100] Et stupebant turbæ super doctrina ejus. Erat enim docens eos quasi potestatem habens, & non sicut scribæ. [instruit rudes & pueros:] Rudibus hominibus seu carnalibus, plana atque communia, non summa atque ardua prædicabat, ne immensitate doctrinæ opprimerentur, potius quam erudirentur. Neque dumtaxat ætate provectos, sublimium rerum capaces erudiebat, sed etiam visitando Conventus sui Ordinis, villasque & pagos transeundo, pueros evocatos instituebat, docens eos quemadmodum se Cruce signarent, orationem Dominicam & Angelicam salutationem atque fidei Symbolum enuntiarent, Deum colerent & amarent, parentibus & proximis quibusque honorem haberent, & debita officia persolverent. Ex quibus omnibus constat, verbum ipsius fuisse lucernam pedibus fidelium, ipsum autem extitisse ducem cæcorum, lumem eorum qui in tenebris sunt, eruditorem insipientium, magistrum infantium, habentem formam scientiæ & veritatis in lege. Hinc omnes accipere disciplinam ejus & non pecuniam, doctrinam magis quam aurum eligere: melior enim erat illis sapientia cunctis opibus pretiosissimis, & omne desiderabile ei non poterat comparari. Erat autem in auditorum pectoribus efficax sermo ipsius, & doctrina salutaris fixit radices, ut profligatis vitiis, criminibus, [profligat vitia:] & peccatis quibuscumque gravibus, non pauci ad vitæ emendationem sint reducti, & temperantiæ manus dederint. Carnalibus desideriis obedientes, castati corpora sua consecravere; errore seducti, veritati sensum & rationem submisere; avaritia capti, largiendis eleemosynis liberales manus exhibuere; invidia & ira obcæcati, cum proximo in gratiam rediere: multa bona ex ipsius prædicatione semper orta productaque fuere.
[101] Maxime autem circa Christi Domini mortem & passionem expendendam, meditandam & contemplandam, quasi assiduus erat; [in Passione Christi expendenda patitur excessū mentis.] & in tantum in ea recogitanda afficiebatur, ut multoties suspensus devotionis excessu, supra semetipsum raptus, & ultra humanum sensum aliquid sentiens, quid circa se tunc ageretur omnino ignoraret. Quod certe non modicum erat argumentum divinæ gratiæ & amoris præcipui, quo scilicet Deus præpotens suos amatores, licet adhuc periclitantes inter adversa vitæ præsentis discrimina, quantumvis eorum grossa sint & suapte natura terram versus nutantia corpora, per delectabiles raptus & in Deum ferventes animi recessus, divinæ gloriæ aliquatenus participes efficit. Unde ex ipsius pectore, pleno divino fervore, stimuli amoris divini exiliebant; quos ille concionibus suis, auribus auditorum inculcare, & eximiam caritatem Christi commendare satagebat. Ideo omnes conciones ab illo sanctissimo Crusis titulo, [a titulo Crucis Conciones incipit] Jesus Nazarenus Rex Judæorum, incipere, & quasi a fonte inexhausto rivulos conceptuum decurrentes inde deducere, & in mentes populi præsentis invehere: omnibus suis sermonibus, titulum illum quasi aureum diadema præfigere, & omnia sua dicta ad illum finem dirigere, & egregio discursu applicare, miroque quodam modo memoriam Christi Domini passionis in omnibus suis concionibus includere, & ardenti affectu audientium præcordiis instillare. Plenæ sunt illius conciones salutari Christi Domini mortis continua recordatione & repetitione, abundantes insigni eruditione & valida exhortatione. Ex quibus facile concluditur virum sanctum, flamine cælesti accensum, divini ignis calore ætuasse; illasque scintillas Christi amoris de camino conceptæ caritatis prosiliisse, & in animos filiorum Dei descendentes, pectora ad compunctionem sæpius commovisse, & ad amorem Dei accendisse.
[102] Erant præterea illi sancto viro, præter cælitus collata dona ad prædicandum, a natura præcipuæ attributæ dotes, quibus ornatus, in schola recogitatæ passionis Domini divinitus eruditus, verbi divini prædicator extitit eximius: qui spiritu fervido & eloquio suo totum quasi ad se populum pertrahebat, [dotibus præclaris ad id instructus:] & in amore divino accendebat; a vitiis avocabat, in virtutibus erudiebat. Erant verba ipsius non inania, mundana, curiosa, & vana: erant virtute Spiritus sancti plena, erant viscera cordis penetrantia. Erat vox & elocutio verborum Dei, non inflexa, mollis & ficta; sed realis, clara, fervida & devota; ita ut non solum vehementem in stuporem audientes converteret, & in vitiis obstinatorum corda efficacia virtuosa ad meliorem frugem converteret; sed etiam vi quadam occulta in peccatis enutritos ad Deum redire cogeret, a consuetudine pessimorum deterreret, & viam justitiæ ingredi compelleret. Non solum etenim illum singularis divina gratia virum Apostolicum effecerat; sed & natura præconem excellentissimum formaverat. Latera firma, vox sonora, alta & tubalis; pectus latum, facies plena gratiarum, caput laboris patiens, inedia quidem & laboribus exhaustum, sed statura justa & eleganti condecoratum, etiam sui aspectu miram videntibus ingerens dilectionem. Quibus donis adornatus, facile affectum, quem intus concipiebat, exprimebat, inprimebatq; cordibus audientium quod intēdebat; ita ut facile in viros alteros cōverterentur. Spiritus enim ipsius, in illo camino passionis Dominicæ, in qua recogitanda totus erat, a scoria carnalium expurgatus, nihil eructare potuit, nisi divinum, nihil nisi saluti proficuum. Rem paucis. Fuit B. Ladislaus vir opere & sermone potens.
[103] Ceterum conversatio ejus in cælo fuit. Non habuit hic manentem civitatem, sed futuram inquirebat. Et cum sciret hanc esse vitam æternam, ut cognoscamus solum esse verum Deum, & quem ille misit Jesum Christum; [deditus contemplationi,] contemplationem Dei, inter cetera virtutum exercitia colendam & frequentem assumpsit. Ad contemplandum quippe Creatorem suum & cognoscendum homo creatus est; ut ejus semper speciem quæreret, atque in soliditate ejus amoris habitaret. Sed homo sic recte a Deo conditus, ad laudandum se perpetuo; adhuc in Paradiso extra se per inobedientiam missus, mentis suæ locum (qui est Deus) perdidit; quia tenebrosis itineribus spiritus ejus ab inhabitatione veri luminis elongavit. At illuxerat Dominus in corde B. Ladislai, ad illumitationem scientiæ claritatis Dei; cujus menti duo contemplationis excessus inhærebant, [intellectu & affectu:] in intellectu unus, alter in affectu, unus in lumine, & alter in fervore; unus in cogitatione, & alter in devotione. Pius sane affectus, & pectus amore calens, & sanctæ devotionis infusio, & spiritus vehementi repletus zelo, contemplativam illam vitam degustabat, amabilem valde; cujus dulcedinem experiebatur, quæ super semetipsam animam rapit, cælestia aperit, terrena autem debere esse contemptui ostendit, spiritualia mentis oculis patefacit, corporalia abscondit. Sepe igitur anima B. Ladislai, cum voluisset intelligere vel divina, vel Deum, vel seipsam, suasque considerare virtutes; abstrahebat se ab omnibus corporis sensibus, quibus non adiuvabatur, nisi ad corporeas formas coloresque sentiendos; spiritu vero ac ratione se conspiciebat, meditatione autem atque contemplatione ad Deum ascendebat, [abstractus a corporis sensibus,] Deus porro revelatione & sua inspiratione ad eum descendebat; & sic meditabatur in omnibus operibus Dei, & in factis manuum ejus exercebatur. Invisibilia enim Dei a creatura mundi, per ea quæ facta sunt, intellecta conspiciebantur; quia integre ac perfecte, juxta verbum Sapientis, Cor suum tradiderat ad vigilandum diluculo ad Dominum qui fecit illum, & in conspectu Altissimi deprecabatur; simulque votis omnibus studebat secundum Esaiam Prophetam, parare vias Domini, rectas facere semitas Dei sui: cui cum alio Propheta licebat dicere: Oculi mei semper ad Dominum, quia providebat in conspectu suo Dominum semper, quare accipiebat benedictionem æ Domino & misericordiam a Deo salutari suo. [Eccli. 39, &, Isaiæ 40, 3, Psal. 24., Psal. 15.]
[104] Visitabatur profecto frequenter a Domino nec unquam ignorabat tempus visitationis suæ. Nam in talibus contemplationibus sæpenumero amoris fervidi igne in dilectum suum Jesum accendebatur. [in extasim rapitur, a terra elevatus,] Frequentissime solebat experiri hunc suavem enthusiasmum: persæpe a terra in sublime elevabatur; a sensibus vero alienatus, jucunda colloquia cum Deo, velut amicus cum amico, consueverat habere. Consideratione æternæ patriæ de loco suo animus ipsius movebatur; quia derelictis infimis, in supremis cogitationibus ponebatur: per ardentem amorem invisibili sponso anima ejus conjungebatur, ejus desiderio mens ejus ardebat; & sicut nulla quæ in mundo sunt concupiscebat, ita præsentis vitæ longtitudinem pœnam deputabat, exire festinabat, & amoris amplexu in cælestis Sponsi visione requiescebat: nullam præsentis seculi consolationem recipiebat, sed ad illum, cujus desiderio ardebat, medullitus suspirabat, fervebat, anhelabat, anxiabatur. Vilis fuit ipsi sanitas sui corporis, quia confixus erat vulnere amoris. Clare testantur litterarum pervetusta monimenta, quibus hujus sancti viri vita concredita est, sæpenumero tempore orationis per extasim raptum fuisse, frequenterque intelligentia vivaci divinitus irradiata humanæ industriæ metas transcendisse, præsentium memoriam menti excidisse, & in peregrinum quemdam humanæque industriæ [ignotum] animi statum divinæ operationis transfiguratione transisse, & in illa contemplatione ignem amoris vehementer exarsisse: utpote cor purum a vitiis, liberum atque immune a peccatis, & ideo facile ad superiora levari potuisse, suaviterque, ut dictum est, per longas moras stupore & extasi suspensum detentum fuisse. Tales suspensiones, raptus, & ignes amoris divini ad extrema usque ipsum deduxerunt & consumpserunt, seculo subtraxerunt, sed Deo in æternum victurum conjunxerunt. Merito hic beatus Pater dicere potuit illud Psalmistæ, Concaluit cor meum intra me & in meditatione mea exarsit ignis: ignis vero non alius nisi Deus, quem in corde semper gerebat, qui ignis consumens est. [Psal. 38, 4] Et hæc hactenus de vita B. Ladislai. Finis vitæ ejus, morsque, & ea quæ inde secuta sunt calamum avocant.
CAPUT V.
Extasis in concione de passione Christi, inde ægritudo, obitus.
[106] Vitæ transactæ pie sancteque finitæ præcipuum esse præmium mortem bonam, unanimis consensus Doctorum monet, imo Doctorum omnium lumen Divus Paulus manifeste idem declarat, cum ait; Nolite errare Fratres, Hæc enim homo metet quæ seminavit; & qui seminaverit in benedictionibus de benedictionibus & metet. [Galat. 6.] Ille in benedictionibus seminat, qui dum vitæ hujus usura fruitur, sanctis & piis operibus occupatur; hic de benedictionibus metet, quia in hora mortis ad Patrem familias de vinea accersitus, meretur in catalogum benedictorum inscribi, & cælesti mercede potiri, & de fonte æternæ benedictionis refici. Addo, non tantum morte præventos electos amicos suos Deus omnis benedictionis consuevit induere vestimento incorruptibili; sed ante mortem etiam, adhuc in vivis existentes, [Sancti adhuc in hac vita signis beatitudinis condecorantur,] admirabili dilectionis suæ prærogativa & claritudinis singulari gloria eos prævenire, & in oculis hominum æternæ nobilitatis baltheo insignire pro more habet. Occurrit S. Nicolaus Tolentinas, qui sex ante obitum mensibus, singulis noctibus Angelicum concentum audivit, cujus suavitate cum jam Paradisi gaudia prægustaret, crebro illud Apostoli repetebat, Cupio dissolvi & esse cum Christo. S. Maria Magdalena, tum quoque S. Maria Ægyptiaca, duro multorum annorum transacto asperrimæ pœnitentiæ curriculo, in semotis ab hominum contubernio eremis, ab Angelis utraque meruerat, multo ante mortem suam, in sublime a terra sublevari, ad audiendas cælestium incolarum suavissimas melodias.
[107] S. Franciscus, dum Seraphicis desideriorum ardoribus sursum ageretur in Deum, & affectus compassiva teneritudine in eum transformaretur, cui ex caritate nimia crucisigi complacuit, quodam mane ante festum Exaltationis S. Crucis, [exemplo S. Francisci stigmatizati,] in latere montis orans, vidit quasi speciem unius Seraphim, sex alas tam fulgidas quam ignitas habentem, de cælorum sublimitate descendere, qui volatu celerrimo ad aëris locum viro Dei propinquum perveniens, non solum alatus, sed & crucifixus apparuit; miroque quodam modo, manibus & pedibus laterique viri Dei stigmata impressit, & biennio ante mortem Christo per omnia similem effecit. Sunt & alia hujus rei plurima exempla, quam plurimos Sanctos revelata facie Domini gloriam speculantes, [& Christi in Thabor transfigurati.] in eamdem imaginem transformatos referentia. Imo ipse qui illuxit in cordibus nostris, ad illuminationem scientiæ claritatis Dei, Christus Jesus; ante obitum suum, in monte Thabor, cælesti quadam methamorphosi transfiguratus, facie solis radios repræsentante, vestimentis autem suis albedine ad nivem proxime accedentibus, in oculis Apostolorum apparuit: facto illo insinuans, sanctorum hominum finem immensa claritatis gloria a Patre cælesti decorandum; futurumque, ut quicumque sancte & pie vitam traduxerint, ultima vivendi tempora illustria & desiderabilia experiantur.
[108] Tantum gratiæ beneficium nostro B. Ladislao non fuit denegatum. Adiit possessionem hujus doni; & jam morti proximus, [B. Ladislaus peractis in ordine fere 50 annis,] futuræ beatitudinis manifesta in seipso agnovit documenta. Jam quadraginta annos & novem menses in sancto Ordine compleverat; illoque longo satis temporis intervallo, nulla requie, a continuis laborum molestiis abstractus, omni tempore continuis curis, vigiliis, difficultatibus, studiis, lectionibus, piis & sanctis operibus addictus, ad tempus vitæ ultimum laborioso cursu contendebat. Semper in acie Dei, in via mandatorum ejus, in semitis rectis justitiæ, gressus suos dirigebat, nec declinabat ad dexteram aut sinistram; a cœpto sanctitatis itinere numquam dimovit pedes, neque ad bravium currens alio convertit oculos, ab omnibus se abstinens, donec ad præfixam perfectionis metam perverinet & bravium acciperet. Deficiebant jam corporis vires; senectutis debilitate fractæ, laboribus jam subeundis parum idoneæ videbantur: ille tamen animi fortitudinem præseferre, & ad onera sustinenda excitare sese assuefactus, haud abstinuit a molestiis laborum revocari. Tandem Altissimus, qui justus Judex est, coronam eidem redditurus, finem vitæ ejus adesse voluit: & in hoc seculo, servi sui sanctitatem manifestari plebi suæ statuit, simulque in medio Ecclesiæ demonstrare, quam ardenti caritate erga se incensus fuerit, & cultui nominis sui fortiter invigilaverit. Res eo modo gesta.
[109] Erat feria sexta Majoris hebdomadæ, Parasceves vocant, [in Parasceva Domini,] tempus deplorandæ Christi passioni & morti, usu devoto Ecclesiæ, deputatum. B. Ladislaus omni studio & compassionis affectu ad prædicandum illud Christi pro nobis morientis eximium beneficium seipsum armabat, studebatque omni ope more consueto in devotissima contemplatione, ut ex cathedra Christi passionis memoriam audientium animis instillaret, ac ipsorum cordibus Christi crucifixi effigiem imprimeret. Satis exploratum erat universo populo, [coram magna multitudine,] illum virum sanctum Christi mortis recolendæ operam adhibiturum: quare omni ex loco ingens hominum consursus ad audiendum eum confluxit. Ex villis & oppidis, Varsaviæ proxime adiacentibus, multa nobilium congregatio, plurima plebis turba, civium quoque omnis ætatis multitudo templum impleverat, ardenti omnes succensi desiderio, de ore viri Sancti verbum Dei audiendi. Cum itaque suspensi expectatione concionatoris expectarent desiderabilem sermonem; nocte media, ut moris est, qua Dominicæ passionis mysteria serius pertractantur, divinus hic prædicator (cum jam cor ejus compassivi doloris gladius transverberasset) totus lugubris & ingenti mœroris squalore indutus, facie præ inedia & vigiliis extenuata, [ascendens cathedram cum motis singulari.] tristis & pallidus, profundissima suspiria producens, cathedram ascendit, concionemque suam sic exorsus est, ut luctum potius draconum & struthionum assumere videretur, quam oratorem verbi divini ageret: ita ut omnium audientium corda subito mœrore, oculos fletu, viscera dolore, corpora stupore repleverit; gemereque sicut turtures, imo potius spiritu fremere coegerit. Tota ecclesia tunc singultibus, suspiriis, mœrore, tristitia, repleta visa est: lacrymarum imbribus perfusa, stimulis dolorum & amaritudine mœroris redundabat. Videre enim erat prædicatorem illum totum inflammatum; audire vocem vehementem, sed lugubrem; intueri hominem, non hominem, sed Angelum in suggestu; faciem senectute venerandam, sed lacrymis irrigatam; vultum amabilem, [de passione Christi perorat:] sed scintillantem dolore. Res prædicata erat Christi Domini Redemptoris nostri passio amarissima, ore illo Angelico declamata, affectu amoroso exagerata, gestu lugubri demonstrata. O quis non fleret, si videret, si adesset, si audiret, si corde perciperet!
[110] Perduravit hæc commotio flebilis, illo sic prædicante, quousque dum nova mutatio, novaque & ardentior commotio in populo audiente, sed multo amplior & vehementior in prædicatore perorante, [& magis continuo inflammatus,] supervenisset. Prædicator vero hic sanctus pergebat in sermone suo, & processerat jam in enarranda passione Dominica non modicam viam; sed jam jamque disponebatur ad stupendam transmutationem suam, & magis ac magis in amore Jesu accendebatur. Exiliebant scintillæ affectuum ignitorum, erumpebant flammulæ amorosæ compassionis, frequentes singultus, suspiria gravia, ululatus multus; vox linguæ hærebat, lacrymæ copiosæ decidebant. Intuebatur populus diligenter vultum ejus, stupore ad singulos motus ipsius majore & majore ipsum contrahente, qui quasi jam insensibilis reddebatur; saxeaque etiam corda malleis verborum ejus vehementium confringebantur. At ubi ad illud punctum Dominicæ passionis devenisset, ubi rem cruoris plenam, sanguinis innocentis Christi effusione rubentem, crudelitate immani detestandam, flagellationem (inquam) Christi enarraturus erat; collocata jam in adaptaro loco columna, virgis, flagellis aculeatis, catenis, ad glagellationis atrocitatem repræsentandam in oculis sibi positis, [dum flagellationem Christi repræsentat,] icone Christi jam denudata, columnæ alligata, ad crudelem flagellationem adaptata; assumptis in manus suas crudelitatis instrumentis, conversis oculis in Christi imaginem denudatam, columnæ alligatam, capite mœsto inclinatam; flebili, vehementi, & atroci voce exclamare incipiens: O Jesu, o Jesu, o Jesu mi dilecte! subito toto corpore contremuit, lingua hæsit, cor affectu vehementi compassivi doloris obrutum riguit: proloqui amplius voluit, sed dolore oppressus amplius non potuit, mœrore plenus & viribus destitutus.
[111] Tunc jam ardentis ignis divini amoris, in camino cordis sui succensi, flamma vehemens, contineri intus non valens; tamquam e fornace, septuplum plusquam ante ardente, subito in tantum erupit ad extra; ut ipsum visibiliter, coram illa tota congregata multitudine, omnibus clare spectantibus, viris & mulieribus, senibus & juvenibus, peccatoribus & justis, devotis & indevotis, in altum tolleret; ita ut, [apparet pendulus in aëre:] cunctis videntibus, & præ novitate rei alias inauditæ stupentibus, aliis alte exclamantibus Jesus, Jesus, Jesus ! aliis in terram cadentibus, aliis præ stupore, timore, & rei novitate a sensibus quasi alienatis; supra suggestum elevatus in aëre pendulus appareret. Stabat sublimis inter cælum & terram, nullo humani auxilii adminiculo subnixus, per extasim sursum sublatus (aëre ipso, loco solidi corporis, ad ejus sustentandum corpus ministerium præbente) quasi in cælum vellet abire clare visus. Mansit sic justo temporis spatio, nec fari amplius potuit in languore positus, totusque in Deo immersus. O amorem vere Seraphicum! qui cum præcordia viri sancti invasisset, quasi solo Domino potiri cupiens, ministeria linguæ compressit, & suis acquiescere affectibus compulit. O pectus illud ignitum! quod flamma cælesti calefactum, respirationis beneficium retinere in præcordiis videbatur. O cor erga dilectum suum ea dilectionis commotum virtute, ut [corpus] in sui potestatem abreptum, sensibusque destitutum, relinqueret!
[112] Sic Deus Omnipotens mirabilis in Sanctis suis, non solum in locis privatis & ab hominum consortio segregatum, beatum servum suum fidelem Ladislaum, talibus suis visitationibus divinis cohonestare dignatus est; sed etiam in loco ita publico & eminenti, coram populosissima multitudine, ipso die devotissimo suæ sacratissimæ passionis, [Christi in passione imitator & typus factus,] eo tempore quo Jesus Christus in fornace sui ardentissimi amoris per passionis suæ acerbissimos cruciatus consumptus est, servum suum quoque & verum imitatorem B. Ladislaum ardere & aduri voluit. Et sicut ille in monte Calvariæ, in ara Crucis sublevatus in altum a terra, spectante tota Jerosolyma, imo toto populo gentis Judaicæ, qui convenerat illuc secundum præceptum legis Mosaicæ pro festo celeberrimo Paschatis, passus est; sic B. Ladislaus in ecclesia, in cathedra sursum erecta, Dominicam passionem prædicans, mysteriaque ejusdem passionis repræsentans, quo convenerat tota civitas Varsaviensis multaque nobilitas & plebs ex oppidis, pagis & villis circum jacentibus ad audiendum talem prædicationem, ad quam solet frequentior populus quam alias convenire, in Metropoli Ducatus Mazoviæ, Christo passo, eadem cogitatione armatus B. Ladislaus, assimilatus fuit. Auditoribus illius concionis admiratione captis succurrebat in mentem, Christum Dominum, tempore illo quo mortem subire nostri causa dignatus est, velle servulum suum fidelem sui similem reddere: & sicut ille inter cælum & terram cruci affixus moriebatur, ita servum suum B. Ladislaum a terra sublevatum, inter cælum & terram vi compassionis vehementer suspensum, Christi crucifixi typum præseferre. Nonnullis etiam veniebat in mentem, ibi cor hominis esse, ubi & thesaurus suus sit reconditus; atque ideo B. Ladislaum sursum sublevari, [cum vario auditorum motu:] quod in cælestibus esset cordis ejus thesaurus, & super omnes dilectus animæ suæ sponsus Christus Jesus. Aliquibus vero ille conceptus oriebatur, ignem sursum semper tendere, idque a natura eidem attributum: ita B. Ladislaum, cælesti igne inflammatum, non potuisse in terris contineri; sed flamma illa sursum tendente, eumdem fortiter elevari, & ad cælum tendere. Quibusdam videbatur, sanctum virum, compassivi doloris æstu abreptum, quasi ad Christi columnam voluisse accedere, & dulciter alligatum suum dilectum amplecti, illiusque corpori illatos ictus suo excipere. Omnes autem Proceres, Clerus, nobiles, cives, simplicesque & laboriosi, quorum omnium ingens copia aderat in concione illa, Deum in sancto viro laudare, communi & pleno ore ac voce & consensu Sanctum deprædicare, amicum Dei vocare, dignumque esse, cujus orationibus se omnes commendarent, & tam sancti viri patrocinium exposcerent. Fama illius miraculi cum sermonibus celebrari visa est, & in omnes regni limites diffundi; plurimi ea re commoti, licet longe remoti, illius orationes exposcere, patrocinium postulare, vota offerre, omnesque optata assequi, & desideratam consolationis gustare dulcedinem cœperunt.
[113] Igitur lento motu ab aëre descendens, sensit se vehementi debilitate affectum; languore correptus, delatus ad locum Fratribus ægrotantibus deputatum, [hinc delatus monse toto ægrotat,] morbo corpus invadente, lecto decumbit; atque unius mensis spatio detentus infirmitatis ægritudine, rerum terrenarum contemptor & cælestium semper appetens, Sacramentis Ecclesiæ muniri, & continua devotionis pietate occupari, & sine intermissione orare voluit. Humana jam relinquens, divina pertractans, jam non terrenus sed cælestis homo videbatur. [& extremis munitus,] Tandem omnibus divinis adjumentis bene munitus, & optime præparatus ac instructus, in infirmitate intensissima quam patiebatur, ferventissimus prædicator, perfectus religiosus, homo Dei timore plenus, sanctitatis veræ alumnus, religiosæ perfectionis cultor præcipuus, de futuræ gloria retributionis lætus & gaudens, spiritum Deo reddidit, & diem ultimum vitæ suæ clausit, anno Domini MCV die IV Maji; [obit 4 Maij. anno 1501.] & ad illam requiem æternam, præmium pro labore recepturus fidelis servus Dei, uti bonus in vinea Domini operarius transiit, plenæ messis manipulum, operum bonorum, virtutum, & meritorum, secum cum exultatione deferens, in cælesti patria multam gratiam consecutus est a Deo omnipotente; lugentibus obitum ejus, non solum Fratribus tanto Patre orbatis, sed omnibus fere incolis civitatis suisque notis, & suam orbitatem amare deplorantibus. Talis quidem exicus fuit vitæ B. Ladislai, viti optimi & perfectissimi servi Dei, qui sit benedictus in Sanctis suis.
CAPUT VI.
Sensus Sanctitatis ejus a morte relictus.
[114] Postquam naturæ soluit debitum B. Ladislaus, tota civitas Varsaviensis motu subito icta, mœstum non modico tenuit tempore silentium: vehementi deinde capta desiderio illius [querebatur] lucernam civitatis suæ extinctam, lumen obscuratum; sidus sanctitate vitæ lucidum, [Ab omnibus defletur,] caligine mortalitatis involutum; radios ipsius tenebrosa nube obscuratos, dolore premi universos, tam bono privari viro, sublatum decus & ornamentum, Ducatum Mazoviæ orbatum celeberrimo incola. Jam vero, multos humanitatem ipsius celebrasse, labores in prædicando Dei verbo & ardentem zelum laudasse, multis in suis gravissimis negotiis consilio, auxilio. patrocinio subvenisse; medicum animarum suarum obiisse, omnes seniores & juniores lacrymis obortis ploraverunt, quod vir ille per omnia utilis & necessarius decessisset. [& in Patronum optatur:] Virum optimum, de Ecclesia bene meritum, in Patronum civitatis Varsaviensis & totius Regni assumunt; pacem precibus exposcunt, ut velut perpetuus Patronus suorum semper sospitet progeniem. Intra breve tempus, quantum tunc potuit apparatum fecit civitas: sed multo majus morti decus publica fuit mœstitia, eo ante omnia insignis, quia omnis ætatis homines, ut parentem proprium eum luxerunt, quod acer & zelosus salutis animarum promotor fuerit. Quare omnis conditionis & generis hominum multitudo mortui vestimenta tangere & deosculari; &, si id minus præ multitudine ad loculum accedentium liceret, a longe saltem corpus exanimatum intueri, & aspectu illius mœstitiam de ipsius obitu conceptam, solari.
[115] Tunc virgo quædam illustris, Palatinides Mazoviæ, [Quædam nequiens pro eo orare,] Ordinis Tertiæ Regulæ S. Francisci, in die obitus viri sancti, aliquoties nitebatur pro anima defuncti unum & aliud Pater noster dicere; non tamen ullo modo progredi potuit. Iterum atque iterum eidem orationi recitandæ linguam & affectum accomodare voluit; & semper hæsit, nec ultra procedere potuit: quoque magis pro anima ipsius orare studuisset, eo majori impedimento se abstractam fuisse affirmabat. Stupore defixa, cum in varias animi distraheretur sententias, cogitaretque quid rei esset, se pro defuncto illo Patre Orationem Dominicam dicere non potuisse; suggessit memoria menti illius, virum sanctum non egere humano subsidio, qui in patria cælesti jam perfruatur æterno gaudio. Tunc Virgo illa exclamavit, & in verba hæc affectu ardenti prorupit: [impellitur ut ipsi se commendet.] Agnosco, Pater sancte, te forte peccatricis non indigere orationibus, sed te jam frui æternæ beatitudinis felicitate: at ego tuis precibus opus habeo, & ideo tuæ sanctitati me commendo. Quæ verba cum intra me dicerem (referebat virgo illa) invasit me subito, cum mea ingenti admiratione, tanta dulcedo & mira voluptas spiritus, sensique resrigerium suavissimum, occurrente ex improviso in memoriam tituli salutiferi Crucis declamatione, ab hoc Beato per multos annos prædicata, Jesus Nazarenus Rex Judæorum, cum ea suavitate qualem ante numquam habui, meque numquam habuisse memini. Quo facto manifeste demonstrabatur, virum sanctum, contemplatione Christi Passionis & ipsius triumphalis tituli, magnæ sanctitatis apicem conscendisse, regnique cælestis gloriam eadem vi adeptum & æternam lætitiam obtinuisse.
[116] Paulo antequam naturæ concesserat, fama præveniens eum vitam cum morte commutasse vulgaverat, perveneratque nuntius ille immaturus ad aures cujusdam viri nobilis, qui uno milliari a civitate Varsaviensi distans, vehementi ægritudine detentus, exigua in spe trahebat animam. Hic ubi primum auribus concepit, [moribundus ejus necdum mortui patrocinium implorans sanatur:] beatum virum diem ultimam obiisse, tactus dolore intrinsecus; Doleo, inquit, meam patriam tam sancto viro orbatam: illius me commendo precibus, quem eximia sanctitate præditum credo fuisse, & cælestibus illatum sedibus firmissime teneo; precibusque humiliter peto, velit mihi afflicto adiumentum ferre, & mihi amissam valetudinem restituere. Pater sancte, ora pro me indigno peccatore, & succurre jam jam morituro. Vix de ore hæc æger verba profudit, & ecce vim morbi a se repulsam persensit, sicut si onus a se gravissimum fuisset remotum, sub quo pressus animam agebat; statimque vires restitui sibi, & sanitatis virtutem ex integro recuperare, artus ad pristinum vigorem redire, & totum corpus convalescere cognovit. Surgit e lecto, plurimum de recuperata salute gavisus: utque se gratum beneficii tanti ostenderet, sine mora Varsaviam venit, sepulturam beati Patris Ladislai veneraturus, nuper sicut intel! exerat sepulti. Conventum itaque adit, & ubinam locorum sit terræ mandatus sciscitatur. Respondetur illi, nondum ipsum ad ultimam periodum vitam deduxisse; sed tamen morti proximū esse, ad limenque sepulcri accedere. At ille, magnificans Deum in Sancto suo, quem adhuc in mortali existentem mobilitate tam sibi acceptum declarare dignatus est; quid secum actum fuerit, pandit: se videlicet infirmitatis gravi molestia oppressum, limen attigisse leti, jamque invidæ mortis falce supposita cervici, Parcarū crudelitati aditum patefactum fuisse. Tunc se in arcto positū ad B. Ladislaum confugisse; illius, quem Deo semper acceptissimum esse sciebat, auxilium invocasse; votum sepulturam ejus se visitaturum emisisse; & sic subito optatam sanitatem ejus patrocinio obtinuisse: & quia fama vulgo eum mortuum tradidisset, ad sepulcrum ipsius se venisse, votum factum persoluturum, ac promissis satisfacturum. Audientes Fratres referentem virum, rem admirati, sancti viri sanctitatem venerati sunt. Mirum quanta viro illi nobili hæc nuntianti fides fuerit, quamque ingens desiderium B. Ladislai apud populum universum, facta fide immortalitatis & sanctitatis illius auctum sit.
[117] Annæ illustrissimæ feminæ, Ducissæ Mazoviæ viduæ, pectus curis anxium doloris gladius pertransivit, cum mors beati Patris ad aures ejus delata est, [memoriam ejus celebrant Ducissa Mazoviæ,] quo se tunc maxime viduam & orbatam mulierem amare flevit ex recessu sui Patris. Referebat illa, verbis fluentes ex oculis lacrymas immiscens, seipsam quotiescumque in arduis quantumvis negotiis cōsilium ejus requireret, orationemq; pro se fieri exposceret, semper prosperos in omnibus agnovisse successus, omniaque ex animi sententia sibi successisse; nunc vero ad Superos abeunte, plurimū suæ demptū felicitati, amisisse magistrū vitæ, ducem viæ, Patrem spiritualem, Angelum sui custodem, qui viam vitæ sibi de monstrabat: Ducatui quoque suo sublatum pretiosum thesaurum, & orbitatis numquam satis deplorandum illatum detrimentum. Seniores autem civitatis homines & parentes, [eamdem seniores tosteris inculcasse,] quibus vita mortis confinio proxime steterat, monere juniores filiosque suos, ut annis succedentibus illis omnibus, quos futurum seculum illis desinentibus suppeditaturum esset, sancti viri vitæ integritatem referrent, simulq; nuntiarent ut illius patrocinium ardentibus votis exposcerent; futurum ut in omnibus certam consequantur exspectationem. Parentes quoque, maxime tempore illo quo vita illorum extrema linea terminatur, in mandatis filiis suis relinquere & testamento cavere, ut & ipsi sancti viri memoriam conservarent, & generationi venturæ eamdem conservandam traderent, & quasi jure hereditariæ possessionis, ipsius patrocinium invocandum & quærendum posteritati relinquerent.
[118] Multi quoque hac tempestate, tam piæ admonitionis avorum suorum in civitate præsertim Varsaviensi memores, [variis testibus probatur;] mihi, hanc historiam compilanti, id se a suis majoribus accepisse, asserebant. Præcipuus autem hujus rei relator erat famatus quidam vir Franciscus Seliga, ætate senili decrepitus, qui a patre suo ea admonitione se instructum fuisse aiebat: dicebatque se jam tertium esse incolam civitatis Varsaviensis, & se meminisse ad B. Ladislaum insignem semper fuisse devotionem, & mentibus insitam de ejus sanctitate famam & inviolabilem opinionem. Eamdem cantilenam, honesta quædam matrona senio confecta, Catharina Badowska, depromebat, a suis parentibus dictam erga B. Ladislaum devotionem se habuisse, & omni tempore in suo pectore eam conservasse. Non diversam doctrinam de ore suorum prædecessorum, plurimis vitæ annis & honesti moribus abundans, boni nominis matrona, Balthasaris olim Giza consors, prædicabat, [aiebatque] accepisse se a majoribus suis, B. Ladislaum in ipsa concione sublimem a suggestu raptum, in ea extasi ab omnibus tunc præsentibus visum, post brevi tempore morte præventum, ex hoc mundo abiisse, magnum sui desiderium reliquisse, & sanctitatis veræ insignia vestigia in omnium mentibus impressisse, ab omnibus ut Sanctum cultum fuisse, & a senioribus juventuti ejus memoriam, cultum & devotionem commendatam eo animo fuisse, ut illis in viam universæ carnis abeuntibus, aliis atque aliis in suum locum succedentibus, inter alia jure hereditatis obventura bona, memoriam quoque sancti viri, ut Patroni regni Poloniæ, perpetuo retinendam commendarent.
CAPUT VII.
Sepultura corporis, & hujus decreta solennis elevatio.
[119] Quamvis B. Ladislaus, dum adhuc in vivis esset, plurimis argumentis vitæ suæ sanctimoniam probaverit; Dominus Deus etiam virtutum delectatus varietate, multis per eum editis miraculis, ipsius optimam vivendi rationem illustraverit; morte insuper admirabili interveniente, eum ad cælestia evocaverit, idque variis testimoniis demonstraverit; nihilominus Fratribus, in conventu Varsaviensi pro tempore illo existentibus, visum est, virum illum magistrum humilitatis profundæ, nullo sepulcri sumptu pomposo exornare, aut certe præ aliis celsiori monumento honorare. Communem cum ceteris decernunt viro optimo sepulturam, terræ arenosæ visceribus inserunt corpus, illud, inquam, sancti Spiritus magnificum tabernaculum. Ceterum ut in posterum aliquando tam egregii viri monumentum ab aliis dignosceretur, [Sepelitur in medio chori, apposito grandi lapide:] superimposuerunt lapidem grandem tumulo ipsius, ut saltem illo indicio memoriæ sepulti viri consuleretur. Sepultus itaque fuit in ecclesia suorum Fratrum Minorum de Observantia, S. Annæ dicta, in civitate Varsaviensi, in medio chori, eo in loco ubi lampas ante tabernaculum, in summo altari situm, sacrosanctæ Eucharistiæ accensa, luminis fulgentes in honorem tanti Sacramenti spargit radios. Felicem locum, in quo tam pretiosa margarita condita fuit! O agrum benedictum, in quo thesaurus pretiosus mansit absconditus! Vere hortus erat, in quo lignum vitæ plantatum fuerat. Nam in corpusculo illo mansit ille; qui seipsum viam, veritatem, & vitam merito nuncupavit.
[120] Longo temporis spatio, per annos videlicet sexaginta septem corpus illud beatum tenebroso telluris utero inclusum requievit, nullo alio, ex consensu Fratrum, adhibito honore publico: ardens tantummodo devotionis desiderium, in pectoribus fidelium relictum, & a majoribus posteritati multa pietate commendatum, beati viri memoriam fovebat. Nam ad locum sepulturæ ejus, cum accensis candelis homines veniebant, genibus flexis orabant, sepulcrum labiorum osculis & capitis profunda inclinatione tangebant, [honoratur variis anathematis:] candelas lumine coruscantes afferebant; imagines partim de cera confectas, partim de argento elaboratas, partim pictorum coloribus efformatas, voti persolvendi gratia offerebant devote, miraculis identidem coruscantibus. Porro plurimi erant qui ad locum sepulcri accedentes in suis necessitatibus, consolationis beneficio delectati, domum revertebantur, vere beatum virum vitæque ejus sanctitatem communi voce deprædicantes, & beneficia sibi per eum (ut pie credebant) collata grato linguæ ministerio exaltantes. Arsit hujus devotionis fervor, & ea pietatis erga Beatum virum flamma luxit annis sexaginta septem, ab anno videlicet ipsius mortis MDV usque ad annum MDLXXII, nullo humano studio & labore eam promovente: solius Dei gratia & singulari providentia sanctitatem servi sui famamque ejus conservante, & frequentibus continuisque miraculis illustrante. Tandem placuit Altissimo, ex turbido & caliginoso loco, in serenam & tranquillam lucem, viri sancti ossa producere: neque deerat omnia suaviter disponendi occasio, quæ in hunc modum oblata fuisse, traditio antiquorum est.
[121] Illustrissimus ac Reverendissimus Dominus Stanislaus Karnkowski, [Stanislaus Karnkowski] de quo illud usurpari potest sacrarum litterarum documentum, Ecce Sacerdos magnus, qui in vita sua suffulsit domum, & in diebus suis corroboravit templum; templi etiam altitudo ab ipso fundata est, duplex ædificatio & excelsi parietes templi. [Eccli. 50, 1.] Ille namque, sævientibus hæreseos procellis in regno Poloniæ, invictum robur animi opposuit; verbo, calamo, doctorum virorum ad eum finem adhibito consilio, pesti irruenti obviam ivit; in Comitiis Generalibus regniper multos annos hæreticis, confœderationem non minus potenter quam audacter requirentibus, Jurium & libertatum Catholicarum [protector] in faciem restitit, murumque adamantinum se semper opponebat; & multum labenti fidei Catholicæ succurrit, cujus memoria sit in benedictionibus. [ex Episcopo Curaviensi Archiepiscopus Gnesnen.] Hic egerat Episcopum Cuiaviensem & Pomeraniæ; quo [munere] cum ingenti laude functus, & ad Metropolitanæ Gnesnensis Ecclesiæ regimen judicio potentissimi illius Principis Stephani Battorei Regis accersitus, Regni Primas, Primusque Princeps, Legatus natus, veri Speculatoris exercebat officium. Erat mos continuus optimo Pontifici, non in sumptuosissimis palatiis, quibus in suis civitatibus, oppidis & villis abundabat, commorandi; sed quocumque sese conferebat in monasteriis Fratrum Minorum de Observantia, fere omni tempore vitæ suæ habitandi, cum ipsis conversandi, convivendi, devotionibus utendi: [apud hos] suæ delitiæ, suæ voluptates, suæ dulcedines erant: quoniam miro dilectionis affectu, vereque paterno affectu huic Ordini alligatus erat.
[122] Anno igitur Domini MDLXXII Comitia Regni Generalia celebrabantur, ad quæ hic Pontifex pro officio suo Senatorio invitatus, [anno 1572 in Comitiis divertens ad Fratres Minores,] accessit; & pro more suo, ut præfertur, hospitio a Fratribus Minoribus Observantibus grantissime exceptus [apud eos] mansit, perque integrum Comitiorum tempus cum eisdem conversabatur. Accidit die certo Pontificem illum templum adire devotionis ergo, voluisseque, eundo per medium chorum Fratrum, ad altare majus accedere (erat enim vir hic multum orationibus instans, devotionibus invigilans, precibus ad Deum fundendis continuo vacans, ideoque ad monasteria Fratrum Observantium, quorum devotionibus delectabatur, inhabitanda festinans) eundo itaque subito incerto loco concidit in terram, nullo impulsus casu. Consurgens facile, obstupuit, vehementer, causam nullam videns sui repentini casus. Arbitratus nihilominus vir prudentissimus, lapsum suum talem non vanum esse, [ex lapsu supra sepulcrum accipit notitiam B. Ladislai.] nec sine dispositione divina cecidisse; Patres illius conventus ad se vocat; quid sibi acciderit enarrat; concidisse se in terra in tali loco, & inopinato casu gressum pedibus suis inhibitum; succurrere sibi in mentem id non frustra contigisse: edicerent qui locus ille, aut cujus sepulcrum lapide grandi desuper tectum conspiciatur. Respondent illi locum esse sepulturæ B. Ladislai, quondam conventus hujus Superioris & prædicatoris ferventissimi, multis miraculis a Domino Deo illustrati, locum illum summe observandum, ad quem etiam ex remotioribus locis magni populorum concursus fiunt, & plurima ad ejus intercessionem homines percipiunt beneficia. Intellexit optimus Pontifex terram illam sanctam esse, & in eo loco pretiosum thesaurum absconditum occultari, seque lapsu corporis sui moneri, velit curetque honestiori loco ossa sancti viri reponi.
[123] Tum ad præsentes Patres illos conversus, vultu contracto dixit, [cupit elevari corpus ejus:] illorum negligentiam dignam reprehensione, qui tam multo tempore, eo in loco tam pretiosum sui Ordinis thesaurum, decus religionis, Patronum tam pium, quasi sine honore detinent. Non se passurum amplius illis in tenebris ossa tam sancti viri delitescere; daturumque se operam, ut quam primum hæc lucerna ardens de sub modio proseratur, & super candelabrum ponatur. Ab eo itaque tempore optimus hic Præsul ossa Beati de pulvere illo sublevari satagebat, & ad tam pium opus terminandum magis accensus, ipsius B. Ladissai auxilia invocabat. Non erat inanis oratio ejus: etenim quodam tempore, per claram visionem visus est ei Beatus ipse Ladislaus, [a B. Ladislao apparente stimulatus,] admonens voluntatis esse divinæ, ut ossa sua in honestiori loco & pro consolatione multorum aptiore, reponerentur. Addidit præterea indignum esse, in terra conculcari ea pedibus transeuntium, quæ Deus ipse clementissimus honorificare dignatur in cælo: quapropter curæ suæ sit, ut quam primum locum honestiorem & aptiorem sortirentur. His dictis sublimis factus disparuit. Episcopi piissimi cor, jam antea ea cogitatione armatum, magis inflammatur. [Itaque] non solum affectu jam ante concepto, sed magis revelatione confirmatus, & mandato Dei per servum suum B. Ladislaum adactus, omne studium, ad ossa viri beati sublevanda, & totum se convertit: ut cujus animam in cælesti patria æterni luminis participem factam cognovisset, ejusdem in terris ossa condigno loci honore dignaretur. Totam hujus rei seriem narrabat honesta quædam matrona, octogenaria & supra, Catharina Gnatowska, Varsaviensis incola, quæ referrebat omnia illa se percepisse ex marito suo, jam olim defuncto, qui Clericatus minorum Ordinum charactere insignitus, sublevationi B. Ladislai præsens aderat, & secretorum particeps præfati Præsidis fuerat.
[124] Aderant tempore illo duo Varsaviæ Purpurati Principes ac Patres, quos vulgo Cardinales Curia vocat; alter illorum Commendon, alter autem Vincentius Porticus nuncupatus; uterque in procuratione negotiorum Sedis Apostolicæ, [eo invitat 2 Cardinales.] ad Serenissimum Sigismundum Augustum, a latere Summi Pontificis Legati fuisse referuntur. Hos adiit devotissimus Antistes: oratione gravi totum negotium aperuit: Divinam voluntatem esse enarravit, ut servi sui dilecti sanctitas, debito cultu præventa a fidelibus, majori reverentia observetur; ossaque viri sancti de pulvere sublevata, sublimiori loco exposita, cœtui fidelium exhiberentur; illis se, auctoritate Sedis Apostolicæ subnixis, cupere ad opus tam egregium & celebre uti; qui pro innata sua pietate, suis ut conatibus velint operam navare, auctoritate qua multum pollebant, institit, & preces ardentes adhibuit. Respondent Purpurati Patres, placere sibi eam pietatem, nec se defuturos tam æquis & justis desideriis pollicentur. Sciscitantur & ipsi a Fratribus conventus illius Varsaviensis, diligentique inquisitionis examine, cognoscere intelligereque B. Ladislai veram sanctitatem, certis fideque publica probatis illustratam miraculis, satagunt; præbent assensum, & ossa Beati sublevanda decernunt. Licet autem huic operi loci Ordinarius, qui est Posnaniensis Episcopus, jure ipso jubente adhibendus fuisset; nihilominus tamen prædicto Illustrissimo Domino Stanislao Karnkowski, actum illum exercendum mandant; qui cælitus ad ipsum exequendum designatus erat, per apparitionem eidem exhibitam per ipsum B. Ladislaum, voluntatem Dei aperientem; siquidem illum, veluti alterum Paulum, in terram decidentem lapsu illos monuerit. Ille autem qui agnoscens Dei digitum videbatur respondere, Domine, quid me vis facere? obsequentissimum se exhibuit mandatis. Igitur omnium votis, vocibusque & acclamationibus, decretum, ut taceret in hoc passu loci Ordinarius, latum, acceptatum, & communi consensu laudatum est.
CAPUT VIII.
Solennis corporis elevatio.
[125] Quemadmodum B. Ladislaus, ad instar aliorum Sanctorum Dei electorum, dilectus Deo fuit & hominibus multum amabilis, sic etiam similem fecit illum Deus in gloria Sanctorum, & non tantum magnificavit eum in anima (uti pie credimus) in cælesti patria, sed etiam in hac valle lacrymarum, corpus istius [honestavit] honore Sanctorum; ossa videlicet, licet ad instar ceterorum hominum corruptioni subjectorum eamdem mortalitatis formam referentia, decenti loco, venerationi commodo, sublata de sub populi calcantis pulvere; & in sublimi sarcophago locatum glorificavit in conspectu Regum, Principum, Præsulum, Procerum; & jussit illi coram populo suo, & ostendit illi gloriam suam. Etenim sicut hunc B. Ladislaum, altissimus Dominus non alio tempore, quam solennissimo, devotissimo, & cunctis observabili, quo recolitur memoria Passionis suæ, vivum magnificavit, in sublime eum tollendo in conspectu totius populi, dum verba sacra profundens lacrymarum imbres faceret; sic mortuum, in telluris pulvere delitescentem, non alio tempore levari inde mandavit, [Solennissimo tempore in Comitiis regni,] quam populosissimo & frequentissimo, plane in oculis Regni Poloniæ, in facie totius gentis suæ, & non suæ solummodo, sed quam plurium externorum. Plus dico, in conspectu Ecclesiæ, cum duo clarissima luminaria Varsaviæ simul stetissent, duo Purpurati Patres amplissimo Cardinalatus honore dignati, uterque a Summo Pastore & Vicario Christi missi, ejus personam gerentes, qui caput visibile Ecclesiæ, qui judex supremus, qui Pater omnium, qui Deus terrestris, si fas est dicere. Rem clarius refero.
[126] Cum jam legati Sedis Apostolicæ optime perspectam rem haberent, [ex consensu 2 Cardinaliam,] sibi ab Illustrissimo Stanislao Karnkovio Cujaviensi Antistite propositam & expositam; cognovissentque pluribus argumentis sanctitatem eximiam beati Patris Ladislai; jamque in præfatum Præsulem ambo consensissent, ut ille & non alius, negotium sibi a Beato revelatum & a Deo commissum perageret, sepulcrum aperiret, sacras Reliquias quæreret, colligeret, exportaret, inque loco alio honestiore collocaret; qua potissimum die id fieret, consilia habita sunt inter plures; res etiam ad Serenissimum Regem delata, ponderata est. Reperti sunt nonnulli, qui dicerent nocte potius quam die, secrete non publice, serata ecclesia, secluso populo tumultuante, idque ob gravissimas causas, ut illis tum videbatur, eo quod Generalis tunc agebatur conventus Regni. At e contra institerunt optimi quique, ut negotium tam sanctum, [decernitur publica elevatio] actus celeberrimus & in partibus his rarissimus, causa Dei & servi sui fidelis, in aperto non in abscondito, publice non privatim, adhibitis debitis solennitatum cerimoniis celebretur, & non leviter obiterve ad desideratum effectum res hæc deducatur, executionique voluntas Divina mandetur. Sic luceat lux ista coram hominibus, ut videant opera Sanctorum, ut glorificent Patrem nostrum qui est in cælis, ut in Sanctis suis benedicatur Deus, ut dicat omnis natio & ætas ac sexus, O quam bonum est viro portare jugum ab adolescentia sua! vere nunc cognoscimus & viva experientia edocemur, quod servire Deo regnare est. Collaudata & acceptata est sententia posterior, uti ratio nobilior & utilior saluti communi.
[127] Itaque quænam dies ad hoc commodior assignetur, consultatur. Dominica in Albis omnibus vel maxime arrisit: ut is qui cum Christo in die Parasceves, fornace ardentissimi ardoris & compassionis flammis adustus, [eaque Dominica in Albis facienda 13 Aprilis.] in suo dilecto languescens defecit, ipsique Christo conformis factus est; in Octava suæ gloriosissimæ & triumphalis Resurrectionis, quodam modo de misera conditione corruptibilis, pro statu hoc, naturæ humanæ triumphans, de pulvere terræ resurgeret, & in honestiori loco depositus gloriosior multo fieret, suæque in cælo gloriæ initia inditiaque monstraret. Placuit omnibus dies talis, quæ & actui conveniens, & viro sancto vitæque ipsius condigna esset, & quæ non longe abesset a tempore dieque mensis, transitus ipsius ex hoc mundo. Indicta igitur dies & assignata Dominica in Albis (quæest Octava) solennitatis solennitatum, Dominicæ videlicet Resurrectionis) voce prædicatoria in omnibus ecclesiis proclamatur: publica fit fama per civitatem vicinioraque loca; corda fidelium exhilarantur, desideria omnium accenduntur, animi ad tam insuetam solennitatem præparantur. In ipsa ergo die impigre, summo mane, etiam præveniendo horas antelucanas, convenit omnis status, sexus, & dignitatis populus, certando de loco, non prioritatem sed commoditatem, non dignitatem sed proximitatem ejus spectando. Non pigebat devotam plebem festino celerique gressu properare, etiam signa antevertendo, & ad ecclesiam Patrum Bernardinorum accurrere: non tædebat gentem bonam, unam & alteram horam pluresve alias, in expectando actum sublevationis & conventum Magnatum, conterere.
[128] Hora debita [adfuerunt] Serenissimus Rex Sigismundus Augustus, [Coram Rege, Cardinalibus, Episcopis & Principibus ad Comitia evocatis,] cum sua Serenissima sorore Anna Virgine devotissima; Eminentissimi Patres Purpurati, Principesque Sacræ Romanæ Ecclesiæ Cardinales Comendon & Vincentius Porticus, Sedis Apostolicæ Legati de latere; Illustrissimi & Reverendissimi Episcopi totius Regni Poloniæ, Abbates, Præpositi ceterique Prælati, quoquomodo ad conventum illum Comitialem Generalem regni pertinentes; Principes, Palatini, Castellani, Regni officiales, Nuntii terrestres & ceteri Senatores; Barones, Nobilitas & multitudo copiosa nimis, excedens capacitatem illius prægrandis ecclesiæ. Omnes hi videre, palpare, contemplari sancta ossa, cordibus accensis desiderabant; omnes provolvi sternique in terram, si fas esset, ut se Sancto commendarent, cupiebant. Omnibus ergo in unum congregatis, qui diu expectabantur; designatus operi exercendo illustrissimus & Reverendissimus Dominus Stanislaus Karnkowski, processit ad locum, Episcopali tiara redimitus, ceterisque Pontificalibus insignitus, cum Clero similiter candide splendente. Ad locum venientes, in terram postrati, ceteris omnibus exemplo suo mandarunt similiter in terra hærere. [post Missæ sacrificium] Sacrosanctum Missæ sacrificium deuotissimus Præsul de Spiritu sancto celebravit, interim musicis instrumentis concrepantibus, cantoribusque melodias suavissimas harmonice concinentibus. Post, invocata gratia Spiritus sancti per hymnum consuetum, suffragiis Beatæ Virginis Mariæ, & Sanctorum Dei implorato auxilio, sepulturæ appropinquarunt.
[129] Lapidem prægrandem superimpositum amoveri jubet Antistes, qui, sine mora nec difficulter amotus, seponitur. Et ecce stupendum, oculis omnium intuentium novum expositum miraculū. [ossa B. Ladislai in superficie terræ reperta] Ossa nimirum sancta, in ipsa superficie terræ modico tantum pulvere conspersa, miro ordine composita cernuntur. Sic immediate sub lapide reperta, olim ante sexaginta duos annos profunde cum recenti corpore in terram defossa, mirantur omnes, miraculum agnoscunt, Deo gratias agunt; qui sicut beati viri sanctam animam, in supremam cælorum sublimatam regionem, gloria & honore coronavit: ita ossa ipsius de terræ visceribus, Angelorum ministerio, ad superficiem usque terræ levavit: insinuans, licet corpus ipsius sit resolutum in pulverem, pro conditione carnis corruptibilis; ossa tamen non in terræ tenebroso utero, sed in magnifico superterram erecto monumento, omnino esse reponenda, & in magna veneratione apud omnes habenda. Sublevata igitur ossa sancta de pulvere vino abluuntur, in arcam ligneam reponuntur, [ad dexteram majoris altaris collocantur.] & in loco jam ad hoc debite præparato ad dextram majoris Altaris satis decenter & honeste collocantur. Multi infirmi accurrunt, de vino quo sancta abluta erant ossa modice sumunt, & sanantur, consolatione replentur, auxilio sublevantur, servum Dei Sanctum ubique depredicant, laudibus in cælum ferunt, devotionem ceterorum accendunt.
[130] Omnibus rite peractis clauditur monumentum: lapis ingens, in quo effigies B. Ladislai, totius corporis supine jacentis, sculpta conspicitur, monumento advolvitur: quæ adhuc cernitur, in summaque devotione populi & veneratione habetur. Desuper imago non exigua, a facie depicta ejusdem B. Ladislai, superposita est: in cujus capite, radiis a circulo adinstar solari in signum ipsius sanctitatis egredientibus, splendor Cælicolam demonstrat. A latere vero, [apponitur imago radiata,] sepulcro astanti dextro, contiguum est altare, in quo sacrosanctum Missæ officium, singulis diebus celebratur a pluribus Sacerdotibus, ut plurimum ad instantiam eorum, qui voti solvendi ergo ad Beatum recurrunt. Conspiciuntur hic quasi sine numero, tam in tabula lignea cum icone Beati sepulcro superposita, quam in ipso altari eminenter consurgente, [cum multis Anathematis] tabulæ aureæ & argenteæ non modicæ quantitatis, clenodia & imagines: tum quoque circumcirca imagines e cera conflatæ, quæ omnes in signum receptorum beneficiorum & gratitudinis ergo appenduntur. Plurimi homines huc votorum solvendorum gratia confluunt, plurimi optatis & desideriis suis potiuntur, & beneficia in anima & corpore, in bonis & fortuna referunt. Non pauci ab ipso mortis limine ad vitam revocantur; sicut ex libro nostro tertio, ubi miracula ex innumeris non pauca enumerabuntur, intelligi potest, [miracula rite approbantur.] quæ rite per testes fide dignos deducta, officiose approbata, suscepta & per Notarium auctoritate Apostolica institutum, ad hoc specialiter designatum atque assumptum, diligenter annotata sunt: quod facile ab omnibus, inferius intelligi potest. Multo tamen plura & quasi innumerabilia sunt alia, quam quæ hic referuntur; sed illa tantummodo hoc loco describuntur, quæ vel in Chronicis antiquis Provinciæ Polonæ annotata reperiuntur, vel quorum evidens notitia habetur. Reliquum est, ut salubri exhortatione mutua nos quoque omnes concitat, i sæpius ad hunc servum Dei in nostris necessitatibus supplices accedamus; ut quemadmodum illi qui sublevationi aderant, Deum pleno affectu, in viro illo Beato laudaverunt; nos etiam procumbentes in genua, adoremus Dominum, in Sanctis suis mirabilem; & B. Ladislaum precibus flagitemus, velit patriæ nostræ, quæ eum genuit, pacem impartiri, Serenissimo Regi longam valetudinis prosperitatem, incolis a peste, fame & bello tutam libertatem & incolumitatem, civitati Varsaviensi felicitatem, omnibus afflictis consolationem, & denique cunctis in necessitatibus suis auxilium ejus implorantibus, optata beneficia impetrare a Deo auctore bonorum, qui sit benedictus in æternum.
CAPUT IX.
Testimonia Sixti V Papæ, Cardinalium & Archiepiscoporum Gnesnensium.
[131] Principibus placuisse viris, non ultima laus est; imo ab illis præcipua merces virtuti debetur: boni & præclari viri per Principes ad supremos dignitatum gradus evehuntur, mali & improbi pœna afficiuntur. Possem hujus rei gratia multa in medium proferre exempla ethnicorum; verum homines erroribus involuti, in suis relinquantur delitescere tenebris: Christiano lectori magis ejusdem Religionis suggerenda rerum gestarum monimenta, quorum pleni Sacri & Ecclesiastici libri, in quibus videre licet quosdam ab ipso Deo, veluti Abraham & Davidem, viros juxta cor Domini laudari; alios ab ipsa sacra Scriptura dignis encomiis celebrari; nonnullos a scriptoribus rerum gestarum deprædicari. Præclare id officii genus, virtutem celebrandi, Annales Ecclesiastici, a nobilissimo auctore Cæsare Baronio in lucem editi, exequuntur: & libri illi, quos de Vitis Sanctorum inscripsit Laurentius Surius, eamdem telam texere cognoscuntur. [B. Ladislaus a viris Præclarissimis laudatur,] Liberum est adire fontes ipsos, & quantum voluerit unusquisque, pleno etiam ore potare: mihi a proposito ne transversum unguem discedendum. Beati Ladislai virtutes, multorum clarissimorum virorum scriptis celebratas & decantatas produco: nam hoc quoque illius sanctitatis non postremam laudem judico. A primo Ecclesiæ Principe & summo Pastore fiat initium. Siquidem & B. Antonio Patavino, ejusdem Ordinis Minorum S. Francisci, ab ore Summi Pontificis profusum, magni æstimatur testimonium, lectionibus Ecclesiasticis dicendis pro ejus festivitate accommodatum, quod sic habet: Dicendi sapientia & copia tantum profecit, tantamque sui admirationem commovit, ut eum Summus Pontifex aliquando concionantem audiens, Arcam Testamenti appellavit.
[132] Nostri quoque Beati Ladislai a Pontifice itidem Maximo laus & honorifica mentio, calamo ad posteritatem transmissa, legitur. [Sixto V Papa] Sixtus quintus hic erat, justitiæ cultor eximius, vitiis omnibus vehemens & impiger adversarius, virtutis & doctrinæ gloria plurimum delectatus. Illo viro ad apicem Pontificatus Summi evecto Varsaviæ, in Ecclesia Ordinis Minorum de Observantia, Confraternitatis S. Annæ matris B. V. Mariæ feliciter erigendæ factum erat initium. Ardens pietatis studium Serenissimæ Reginæ Poloniæ Annæ, Serenissimi Stephani Bathorei Regis consortis, fundamenta ejus ædificii spiritualis jecerat. Ad erigendos autem parietes, & ad perficiendam integram structuram suum studium & operam contulerant, item Eminentissimus ac Reverendissimus Dominus Georgius Radzivillus, Cardinalis S. R. E. Episcopus Cracoviensis; & Joannes Demetrius Solikowski, Archiepiscopus Leopoliensis. Egerunt hi omnes apud Sedem Apostolicam, ut de novo erecta Confraternitas, sub titulo S. Annæ Mettertiæ, Apostolicæ confirmationis robore stabiliretur, & accedente ad pietatem illorum auctoritate Summi Pontificis, in petra Sodalitatis devotæ magnifica structura locaretur. Piis conatibus non defuit pietas Pontificis: exhibitum est confirmationis diploma sub plumbo, cujus exordium tale est: Ex incumbentis nobis desuper Apostolicæ servitutis officio, &c. Datum Romæ apud S. Marcum anno Incarnationis Dominicæ millesimo quingentesimo octogesimo sexto, octavo Kalend. Octobr. Pontificatus nostri anno secundo. Regestr. lib. 5 fol. 9. Inquo quidem diplomate Sanctitas sua, inter cetera Ecclesiæ Varsaviensis Fratrum Minorum de Observantia præconia, illud quoque tribuit, quod corpore B. Ladislai ibidem requiescente sit insignis & celeberrima. [Beatum appellante ,] Verba diplomatis ea sunt: Præterea cum oppidum Varsaviæ, Posnaniensis Diœcesis, in quo generalia totius Regni Poloniæ Comitia haberi solent, venerandumque corpus B. Ladislai in ecclesia domus ejusdem S. Annæ ipsius oppidi dicti Ordinis reconditum est, celeberrimum sit & insigne, inibique dicta confraternitas canonice instituta reperiatur, &c. Magni viri, magnum Beati Ladislai sanctitatis illustrandæ testimonium! insigne civitati Varsaviensi inde attributum laudis encomium!
[133] Proxima Apostolicæ auctoritatis Cardinalitia dignitas, a cujus magnifico splendore sumpsit B. Ladislai sanctitas satis splendidam lucem & luculentum veritatis testimonium. [Cardinalibus S. R. E.] Duo erant Patres Purpurati, ut supra diximus, qui diligenti examine facto adhibitaque cura vigilanti, intellexerunt ex multorum sermonibus B. Ladislai sanctitatem fuisse eximiam, veram, sinceram & Deo placitam; miracula quoque non nisi cælitus ad illustrandam illius sanctitatem facta audiverunt & admirati sunt; devotionem populi erga beatum virum collaudaverunt, ossa beati viri de pulvere sublevanda communi sententia sanxerunt, & actum sublevationis præsentia sua exornaverunt; & in omnibus fidelibus, prout sanctæ Sedis decebat Legatos, suo exemplo erga virum beatum devotionem ardentem magis accenderunt, & pietatem inflammarunt; simulque mentem suam, a Spiritu sancto illustratam, & ad opus illud pium exercendum cælesti commotam lumine, demonstrarunt, omnibus bonis Deum in B. Ladislao exaltantibus & devote laudantibus.
[134] Episcopalis etiam dignitas in Ecclesia Catholica Romana in maxima æstimatione habita, B. Ladislao suum exhibuit favorem, [ab Archiepiscopis Gnesnensibus,] & erga ipsius sanctitatem illustrandam subire voluit scribendi, compendiosum quidem, sed veritati maxime consentaneum, obsequium. Andreas Krycius, Cancellarius Reginalis, vir solertissimus & prudentissimus, postea Episcopus Præmisliensis, [Andea Krycio] ac demum Archiepiscopus Gnesnensis, homo nobilis, illaque ætate doctissimus & sapientissimus ab omnibus habitus, de B. Ladislao in hunc modum scriptis disseruit. Frater Ladislaus de Gelnow, Ordinis sancti Francisci de Observantia, mira sanctimonia vitæ præditus, doctrina & vitæ moribus clarus, puritate & innocentia adhuc a pueritia integer; jejuniis, vigiliis, & prædicationibus supra quam dici potest invictus; in observantia Religionis & cultu Dei, maxime Virginis Deiparæ sedulus in cujus laudem rhythmos & cantilenas complures edidit: in colloquio benignus & mitis, in reprehensione rigidus, in præfecturis religionis diligens, & cunctis exemplo fuit. In sacro Præparationis die ad populum concionem prædicans, cum ad flagellationem ejus venturus erat, visus ab omnibus publice ultra suggestum nullo adminiculo humano elevari, denique sensim deficere, veluti animo raptus loqui ulterius non potuisse. Unde mox languore correptus, ac mense uno lectulo decumbens, cum summa devotione & alacritate in mœrentium Fratrum manibus desiderium suum omnibus reliquit, & gloriosissime mortuus hoc in loco conditus est anno Salutis MDV. Ejus merita & sanctitatem Deus Opt. Max. manifestis & admirabilibus indiciis declarare & illustrare mox cœpit. [quædam miracula narrante,] Nam puella gravi morbo laborans. & cervical ejus sanguine ex naribus tinctum lavans, subito convaluit. Dehinc puer quidam nobilis ab equo ictus, & confestim mortuus, flebili invocatione & voto parentum ad Beatum Ladislaum, stupentibus omnibus revixit. Alter item puer non minu insignis, morbo correptus, jamque penitus extinctus, vitæ restitutus est. Deinde puella in flumen delapsa, & vix post quatuor horas exanimis inventa, ex voto ad tumulum hunc allata, vitam recepit. Et alia infinita & innumerabilia beneficia præstantur his, qui auxilium beati Patris istius fideli animo implorant. Hæc tibi, lector, strictim, ne sis inscius, annotata, clarius ipse cognoscas tute, cum illum precibus & meritis aliquibus prosequi, & observare volueris. Hæc ille.
[135] Non puto item prætereundum Illustrissimum & Reverendissimum Dominum Stanislaum Karnkowski, itidem Archiepiscopum Gnesnensem, [& Stanislao Karnkowski] quem supra memoravimus. Hic B. Ladislai ossa e pulvere atque e visceribus terræ eruta, in editiore monumento honestiorique loco reposuit; lapidem grandem, effigie beati viri insignitum, eidem monumento admovit; luculenta oratione, ad populum habita, beatum esse proclamavit; omnesque ad honorem & venerationem illi exhibendam, tamquam fideli servo Dei & viro sancto, verbo & exemplo admonuit. Cujus quidem Archiepiscopi quicumque vitam, pie sancteque traductam, operaque ipsius litteris exarata, tum egregia pro Ecclesia Dei peracta negotia intellexerit; facile in eam deveniet cognitionem, fuisse hominem cælestibus donis abunde instructum, & Deo auctore B. Ladislai sanctitatem honorasse, dictis, factis, & omni meliori modo exornasse, ossa sublevasse, & in decenti loco reposuisse; omniaque illa quæ erga B. Ladislaum exhibuit pietatis officia, a suprema sapientia perfecta fuisse; atq; Spiritu sancto inflammante servum Dei, ab optimo Præsule ardenti devotionis affectu honoratum extitisse. Cernitur ad nostra usque tempora durans, B. Ladislai in lapide, monumento ejus apposito, exsculpta effigies. Caput ejusdem cingitur umbra circulari auarata, typum sanctitatis repræsentans. Versus porro additi sunt isti:
Ossa Ladislai tumulus tegit iste Beati:
Qui minime favit mundi nequam iniquitati,
Corregnat Sanctis, succurrit debilitati.
CAPUT X.
Testimonia Canonicorum & Senatorum Varsaviensium, Oppidi Gelnoviensis, & aliorum.
[136] In ore duorum vel trium testium stare omne verbum, vulgo dicitur. Sed & ab illo, in quo Pater cælestis omnes scientiarum posuit thesauros, [Ad majorem reicertitudinem Matth. 20] Christo, prolatum tenemus memoria documentum. Ubi duo vel tres congregati fuerint in nomine meo, ibi ego sum in medio eorum. Inde orta est certa & nullo confinio falsitati proxima sententia, Vocem populi vocem esse Dei: multorum probatorum virorum dictum, esse veritatis certum testimonium; & ubi multa consilia, ibi salutem inveniri; ubi multæ bonorum colloquia, ibi necessario veritatem produci; plurimorum prudentum consensum, divinæ sententiæ indicium dici vocarique. Hinc collige Beatum Ladislaum insigni sanctitate fulsisse in Ecclesia Dei, qui multorum ore Beatus, Sanctus, vir Deo acceptus, prædicatur. Et quamquam non sit contemnenda animorum consensu juncta vulgi opinio; spiritualium tamen personarum, Sacerdotumque divino cultui mancipatorum, quorum labia custodiunt veritatem, consensus in re aliqua, & vinculo unanimis concordiæ copulata sententia, habet justum pondus auctoritatis, & ad conciliandam veritatem rebus per se decretis vim fortitudinis & roboris.
[137] Non defuit hujusmodi testimonium sanctitati beati Patris Ladislai illustrandæ. Venerandum collegium Canonicorum Ecclesiæ Collegiatæ S. Joannis Baptistæ Varsaviensis, [Testantur Ladislai sanctitatem] noluit suam operam & devotionis studium erga B. Ladislaum aliorum pietate posterius esse; imo non nuda orationis serie, nec simplici verborum tenore, qui effusus ab ore una cum sonitu in nihilum redactus evanescit; sed litterarum monimentis, quorum vita longa capit æternitatis apud posteritatem tempora, devotionis suæ erga Beatum Ladislaum exhibuerunt manifestam significationem. Cum enim multorum annorum spatio, [Canonici Varsavien.] sanctitatis Beati Ladislai fama illustris radios suos in omnes partes diffunderet, partimque homines omnis ætatis & conditionis ad ejus sepulcrum confluerent; ibique suorum votorum, humilium supplicationum, ardentium desideriorum, felices effectus & prosperos eventus consequerentur; & non solum ii qui de propinquo veniebant loco, multa veriaque beneficiorum genera ad monumentum ipsius perciperent, sed & alii in longinquis locis existentes, & ejusdem beati viri opem implorantes, optata beneficia assecuti gauderent, placuit visumque est Venerabili Collegio Canonicorum supra nominatorum, ad majorem Dei gloriam & ad augendam in populo erga virum Dei devotionem, testimonio publico, cui sigillum ipsius Capituli appositum, cum subscriptione, ut majorem astruerent fidem, [authentico scripto, anno 1603 signato,] ratam & gratam eam reddere & communire: quod equidem factum est accedente omnium consensu. Hujus tam egregii facti asservatur authenticum in archivio hujus Religionis, & in actis Consistorialibus præfati Collegii reperitur, datum anno Domini MDCIII die XIII Januarii. Cujus testimonii valorem plurimi æstimo: sunt namque in Collegio illo Canonicorum integri, pietate & doctrina conspicui; & (siquidem in ea Civitate Regni totius Generalia celebrantur Comitia, ipseque Serenissimus Rex cum sua tota Curia ibi solitam residentiam habet) genere, doctrina, rerum gerendarum dexteritate præcipui quique viri in illud Collegium adscribuntur assumunturque.
[138] Non prætermittendum neque sicco calamo transeundum existimo Senatus totiusque civitatis Varsaviensis exhibitum testimonium, sanctitati B. Ladislai scripto publico obsecutum. Habet civitas illa viros multos, [Senatus civitatis] ingenio & consilio validos, zelo Dei & erga fidem Catholicam forti constantia armatos, & a Deo sic incensos contra hæreseos sectis infectos, ut nullum civitatis jure sinant gaudere, qui diversam in fide a Catholica Romana teneat opinionem. Senatus viris doctis & rerum variarum cognitione bene instructis abundat, pietatis amor & erga Religiosas personas innata quædam benevolentia omnibus inhæret. Hi sæpenumero agnoscentes patrocinium suæ civitati per B. Ladislaum exhibitum, non solum particularibus personis, verum universitati populi totius (sicut inferius patebit) beneficia pluries præstita attestantes, ne forte ingratitudinis subirent notam, libenter in eam venerunt sententiam, ut publico scripto, sigillo suæ civitatis munito, Patronum & Protectorem suum revererentur. [anno 1604] Datum Varsaviæ anno Domini MDCIV, die XV Junii.
[139] Placet a publicis ad privata descendere. Descendentibus primum occurrit divini verbi præco ferventissimus, [Fabianus Orzeszkowski] R. P. Fabianus Orzeszkowski, prædicator eloquentissimus, vicinus B. Ladislai temporibus: qui cum multa a Fratribus, qui una cum beato viro in Ordine vixerant, de ipsius sanctitate certa argumenta cognovisset; & ab aliis piis hominibus, quibus cognitus erat, plurima de ejus immaculata vita comperisset; ea carmine rhythmico comprehensa, posteritati transmisit, tenore tali:
D. O. M.
En Pater Sanctissimus jacet tumulatus,
Qui parvo oppidulo Gelnow fuit natus: [edito hoc rhythmico epithapio]
Atque in Ecclesia rite baptizatus,
A suis parentibus Joannes vocatus.
Is puer in patria sua scholis datur,
Plus ceteris paribus studens illustratur,
Tandem a parentibus Cracis destinatur,
Et in brevi tempore doctus comprobatur.
Hinc divino munere cœpit meditari,
In aliquo Ordine volens monachari:
Mundi petulantiam cœpit detestari,
Ad Minores transiit, eis commorari.
Ladislaus nomine ab iis vocatus,
Humilis & patiens, probe conversatus,
Castus ab infantia, omnibus & gratus,
Mox in Sacrificium fuit ordinatus.
Hic Mariæ Virgini factus est devotus,
In cujus servitio ardens erat totus:
Ejus vivens gratia a probris semotus,
Coronam geniculans lacrymis perlotus.
Suscepit officium hic Prædicatoris: [complectente virtutes vivi]
Et, ne sit in scandalum, corpus terit loris:
Æqua lance vitia librans, vi auctoris
Formidabat neminem, jussu Redemptoris.
Injuncta officia lætanter obibat,
Solutus negotiis, mox templum adibat:
Peccatorum crimina gemens deplorabat,
Pusillos, ambiguos, fide roborabat.
Hic sermones plurimos scripsit festivales,
Edidit de Tempore & Dominicales,
Metro atque carmine, & quos legebamus,
Cum in Pabianicis scholis agebamus.
Fecit vir sanctissimus multas cantilenas,
De Christo, de Virgine, pias & amœnas:
Hic anno millesimo quingen. quinto stravit
Lectum, febri decubans, ad Christum migravit.
Mox cœpit miraculis clarescere multis, [& mortui miracula aliqua.]
Variis languoribus, pueris, adultis,
Adest invocantibus vivis & defunctis:
Ad vitam hic revocat, salutem dat cunctis.
Cervical sanguineum cum puella tangit
Ægra Patris; illico tota sana surgit,
Hic mortuos nobiles duos suscitavit,
Primum namque puerum, quem equus calcavit;
Et quamdam juvenculam, quæ quatuor horis,
Submersa in flumine, fuit vis doloris
Ipsius parentibus: levamen mœroris
Capiunt ad tumulum, effectum dulcoris.
Et hoc Epitaphium Herus lectitavit
Porticus Vincentius, atque confirmavit,
Tamquam Apostolicus legendum dictavit,
Legentibus singula vera approbavit.
[140] Mirabile vero est, quod olim Episcopus Mantuanus Franciscus Gonzaga, [Franciscus Gonzaga Episcopus Mantuanus, etiam eum laudat:] ex Ordine Fratrum Minorum de Observantia, ante Generalis totius Ordinis Fratrum Minorum Minister, ad illius Episcopatus fastigium evectus, vir sanctitatis laude & miraculis eamdem comprobantibus clarus (cujus nomen ut in Album Sanctorum referatur, ardens hoc seculo omnium bonorum desiderium, favor, & studium laboriose invigilat) editis quoque in lucem litterarum operibus insignis scriptor, in Chronico Seraphici Ordinis, Provinciæ Polonæ descriptionem instituens, facit mentionem B. Ladislai de Gelnow in conventu Varsaviensi tumulati; quamquam, re male intellecta & ex aliis referentibus imperfecte cognita, historiæ quidem veritatem retinet, sed reiseriem confundit. [sed ab altero Ladislao non satis distinguit] Duo namque ejusdem nominis erant, & uterque Ladislaus vocatus, uterque ejusdem Ordinis proles, uterque vitæ sanctimonia clarus, beatitudinis titulo insignitus. At origo diversa utrumque sejungebat: nam alter Ungarus Cracoviæ est sepultus, & miraculis illustratus: alter, de quo nobis sermo est, de oppido Gelnow, Varsaviæ mortuus, & in ecclesia Fratrum Minorum de Observantia monumento illatus requiescit. Prior ille, antequam Ordo horum Fratrum in regno Poloniæ conspectus est, Ordinis jugum portavit; noster B. Ladislaus, post introductos in regnum Fratres anno Domini MCCCCLIV, religionis sacræ habitum suscepit anno Domini MCCCCLXII. Ille fuit primus Guardianus conventus Cracoviensis noviter fundati; hic numquam Cracoviensem conventum gubernasse solum legitur. Tamen Reverendissimus ille Episcopus, cupiens ex animo vere describere nostrum B. Ladislaum, quædam illi tribuit, quæ sunt propria illius Beati, cujus ossa Cracoviensis tenet ecclesia; cetera vero sunt vera encomnia nostri B. Ladislai Gelnovii, in ecclesia Varsaviensi quiescentis.
[141] Non semper etiam ingrata patria. Oppidum Gelnow, in quo primam lucem aspexit B. Ladislaus & primos infantiæ peregit annos, [Gelnovienses pro sigillo assumunt effigiem ejus] singularem devotionem erga beatum virum gerit, vehementerque afficitur ad sectandum pietatem per domestici exempli lucem; & B. Ladislaum, veluti agri sui thesaurum, vineæ propriæ recemum, arboris nativæ fructum, oppidi sui quondam felicem incolam, os de ossibus suis & carnem de carne sua, Fratrum & vicinum suum, ardenti prosequitur amore. Ejus patrocinio se & sua subjiciunt omnia, multumque spei & fiduciæ collocant in meritis beati viri: cujus precibus oppidum suum continuo comdant & consecrant. Non postremum hujus devotionis argumentum est, cives sigillum oppidi sui vetustum abolevisse, & pro stemmate novo effigiem B. Ladislai sumpsisse, eoque facto declarasse, non alium sibi cariorem Patronum & civitatis Protectorem fideliorem esse. Magnifici ac Generosi Domini Brzezinenses, oppidi illius hereditarii possessores, nequaquam patiuntur eripi sibi palmam a subditis in devotione exhibenda erga B. Ladislaum. Et sicut excellunt illos nobilitatis splendore & bonorum abundantia, [Domini Brzezinsci imaginem ejus exponunt.] ita pietatis & devotionis studio antecedere eos summa ope enituntur. Imaginem B. Ladislai, artificio eximiam, pictura venusta exornatam, magnitudine insigni, in templo suo parochiali erigi curaverunt; ad quam cultu debito prosequendam, plurima hominum turba convenit, & juxta devotionis mensuram etiam consolationis recipit gratiam.
[142] Demum memoratu rem dignam existimo. Sub imagine B. Ladislai, [Elogia ejus sub tabula] in qua tabulæ voto promissæ affiguntur, hæc verba a multis annis scripta de eo leguntur. B. Ladislaus, vir euangelicæ perfectionis culmine nobilissimus, omnique ex parte in vita sua beatus, post multa humilitatis & abstinentiarum omniumque virtutum Ordini universo relicta specimina, post suavissimos in Deum frequenter extaticos recessus, post multos zelo honoris Dei & Catholicæ religionis exantlatos labores, plenus dierum spiritum cælo reddidit anno Domini MDV die IV Maji. Ad extremum illud quoque omittendum non est, quod Reverendissimus Pater Frater Marcus Ulisibonensis, Episcopus Portuensis ex Ordine Minorum de Observantia assumptus, [& apud Marcum Vlysiponen] tertia parte Chronicorum libro 8, cap. 33, de hoc beato Italico idiomate scribit, quod sic habet Latine. Marsomi in Provincia Poloniæ ex hoc mundo abiit ardens illa & splendens lucerna Fr. Ladislaus: qui valde clarus fuit mirabili sua doctrina & vitae sanctitate, non absque miraculis. Fecit expositionem supra vetus ac novum Testamentum: scripsit versu in Magistrum sententiarum &c. Ita sane Marcus, Marsomi pro Warsavia haud recte scribens; non tamen Italice, ut putavit auctor (quamquam opus ejus Italice, Hispanice, & Gallice ab aliis redditum habeatur) sed Lusitanice: quo observato finio cum auctore hunc secundum librum, dicente quod hactenus de testimoniis, sanctitate vitæ B. Ladislai, a clarissimis viris exhibitis, satis sit dixisse.
LIBER TERTIVS.
Miracula octoginta post obitum patrata.
CAPUT I.
Statim post obitum, mortui suscitati, moribundi aliique sanati, pestis sublata.
[143] Immensa Dei Majestas, interdum variis in rebus potentiæ ac virtutis suæ magnitudinem ostendens, [Miracula non solum ad fidem adstruendam] dum ea operatur quæ humanis ingeniis fieri posse non videntur, in admirationem homines convertit, & ob hoc hujusmodi res miraculorum nomen acceperunt; quibus Christiana Religio omni hominum memoria plurimum abundavit, ut doctissimi Alphonsus de Castro Ordinis Minorum Observantium, & post eum Robertus Bellarminus de notis ecclesiæ docent. Maxime tamen ad fidem Dei vere illustrandam mircula sunt edita, juxta illud Matthæi XX, Euntes prædicate Euangelium omni creaturæ, docentes; Appropinquavit regnum cælorum, &c. Infirmos curate, mortuos suscitate, leprosos mundate, dæmones ejicite, &c. Fiunt etiam miracula vera, non semper ad confirmandam fidem, sed interdum ad illustrandam vitæ Sanctorum probitatem. Etenim cum miracula fiunt ad gloriam alicujus Sancti demonstrandam, ostendunt, ipsum hominem Deo acceptum, multum posse pro mortalibus apud eum, ejusque auxilia in nostris necessitatibus efficacia esse. Porro qualis vita B. Ladislai servi Dei fidelissimi fuerit, quamque in conspectu Altissimi grata opera acceptaque extiterint, ipse Deus gloriosus mirabiliter impenseque fidelibus omnibus declaravit. [sed etiam ad Sanctorum probitatem ostendendam exhibentur.] Namque statim post felicem finem vitæ ejus, cum jam beatus servus Dei, carnis mole exutus, ad ea quæ præparavit Deus diligentibus se ineffabilia gaudia pervenisset; tot & tam præclara, evidentia & magnifica prodigia ipsius meritis & intercessionibus facta sunt, tot beneficia hominibus utriusq; sexus, omnis status & conditionis ejus auxilium implorantibus divina bonitas clementer exhibuit, ut nullo pacto possit in tot portentis veritas ipsa denegari, quibus sanctitas B. Ladislai ita præ multis aliis Sanctis abundat, ut infinita donorum multitudo in ipso sedem fixisse agnoscatur: quæ si omnia velis recenseri, præsens volumen in magnitudinem immensam augeri videretur. Nos in omnibus brevitati studere cupimus: & ideo ex omnibus, quæ nobis memoria rerum gestarum & veritas historiæ offert, præstantioribus electis, quæ ad oculum manifestant B. Ladislai sanctitatem, illa simpliciter referemus; cetera, ceu rem infinitam, omittemus. Conscribendis igitur miraculis (vita jam per Dei gratiam non infeliciter litteris digesta & conscripta) calamum applicamus. Tu qui mirabilis es in Sanctis tuis, o Deus omnipotens, ser opem scriptori: & qui magnam contulisti sanctitatis gratiam in B. Ladislao, multam largire virtutem studioso cultori.
[144] Initium sumatur a primo illo, post ipsius felicem ex hoc mundo transitum ad meliorem vitam, exhibito prodigio. Nam cum jam gravi detentus infirmitate B. Ladislaus, præstolaretur mortis adventum; magis magisque ægritudinis languor debiles & effractos opprimebat artus: quibus alleviandis, & ut molliori sustentarentur lectisternio, acceperant Fratres mutuo duo cervicalia a Virgine quadam, Margarita dicta, Palatinide Mazoviæ, Tertii Ordinis sancti Francisci monacha, supponenda capiti beati Patris, ad mitigandum tantisper sævientis morbi furorem. Serviebant illi ad ultimam usque horam necessitati B. Ladislai: luctante vero cum morte natura, ut frequenter usu venire solet, sanguis de naribus beati viri manans, cruenta sui vestigia in illis cervicalibus reliquerat. Ubi autem vir sanctus naturæ debitum solvit, sine mora cervicalia prædictæ Virgini sunt reddita. Accepit illa in manus, sed dum vidit cruentata, [cervical tinctum sanguine B, Ladislai æram sanat:] naturali & tanto magis femineo horrore transfixa, subito a se removit. At vero alia Virgo, socia sua, Soror Catharina Swiderska dicta, devote ea in manus recepit; & ardenti[affectu] in beatum virum, quem vivum summo cultu uti Sanctum venerata erat, accensa, hilari fronte & promptis manibus, licet gravi morbo conflictata, lavit: confestimque a gravissima infirmitate illa, qua afficiebatur, libera & immunis facta, amissam recuperavit sanitatem; totoque corpore roborata & exultans, Deum laudare, beati viri sanctitatem deprædicare, & se felicem jactare devote cœpit.
[145] Sed ecce pia invidia. Prædicta virgo Margarita Palatinides, stupore confusa, ex facto quod contigerat infirmæ Sorori, dolere cœpit, quod cruorem beati viri despexisset, invidereque felicitati Sororis tali invidia, quali David, benedictionibus divinis advertens domum Obededom repletam, ex inhabitante eam Arca Domini, deduci quantocius ipsam fecit in domum suam Regiam, anhelans toto pectore gratiis divinis abundare. Turbulentissimis siquidem tempestatibus internis, tumentibusque tentationum undis, præfatæ Sororis Margaritæ cymba conscientiæ exigua jactabatur, assidue proxima periculo naufragii. Ideoque vehementer solicita, ne in scopulos allisa, disrupta navi, pretiosas virtutum collectarum margaritas in profundo abyssi demergeret; [alia voto facto a tentationibus liberatur.] provacata beneficio Sorori Catharinæ præstiro, votum vovit, se adituram beati viri sepulcrum, & quinque accensas candelas oblaturam. Post votum emissum, fiduciam sibi certam in pectore oriri, liberam se nimirum fore ab omni salutis discrimine, præsensit. Flavere secundi venti, ubi primum satisfecit promissis: siluit mare, ventis & procellis illis tentationum penitus extinctis; & ex turbida die serena & tranquilla lux rediit. Grata tanti beneficii, pluribus referebat gratiam sibi præstitam.
[146] Etiam ex ipsis faucibus mortis B. Ladislai patrocinium eripere potuit illum, qui fato sublatus, inter homines hujus lucis usura frui desierat. Res sic se habet. Quidam Eques Polonus, in districtu Czerscensi, Matthias Piotrowski cognomento, fide certa & indubitata, largissimo etiam imbre lacrymarum, de suis oculis manantium, narrationem suam comprobante, referebat, Filium suum, scilicet Stanislaum trimum (quæ ætas & puerilis innocentia oculis parentum gravissimum subministrabat dolorem) correptum fuisse periculosissima ægritudine, & ad extrema devenisse, animam exhalasse, inque manibus suis vitam finivisse; oculos, ut moris est, defuncti suis propriis digitis se clausisse; corpus exangue relictum deposuisse, & ad sepeliendum disposuisse: [Mortuus ad vitam revocatur] ceterum a corpusculo se jam recedente, ingentem dolorem præcordia sua & matris afflictæ penetrasse, lacrymas uberes prosiliisse, totam domum luctu & lugubri carmine resonasse. Tum in mentem, inquit, utrique nostrum venire, ut ad Sanctorum implorandam opem pro filii vita restituenda confugeremus. Placuit pium propositum. Igitur modo ad hunc Sanctum, modo ad illum, prout suggerebat memoria & affectus, preces offerre, manus in cælum levare, opem & auxilium poscere, supplicare, suspirare, orbitatem nostram deflere cœpimus: incassum tamen preces nostras sensimus abire. Tandem uxor satis mœsta, Eja, inquit, o marite, insignis fama de sanctitate B. Ladislai, nuper defuncti, passim ab omnibus divulgata, horratur mentem meam, ut illius exposcamus in hac nostra tribulatione patrocinium. Mens exhilarata mariti, animus plenus fiducia, in sanctum virum totus effunditur. Ambo igitur in genua provoluti, ardentem ad Beatum ore devoto fundunt orationem. Additur precibus votum, seipsos una cum filiolo, ad ejus sepulcrum venerandum, peregrinationem suscepturos, & cum digno munere illud exornaturos. Pondus suum habere verba, & beati viri intercessio morte fortior agnita est. Rediit puer ad vitam, morti eripitur præda! voto emisso cordis palpitantis motus consurgere, oculos aperire, & tandem verba ad parentes profundere cœpit ille, qui vita defunctus, mortis resectus falce ceciderat. Ingens gaudium, lætitia, tripudium. Votum per ipsos expletum anno Domini MDXIV, & res facta ad notitiam omnium perlata, B. Ladislai sanctitatem illustravit.
[147] Non tantum hoc hominibus a natura inditum est, ut quorum semel experti sunt benevolentiam, ad eos in suis necessitatibus iterum atque iterum recurrant; sed brutis quoque animalibus illud commune, ut semel cognita pinguia repetant pascua. Ejusdem viri nobilis supradicti filia, in similis fere infirmitatis conjecta erat periculum: invaserat etenim eam ea vis & rabies morbi, ut semel in lectum dejectam nullatenus dimitteret; imo virus suum magis ac magis intendens, [Sanantur moribunda puella unæ] jam jam animam agere cogeret. Commoti vehementi periculo natæ suæ parentes, agnitam requirunt medicinam: ad fontem, de quo nuper consolationis hauserant aquam, filioque defuncto ad vitam revocando bibendam propinaverant, perque ipsum vivum recuperaverant, quantocius properantes, Beatum videlicet Ladislaum, ut iterum rivos benedictionis defluentes demittat cælitus, rogant: filiæ sanitatem vitamque impetret, ægritudini subjectam adolescentulam incolumitati restituat, qui nuper dignatus est defunctum filium, jamque a morte absorptum, vivum afflictis parentibus reddere: sese beneficii accepti futuros memores, ad sepulcrum ipsius deducturos filiam, & cum eadem Patrono suo gratias peracturos. Adfuit auxilio B. Ladislaus. Convaluit subito puella, e lecto surrexit, & sana facta est: quam parentes, ut polliciti sunt, ad sepulcrum Beati deduxerunt.
[148] Insignis cujusdam viri civis Varsaviensis filia, quam sui parentes in intimis habebant, gravi letalique morbo decumbebat. Adhibiti medici consiliis suis nihil proderant: medicinæ propinatæ, [& altera] variique modi juvandi puellam, nihil faciebant. Properabat illa ad vitæ terminum, vi morbi & vigiliis continuis tota exhausta, ita ut nihil præter cutem & ossa remaneret, & spiritum jam ageret. Pater ipsius, in extremis jam carissimam filiam cernens, desperata penitus ejus valetudine; jamque morti proximam prænoscens, ne angustias morientis videre cogeretur, domo, flens & cordis dolore tactus intrinsecus, exivit. At pedem domo efferens, mœrens uxori suæ innuit, voto filiolam moribundam ad sepulcrum B. Ladislai obstringat, ut ipsi quemadmodum plurimis opem ferre dignetur. Ipse interim im maximo tædio & mœrore vehementi, ad proximam ecclesiam Parochialem S. Joannis Baptistæ, Deum supplex pro filia deprecaturus, divertit, seseque in orationem prostratus dedit. Res dictu mira! Cum mater a marito instructa votum fecisset, virus morbi, veluti ignis aqua, extinctum est: cessarunt vehementes anhelitus, calor refriguit, membra flaccida vigorata sunt. Prima vox elinguis puellæ fuit petentis cibum, uti fame confectæ. Ad præparata cibaria viribus propriis de lecto surrexit, sine alterius adminiculo ad mensam accessit, & inde ad stratum redire renuit. Afflictus pater, ad mortuam filiam ire ab oratione renuens; cum intellexisset domum suam misericordiis Domini repletam, gaudens reversus, filiam jam bene sanam reperit: & post, sine dilatione, ad sepulcrum B. Ladislai votum devotissime cum uxore & filia exolvit.
[149] Misericordiæ Domini, qui afflictis per Sanctos suos succurrere non dedignatur, invocantibus eum. Attende quid in suburbio Varsaviensi cunctis vulgatissimum acciderit. Honesta quædam matrona, boni nominis ac famæ inculpatæ mulier, die quodam festo e domo sua egressa, ad ecclesiam Fratrum Minorum de Observantia, in qua B. Ladislai venerabile recumbit corpus, ivit concionem auditura. Hæc recedens a domo, unicam filiam ætate quinquennium reliquit. Itaq; matre illa audiendis divinis eloquiis in templo occupata, puella levitate puerili ducta, feli domestica colludebat inanique oblectabatur lusu. Elapsa de manibus puellæ felis, fugam in hortum domui contiguum arripuit. Puella eam insecuta, dum incaute persequitur bestiam, ignara imminentis periculi, in fossam profundam, acquis repletam, quam facile felis transiit, [submersa puella vitæ restituitur] incidit: & quoniam nemo erat qui periculi spectator esset, destituta omni auxilio, aquis suffocata, vitam perdidit, mortem invenit. Reversa domum mater, nil mali suspicans, ubi non invenit filiolam, vehementer territa, nomen ejus inclamare, in omnibus locis quærere, a vicinis sciscitari, omnia loca scrutari anxia cœpit. Cumque intelligeret a nemine visam in locis publicis, ipsamque minime comparere infra spatium quatuor horarum cerneret; subiit sibi in mentem in fossam illam inspicere. Accurrit, inspicit, inquirit: & ecce triste spectaculum: comparet in acquis infantula suffocata; extrahitur, in arida jacet, rivulis aquarum ex se profluentibus. Mater in lacrymas resoluta, vociferare, suum infortunium incusare, crines capitis lacerare, plangere, ejulare cœpit, & nullam consolationem admittere. Tandem in se reversa ad Deum auctorem vitæ confugere, B. Ladislai opem implorare, vota ad ejus visitandum sepulcrum emittere satagit; velit orbitati suæ non deesse qui multorum favere dignatus est precibus, Vix vota emissa finierat: ecce tibi puella, quatuor horis in aquis delitescens submersa, motu sui corpusculi, quasi e gravi morbo evigilans, vivere se post mortem perpessam demonstrat: spiritu vitali plena, e loco propria virtute consurgit, matrem alloquitur, viva, sana, integra conspicitur, omnibus cum matre tum gaudentibus tum stupentibus, & miraculum admirantibus ac prædicantibus; matre præsertim præ nimia lætitia flente, indignam se tanto beneficio contestante, & erga B. Ladislaum omnia gratitudinis beneficia & officia, voce, devotione, rei factæ enarratione, exhibente. Hæc omnia præfata matrona Fratribus Minoribus, cum summa devotione & conscientiæ attestatione, filiam etiam miraculose resuscitatam præsentans referebat; votumque illis adjutoribus cum hymno Te Deum laudamus, exolvit.
[150] Eodem anno MDXIV quo vel maxime in B. Ladislaū devotio populi excreverat, propter creberrima miracula, quæ Deus præpotens, honorare volens servum suum B. Ladislaum, fieri permittere dignabatur; & aliud non minus stupendum accidit. Generosus Dominus Joannes Psarki, Notarius districtus Sochacoviensis, publica recognitione testatus est, in domo sua admiratione dignum prodigium factum. Fuisse sibi videlicet filium, cui ex baptismo Stanislaus nomen obtigerat, in deliciis habitum, magnæ expectationis & optimæ indolis adolescentulum jam quintum annum agentem, quem flos gracilis ætatis illius mire exornabat. Hic equis supra modum delectatus, sæpius stabula intrabat, & sabbato hebdomadæ sanctæ, [puer equi solea ictus resuscitatur,] quo mysteria Dominicæ Resurrectionis a cunctis fidelibus serenis mentibus celebrari incipiunt, ab equo sufferrato adeo forti ictu percussus est, ut in eodem loco, in quem supinus ab ictu ceciderat, spiritum & vitam simul profuderit. Certus pater factus de infelici casu interempti filii, vehementi percussus dolore, accurrit, corpus assumit, perscrutatur spiritum, sed frustra. Obiisse illum animadvertit, & nullam sibi subesse spem aliam præter Deum, nullaque humana ope posse defunctum suscitari filium. In montes igitur levat oculos suos, unde veniat auxilium sibi. B. Ladislaus venit sibi in memoriam. Eum ergo voce lugubri compellat: O vir, inquit, beatissime, cujus sanctitatem multis Deus manifestat miraculis, mei quoque capiat te miseratio: succurre misero mihi: filium, quem infortunii casus terræ allisit & morti adjudicavit, tu redde vitæ & patri mœrenti. Plus valeat sanctitatis tuæ oratio apud Deum, quam mortis crudelitas in pueri corpusculo. Si te adjuvante filium vitæ restitutum obtinuero, memor beneficii præstiti, ad tuum sepulcrum provolutus gratias persolvam congruas, filium quoque tuo patrocinio a mortis tyrannide ereptum eo loci ducam, & tuum beneficium in medio ecclesiæ clara voce proferam. Pulsanti aperta janua, & precibus concessus locus est. Filius qui erat mortuus, tamquam a gravi somno solutus, ad vitam reversus, in pedibus stetit: caput, solea equi conquassatum & gravi vulnere confossum, ad pristinum statum rediit; & dolore abscedente sanitas integra venit. Factum miraculum erat istud anno Domini MDXIV, & relatum annotatumque fideliter per Fratres illius conventus, quibus prædictus Dominus Psarki, tam integre sibi & filio suo præstitum beneficium, gratus & memor retulisse scribitur.
[151] Mira fuerant quæ jam diximus, sed non minus miranda quæ sequuntur. Cum calamitosum cælum pestiferum aërem circumcirca oram Varsaviensem causasset, [pestilentia Varsaviæ sæviens] ita ut lues epidemica populum crudeliter infestaret, ingravescente indies cælo, grave tempus, pestilens annus fuit iste MDXXII. Contagio illa fere in omnibus domibus civitatis Varsaviensis vulgabat morbos & mortes: infecti plurimi civium; juvenilis fere omnis ætas, mulierum major pars sublata fuit. Hinc secuta est fames, cum nemo in forum res ad victum necessarias auderet inferre, obstante Superiorum mandato, ne contagione pestifera laboriosi rustici affecti, eamdem inferrent in suas villas. Cum ergo sævitia pestilentiæ & famis rabies utraque junctis manibus per civitatem illam grassaretur, obviam quemque hæc vel illa interficiens (non enim facile erat alimenta ad sustentandam vitam, in tantis periculis sitam, procurare) quædam mulier, assumptis secum duobus filiis, latrante stomacho & pene deficiente præ fame, glandinis ferali fructu consulere vitæ suæ, opemque illi ferre statuit. In propinquam itaq; silvam de civitate egressa abiit: ecce revertentibus illis domum visio quædam admirabilis oculis eorum objecta, eos stupore & admiratione in loco uno defixit. Vidit namque illa mulier cum suis pueris, circa Vistulæ ripam versus ecclesiam Fratrū Minorū de Observantia, quemdam arcum cælestem, fulgore admirabili micantem; in ejusq; medio sedentem velut Judicem, aspectu & majestate terribilem, cui plurimæ Angelorum cohortes hinc inde astarent, ad omne præstandum obsequium expeditæ. Cumque sic omnes simul, sine terrore ullo, [post visionem in cælo apparentem,] intuerentur visui suo oblatam majestatem; viderunt in aëre quemdam Fratrem Minorum, flexo poplite & manibus extensis orantem judicem: vox siquidem nulla audiebatur, labia tantummodo moveri & aperiri cernebantur. A visione hac magnifica terribile aliud spectaculum oculos ipsorum evocavit: comparuere namque majoris horroris vestigia: draco teterrimus ingentis magnitudinis, bestia immanis & nimium formidabilis, ex alia parte Vistulæ fluvii ad villam Praga dictam apparuit, tortuoso suo situ videbatur velle cingere civitatem, ore suo flammam igniferam versus civitatem rapido spiritu evomebat. Res visu fuerat terribilis, & horrenda stupore & horrore pariter & admiratione: adhæc visa, defixa mulier, tremebunda cum pueris, immobilis stabat.
[152] Interim supervenit vir quidam, senectute gravis, artis sutoriæ cultor, qui etiam eamdem ob causam versus silvam iter faciebat, ut glandini famem se prementem arceret. Hunc ut primum vidit mulier, verbis eum retinuit, sistereque paulisper rogavit, inquiens, Eia amice siste gradum, & nobiscum mirari incipe, quæ Deus noster peccatoribus revelare dignatus est. Leva oculos, intuere cælum, considera opera Dei admiranda. Fige intuitum super Vistulam, quæ supra agantur ex opposito claustri Patrum Bernardinorum, Minorum nempe Observantium. Videsne hanc grandem visionem? Respondit ille, nil horum penitus se videre, nilque novi cernere. Oremus, inquit mulier, ut Dominus dignetur, eadem quæ ego video tibi quoque revelare, & obtutus tuos ad spectanda hæc mirabilia aperire. Procidentibus illis simul in genua omnibus, & Pater noster &c. simpliciter orantibus, aperti sunt oculi viri illius, & tunc demum se perspicue asseruit videre visionem grandem illam. Sic illis omnibus spectantibus, & quasi in raptu quodam existentibus, Draco ille teterrimus, bellua fœtida, crepuit medius cum fragore, sonituque prolato per aëra, veluti si fulminea machina exploderetur. Insonuit quoque vox per aëris regiones diffusa, [& cælestem vocem sublata.] delapsa a magnifica gloria, Is qui orat Judicem, est magnus Dominus coram Deo omnipotente: Varsavia, sis grata. Postea visio illa tota disparuit, & ab illo tempore, pace & salute a præpotente Deo impetrata, cessavit sævire morbus epidemiæ, infecta morbis corpora saniora esse cœperunt, pestilentiæ virus sublatum, rabies extincta, & quasi post vehementem grandinem serenitas, sanitas successit. Multa alia facta sunt prodigia statim post decessum B. Ladislai, quibus ejus succursus humanæ infirmitati monstrabantur. Sed, ut dixi, selectiora elegi, prætermissis nonnullis; ad recentiora, testibus in judicio approbata & acceptata, cursum dirigo, caputque hoc primum claudo.
CAPUT II.
Miracula X ab anno MDCXIII ad annum MDCXXIII patrata.
[193] Quamvis numquam, per octoginta prope annos, cessarent fieri miracula ad sepulcrum B. Ladislai, [Miracula per 80 annos patrata non fuerunt scripta:] illaque stupenda, sicut a certis hominibus senio confectis intellexi; quod meritis ipsius plurimi sunt mortui resuscitati, plures cæci illuminati, claudi rectificati, infirmi variis doloribus ad pristinam sanitatem deducti, morbo comitiali vexati ab eo penitus liberati, paralytici sanati, pestes sedatæ, aliaque innumera incommoda sublata: tamen quia hæ litteris exarare, posteritatique & memoriæ sempiternæ nemo mandare curavit, ideo omnia quasi sepulta oblivioni data sunt. Argumentum veritatis hoc firmum est, quod numquam devotio, numquam interruptus est recursus ad sepulcrum ejus, & populi universi continua devotio; sed continuatæ gratiæ & consolationes, auxilia ab hoc Beato petentium. Hoc nostro seculo, cum jam accuratior diligentia & cura circa miracula, quæ fiunt, investiganda haberi cœpit, primum illud occurrit, quod accidit Catharinæ, Luszkowska a prioris mariti cognomine, qui e vivis excessit, dictæ, nuper matrimonio iterum junctæ, & Golianowska appellatæ.
[194] Hæc molestissimo juxta ac gravissimo oculorum dolore affecta, [Sanantur anno 1608] plurimo sumptu a professoribus artis medicæ quæsivit remedia, oleum tamen & operam perdebat, asinum tundere visa; & quo diligentiori studio requirebat, [mulier cæcuciens.] eo vehementiori dolore oppressa, proximam cæcitati cladem subire debuit. Sic male affectam visitavit Confessarius suus, afflictæ solatium spirituale oblaturus. Conquerenti quod sibi nullam opem possent ferre medicinæ, ait, deficientibus humanis, divinum requirendum esse auxilium. Sciscitanti qua arte id assequi posset, respondit, B. Ladislai eam opus habere patrocinio: votum emitteret ad ejus sepulcrum seipsam sistendi, si per eum optatis licebit gaudere. Consentit mulier, & toto devotionis affectu Divo se recommendavit. Et ecce sentit sanguineum callum, quo oculi obducti erant, defluere; & paulo post visum & acumen salubre oculorum redire. Gavisa vehementer, egit Deo gratias & Divo Ladislao: votumq; emissum mandat sine mora fideli executioni anno Domini MDCVIII.
[195] Illud quoque admiratione non caruit, quod eadem Matrona refetente ad posteritatem transmissum est, Serenissimum Principem Joannem Albertum, filium Sigismundi Tertii Regis, [anno 1612 Princeps Poloniæ Regis filius,] ad Varmiensis primum, postea evectum ad Cracoviensis Episcopatus apicem (cujus alendæ infantiæ uberum ministerio obsequebatur, nutrix ejusdem existens, prædicta Matrona) dolore nimio præcordiorum fuisse correptum, illudque malum in corpusculo Principis tenello adeo suas fixisse radices, ut ad illas eradicandas & penitus tollendas nullius consilium sufficeret. Sola nutrix, humana claudicante ope despicatui habita, cælestem requisivit. B. Ladislaum ad opem infanti ferendam, humili prece invitat: puerum voto facto offert. Quo emisso, furentis sævitia doloris domita sedatur, pellitur vitæ inimica rabies doloris; eodemque die amissa sanitatis dulcedo, lætante tota regia inventa est anno Domini MDCXII.
[196] Potest etiam & hoc inter miranda numerari, quod de honesta matrona cive Varsaviensi, [Heduigis Herlerowa desperatæ salutis,] femina annosa, Heduige Herlerowa, scripturæ concreditum est. Trium hæc mensium intervallo, superante vires corporis infirmitate detenta, lecto decubuit; & quoniam rerum omnium pollebat copia, medicorum operam, in depellenda sua ægritudine, liberali sectabatur pecunia. Nec ipsi deerant, suisque innixi præceptis, furentibus infirmitatum procellis, opponebant hæc & illa fortissima (ut ipsi testabantur) propugnacula. Parieti loquebatur. Rabies morbi medicorum irridebat arma, & consilia pro vili palea ducebat. Accidit illuc quemdam e familia Minorum Observantium, visitandi eam gratia, divertisse: a quo post pia colloquia interrogata, velit ne (manu mortalium ab auxilio ferendo resiliente) cælesti adiumento sublevari: ingemuit illa, & ait libenter se velle tam salutari ope adiuvari quod & poposcit. Tum ille subintulit: Beatum Ladislaum, insigni pietate virum & sanctimonia vitæ admirandum, multis in simili casu fidele exhibuisse auxilium; illi etiam non defuturum eumdem, si ejus sepulcrum se visitaturam polliceretur. Ignotum sibi ejus sepulcrum respondit mulier, neque sibi exploratum, quo in loco Beatus ille vir requiesceret conditus. Edocta ab eodem Patre sacrophagum ipsius, in templo Patrum Bernardinorum, in loco satis conspicuo, videri; Libenter, inquit, adibo, & id me facturam juro, & voto obstringo. Mirum! Vires recuperavit, & sanitatem brevissimo tempore obtinuit, & sic de integro præter spem & opinionem convaluit. Sepulcrum Beati adiit, & beneficium sibi exhibitum clara confessione coram Fratribus & populis celebravit; Deum in Sancto viro laudavit, & grates mente grata persolvit. Hæc contingerunt anno Domini MDCXII, in præsentia non solum domesticorum, sed & plurium externorum.
[197] In eodem ordine ponemus casum ejusdem Heduigis Herlorowa filiæ Barbaræ, postea matrimoniali sacramento junctæ Joanni Delpace, [Barbara Delpacina e peste moribunda,] civi Varsaviensi. Hæ grassante peste intra mœnia civitatis Varsaviensis, ne pestiferæ contagionis veneno succumberet, loco cedere maluit, cum hac filia sua aliisque domesticis. In villam itaque proximam Rasin dictam sese contulit, tamdiu in eo loco mansura, quousque ad præfixam perveniens metam diffusa pestilentiæ rabies, tumentes confringeret fluctus. Eo etiam loco filia ejus, præfata Barbara Delpacina, pariter cum matre commigraverat, ejusdem periculi metu de civitate Varsaviensi amota. Manentibus illis aliquo temporis spatio in ea villa, morbus vehemens filiam invasit, malitiæ suæ & potentiæ virus in eam infudit, & ita sua vi corporis membra oppressit, ut debilitatis languore confecta, lecto affixa, continuo maneret immota. Indies morbus crescere, corpus debilitari, vita periclitari, salus confringi, & omnia membra a solitis cessare obsequiis: sensus ipsi fraudati sine viribus, lingua etiam orbata innato ministerio loquelam amiserat; manus tremulæ, pedes ad capiendos gressus inhabiles, timor, tædium vehemens, cibi fastidium, mortis imminens periculum. Munitur sacramentis, & extremæ Unctionis oleo sancto inungitur. Augetur malum, & discrimen vitæ illius in omnium versatur oculis, omnium ore proxima vitæ periodus proclamatur. Solicita mater de filia ad Deum lacrymabunda confugit, in cujus manu vita & mors, flatus quoque Principum & cor Regum tenetur. Sacerdotem Vicarium illius templi mater adit, & suppliciter agit cum eo, ut flexis ante altare genibus, offerat filiam suam Deo & B. Ladislao; votoque emisso spondeat eam, ubi primum vires corporis recuperaverit, sepulcrum Beati viri adituram, veneraturam, & condignum munus sanctitati illius oblaturam. Factum est prout petierat: sacrosanctum etiam Missæ officium ad eam intentionem habitum est, & votum juxta mentem emissum. Ideoque amotæ sunt a corpore ægrotantis sagittæ letales, sublata amaritudo tædiosæ infirmitatis, & reddita sanitatis suavitas desperata. Convaluit tandem, & peste cessante Varsaviam reversa, quæ verbo promiserat, exhibito opere testata est.
[198] Non minori admiratione dignum quod sequitur. Nobilis virgo Sophia Wolinska, provectæ ætatis, studio devotionis & diligenti in absolvendis precibus opera satis laudabilis femina, quadam vice ad fratrem suum uterinum, Albertum Wolinski, in villæ Klæbow hereditaria possessione habitantem venit, ipsi pro more consanguinitatis congratulatura. Et ecce in domo fratris invenit aurum obscuratum, lumen in tenebras versum, [Stephanus Wolenski epilepticus,] gaudium in mœrorem: gustat pro uvis labruscas, pro odoriferis rosis legit pungentes spinas; invenit filium fratris sui, nomine Stephanum, morbo epileptico jam ab annis decemita obnoxium, ut ea præsente septem vicibus horrido ipsius mali furore corriperetur. Parentibus ad tantam susceptæ prolis calamitatem vehementer dolentibus, nec remedium invenientibus, etiam ipsa virgo tali spectaculo, sicut acuto spiculo doloris, intrinsecus tacta & in lacrymas soluta, ad templum properavit; manibus expansis ante altare Domini interram prostrata in faciem, simul cor cum lacrymis & precibus ignitis coram Domino effundens, deprecatur velit nepoti suo misereri, & ab illa infelici calamitate liberum & immunem conservare. Beatum etiam Ladislaum devote invocat, vitam nepotis horrendo subjectam morbo commendat, obnixeque precibus instat, ut ab illa calamitatis miseria ejusdem viri beati patrocinio ereptus, feliciorem experiatur vitæ conditionem: potitum optatis pollicetur sepulcro ejus admovendum, & omne gratitudinis officium erga B. Ladislaum pro eo exhibendum. Reversa in fratris domum, reperit eumdem nepotem cum eodem morbo luctantem; qui veluti eidem valedicens, & ex illius corporis possesione alio migraturus, adhuc corripuerat ipsum una illa vice; & quasi vi abactus viribusque destitutus, inde avolavit, nec amplius redeundi facultatem habere potuit. Sanus factus est ab illo tempore juvenis: & votum emissum devotissime solutum.
[199] Pariter inter miranda venit, quod de eodem Alberto Wolinski memoriæ mandatum est. Hunc morbus ischiadis, [ejusdem pater ischiade & febre laborans,] quo ad sensum satis acerbus, & quo ad salutis discrimen satis periculosus, invaserat; & multo tempore gravi molestia mali illius ita divexatus gemebat, ut contracta febri inde continua vehementique nec minus periculosa, de vita periclitaretur. Visum est domesticis, nulla interposita mora, prædictæ virgini Sophiæ fratris periculum denuntiare; simulque ab ea petere, ut quemadmodum nepotem, simili ratione & fratrem, B. Ladislao voto & precibus redderet commendatum. Mota illa periculo fratris, toto cordis affectu ad sepulcrum B. Ladislai vota concipit, & pro salute fratris fidelem Dei servum vehementer precatur. Neque frustrata est spe. Post aliquot dies venit nuntius, asserens, ab utroque morbo fratrem ipsius liberum & immunem convaluisse, & jam receptis viribus sanitatem recuperasse. Læta prosperitate nuntii, admonet fratrem per litteras, quam primum ab ore suo profusæ promissioni satisfaciat, & voto emisso compulsus, ad sepulcrum liberalissimi Patroni veniat, gratam mentem & accepti beneficii memorem se exhibeat: quod & factum est fideliter, eodem promissa exequente.
[200] Non prætermittendum & illud, quod ab eadem virgine Sophia Wolinska relatum accepimus. Erat illi a domesticis obsequiis ancilla, [& ancilla febricitans,] Heduigis nuncupata, quam febris quartana, suis innixa viribus, per aliquot menses detentam molesta vexavit anxietate. Felix illa virgo ad B. Ladislaum recurrere solita, semperque benevolum experta adiumentum, eadem via ancillæ succurrere statuit, idem requirit subsidium & obtinuit; B. Ladislaum invocat, & exauditur. Fugit febris, nec amplius reversa est; sanitas rediit, & ancilla liberata feliciorem sortem vitæ degustare cœpit.
[201] Inter miranda quoque & illud prodigium commemorandum est, ex eo maximum, quod eâdem Sophia Wolinska causam præbente, editum est (ut pie creditur) eodem B. Ladislao auctore & Patrono. Est congregatio Varsaviæ quædam feminarum illarum, quibus devotionis occupatio sectandæ pietatis commune exhibet consortium. [item ex osse gutturi inhærente desperata,] Fundamenta illius congregationis jecerat Serenissima Anna Regina, Stephani Batthorei Regis consors. Vivunt sub obedientia unius, quam officium regiminis supra reliquas datum evexerit. De earum numero fuit quædam senilis ætatis virgo, Catharina Ribinska. Hæc cum carnes comederet, casu fortuito parum provide os intra carnem latitans deglutivit, quod in ipso gutture in transversum fortiter hæsit; nec loco, summa ope adnitente in id femina, ullo modo dimoveri potuit. Hinc præsentes aliæ terrore fuerunt nimio perculsæ: nam motu capitis insolito, oris hiatu, motu labiorum gravi, gutture tussitante, & quasi præcluso respirio, misera periculum suum indicare nititur: item oculi sanguineo obducuntur cruore, facies induitur rubore, omnes artus replentur horrore. Deficere jam cœperat & penitus animan agere, luctari cum morte, & per integram horam vehementi discrimine salutis opprimi. Omnes quæ aderant, actum esse de illa putabant, & res ipsa brevi morituram indicabat. Reliquæ Sorores, humano destitutæ auxilio, ad orationem confugiunt: Sophia Wolinska ad agnitum aliquoties sese recepit præsidium; B. Ladislao arduum illum casum commendavit, periculum imminens vitæ Sororis supplex obtulit, & votum sistendi eam ad sepulcrum B. Ladislai emisit. Quo facto, subito uno impetu, os cruore obductum de gutture ejecit, ac sic periculum evasit. Omnes una voce exclamarunt: Magnus Dominus & laudabilis valde, & mirabilis in Sanctis suis.
[202] Nec minus mirum, quod honesto viro Josepho, [gravi pedis dolore afflictus.] suæ Majestatis olitori evenit, pedibus ægro. Senserat ille cruciatus vehementissimos in pede, quorum ea vis erat, ut sibi videretur, præ doloris magnitudine, crus ipsum in duas dividi partes. Ingenti clamore & ejulatu frequenti angustias illas suas testabatur: neque adhibita medicamenta mitigandi gratiam præstabant. Quare uxorem monuit, ut adiret vicinas devotas feminas; & illarum sodalitio juncta, commendaret ingentes corporis sui molestias Domino Deo: confidere se illarum orationibus sublevamen aliquod consecuturum. Paruit illa monitis mariti, & sedulo illud negotium pertractavit. Nec fefellit spes infirmum; obviatum est dolori, & infirmitati mandatum, ut vim tormentorum & stimulos doloris ab homine illo removeret. Cælitus illud beneficium præstitum est, ab incola cælesti Beato Ladislao, apud Deum omnipotentem patrocinio fideli obtentum. Una quippe ex illis devotis feminis, aliis fidem suam orationibus adjuvantibus, prædictum infirmum, ubi primum ad sepulcrum beati viri sistendum voto promisit, extemplo sanum effecit.
[203] Plus admirationis in resurrectione cujusdam pueri fuit. Nam anno Domini MDCXXIII Nobilis quidam, [mortuus ad vitam revocatur.] non longo locorum intervallo a civitate Varsaviensi sejunctus, ad conventum Fratrum Minorum de Observantia venerat; qui superiorem loci ad se accersitum benigne compellans, adduxisse se ait hostiam Deo vivam, & sacrificium Divino cultui mancipandum, atque per manus illius Deo offerendum; non de adipe pingui boum aut arietum, neque de sanguine animalium holocaustum Deo omnipotenti se exhibere, sed ex se natum filium. Inde vehementer instare, ut reciperet eum in sodalitium suum, familiæ D. Francisci eum se vovisse; nolleque ut domum secum unquam reverteretur, sed potius sub vexillo D: Francisci, in Ordine suo de Observantia, militiæ spiritualis subeat onus: justam æquitatis rationem id a se exigere, ut Ordini illi mancipetur, cujus beneficio vita frueretur. Subjecit clarius, filium quem adduxerat, jam fuisse morte abreptum, & communi fato obiisse: eumdem B. Ladislao oblatum, & religioni sacræ huic consecratum, revixisse, ad vitamque (ut cernitur) rediisse. Quare cordi sibi esse votum emissum executioni mandare, & filium Ordini sancto consecrare. Sisto, offero, reddo: tollite, inquit, debitum vestrum, & sacrificium hoc Deo & B. Ladislao dicatum a me recipite. Lætus tam admirabile factum audivit Superior loci. Verum quoniam puer annorum solummodo duodecim erat, quæ ætas Ordinem ingredienti minime sufficere potest, Canonum Ecclesiasticorum mandato prohibente, repulsam pro tempore illo passus est pater cum filio, dimissusque congrua satisfactione recepta [reddidit] gratias Deo consolatori summo, & simul B. Ladislao, ad sarcophagum ipsius ut mediatori optimo & intercessori efficacissimo, qui mortuis vitam obtinere suis precibus & meritis apud Deum acceptissimis potuit.
CAPUT III.
Alia decem miracula circa annum MDCXXV & sequentem facta.
[204] Interdum & corpora Sanctorum sepulcris inclusa, imo & sepulcra ipsa admiranda quoque sanctitatis eorum exhibent argumenta, quod & de nostro B. Ladislao factum fuisse legitur. Illustris & magnifica Domina Margarita Zaliwska, Castellani Varsaviensis consors, interposito juramento & conscientiæ adhibito testimonio, clare narrabat, suis se spectasse oculis, orantibus pariter secum monialibus aliquot Ordinis tertii S. Francisci ad sepulcrum Beati Ladissai, [Tumulus B. Ladislai elevari visus,] tumulum B. Ladislai, grandilapide tectum in medio chori (nam hoc immediatis diebus ante sublevationem corporis ipsius acciderat) moveri, sursumque a terra elevari, & quodammodo virum beatum de sepulcro tenebroso, in quo conditus a principio quiescebat multo tempore, in lucem prodire velle, & egressum accelerare. Mirum hoc visum est aspicientibus & videntibus illis devotis feminis, sed & [dixerunt] devotionis ingentem flammam inde ortam suis præcordiis accensam æstuasse, vehementique stupore detentas se miraculo tam stupendo oculorum aciem accommodasse.
[205] Nec silentio involuenda est gratia, Generoso Domino Petro Kruszewski exhibita, eodem B. Patre Ladislao opitulante. Æger erat: & quidem proxima periculo infirmitas, vitæ ipsius insidiari visa. Cor ipsum, vitæ radix & fundamentum, [palpitatio cordis curatur.] objectum discrimini, non contemnendum terrorem afferebat. Tremor quidam, quasi ex repentino timore conceptus, assidua palpitatione cor exagitabat, motuque insolito vim naturæ inferebat. Non deerat muniendæ a periculo vitæ prædictus Dominus Petrus, variisque remediis usus est, sed parum prosperis & prorsus inanibus. Inductus quorumdam consilio B. Ladissai sepulcrum adeundum statuit, & effectu ipso adiit: statimque a periculo salvus & immunis remansit.
[206] Majus referam, quod non ita pridem in civitate Varsaviensi accidit, [Incendium prope convenium exortum,] certaque fide compertum est. Suburbium Varsaviense, quo in loco conventus Fratrum Minorum de Observantia situs conspicitur, incendio gravi correptum, flammam multis in locis vorantem contiguas domo concepit. Clamor inde ortus in tota civitate, campanis tubisque dantibus signum, quo dormientes e somno suscitati celeriter consurgerent, vigilantes ad extinguendum flammam accurrerent, ceteri suis ædificiis caverent & prospicerent. Tumultus inde magnus, concursus hominum innumerabilis, strepitus, vociferatio, luctus, timor, horridus incendii furor ubique resonat. Flamma crescente tecta ruunt, fumus & ardentes scintillæ aërem occupant. Alii hominum fugiunt, nonnulli supellectilem efferunt, ceteri natos exportant; mulieres plorant, flent pueri, lamentantur illi qui domos suas incendio consumptas comburi conspiciunt. In hoc tumultu quidam vir, canitie capitis venerabilis, nomine Jacobus, tunc infirmitate languescens ingenti, ad clamorem multorum territus, extra limen domus eductus; ubi oculos ad furentes incendii flammas convertit, & eas ecclesiæ Minorum & conventui appropinquare animadvertit; vehementer & contristari & timere simul cœpit, ne grassante incendii furore correpta ecclesia, una cum conventu, subiret ultimum periculum. Igitur Deum & Patronos in auxilium cœpit invocare. Oranti, digna admiratione revelata est visio. Conspexit namque supra conventum, [a B. Ladislao apparente arcetur,] in ipsa aëris regione, B. Ladislaum expansis manibus orationi instantem, & conventum ab incendii coruscante impetu protegentem. Et quod auget miraculum, conspexit ita flammis obviantem, ut fumo & Flammis crescentibus & cum contegentibus, videndi amplius ipsum privaretur potestate. Horrendum illud incendium solo æquaverat plures quam quinquaginta domos, quæ situ proximæ conventui & ejus ecclesiæ erant: at B. Ladislao monasterium suum protegente, haud poterant nocuisse igniferæ horribilis incendii sagittæ.
[207] Admirationem quoque meretur & hoc, quod sequitur prodigium. Heduigis, mulier de Nieporæth villa, conditione serva, paralysi correpta concidit. Tres præterierant dies, [curantur paralysis,] morbus tamen tantum abest ut recederet, ut magis magisque vitæ extinguendæ inhiare agnosceretur. Privaverat manum unam & pedem unum calore & motu naturali, linguam spoliaverat loquela, & sic miseram omni auxilio destitutam abjecerat, ut omnium judicio catalogo moribundorum adscribenda censeretur. Domina ipsius, de B. Ladislai confisa patrocinio, eam ad sepulcrum ipsius sistendam vovit: & ecce brevi, ejecta in exilium infirmitate, sana ab ergastulo in quo decumbebat surgit, nullo valetudinis defectu amplius comparente.
[28] Ex parte quoque simile fuit, quod infero. Illustris ac magnificus Dominus Stanislaus Zaliwski, [ischias,] Capitaneus Varsaviensis, sæpenumero morbo ischiadis corripiebatur; fuitque illi molesta illa corporis pœna eo gravior, quod depellendo malo admota multorum consilio remedia nihil adferrent commodi & auxilii. Conquerebatur sæpe coram multis de illo suo salutis molesto satis impedimento. Inter alios Confessor ipsius erat Pater Ambrosius, dictus Smætek, senex valde, ejusdem Ordinis Minorum de Observantia; qui ad illam Domini Capitanei querelam respondit, humanis parum proficientibus, auxilia cælestia esse requirenda, & B. Ladislai honorificam facit mentionem: hortatur, ipsius sepulcrum visitet, & orationem Dominicam cum salutatione Angelica quinquies repetitam offerat. Placet consilium; votum emittitur, executione terminatur, morbus depellitur, & longo tempore a corpore arcetur.
[209] [ulcerosæ pustulæ] Hoc interposito, cogit me iterum supradictæ Heduigi ancillæ per eumdem B. Ladislaum exhibitum beneficium, ut denuo de ea aliquot verba proferam. Respersam per totum corpus cutem habuit erumpentibus instar vlcerum quibusdam turpibus pustulis, quæ mirum in modum excruciabant corporis male affecta membra, & ita divexando ipsam perurgebant, ut eam somnum capere omnino inhiberent, nec permitterent vel modico tempore quiescere. Quare memor prioris exhibiti beneficii, dum ad eumdem B. Ladislaum confugit, iterum sanitatem recepit.
[210] Anno Domini MDCXXVI, factum mirabile memoriæ proditum est; honesti viri Andreæ Buba, alias Mathak dicti, civis Varsaviensis filium, nomine Matthæum, [morbus ad mortem vergere creditus,] vehementissimis adversæ valetudinis traditum cruciatibus, tantos perpessum fuisse per aliquot hebdomadas doloris stimulos, ut viribus destitutus omnem speciem amisisse, corporis formam exuisse, faciei candorem perdidisse, sola autem ossa & aridam cutim retinuisse videretur. Non vocis sonus, neque anhelitus fervor, sed horridus quidam præcordiorum fragor audiebatur. Exanguis, pallidus, & toto corpore arefactus, futura mortis præda, vitæ spolium, sepulcri hospes futurus, omnium judicio asserebatur. Et vere sic erat; nulla vitæ spes, mors etiam in desiderio, ut ea adveniente finis dolorum & tormentorum, quibus corpusculum illud subjacebat, terminaretur. Pater, cujus filius infirmabatur, quemdam e Collegio Sacerdotum secularium obnixe rogavit, ut postridie ad sepulcrum B. Ladislai, sacro celebrandæ Missæ officio, miserabilis filii vitam commendaret Deo omnipotenti, & peteret ab eodem misericordiam. Acquievit petitis Sacerdos, & juxta desiderium patris, pro salute filii, obtulit Deo Patri hostiam salutarem, B. Ladislai patrocinium invocans, & ab ipso desperatæ salutis requirens medicinam. Interea pater in procuratione rerum ad victum necessariarum versabatur in foro: & ecce puer, omni ex parte jam debilitatus, & nullo corporis auxilio antea adiutus, seipsum in lecto erigit, sedet, & paulo post surgit; gaudet, & quasi nihil adversi perpessus, poposcit ab alio puero cultrum & lignum, quo in partes discindendo delectabatur paulisper, pueriles cum socio sermones miscendo. Supervenit interim pater, & quem morti proximum reliquerat ante breve tempus, vitæ & sanitati restitutum miratur: stupet, & prælætitia lacrymas effundit; puerum amplexibus stringit, Deum laudat, B. Ladislaum celebrat, votum explet, & gratum gerit animum.
[211] Notabile est, quod de Anastasia quadam vidua, incola Varsaviensi; fertur: [paralysis.] paralysi eam nempe correptam, quinque hebdomadarum intervallo durum illud flagellum tolerasse; speque recuperandi sanitatem destitutam, a Patre quodam Ordinis Minorum de Observantia, cui secreta & arcana conscientiæ suæ concredebat, admonitam fuisse, conferret curam & omne studium ad impetrandum B. Ladislai patrocinium: votoque sponderet sepulcrum ejusdem adeundum, & seipsam eo loci sistendam. Obedivit salubri admonitioni, & confestim a corpore ipsius remota sunt adversæ valetudinis flagella. Supervixit postea biennio integro, omni affectu & gratitudine tantam gratiam sibi exhibitam deprædicans.
[212] Cum anno Domini MDCXXV pestis in civitate Varsaviensi sæviret, prout mos patriæ jubet, plurimi in villas liberas vel alia loca tutiora, fugiendo vitæ periculum, dilabuntur; tunc etiam & Religiosis personis non denegatur facultas vitam suam tutari, alioque commigrare. Hinc quidam Pater, nomine Franciscus, Ordinis Fratrum Minorum de Observantia conventus Varsaviensis, metu grassantis mali pulsus, in villa Kalina dicta diœcesis Plocensis commorabatur. Solent autem nostri Patres, qui in pestifera tempestate per pagos dilapsi extra claustrum degunt, cum licentia Superiorum, saluti animarum deservire secundum gratiam sibi datam, nec otio indulgere: quod in eadem villa fecisse Patrem prædictum accepimus. Accersitus hic Pater a quodam incola, ad ægrotum sacramento Pœnitentiæ expiandum & salutari cibo Eucharistiæ reficiendum, domum ingressus, feliciter obsecutus est infirmo. Et ecce filium Patris familias, Paulum nomine, decem annorum, præsente illo Sacerdote, morbus comitialis invasit, & horrendum in modum terræ allisit, & vehementer afflixit. Compatiente Patri, & quamdiu quamque frequenter illius adversitatis perferret tormenta sciscitanti, responderunt domestici; ab annis tribus, bis terve per mensem, illam morbi rabiem pati miserum consuevisse. Subjecit Pater ille: Habete fidem firmam in Domino, & spem vestram ponite in meritis B. Ladislai; cui voto facto, hunc afflictum puerum offeratis. Flectamus, inquit, genua, & beati viri imploremus auxilium. Omnes consilium amplexati sunt, [Comitialis morbus,] & quidem felici successu. Nam post aliquot menses, cum jam quievisset furor epidemicus, parentes pueri, Varsaviam ad sepulcrum B. Ladislai venientes, narrabant; ab illo tempore quo votum emiserant, nullum epilepsiæ vestigium in filio suo apparuisse unquam.
[213] Pari periculo uxor cujusdam aurigæ Serenissimæ Reginæ, ingenti partus difficultate & magnitudine mali affecta, jam uno pede in cymba Acherontis steterat, [Parturiens liberatur a mortis peculo.] gravique valetudine correpta, mortis in corpore præseferebat imaginem; nec spes a lecto consurgendi aderat, omnibus eam ad sepulcri antra destinantibus. Visum est tamen nonnullis, B. Ladissao voto interposito offerendam. Itum pedibus in sententiam; aura prosperitatis adfuit: revocata a porta sepulcri, cœtui salubriter viventium adscripta est.
CAPUT IV.
Alia decem miracula eodem tempore patrata.
[214] Tamquam rem miram scituque dignam scriptis mandatam reperi; Generosum Dominum Nicolaum Cierniakowski, diœcesis Plocensis, adeo vehementem capitis dolorem sensisse, ut omnino a somno capiendo violenter abstraheretur, & continua divexatione doloris opprimeretur. [Curantur dolores capitis cum amisso visu alterius oculi,] Inde secutum aliud malum, quod alterum oculum penitus visu privaret, alterius autem videndi aciem magna ex parte debilitasset. Erat morbi rabies molestissima, & præterea inops consilii humani; quare desperationis abreptus impetu, terribiles eructabat clamores, & identidem in horribiles prorumpebat vociferationes. Traxerat oblata occasio quemdam ex Ordine Fratrum Minorum Observantium Sacerdotem in domum ipsius: qui certior factus de calamitate ejus, illum adiit; quæsivitque ex ipso, an aliquando de B. Ladislao, qui Varsaviæ quiescit, famam aliquam suis accepisset auribus. Respondit perlatum ad se fuisse quodam tempore de ipsius sanctitate nuntium, tenerique mentem suam desiderio votum ad eum emittendi, & opem ejus implorandi: doceret Pater modum, quo promissa illa & vota sint celebranda & emittenda. Præeunte Patre secutus est ille, docentique præbetur assensus. Pollicitationem voto factam notabilis doloris remissio secuta, & paulo post sanitas perfecta recuperata est. Promissis veritatem præstitit; & quod se facturum pollicitus erat, post acceptum beneficium executus est.
[215] Ostenti quoque loco habitum est, quod de Magnifico Domino Martino Volinski relatum accepimus. [incognitus & incurrabilis morbus,] Occupaverat corporis ipsius membra ea vis morbi, cujus malitiam medicorum scientia cognoscendo assequi non poterat: ardentem in modum sæviebat, & omni medicorum arte superior erat; vincebat adhibita remedia, & quo diligentiori studio expellendus & abigendus sumebatur, eo duriores cruciatus afferebat. Mirari plurimi, & stupere omnes, naturam mali nullo pacto concipere se posse. Phthisim nonnulli rati, plerique veneficia dixere, pars morbum incognitum appellavere. Casu quodam venerat in domum ipsius unus de Patribus Ordinis Minorum Observantium ex conventu Varsaviensi: quam miserabili Dominus opprimeretur calamitate, & in quam infelici vitæ statu vitam amariorem duceret morte, cum referrent domestici, condoluit ille affectu Christiano; & ubi facultas eidem Patri videndi infirmum oblata fuit, salutatione ultro citroque data, monuit, ut B. Ladislao per humilem supplicationem seipsum offerret, & ab eo ferventi oratione auxilium peteret: futurum esse, ut is qui plurimis similia exhibuit beneficia, eamdem ipsi præstaret desideranti gratiam. Promisit ille se ejus visitaturum sepulcrum, & ad id exolvendum voto se adstrinxit. Exinde morbus vires amittere, robur perdere, & virus omne amoveri cœpit. Ipse vero Dominus intra paucos dies, qui jam exhaustus & viribus destitutus sepulcrum prospiciebat, sanus factus, & corpore ad amissum redeunte statum ab omni periculo liberatus, inter feliciter viventes positus est.
[216] Miranda quoque res ætate nostra contigit. Famatus vir, Sebastianus Branski, Regius auriga, utriusque pedis gressum, morbo impediente, prorsus amiserat. Si quopiam necessitas eundi, [impotentia gradiendi,] ipsum domo egredi compullisset; non aliter viam carpere, & de loco in loco in locum alium transire poterat, nisi suppositis fulcris subalaribus, pedibus præ dolore terram contingere non valentibus. Dolores interdum acutissimis exagitabant hominem stimulis, & in eas angustias redactum torquebant, ut crura in partes discindi & comminui viderentur. Non deerat sibi miser ille, nec sumptui parcere volebat; chirurgorum & medicorum operam exposcebat: at illi, artis suæ præceptis inhærendo, vana proferebant medicamenta, quæ tamen efficacem non poterant exhibere opem. Ea tempestate Serenissimi Regis ad Montem-Clarum, miraculosa imagine Beatæ Virginis Mariæ insignem, parabatur protectio. Jussi omnes, qui itineri expediendo ministeria Regiæ Majestati exhibere tenebantur, ad viam arripiendam præsto esse. Pertinebat & ad illum, quem morbus occupaverat, prolatum imperium. Anxius ille, quidnam potissimum ageret, ignorabat. In varias igitur animi cogitationes abeunti, venit in memoriam, ut sese ad sepulcrum B. Ladislai sisteret, ab eoque misericordiam & patrocinium peteret. Vocat ad se domesticos, mentem suam aperit, & se ad sepulcrum fulcris subnixum prædictis deduci jubet. Non sine difficultate ac molestia ad locum perductus, vota concepta implet, sacrum Missæ officium celebrari procurat, orationi instat: & ecce morbum debilitari paulatim sentit, pedes confirmari, redire vires, doloris molestias frangi, & tandem ad gressus faciendos plantas adaptari, Elevat se in pedes, & forti gressu consistit; sentit etiam clare, se beneficio sanitatis affectum posse sine fulcris progredi: tentat factum, & experitur perfectam sanitatem oblatam. Lætus exclamat, gratias agit, Deum in B. Ladislao prædicat; fulcra lignea, quibus antea usus e domo prodierat, in manus sumpta domum gavisus defert, haud amplius sequentibus annis illa ægritudine afflictus.
[217] Quam multa alia sint per B. Ladislaum exhibita miracula, testis est nobilis ac generosus Dominus Samuel Drohojowski, venator terræ Nurensis; qui propriæ manus subscriptione perhibuit veritati testimonium, & manifesta declaratione testatus est, sibi & consorti suæ, imo universæ domui, plurima fuisse per intercessionem B. Ladislai collata beneficia. Maxime vero insigne miraculum, circa filium suum exhibitum, referebat non sine lacrymis, cum omni gratiarum actione. Sæpenumero morbo epileptico filius suus exagitabatur valde: cumque frequentissime horridam illam plagam tolerasset, quodam tempore, præsente uno Patre Bernardino e Conventu Pragensi, [epilepsia mortalis in uno,] illa terribili rabie correptus, ita vehementi cruciatu exagitatus concidit, ut spiritu intercluso supinus in terra jaceret; nullo labiorum motu, non respirationis anhelitu, nullo etiam cordiali & arteriarum pulsu, vitæ monstrabat vestigia. Pro mortuo igitur habitus, ad vitam iterum reversurus minime sperabatur. Tres horæ præterierant, & ille nullo sensu, nullo vitæ argumento, nullo indicio, vivendi potiri beneficio agnoscebatur. Pater, qui aderat, præsentes allocutus est: Deo, inquit, negotium commendemus: hunc autem puerum B. Ladislao, sponsione per votum facta, offeramus, si a mortius resurrexerit ad sepulcrum ipsius sistendum. Audivit eos Dominus & consolatus est. Tamquam e gravi somno solutus puer revixit, ea felicitatis prærogativa præditus, ut deinceps nullo morbi epileptici opprimeretur tormento, sed ab illo salvus & incolumis factus sanam duxerit vitam.
[218] Similitudo rei subnectere aliud exemplum, in eadem familia visum, jubet. Ejusdem Domini Joannis Samuelis Drohojowski filius, [alteroque puero,] Stanislaus nomine, nondum infantiæ ætatem transgressus, quem duodecim hebdomadarum vita ad ubera adhuc nutricis pendentem tenebat, Deo permittente in angustias morbi comitialis conjectus, per tres dies continuos angebatur. Et quidem ea vis morbi erat, ut duodecim vicibus una die suam tyrannidem in artus infantiles exereret. Necessitas illas in vota compulit parentes. Aggressi itaque intrepida oratione B. Ladislaum, voto emisso filium illi infirmum offerunt, & dicta implent factis: inde sanum filium receperunt, & in omne vitæ tempus immunem ab illo malo possident.
[219] Non liberis tantummodo, sed & ipsi soli etiam præfato Domino Joanni Drohojowski idem B. Ladislaus favoris sui obsequium præstitit. [letalis morbus:] Cesserat prospera sanitas corporis ejus loco suo, a membris suis commigrans; adversa valetudo irruit in eum, & locum occupavit; dominiumque suum ita forti possessione fundare conata est, ut redeunti sanitati nusquam pateret amplius aditus. Accersiti medici cinxere obsidione inclusum hostem: posthæc adhibita sunt bellica instrumenta antidoti salutaris, omniaque artis medicæ apposita remedia, ad hostem de aliena domo deturbandum. Fortiter sese munierat morbus, neque globos pillularum, mœnia cincta verberantes, quidquam metuebat. Inde desperatio orta, non posse capi adversarium, nec expugnabilem esse, & ideo solvendam obsidionem, frustraque adhibitam operam amovendam. Solus ille qui angustias sentiebat, Dei auxilium petere, & B. Ladislai operam invocare conatus est; cui impigre petitum auxilium exhibitum est. Pulsi hostes, sublatum omne periculum vitæ, salus de integro restituta est.
[220] Non caret etiam admiratione, quod ab eodem D. Joanne Samuele Drohojowski audivimus relatum. [Pestis arcetur,] Anno Domini MDCXXVI sævissima peste per omnes Mazoviæ civitates, oppida, & villas grassante, eadem lue præsati D. Samuelis Drohojowski infectam familiam plurimum terroris ei attulisse. Tres numero ejus cubicularii jam peste sublati erant, quorum ministeria & solita obsequia intimaque præsentia lateri Domini sui eos adhærere faciebant; idcirco & periculi participem eumdem facere videbantur. Villa sua, in qua residebat Varsavice dicta, eodem pestifero infecta veneno, viginti hominum jam eo morbo extinctorum intuebatur cadavera: quorum laboribus tamquam subditorum quia Dominus utebatur, census & pecuniam debitam ab eisdem, ignarus periculi, accipiebat. [facilitatur Parsus,] Vehementer territus multorum periculo & morte, votum vovit Domino, una cum sua consorte, seque juramento constrinxit, non facturum irritum verbum suum, sed omne quod promisit impleturum, atque sepulcrum B. Ladislai se visitaturum, si data fuerit potestas tam evidens periculum evadendi. Rogavit Dominum & exaudivit eum, & de omni tribulatione eripuit ipsum, B. Ladislao, cui se, domum suam, suosque subditos voverat, pro eo (ut pie creditur) intercedente. Post emissum votum, pellitur e domo & de villa ipsius crudelis Parca, extinguitur aura pestilens, amovetur periculum, oritur clarissimus Phœbus vitæ pater, serena prosperæ valetudinis dies revertitur: in posterum nemo fuit abreptus mortis impetu, unica excepta puella, quæ tamen mortem incurrit, non malitia pestilentiali jam extincta, sed alia diversa (uti a domesticis, qui bene causam noverant, asserebatur) occasione.
[221] Eodem modo uxor præfati Domini Samuelis Drohojowski Barbara, B. Ladislai experta fuit fidele patrocinium. Prægnans erat; & cum tempus pariendi advenisset, compressa ingenti dolore, maximos cruciatus pertulit; nec tamen, præpedita difficultate pariendi, parere poterat. Aderant omnia ad tale negotium præparata subsidia: omne tamen auxilium, si quod adhibebatur frustra fuit. Anxius maritus & vehementi solicitudine compressus, lugebat, domestici omnes, [ulcus insanabile curatur,] in summum conjecti mœrorem, plangebant, manifesto mortis periculo subjectam dominam cernentes, deplorabant. Illa magis nagisque ad parlendum niti, sed & eo magis cruciari, & morti appropinquare. Tandem pia recordatione admonita, simul cum matre sua, quæ patienti adhærebat, ad B. Ladistaum per devotam suspirationem & orationem confugit; & ab eo in illa necessitate, & tam evidenti mortis periculo, auxilium exposcit. Nec mora, consequitur sine periculo partus. Expedita satisfecit cum summa animi gratitudine promissis; & ad sepulcrum, venerabunda Beatum, votum solvit.
[222] Magna huic domui salus a Deo facta est Domini Samuelis Drohojowski, inæstimabilis thesaurus beneficiorum ibi collocatus meritis & patrocinio B. Ladislai; non tantum in aula sua, verum & per totam illam villam diffusa est gratia, & benedictio divina, sicut ex supradictis jam clare patuit. Sed præter hæc adhuc tertius filius, Andreas nomine, percussus quodam insanabili ulcere in pede, molestissimos sensit dolores. Vocati chirurgi omni studio conabantur obviare sævienti malo. Apposita sunt hæc & illa cataplasmata, unguenta, malagmata, & id genus medicamenta: auxerunt magis, quam sanarunt vlcus. Varia adjumenta interiora & exteriora applicata cum nihil afferent levaminis, inanem illorum morbus elusit operā. Inde magis crescere malum, & virus morbi vehementius incensum eo malitiæ processit, ut poplitem extra genu ejecerit: ossium etiam fragmenta, illaq; non exigua, centum quinquaginta & amplius simul cum sanie efluxerunt. Inde subibat metus parentes mœstos, ne hinc filius eorum pedis usu penitus privaretur claudusq; fieret. Deflentibus casum filii, optabilior videbatur mors, quam vita ipsius tantæ subjecta calamitati, eamque in desiderio habuere. Anno integro illud serpebat malum, donec devota mater ad agnitum confugit præsidium: Beatum videlicet solicitans Ladislaum ardenti prece, succurreret filio, ad sepulcrum suum per se sistendo. Breve post tempus virus illud cœpit mitius sæveri, tandem prorsus extingui & perire; & eo demum totaliter sublato, puer convaluit, parum claudicans. In signum gratitudinis, memores tanti beneficii parentes, argenteo pede, ad sepulcrum B. Ladislai affixo, gratam mentem testati sunt.
[223] Priusquam caput istud claudam, exarandum est aliud eximium miraculum, in villa districtus Sochaczeviensis Kulczovice dicta, exhibitum. Erat illa villa, cujus hereditario jure possessionem obtinebat Generosus Dominus Nicolaus Jordanowski, diversorium sive hospitium publicum. Et quoniam e diversis locis diversi homines iter peragentes eo divertere pro more habebant, facile peste, quæ illo tempore passim grassabatur, infectum remansit. Primus erat diversorii rector seu stabularius, quem nos hospitem nuncupamus: hunc correptum peste mors e vivis sustulerat. Pervenit ad aures Domini sui, cui subjacebat, fatum subditi. Uxor præfati Domini Jordanowski, prout sunt animi mulierum ad compatiendum flexibiles, diversorium ingressa, ploranti matrifamilias cum liberis condolens, manibus propriis corpus defuncti sindone involuit, & ad sepeliendum aptavit inscia periculi. Secuta etiam cadaver ad templum, defuncti infantem in eodem secum deferens curru, insuper cum omnibus qui eam inhabitabant domum familiarissime est conversata. Tali servitio rite defuncto persoluto, domum reversa, de periculo fit certior. [periculum pestis præcluditur.] Omnes enim, quos diversorii continebant parietes (erant autem homines septem numero) male affici cœperunt; signa pestilentiæ præseferre; & tandem brevi omnes peste, unus post alium, sublati sunt, & ingenti terrore dominam suam affecerunt. Nec dubium quin pestis in eam quoque suum effudisset virus, ni cælesti inhibita imperio resiliisset, fortiter repulsa. Erat in sodalitio Monialium Tertiæ Regulæ S. Francisci filia prædictæ Dominæ Jordanowska, nomine Apollinara; hæc ubi primum nuntio ad se perlato didicit, in summo discrimine parentum vitam versari; ad sepulcrum B. Ladislai sistendos vovit, cum lacrymis devotissime Beatum hunc in adiutorium suis invocans parentibus; & tali remedio illos muniens, quo a contagionis pestifera rabie præservarentur. Atque ideo nulli in tota illa domo virus nocumento fuit, voto intercedente.
CAPUT V.
Miracula alia decem recensita.
[224] Iungi optime potest præcedenti exemplo, aliud per omnia simile. Anno namque Domini MDCXXVI, quo, grassantis ubique locorum pestis rabie, multa hominum millia mors absorbebat, civis etiam cujusdam Varsavientis domum morbus epidemicus invadens, eam furentibus scopis, scrutando abditissima quæque loca, adeo exacte mundavit, ut neminem, qui intra parietes morabatur, inter vivos remanere sineret. [Patrocinium tempore pestis impetratum,] Domus autem illa, paupertatis inopia oppressa, laboribus manuum victum quærebat; maxime vero lavandis linteaminibus, sudariis, aliisque id genus indumentis monialium Tertiæ Regulæ S. Francisci, quæ per ancillas & servitrices earum deferebantur in domum illam mundanda, & lota referebantur per easdem ad Monialium Conventum. Hinc fervitrices prædictæ deferentes, factæ periculo pestis obnoxiæ, monialibus quoque ipsis ejusdem discriminitis terrorem attulere. Auxit insuper periculi magnitudinem mors, a peste genita, uxoris illius civis, quæ monialium culinæ præerat. Metu tanto perculsæ Sorores, prostratæ in orationem, B. Ladislai patrocinio seipsas dicarunt; eoque remedio confisæ, nulla penitus contagione læsa, immunes & salvæ permanserunt.
[225] Memoratu jucundum est istud. Soror Domitilla Bariczkowna, tertiæ Regulæ S. Francisci monasterii Varsaviensis, gravissimo morbo eoque periculosissimo correpta, febri quartana biennio est vexata & exhausta. Vix spirabat: tandem graviori multo quadam infirmitate affecta concidit, omniq; humana ope destituta est, amissaq; omni aviditate cibi, limites vitæ transgredi, & in regionem mortis profectionem parare videbatur. Ipsi etiam medici nullam de salute ipsius spem faciebant, imo eam post tres horas aut citius spiritum & vitam profusuram affirmabant. Idcirco Sacramentorum munita præsidiis, extremæ etiam Unctionis oleo inuncta, ultimum præstolabatur finem. Sorores, quæ graviter ægrotanti præsentes aderant, miserunt ad Fratres, obnixe precibus agentes, ut ad sepulcrum B. Ladislai pro ea fervens oratio haberetur. [Sanatur moribunda post aliquam in somnio visionem,] Igitur Fratribus in oratione perseverantibus, dulcis somnus infirmam amplexus est. Dormienti sic, apparuisse sibi quemdam visum est & poculum propinasse, dixisseque: Bibe a B. Ladislao cælitus tibi oblatam medicinam; cujus virtute recreata, ad sanitatem pristinam reduceris. His auditis, postquam illud poculum, ut sibi videbatur, suaviter bibisset, & satis gratum ejus gustum sensisset; in singulare antidotum sibi abiisse credidit. Somno soluta, sensit mitius se habere, & multo quietius omnes artus corporis sui permanere. Læta referebat somnium salutiferum, & viribus convalescebat. Tandem cum aliæ omnes, tum ipsa quoque re ipsa cognovit se e mortis foribus ad vitæ limina rediisse; & intra unam hebdomadam, beneficio sanitatis perfectæ potita, convaluit.
[226] His annumeratur Soror alia ejusdem Ordinis, regulæ, & conventus, nomine Petronella Brodowska, [item alia peregrino morbo afflicta.] cujusdam morbi gravissimi & insanabilis cruciatu exagitata, integro decennio: Plica, lingua nostra vernacula gozdziec, morbus ille vocatur. Malum & virus hoc, non modo circa capillos, sed & in venis, nervis, musculis, carne, & ossibus hærens, vehementer homines, cruciat & torquet; ossa interdum non solum loco movet, sed etiam in partes minutas confringit; grassatur perniciose per omnia membra, cibos grossiores respuit delicatos potus interdum solos admittit; alias ad pugnam paratus maximorum dolorum gignit materiem, universaque viscera corporis cruciando depopulatur; artuum quoque penetrat intima, plena doloris ingerens vestigia; in Russiæ potissimum Provinciis omnibus perniciosa parturit germina. Tali succubuerat virgo illa morbo. In capite illius cernebatur cirrus in se retortus & implicatus, densus ad instar paxilli, qui spissitudine capillorum invicem connexorum colligatus, Koltan nuncupatus a Russis, dependebat a capite ejus, ingentem dolorem parturiens. Igitur Virgo illa, in ipsa die qua examen de B. Ladislai vitæ sanctitate & miraculis institutum erat, accessit ad fenestram unam sui conventus, recta ecclesiam Fratrum Minorum de Observantia, in qua sepulcrum continens venerandum omni devotione corpus ejusdem B. Ladislai habetur, respicientem: & conversis, oculis, fluento lacrymarum perfusis, versus templum orationem fervoris ardore succensam, & humilitatis vili pallio indutam, ad B. Ladislaum suæ calamitatis nuntium dirigebat, suppliciter petens ab eo, ut illius intercessione, tormenti illus crux a suo removeretur corpore. Finita oratione, accersitam ad se quamdam devotam feminam rogat, ut tollat in manu sua sudariolum, & abstergat illo sepulcrum B. Ladislai, atque contractu illo (ut confidebat) sanctificatum, & virtute divinitus medicativa refertum, sibi restituat. Executa illa preces ejus, reddit strophiolum; quod Virgo devote assumens venerata, caput male affectum illo obvolutum tenuit. Nocte quadam, somno ab oculis recedente, sensit cirrum illum, uti prius conspissatum, a capite avulsum, ad latus suum jacere; & vehementi perfusa lætitia, e lecto surgit; omnemque a se ægritudinem depulsam agnoscit. In memoriam tanti benefici: usa est ejusdem feminæ opera, ut quæ fasciolam vi sanativa cælitus imbutam ad se retulerat, eadem ad sepulcrum Deo gratias & B. Ladislao agat, & in memoriam dictum cirrum sepulcro ejusdem appendat, grata semper tanti beneficii collati.
[227] Contigerat anno Domini MDCXXVI eamdem Virginem iterum alia gravissima infirmitate concidisse, & in illud vitæ periculum incidisse, ut omnibus tam physicis, qui eum vitæ statum probe noverant, [sanitati restituuntur moribunda,] quam aliis peritis, viam universæ carnis ingressura, & de medio vivorum recessura jam jam videretur. Ideoque extrema Unctione, ut moris est, ad ultimam cum malo dæmone luctam præparata, Sacerdotem a quo sacri olei inunctione armata fuit, in illa angustia modicæ vitæ suæ, prece flagitavit, ut per votum ad B. Ladislaum suum Patronum vitam suam illi offerret. Exequente illo promissa negotiumque sibi commendatum, Virgo a mortis limine revocatur ad vitæ & incolumitatis beneficium, per evidens miraculum.
[228] Idem contigit Illustri ac Magnifico Domino Adriano Radziminski, Capitaneo Livensi. Hic in puerili adhuc ætate constitutus, cum in collegio Pultovieusi Musarum coleret Parnassum, [lienteria correptus:] morbo qui lienteria nuncupatur graviter affectus, & jam profluvio sanguinis correptus, periculum vitæ adibat manifestum. Edocta soror ejus, Monialis in monasterio Varsaviensi, de periculo fratris germani, dicta Mariana Radzyminska, ad B. Ladislaum illico prosalute ipsius votum obtulit. Factumque est ut intra septem dies, repulsa ægritudinis molestia, sanitatis gratiam obtineret.
[229] Hic quoque annumeranda est quædam virgo devota, Anna Mirkowska, de qua illud memorabile est: nuntio perlato edoctam parentes suos peste infectos obiisse, [prædolore & lacrymis excæcata,] ea doloris magnitudine oppressam, ut nulla ratione consolationem aliquam admitteret; perpetuoque occupata luctu, spargentibus continuo vultum lacrymis, incessabili fletui indulgens, capitis incurrerat nimium dolorem; oculorum etiam acie imbre lacrymarum obtusa, cæcitatis plagam subiit, nihilque per tres dies penitus videre potuit. Tertia tandem die, quæ celebrandæ festivitati S. Bonaventuræ dicata, destinataque erat, talem in somnis objectam speculabatur visionem: [apparitione B. Virginis Mariæ,] Dominam in effablilis pulcritudinis (Reginam cæli nuncupabat illa, Dei Genitricem) admirabili splendore micantem, plurimis Angelorum choris comitatam sibi appropinquasse, & ab ore ipsius vocem dulciter manantem audivisse; [jussa adiit B Ladislai tumulum, visumque recuperat:] Conferret se ad sepulcrum B. Ladislai, peccata confiteretur, & sacra reficeretur Communione; illa via & mon alia amissam recuperari posse sanitatem: his dictis eamdem disparuisse. Tam salutaribus monitis talique oraculo instructam obedivisse Virginem, se deduci ad sepulcrum fecisse Beati, Missam ibidem pro se procurasse, & cum illi sacro officio auscultando ad sepulcrum ipsius interesset orationique instaret, tempore elevationis sanctissimi Corporis Christi, dexter oculus visu recuperato salutarem conspexit Hostiam: ubi vero sacra Communione refecta est, alter oculus eodem videndi beneficio potitus, magno eam affecit gaudio. Grata beneficii accepti, cunctis revelavit præstitam sibi gratiam. Deo, B. Virgini Mariæ, & Beato Ladislao grates persolvendo maximas.
[230] Illud etiam de eadem Virgine clarum est, septem annorum intervallo, [eadem comitiali morbo afflicta,] morbum comitialem in ejus corporis membris horridam exercuisse tyrannidem; ipsamq; singulis mensibus, certis diebus multoties grave illud onus tolerate solitam. Veneficia in causa mali illius dicebat fuisse. voto facto sepulcrum B. Ladislai adeundi, promissis adimplendis operam adhibere festinabat. Hiems erat, festum quoque Purificationis B. M. V. instabat, quo tempore maxima frigora & summa hiemis asperitas dura extendit dominia; flumina etiam latissima glacie concreta equis, hominibus, vehiculis, instar pontis tutum præbent iter; maximis quoque oneribus onustis curribus patet liber per terga fluminum aditus quovis. Prædicta Virgo, voti solvendi causa, emptis duabus bicubitalibus candelis, hiemali conscenso vehiculo, Praga Varsaviam arripuit iter, [Praga Varsaviam per Vistulam congelatum vehitur,] adhibita secum in societatem quadam femina. Per Vistulam fluvium, latitudine & altitudine satis patentem, glacie tamen contectum, iter ad ecclesiam Fratrum Minorum carpendum erat. In via jam erant, trahæ insidentes; & ecce equus cursu effuso rapidoque una cum tragula abreptus, velocissime currere, & adeo quidem pertinaci motu ferri, ut nullo modo refrænari a vectore cohiberique posset. Ad ripam fluminis prægrandis spectabatur fossa, aquarum inundantium rapido impetu jam olim præparata: ad illam recta via obcæcatus ferebatur equus, & manifestum objiciebatur ac terrore plenum vitæ periculum. Tremenbundæ feminæ, clamore sublevato, B. Ladislai opem vocibus flebilibus implorant: O Beate Ladislae, adiuva nos, [vitæ periculū evadit,] ora pro nobis; servitii tui & laudis causa venimus huc. O beate Ladislae, tua nos devotio concitavit, tua erga nos benevolentia tractæ sumus; adiuva periclitantes ancillas, nec permittas perire incautas. Ad hanc vocem est oblatum cælitus auxilium; equus in illo veloci cursu in genua procidit, & immotus loco constitit; indeque subito immutatus, & ex indomito domitus factus, reliquum iter tardo lentoque gressu perfecit. Ingressa ecclesiam virgo, dum expiandæ per sacramentalem Confessionem conscientiæ invigilat; vexari cepit morbo epileptico, cujus signa consueta jam ferebat. Accepta celerius absolutionis gratia, ad sepulcrum B. Ladislai deducta est. [& ad sepulcrum sanatur,] Ad orationem in terra prostratæ tanta multitudo lacrymarum ex oculis effluxit, ut terram abunde irrigaret, vultusque ejus luto hæreret. Tune sensibiliter libertate se donatam a vexatione suæ calamitatis agnovit. Missa audita, domumque reversa plurimos vomitus habuit, & tussia luctam sensit. Ab illo autem tempore comitialis morbus, possessione in ejus spoliatus corpore, abiit; cujus loco vomitus habere aliquot vicibus consueverat, nullo prædicti morbi gravamine affecta.
[231] Ad hæc eadem virgo, unius pedis propter ejus malam affectionem orbata gressu, [eidem redditur facultas gradiendi:] succensa ardenti desiderio ecclesias designatas pro lucrando Jubileo visitandi, cum pes infirmus ministerium ambulandi denegaret; adiit ipsa ut potuit claudicando, non sine adiutorio aliarum feminarum, B. Ladislai sepulcrum: preces ea mente adhibuit, ut saltem decem dierum inducias a morbi molestia obtineret. Mirum est, quomodo concessa subito venit facultas & fortitudo ad ambulandum; datæ indutiæ; obtinuit optata; ecclesias visitavit; & Jubileum lucrata, Deo gratias egit.
[232] Illud certe multis hominibus, qui & viderunt & adhuc nonnulli vivunt, manifestum fuit, quod factum a multis fide dignis accepimus. Nobilis ac devota Christiana Jaroszewska, conditione vidua, ab impio & pernicioso Arianorū cœno, divina revocante gratia, in viam salutis reducta; malo suggerente dæmone, ut neophyta facile talibus succumbens tentationibus, de Sanctorum miraculis dubiam aliquomodo tenebat opinionem. Hæc ad Clarum-montem Czestochoviensem, quo in loco miraculosa B. Mariæ V. imago, B. Lucæ Euangelistæ (ut fertur traditione antiqua) manu depicta, veneranter asservatur, profecta, feminam quamdam secum, a decem annis mutam, in comitem duxit; quæ propter faucium pectorisque contusionem, quodam casu factam, uti ipsa indicabat, loqui (ut dictum est) decennio non potuit. Domum ex Monte-Claro jam devotionibus votisque suis solutis rediens, in civitate Ravensi constitit paulisper, lasso corpori indulgendo ex longo itinere. Ibi existenti venit in memoriam B. Ladislai mentio, subiitque recordatio menti ipsius de miraculis, per ipsius patrocinium, ut vulgo celebre erat, exhibitis. Exploratura veritatem, & ipsis experimentis agnitura, egit cum quodam Sacerdote seculari, ut Sacrum juxta intentionem suam absolveret: [muta loquelam recipit:] quod ut libentius faceret, liberalem eidem obtulit manum: intendebat autem mutæ feminæ loquelam, B. Ladislai patrocinio obtinendam. Oblato per Sacerdotem sacræ Missæ officio, itineri continuando se accinxit. Dumque viam simul gradientes arripiunt, ecce tibi illa elinguis & muta, in hæc prorumpit verba: Eja aberravimus a via: revertamur, aliam quæsituræ. Facta voti compos Domina Christiana, ablatum videns linguæ in femina impedimentum, Deo gratias egit cum suis omnibus; atque in fide Catholica magis confirmata, omnes dubietates & scrupulos e domo pectoris expulit. Muta autem, remota linguæ remora, usque ad mortem recte loquebatur.
[233] Porro eadem Christiana Iaroszewska, morbo quoque comitiali & ipsa obnoxia, [epileptica sanatur.] frequentissime habere ingentes tyrannide ipsius cruciatus cogebatur. Voto ad B. Ladislaum emisso, unicum illudque ultimum cum eo luctamen habuit post tale votum; amplius non valente eo suam extendere jurisdictionem. Convaluit perfecte, a tyrannide illa immunis in posterum remansit, Deo & B. Ladislao suis votis annuente.
CAPUT VI.
Alia decem facta miracula in mortuis, moribundis & aliis ægris.
[234] Ingerit se recensendis miraculis & exemplis, quædam nobilis femina, in oppido Opatoviensi quondam commorata, cujus nomen rationalibus de causis & ad suam ardentem instantiam hic subticetur. [Puella pigerrima] Erat illi ab obsequiis puella duodecim annorum ætatis suæ, ignaviæ, pigritiæ & somnolentiæ ita dedita, ut quasi a natura illud vitium attributum ipsi fortiter inhæsisse videretur. Tarda a somno surgere, cito & per diem frequenter & ad quodlibet opus quietem dormitandi cupere, neque (multis licet vocata verbis) responsum præ somnolentia reddere, sed quasi occluso auditu stertere: non reverti, si quopiam mitteretur a domina domicellisque, nisi longissima interposita mora; nec alacri studio quidquam peragere, sed omnia tardo gressu, tædioso videntibus motu exequi. [quam furens domina] Inde dominam ipsius furore sæpius accendi, stimulari ira, verbis durioribus ipsam insectari, maledictionibus prosequi, etiam interdum diris reddere: & tandem commoveri ad infligenda pigro corpori flagella. Multoties virgis cæsa, pugnis, alapis colaphisque percussa, atque aliis affecta pœnis, nihilo melior facta, segnis permansit. Tandem die quodam anno Domini MDCXXVII, stimulis iracundiæ succensa domina, virgis castigatam atrociter extra limen domus foras denudatam ejecit: quo die horror sævientis hiemis geluque intensissimum, locis omnibus glacie & nive obsitis, corporibus humanis duram frigoris vicem inducebat. Constitit non modico tempore miserabilis, e somni quiete nunc levata, duriter castigata & plane denudata, in nivis vehementi frigore algens & flens, tremebunda, gemens & ejulans. [hieme algente expulerat nudam] Jam omnia tenella sua membra visceraque penerraverat ardens gelu. Non contenta Domina castigationis gravitate & horrida cæli inclementia penetrantique hiemis asperitate in corpus puellæ sæviente, ac suis tantis objurgationibus (uti non est ira sicut mulieris) aquam frigidissimam, de sub glacie recenter ex fluvio haustam, afferri in grandi hydria mandavit: apprehensam miseram puellam, jam præ nimio frigore deficientem, nudam furiose in hydriam injecit, volutavit, agitavit. Hinc puella, primum cholerica materia spurca violenter ore projecta, dentibus compressis agonizare cœpit, moxque penitus extincta est, signa mortis in exanimato corpore præseferens. Nullus rhythmus venarum, [deinde frigidæ immersam enecarat,] nullus sensus spirituum vitalium, nulla commotio musculorum, sed merus livor & algor, omni prorsus vitalitate animæque viventis ministerio corpusculum orbatum jacebat. Advertit hoc præfata domina, & vehementi correpta metu perterrefacta, sese homicidii crimen perpetrasse lamentabatur. Aderant & aliæ feminæ domesticæ, quæ ipsius luctu provocatæ, omni ope nitebantur subvenire his & illis inventionibus extinctæ puellæ, dubiæ adhuc de vita ejus, ut pote calefactione cadaveris, in os aquarum distillatarum immissione, agitatione, &c. Sed conatu irrito, nam revocare a portis mortis gradum solius divinæ potentiæ opus est. Quædam deinde illarum feminarum, B. Ladislai memor, vovit si superstes puella vitæ redderetur, ad sepulcrum ipsius ituram. O potentiam Dei! Puella quæ jam per quatuor horas inter mortuos computata, terræ reddenda jacuit; [resuscitatur:] vitæ restituta surrexit, & cibum sibi oblatum sapide sumpsit. Domina nimium afflicta tum ex morte ipsius, tum metu imminentium difficultatum molestiarumque quibus exagitanda erat a parentibus puellæ (qui etiam & ipsi nobiles erant) Deo Beatoque Ladislao egit maximas gratias.
[235] Verum quia de recentibus est sermo, quod quæso exemplum illustrius afferri potest illo, quod apud nobilem virum Christianum Rubach, Advocatum Galachoviensem, Præfectum salinarum officinarum Regiarum districtus Zakroczymensis, in domo ipsius est exhibitum? Illud porro tale est. Filius viri hujus, nomine Constantius, puer quadrimus, valetudine adversa affectus, beneficio vitæ privabatur longa decubatione. Jamque malo indies succrescente, viam qua leto patet aditus spectabat; jamque quasi abeuntem ad aliamque regionem properantem, fletu prosequebantur mœsti parentes, optime de statu Religiosorum Sacerdotumque meriti. Interea quidam Pater Ordinis Minorum Observantium conventus Novoduoriensis superveniens, [puerulus a mortis limine revocatur,] afflictis parentibus summum allaturus solatium, domum intravit; accedensque ad lectum, infirmum ipsum aqua benedicta aspersit. Prostratus deinde in terram flexis genibus, idemque domesticos omnes facere admonens, B. Ladislaum supplici mente votoque invocavit, ejus auxilium & patrocinium implorans. Voto emisso, sciscitatur a puero, quomodo haberet? Quo respondente subito (qui jam fandi potestatem perdiderat, malitia infirmitatis, linguam suam ligante) se melius habere, tantummodo caput sibi dolere; jussit illi cibum potumque dari. Quo sumpto, convalescere cœpit, convaluitque brevi. Acta sunt hæc anno Domini MDCXXVII.
[236] Venio & ad aliud recentis memoriæ exemplū Nobilis ac generosa Domina Dorothea de Oyrzyn Oyrzynska, generosi Domini Adami Gumowski consors, [perita] vini igne eliquandi, operam dabat distillando materias ad id præparatas. [Vini adusti flammis ustulata mulier,] Jamque opere absoluto, dum vas ad excipiendos diffluentis laticis adusti rivos suppositum inspicere tentat cum candela; incaute ex improviso scintilla resiliens a lychno, in vas plenum igneo liquore incidit. Concipit sine mora flammam vas fulmineum, periculosoque & nimis horrendo fervore bulliens, furioso impetu erumpit. Territa vehementer domina præfata, in flammam tota effunditur, volens ipsam compescere, incendium penatibus afferentem. Inops salubrioris consilii & opis, illud quod repentina temeritas suggessit agit: fimbria vestis suæ qua tunc tegebatur apprehensa, flammam jam in vase furentem, ore ejus obturato, suffocare tentat. Heu infelicem casum! Victrix flamma prævaluit; vestimenta ipsa primum linea, tunc reliqua edaciter invadit & pervadit impetuose; conceptoque igne corpus juvenile mulieris crudeliter depopulatur, ita ut a planta pedis umbilico tenus sanitas a carne illa longe abesset, igne per omnes partes incendii producente æstum. Tardo domesticorum adjuta auxilio, vehementer adusta, locum, in quo paulisper a doloribus intensissimis liberaretur, non invenit. Vestes igne consumptæ, caro tenera crudelem in modum afflicta, venæ incendio contractæ dolorem maximum afferebant, quo sine cessatione exagitata loco se movere non poterat. Et si necessitas se erigendi vel latus dextrum lassum sinistrorsum convertendi suaderet, facultas nulla ratione dabatur. Tam atroci casu dilectæ uxoris vehementer afflictus maritus, Varsaviam requirendæ medicinæ ergo properavit, & in ipso itinere obvium habens Fratrum Minorum de Observantia conventum Novodworiensem, ad ipsum descendit: a quibus benigne exceptus, [hora ipsa qua maritus votum pro ea absens fecerat] miserabilem fortunam consortis suæ denuntians, illorum orationibus desperatam salutem ipsius commendabat. Libenter petitis annuunt Fratres illi, verumtamen salubre consilium conceptum dant, ut efficaciorem medicinam & multo salubrius antidotum uxori quærat; ut videlicet infirmam B. Ladislao, qui Varsaviæ apud Patres requiescit, per votum, adhibito quoque ad sepulcrum ipsius per aliquem Sacerdotem sacrosancto Missae sacrificio, offerat quam devotissime. Consilium ille suscipiens confestim, pro salute caræ uxoris solicitus, ubi Varsaviam venit, dicta executus est. Rebus itaque rite confectis domum rediit, mœstus penetrale intravit, sed uxorem primo aspectu intuitus, penitus a flebili statu immutatam inveniens, lætus salutavit, pharmaca proferens; & quomodo ipsam B. Ladislao vovisset, [invenitur sanata.] devotionemque pro ea fieri procurasset, enarravit. Ipsa vicissim retulit quomodo hora illa dolores ignei extincti fuerint, cum sua vehementi admiratione; quomodo item cutis ambesa, facile cecidisset; caro ustulata primo vigori restituta, venæ præustæ vivificatæ, omniaque membra tosta, suapte natura sanata fuissent: induratū flammis corpus, nunc morbidum, tenerū & tractabile: & quidem ita secundis ventis, ut e lecto subito surgere, & gressum carpere quocumque vellet, ipso temporis intervallo posset. Quare sine mora Deo & B. Ladislao gratam exhibentes mentem, beneficii exaltantes magnitudinem, ad ejus sepulcrum comparuerunt anno Domini MDCXXVII.
[237] Sed in ipsa etiam civitate Varsaviensi miraculum factum, omnia sibi adæquat dicta, aut etiam superat. Fuit Joannes Dabski, civis & pharmacopola hujus civitatis, qui sitis sedandæ gratia, ab æstu choleræ ardentis causatæ, potum sumpserat, hydromel dictum (lipiec vulgo dicitur) inde, ut ferebat opinio ipsius, accidit corpori cholericus vomitus, sanguine medio permixtus. Hoc facile ejecto, cubiculum suum ingressus, [ob sanguinis coagulati copiosum vomitum] majores & vehementiores in præcordiis sentit motus. Hinc ingentes & violentæ ab ore profluxere dejectiones, aliæ post alias: & quod majorem afferebat horrorem, sanguine erant cruoris plenæ: imo sanguis coagulatus in tanta copia frustatim ab ore manavit, ut ad illum excipiendum vasa non sufficerent. Magnum patrisfamilias periculum ad opem ferendam commovit domesticos. Quæsita sunt remedia, medici quoque accersiti consilium inierunt, quonam modo obviandum esset imminenti periculo tantoque malo. Visum est omnibus, [a medicis adjudicatus morti,] venam esse secandam, & certa quædam sumenda pharmaca. Factum est ita: sed horum nihil poterat sanitati læsæ ferre aliquod adjumentum. Frustra igitur medicamenta adhibita spem medicis præciderunt prorsus: unde domo ejus abeuntes uxorem admonuerunt, intempesta nocte maritum ipsius e vita discessurum, nec amplius duraturum nisi per potentiam Divinam. Omnes itaque ipsum deseruerunt: solus infirmus non se deseruit: Confessarium ex Ordine Fratrum Minorum Observantium accersiri sibi fecit, conscientiæ expurgandæ causa. Igitur peccata sua confitetur, dolorem de commissis reatibus concipit: Sacramento pœnitentiæ expiatus in manibus Confessarii, votum Deo fecit, rogans ut intercessione B. Ladislai, cujus patrocinio ante prolem se suscepisse satebatur, in periculo quoque vitæ oblatum experiretur auxilium. Voto emisso, ob incisionem venæ & ob continuos vomitus ab ore ejectus, lassum & fatigatum somnus oppressit. Suaviter dormienti vox quædam audita est, Domine Joannes. [voce miraculosa sanatur.] Sono ejus expergefactus, sensit repentinum in corpore vigorem, rediisse amissas vires, & robur sibi restitutum. Mentem quoque admirabili suavitate repletam cognoscens, cibum sibi dari poposcit, quem oblatum sapide sumpsit: iterumque obdormivit. Somno solutus, cibum iterum requisivit. Verum referente familia, noctem mediam esse, somno potius accommodam quam cibo, abstinuit: ideoque somno sese commisit. A quo tandem orto jam sole excitatus, ciboque refectus, se vires habere sanumq; sese affirmavit, ideoque [causa] voti solvendi, in periculo vitæ emissi, ad sepulcrum B. Ladislai ire voluit: ivissetque: sed quia tabula argentea (voti beneficiique accepti signum) appendenda sepulcro B. Ladislai, quam confici festinanter mandaverat, nondum ultimam manum artificis acceperat; debilitasque ex gravi defatigatione infirmitateque nondum a corpore repulsa erat; suadentibus amicis, in aliud tempus distulit exequendum promissum. Quod tamen brevi post, amicorum cinctus corona, solenni Missæ officio de SS. Trinitate per Sacerdotem habita, cum omni gratiarum actione B. Ladislao persolvit, plurimum se debere testatus.
[238] Patri collatum beneficium etiam in unicum filium ipsius, eodem B. Ladislao auctore, redundavit. Nam is puer, Joannes quoque vocatus, [puer a morte præservatur:] variolis in pectore conspersus seu papulis infectus, ægrotabat graviter. Invaluerat infirmitatis vis, & evidentius mortis periculum apparuit, quando nigredinis colorem dictæ morbillæ indutæ, intra carnem recondi cœperant, Sed parentes mœsti hoc animadvertentes, &, quod ipsa experientia doceret, jam morbi vim mortisque irruentis prænuntiari adventum, cognoscentes; Missam pro salute filii ad sepulcrum B. Ladislai celebrandam curaverunt, atque illo subnixi remedio filium sanum receperunt.
[239] In eadem civitate Varsaviensi non minus admirandum evenit miraculum. Joannes Gasiorek, ejusdem civitatis incola, in æstuantis febris calidissimum injectus balneum, sex dierum spatio, satis fervidos perpessus est ardores; quibus continue exagitatus, per integram hebdomadam cibo abstinuit, [e continua febri a medicis depositus sanatur:] & in manifesto salutis discrimine versabatur. Et quoniam in humanis nullam habebat fiduciam, dexteræ Divinitatis favorem experiri per B. Ladislaum decrevit. Misit ad Fratres Minores de Observantia, ardentibus votis expostulans, ut sui coram Deo mentionem ferventi oratione facerent, votoque B. Ladislao facto eidem vitam suam periclitantem commendarent. Nolebant deesse Fratres justis ipsius postulatis. Profusa ad Deum oratione, votoque ad B. Ladislaum facto, desiderio ipsius responderunt. Eadem hora, qua id actum est, reliquit eum febris; esurivit, & sapide comedit; & quem medicorum sententia morti adjudicaverat, B. Ladislai gratia & benevolentia vitæ restituit.
[240] De domo ejusdem civis Joannis Gasjorek nondum egredi licet; revocat ab ipso limine gressum casus filii ipsius, [infans e apsu contrilus sanitati trestituitur:] Joannis quoq; dicti. Hic infantulus, in mensa super cervical seu pulvinum a matre est collocatus; ea vero certi cujusdam negotii occupatione in atrium abeunte, in terram de elevata mensa infans decidit fortuito. Ætas tenerrima, ad gravem subeundum casum parum idonea, magnum incurrit salutis detrimentum: vertex totus capitis intus retrusus, quasi concavus factus; cranium quoque immersum ipsi cerebro remansit; viventis hominis vix aliquibus vestigiis remanentibus. Nullum aptius remedium tanto malo sublevando mœstis parentibus visum, quam ut B. Ladislai ope precibus implorata infanti subvenirent. Exequentibus promissa, nullo humano adhibito auxilio, eadem nocte cranium in suum locum rediit; & infans dum hæc fierent, modico fletu emisso, materno lacte recreatus obdormivit; sanusque ab hinc factus est.
[241] Et hoc quoque nostri seculi est quod infero. Anno namque Domini MDCXXVI Nobilis ac Generosi Domini Krakowicki filius, [epilepticus curatur.] sub gravissimo ac molestissimo morbi comitialis onere pressus, quolibet die felle ipsius pascebatur, parentibus inde magna amaritudine saturatis. Amicis tandem quibusdam suadentibus, quorum notitiæ optime B. Ladislai cognita sanctitas erat, ut eidem beato viro filium male habentem devoverent, fecerunt; nec spe frustrati. Namque depulso morbo immunem factum puerum sepulcro beati viri obtulerunt, Deo gratias agentes, & B. Ladislaum grata mente venerantes, eo quod post tale votum numquam epilepsia filium eorum vexaverit.
[242] Præsens se Divinum numen ostendit cuidam villano, subdito Illustris Domini Theophili Grzybowski, districtus Varsaviensis Judicis supremi terrestris, in villa sua Leviczyn dicta, cui ad fidem dandam ætatis canities multum tribuebat auctoritatis, & simplicitas villana testimonium perhibebat veritatis. Referebat ille Confessario suo, qui fuit unus de numero Fratrum Minorum de Observantia Varsaviensium, quod cum atrox pestilentia magnas ubique ederet strages per civitates, oppida, villas, domum quoque suam eadem pernicie repleverat, violentaque rabie adeo grassata est, ut omnibus quos domus sua complexa erat sublatis, uxore, liberis & familiaribus quotquot erant enecatis, solus ille remanserit. Jamque & ille moribundus, plenus nempe ulceribus plusquam quinquaginta (uti ipse asseverabat) pestilentialibus, mortem præstolabatur, quam in desiderio magis quam vitam habebat, partim ex tædio & melancholico humore, se vehementer angente, partim ex mœstitia de tot suorum carorum sublatione, partim ex doloribus quos ulcera illa instigebant ipsi. Utque citius ad metam vitæ perveniat, in illo strato procubuit in quo peste sublati ipsius domestici mortem oppetivere. Cumque huc atque illuc sese volutando virulentæ pestis toxicum pleno ore & spiritu in se attraheret, [Peste insectus cælesti voce docetur ad B. Ladislaum recurrere.] vocem auribus suis illatam sensit. Quid agis, o homo? Vove Domino te ossa sancta Varsaviæ requiescentia visitaturum, & salvus eris. Monitus voce cælesti, ingemuit; firmoque statuit proposito, se, quamprimum vires sanitatemque recuperasset, dictis obedire. Confestim ulcera in carne ejus aperta saniem pestiferam copiose ejecerunt: ille vero sanus factus, postquam a Patre suo Confessore rescivisset de loco sacri depositi, promptissime mandatis satisfecit, & liber in posterum ab omni contagione remansit.
[243] Non dissimile ante complures annos miraculum accidit, videlicet anno Domini MDCX. Homo quidam obeundis scholaribus officiis intentus, Nicolaus nomine, ad ecclesiam parochialem S. Joannis civitatis Toruniensis inter Cantores Ecclesiasticos conversatus, status sui conditione exigente, [Clericus e lapsu mutus ac surdus] ad pulsandas campanas turrim ecclesiæ adjacentem conscenderat, ubi terribili quodam casu a campana ictus, decidit pro mortuo sublatus: deinde manibus sublevantium adjutus, e loco quidem semivivus surrexit, sed surdus & mutus effectus, & per omnia ecclesiasticis obeundis officiis inutilis redditus, de catalogo servitorum templi expunctus, registro mendicorum in posterum adscriptus est. Quadriennio in eodem loco mendicus commoratus, tædio quodam affectus, locum mutare decreverat, & in Masoviæ Ducatum iter cœptum perficiebat. Transeunti per silvam civitati Sochaczeviensi proximam, placuit sub quadam arbore quiete perfrui, lassoque corpori indulgere. Sedens & suam miseram conditionem deplorans, lacrymis obortis in amaritudine animæ suæ gravia ad Deum suspiria emittebat, orationeque humili cor ad Deum sursum afflictum sublevabat, supplicans ut, pro sua benignitate, misericors Deus suam pristinam amissam sanitatem sibi restituat, vitæque prioris feliciorem conditionem reducat. Perseverante eo sic in fletu & amaritudine gravium suspiriorum, ecce vox a tergo insonuit: Noveris, o homo, te sanitatem recuperaturum, modo Varsaviam veniens ecclesiam Bernardinorum visitaveris, [eloquio cælesti medicinam recepit.] & peccata tua confessus fueris, ibique pro beneficio hoc Deo gratias egeris. Obstupuit ille, & audiens retrospexit, animo accensus sciendi, cujusnam voces tam dulces & suaves fuerint: viditque in albis speciem hominis, sed cito eum disparuisse advertit. Omnia hæc Patri Confessario suo, tum aliis Fratribus omnibus cum summa devotione, sanitate jam recuperata, referrebat homo ille: Pater vero Cofessor ostendit illi sepulcrum B. Ladislai, uti locum ubi Deo gratias & B. Ladislao deberet agere, cujus meritis sanitas prior sibi restituta est.
CAPUT VII.
Alia decem miracula recensita.
[244] Relatis jam quamplurimis miris stupendisque factis B. Ladislai, adhuc multu plura imo innumerabilia restant relatu digna. Occurrit pro nunc mulier annosa octoginta & amplius annorum, longa vivendi ætate fidem dictis suis concilians, [mulieri cuidam curatur filius epilepticus:] Catharina Lugowska vidua. Hæc claris devotisque testata est verbis, ab hac arbore, situata in medio paradisi Religionis Seraphici Francisci, plurimos fructus a se decerptos, vitæ suæ & suorum saluti magno commodo stetisse. Multa nempe beati Patris Ladislai patrocinio collata beneficia, consolationis quoque ab eo fonte rivos ad satietatem hausisse bibisseque. Filium sibi fuisse, qui per integros quinque annos morbi epileptici duram patiebatur servitutem. Frustra adhibita remedia cum nihil proficerent, profusum ab ore Confessoris consilium malo sævienti profuit. Suasit ille ad B. Ladislaum in tali vitæ discrimine esse recurrendum, per sacrum Missæ officium ad ejus sepulcrum celebrandum. Mulier illa, ubi primum ad effectum deduxit oblatum consilium, feliciter de collata filio sanitate gavisa est, qui abhinc ab illo malo liber semper extitit.
[245] Eidem mulieri insignis exhibita consolationis gratia calamum alio properantem revocat, & de illa iterum non nihil dicere compellit. Circa annum Domini MDLXXXVII maritus ejus mente captus, [maritus ad sanam mentem] domo propia clam omnibus insciis elapsus, per silvas, nemora, campos, aliaque invia loca multis diebus vagatus, sua absentia uxori solicitudinem, tribulationem, imo & sinistram suspicionem causavit: consanguineis vero & propinquis curam, murmur, & anxietatem magnam injecit sui ipsius. Amici enim ejus pariter cum consanguineis in unum convenientes, varios inter se conferebant sermones, & in varias distracti sententias, de amico non comparente per tam longum tempus sciscitabantur invicem. Omnibus ea sententia visa est optima, uxorem de marito interrogandam: illam quippe juramenti Sacramento obligatam, voto quoque matrimoniali teneri ad curam de mariti vita habendam. Eliguntur de numero amicorum qui eam adirent, sciscitarentur, scirent, ubinam locorum vir ejus esset: jam vitæ ipsius indissolubili factam vinculo sociam, viri negotiorum, operum & consiliorum participē [esse debere]. Respondente illa, omnino se ignorare de statu viri, nec posse scire quo sese contulisset; extemplo omnibus sinistra incidit de illa opinio, tacito murmure inter se conferentibus, maritum ab uxore neci occulte traditum, [& domum unde sugerat reaucitur.] & in aliquod tenebrosum antrum injectum latere. Proinde minaci allocutam sermone, afflictam satis feminam terrore concutiunt, ni veritatem dicat, juris strepitu eam requirendam. Correpta misera vehementi terrore, vitæque suæ metuens, & ne legibus de marito interrogata vim tormentorum subire cogeretur; iterum ad Confessarium suum præfatum Patrem Stanislaum Zdziarski recurrit, consilium petit. Ille eamdem, ad evitandam tantam difficultatem periculumque monet viam tenendam; B. Ladislai auxilium sacrosancto Missæ officio adhibito implorandum. Quod cum factum esset; eadem die maritus domum reversus, omnes reditu suo lætificavit, uxorem vero a periculo liberavit.
[246] Nec negligendum istud, imo inter miracula per intercessionem B. Ladislai facta annumerandum censeo, mulieris, Evæ nomine, Valentini Leopolitæ pellionis uxoris, civis Varsaviensis, voto & precibus obtentum. Grassante per totam Varsaviam contagione epidemica, pestilens spiritus domum ipsius invaserat, jamque duos domesticos suos crudeli leto necaverat, extra limen ejecerat, in terra defossa absconderat. Insilierat quoque in filium suum, quem primo impetu ulcere pessimo in umbilico percussit, ad mortis portam ipsum dirigens. [Domus peste infecta liberatur & filius sanatur,] Mater, filii admonita periculo, B. Ladislai patrocinio seipsam, domum totam, & jam peste plenum commendavit filium. Neque defuit afflictæ subsidium. Ruptum ulcus filii effluxit, tam grandi in corpore relicto vestigio, ut viscera aspicientibus paterent videnda. Cito tamen, non sine miraculo admirationeque omnium, sanitatem recepit; & domus tota a periculo libera, nullius alterius mortuum spectavit cadaver.
[247] Saluberrimum hoc ad debellandam & extinguendam pestem antidotum, beati Patris Ladislai præsidium, mulieri præfatæ exhibitum, ad aliorum quoque aures facile pervenit. Erant duo Sacerdotes seculares, peste infecti, ideoque ab aliis segregati, [Sacerdotes duo a peste liberantur:] mortem quasi jam inevitabilem præstolantes. Hi per nuntios certos præfatam mulierem precibus solicitis obsecrarunt, ut salutis suæ conservandæ ergo, sacrum Missæ sacrificium, ad sepulcrum B. Ladislai celebrandum, nomine eorum procuraret. Ad vota illorum ubi accessit optatum remedium, a peste præservati remanserunt. Eodem spiritu devotionis impulsa erga B. Ladislaum, [febricitans curatur:] toties experta ipsius promptas intercessiones prædicta femina, cum filium alium suum, acuta febre, in mortis periculum injectum devovisset eidem Sancto, sanum subito conspexit. Imo de seipsa quoque referebat, ulceris ingentis impedimento guttur sibi præclusum, [& guttur exulceratum:] nullum cibi alimentum potuisse recipere. Hinc orti dolorum stimuli pungentes, & manifestum vitæ discrimen: sed imploratum B. Ladislai auxilium tam cito affuit, ut quo tempore sublatum fuisset prædictum impedimentum ipsumque virulentum ulcus, non plane advertisset.
[248] Mira res, neque ea parva, quæ de Magnifico Domino Stanislao Smiecinski, Notario terrestri districtus Varsaviensis legitur. Eum circa annum Domini MDCIX tam atroci ægritudinis supplicio afflictum fuisse, ut duarum hebdomadarum spatio, nulla requie ab urgente morbo oblata, [e variis infirmitatibus moribundus sanatur:] continuo affligeretur dolore; medicorum etiam propinata remedia, longe inferiora morbi magnitudine agnoscerentur; jamque illorum sententia morti destinatus, agonizantis subire aleam putaretur. Ea vis, fortitudo & malitia morbi illius fuit, ut in socium sibi adscisceret comitialem infirmitatem: quæ irruens de repente in miserum senem, eo furore & impetu debacchabatur in membris ægrotantis, ut per diem naturalem octoginta vicibus perniciosos iteraret incursus. Tam ingenti oppressus infirmitatis malo, agebat animam; ideoque Sacerdotes & domestici, cum omnibus necessariis ad animae exitum, sibi assistebant, horam exspectantes. Interim certi amici, ex adhærentibus sibi tunc, B. Ladislai confisi patrocino, eum si vitæ restitutus sanitatis recuperasset beneficium, ad sepulcrum ipsius præsentandum cum oblationibus decernunt voventque. Inter illos uxor juncta vinculo matrimoniali, quo propinquior ipsi erat, eo ferventiori devotione maritum eidem beato viro offerre satagebat: suspiria proferebat, vota concipiebat, & devotas depromebat orationes. Nec mora: promissione per vota stabilita, vigore recepto, vitam simul & sanitatem affecutus, a porta mortis revocatus est; & in perpetuum gratitudinis testimonium, argenteam affixit sepulcro tabellam: scripto etiam satis prolixo vir sapientissimus illud beneficium recognoscendo prosecutus est, longo post tempore vivens in senectute bona.
[249] Verum temperare mihi nequeo, quin huic viro magno, miraculose sanitati restituto, aliud nobilissimæ cuidam matronæ exhibitum beneficium subjungam. Fuit autem illa illustris & Magnifica Domina Heduigis a Przeræbii Przeræbska, legitima D. Stanislai Paris Castellani Varsaviensis consors. Hæc in utero morte interemptam prolem, inclusam per sex integras hebdomadas gestabat. Grave puerperæ negotium doloremque casus ille facessebat: [fœtu diu mortuo liberatur mater:] cadaver in utero putridum circumferebat, tormentum continuum, manentes producebat dolores. Quicumque de illo infelici casu audiebant sparsum sermonem, unanimi sententia morti dominam proximam judicabant, inevitabilem profecto passum. Mater prægnantis, imminentis memor periculi, doloribus quos afflicta patiebatur filia compatiens, B. Ladislao voto nuncupato, obviandum periculo firma spe constituit. Vovit itaque, si mortis depulso telo vitæ superstes & particeps remaneret, ad sepulcrum ipsius deducendam. In hunc finem adhibita fuit oratio per Conferssarium, ipsius ibidem sibi assistentem, de B. Antonio per S. Bonaventuram composita, sed ab illo Patre mutato nomine de B. Ladislao prolata. His pollicitationibus, votis, devotionibusque rite peractis, ecce partus cadaveris fœtidi sine magno dolore adfuit; sublata pariendi difficultas; parturientis & fœtum educere connitentis membra blandissime obsecuta, corpus ita flexibile redditum, ut nullo negotio fructus ventris seu potius putredo exiret: vix ex penetrali valentibus discedere qui infirmæ assistebant, secutus est flebilis cum gaudio partus, prolesque abominabilis in lucem cum lætitia & gratulatione ejecta, quæ tamdiu in alvo conclusa, putrida remanens, tormenta doloresque intolerabiles ac demum exitium letale materno corpusculo minabatur. In signum gratitudinis de argento conflata imago, per eamdem dominam sepulcro appensa, anno Domini MDCX, cernitur.
[250] Memorabilis est quoque Generosi Alberti Vituski casus, qui cum graviter doleret pede, & utriusque ad faciendos gressus ministerio prorsus privatus decumberet, [curantur pedes affecti] ac uxor ejus vereretur, nequid incommodi aut aliquid claudicationis contraheret; de periculo admonita, votum Deo cæli fecit, rogans ut intercessione B. Ladislai, servi sui miraculosissimi, auxilium sanitatis cælitus marito suo exhiberetur, a maloque liberaretur. Hinc cito maritum sanum conspexit, quem nullus hominum sanare potuit. Denique quædam honesta femina, Catharina Sweykowska de Miedzestyn, cum longa infirmitate correpta nullo subsidio humanæ artis adjuvaretur; [& hydropisis.] crescente in dies malo adversæ valetudinis, etiam hydropisim contraxit, quæ in ipsius corpus radice missa, nulla ratione eradicari potuit, dominioque semel obtento se spoliari non patiebatur. Gaudebat longa satis processione, & altius radicem profundere nitebatur: instabat mortis inde metus, humana claudicante ope. At ubi divinum poposcit auxilium & B. Ladislai opem implorat, in exilium pellitur tumida hydrops; & sanitas in domum, qua pulsa longo tempore aberat, revocatur.
CAPUT VIII.
Alia decem miracula prolata.
[251] Etsi omnes partus in humano genere, maledictionis decreti divini, difficultatibus variis, doloribus, angustiis, periculisque vitæ sint pleni, quo primæ matris nostræ transgressio mandati Die castigata est, dicente illi Domino, Multiplicabo ærumnas tuas & conceptus tuos, in dolore paries filios, & sub potestate viri eris, Genes. III; alii tamen aliis difficiliores periculosioresque accidunt diversis ex causis: unde plurimæ in tali actu, tormento potuis, vitam cum morte volentes nolentes commutant. Hoc in se experta est quædam femina, Dorothea Czwolczyna de Pariszow: quæ cum per integram diem & noctem in evacuando utero laborasset; nullo modo ad terminum partus pervenire potuit. Citius animam, quam fœtum, ex corpore illo egressuram assistentes sperabant, quia paratior jam ad exitum, quam fœtus ad partum fuit: fortius claustrum uteri, quam vinculum naturæ, nexusque corporis cum anima; hoc violentiæ cedente, illo vero indurato, obstinatoque ad omnes ictus remediorum remanente. [Parturiens mortem per votum evadit.] E cælo opus fuit advocate claustrarium artificem. Invocatus itaque a devotis astantibus B. Ladislaus, ad cujus visitandum sepulcrum parturiens per votum decreta est. Dum votum tale concipitur & promittitur, ecce reseratis claustris partus inopinatus introducitur, lætantibus omnibus, & Deum in Sanctis suis benedicentibus, magnificantibusque simul cum puerpera potentiam Dei. Hæc circa annum Domini MDCX.
[251] Non desunt & in ipso Varsaviensi conventu exhibita miracula. Erat in conventu illo quidam Frater nomine Thomas Lada, de numero laicorum, olim in seculo genere nobilis & militiæ secularis gloria satis celebris. Hic adversa valetudine correptus, ad vitæ metam properabat: jamque destitutus sensibus, memoriæ quoque beneficio privatus, quasi extra limites vitæ jacebat. [Fraterlaicus miraculose sanatus] Plurimum mœroris & solicitudinis capiebant Fratres ex illa periculosa infirmitate ejus: nam laboribus manuum suarum, multum utilitatis conventui illi pariebat: peritus erat enim artis conficiendæ cerevisiæ, quam fideli opere exercendo utilem se conventui exhibebat. Ideo pro salute ipsius lucranda fervens a Fratribus oratio fundebatur; votum etiam ad B. Ladislaum eo fine emissum, ut a morbo liberatus servitiis suis conventui subveniret. Postquam ergo talis medicina decumbenti infirmo admota est; sanus efficitur, ita ut tertio die post votum ad omnes labores aptus esset, exerceretque eos facto; votaque pro se emissa ipse per se adimplevit.
[252] Non defuit & alia occasio eidem Fratri Thomæ, a B. Ladislao efficaci prece opem implorandi. Etenim gravi dolore manus unius affectus, [etiam manus sua] usum & ministerium ipsius amiserat. Urgebat necessitas, & officii ejus exigebat onus, ut utriusque manus obsequio labori incumberet. Objiciebat impedimentum ad id exequendum vis doloris, & revocabat ab omni opere male affecta manus. Plenus spe ad B. Ladislaum seipsum contulit & obtulit: [usum amissum recuperat:] accessit ad ejus sepulcrum, supplex in genua procumbens: oravit humiliter pro restitutione manus. Tum finita oratione, doloris finis advenit: recedente illo a sepulcro, infirmitas quoque omnis recessit: sicque remoto impedimento, idoneum se ad opus exercendum advertens; ad recta accinctis lumbis roborabit brachium suum, & ad fortia misit manum suam, officio suo incumbens, & opus ad effectum bonum deducens.
[253] Quam præclarum & illud, de nobili Domino Laurentio de Raduanica Kaminski deductum exemplum? Expositus hic vir erat quadam nocte irruentibus in sua membra calidæ febris ardoribus, illisque adeo vehementi impetu corpus invadentibus concidit, [Curantur calculus aliique morbi,] ut aliorum simul morborum experiri sit coactus supplicia, potissimum hepatis: splenis, stomachi, & capitis dolorum tormentis exagitabatur supra modum, plusquam natura ferre poterat: & præterea calculi molestissima augustia ipsum premebat. Tot se advertens conflictari calamitatibus; tot in se irruentibus salutis propriæ hostibus, mortem etiam adesse in foribus arbitrabatur: hoc autem vel maxime dolebat, & ea anxietas pectus suum pulsabat, quod sine Sacramentorum præsidio & absque Sacerdotis præsentis orationibus, e vita discessum instare sentiret. Hinc uxor sua, una cum filia sua Catharina majore natu, profundis suspiriis, orationibus, votis, continuis precibus, Dei misericordiam invocare, & simul B. Ladislai auxilium flagitare, votisque se obstringere sepulcrum ipsius adeundi satagunt. Non defuit viri Dei auxilium: confestim dolorum fracta rabies, instar fumi a corpore illo evanuit: & ipse sanus factus, postridie, quæ ore tum suo tum aliorum pollicitus erat, opere exequi cum uxore & filia studiose voluit & fecit.
[254] Cogitanti mihi ad alios etiam properare, ecce in eadem domo ejusdem nobilis viri filia occurrit Catharina. Hæc decem dierum spatio febri exagitata, ab omni prorsus cibo abstinuit; [& febris continua.] æstuante autem febre, & tamquam ardente flamma per omnia corporis membra incendium producente, visa est omnibus ad præfixam vivendi lineam celeri cursu properare, & eo devenisse, ut morti major facultas eam enecandi data fuisse, quam vitæ eam inter homines retinendi potestas concessa videretur. Parentes ipsius ad sepulcrum B. Ladislai viam arripiunt, & venientes subnixi spe & fiducia certa, circa horam octavam orto sole in terram prostrati, orationi fervidæ incumbunt. Domum reversi, eadem hora filiam a febri dimissam inveniunt; plurimum gavisi de insigni sanitatis beneficio, filiæ per B. Ladislaum collatæ, quam ob morbi violentiam omnium consensus morti adjudicaverat.
[255] Neque uxor ejusdem Nobilissimi Domini Kaminski extra hanc sortem posita fuit, quæ grassante in domo sua febre malitiosa & contagiosa, [& peste imminens mortis periculum] proximeque ad pestilentialem accedente, quam epidimicam vocant Poloni lozna choroba; eo correpta malo, in regionem viventium de hoc seculo iter & profectionem parare festinabar. Ea vis morbi corpori infusa erat, ut cum a medicis subsidium requireretur, & ab aliis morbi malitiam cognoscentibus responsum expectaretur, ejusmodi datum fuisse perhibeatur, telam corpori illi involvendo magis necessariam, & urnam præparandam pro recondendo eodem corpore, quam medicinam adhibendam. Talibus dispositionibus humanis intellectis, [bis repellitur.] ad agnitum jam multis vicibus præsidium visum est confugere: & quidem felici successu. Nam voto ad B. Ladislaum emisso, ea quæ morientium cœtui erat destinata, rediit ad viventium consortia, optime sana. Ejusdem morbi virus totam familiam infecerat Illustris & Magnificæ Dominæ Sophiæ a Dzialinin, Nicolai Mniszek Capitanei Lukoviensis consortis; eodemq; sublarum est remedio: Beati Ladislai invocatum est auxilium: adsuit; & omnes qui eo infecti erant ad sanitatem revocavit, & a grassante lue liberavit. Conflata de argento tabella, ad sepulcrum Beati affixa, argumentum præsefert recognitionis beneficii & gratitudinis.
[256] Rursum se offert pestilentiæ sævientis mortifera lues. Edebat ingentes anno Domini MDCIII Varsaviæ hominum strages, & ad Fratres in Conventu degentes eamdem intulit perniciem: Confessiones hominum excipiendo eam labem plurimi contraxerunt; infecti decumbebant multi, [pestis grassans in conventu Fratrum & monialium] mox esca vermium futuri. Monialium quoque domus, eodem subjecta morbo, jam unius e numero Sororum extinctæ spectabat cadaver: nonnullæ indicia pestis in corporibus apparentia gestabant. Superior tam Fratrum quam illarum, ea periculorum magnitudine admonitus, ad sepulcrum B. Ladislai in orationem prostratus, utrumque Conventum eidem devovit: factumque est ut omne periculum cessaret, & discrimen vitæ ab utroque remotum abiret: qui vera jam plaga infirmitatis perusti morti appropinquabant, sanitati & vitæ restituti, salvi & immunes facti, Deum & servum ejus B. Ladislaum laudabant.
[257] Egressus de conventu Fratrum, domum Consulis civitatis Varsaviensis ingredior. Ecce occurrit currit mihi Gregorius Badowski dictus, Consul civitatis, testis miraculi in se exhibiti. [& domo Consulis Varsaviensis.] Pestis, inquit, civitatem hanc nostram depopulabatur, cum ego puer adhuc essem: quam puerili judicio parvi pendens, contracta familiaritate cum filio Simonis fabri arcarii vicini domui nostræ, colludebam ei; blandisque collocutionibus amicissime ipsi communicans, mortiferam ex eo hausi pestem, qua ille jam infectus erat. Mortuus est puer postridie: me quoque infectum febris eadem corripuit, apostemaque in corpore meo produxit. Mater mea, ingenti periculo concussa, ad sepulcrum B. Ladislai festinavit; sacrosanctum Missæ officium dici quamprimum procuravit; vota, orationes, suspiria multiplicavit; vitam meam & domum totam eidem commendavit. Reversa me, quem febre æstuantem reliquerat, jam lætum, sanum, & ludentem juvenit. Et ab hinc domus tota libera ab omni contagione extitit, nec ullum pestis vestigium in ea post apparuit.
[258] Non in sola tantummodo juventute se cumulatum beneficiis B. Ladislai, dictus Dominus Gregorius Badowski affirmavit; sed multo amplioribus consequentibus ætatibus. Inter cetera vero retulit, quomodo anno Domini MDCIX gravi infirmitatis plaga percussus sit, [qui alias agonizans in vivis servatur.] cum spe de producenda vita prorsus deposita, sic de se tam medicis ipsis, quam omnibus aliis judicantibus, qui eum statum vitæ probe noverant. Me quoque ipsum (ajebat ille) gravitas infirmitatis, magnitudo dolorum, & vitæ tædium adhoc induxit, ut me præciperem de lecto depositum in terra collocari, ea mente ut accelerarem vitæ perdendæ terminum. Satisfactum est voluntati: nam depositus de lecto, in nudo stramine collocatus, jam pene animam agebam: & menti succurrit B. Ladislaus Patronus meus; cujus patrocinium, in juventute mihi præstitum, spem adhuc in me resuscitavit & fiduciam erexit ad sanitatem recuperandam, vitamque iterato restituendam, modo ad ipsum supplex recurram. Igitur eo modo & affectu, quem infirmitas concessit debilitasque permisit, corde & ore auxilium ejus invocavi, votum ad visitandum corpus ejus feci, opem imploravi. Et ecce, in illo ipso motu mentis & cordis mei, immutationem quoque in membris sensi; vigorem mihi restitui, sensus acui, spiritum lætificari, morbi potentiam debilitari, & sanitatis gratiam mihi restitui, cognovi. Sublevari me itaque de terra mandavi, & rursus in lectum reponi: ubi tantas vires recepi, ut postridie sepulcrum ejusdem beati viri adire potuerim: quod sine mora, sicut decreveram, feci. Utrumque hoc miraculum, manu sua digestum, posteritati commendavit.
CAPUT IX.
Reliqua miracula in judicio rite deducta. Rex, Palatinus Pomeraniæ & alii sanati.
[259] Pulcrum est & memoria dignum, quod sequitur, miraculum. Alexander puer, filius Magnifici Domini Stanislai Lezynski & Annæ de Rzuchow, occulta infirmitatis sagitta ictus, in lecto decubuit. Mortifera adversæ valetudinis rabies vitæ ipsius præcidendæ instabat; & jam in extremo agone constitutus, mortis impetu facto, abripiebatur, dolentibus super se domesticis. [Moriens revixit subito anno 1611.] Mater ipsius satis mœsta cum assistentibus, ad B. Ladislaum voto concepto eum obtulit, obnixe rogans, ut ipsius beneficio adhuc in viventium consortio remaneret. Voto emisso, anhelitus gravis & aspera respiratio, quæ mortis brevi imminentis prænuntiabat adventum, termino conclusa siluit. Tum mater flens & ejulans, arbitrata puerum jam obiisse, in voces lamentabiles & lacrymas prorumpit; carmenque lugubre mœsta incipit, accinentibus sibi eamdem cantilenam omnibus domesticis, qui tunc astabant, fratribus sororibusque & familiaribus reliquis. Fletus, ululatus, ploratus auditur. Interim puer, veluti e gravi somno excitatus, matrem talibus verbis alloquitur. Quid hoc rei est, domina mater? Cur fletis? Nihil mali accidit mihi: quare ploratis? Ad hanc vocem omnes conticuere, intentique ora tenebant. Subita lætitia omnes occupavit, lacrymas ab oculis abstersere, ploratus cessavit: puer de lecto surrexit: & quia hora prandii erat, mensæ accubuit; acsi nihil adversi unquam pateretur, lætus sapide cibum sumpsit. Stupendum miraculum plurimorum studia in B. Ladislaum accendit.
[260] Illud quoque quod sequitur non minus mirabile celebreque habendum est, [Palatinus Pomerantæ sanatur.] quod Illustrissimo Domino Michaeli Konarski, Palatino Pomeraniæ, accidit. Parabat profectionem in certorum negotiorum Regni procuratione, urgentibus eam gravissimis causis: & ecce de repente ingruens morbus expeditioni celeri obicem posuit, ipsumque Palatinum duro exceptum flagello in lectum conjecit. Auctus indies morbus spem salutis recuperandæ præcidit, mortis irruentis metum injecit. Jamque domesticis certior inhæserat opinio, de Palatino morte tollendo, quam in vita retinendo. Pervenit ea fama celeri cursu ad Curiam Regiam, & cum alios tum vel maxime filiam ipsius Domini Palatini, in gynæceo Reginæ existentem, vehementi concussit mœrore & metu, terruitque periculum paternum. Helena Constantia virgini nomen erat; quæ accepta licentia a Serenissima Regina, ad sepulcrum B. Ladislai celeri cursu properavit mœsta, & de salute amantissimi parentis sui solicita. In orationem prostrata, affectu, lacrymis, voce, & profundis suspiriis beati viri, sublevandæ saluti paternæ, opem imploravit & impetravit. Etenim eadem hora, qua oratio Varsaviæ pro ejus salute offerebatur, cœpit melius domi suæ habere, morbi violentus motus cessare, & paulatim conticescere ac vires corporis sibi redire. Inde ille mirari, unde tam repentina mutatio & salus. Surgit de lecto, comedit, ambulat, currit, & iter propositum ingreditur. Certior postea factus, cujus auxilio sublevatus viveret, Deo egit gratias, & B. Ladislaum abhinc mira veneratione & observantia prosecutus est.
[261] Expeditis jam tot miraculis, intercessione & opera Beati Patris Ladislai patratis, nova & nova subministrata sunt. [Curantur dolores capitis,] Nam occluso & sigillato jam processu Romam transmittendo, ultro se ingerebant plurimi ad recognoscenda miracula circa ipsos facta, & inprimis quidam venerabilis Pater Albertus a Czelandis, Psalterista ecclesiæ Parochialis S. Joannis Baptistæ Varsaviensis. Hic cum anno Domini MDCXXVII venisset Varsaviam, insigniendus sacro Subdiaconatus ordine; nocte quadam hospitio foras exiens, in tantum dolorem capitis incidit, qualem numquam se persensisse in vita sua affirmabat: nullam acerbiorem infirmitatem ullo unquam ætatis suæ tempore in corpore suo pertulisse se meminerat. Suasu & instructione uterini sui, venerabilis D. Petri a Czelandis Presbyteri, Psalteristæ itidem ecclesiæ ejusdem, inductus, illucescente die, ivit, maximo dolore capitis pressus, ad ecclesiam Fratrum Minorum de Observantia, ad sepulcrum B. Ladislai, quinquies Orationem Dominicam recitaturus. Cumque ingrederetur templum, paulatim remitti vim morbi sensit: Ac tandem persolutis ante altare B. Ladislai votivis precibus, continuo & plane a dolore capitis liber, ad hospitium rediit.
[262] Beneficium semel obtentum spem & animum concitat ad alia obtinenda & acquirenda, præsertim in necessitate. Idem venerabilis Pater Albertus de Czelandis Psalterista, cum quodam tempore assidua & acuta febre plusquam una septimana ureretur; [febris continua,] memor prioris beneficii divini, intercessione B. Ladislai obtenti, convertit cor supplex ad ipsum, meritis & intercessionibus ejus a morbo illo liberari flagitans, vovensque se quam primum venisset Varsaviam, sacrosanctum Missæ sacrificium ad sepulcrum Beati de SS. Trinitate peracturum. Quo facto mox recessit febris, pustulis quibusdam e capite & facie erumpentibus. Postea nullum capitis dolorem sensit, nec ullam molestiam aut vexationem febris sustinuit, & votum explevit,
[263] Exemplo plurimorum ductus Generosus Dominus Petrus Zaluski, Vexillifer Ravensis, veniens Varsaviam testimonium perhibiturus veritati, libere recognovit, qualiter B. Ladislai beneficio a molestissima ægritudine sua fuerit liberatus. [podagra,] Anno Domini MDCXXIX passio podagrica ipsum invasit ita vehemens, quod cruciatus, quos in pedibus ejus causabat, videbantur sibi humanitus intolerabiles; qui per tres hebdomadas somnum sibi subtraxerant, nec cibum nisi ægre valde sumere permittebant; quare mortem potius optare, quam diutius tormentum illud tolerare eligebat. Nullum medium, nullum refrigerium, nullum remedium, quod vel ad modicum tempus doloris magnitudinem mitigaret inveniebatur. Videns consors sua cum ceteris familiaribus dolorem esse intolerabilem, ad B. Ladislaum Patronum suum & suæ possessionis Gielnow, in quo natus est hic vir sanctus, cui tunc ipsa dominabatur, per simplicem orationem recurrit, votoque maritum ad sepulcrum ejus visitandum obstrinxit. Hoc solum remedium, hoc pharmacum efficax contra rabiem illius morbi fuit. Statim namque post emissum votum, quasi flamma ardens aquæ conspersione, podagræ illius ardor & stimuli compressi extinctique sunt: somnus placidus subsecutus sensus vivificavit, membra vigoravit, & sanum totum effecit: ita ut postridie, nec lecto amplius, nec adjumento aliquo, sanus factus indigeret. Quod totum intercessione Beati Ladislai se consecutum, firmiter credit & prædicat.
[264] Frequentissima miracula sunt B. Ladislai in patria sua, qui si aliorum externorum, maxime autem domesticorum suorum, curam habet. [paralysis letalis.] Unicus jam heres oppidi Gielnow, patriæ locique nativi beati viri, reliquus est Casimirus puer, filius olim defuncti Generosi Domini Joannis Dunin Brzezinski & Barbaræ de Valowice, nunc secundarum nuptiarum dicti Domini Petri Zaluski uxoris filius. Hic in tenella adhuc existens ætate, paralysi correptus (qua infirmitate & suus frater uterinus in simili ætate sublatus est) manus dextræ & pedis usum linguæque amiserat; imo fratrem suum imitatus, vestigiis ejus inhærens, eamdem viam universæ carnis ingredi videbatur: cui jam agonizanti parochus Gielnoviensis, R. D. Matthæus Silnicki, iter orationibus designatis in cælum sternebat. Venit in mentem matri B. Ladislaus; rogat Presbyterum, voto filium suum sancto viro obstringat. Facit ille sine mora: & ecce puer manum dextram elevat, pedem affectum male erigit, & ut potuit lingua infantili verba format, oculos attollit & denique totius corporis sanitatem se recuperasse demonstrat, sanus, per Dei gratiam & merita B. Ladislai, in hunc usque diem.
[265] Non tantum intra domesticos parietes B. Ladislaus potentiæ suæ vires, Dei virtutem sanctimonia vitæ suæ indutus, exhibebat; sed latissime etiam illas aliquando per totum regnum expandebat, si vivus, ut supra recensuimus, multo magis nunc, cum in regno cælesti triumphat egregius miles, post devictos tot atrocissimos hostes laureatus. Hujus potentiæ suæ in patria signa, memoratu & digna & jucunda, reliquit. Anno Christi MDCXXV milites quidam licentiosi insolentesque Lisowczycy dicti, depopulatis multis locis, & vastatis provinciis, civitatibus, oppidis, agmen suum proxime admoventes oppido Gielnow, distributores hospitiorum miserunt in oppidum; quibus dum ea denegarentur, eo quod non a brachio Reipublicæ penderent; impetuose turba tota oppidum invasit, [grassatores impediti Gielnowi,] ultura prætensam injuriam igne ferroque. Jamque nobili viro Andrea Rucki, ad templi præsidia confugiente, cum aliis in valvis ipsis ecclesiæ crudeliter occiso, & multis in oppido flagitiis patratis; cum vellent ingredi sacram ædem, ipsam spoliaturi & incensuri, adverterunt iconem in pariete prægrandem B. Ladislai: cujus terrore nimio perculsi, pedem tremuli referunt, conterritique cuncti fugiunt; oppidumque relinquentes, in villam proximam Wywoz dictam, [& Wywozi,] gressus & copias dirigunt; ibi Dominam oppidi, dictam Barbaram de Walowice Brzezinska viduam, suamque aulam invasuri, spoliaturi, & igne crematuri, in vindictam prætensæ injuriæ. Jam celeri cursu furiosi homines versus aulam ferebantur, ignem spirantes; Domina vero cum suis, tanto impetui resistere non valens, orationi se dedit, Patronum suum B. Ladislaum ingeminat, invocat, obsecrat; ostendat se nunc verum pastorem, defensorem, protectorem; O miraculum! Cum milites furiosi pervenissent ad crucem, insignitam Crucifixi imagine, ante aulam situatam; nullo modo ulterius progredi, limitesque crucis egredi poterant. Exagitabant homines crudeles equos stimulis, flagellis, calcaribus: non tamen proficiebant, sed tantum in gyrum agebantur. Advertunt tandem digitum Dei esse hic; sed tamen artes funestas & incantamenta carminum Dei potentiam nuncupant. Evidens igitur fuit Dominam hanc misericordia Dei fuisse tunc a furia illorum inimicorum, intercessione singulari & auxilio B. Ladislai, quem in adjutorium sui invocaverat, liberatam & protectam.
[266] Ipsum quoque oppidum alio tempore singularem protectionem hujus sancti Patroni sui expertum est. Etenim anno Domini MDCXXVI cum epidemica lues in illud irrepsisset, sævireque cœpisset in natale solum B. Ladislai, jamque triginta homines oppidanos enecasset; incolæ oppidi instituerunt devotionem, in qua intercessionem & protectionem sancti sui Patroni invocantes, [Gelnovienses peste liberati, imaginē Beati pro insigni assumunt:] ipsi se devoverunt. Quo facto mox pestis grassari cessavit, nec amplius ullum vestigium contagionis ejus in infirmitate aut morte alicujus apparuit. Quod animadvertentes incolæ iidem, in memoriam gratiæ acceptæ, eum in Patronum oppidi modo singulari de novo elegerunt. Insigni etenim oppidi sui, quo ex antiquo utebantur, abjecto, imaginem B. Ladislai religiose vestitam, in manu sinistra columnam cum alligato Christo, & in dextra flagellum tenentem, pro insigni stemmateque assumpserunt, utunturque tamquam proprio.
[267] Plurima alia edita sunt per B. Ladislaum miracula, quæ omnia scriptis distinguere immensi laboris opus foret, maxime autem in sublevandis infirmis: sed adhuc me a descriptione unius & alterius continere non possum. Distat a Varsaviensi civitate sex leucis quidam nobilis, egregius benefactor Fratrum, & Religioni S. Francisci Minorum Observantium singulari affectu addictus, Dominus Martinus Cieciszewski; cujus uxor de familia Chlewicka, cum ad punctum partus devenisset, laborare difficultatibus variis cœpit. Vocatæ sunt multæ obstetricandi arte pollentes mulieres; fungebantur officio suo; sed tandem difficultatem advertentes, desperantes recedebant, puerperam deserebant. Convenerant aliquot nobiles Dominæ ex locis diversis, auxilium, consilium, solatium periclitanti allaturæ; sed nullum tam efficax inveniebatur, [parturiens e periculo mortis liberatur.] quod decumbentem aliquo modo levaret. Omnium judicium fuit, & vox sententiaque unanimis, citius edituram animam, quam fœtum conceptum; ideoque ad talem partum potius præparandam, Sacramentis muniendam, & salutaribus armis instruendam. Vocatus est unus Pater e vicino loco Ordinis Minorum Observantium, ut puram virginem Deo animam suam generaret. Venit ille, rogat, monet, invitat, ut omnes genu flectentes pro illa pariter secum orent septem Pater noster, votaque pro ea ad B. Ladislaum nuncupent. Responderunt illæ nobiles feminæ, se illam vovisse aliis Sanctis, una S. Ignatio, alia S. Hyacintho, non tamen quidquam profecisse. Instat nihilominus Sacerdos, & bono animo omnes jubet esse, ad orandum septem Pater noster hortatur. Deposita ex se chorda cinctoria, infirmam circumdat: flectit ipse, orat, ad B. Ladislai sepulcrum obligat. Orabant secum alii, sed magis agonizanti, quam orationi attendebant. Et ecce inopinato fœta defungitur partu, edit conceptum: prodit in lucem quod cruciabat, torquebat, necabat matrem: illa libera efficitur. Confusæ desperabundæ mulieres, collætantur puerperæ decumbenti: magnum Sanctum B. Ladislaum deprædicant, cujus beneficio in tam manifesto periculo vitæ, in tam arduo casu, uterum impeditum facile mulier fuderit, enixa quod stricte occlusum fuit, nec naturaliter nisi discissione solvi potuit.
[268] Jam ad metam digestorum nostrorum accedentes, illud hic ponimus miraculum, quod jure merito primum locum sibi vendicabat, tuni ratione personæ dignissimæ, in qua potentiæ suæ & misericordiæ Deus signa ostendit, tum ratione antiquitatis, eo quod prioritate temporis maximam partem scriptorum præcesserit. Ponimus autem illud ultimo loco, ea ducti ratione, qua orator in fine fortissima argumenta sermonis sui accumulat, ut videlicet hoc in fine saltem efficiat, quod oratione tota nō potuit obtinere. [Vladislaus Sigismundus Rex Poloniæ in juveniute æger,] Robur igitur, auctoritatem, pondus, dignitatem, & coronam jam exaratis exemplis, hoc ultimo miraculo apponere intendo. Jam tandem veniat Serenissimus Vladislaus Sigismundus, favente Dei gratia jam modernus Rex Poloniæ & Sueciæ, electus Magnus Dux Moschoviæ. Hic anno Domini MDCXII, in ipso juventutis suæ flore, gravissimo correptus morbo, periculosam vitæ subierat aleam. Verior sententia videbatur, quæ fato exitiali succubiturum dicebat, quam opinio illa, quæ sanitati restituendum promittebat. Tanto Principi, & universis omni tempore regni incolis gratissimo, nulla humanæ artis deerant subsidia: medicorum opera & continuum studium depellendo vacabat morbo: sed inani conatu quæsita adhibebantur remedia. Sinistra de vita Principis orta suspicio, imo desperata salus: mors sine dubio imminens appropinquabat. In eo namque statu salus Principis fuit, ut unius horæ spatium, ad vitam retinendam, Medicorum quinque qui illi adstastant sermo vix eidem promitteret. Mortis etiam signa & vitæ deficientis indicia eamdem proferebant sententiam. [a Medisis desperatus.] Non dispar a medicorum sententia fuit Serenissimæ Principis Annæ, Regiæ virginis Sueciæ, Serenissimi Regis hujus nostri Vladislai Sigismundi, de quo nobis sermo, amitæ opinio; quæ licet a fide Catholica fuit aliena, depellendis tamen morbis & curandis infirmitatibus felix est habita. Hæc testata est, miraculosam sanationem Principis fuisse, in quo omnia signa vitalia desierant, & omnia mortalia successerant.
[269] Igitur tam evidenti periculo objecta Principis salute, quidam Capellanus Serenissimæ Reginæ. R. D. bonæ memoriæ Georgius Cerasinus, memor beneficiorum infirmis ceteris per B. Ladislaum præstitorum, ad eum recurrendum ratus, ad Fratres Varsaviensis Conventus venit; Monialibus quoq; S. Francisci idem denuntiat, Principem in extremo vitæ versari periculo, a medicis derelictum, & omni spe salutis præcisa, ad mortis portam celeri properare cursu; compaterentur juvenili ætati ingenui adolescentis; condolerent Patriæ amittenti optimæ expectationis Principem, de vita periclitantem, & in ipso flore juventutis decidentem; perire spem Regni, indolem præclaram tolli, omnium bonorum expectationem eludi: arriperent orationis præsidium, apponerent scutum votorum ad B. Ladislaum loci Patronum, exposcerent a Deo ardenti devotione desperatæ salutis subsidium, B. Ladislao solicite totum negotium commendarent, & multis exhibitam in simili causa opem implorarent. Moniales Tertiariæ, cum accensis candelis, sine mora ad sepulcrum B. Ladislai in orationem provolutæ, fusis lacrymis ad Deum clamaverunt, & B. Ladislai auxilium requisierunt. Idem devotionis studium exercuere Fratres, omnes in supplicationem effusi, alii sacris Missæ celebrandis, nonnulli sepulcro B. Ladislai affixi, [ope B. Ladislai convaluit.] orationibus ad Deum fundendis, ceteri litaniis recitandis, disciplinis faciendis, psalmodiis decantandis incubuere. Bis eamdem texuerunt telam: nam iterum recidivante morbo, correptus Princeps eamdem subierat periculorum sortem. Ita optimus Princeps, beneficio B. Ladislai, cui per tam ardentia vota fuit oblatus, a Deo sibi miserescente sanitati restitutus, a morbo liber remansit. Vivat felix magnus Princeps, & in longos ætatis annos felices experiatur vitæ progressus, omnes precamur, ominamur, & vovemus. Fiat. Fiat.
CAPUT X.
Conclusio operis.
[270] Parvo hoc volumine, omnia quæ Deus Opt. Max. ad intercessionem & merita servi sui B. Ladislai operari dignatus est, miracula concludere, impossibile est: de ipsis investigare, disquirere, scrutari, arduum nimis; testes colligere, ad officium deducere, in judicio producere miracula, probare, demonstrare, verum a falso dignoscere, opus laboris, molestiæ, difficultatis, solicitudinis intolerabilis est. [Curatæ variorum infirmitates:] Ideo plurima relata simplici fama consulto omisimus, quamvis verissima esse certo sciremus. Ex eo numero fuit nobilis Domini Nicolai Czosnowski uxor, quæ diu infirma sine spe recuperandæ salutis, voto B. Ladislao per quamdam virginem devotam, Varsaviæ manentem, suam consanguineam obligata, repente convaluit, cum sui vehementi admiratione: nesciebat enim in villa decumbens, quid pro se Varsaviæ ageretur. Quod item alia vice marito ejus tum etiam & filiæ accidisse, certa fide relatum est. Quædam etiam femina, de villa Biallolæka, dicta Marina Labæciowa, per quatuordecim hebdomadas gravi eaque incurabili infirmitate vexata, per votum nuncupatum ad B. Ladislaum, curata est. Non prætereunda Domina Heduigis Zawadzka, quæ morte in ea letalia tela vibrante, erepta a periculo, & sana facta est, cum recurrisser per devotas orationes & vorum ad B. Ladislaum. Adest en Nobilis Domina Krosnowska, ex maligna febre detrimentum in sensu & ratione passa, eodem remedio sanata. [beneficia præstita plurimis,] Plurimæ [domus] a periculo pestis, etiam integræ villæ & civitates; tum variæ personæ in quam plurimis locis, hoc scuto contectæ, salvæ remanserunt. Multæ feminæ difficultate partus sublevatæ: nonnulli a periculis latronum, fluminum, itinerum, invocato B. Ladislao liberi evaserunt. Alii in difficultatibus negotiorum, contentionum, dissensionum juris, præsidio B. Ladislai se committentes, consolati sunt; & beneficia recognoscentes, tabellas argenteas & alia signa eo nomine ad sepulcrum B. Ladislai detulerunt. Plures tamen, quod dolendum est, pudore & verecundia inordinata abstracti, ne defectus suos, quos occultos esse volunt, prodant, beneficia a Beato accepta subticent: ceteri difficultate territi, quod non nisi præstito juramento deponenda sint testimonia, non deferunt iis ad quos pertinet cognoscere & approbare miracula facta: reliqui receptis beneficiis, meritis B. Ladislai, partim per imperitiam, partim per negligentiam, partim ob distantiam loci, itineris difficultatem & varias alias ob causas, ea reticent.
[271] Hæc sufficiat protulisse primo hoc motu, ad habendam aliqualem cognitionem sanctitatis hujus servi Dei B. Ladislai Patroni nostri, ut eo fiducialius ejus sanctum auxilium populus invocare sciat, & valeat ad majorem Dei gloriam, & B. Ladislai honorem; cuius sanctitas utinam cito Sanctæ Dei Ecclesiæ illucescat, & Canonizationis gloria coronetur, nobisque suum auxilium & patrocinium implorantibus proficiat! Felix patria, felix civitas, felicissimum regnum, quod suis non caret Patronis, qui se scutum opponant furori vindicis Die. Refricent memoriam; anni Domini millesimi sexcentesimi sexti & septimi, & intestini motus concitati in hoc regno florentissimo Poloniæ; [Polonia a Patronis suis adiuta anno 1606 & 1607 intestino bello,] quam atrociter turbulentissimis dissensionibus, discordiis, dissidiis, fuerit exagitatum; quando in armis totum, ad interitum certissimum, Deo sic permittente, impetu ferebatur; ita ut non solum incolæ, sed & ceteræ nationes externæ, nihil nisi exitium ejus ominarentur. Hoc judicium non inane nec fucosum fuit. Nam Romæ eodem curriculo temporis fuit quidam Pater, B. Bartholomæus Salutius, Ordinis Fratrum Minorum de Observantia, adhuc tunc in vivis existens, vir sanctus, miraculis adhuc in vita celeberrimus, de cujus Canonizatione nunc tractatur Romæ. Hic in visione divinitus sibi exhibita, conspexit Regnum hoc Poloniæ, potestatibus infernalibus repletum, artibus suis stygiis illud parare ad interitum nitentibus; quibus splendida Corona Sanctorum Patronorum Regni fortissime sese opponens, sic restitit, ut viribus tenebrarum illarum penitus confractis, artibusque solutis, mox faciliter nec infeliciter, concordia, amor, paxque restituta sit, in hunc usque diem sancte perseverans. Exclamasse fertur, ille Pater exultans: O Polonia! multos validosque Patronos habes, qui nisi tibi nunc succurrissent, in occasum tui miserum per potestates tartareas, in perniciem tuam factas, deducta, jam transisses.
[272] Quidni idem de ceteris Regno Poloniæ nostræ sæpius impendentibus periculis dicam? Meminerit providus lector, annis paucis interjectis in quantis patria nostra salutis suæ discriminibus versaretur; [quidni & anno 1622 contra Turcas?] cum Ottomanus seu Osmanus Imperator Turcarum, anno Domini MDCXXII contra eam sexcenta millia, validissimum & istis seculis prorsus inauditum exercitum, eam ardenti furore percitus expugnaturus, libertatem sublaturus, Christianum nomen in ea deleturus, imperio suo ferocissimo subacturus, adduxisset. Meminerit simul, & illud Isaiæ XLII & mente pia recolat, Super muros tuos Jerusalem constitui custodes, tota die & tota nocte in perpetuum non tacebunt. Ecquinam isti sunt custodes? [non solum ab Angelis,] Angelos præsides a Deo hominibus adhibitos dixerim. Bene equidem: etenim Deus Angeliis suis mandavit de te, ne forte offendas ad lapidem pedem tuum, Psal. xc. Quod & clare Elisæus Propheta, oratione sua impetravit a Domino intueri Giezi famulum suum, exercitum validum Syriorum, in vicino jam circumquaque castrametatum, nimium pertimescentem. Orante namque Propheta pro illo, vidit: Et ecce mons plenus equorum & curruum igneorum in circuitu. IV Reg. VI. Zacharias quoque II Cap. levans oculos suos, vidit Angelos circa Hierusalem egredientes, & occurrentes sibi invicem. In summa ipse Dominus VI Baruch verbis luculentissimis hanc testatur veritatem: Angelus meus vobiscum est, ipse autem exquiram animas vestras.
[273] Verum enimvero & hoc nemo inficiari potest, ut sanctos Patronos locorum, civitatum, regnorum, hos custodes esse affirmemus. Clarissimum se objicit exemplum II Mach. XV, [sed etiam ab illis defensa dicatur?] referente Duce fortissimo Juda suam visionem his verbis. Oniam, qui fuit summus Sacerdos, virum bonum & benignum, verecundum visu, modestum moribus, & eloquio decorum, & qui a puero in virtutibus exercitatus fuit, manus protendentem orare pro omni populo Judæorum. Sequitur aliud ibidem. Post hoc apparuisse & alium virum, ætate & gloria mirabilem, & magni decoris habitudine circa illum; respondentem vero Oniam dixisse, Hic est fratrum amator & populi Israel; hic est qui multum orat pro populo & universa sancta civitate, Jeremias Propheta Dei. Similibus quam plurimis aliis exemplis omissis; hic in patria nostra sanctissimus Patronus Florianus visus est olim suos clepardienses a flammis ignium, [uliolim visi SS. Florianus & Casimirus,] domos vicinas consumentium, defendisse, ardoresque illos extinxisse. S. Casimirus, Regali thoro natus, Casimiri Jagielloniadæ Regis Poloniæ filius, regalem animum, post suum obitum felicem, erga gentem suam Lithuanam, cujus magnum Ducatum sancte administrarat, gessisse conspectus est, cum exercitui populi sui contra Moschum procedenti, visibilem se exhibens, ducatum præbuit, equo candido insidens, ipsum agmen gloriosus viam carpendo præcedens; in evidentissimum victoriæ signum, quæ mox subsecuta est, in fugam ex metu inimicis conversis.
[274] Non minoris profecto apud Deum præpotentem meriti, & in Patriam suam singularis affectus, censendus est noster B. Ladislaus Gielnovius; [& iis æqualis B. Ladislaus.] qui ut supra retulimus, non solum privatis personis se apud Deum intercessorem & in necessitatibus adiutorem, sed etiam totius civitatis Varsaviensis, imo & regni universi pium Patronum, Custodem, Protectorem, & Defensorem exhibuit. O utinam gratos tantorum beneficiorum ab eo receptorum nos omnes exhibeamus; quem Deus ipse honorat, nos quoque non tantum eum condigna reverentia prosequamur, sed ut etiam sancta mater Ecclesia eum inter Divos relatum, nobis conspicuum, & cultu Sanctorum colendum cito proponar, omni studio, opere, solicitudine, curemus, omnia ad laudem omnipotentis Dei referentes; qui sit in Sanctis suis benedictus in æternum.
ORATIO
Ad Beatum Ladislaum.
O Felix Pater, B. Ladislae, Pater amabilis, O decus Ecclesiæ Catholicæ, ferventissime cultor & zelator laudis Divinæ, castarum animarum director & protector singularis, debellator malarum tentationum post Christum & Angelos ejus, Rector & Patrone fidelis Varsaviæ. Eia me & omnia mea negotia, sanctam Dei Ecclesiam, Regnum & Universos ejus ordines, Religionem nostram, & præsertim hanc provinciam, consanguineos, amicos & benefactores meos, civitatem, & locum istum, in tutelam & directionem specialem suscipe. In tentationibus, piis tuis orationibus nos protege; hostes visibiles atque invisibiles omnes reprime & expugna, in tribulationibus nos consolare & conforta: aërem salubrem ac fertilem, nec non amicis & inimicis nostris caritatem & concordiam impetra: patriam istam, cum omnibus in ea habitantibus, ab omni peste, fame & bello, inimicorum feritate & potentia, illæsam conserva: insuper me & omnes amicos meos, cum suis afflictionibus, infirmitatibus, tristitiis, & quibusvis indigentiis, tibi per visionem Majestatis Divinæ cognitis, commendo & resigno: ut omnes ad tuam singularem intercessionem & protectionem confugientes, gratiam Dei omnipotentis in præsenti vita, & in futura gloriam cælestem obtinere valeamus. Per Christum Dominum nostrum.
APPENDIX
Authenticum miraculum anni MDCLXIII.
Ladislaus Gielnovius, Ordinis Minorum de Observantia Varsaviæ (B.)
EX MS.
[276] [Quenam de hoc Beato adhuc desiderentur.] Hactenus Vita, ut fuit impressa anno MDCXXXIII: quam videns esse extractam e Proceßibus, nihil dubitavi quin plura adhuc alia miracula in iisdem continerentur, brevitatis studio hic omissa. Rogavi igitur Guardianum loci, ut non solum describenda mihi vetera de hoc Beato monumenta, sed etiam supplementum miraculorum ex prædictis proceßibus colligendum curaret; iisque adderet cetera, quæ ab anno dictæ editonis contigisse multa, parique studio annotata fuisse mihi persuadebam; quin & effigiem ipsius Beati, quæ num. 135 dicitur lapidi sepulcrali incisa haberi, delineandam ad vivum petii, quæ posset ad posteritatis memoriam æri incidi. Et imaginis quidem alicujus (non tamen ejus quæ ibi describitur) delineationem misit ille, eamque tam rudem, [ejus imago quemodo pingatur.] ut boni aliquid inde confici posse desperaverim: miraculum vero dumtaxat misit unicum. Miraculum mox transcribam: de imagine hoc dixerim, pingi in ea Beatum Ladislaum cum radioso supra caput sole, expansisque brachiis; ita ut dextra manus flagellum erectum teneat, affixis ad dependentium locorum extrimitates aculeis horridum; sinistra, columnam longam ac teretem, eique per manus ac pedes alligatam nudati Christi effigiem. In recessu vero ipsius tabulæ, a dextris cernitur idem Beatus, genuflexus in colle, procul ab urbe Varsaviensi fugare immanem flammivomumque draconem, per quem pestilentis morbi contagium designari, quod repulisse narratur in Vita num. 150, significabat scriptura addita. Simili in recessu a sinistris, supra Varsaviensem (ut additum nomen indicat) civitatem, ducta in aëre iris insidentem habet figuram, fulmen una manu vibrantis, altera crucem tenentis: Christi judicis irati esse diceres, nisi dubitare faceret explicatio qua dicitur, Prædicans paßionem Christi in aëre elevatur: videtur ergo ipse Beatus etiam hic exprimi: totaque compositio esse talis, ut grandiorem aliquam altaris tabulam implere poßit pictura ejusmodi. Miraculum, quod dixi, in forma probante sic transmissum est.
[277] Anno Domini MDCLXIII, die vero Veneris, XX mensis Julii, [Coram Officiali Varzaviensi Fratres Conventus S. Annæ,] Varsaviæ coram Perill. & Rev. adm. D. Matthæo Jagodowioz. I. V. D. Protonotario Apostolico, Plocensi, Varsaviensi, Pultoviensi Canonico, Vicario in spiritualibus & Officiali generali Varsaviensi ac per Ducatum Masoviæ, S. R. Majestatis Secretario, pro Tribunali ad jura reddenda sedente personaliter, comparentes Religiosi, Franciscus Varsaviensis, Magister Novitiorum Conventus Fratrum Minorum Varsaviensis ad S. Annam Ordinis S. Francisci de Observantia; & Elzearius Babski, ejusdem conventus Tertiarius, suis ac totius Conventus prædicti nominibus præsentes; visionem seu apparitionem certam, eidem supradicto Religioso Elzeario divinitus factam, juramento ejusdem Religiosi Elzearii corporaliter præstito verificatam, in scripto conceptam infrascriptam, seu instrumentum miraculosæ recuperationis deperditi sensus auditus, [exhibent publicandam instrumentū,] manibus Religiosorum Patrum Sigismundi Janowski Guardiani, Bonaventuræ Mlaciensis Vicarii, ac aliorum ejusdem Conventus Fratrum subscriptam, & sigillo Conventus munitam, ad omnem meliorem fidem & effectum ac robur perpetuæ firmitatis obtinendum, judicialiter exhibuerunt: quod admitti, & ad perpetuam rei memoriam in omnibus & singulis ejus punctis, clausulis, & articulis universis, approbari, confirmari, ratificari, robur auctoritatis ordinariæ & perpetuæ firmitatis pariter & decretum desuper apponi, litteras approbationis & confirmationis ac alias quasvis necessarias decerni & extradi; ceteraque ad effectum præmissorum de jure opportuna fieri & sententiari, cum debita instantia petierunt & postulaverunt. Et Perill. ac Rev. adm. D. Officialis generalis Varsaviensis ac per Ducatum Mazoviæ supranominatus, petitione instantium exaudita, scriptum per ipsos productum, authenticum & faciens fidem, mihi Notario infrascripto publice legendum & publicandum dedit, tenoris sequentis videlicet.
[278] Anno a partu Virginis MDCLXIII, cum solennis Octava Visitationis beatissimæ Virginis Mariæ, ad ædes ejus, [de Fr. Elzeario, Tertiario suo,] in nova civitate Varsaviensi sitas, perageretur; mira circa desperatam sanitatem suam, ex parte deperditi totaliter sensus auditus beneficia, collata a Beatissima Virgine & B. Ladislao expertus est Fr. Elzearius Babski, Regulæ S. Francisci in Conventu Varsaviensi ad S. Annam, Ordinis Fratrum Minorum Regularis observantiæ, Tertianus vulgo dictus, die VIII Julii pro tunc currente. Ex afflictione enim & diuturniore dolore capitis, die IV Julii, [qui subito plane surdus effectus,] sub tempus communis refectionis, adeo ex improviso & violenter surdus effectus est, ut nec voces, nec clamores, aut strepitum ullum audire valeret; sed tantum nutibus aut scripto pro opportunitate informari deberet. Cujus affectionis pertæsus afflictus Frater prædictus, desperare humanæ opis auxilium cœpit. Quare ædes Beatissimæ Virginis Mariæ pro die VIII Julii visitare statuit: interea vero temporis B. Ladislao supplicat, ut sua interventione beatissimæ Virginis Dei Genetricis gratiam sibi conciliare dignetur. Et quia tunc totius Cleri & populi totius civitatis Varsaviensis concursu solennis processio, cum triumpho & lætissimo applausu, ad ædes beatissimæ Virginis in nova civitate Varsaviensi instituebatur, pro gratiarum actione ex parte dissoluti nexus colligati exercitus, [implorata per B. Ladislai preces B. Virginis ope,] & restitutæ pacis intra viscera patriæ regni Poloniæ; hic Fr. Elzearius satisfaciendo voto optimam occasionem ratus, petit licentiam a Patre adm. Vener. Custode, ut una in processione cum Fratribus ecclesiam beatissimæ Virginis visitare permitteretur: sed debilitatis inhabilitate præpeditus, judicio discreto Superioris detinetur: votum tamen adimplendum in desiderio non despondet, sed pro Octava solenni Visitationis beatissimæ Virginis disponit.
[279] Redeuntes post processionem Fratres, assidentem mensæ Fr. Elzearium per signa & nutus interrogabant, num tormentorum, explosorum in gratiam triumphi, sonitum & mugitum audierit: sed se hac in parte, ut surdum, quid factum fuerit ignorare respondit. Tandem mensæ pro communi refectione accubuit: & finito prandio, mox tristiori vultu & pallido, quasi semimortuus, Fratribus videbatur: & surgens a mensa, [hanc & illū in visu conspicuum habet,] præ debilitate collabens, egressus de refectorio, in ambitu claustri consedit: moxque tali visione in vigiliis, hora secunda pomeridiana, recreatur. Videt vultu venusto, in habitu Regulari Fratrum Minorum, virum religiosum, maturum ætate, specie venerandum, cum associata sibi a dextris Virgine, forma & vestitu decoro præfulgida, aureo insignita diademate, capillis capitis discriminatis, in ambitu claustri deambulare: quorum tam mutuam ab utrimque conversationem mox arguere cœpit idem Frater Elzearius, interrogans hisce verbis apparentem præ oculis Religiosum; Velim scire Paternitas vestra, quis sit, & undenam sit? Apparet quia non e nostra provincia, cum discurrere cum Virginibus per ambitum claustri non sit in more Patribus nostris usitatum: imo dedecere, neque licere huc aliquas mulieres ingredi. Cui ex tunc (ut creditur) B. Ladislaus respondens, inquit, Vel me non nosti? Qui respondet, se numquam nosse eum. Cui interim B. Ladissaus ait; [a quibus de recuperando auditu certior redditus,] An ignoras ubi ossa mea quiescant? addiditque, Ego sum unus hujus loci incola & Patronus. Quibus auditis verbis, totus in stuporem, ob reverentiam & timorem, Fr. Elzearius prænominatus versus est; ausus tamen interrogare, quænam illa associata ei a dexteris Virgo fuerit. Cui ipsa Virgo in sua persona respondit. Qua ego sim ne inquiras, sed scias quia abhinc auditum recipies. Responditque Fr. Elzearius: Utique, o Virgo, jam optime audio & percipio ea quæ inter vos confertis. Quem statim gloriosissima Virgo hisce adhortata est verbis: Satisfac ergo voto, & visita ecclesiam meam ut promisisti, & inposterum acuto & bono auditu pollebis.
[280] Quibus finitis sermonibus disparuit visio illa; & in capite Fr. Elzearii factus est tantus fragor & intensissimus sonitus, ut intra cranium capitis sui tormentum aliquod explosum esse putaverit. [mox se satatum Fratribus probat,] Hisce peractis surgens de loco, venit ad Fratres, volens probare num audire posset ea quæ inter se loquebantur. Sed illi ignorantes rei eventum, per nutus dumtaxat & signa sensum suum ei denuntiant. Ast ille, uti jam optimo auditu pollens, præmonuit eos ut sibi voce jam & non signis responderent, cum jam, favore beatissimæ Virginis & B. Ladislai interventione, audire se optime fateretur: reique seriem totam & eventum mox eis enarravit: & a Superiore requisitus, & flexis genibus adjuratus, rei veritatem bona conscientia, super omnia & singula quæ viderat & ei evenerant, confessus est. Tertia tandem die in vice gratitudinis per oblationem Missæ, pro gratiarum actione tanti beneficii obtenti, in ædibus beatissimæ Virginis Mariæ, in nova civitate Varsaviensi sitis, præsentialiter visitans comparuit. [votum B. Virgini factū implens;] Quæ quod ea serie facta evenerint, sanus recognoscit, ad majorem honorem Deiparæ Virginis Mariæ, & B. Ladislai fidelem patronatum contestandum. In quorum omnium & singulorum fidem, nos Discreti, præsentes, sigillo conventus munitas, manibus nostris subscripsimus. Datum in Conventu nostro Fratrum Minorum regularis observantiæ S. Francisci die XIX mensis Julii anno Domini MDCLXIII.
Fr. Sigismundus Janowski, Custos & Guardianus Varsaviensis manu propria.
Fr. Bonaventura Mlaciensis Vicarius loci m. pp.
Fr. Benedictus Bilinski m. pp.
Fr. Franciscus Varsaviensis, Magister Novitiorum m. pp.
Fr. Adrianus Costenus, Prædicator monialium & Pœnitentiarius m. pp.
[281] Post quam quidem publicationem, Perill. ac Rev. adm. D. Officialis generalis prænominatus, [& prædicta omnia vera esse juratus confirmat.] licet quidem is idem Religiosus Elzearius Babski, suam ejusmodi recognitionem in manibus Patrum Discretorum Conventus prædicti congregatorum juramento comprobaverit; nihilominus tamen pro majori ejusmodi veritatis firmitate & subsistentia, hanc eumdem suam assertionem d. Religioso Elzeario, juramento officioso in præsentia testium infrascriptorum verificare mandavit. Qui Religiosus Elzearius in continenti, super omnibus & singulis præmissis, juramentum corporale, positis duobus digitis super imagine Crucifixi & flexis genibus, judicialiter præstitit in eam rotham. Ego Fr. Elzearius Babski, Ordinis S. Francisci de Observantia Conventus Varsaviensis ad S. Annam Tertianus, juro Deo omnipotenti, in trinitate uni, quod omnia & singula quæ in hac papyri schedula, ex mea vera & fideli relatione, sunt connotata & conscripta, non sunt vana aut ficta, sed realiter ac indubie & præsentialiter facta: quodque non in somnis, phantasmate, aut mentis evagatione; sed sani judicii, bonæ memoriæ, rectæque rationis existenti mihi apparitio hujusmodi se exhibuerit. Ita recognosco & ita assero, sub damnatione animæ meæ; & ita me Deus adjuvet & ejus sancta Passio.
[282] Et ex tunc Perill. ac Rev. adm. D. Officialis generalis & Judex supranominatus, [approbante coram testibus Officiali,] ex audita & bene intellecta matureque perpensa ac diligenter trutinata & considerata præinsertæ visionis enarratione, & illius juratoria verificatione, per ipsum Fr. Elzearium suprad. facta, eamdem admittere, ac in omnibus & singulis illius punctis, articulis & contentis auctoritate ordinaria approbandum, confirmandum, ratificandum, robur ejusdem auctoritatis & perpetuæ firmitatis pariter & decretum desuper apponendum esse censuit; prout quidem, in nomine Domini, ad perpetuam rei memoriam, admisit, approbavit & confirmavit ac ratificavit, robur auctoritatis ordinariæ pariter & decretum apposuit, vimque perpetuæ ac inviolabilis firmitatis obtinere debere sententia sua decrevit, litterasque approbationis & confirmationis extradere mandavit, præsentibus Perill. & adm. Rev. Dom. Paulo Klosowicz I. V. D. Protonotario Apostolico, Plocensi, Versaviensi, Kielcensi, Pultoviensi Canonico; Luca Zakrzewski, Particularis Lovæ Commendatario; Stanislao Kaminski, Vice-Decano; Adamo Vladislao Sienkiewicz, Collegiatæ ecclesiæ antiquæ Varsaviæ Vicario perpetuo; tum Religiosis Gaspare Sargha Patrum Societatis Jesu, Francisco a Jesu-Maria & Sigismundo … Patrum piarum Scholarum Matris Dei Conventus Varsaviensis professis, aliisque plurimis testibus circa hunc Actum assistentibus, meque Paulo Augustino Pfzonha, publico auctoritate Apostolica & Consistorii Varsaviensis pro tunc Notario.
[283] Ex Actis Consistorii Varsaviensis extractum, sigilloque Perill. & adm. Rev. D. Matthæi Jagodowicz. I. V. D. Protonotarii Apostolici, Varsaviensis, [uti ex copia authentica patet.] Pultoviensis Canonici, Vicarii in spiritualibus & Officialis generalis Varsaviensis & per Ducatum Mazoviæ, Regiæ Reginalisque Majestatum Secretarii communitum.
✠ Andreas Alexander Groszkieuzki, Apostolicus & causarum Curiæ Episcopalis Posnaniensis, nec non Consistorii Varsaviensis Notarius Actuarius S. R. Majestatis secretarius m. pp.
DE BEATO PIO QVINTO
SVMMO PONTIFICE.
ANNO MDLXXII
[Praefatio]
Pius Papa V Romæ (S.)
G. H.
Dvplicem nacti sumus Vitam hujus Sanctißimi Pontificis, alteram Italice ab Hieronymo Catena, alteram Latine a Ioanne Antonio Gabutio scriptam: quanti utraque sit æstimanda, colligimus ex Relatione Ioannis Baptistæ Coccini, [In Relatione ad Canonizationem laudantur Vitæ scriptores,] Philippi Pirovani & Clementis Merlini Rotæ Auditorum facta Vrbano VIII super vita & miraculis sanctæ memoriæ Pii Papæ V, anno MDCXXIX, in cujus prima parte illi sic loquuntur: Nos inter omnes historias potissimum recepimus eam Hieronymi Catenæ, & Joannis Antonii Gabutii: qui ex professo vitam & res a Pio V præclare gestas memoriæ prodiderunt, & ex his si non integram & concludentem probationem, saltem insurgere adminiculum superioribus probationibus judicavimus; tum quia Caterna vir fuit insignis auctoritatis, [Hieronymus Cetena,] in Romana curia valde celebris, & a Secretis tum Cardinali Alexandrino pronepoti ejusdem Pii V, tum Congregationi Episcoporum & sacræ consultæ… tum etiam, quia ea quæ scripsit, vel probatissimis e fontibus hausisse, vel propriismet oculis vidisse se affirmat; cum Pium V viventem agnoverit & suspexerit, ac proinde testimonium illius maximi faciendum … Quin imo cum volumen Catenæ a Sixto V non modo lectum & approbatum, sed etiam ejus auctoritate & jussu impressum fuisse videatur, & Senatusconsulto Populi Romani munitum fuerit, ut habetur in epistola nuncupatoria eidem volumini præfixa, & ex ipso Senatusconsulto ante historiæ principium impresso, non est ambigendum, quin promereatur fidem. Si enim veritati non inniteretur, Princeps in lucem edi non ita facile jussisset aut permisisset.
[2] Gabutio vero non minus fidei præstandum esse putavimus, [Io. Antonius Gabutius,] nedum quia vir religiosus probatæque vitæ ac opinionis fuit, nempe e Clericis Regularibus S. Pauli ad Columnam, Religionis suæque Domus Præpositus, doctrina & moribus spectandus (quæ qualitates plurimum auctoritatis & fidei adstruunt) verum etiam, quia idem Gabutius examen subiit in Processu Romano ordinario, estque secundus testis & suscepto juramento operis sui de gestis Pii V veritatem testatus est: ex quo Sacramento qualis & quanta approbatio insurgat, nemo est qui ignoret… Imo bis Gabutius Boschum & alio se contulit, ut fideliter & accurate gesta Pii V investigaret & litteris traderet, seque ex probatissimis & integræ fidei auctoribus & monumentis Vitam Pii collegisse affirmat in calce operis: ejusque testimonium uti fide dignum pro sanctitate S. Caroli affertur in ejus Relatione. Unde & validiores ex eo possunt elici probationes pro sanctitate Pii V probanda. Quibus accedit ratio, quæ apud nos satis urgere & fidem addere profatis scriptoribus videbatur: quia scilicet eorum scripta vulgata fuerunt viventibus adhuc multis, qui Pium V cognoverant, ac rebus ab eo gestis inter fuerant, ac præfertim Sixto V, cui dicatum est opus Catenæ. Qui quidem Sixtus V familiaris fuerat Pii V, ab eoque Cardinalatus honore insignitus: & proinde credi non potest eos fuisse tam impudentes, ut mendacia omnium oculis palam exponerent, ne a Superioribus redarguerentur. Hæc aliaque in dicta Relatione Coccinus.
[3] Quanti autem Clemens Papa VIII Gabutii opus fecerit, testatur in diplomate ante ipsam Vitam excuso hoc exordio: Cum, sicut accepimus, [a Clemente VIII. approbatus,] dilectus filius Joannes Antonius Gabutius, Presbyter Congregationis Clericorum Regularium S. Pauli, ac Præpositus collegii ejusdem S. Pauli siti in platea Columna Urbis, Pii V Prædecessoris nostri, Pontificis, sanctitatis morum ac omni virtutum laude præstantissimi, cujus memoria sit in benedictione, vita & res gestas, a probatis auctoribus plurimisque oculatis testibus acceptas, & ex variis monumentis & litteris Apostolicis magna fide ac multo labore & sumptu collectas, & eleganter ac docte conscriptas, ad communem Romanorum Pontificum & Christianorum Principum omniumque Christi fidelium utilitatem in lucem edere statuerit &c. Quibus præmißis concedit Clemens amplißimam facultatem circa impreßionem dictæ Vitæ Pii V. Prodiit deinde typis Romanis anno MDCLXXII, Pius V Romanus Pontifex, sive Annalium Ecclesiasticorum, [& a Bzovio descriptus,] auctore R. P. F. Abrahamo Bzovio Polono sacræ Theologiæ Doctore Ordinis Prædicatorum, tomus posthumus & ultimus, Rerum in Orbe Christiano ab anno Domini MD LXVI usque ad MDLXXII (hoc est sub Pii V Pontificatu) gestarum narrationem complectens. In quo tomo Bzovius omnia, quæ proprie ad Pii V res gestas ejusque virtutes spectant eisdem plane verbis, sed ordine subinde immutato narrat, prout ea descripserat dictus Gabutius. Bella tamen & seditiones hæreticorum, quæ strictius proferuntur a Gabutio, latius ex aliis scriptoribus a Bzovio deducuntur. Quem aliosque scriptores poterit benevolus Lector consulere, si ista quoque cupit accuratius discussa legere; nobis historia Gabutii, satis prolixa, abunde sufficit: quia ipse Hieronymi Catenæ Italica Vita usus fuit, de qua potißimum ista in Præfatione arbitramur intelligenda: Quæ vero alii de Pio scripta reliquere, [usus vita Italica Catenæ.] ex iis (nonnullis, quatenus fuerit opus, prætermissis; multis vero etiam, ni fallimur, verius explicatis; plurimis denique, quæ illi non attigerant, memoratu dignis adjectis) illustre cunctis ordinibus virtutum omnium, in hoc Pontifice splendescentium, sincera fide proponetur exemplum. Hæc ille.
[4] Collegerat idem Gabutius epistolas Pii V ad Antistites, Reges, aliosque Principes, & statuerat tamquam rerum memoratarum testes edere, uti in Epilogo addit: sed eas in aliud tempus dilatas nactus est Franciscus Goubau, & curavit Antverpiæ in Officina Plantiniana Balthasaris Moreti anno MDCXL libris quinque distinctas excudi. Ex his varias inseruit suo tomo Bzovius, uti etiam varias constitutiones ex Bullario Pontificio Laërtii Cherubini desumptas, in quibus centum & quinquaginta constitutiones Pii V continentur. [citantur Epistolæ & Constitutiones.] Nos plurimas & epistolas & constitutiones inter nostras synopses marginales indicavimus, ut eas poßit lector consulere, ubi desiderabit ulteriorem rerum memoratarum explicationem. Vitam etiam ipsam more nostro in capita & numeros distinximus, addita prioris, quam fecit auctor divisionis notitia, ut si ea ab aliis citetur, facillime poßit etiam apud nos inveniri.
[5] Subjungimus epitomen Relationis Auditorum Rotæ, ac miracula inibi relata, quæ a Gabutio non attinguntur, inde colligemus, una cum Synopsi miraculorum omnium in Proceßibus productorum, [Relationis epitome,] quam etiam ex eodem dabimus: idque putamus esse satis, cum Relatio ipsa sit integra apud Bzovium edita. Extat etiam, quam prætermittimus quia nil continet singulare, brevis Relatio a Congregatione sacrorum Rituum. & a Summo Pontifice approbata, ac Romæ ex typographia Reverendæ Cameræ Apostolicæ anno MDCLXXII excusa: quo anno ipsis Kalendis Maji Clemens Papa X ipsum Pium V solenni ritu Beatorum numero ascripsit, & conceßit facultatem Officium Ecclesiasticum sub ritu semiduplici die quinta recitandi Romæ in Patriarchali S. Mariæ Majoris Ecclesia, [Officium Ecclesiasticum.] ubi corpus ejus requiescit; in oppido Boschi, ubi natus est; in diœcesibus Montis-Regalis, Nepesina & Sutrina, ubi fuit Episcopus; & in universa Religione Prædicatorum utriusque sexus, cujus Regulam professus fuit.
VITA
Auctore Ioanne Antonio Gabutio
Pius Papa V Romæ (S.)
PER ANT. GABUT.
Epistola Dedicatoria
Sanctissimo ac Beatissimo Patri & D. N. Paulo V. Pontifici
Maximo, Ioannes Antonius Gabutius, Clericus Regularis S. Pauli,
sempiternam felicitatē.
Quæ Pius V, & dignitate & virtute sanctissimus Pontifex, qui Te, Beatissime Pater, in supremo isto Apostolicæ Majestatis fastigio, octavo jam loco præcessit, sanctarum actionum reliquit exempla, [Qui gesta Pii V memoratu dignissima,] ea piorum omnium ac recte sentientium judicio, plane digna censentur, quæ cunctarum gentium litteris ac linguis ubique celebrentur, & in quibus commemorandis non modo tenuitas mea, sed acriora quoque præstantium scriptorum desudent ingenia. Hac namque ratione, & divini nominis gloria, quæ in tanti Pontificis virtute mirifice claruit, longius ac latius forte propagabitur; & mortalium animis, quibus hæc legere libuerit, tam præclaro virtutum exemplo proposito, consuletur egregie; & ipsius denique summi vir, quæ piis mentibus grata æque ac jucunda semper fuit, memoria ab hominum oblivione facile vindicabitur. [plurium hortatu scripserat auctor,] Hæ videlicet fuere causæ, cur ego superioribus annis, non equidem sponte mea, sed amplissimis viris, in primisque Michaele Bonello, Cardinale Alexandrino, mox vita functo, ac deinde Sebastiano Gislerio, Strongolensium Episcopo, ejusdem Pontificis consanguineis; atque aliis, quorum a nutu discedere mihi non licebat, sæpius impellentibus; Pii vitam ac res gestas litteris consignandas, parendi voluntate magis, quam perficiendi facultate, susceperim.
Opus igitur cum ex aliis multis ac probatis auctoribus, tum ex variis ac certis, quæ idem Carinalis ceterique multi locupletes & oculati testes mihi suppeditarunt, monumentis ac testimoniis, [jam impressum ac probatum opus] bona fide collectum, etsi minus pro dignitate, sane quidē pro ingenii mei tenuitate acrique historicæ veritatis studio, Deo bene juvante, conscriptum; summorumque virorum, harum rerum peritorum, in primis vero gravissimo tuo, Pater Beatissime, dum Cardinalis esses & Clementis VIII in Urbe Vicarii munere fungereris, judicio cognitum & approbatum, vix dum typis mandatum erat; cum ecce Te ad Ecclesiæ suæ sanctæ tenenda gubernacula, nihil ejusmodi cogitantem, [offert recens creato Papæ Paulo V,] pro singulari sua providentia Deus evocavit. Et sane non casu aliquo, sed divino consilio factum videtur, ut hoc qualecumq; opus, jamdiu quidem inchoatum, sed variis de causis sæpius intermissum, Tibi quasi de industria reservatum dicaretur; ut ejus potissimum fultum patrocinio, augustissimoque nomini consecratum prodiret in lucem, cui uni omnium maxime deberi constaret. Nam & sanctissimi Pontificis vita resque præclare gestæ, nulli magis quam summo Pontifici, ejus in locum & potestatem successori, cum relegendæ tum imitandæ, opportune vel aptius proponuntur: & Pii V virtutum recordatio haud injucunda esse potest ei, qui Christianæ pietatis cultor & propagator egregius, Pium ipsum semper mirifice coluit; & cum aliarum virtutū omnium splendore, tum in primis singulari morum integritate, eximia mansuetudine, summa prudentia conspicuus, eum & moribus & vita sic exprimere videtur, ut admirabili sapientissimorum S. R. E. Patrum consensu, ita Deo bene providente, illi succedere, atque adeo Christi vices in terris meruerit sustinere.
Huc accedito, quod sicut optimum & eruditissimum virum, [Gisteriorum Patrono,] Marcum Antonium Burghesium, genitorem tuum, pro singulari ejus virtute ac pietatis studio, Pius plurimum diligebat; eumque propterea Christi pauperum, quos idem Pius in visceribus sinceræ caritatis suæ semper gerebat, Advocatum in Urbe jampridem constitutum benigne conservabat in officio, fidelique illius opera libenter utebatur; ita magna plane Sanctitatis tuæ in Gislerios, ejusdem Pontificis consanguineos, omni tempore benignitas extitit: quam illi tum potissimum agnovere, cum annuente Clemente V III, & Collegii sui Ticinensis a Pio V erecti causam tibi delegatam de jure dirimi, ac sapientissimo judicio tuo magnis laboribus terminari, & memoratum Sebastianum Episcopum abs te tam libenti animo consecrari viderunt. Quibus & aliis nominibus, illi se tibi plurimum debere profitentur; hujusmodique beneficia non tam se tenere, quam auctoritate ac beneficentia tua obtinere lætantur.
Itaque videre videor, in maximo delatum meritis tuis Pontificatum gratulantium numero, Pium V, tui amantissimum, e cælo initum tibi honorem summopere gratulantem; [digno illius Successori] ac non modo tecum in hac electione prorsus admirabili, sed cum universo quoque populo Christiano præclare actum esse lætantem; atque ope divina, quam tibi summis votis implorat, sperantem fore, ut quæ ipse bene gessit, tu optime repræsentes; & quæ Pius V, senio prope confectus morteque præreptus, inchoata reliquit; ea aliaque longe majora Paulus Quintus, ætate constanti integraque valetudine, felicissime prosequatur atque perficiat, ut in hoc tuo augustissimo atque (ut speramus) diuturno Pontificatu, cultus Dei longe lateque propagetur, Christiana disciplina restituatur, Ecclesiæ dignitas & jura lapsa reparentur, præclara instituta retineantur, depravata corrigantur, profligentur hostes Catholicæ religionis, suus justitiæ, suus ceteris virtutibus locus restituatur. Hæc, & id genus alia Pontificiæ potestatis munera præclara, [eique post faustas apprecationes,] Pauli, Leones, Gregorii, Clementes, Pii, ceterique omnium virtutum laude præstantissimi antecessores tui posteris successoribus suis imitanda reliquerunt. In hæc, ut cœpisti, incumbere te summopere lætantur: atque in his te excellere maximis votis exoptant, sperant, magnisque apud Deum precibus cum universa Ecclesia, sive quæ in cælis, sive quæ in terris est, enixe comprecantur. Ut summus hic Pontificatus, ad gloriam Dei & ad communem Christianæ Reip. salutem tibi divino consilio delatus, sicuti hoc initio omnium bonorum animos singulari gaudio complevit; ita, ut cœpit, felicissime procedens, imaginem quamdam referat veterum sanctissimorum Pontificum, sitque nostris ac futuris temporibus universæ Ecclesiæ Dei maxime salutaris.
Merito igitur hæc tibi, Pater Beatissime, debetur historia: cujus ut optimus censor, ita sane omnium summe legitimus judex patronusque clementissimus, [se quoque dedicat.] & veritati testimonium, & operi judicium, & auctori patrocinium cum sacratissimo Apostolicæ benedictionis munere benigne præbere, ut maxime potes, ita maxime ut velis, supplex sacris pedibus tuis advolutus rogo Sanctitatem Tuam, Beatissime Pater, Deus Opt. Max. ad Ecclesiæ suæ sanctæ utilitatem, quam diutissime tueatur incolumem; & quæ sancte meditaris, optatum exitum ut feliciter consequantur, clementer efficiat. Romæ, Nonis Julii, MDCV.
PRÆFATIO.
Magno ac prorsus divino consilio Titum Cretensium Episcopum, & una cum eo Christianos universos, in primis vero sacrorum Antistites, Paulus Apostolus hortabatur, [Boni exempli ergo incarnatum Christū,] ut in omnibus bonorum operum sese præberent exemplum. [Tit. 2.] Intelligebat enim egregius Doctor ille gentium, mortalium animis ita natura comparatum esse, ut ad virtutem, sine qua vel bonus vel beatus esse nemo potest, præclaris actionibus potius, quam præceptis omnes impellantur: & cum ceteris in rebus omnibus, tum vel maxime in deligendo aut instituendo genere vitæ, clarorum virorum facta quam verba libentius consectentur. Itaque summus idemque sapientissimus rerum omnium opifex ac moderator Deus, divinas leges, ad quas, tamquam ad certissimas regulas, humanæ dirigerentur actiones, dedisse non contentus; ipsemet e cælo venit, hominisque formam induit, ut homines admirabili exemplo suo, & revocaret a vitio, & ad amplectendam colendamque virtutem incitaret. Parum enim erat, inquit B. Augustinus, Dominum hortari homines verbo, nisi firmaret exemplo. [In Psal. 63.] Cælestis porro hujus divinique humanæ vitæ magistri præclara tam præcepta quam exempla sectati, cum innumerabiles alii sanctissimi homines, [imitati ejus Vicarii,] tum in primis qui personam ejus in terris potestatemque gessere, nobis eadem ad imitandum & vita & moribus expressa reliquerunt. Viderunt prisca illa secula quamplurimos viros, plane divinos ac virtutum omnium laude florentissimos, qui veros Christi veri Dei ac Domini nostri Vicarios agentes, Ecclesiam ejus cum optimis & institutis & legibus constituerunt, tum vero etiam clarissimo sanctarum actionum splendore mirifice collustrarunt; neque tunc viventes solum, sed posteros etiam omnes, ad illustria ipsorum sectanda vestigia, stimularunt.
[2] Viderunt majores nostri, vidimus & nos singulari Dei beneficio legitimos eorum successores, pari auctoritate ac dignitate præditos, nec dissimili virtute ornatos; qui veterum sanctimoniam & studia diligenter æmulati, eximia virtutis quisque suæ nobis dedere documenta; [& inter hos B. Pius V,] atque rerum magna cum laude administratarum amplitudine, immortalem sibi apud Deum & homines gloriam pepererunt. Quorum in numero Pium hujus nominis Quintum, Pontificem sane Maximum (cujus præclara facta plerique omnes, qui hac luce fruuntur, vel percepisse auribus, vel oculis etiam spectasse potuerunt) cum primis elucere, prudens aut pius nemo negaverit. Quoniam igitur, ut scite Sapiens quidam dicebat, usque eo nobis bona prosunt exempla, ut magnorum virorum non minus recordatio quam præsentia juvet; & gloriæ Dei, & Reipublicæ Christianæ commodis conducere merito existimatum est, [cujus Vita Latine editur omnibus utilis,] si tanti Pontificis vita ac res gestæ Latinis quoque litteris consignarentur: cum præsertim historiæ hujus utilitas non ad unum tantum hominum genus (id quod in aliis sæpe solet evenire) sed ad omnes omnium ordinum gradus vel maxime pertineat. Religiosum fortasse profiteris institutum? En habes egregium hic obedientiæ, castimoniæ & paupertatis, & quod maxime admirere simul & imitere, in summa potestate insigne Christianæ humilitatis ac pietatis exemplum. Secularibus alius rebus addictus, vel domi vel foris rem aut publicam aut privatam administrat? Sed huic etiam non desunt hic pietatis prudentiæque plena consilia; quibus instructus, & propriæ & alienæ consulens saluti, cuncta sapienter moderetur. Militaribus alii studiis ducuntur, bellisque vel gerendis vel legendis valde delectantur? Habent & hi saluberrima præcepta, & quæ jucunde perlegant; non inania aut profana; sed gravia, eademque pia, bella maxima; & omnium fere, quæ umquam de Christiani nominis hostibus reportatæ fuerint, victorias celeberrimas. Hinc denique habent (quod caput est) Pontifices & Episcopi, [maxime Pontificibus & Episcopis] unde ad rem Ecclesiasticam omnem, sive ordinandam, sive tuendam, sive amplificandam petant exempla, ad veræque religionis cultum retinendum magis ac magis incendantur: idque eo etiam ardentius, quod veterum sanctorum Patrum vitas lectitare, eorumque res bene gestas identidem memoria repetere, proprium Sacerdotum ornamentum esse, sacris litteris erudimur. [Exod. 28., Lib. 1 epist. 24. & Pastoral. par. 2. cap. 2.] Præceperat namque Dominus olim, ut Patriarcharum nomina ad pectus inscripta perpetuo gestarent summi Sacerdotes, quod Gregorius Romanus Pontifex sanctissimus interpretans, Adscriptos patres, inquit, in pectore semper ferre, est antiquorum vitam sine intermissione cogitare. Nam tunc Sacerdos sine querela vivit, cum exempla Patrum præcedentium intuetur, ac Sanctorum vestigia sine cessatione considerat.
[3] Ceterum hæc summorum virorum auctoritate jussuque scribere ingressi, nihil in medium afferemus, quod a probatis auctoribus locupletibusve testibus non acceperimus; [scripta sincero judicio,] aut quod nimia libertate quemquam jure possit offendere. Nam licet alienæ auctoritatis imperio, non tamen ad alienæ voluntatis arbitrium, sed sincero candidoque animi judicio, gravem hanc, licet viribus meis imparem, scribendi provinciam suscepi. Ac, quæ tria jurantibus proposita esse oportere, divina tradunt oracula, ne quid falsum, alicuive noxium aut futile proferatur, ea mihi, mortalibus rebus jampridem abdicatis, perfectioris vitæ studia utcumque profitenti, humanique nihil, sed unam Dei gloriam hominumque salutem spectanti, cum in omni vitæ ratione, tum in primis in hoc gravissimo scribendi genere summa religione custodienda esse existimavi: statuique potius multa alioqui vera, citra tamen ullam historicæ dignitatis injuriam, pio silentio præterire; quam ad alicujus gratiam de meo quidquam affingere, aut ea tangere, quæ nulli prodesse, sed vel Deum vel homines quoquomodo queant irritare. [& optima fide,] Quæ quidem omnia, ut quantum in me esset optima fide præstarem; nullis laboribus parcens aut impensis, complures tum in Urbe, tum foris, eosque locupletissimos & oculatos, qui Pio in omni fere vitæ gradu familiares extiterant, testes consului; epistolas aliaque multa hinc inde mihi suppeditata manu scripta volumina diligenter inspexi. Quæ vero alii de Pio scripta reliquere, ex iis (nonnullis, quatenus fuerit opus, prætermissis; multis vero etiam, ni fallimur, verius explicatis; plurimis denique, quæ illi non attigerant, memoratu dignis adjectis) illustre cunctis ordinibus virtutum omnium, in hoc Pontifice splendescentium, sincera fide proponetur exemplum. Sicut enim ex igne suapte natura emicat splendor, ex unguentoque præstanti suavis diffunditur odor, quod ait S. Basilius; [Orat. in S. Gordium] sic e sanctorum commemoratione gestorum ad omnes provenit emolumentum. Sed jam ad institutum aggredior.
LIBER PRIMVS.
Res gestæ ab ejus ortu ad Pontificatum usque, & in eo circa Vrbem & ditiones subjectas statuta.
CAPUT I.
Ortus ac monastica disciplina.
[4] In ea Cisalpinæ Galliæ regione, quæ ad Liguriam pertinet, in ditione Mediolanensi, insigne ac pervetustum oppidum est, Dertonensis diœcesis, sex millia passuum ab urbe Alexandria distans, Boschum appellatum. Id ubertate soli, cæli temperie, incolarum frequentia ac pietate præstans, [Natus Boschi in Liguria,] Alexandrini agri finibus continetur, & Comitis titulo a proprio Domino tenetur hoc tempore. Tenuerunt antea Marchiones, ex iis præcipui, quos septem in Italia septingentis ferme jam ab hinc annis Otho II Augustus instituit, magnisque muneribus exornavit. In hoc oppido, Gisleriæ gentis, quæ perantiqua & nobilis ex urbe Bononia ob civiles discordias varias in regiones commigrasse perhibetur, veluti propaginem quamdam, [ex Gisleria familia,] anno a Virginis partu millesimo quadringentesimo quadragesimo quinto, consedisse ferunt; ac deinceps, uti fert rerum humanarum vicissitudo, licet ad inopiam redactam, inter primas tamen ejus loci familias honestum perpetuo gradum tenuisse. Illud vero satis constat, Gisleriorum plerisque per idem tempus in civili tumultu Bononia pulsis, qua excesserant, portam in odium seditionis protinus obstructam, deinde in hujus honorem Pontificis suo tempore ex Bononiensi Senatus-consulto apertam, ornatam, ac Piam nominatam fuisse, cum olim porta S. Isaiæ diceretur. Quod ibi in lapide excisa hujusmodi testatur inscriptio. Portam, civilis seditionis causa centum & amplius annos obstructam, Pio V. P. M. in summa civium tranquillitate, Ioan. Baptista Doria, Bononiensis Præses, [(quæ & Bononiæ amplæ fuit)] publico commodo atque ornamento aperiri, construi, Piamque nominari voluit, ex S. C. MDLXVIII. Civitatis inde pace composita, numquam ex ea familia defuerunt, qui, sicut etiam antea, summos magistratus & honores popularibus suffragiis consecuti, domi forisque præclare se gesserint. Sed hanc stirpem multo ante, quam Gislerii Bononia pellerentur, Boschum incoluisse, cum Pius ipse Pontifex asserebat interdum, tum etiam pluribus & certis ejus loci probatur documentis.
[5] Ex hoc igitur loco familiaque anno salutis MDIV ad XVI Kal. Februarii, [an. 1504, 17 Ianuarii:] qui dies S. Antonio sacer est, Julio II Romano Pontifice, Maximilianoque Austrio ejus nominis primo imperante, Paulo Gislerio patre, matre vero Dominina Augeria, honestis piisque conjugibus, ortus est Michael: hoc enim Pio ad sacrum fontem nomen est inditum. Qui annos natus quatuordecim, cum optimam indolem præseferret, a vilioribus artibus, [Michael dictus.] quibus eum parentes pro rei familiaris tenuitate nitebantur addicere, singulari animi ingenuitate prorsus abhorrens (utpote ad altiora ac majora natus) quoquo modo poterat excolendo virtutibus ingenio sese cœpit exercere: divinoque spiritu commotus, eam vitæ rationem ineundam sibi esse constituit, qua posset & Deo liberius inservire, & terrenarum illecebrarum laqueos evadens ad cælestia facilius aspirare. Quo igitur pietatis in studio fuerat educatus a puero, [Ordinem Prædicatorū ingressus,] in eo egregie proficiens, antequam rerum caducarum labe commacularetur, suo retento nomine, sanctissimi Dominicani Ordinis habitum induit. Idque in Vico-Iriæ, quæ nunc Vogeria dicitur, in domo ejus sodalitatis, quæ severiorem disciplinam in Gallia Cisalpina profitetur. Ubi cum magnam de se exspectationem concitasset, Viglebanensi cœnobio, & piorum sodalium frequentia, & duriore genere vitæ, & litterarum præterea studiis per eos dies admodum celebri, [variis locis docet:] adscriptus, eo commigravit. Nec ita multo post, cum ibi præclara probitatis & ingenii documenta dedisset, Bononiam studiorum causa missus, in iis ita profecit, ut brevi temporis intervallo dialecticæ, philosophiæ, theologiæque docendæ munus Patres ei demandarint, atque erudiendis variis in locis adolescentibus eum destinarint. Doctoris vero munere tanto cum auditorum fructu, sive rerum cognitionem, sive morum spectes integritatem, sexdecim functus est annos, ut ejus esse discipulum felicitati tribui soleret.
[6] Inter hæc Genuæ factus Sacerdos, anno a Christo nato MDXXVIII, reique divinæ primum faciendæ, ac suos bellorum cladibus afflictos consolandi causa Boschum profectus, [fit Sacerdos an. 1528,] cum direptum oppidum & a Gallorum exercitu duce Lautrechio succensum offendisset; pro sua in patriam pietate propinquis & amicis pie recreatis, Sezadii, qui pagus inde nec longe distat, solenni ritu sacrorum primitias obtulit Deo. Cum vero Ticini Fratres suos de superiore loco doceret, optimarum artium scientiarumque positiones publice defendit Parmæ, [propugnat theses de summo Pontifice,] in frequentissimo Ordinis sui conventu; ubi & præstantem sui felicitatem ingenii, & eximiam erga sacrosanctam Sedem Apostolicam fidem, quod nec sine divino fieri dixeris consilio, probe declaravit. Nam ex triginta propositis enuntiatis, bona pars erat de tuenda Romani Pontificis auctoritate, & contra hæreses, quæ iis temporibus insurgebant. Quibus in studiis si quid vacui dabatur temporis, ut in omni vita, ab otio turpi semper abhorruit: nam & in otio sine desidia, & litterarum in negotio non sine pietatis ardore versabatur: haud ignarus, ut otium sine litteris esse vivi hominis sepulturam, ita litteras & scientias absque caritatis officiis inflare hominem potius, quam ædificare. Itaque præclaris & illustribus sanctorum Patrum vestigiis insistens, ad vitæ perfectionem solidiore fundamento stabiliendam augendumque spiritum religionis, assiduum sacræ precationis usum adhibebat; [& virtute egregia prælucet,] ac B. Dominici aliorumque sanctitate præcellentium virorum, præsertim eorum qui ejusdem fuerant instituti, vitas lectitabat. Porro ceteris frequentius ad officia divina statis horis convenire, aliaque monastica vel humillima prompte obire ministeria, nullius respuere consuetudinem, sed omnibus comem se facilemque præbere; afflictos recreare, errantes corripere, ignaros docere, labantes confirmare, cunctis ad perfectioris vitæ formam præclaro virtutum exemplo prælucere; nullum aut levitatis aut vanitatis indicium præ se ferre. Quod si inter æquales, ut fit, animi gratia eum jocari contigisset; eam omnino decori rationem semper habuit, ut illius jocos & magna gravitate temperatos, ac sapientiæ plenos esse intelligeres. Et quemadmodum iis, qui religionis laude ceteros anteibant, se comitem adjungere; ita quoad ejus fieri poterat, obtrectantes homines maledicosque refugere solebat.
[7] Ordinis sui cœnobiis præfuit, bis quidem Viglebanensi, Soncinensi vero Albensique semel. [cœnobiis utriusque sexus,] Quo in munere, non ambiendo sed obediendo suscepto, domi forisque pascendo Dominico grege, pastoris vigilantissimi, egregiique religiosæ disciplinæ magistri, tam verbo quam exemplo partes implevit: ac variis in locis sacratarum Virginum curam ita gessit, ut earum complures cœtus ad perfectam religionis disciplinam egregie conformaverit; ubique in omni rerum administratione sine querela, immo summa cum integritatis, prudentiæ & pietatis laude versatus: quas & alias ipse virtutes, priscos illos ac sanctiores Christianæ militiæ duces imitatus, sic expressit, ut eas non tam usu comparasse, quam in mores ac naturam convertisse videretur. Albensi cœnobio cum præsideret (ut interim omittam, [cum laude præest.] quod postea commodius de Comite Trinitatis suo loco narrabitur) eximia Michaelis fortitudo, gregisque Dominici tuendi studium in primis enituit. Nam cum in bello Subalpino, quod per id tempus Hispanos inter & Gallos exardebat, tercentum milites, seu necessitate adacti seu prædandi libidine adducti, monasterium cui ipse præerat expilaturi, Albam convenissent, nefariumque opus perpetrare conarentur; eos ille non armis, sed gravi oratione repressos, ut alter Leo Magnus, cui erat successurus, repulit fugavitque.
[8] Ceterum licet corpore non admodum firmo, sed imbecillo potius esset, [verbo & exemplo sua det assiduitatem ad officia divina,] tamen sobrietatis ope incolumem sese, atque ad ordinarios labores communisque vitæ rationem idoneum, perpetuo conservavit. Divini vero cultus sive diurnam sive nocturnam exercitationem numquam aut remisit ipse, nisi cogente necessitate, aut Fratres suos remittere permisit. Hoc enim sacris in collegiis instituto accurate retento, ibi omnia & ad victum & ad alios usus necessaria, Deo providente, cumulate suppeditari. Quam ad rem ut semper vigiles se solicitosque præstarent, simulque sacrarum litterarum in studia diligenter incumberent, Fratres suos identidem hortabatur. Ex his veluti duobus & pietatis & eruditionis uberibus (quod ille a sanctis Patribus traditum usurpare consueverat) lac spirituale sugi oportere, utpote sine quo humanus animus prorsus exaresceret sterilisque redderetur. Illud vero etiam dicebat interdum, religiosum hominem a suo conclavi semotum, nihilo melius habere sese, quam ex aqua piscem extractum. Quare quamdiu cœnobia gubernavit, juvenes domi fere semper continuit, neque nisi admodum raro, gravique de causa suos prodire patiebatur: [& amorem cellæ,] alienum enim esse ab regulari homine atque instituto, temere per urbes vicosque vagari, ac facile se in laicorum consuetudinem dare. Quod ipse non verbo solum, sed exemplo quoque docens, quoties pro rerum ac muneris sui necessitatibus prodibat in publicum, magno sociis suis magnoque aliis erat Christianæ moderationis religiosæque disciplinæ documento. Sensibus namque religiose compositis oculisque demissis, [ipsa ab compositus mores dictus S. Bernardinus,] cum in eo summa quædam tum animi tum corporis conformatio mirabiliter eluceret, atque omnibus in rebus singularem quamdam modestiam & gravitatem præ se ferret, eam sibi reverentiam apud omnes peperit, ut non amplius Michaelis, sed S. Bernardini nomine passim appellaretur: quippe qui ipsum sanctissimum virum, ut moribus, ita & corporis gracilitate & aspectu venerando, egregie referret: atque hæc quidem opinio famaque sic increbuit, ut hocne nomen, an illud ei proprium esset, non pauci dubitarent.
[9] Per multos autem annos toto Quadragesimæ tempore sacras conciones magno pietatis ardore, parique cum audientium fructu variis in locis habuit: & cum ceterorum cujusvis ordinis, [Confessarius diligens] tum vero etiam principum virorum, apud quos pro suæ fama virtutis magna erat in gratia, sacras confessiones frequenter audiebat. In iis erat Alfonsus Avalus, Vastii Marchio, ditionis Mediolanensis pro Carolo V Cæsare Hispaniarum Rege Præfectus: qui pro sua pietate eum, licet ab urbe Mediolano viginti fere millia passuum absentem Viglebanique residentem, conscientiæ suæ judicem ac vitæ moderatorem elegit; ejusque virtuti valde fidens, eleemosynarum quas egentibus erogare consueverat eum sibi ministrum esse voluit. Quæ vero in usus suos tribuebantur, ex iis nihil omnino retinebat sibi: [communis & pauperis vitæ amans,] sed omnia, ut regularem decet hominem, in commune conferebat: quin etiam ab iis rebus; quæ sibi necessariæ ad usum videbantur, religiosæ paupertatis cultor egregius interdum abstinebat. Viglebani, sodalibus suis eum cohortantibus, ut e collata stipe pecuniarum aliquid reservaret, quo pallium, pluvio tempore Mediolanum ad Marchionem proficiscenti sibi necessarium, conficeret, minime id quidem expedire respondit: sed uti ceteris præpositum se bono illis exemplo esse oportere: mendicantes pauperes debere una qualicumque tunica contentos esse: inanem illorum esse paupertatis professionem, qui more divitum splendide vestiuntur.
[10] Ceterum pauper ille quidem erat ac tenuis, sed cultus tamen munditiæque studiosus: propterea dicere solebat; [vereque humilis] paupertatem semper quidem sibi valde placuifse, sordes vero numquam. Ad Ordinis vero sui comitia, sibique assignata domicilia, ne ab instituti sui legibus vel modice declinaret, pedes proficiscebatur. In itinere sarcinulas suas humeris impositas gestabat ipse, raro cum comitibus sermonem conferens; sed vel recitandis precibus, vel rebus divinis meditandis pie occupatus. Ambitionis autem vanitatem ita fugit, ut ne minimam quidem ejus dederit suspicionem: sed ad omnes dignitates, gradus, & honores absque ulla sua contentione, imo pene coactus, [inter officia sibi ab Ordine imposita,] ut passim dicemus, evectus est. Provincialibus Fratrum suorum in comitiis, ob summam omnium de illius integritate existimationem, sæpe lectus est Judex extraordinarius: atque ubi justitiæ ratio virtutisque decus ageretur, tam inexorabilis fuit, ut nemo magis. Quibus in comitiis, quandoque Definitor, ut appellant, quod munus ad Provincialis Præsidis dignitatem proxime accedit, electus est.
[11] Ægre porro magnoque cum timore administrationis alicujus, præcipue vero monasticæ præfecturæ atque regendarum animarum onus, utpote Angelicis humeris formidandū, [pro suo adversus hæreticos zelo,] impositum subibat: viroque sibi admodum familiari serio dicere consueverat, ob salutis suæ declinanda discrimina, ubi sine divini honoris aut virtutis detrimento id fieri potuisset, hujusmodi se dignitatum gradibus libentissime abdicaturum: ratus cum illis maxima pericula esse conjuncta: ac propterea sacri Quæsitoris, violatæque religionis Judicis muneri sustinendo, quod minus ejusmodi periculis esset obnoxium, si ad id suscipiendum adigeretur, pro ardenti suo in exterminandis hæreticis desiderio ac tuendæ Catholicæ fidei studio, se propensiorem esse demonstrabat. Quod munus a B. Dominico singulari Dei providentia divinitus institutum, atque in Ecclesia Catholica receptum, ob idque in sacra Dominicanorum Fratrum familia hereditario quasi jure deinceps perpetuo retentum, quam utile ad evellenda ex agro Dominico hæresum zizania, atque ad Catholicam fidem sive protegendam sive propagandam necessarium semper fuerit; uberrimi ac salutares, qui in Christiano orbe ad gloriam Dei ejusque Ecclesiæ salutem pietatis fructus in dies percipiuntur, luce clarius ostendunt. Præclarum hoc igitur sanctumque in hæreticos inquirendi officium, Superiorum jussu sibi delatum, [amat officium Inquisitoris.] tam ardenti animo Michael suscepit & exercuit, ut & acerrimum Christianæ veritatis protectorem, & S. Dominici alumnum egregium se ubique semper exhibuerit. Atque inde summus ille rerum omnium moderator Deus, qui suaviter omnia disponit, quique pios ministrorum suorum conatus actionesque sanctas & benigne fovere & large remunerari pro immensa sua bonitate consuevit, fidelis famuli sui cum virtutem probandi, tum personam ac nomen illustrandi sumpsit occasionem: quæ fuit hujusmodi.
CAPUT II.
Munus Inquisitoris, etiam generalis, impositum.
[12] Sub idem tempus Rhæti, qui nunc Grisones appellati, Alpes incolunt, qua Germania ab Italia dividitur, ob magnam cum hæreticis Helvetiorum pagis vicinitatem & usum, utpote imperita gens naturaque rudis, hæresos veneno tabescebant. Atque hæc pestis manabat latius, [Ob hæreses in Valle-Telina & Clavenna,] in vallesque Telinam seu Volturenam & Clavennam, primarias Comensis diœcesis partes, jam penetraverat: verendumque erat, ne ob assiduam cum illis populis consuetudinem & mercimoniorum commoditatem, sensim omnem Cisalpinam Galliam labefactaret. Huic tam gravi morbo depellendo tantoque vitando periculo, cum magno præsentique opus esset remedio, re diligenter considerata, inveniri nemo potuit, qui ad sacrum Quæsitoris munus Comi gerendum aptior & melior esse videretur Michaele Gislerio: quique minus pro Catholica religione ullum periculum extimesceret, ac vitam ipsam, si opus esset, [constituitur Inquisitor Comi,] profundere dubitaret. Hoc igitur officio in hisce rerum angustiis ei delato, in id tam acriter incubuit, ut nullus ferme inibi fuerit aut locus, quem ille non perlustrarit; aut incola, quem vel in rectam religionis viam reducere, vel in officio continere non contenderit. Haud veritus, ad omnia perscrutanda, in eas se valles vel noctu conferre: ad eam rem usus inprimis opera Bernardi Odescalchi Comensis Patritii, qui a propinquis suis, eas valles incolentibus, de rebus hæreticorum omnibus certior fiebat. Is erat e sodalitate Crucis ejus civitatis, vir pius, & apud Cardinales sacræ Inquisitioni præfectos valde gratiosus.
[13] Sed quoniam inter alias pessimas hæreticorum artes in suis proseminandis erroribus, præcipua semper ea fuit ac forte omnium perniciosissima, ut speciosis titulis, editis pervulgatisque libellis, venena sua longe lateque diffunderent, hominesque mellito ac pestifero poculo seductos perderent: hanc potissimum fallendi viam, quam scilicet in Gallia Germaniaque & alibi viderant sibi belle processisse, ad Catholicos quoque Italorum animos pessime, si possent, imbuendos, inire perniciosi illi diabolicæ doctrinæ magistri constituerunt. Hoc igitur consilio cum hæretici Lutherani Calvinianique dogmatis, librorum, abs se conscriptorum, & in Pesclavio Rhæticæ ditionis, imo hæreticæ factionis oppido, typis excusorum, [12 sarcinas librorum hæreticorum intercipit:] duodecim sarcinas ex Volturena valle exportandas curavissent; ut subinde variis in Italiæ civitatibus, præsertim Cremonæ, Vicentiæ, Mutinæ, Faventiæ, & in Calabria Consentiæ, atque aliis in locis, quibuscum negotiorum consuetudo ipsis intercederet, per Comensem mercatorem disseminarentur; ea de re Michael admonitus, vidensque id magno Italiæ exitio fore, si pestilentia dogmata passim & impune legerentur; de repente pro sua auctoritate libros penes publicanos intercepit. Quamobrem mercator ad sacrorum Vicarium Comensiumque Canonicorum collegium, vacante illa Sede, confugit. Itaque, rogante mercatore, nec mora, ad tollendos libros Vicarius accurrit. At vero Michael, [resistentes excommunicat,] qui prior eos pro jure suo recte repetierat, cum intercepti libri sibi minime redderentur, sed potius mercatoris civis causa multorum fulta patrocinio defenderetur, in ejus criminis affines anathematis sententiam tulit; ac de re tota Romam perscripsit ad Cardinales violatæ religionis Judices, nempe ad Joannem Petrum Carafam, qui postea lectus Pontifex Paulus IV est appellatus; ad Rodulphum Pium Carpensem, & ad Marcellum Cervinum, qui mox Pontifex fuit Marcellus II; & ad Joannem Toletum; viros omnes Christianæ religionis studio flagrantissimos. Qui, re cognita, Michaelisque probata sententia atque constantia, Vicarium ipsum & Canonicos Romam citarunt: quod ii præsertim Inquisitori essent acriter minitati.
[14] Hac citatione civitas illa commota Michaelem habere odio cœpit. Itaque magno infimæ plebis, puerorum, aliorumque vulgarium adolescentium globo coacto, [cum magno vitæ periculo.] arreptisque lapidibus ipsum urbem ingredientem (nam extra muros cœnobium est) primum petulanter compellare; tum impressione facta, præcipites aggredi non dubitarunt: ille vero in fugam conversus, in Odescalcorum ædes vix se proripere quivit. Interea Vicarius & Canonici ad Ferdinandum Gonzagam, Mediolanensis provinciæ Præfectum, auxilii gratia perfugiunt: illud objicientes, quod ipse civitati tumultum injecisset: atque ut ea re supersederetur, impetrarunt. Non tamen ille ob id incepto sibi abstinendum, aut deserendum officium, imo vero fortius insistendum existimavit. Ira percitus Gonzaga, gravi pœna proposita, mandat illi, ut mane postridie ejus diei (quod utique nimis breve temporis erat spatium ejusmodi itineri circiter triginta millia passuum conficiendo) adesset Mediolani. Per idem tempus de insidiis, quas ad eum ut in comminatas pœnas incideret retardandum, adversarii paraverant, Michael admonitus; lecto sibi certo itineris duce, atque ea, qua Berlasina (ubi S. Petrus Martyr occubuit) recta pertransitur, via prætermissa, per Licinii forum (Incini-plebem vocant) profectus, noctu pedes tantopere contendit, ut ad præscriptam sibi horam coram Gonzaga constiterit: qui truci aspectu eum intuitus, audire noluit, imo ceteris dimissis, in cubiculum sese abdidit. Tum vero Michael, [Mediolani in carcerem conjiciendus,] agnito nobili viro, Præfecti familiari, eum rogat, ut quid sibi Princeps de ipso velit, ab eodem diligenter exquirat. Rogata præstat ille, refertque ipsum in eo consilio esse, ut Michael arctissimam in custodiam conjiceretur: quod tamen divino atque amici illius intercedentis beneficio non evenit. Quocirca veritus ipse, ne notam aliquam aut dedecus importune subire cogeretur, magnis itineribus Romam contendit.
[15] Hoc loco jucundum ejus tum patientiæ tum modestiæ documentum, futurique Pontificatus haud inanem, [Romam contendit:] licet ironiæ plenam prædictionem, silentio non præteribo. Urbem ingressus, cum ex itinere lassus ac jejunus, sub noctem ad Sanctæ Sabinæ Ordinis sui cœnobium mula vectus se contulisset; qui tum loco præerat, homo forte paulo durioris ingenii, virum non agnoscens, ægre hospitem excepit: ratusque fortasse proprii commodi & ambitionis causa eum advenisse; Quid tu, inquit, tibi in Urbe quæritas? num existimas te summum fore Pontificem? scilicet isti (Cardinales designans) te sunt electuri. Ad hæc vir Dei, se Christi causa venisse, ejusque honorem & gloriam auctam quærere, præterea nihil; sibi vero qualecumque brevis temporis hospitiolum, ac pro mula fœni modicum rogare. Utcumque igitur acceptus, eisdem proinde Cardinalibus, quæcumque in ea causa gesta fuerant, tam ardenti in religionem animo præsens omnia renuntiavit; ut quamvis Canonici Romam evocati, multorum haud recte de re doctorum ope & gratia niterentur, nihil tamen effecerint: sed re præclare confecta, [& exitum optatum nanciscitur:] ex sententiaque feliciter expedita, summam inde laudem ipse consecutus est. Quamobrem eam de ipsius virtute amplissimi illi Patres opinionem concepere, quæ de optimo ac fortissimo viro, ad beneque merendum de Ecclesia Dei egregie animato, concipi posse videbatur. Inter hæc objicienti, satius fuisse in his contentionibus cum viris primariis mitius agere; Michael ardore virtutis incensus; Si quis, inquit, ad homines, violatæ religionis Judicum ministris vim inferentes, respectum habet humanum, is male affectum animum se habere ostendit.
[16] Ea tempestate, Curiæ, quod est primarium Rhætorum oppidum, duo ad eam Ecclesiam designati Canonici, de electione in judicio contendebant. Horum alter e Plantarum, e Salicum alter erat familia. Planta pluribus suffragiis nitebatur: sed quia hæreticus erat perditisque moribus, [Curiam ablegatus Canonici hæretici electionem irritam facit:] ejus electio Pontificis auctoritate comprobari non poterat. Res coram sacræ Inquisitionis Cardinalibus Romæ agebatur: qui Michaelis virtute in re Comensi egregie probata atque perspecta, eum ad quærendum in Plantam, quæstionemque legitime formandam, in Rhætiam legaverunt. Nonnullis vero, ut alieno habitu eo proficisceretur, ob effugiendas hæreticorum Dominicani Ordinis acerrimorum hostium insidias, consulentibus; habitum nullo pacto immutare se velle respondit: quin etiam in eodem ipso habitu, si opus esset, pro religione libenter se mortem oppetiturum, quando id sibi divino beneficio licuisset. Profectus igitur quæstionem habuit, & habitam litteris consignari; atque ab hæreticis, cognitam viri virtutem ac sanctimoniam reverentibus, detrimenti nihil ipse passus, hæreticum electum condemnari curavit.
[17] Inde Bergomum pro tempore missus Inquisitor, singulari animi fortitudine, nec sine gravi vitæ suæ discrimine, contra Georgium Medulacum, insignem hæreticum, judicium instituit. Is erat eloquentia, qua civium causas tuebatur, & affinitate, [Bergomi Medulacum hæreticum,] qua nobiles sibi multos devinxerat, in civitate potens in primis & clarus: ex quo fiebat, ut Inquisitores, quamquam illius scelera minime ferenda judicarent, in eum tamen animadvertere, ne se suaque in maximum periculum adducerent, non auderent. At vero Michael, absentis Inquisitoris locum & potestatem nactus, pestem illam e civitate alioqui Catholica, prius quam altiores radices ageret, penitus evellendam existimavit, Medulaco in carcerem conjecto, in eumque judicio legitime constituto. [carceri tradit,] In quo magno illi adjumento fuit gratia & auctoritas Comitis Joannis Hieronymi Albani, celebris jurisconsulti, ac perpetui sacræ Inquisitionis egregiique patroni: quem deinde ipse Pontifex, pii hujus officii memor, in amplissimum Cardinalium collegium, pro eximiis ejus virtutibus ac meritis, cooptavit. Is ergo, ut miserum illum propinquum suum ad sanitatem revocaret, una cum Michaele plurimum, sed ne quidquam, cum elaborasset; demum carni & sanguini religionem præferendam ratus, & ad Inquisitorem conversus, legibus ut in eum ageret, enixe rogavit. [ab eoque elapsum restitui curat:] Interim reo noctu per vim ab amicis suis e carceribus erepto, cum & illum in vincula reducere, & tot sontes cives justis pœnis afficere, esset omnino difficillimum; ut omnes ejus criminis affines, Catholico ritu facinoris se pœnitere profiterentur, Michael effecit: Medulaco, statim ipsius Albani ope in custodiam restituto: qui postea Venetias relegatus, ibidem in carcere periit infeliciter.
[18] Nec ita multo post, Bergomum, cum potestate Apostolica, ab Julio Tertio Summo Pontifice ac memoratis Cardinalibus denuo Michael destinatur, [in Episcopum, suspectum quæstionem clam habet:] ut in Victorem Superantium, nobilem Venetum, ejus civitatis Episcopum, de hæresi delatum, inspiceret ac legitimam quæstionem institueret. Irrepserat namque in eam urbem hæretica pestis, contracta potissimum ex hæreticorum lectione librorum; quibus depravatus etiam Antistes, iis duas arcas repleverat; easque in suburbana villa, ne deprehenderentur, clausas abscondi curaverat. Ex quo fit etiam perspicuum, id quod ante memoravimus, quam periculosus atque adeo perniciosus semper fuerit ejusmodi libellorum usus, quo veluti virulento pabulo non solum Christi oves, sed Pastores quoque aliquando fœde corrupti contabescunt. Cum igitur sine gravi & aperto quærentium periculo res inspici non posset, quod & a Magistratibus & ab aliis quamplurimis Episcopus vehementer protegeretur; Michael negotio fortiter ac prudenter insistens, testimonia clam excipi, quæstionem haberi, & in commentarios referri caute procuravit. Quod ubi compertum est, Episcopus Magistratusque miserunt, qui eum ad necem conquirerent. Inter alias vero illi structas insidias, illud fuit sane facinorosum, cum Nonis Decembris anni MDL, [non sine suo summo periculo.] intempesta nocte, armata manu, cœnobium, in quo ipse quiescebat, aggressi, Dei ministrum inde eripere maleque habere tentaverunt. Quo ille cognito, surgens e lectulo, ad inexpugnabilem sacræ precationis arcem de more confugiens, divinam opem supplex imploravit. Nec irritas famuli sui preces esse voluit Deus, qui de cælo respicit in preces humilium, protectorque est omnium sperantium in se. Mox enim fidei plenus, ac cælestibus munitus armis, irruentem cohortem una voce ita repressit, ut in fugam omnes conversi, damni nihil intulerint.
[19] At ipse memor Dominici præcepti monentis; Cum persequentur vos in una civitate, fugite in aliam: Bergomo de nocte discedere, rustico duce, properavit. [Matth. 10] Aviis itineribus discedenti paratas in via recta ab adversariis insidias, divino potius quam humano consilio, mirabiliter evasit: conscriptam vero quæstionem, ne periret, apud Aurelium Grianium Franciscanum caute deposuit; eaque mox recepta, ad Urbem remigravit. Ubi rem bene gestam omnes, præsertim Cardinales sacræ Inquisitionis Præsides, [& Romæ procurat depositionem illius.] laudibus extollere; eximiamque Michaelis cum prudentiam tum fortitudinem, religionisque tuendæ studium prædicare. Romam proinde ductus Antistes, multorum licet gratia fretus, in S. Angeli arcem inclusus, judicium subiit: & convictus est fœdorum hæreticæ pravitatis errorum, exemplique perniciosissimi: ex quibus comperiebatur, eum factum ex pastore lupum pessimam tenere artem, e Lutheri Calvinique colluvie haustam, inficiendi Christi gregis, nisi tot tantisque malis divina providentia per ipsius Michaelis antevertisset industriam. Ille vero tandem Ecclesia privatus Venetiis, seu veneno, seu, ut alii volunt, mœrore confectus interiit. Itaque sublata hæretica pestilentia, civitas Bergomensis alioqui pia, & avitæ Catholicæque religionis cultu jam inde ab initio nascentis Ecclesiæ inclyta, in sinceræ pietate professione deinceps perseverat.
CAP. III
[20] Post hæc autem anno MDLI, mense Junio, Theophilo, Dominicani Ordinis in Urbe Proinquisitore (quem generalem sacræ Inquisitionis Commissarium appellant) officio simul & vita functo, cum plerique spectatæ virtutis viri in demortui locum apti proponerentur; Cardinalis Carafa, [Commissarius generalis Inquisitionis] primarius illius Congregationis Præfectus, Michaelem, summa Collegarum atque adeo Julii Pontificis voluntate, sua sponte ad id muneris aptiorem judicavit & elegit. Erat videlicet Michael cum aliis amplissimis Patribus egregie probatus & carus, tum in primis ipsi Carafæ atque Carpensi: qui eum familiarissime & accipiebant & complectebantur; &, quo ipse incensus erat studio religionis illecti, [carus Cardinali Carafæ] simplicique aperto ac minime fucato hominis ingenio delectati, conferendis cum eo sermonibus animos explere suos haud satis posse videbantur. Propterea Carafa ministris mandarat suis, ne illum adventantem, ut fit, adesse prænuntiarent aut prohiberent ingressu, sed in ejus intima cubicula statim ingredi libere permitterent. Itaque sæpius, remotis arbitris, secedentes, inter se quam diutissime colloquebantur: quod ut commodius fieret, palatii sui, quam incoleret, ei partem assignavit; familiaribusque suis atque aliis dicebat interdum, Michaelem sane maximum Dei famulum esse, summisque & honoribus & dignitatum gradibus dignum.
[21] Dum igitur hoc ipse fungeretur officio, ut alias ubique, peregregiam ac strenuam, tum Catholicæ tuendæ fidei, tum hæreticorum erroribus convellendis, pertinacibus plectendis, resipiscentibusque clementer habendis, operam impendit. [conversos benigne fovit.] Quos enim vel privatis colloquiis ad saniora consilia revocasset, vel publice ejuratis erroribus, legitimis pœnis affectos, vere pœnitentes, & ad meliorem frugem conversos agnovisset; eos perhumaniter acceptos consolabatur, pie fovebat, & ad mensam sibi convivas excipiebat: qua etiam in eos humanitate postea factus Cardinalis utebatur. Ceterum cum ab omnibus avaritiæ sordibus longissime se abesse semper ostendit, tum vero magnam temperantiæ, magnam beneficentiæ ac piæ liberalitatis laudem tulit. Suis namque stipendiis & oblatis eleemosynis, quamquam sibi minime supervacuis, non quoslibet aut indignos, sed egenos, viduas, ac pupillos, quorum ipse parens vere dicebatur, virtuteque præditos homines benigne sustentabat: eratque ad conferenda, quam ad accipienda beneficia promptior: & quoties de aliis licebat sibi bene mereri, summopere lætabatur.
CAPUT III.
Dignitas Episcopalis & Cardinalitia, ac summi Inquisitoris collata. Libertas in sententia dicenda.
CAP. IV
[22] Interea vero X Kal. Aprilis anni MDLV, migravit e vita Julius Pontifex, subindeque Marcellus II ei subrogatus, qui duos & viginti dies vixit in Pontificatu: cui X Kal. Junii ejusdem anni, [Vacante Sede summi Inquisitoris Vicarius] suffectus est Jo. Petrus Carafa, Card. Neapolitanus, Paulus IV appellatus. Per hosce comitiales dies sacræ Inquisitionis Cardinales absolutam gravissimarum rerum cognitionem atque judicium, facta ei libera & ampla potestate (paucis nonnullis atrocioribus causis exceptis) per se decidendi quæstiones fidei, causas definiendi, reosque vel absolvendi vel condemnandi, præter ordinem Michaeli detulerunt: quæ potestas par deinceps ex hujusmodi occasione nemini data. Paulus vero non solum in ejus muneris administratione Michaelem confirmavit, sed eum etiam Nepetæ Sutriique dixit Episcopum. Quæ quidem Ecclesiæ duæ tenuis reditus, inter se modico locorum intervallo distantes, [deinde Episcopus Nepesinus & Surrinus] via Flaminia, XXV ferme ab Urbe lapide, jamdiu ab uno reguntur Antistite. Hanc ergo Episcopalem provinciam sponte deferente atque adeo mandante Pontifice, invitus quidem suscepit, anno MDLVI mense Septembris, sed susceptam egregie deinceps triennium & amplius administravit. At vero quod ab ejusmodi onerum periculis perpetuo cavendum sibi esse statuisset, eam dignitatem subire initio recusanti, ac potius ad monasticam quietem redire flagitanti, Paulus minus indulgens; Iis, inquit, te compedibus illigabimus, ut ad cœnobiticam vitam jam amplius reverti non possis. Quibus ille verbis innuere volebat, se illum inter amplissimos Romanæ Ecclesiæ Patres relaturum. Itaque creatione proxima eum Pontifex in fratris filii cubiculum accersivit, quem ipso die mane legeret in Senatum, quod tamen tunc non evenit. In quo Michael nihilo secius, ac si magnum periculum evasisset, confestim Senatu dimisso lætus; Effugimus, inquit, effugimus. Mox cum ipso Pontifice & cum aliis colloqui cœpit, animo pacatissimo ad omniaque bene parato. Quæ res fuit a multis observata diligenter, aliis, quod desponsæ dignitatis expers inde regrederetur, digito eum indicantibus, ac per jocum compellato pudorem injicere conantibus; aliis vero constantiam ejus, & quam ipso vultu præ se ferebat, moderationem animi demirantibus.
CAP. V
[23] Anno denique post Christum natum MDLVII, Idibus Martiis, in amplissimum Collegium cooptatur, Cardinalis Alexandrinus appellatus (accepto nomine ab urbe Alexandria, [denique Cardinalis creatus] quæ, ut ostendimus, parum abest a Boscho patria sua) Tituli primum quidem S. Mariæ supra Minervam, quæ insignis Prædicatorum Fratrum ædes tunc primum ejus causa dari cœpit in titulum Cardinalibus, deinde S. Sabinæ ejusdem Ordinis: demum, rebus ira ferentibus, ad prioris Ecclesiæ titulum revocatus est. Ceterum Paulus, cum religionis cultum ac morum disciplinam valde collapsam restituere, sibique ad tam gravem rerum molem sustinendam, præter ordinarios adjutores, quempiam inviolatæ fidei judicio intimum administrum adsciscere statuisset, novo munere sapienter instituto, id Alexandrino detulit; eumque summum ac perpetuum in universa Christiana republica Inquisitorem, in amplissimo Cardinalium cœtu, magna cerimonia declaravit; quem ceteri omnes, seu delegati seu ordinarii judices, [& summus Inquisitor] etiam Episcopi, in ejusmodi causis agnoscerent Superiorem: atque ut id Cardinalibus tantum in posterum mandaretur, instituit; eis & administris certum stipendium constituturus: decrevitque ne sacri interregni tempore vacaret, instar officii summi Pœnitentiarii. Sed ut ante, ita post ipsum Michaelem, supremum Inquisitorem fieri vel appellari, nemini datum esse constat; Pontificibus id sibi reservantibus, Inquisitionisque cura certis, qui ex instituto Pauli III ad hanc rem eligi solent, Cardinalibus, ut antea, delegata.
[24] Hoc igitur munere sic est ipse perfunctus, ut cum præcellenti dignitate parem quoque integritatem ac diligentiam conjungeret, & industriam omnino consentaneam gravissimi Pontificis voluntati. Qui sicuti rebus optime ordinandis dare operam cœpit, [nihil inde elatior] ita præclare cœpta optatus finis esset consecutus, ni ardens in Italia bellum cogitationes ejus prævertisset. In ampissimo ordine Michael ita se gessit, ut ea dignitas, probitatis ac virtutis suæ index splendorque potius extiterit, quam ut illius animus inde fuerit ullam in partem vel leviter immutatus. Quin solitam humilitatem suam, modestæque vitæ cultum ita diligenter præstitit, usuque retinuit, ut præterquam in publicis actionibus monasticos habitus deponere numquam voluerit. Sed quæ mens, qui mores illi fuerint, in tam sublimi gradu collocato, quid Pontificem ad eum promovendum impulerit, quid inde propinquos agere vel sentire præscriberet, denique quam castus & integer in rebus ecclesiasticis, etiam amicis & affinibus, conferendis extiterit, vel ex una, quam ad Paulinam sororis suæ filiam manu sua scripsit, epistola, velut ex ungue leonem licet agnoscere. Quæ quidem epistola quoniam ad harum rerum veritatem magis illustrandam pertinet, operæpretium fore visum est, eam a me ex ipso exemplari Latine conversam hoc loco subjungere.
[25] Hodie litteras tuas, III Kalend. Martii datas, accepi: ex quibus mihi perjucundum fuit intelligere, tibi cum marito tuo, probo viro, optime convenire: ambosque, uti pios Christianos decet, [quod vel epistola ad neptem declarat,] de quo minime dubitabam, in timore & amore Dei vitam instituere. In quo si, uti speramus, perseveraveritis, divinæ illius majestati erit cura de vobis deque rebus vestris, quoniam timentibus Deum omnia cooperantur in bonum; beatique sunt illi, quorum consilia omnia ad unum Deum diriguntur, eumque spectant unum, qui cunctis mundi thesauris longe præferendus est, ac pluris quam mille mundi, si tot essent, æstimandus: cetera namque universa, nisi ad Deum referantur, inania sunt omnino, ac veluti fumus evanescunt. Nec tibi subeat inaniter gloriari, te filiam esse sororis Cardinalis: illud potius debes animo diligenter advertere, indeque summo & omnipotenti Deo immortales gratias agere, quod vel hinc te ad colendam virtutem alliciat ac moneat; ut caveas, ne ab his exiguis degeneres virtutibus, quibus avunculum tuum Deus pro immensa misericordia sua munire dignatus est: quibusque permotus ejus in terris Vicarius, nullo majorum splendore, nullis humanis opibus aut artibus, nullis denique Principum commendationibus aut propriis divitiis (quippe qui pauperrimus, si quis alius in Dominicana familia, sed tamen tenuitate sua contentus esset) eum in sacrum Collegium Apostolicum, Romanæque Ecclesiæ Senatum adscripsit. Itaque Deum precare, non ut eum amplius extollat in terris, sed æternum beet in cælis: ac scito longe majores nunc ejus esse labores, mentis inquietudinem atque molestias, quam dum privatam in cœnobio degeret vitam.
[26] Quod autem de Giberti mariti tui fratre scribis, sic habeto, ecclesiastica beneficia non carni & sanguini, sed virtutibus deberi: & cum in hanc usque diem absque hujusmodi mercimoniorum negotiis vitam duxerim, nolle me, hac ætate senescente, conscientiam meam onerare. [qui suos illi affines promovendos commendarat.] At si Reverendissimus vester Dertonensis aut alius Antistes, harum rerum bene peritus, de illius sufficienti eruditione mihi perhibuerit testimonium, libentissime, quod illum obtinere deceat, ut consequatur, enitar. Quod porro ad Gibertum attinet, cum primum per facultates meas licuerit, ejus opera libenter utens consulam commodis ejus. Deum rogate, ut quod ad majorem gloriam suam bene sibi visum fuerit, nobis omnibus evenire disponat. De Juliano, adhuc est nimis adolescens: & ego majori gravor familia, quam ut ferant tenuissimi reditus mei, in magna præsertim annonæ caritate: quod si Domino placuerit, me commodiore uti conditione, ipsum & alios adjuvero, modo velint virtutem colere, recteque vivendi leges tenere; non, ut quidam alii, qui suis moribus effecere, ut mihi valde refrixerit animus, ne patriæ nostræ cives apud me deinceps esse velim; majorem fidem, probitatem, sinceritatem, & humanitatem in extraneis expertus. Atqui Dei benignitate, familia utor iis moribus prædita, ut ad eam amandum impellar, ac si mihi singuli filii essent, non administri. Vale, salutaque meis verbis sorores tuas & cognatos. Romæ VI Kal. Aprilis MDLVIII.
[27] Extant & aliæ, quas vidimus, ejusdem fere argumenti, ad ipsum Gibertum manu sua rescriptæ litteræ, quibus eum vir summus ac summis rebus semper occupatus, non minus perite quam pie & humaniter commonet, ne quid in eodem fratris negotio contra sacras leges committat, sed ut omnia caste ac secundum Deum rite fieri procuret. Quæ idcirco memoravimus, ut vel hinc intelligas, eum cognatos & cives suos humiles non despexisse, [domesticos instar religiosorum instituit:] aut quo jure quaque injuria ditare & extollere studuisse: sed suæ, eorumque sempiternæ saluti pie consulendo, humanitatis pariter & caritatis officio numquam defuisse. Ceterum quod ad Paulinam de familia sua scribit, ea fuit ita pauca, vix ut viginti homines, hique omnes probatæ vitæ, in illa censerentur: utpote modicis adhuc facultatibus, quæ toto Cardinalatus tempore ad quinque millia nummum aureorum non pervenerunt. Volebat omnino, ut domestici omnes religiosorum hominum instar vitam instituerent: eosque antequam nomen in familiam darent, ut non in aulam, sed sacrum in cœnobium ingredi se cogitarent, testatus præmonebat. Sæpe vero illis sacrosanctam Eucharistiam administrabat ipse, ita se cum iis gerens, ut non minus amantissimi parentis, quam domini ardenti caritate flagrantis officia cumulate præstaret, inque rebus omnibus illis subveniret; præsertim ægrotantibus; accurate providens, ut certo domus loco separatim constituti, diligenti cura idoneorum ministrorum & officio curarentur: in eamque rem sumptus omnes ad obolum usque de suo ipsius ære persolverentur.
[28] Quatuor porro annos & amplius, cum Ecclesiæ præfuisset Paulus Quartus, anno a Christo nato MDLIX, quintodecimo Kal. Septembris cessit e vivis: cui post quatuor fere mensium interregnum subrogatus est Joannes Angelus Medices, [factus Episcopus Montis regalis in Subalpinis,] Cardinalis Mediolanensis, Pius IV nuncupatus. Qui licet nonnullis, ejusdem Pauli favore & clientela antea nitentibus, aperte sit adversatus, & in plerosque principes viros ejus consanguineos graviter animadverterit; Michaelem tamen in ipso summi Inquisitoris munere firmatum esse voluit; ac paulo post, ut pro status sui dignitate melius ipse posset inde sibi providere, eum a Nepesino Sutrinoque Episcopatu, ad regendam Montis-regalis in Subalpinis Ecclesiam transtulit. Cujus quidem Ecclesiæ administratione suscepta, cum in ea multa & rite providenda & pie ordinanda esse animadverteret, tollendosque varios depravatos mores & corruptelas, quæ in eam, utpote hæreticis vicinam, irrepserant decursu temporis, quo a ceteris Pastoribus, gravi cum illius Christiani gregis detrimento, jamdiu recognita non fuerat; illam accurate sibi visendam & componendam existimavit. [eo dirigit iter] Atque eo versus iter ingressus, nocte sanctorum Apostolorum Petri & Pauli festum diem insequente, anno MDLX, ad Lucenses balneas pervenit: ibique dies aliquot posuit ad eas adhibendas aquas, curando stranguriæ morbo, quo sæpe gravissime cruciabatur: quique tandem causa fuit, ut concreto auctoque in vesica duro ac diro calculo, uti postea narrabimus, mors illum celerius abriperet.
[29] Inde porro solvit Genuam, quæ honoris causa quatuor triremes ei obviam misit. Dux Sabaudiæ Emanuel Philibertus, Princeps cum aliis nominibus, tum in primis Christianæ pietatis laudibus clarissimus, summis eum honoribus excepit, [Ecclesiaque lustrata] biduum cum illo jucunde commoratus. Ecclesiam denique suam perlustravit, rebusque omnibus, quas oportebat, quoad ejus fieri potuit, optime emendatis atque compositis, ægre ferens ad hæreticorum punitionem civilem potestatem sibi defuisse, amicorum rogatu Boschum divertit: ubi summis & honoribus & gaudiis acceptus, egregiam suam in patriam caritatem quamplurimis ac variis in omnes, præsertim in egenos carceribusque detentos, pietatis officiis humanissime testatus est Inde ad Viglebanense cœnobium (ubi adolescens regularis disciplinæ, uti memoravimus, scientiarumque tirocinia fecerat) pari lætitiæ & honoris significatione fuit exceptus: deinde Mediolanum delatus, ibique a Magistratibus virisque principibus illius civitatis honorifice habitus,Romam revertitur die B. Catharinæ sacro, anni paulo ante memorati. Atque hæc quidem reversio mirifice grata fuit cum amicis suis omnibus, [Romam revertitur,] tum vero multis amplissimis Patribus, inprimisque Ranutio Farnesio S. Angeli Cardinali: qui donec vixit eum semper plurimi fecit, & vero pro singulari suo judicio sæpe prædixit, facile futurum, ut B. Petri clavium potestas illi gerenda traderetur: sed immaturæ mortis injuria optatum sue presensionis eventum videre nō potuit.
CAP. VII
[30] Jam vero ad sacræ Inquisitionis administrationem rediit Alexandrinus, cunctisque salutaris illius Officii congregationibus, ut antea, numquam non interesse voluit. Agebatur per idem tempus Tridenti sacrosanctum & œcumenicum Concilium, [In consultationibus sub finem Tridentini Concilii Romæ habitis] quod jamdudum a Paulo III institutum, sed deinde sæpius intermissum, a Pio IV denique repetitum, tandem hoc anno MDLXIII summo Christianæ reipublicæ bono, Deo bene juvante, conclusum & absolutum est. Ergo quæ res in eo gravissimæ tractabantur, de iis Romæ itidem agi cum vellet Pontifex, in ejusmodi conventibus accuratum Michaelis studium & operam adhibere consueverat: ejusque solidæ & probatæ doctrinæ, & vere gravium sententiarum, a liberali & ingenuo animo proficiscentium, maxima semper habita ratio est. Privatis namque rationibus omnino posthabitis, cum in iis, tum etiam in aliis omninbus cœtibus, & privatim & publice, quid secundum Deum & e Christiana republica sibi esse videretur, libere pronuntiabat. Nam illi in rebus omnibus ut spectata virtus & integritas auctoritatem, ita conscientia optimæ mentis sententiæ dedit libertatem: [graviter ac libere sententiam dicit] neque enim ignorabat, summum ac præcipuum Cardinalis officium esse, tam in privatis quam in publicis consiliis apud Pontificem, probum se ac fidelem consiliarium ubique præstare, ac libere prositeri, nihil sibi, esse antiquius Dei gloria & Christianæ reipublicæ salute.
[31] Itaque talem se Alexandrinus erga Pontifices exhibebat, quales S. Bernardus Cardinales requirit, cum ad Eugenium Pontificem Max. scribens, eum inducit videre cupientem Ecclesiam Dei talibus innixam columnis, eoque sacrorum Senatorum munitam consilio, ut, si Pontifex Summus vellet aliquatenus deviare, illi non sinerent, frænarent præcipitem, dormitantem excitarent; quique pro sua reverentia & libertate extollentem se reprimerent, excedentem corrigerent; constantia vero & fortitudine nutantem firmarent, erigerent diffidentem: qui denique pro sua fide & sanctitate, ad queque sancta, ad quæque honesta eum & alios provocarent. [Lib. 4. de consider.] Hæc igitur præclara sanctissimi viri de Cardinalis officio documenta, atque alia ejusmodi probi Senatoris munera, fortiter & opportune, exequi non omisit Alexandrinus. Atque ut de multis pauca colligamus, VIII Idus Januarii ipsius anni MDLXIII, cum Ferdinandum Medicem, [ne adolescentes Principum filii Cardinales creentur] Cosmi Florentinorum Ducis filium, teneræ fere puerum ætatis, & Federicum Gonzagam, filium Federici Mantuæ Ducis, adolescentem, Pontifex (id quod mox fecit) sacrum in Senatum legendos proposuisset; statim a prandio, quod in anniversario Pontificiæ coronationis die Cardinalibus Principumque Oratoribus de more dari consueverat, Cardinalibus ipsis convocatis, cum illisque communicato consilio, ea de re singillatim omnium sententiam rogavit. Quæ cum ex ordine dicenda esset Alexandrino, is mirifica libertate respondit fere in hæc verba:
[32] Cum habeatur hoc tempore, Beatissime Pater, Sacrosancta Tridentina Synodus, in qua, præter accuratam religionis dogmatum tractationem, in Ecclesiasticam disciplinam ac mores sancte restituendos dos summis laboribus incumbunt tot tantique Antistites; [vehementer dissuadet.] ii sane hujusmodi creatione valde offensos se arbitrarentur, si de hujus habenda ratione dignitatis decreto vix dum absoluto, statim derogaretur. Quare non possum equidem non ire in alia omnia: neque huic ego sententiæ unquam plane subscribam. Præterea quorsum evasura sit ætas adolescens, cum omnino sit incertum; cumque in his dignitatibus conferendis expectanda sit ætas legitima, eam potissimum expectare debentii, quibus meritis ita ferentibus, sacræ Purpuræ dignitas deesse numquam poterit. Huc accedit, hic non esse aut locum aut tempus legendorum Cardinalium: locum quidem, quia ex more in eorum publico consessu legi consueverunt: tempus vero, quoniam cum illico sit a prandio (quod sane plurimum exaggeravit) id maximos hominibus sermones dabit. Ceterum Cardinalis S. Angeli, qui præter alios audierat hæc omnia, summam viri libertatem, ardensque sacræ disciplinæ studium admiratus, dicebat postea, quemcumque vel pretiosissimum thesaurum, quem unquam habere potuisset, se libenter impensurum, si ejusmodi, quæ nemo alius dicere ausus fuerat, [idque se fecisse profitetur.] ipse ad Pontificem verba facere valuisset. Nec ita multo post Florentiæ Ducis Orator, cum illius nomine pro more venisset ad agendas gratias cum aliis Cardinalibus, tum vero etiam ipsi Alexandrino; protinus is; Non est, inquit, quod mihi gratias agas: quippe qui huic electioni non modo non faverim, sed valde sim etiam adversatus: non quod Medicæam gentem oderim, sed quod ita mihi conscientiæ ratio præscriberet. Ac recte quidem id nulla se invidia adductum fecisse dixit: nam, ut ex dicendis patebit, eam ipse domum & dilexit plurimum, & non mediocriter exornavit.
[33] Sed illud quoque in hoc genere memorabile. Sub finem hujus Pontificatus, Maximilianus Cæsar eo nomine II, & alii plerique Germaniæ Principes, graviora scelera perniciosaque exempla hac via cautum iri prætendentes, per litteras ac nuntios Pontificem urgebant, ut Germanis Sacerdotibus, Græcorum exemplo, [ne matrimonium concedatur Sacerdotibus,] uxores ducendi faceret potestatem. Quod etsi Christianis moribus, Apostolicis præceptis, sacris legibus, atque omni ecclesiasticæ disciplinæ omnino repugnare constabat; Pontifex tamen, ut quid dicto factoque opus esset gravius decerneret, tantorumque Principum petitionem haud prorsus contemnere videretur; rem nonnullis Cardinalibus ad id selectis expendendam ac definiendam detulit. In iis ergo cum esset Alexandrinus, sacras leges Deique honorem omnium Pincipum gratiæ cunctisque rebus humanis præferendum ratus, singulari constantia atque animi libertate ita sese opposuit, ut ejusmodi postulata nemo aut ardentiūs oppugnarit, aut acrius rejicienda esse contenderit: [dissuadet & evincit] potissimusque ipse auctor fuisse dicitur, ut Pontifex id nullo pacto faciendum esse responderet. Non enim fas esse, mala facere, ut eveniant bona: neque cujusvis rei gratia contra leges omnes prostituendum esse, atque adeo profanandum sacrosanctum Sacerdotium, quod sine sancta castitate aut rite constare, aut Deo placere non posse, Catholica & Apostolica semper docuit Ecclesia. Hæc igitur & ejusmodi alia gravissima illius responsa præter ceteros admirans Annibal Bozzutus Cardinalis, non minore prudentia quam dignitate generisque splendore insignis, dicere consueverat, Cardinalis Alexandrini sententiam in amplissimo Collegio plus ponderis havere (absit invidia verbo) quam ceterorum omnium, alioqui sapientissimorum, Patrum simul juncta suffragia.
[34] Obstitit præterea vehementer eidem Pontifici, Avenionensis legationis munus Alexandro Farnesio Cardinali abrogare, [item ne legatio Avenionensis Card. Borbonio docernatur,] Caroloque Borbonio ejus collegæ mandare cupienti: quod ea res & gravi Catholicæ religioni periculo, & sacrosanctæ Sedi parum honorifica fore videretur. Nam inde futurum, ut hæretici magis insolescerent, cum illius se imperio tranditos vidissent: cujus, alioqui probe Catholici, studia in gentem suam, hæretica fraude ex parte deceptam, propensiora fore sperarent: cum nemo nesciat, dominandi libidinem & cognationis vinculum, ad hominum, præcipue Principum animos immutandos, valere quamplurimum. Addebat, non admodum esse Galliæ Regis promissis nitendum, Avenione hæreticos haud victuros pollicentis: tum quoniam is fere puer esset, aliorumque regeretur arbitio; tum quia si domi suæ id ille præstare nequivisset, eo minus sperandum in aliena ditione hoc ab eo præstitum iri. Quare partim ex his, partim ex aliis, quæ nunc omittuntur, contentionibus contrariisque sententiis, [idque cum aliqua offensa Pontificis,] ad sacrum Inquisitionis magistratum pertinentibus, fuere qui dicerent fore, ut a Pontifice in Adrianæ molis arcem includeretur. Quibus ipse, Mihi, inquit, locus numquam deerit in Ordinem meum redeundi, quoties ob testificationem veritatis in hoc collegio permanere non potero. His ergo atque aliis ejusmodi rebus forte motus Pius IV noluit, ut amplius ille palatinas ædes incoleret, supremique Inquisitoris auctoritatem ei non nihil imminuit.
[35] Interim is, quem ante memoravimus, e calculo contractus morbus ac dolor, mense Julio Michaelem tam vehementer afflixit, ut in summo vitæ discrimine constitutus, per octodecim dies sanguinem, urinæ loco, reddiderit. Quocirca de se ad felicem obitum componendo, deque parando sibi sepulcro cogitare cœpit: quod ejusmodi esse voluit, [in morbum lapsus disponit de sepultura,] quale in medio templi solo S. Mariæ supra Minervam hodie conspicitur, cum hoc epitaphio. Ad laudem D. O. M. Fr. Michael Gislerius, ex oppido Boschi, Agri Alexandrini, Ordinis Prædicatorum Dei misericordia tit. S. Sabinæ Presbyter Cardinalis, noscens terram terræ se redditurum, ob certam resurrectionis spem, in Virginis Dei genitricis templo, ejus & Sanctorum ac piorum viventium cupiens adjuvari suffragiis, locum hunc vivens sibi statuit: in quo cadaver, cum suum obierit diem, poni curavit, annum agens ætatis suæ LX, & humanæ salutis anno MDLXIV. Confirmata porro valetudine, ad Ecclesiam suam, ut Christi oves sibi concreditas verbo & exemplo pasceret, redire cogitans, [ad Ecclesiam suam redire,] sacram deversi generis supellectilem & scripta, cum itineris impedimentis, per mare dedit avehenda. Sed ille, cujus divino consilio cuncta gubernantur, quique pro sua in nos clementia, quos diligit, arguit & flagellat; quemadmodum in afflictionecorporis, sic in rerum externarum detrimento patientiam ejus ac virtutem magis voluit experiri: ideoque permisit, ut non procul ab Herculis portu onerariam piratæ caperent diriperentque. Quo quidem ille accepto nuntio, non tam ceterarum rerum, quarum damnum facile pertulit, quam scriptorum, quæ maximi erant momenti, gravem sane jacturam ægre admodum tulit. [variis modis prohibetur.] Inde recrudescente morbo, discedendi consilium immutavit: idque eo magis, quod sacræ Inquisitionis Cardinales, discessionem ejus moleste ferentes (quippe qui sui ipsorum, uti) dicebant ipsi, consiliorum quasi moderatorem amitterent) impetrassen ta Pontifice, Romæ ut sese contineret, illi mox in Pontificatu divino consilio successurus.
CAPUT IV.
Summa Pontificis Romani collata dignitas
CAP. VIII
[36] Mortuo Pio Quarto ad v Id. Decembris, anno a Christi ortu MDLXV, novendialibusque justis ei rite persolutis, pridie festi diei S. Thomæ Apostoli, Patres novum Pontificem lecturi in comitiorum conclavi sese concluserunt. [In Conclavi pro creando novo Pontifice,] Ferme omnium erat opinio, ob Cardinalium frequentiam, qui ad quinquaginta convenerant, & quod multi essent, quibus Pontificatus variis de causis desponderetur, fore, ut plurimis contentionibus diutius protraheretur electio. Longo tamen usu compertum est, non Cardinalium multitudinem efficere, ut id negotii citius aut serius conficiatur; sed potius (si humana spectaverimus) eorum studia, qui pro sua auctoritate in conclave se partium duces rebus agendis exhibent. Comitiorum Principes, quique opibus, auctioritate & gratia præstabant, erant Carolus Borromæus & Marcus Sitticus Altaempsius, Pii IV sororum filii, Alexander Farnesius Pauli III Pontificis nepos, Hippolytus & Aloysius Atestini Ferrarienses, & Ferdinandus Medices. Primi duo collegas complures recentibus & magnis beneficiis devinctos habebant: quoniam quinque & quadraginta, eosque lectissimos viros, Pius IV in amplissimum ordinem cooptaverat. Horum plerique memorem & gratum in demortui Pontificis propinquos animum præstabant, [studio S. Caroli Borromai] studiaque sua Borromæo in primis deferebant. Erat is tum Archiepiscopus Mediolanensis, ætate quidem juvenis, moribus tamen ac prudentia gravis: dignitate, clientelis & amicorum studiis clarus; sed vitæ sanctitate, cujus jam tum præclara fundamenta jecerat, rerumque pie gestarum magnitudine clarior.
[37] Huic a legibus, quæ ambitum arcebant, & quid in hac reservandum esset præscribebant, minime discedere; [proponitur Ioannes Moronus,] sed quod ad Dei gloriam ejusque Ecclesiæ dignitatem pertineret, facere propositum erat. Quæ res, ut plurimi Cardinales ejus præsidii spe tenerentur, horumque rationes & cogitationes ab ejus arbitrio penderent, sic effecerant, ut qui Borromæo probatus esset, omnibus probatus fore videretur. Ejus ergo studium in Joannem Moronum Card. Mediolanensem versum erat: quod quamvis initio dissimulare placuisset; tamen postea conciliatis multorum animis, ei se suffragaturum aperte præ se tulit. Moronus variis virtutum præsidiis & ornamentis longe clarissimus, atque haud scio an omnium sapientissimus habebatur: a patre Hieronymo, regendi scientissimo, a teneris annis ad publicarum rerum administrationem eruditus; Pauli III, a quo Cardinalis creatus fuerat, disciplinæ alumnus; magnis negotiis publicisque muneribus sæpe præfectus, denique plurimis ad Reges & Principes legationibus egregie perfunctus, quibus rationibus Ecclesiæ dignitas pararetur & augeretur, optime didicerat: quod ei quoque amplum & gloriosum erat, Tridentino concilio Legatus Apostoricus præfuerat, idque tam felici ac memorabili exitu concluserat, ut qui Principes illud diutius trahi & apertum esse cupierant, tam præclarum facinus arguere non auderent. Hujus auctoritati, perpetuo bene actæ vitæ tenore partæ (ut est virtus invidorum querelis & calumniis semper objecta) unum maxime officiebat, quod sub Paulo IV, quasi de religione minus recte sensisset, accusatus judicium subierat: in quo tamen sese optime purgaverat, egregieque suam probaverat innocentiam. Itaque Borromæi & aliis Morono suffragantibus; nonnulli, qui clandestina prensatione adversati erant, parefacta mox voluntate, aperte restitere; datisq; suffragiis, ex his quatuor ad rẽ conficiendā desiderata sunt.
[38] Ubi de Morono inane inceptum evasit, Borro mæus ad Gulielmi Sirleti creationem animum transtulit. [dein Guilelmus Sirletus,] Erat Sirletus, non summo quidem loco natus, sed integerrima vita, castissimis moribus, summa pietate ac multiplici eruditione præditus. Linguarum autem, præsertim Hebraicæ, Græcæ & Latinæ cognitione omnium facile princeps, in sacrarum litterarum studio versatus, ita omnibus doctrinæ suæ copiam fecerat, ut nemo ferme unus reperiretur, cui carus ac jucundus non esset: quam remotus a studiis ambitionis semper fuisset, illud testimonio extitit, quod Pium IV, ne se legeret Cardinalem, supplex obsecraverat. Alexandrinus vero in cellula abditus, assiduis precibus & quotidianis Missæ sacrificiis intentus, nihil præter Dei gloriam & commoda publica spectans, Sirletum ornando Ecclesiam ornari, [cui Gislerius summe studebat,] Christianæque reipublicæ bene consultum iri putabat. Itaque re audita, non modo studium suum Borromæo ultro pollicitus est, sed Patres etiam obibat, miscendoque preces & consilia, omnium gratiam Sirleto conciliare studebat. Sed his & Sirleti meritis & amicorum studiis non æque omnes suffragabantur: nonnullis fieri non posse existimantibus, ut homo novus, publicisque in negotiis & magnis rebus gerendis minime versatus: sed tantum libris & scientiarum studiis deditus, tantam majestatem tantamque auctoritatem capere posset aut sustinere.
[39] Quare propositis multis aliis viris, Pontificiis plane virtutibus ac meritis præcellentibus, de quibus singulis hic referre non est opus, ceteris posthabitis, [postea ipse Gislerius,] demum in Alexandrinum sunt studia conversa; Borromæo inprimis & Altaempsio summis votis eum Pontificem deposcentibus. Perspecta namque in Sirleti negotio optima Alexandrini ad honestos ac pios viros propensione, vitaque præterea sanctissime ac religiosissime acta, sic Borromæi animus ei devinctus est, ut quem antea plurimum dilexerat, postea studiosissime coleret: & quem initio inter alios tacite designaverat, ad eum legendum vehementius animum adjiceret. Ut ergo quæ cogitaverat, a suis præcipueque Morono & Farnesio probari intellexit, ceterorum animos illi conciliare, in eamdemque sententiam trahere contendit. Summis Alexandrini meritis ac virtutum ornamentis tantum obstabat humana quædam opinio, eum Pauli IV, cujus fuerat alumnus, actionum vindicem fore, & Pii IV propinquis & clientibus adversaturum; denique severioris ingenii, [humano omni respectu post habito.] quam ut illum ferre multorum infirmitas posset, a plurimis existimari. Sed inanes omnes humanarum cogitationum contentiones timoresque egregia Borromæi, cujus potissimum rebus timebatur, & aliorum magis piorum Patrum, divina potius quam humana respicientium, & privatis rationibus publicam salutem præferentium, virtus, Deo bene juvante, facile superavit: persuasitque id, quod eventus indicavit, fore, ut Alexandrinus, si legeretur, nihil præter Dei honorem & Ecclesiæ decus homihumque salutem spectaret.
[40] Electionis igitur auctoribus rem conficere maturantibus, unus ipse de quo agebatur, quique sanctis precibus, [qui frusta obnixus] ut diximus, intentus, procul a negotiis & ambitione, satis sua sorte contentus, quiescebat, abnuere; Pontificiæ majestatis altius fastigium dicere, quam ut ipse consilio & gravitate id tueri se posse confideret: perfecto viro & quasi divino opus esse, qui in Apostolicæ Sedis custodia, velut in specula locatus, tutam Ecclesiam vigiliis & providentia præstare posset. Quid agerent, etiam atque etiam providerent: non deesse vitos omnibus numeris absolutos, quibus tam gravis provincia longe melius mandari deberet. Inter hæc Borromæo & Farnesio eum urgentibus, hortarique, rogare, & meritis cumulare laudibus non desinentibus; Deum precatus, ut ea res Ecclesiæ Dei fauste ac feliciter eveniret, [in Sacellum deducitur:] mox e cubiculo eductus, in sacello, ubi creati Pontificis adoratio fieri solet, constituitur.
[41] Triplex creandi summi Pontificis ratio est. Prima, ut quisque ex Patribus eos quos deligit, codicillis, proprio chirographo conscriptis & annulo obsignatis, nominavit, [atque per viam non scrutinii] codicillos in calicem, quo in sacro Missæ faciendo eo die usi sunt, quique in medio altari collocari solet, infert. Ea re peracta, Patres ordine considunt: tum Episcoporum, Presbyterorum & Diaconorum primarii (Decanos appellant) qui huic negotio custodes & inspectores adhibentur, calicem de altari sublatum super mensam in medio positam, ubi & conspici & audiri undique possint, deferunt. Codicilli ab Episcoporum Decano de calice singillatim deprompti, Diaconorum Primati recitandi traduntur. Cardinales singuli libellos, ubi omnium collegarum nomina descripta sunt, præparatos habent: his eorum nomina, qui suffragiis Pontifices designantur, excipiunt, & punctis notant. Qui duas ex tribus partes suffragiorum expleverit, is summus Pontifex lectus ducitur. Huic suffragii ferendi rationi Scrutinii nomen impositum. [aut accessus,] Si vero accidat, ut nemo legitimum suffragiorum numerum tulerit, a Collegii Primate edicitur, cuique ex Patribus liberum esse, vocis suffragio, cujus judicium gravissimum censetur, ad eos qui nominati sunt quibusque non sit suffragatus, accedere. Huic alteri creandi Pontificis instituto, ob id Accessus nomen indidere. Tertia eligendi ratio, postremis temporibus crebrior & usitatior, ab re Adorationis nomen sumpsit: quæ tum inducitur, [sed ad orationis] cum coacto legitimo Cardinaliū numero, communi consensu & viva voce ac salutatione, qui maxime probatus est, summus Pontifex declaratur.
[42] Cum igitur, ut ad rem redeamus, inter paucos Cardinales de eligendo Alexandrino conveniret, iique jam eum in sacellum, ut diximus, pertraxissent; simul atque id ceteri omnes rescivere, [eligitur Pontifex,] mirabili quidam animorum consensione, tremebundi tamen, ipsiquemet sibi vix credentes, non sine divini Spiritus impulsu, ad eum adorandum certatim properarunt. Ita qui opibus humanis, qui gratia, qui artificio conciliandæ benevolentiæ omnibus erat inferior; divino nutu, præter omnium expectationem, ceteris, qui in spem summi honoris nati & erecti videbantur, superior factus est: & cum alii multi tamquam Isai filii adducerentur eligendi, non respexit Dominus vultum neque altitudinem eorum: sed hunc, veluti alium Davidem, in summa præstantis pietatis humilitate jacentem, erexit & elegit, qui in medio Fratrum ungeretur.
[43] Adoratione facta, ut designati summi Pontificis assensione comprobaretur electio, resque tota constituta stipulationis formula publicis monumentis mandaretur, lex jubebat: id vero hujus vocis pronuntiatione fieri consuevit, Acceptamus. [secum multum solicitus,] Urgente Farnesio, uti S. R. E.Procancellario, ut id extemplo faceret; secum ipse reputans, amplissimum se quidem honorem, sed eum omnium gravissimum, periculique & solicitudinis plenum accipere, cogitabundus respondere cunctabatur: incertusque inter spem & metum, tacitis cogitionibus hinc inde pendebat animi. Primum, qui vellet tam grave onus subire, cujus sub mole sortissimi ac præstantissimi quique viri prope succubuissent. Se intra parvæ cellæ angustias jam inde fere a puero educatum & assuetum, cum Regibus ac Principibus agere non consuesse. Altera ex parte veniebat in mentem cogitare, eam se dignitatem nec optasse unquam, eoq; minus ad illam obtinendam operam ullam seu studium aut se adhibuisse aut pro se ab aliis adhiberi curavisse. Anceps hæc deliberatio cum eum paulisper tenuisset, [& tandem munus accaptans] divinæ demum providentiæ confidendum ratus; quæ quocumque se moveret, quod generi humano prius ac potius esset, efficeret; ad spem rei bene gerendæse excitari sentiebat. Itaque prolato, quod lex exigebat, verbo, graviter suspirans, delatam dignitatem suscepit. Quæ dies orbi Christiano felix illuxit VII Id. Januarii sub vesperum, anno a Virgineo partu MDLXVI.
[44] Rogatu Borromæi, ut is avunculo haberetur honos, Pius, qui fuit hoc nomine Quintus, appellari voluit. [Pius V appellatur:] Inde in S. Petri templum ex more delatus, coram sacrosancta Eucharistia supplex procubuit, & imis precibus auxilium inito honori passis manibus oravit. Ibi, ex quanta humilitate ad quantum culmen divino consilio evectus esset, recordanti, lacrymæ profluxerunt: tantumque abfuit, ut inter hæc agenda speciem ullam se effuse & inaniter efferentis temereque gestientis præberet: ut, [& miram animi tranquillitatem præsefert.] quod magni excelsique animi & humanos honores humanæ fragilitatis regula metientis est, in quotidiano & consueto oris habitu, virile mentis robur præ se ferente, se spectandum obtulerit. Illud quoque sedati ac tranquilli animi argumento fuit, quod cum proxima nocte quieti se tradidisset, tam arctus eum somnus complexus est, ut, quod numquam ante acciderat, quodque dysuriæ morbus prohibebat, undecim continentes horas sopitus conquieverit.
[45] Ceterum electionē hanc multi, divinitus, ut ferunt, admoniti præviderunt; variaq; signa e cælo edita præmonstrarunt. Franciscus Gonzaga Cardinalis, in comitiis graviter ægrotans noctuq; experrectus, creatum iri Pontificem Cardinalem Alexandrinum præsensit: [Creatio hac prævisa a Card Gonzaga moribundo,] eumque se uti Pontificem Maximum libenter adorare professus, sub mortem, quam obiit pridie quam fieret electio, familiares suos inclamavit; conquerens, ea de re nihil ab illis sibi renuntiatum. Idem fere paulo ante acciderat Genesio Lucensi, Dominicani cœnobii ad Minervam Præfecto: [& Priore Dominicano.] sed is præterea viderat, Pontificem sibi cito ex oculis evanescere: quod ille portendere interpretabatur, illius Pontificatū haud diuturnum fore. Idque cum ipse paulo post enuntiasset Pontifici; is, Lætatus sum, inquit, in his, quæ dicta sunt mihi: in domum Domini ibimus. Londini in Anglia super eam insulam, tunc impiæ Elisabethæ Reginæ Catholicos persequentis tyrannide oppressam, crinitus cometes per eos dies apparuit, [denuntiata per Cometam in Anglia,] ignesq; de cælo terribiles ac sanguinei coloris; immanis præterea magnitudinis manus, districtum intentans gladium, minarum ac dirarum indicium, & mox intorquendi ab hoc Pontifice in eam Reginam, ut infra suo loco demonstrabitur, Apostolicæ potestatis gladii, eam uti hæreticam a fidelium communione præcidentis, & omni regnandi jure spoliatam declarantis, haud obscurum prodigium.
[46] Illud quoque Boschensibus miraculo fuisse narrant. [Boschi a nuntio subsistere coacto indicata.] Galliarum Regis tabellarius, Pontificis creationem enuntiaturus, Roma per dispositos equos in Galliam properans, cum ad oppidum Boschum pervenisset, ignarus eam Pii patriam esse; divino potius quam humano ductu, præter consilium, ab ordinaria, qua extra loci muros recta pertransitur, declinans via, id oppidum est ingressus; ac celeri cursu transire conanti, quo vehebatur equus, in medio foro pro summo parochiæ templo, tam pertinaciter substitit, ut quibusvis adhibitis stimulis progredi, quasi alter Balaam, nullo modo posset. Accurrentibus auxilii causa multis, atque equum undique nequidquam extimulantibus, ac demum unde, & quo pergeret, & quid novi esset, percunctantibus; ubi Cardinalem Alexandrinum creatum esse Pontificem Maximum, seque ea de re litteras ad Galliæ Regem afferre significavit; statim equus per se repetito cursu, cœptum iter insistere; subindeque re divulgata, summis gaudiis exultare omnes, ad templa confluere, immortales Deo gratias agere, atque alia multa publicæ lætitiæ signa edere cœperunt. Postera vero die ab ipsomet Pio certiores facti, planius intellexere, admirabundique prædicavere, non sine divino consilio cecidisse, ut tantæ lætitiæ nuntio, quasi e cælo misso, pridie mire dignati fuissent.
CAPUT V.
Res gesta Pontificatus initio: Ecclesiastica disciplina restituta.
[47] Iam vero tota Urbe Christianoque orbe creati Pontificis fama vulgata, [Creatus magno Hispaniarum Regis gaudio,] pro variis hominum studiis atque opinionibus, ut fit, varie affecit animos. Philippus II, Hispaniarum Rex maximus, re & cognomento Catholicus, pro eximia sua in Ecclesiam Dei pietate, hoc accepto nuntio, vehementer inde lætatus, quantas maximas potuit immortali Deo gratias egit, lætitiamque suam cum aliis Principibus viris, plenioribus atque amplioribus verbis, coram & per litteras communicavit, sibi ceterisque pollicens futurum, ut hoc Pontifice Christiana disciplina ad priscos mores redigeretur, magnaque ad pietatem & ad Sedis Apostolicæ dignitatem fieret accessio. Quæ spes, singulari cumulata gaudio, & aliorum piorum animos cepit; eosque, ut ostendemus, minime fefellit. Plurimos tamen, præsertim in Urbe, [Romanos mœrentes consolatur:] animi vere pii Pontificis ejusque studiorum ignaros, metu interprete omnia in deteriora vertente, mœror ac pavor ingens invasit, nemine sere sibi non timente ab hominis severitate: cum aliud nihil, quod ei populus objiceret, haberet. Id ipse cum præsensisset, quid de sua ad Pontificatum assumptione populus sentiret, quæque de se vulgo esset exspectatio, ex familiaribus suis percunctanti responsum est, priscæ ac nimis duræ severitatis metum animos incessisse. Quibus ipse, Confidimus, inquit, Deo, ejus ope nos ita facturos, ut majorem ac longiorem ex obitu nostro, quam ex hac suscepta dignitate mœrorem homines capiant. Atque ita plane contigisse, eumque e vita cedentem ingens sui desiderium, communi ac diuturno bonorum omnium cum dolore, reliquisse, exitus declaravit.
[48] Ceterum cum probe intelligeret, ad regendos cum quiete ac moderatione homines, nihil aptius esse quam diligi, nihil alienius quam timeri: nec ulla re propius homines ad Deum accedere, quam salute hominibus danda; Pontificii muneris initia a caritate in pauperes, & in alios liberalitate atque clementia, voluit exordiri: quæ res & emolumento & dignitate captas alienas mentes, ad benevolentiam, qua regna stabiliuntur magis quam armis, allicere & in officio continere facile poterat. Die festo S. Antonii, quo die in lucem editus est, [coronatus 17 Ianuarii] Pontificia corona, summa cerimonia rite decoratus fuit. More institutoque superiorum temporum, ipsa celeberrima coronationis hora, inconditæ multitudini in S. Petri aream confluenti, [pecuniam tunc spargendam & convivio impendendam,] publicæ lætitiæ causa pecuniæ dispergebantur: ruenteque quam tumultuosissime turba, & aliis alios prementibus, & in præripienda pecunia collidentibus, ætate tantum & viribus validiores & audaciores hoc munere potiebantur: reliqui vero non solum ea liberalitate excludebantur, sed ex his plures obtriti & conculcati miserabiliter interibant. His incommodis ut mederetur Pius, atque ut sublato periculoso turbulentæ largitionis instituto, pauperum tenuitati prudentius consuleret, destinatam huic operi pecuniam, ac præterea mille aureos, quibus quotannis eodem die convivium magnifice & splendide Cardinalibus, [in pauperes distribuit:] & Regum Principumque Legatis instruebatur, piorum cœnobiis egentibus & aliis inopibus erogavit, eo convivii more deinceps omnino sublato: nusquam eam impensam poni tutius, ac sanctius posse ratus; quam si recisis sumptibus minime necessariis, & relicto quoad fieri liceret seculi splendore, aliorum inopiæ & necessitati succurreret. [Constit. 174] Neque enim quod Cardinalibus aut Oratoribus cura & sumptu majore epulas non apparasset, sed quod afflictas pauperum familias benigne non sublevasset, horribili illo ac pertimescendo magni Judicii die a se reposcendam esse rationem intelligebat.
[49] Habita præterea ceterorum pauperum ratione, & relato ab hominibus, quibus id negotii datum erat, numero, [magnaque erga varios munisicentia usus,] eos propensius & largius eleemosynis sustentavit. Virginibus plurimis, quibus aut nullum, aut exiguum erat patrimonium, pecunias dotis nomine large suppeditavit. Triginta & octo tenuioris census Cardinalibus viginti millia & nongentos aureos inter se viritim dividendos tribuit. Singulis sacræ Rotæ judicibus ducentenos dedit. Cardinalium familiaribus, qui comitiorum conclavi præfecti magnos labores & vigilias sustinuerant, aureorum decem millia dono dari, immunitatesque & beneficia ante in eos collata nihil imminuta esse jussit. Multis aliis, quorum opera fideque optima Sedes Apostolica adiuta atque ornata fuerat, præmia decreta & honores aucti. Ab singulorum Cardinalium mortuorum heredibus quingenteni aurei annulorum nomine exigebantur; eam pecuniam, ac præterea aureorum decem millia erigendo sacrarum Virginum Dominicani ordinis cœnobio, quod in Quirinali colle magnifice constructum est, attribui voluit. Hæc munificentia, [animos dejectos erigit:] quo minus erat exspectata & quo magis comitate condita, eo gratior extitit atque jucundior: disiectaque curarum ac metus caligine, alii quasi luce libertatis & ingentis humanitatis odore recreati, ad spem tranquillioris vitæ erigi, alii nec opinatam magnitudinem animi suspicere, omnesque summi & infimi uno ore dignum summo honore cum admiratione prædicare; eumque tamquam salutis omnium præsidem, quasi e cælo missum venerari. Nonnullis tamen rem a longe, non inspecta causa, ut sæpe fit, judicantibus, quod sequitur, visum est legibus minus consentaneum, datumque probro largitionis: sed ab his, qui facti causas melius inspexere, secus judicatum. Res ita se habuit.
[50] Annibal Sitticus, Altaempsii Comes, Marci Cardinalis frater, Paulo antequam Pius IV e vita migraret, ducta in matrimonium Cardinalis Borromæi romæi sorore, in subsidium dotis ab avunculo Pontifice centum millibus aureorum donatus fuerat. Super ea re diploma conscriptum, [Dotis a decessore promissæ dimidium,] Pontificioque signo munitum extabat: verum Pontificis morte consecuta, pecunia ex ærario deprompta non fuerat. Itaque, licet donationis jus Annibali animum ad spem obtinendi muneris facere potuisset; tamen sive causæ diffideret, quod, quæ a legibus & jure civili pendent, varias & ancipites interpretationes interdum reciperent, sive plus spei in summi Pontificis benignitate poneret; ad pedes Pii provolutus, exposita juris sui ratione, rem omnem ejus arbitrio voluntatique permisit; suppliciter tamen rogare, sortis suæ rationem habere vellet, tristemque nobilis Equitis tenuisque Pontificii propinqui conditionem miserari. Ad conciliandam Pontificis gratiam id maxime juvit, [liberaliter donat Altaempsio,] quod de jure suo cedere maluisse, quam cum tanto Principe pertinaciter contendere Annibal visus esset. Is enim erat Pius, qui legum sententias ad facilitatem æquitatemque revocaret: statueretque magnanimi Principis esse, potius aliis de suo largiri, quam ulli quidquam detrahere. Quare cum neque eum, qui se judice & arbitro uteretur, fiduciæ fructu defraudatum vellet, neque tamen superioris Pontificis in suos indulgentiæ adstipulari placeret (quippe qui in sacro Senatu ei, hoc ipsum consultanti, unus fere ex omnibus Patribus constanter obstitisset) excogitato aptissimo æquitatis temperamento, mediam viam inter summum jus & gratiam iniit: atque omnium ferme Cardinalium, & Ludovici Requesensii, Catholici Regis in aula Pontificia Oratoris rogatu, aureorum quinquaginta millia ei numerari jussit. Itaque non illi potestas ulciscendæ simultatis, sed benignitatis ostendendæ fuit occasio: resque ipsa docuit, quam inani opinione ducerentur, qui eum Pii IV propinquis minus benignum, aut præteritarum offensionum vindicem fore suspicabantur.
[48] Sed quo in alienos indulgentior, eo severior fuit in suos. Jam enim duo ab inito Pontificatu menses abierant, [multorum rogatu pronepotem Cardinalem creat:] cum carni & sanguini non acquiescens, assiduis Cardinalium inprimisque Farnesii ac Principum virorum precibus vix adduci potuit, ut Michaelem Bonellum, sororis suæ nepotem, Dominicani ordinis Sacerdotem, Perusii Theologicis studiis operam navantem, legeret Cardinalem. Statuerat namque ex propinquis suis neminem ad altiorem gradum provehere; neque hunc, præstanti alioqui virtute probatisque moribus ac doctrina præditum, a perfectioris vitæ cursu ad aulicas, licet sacras, dignitates avocare. Sed summis viris id efflagitantibus, ac multa, quibus id e Christiana republica esse videretur, obtendentibus, demum annuendum existimavit: eumque in amplissimum Collegium statis temporibus post sacros Cineres rite cooptatum, galero tituloque suo decorari, Alexandrinumque nuncupari voluit: [& in negotiis adjutorem habet.] mox illum negotiis agendis sibi adiutorem sic adhibuit, ut ipsemet tamen intelligere moderarique vellet omnia, graviora præsertim, ne per alios deses quiescendo Pontificatum administraret. Sed qua in hunc atque alios affines suos moderatione se gesserit, loco suo plenius postea narrabimus. Ecclesiam vero suam Montisregalis integerrimo ac doctissimo viro, Vincentio Laureo, Calabro, qui deinde fuit Cardinalis, Episcopo ab se lecto, regendam contulit.
CAP. X
[49] Romani vero Pontificis munus illud Pius dicebat esse præcipuum, summa ope conniti, ut in urbe Roma, ex qua tamquam ex fonte universum in Christianum orbem omnis religionis omnisque virtutis ac sanctitatis cum documenta tum exempla derivantur, & divinus cultus, & ecclesiastica disciplina, & urbanorum denique omnium mores, quoad ejus fieri potest, integerrimi conserventur. Itaque primo sui Pontificatus anno ac deinceps, in eam potissimum curam incubuit, ut sacrosanctæ religionis cultum, [Domesticis & familiaribus reclam vivendi norman præscribit:] ubi lapsus esset, ad pristinum splendorem in Urbe revocaret, atque omnium ordinum & vitam & mores ad veræ pietatis rationem restitueret. Quod ut sedulo facileque præstaretur, in primis eam ipse sibi familiaribusque suis vivendi legem imposuit, quæ in rebus omnibus ad virtutis imitationem ceteros excitaret & anteiret: ut, quemadmodum Salvator noster ab suo & Apostolorum exemplo Ecclesiæ conformationem est orsus; sic ipse a se primum & ab aulicis suis Christianæ rei ordinationem voluerit exordiri. Intelligebat enim frigide admodum ac fere nequidquam alios ad modestiam, ad liberalitatem, ad justitiam, ceterasque virtutes per eum incitari, cujus aut vitam aut domum, vel ambitio, vel avaritia, vel injustitia, vel alia ejusmodi vitia commacularent.
[50] Itaque primum omnium domesticos suos ac familiares omnes ad se convocatos, ad omnem ambitionis vanitatem, arrogantiam, invidiam, intemperantiam, avaritiam, discordias, atque alias id genus animorum pestes nocentissimas, maxime vero otium, uti vitiorum omnium fomitem, diligentissime cavendum ac propulsandum, & ad sanctitatem vitæ, ad integritatem & innocentiam, in primis vero ad pietatem in Deum, mutuamque inter se caritatem perpetuo retinendam gravissime cohortatus, quid a quoque præstandum esset, declaravit. Nolle se in aula sua quemquam tolerare, cujus & spectata virtus & vita optime instituta non fuisset. Quare se quisque ita componeret ac compararet, ut in omnibus exemplo esset Christianæ modestiæ, religionis ac pietatis. Verum de his commodius ac plenius, de ipsius domestica disciplina scribentes infra, commemorabimus. Advocari porro jussit Magistratus & Judices omnes Urbanos, adhibitis etiam Cardinalibus, qui aliquam publicæ jurisdictionis vel administrationis partem attingerent: quibus legem præscripsit & rationem cognoscendi & explicandi causas, ut divino instinctu illam haberi orationem plerique testarentur.
[51] Cardinales adhortabatur, nullius causam nisi illis verbis, Quantum patitur justitia, commendarent; [Cardinales adhortatur ad vitam sancte instituendam,] considerarentque secum diligenter, quibus quantisque tempestatibus Christiana respublica concuteretur eo tempore: horrenda illa esse flagella Dei, mortalium peccata vindicantis, dum viderent omnes Ecclesiam, tum a grassantibus hæreticis undique oppugnari atque affligi, tum ab immanissimo ac potentissimo Turcarum tyranno gravissime divexari. Tempus hoc minime negligi oportere. Cardinales imprimis decere, ut se ipsi familiamque suam ordinent, studioque veræ pietatis Deum offensum placent, atque universis gentibus præclara ptæbeant exempla virtutum, ipsis enim & Episcopis præcipue dixisse Christum: Vos estis lux mundi, &, Vos estis sal terræ. [Matth. 5.] Itaque secum reputarent identidem, se tamquam clarissima mundi lumina, in summo Ecclesiæ vertice divinitus constituta, tantum virtutis splendorem cunctis præferre oportere, ut non minus vitæ sanctitate ceterisque animi ornamentis, quam excelso dignitatis gradu universis hominibus ad gloriam Dei præcellere viderentur: neque enim Sacerdotes & Cardinales vulgari quodam Christianorum officio, ac mediocri solum piæ vitæ cursu contentos esse debere; sed altiorem quamdam sibiq; propriam atque adeo necessariam virtutis rationem illis a Deo impositam esse: cum illorum vitam in edito loco positam esse diceret, in qua ceteris hominibus exemplum ad imitandum proponeretur. Quocirca dandam illis esse operam, ut non modo manum, linguam, mentem ab omni sceleris contagione castam & integram custodirent; [ex proprii officii ratione:] sed vitam quisque suam familiæque mores iis virtutibus instituerent, quarum laude ordo Sacerdotalis, qui ad humani generis procurandam salutem divinitus est institutus, maxime decoratur ac continetur. Itaque sanctarum legum ecclesiasticarumque sanctionum patronos ac vindices fortissimos sese præstarent; fideles, sapientes, & integros consiliarios, quod proprium illorum esset officium, Pontifici se ubique præberent: nihil omnino vel ab se vel ab aliis postularent, quod cum ceteris sacris legibus, cum vero Tridentini Concilii decretis adversaretur: nihil enim tale ab se umquam illos impetraturos. Ceterum se fore ad universa eorum sana juvanda consilia ubique paratissimum: facturumque ope divina, ut & Christianæ Reipublicæ & privatis eorum etiam rationibus, quantum æquitas ferret, perpetuo consuleretur.
[52] Tum ad Judices conversus, eos admonuit, viduarum, pupillorum ac pauperum in primis, [Iudicibus æquitatem commendat:] suis in judiciis, curam gererent: quod si quis extra justitiæ formulam eis commendatus fuisset, illum malam causam habere existimarent. Itaque justitiæ rectum iter tenerent, cujus flectendi nemo ex Pontificia familia auctor eis aut suasor esset futurus: mandaverat namque familiaribus suis, ne in eas res, quæ ad jus dicendum pertinent, ullo modo interponerent sese, aut Judicibus causas commendarent. His igitur atque aliis ejusmodi verbis omnes ad munus quemque suum recte præstandum adhortabatur. Ceterum probos & integros juris administros, quibus ad rempublicam capessendam, non pecunia, sed virtus aditum aperuisset, rebus gerendis causisque expediendis præfici curavit; memor sententiæ illius, Qui emit (nempe justitiæ ministerium) necesse est ut vendat.
[53] Subinde Patriarchales quinque Urbis Ecclesias invisit: [visitat Ecclesias Patriarchales,] nempe S. Joannis Lateranensis, S. Petri, S. Pauli, S. Laurentii extra muros, & S. Mariæ Majoris; & ad earum singula Collegia gravem æque ac piam orationem habuit: omnesque ad sui muneris functionem, & ad vitam suam, utpote ad quam populi mores soleant conformari, sanctius instituendam, & ad divinum cultum, antea curatum negligentius, majore studio retinendum, vehementer est cohortatus. Ac propterea statim Visitatores delegit præstantes viros, qui sacras omnes Urbis ædes obirent, summa cum potestate & aulicos & sacratos homines quoslibet ad meliorem frugem corrigendi. In iis fuere Nicolaus Ormanetus Veronensis, & Alfonsus Binarinus Bononiensis, viri spectatæ probitatis & eruditionis, Christianæque disciplinæ studio flagrantissimi: qui in hoc rerum ordinandarum negotio egregiam illi operam navaverunt. [effigies deorū eliminat ex Vaticano,] Inanium porro deorum effigies, ab ethnicis relictas, magnisque sumptibus olim ornatus causa in Vaticano sacrique Palatii theatro collocatas, tamquam iis locis prorsus indignas, confestim alio jussit asportari, easque populo Romano largitus est; edicens hujusmodi ornamenta Capitolio, ubi deinde posita sunt, indecora minus esse, quam Pontificio domicilio.
[54] Inter hæc gravissimum edictum, de expellendis ab Urbe atque omni ditione Pontificia meretricibus, evulgavit. [meretrices curat aut expelli,] Eo namque istarum & numerus & petulantia jam excreverat, ut egregias Urbis domos ac vias publicas habitantes, piorum & præsertim exterorum graviter offenderent oculos. At vero triumviris Urbis Conservatoribus, huic legi acriter obsistentibus, idque e Republica non esse, maxime ob locandarum ædium detrimenta, contendentibus, Pius illicō silentium imposuit: scilicet Romani Senatus officium esse, impudicarum muliercularum causam tueri; ob idque Principis sui auribus obstrepere, ac pudicitiæ leges tollendas curare. Ad hæc indignatus adiecit; nisi illæ Roma cederent, se una cum universa curia ex Urbe migraturum. Excessere tandem; illæque præsertim, quæ præ ceteris offensioni incautis hominibus fore, divinæ que majestatis offendendæ majores occasiones præbituræ videbantur, nominatim sunt relegatæ. Nonnullas vero, ut pejora scelera vitarentur, remanere permisit; quas in unum Urbis angulum rejectas, ac remoto ignobilique loco conclusas esse constituit; ea lege, ne inde egrederentur; quæ secus facerent, virgis cæsæ in exilium pellerentur. Illis vero duo vel tria templa, quo ad rem divinam & sacras conciones convenirent, designavit. Hæ leges fuere statim salutares: nam ex iis multæ viris in matrimonium traditæ; [aut in angulo Vrbis concludi,] aliæ vero complures studiose ac diligenter conditionem exquisivere, qua ex illa turpitudine & contumelia eriperent sese, laudabilemque vitam ac piam instituerent. Adjecit etiam vere Pius pater, eleemosynam suam non defuturam, uti non defuit, præsertim iis, quæ propter paupertatem segniores ad pietatem fieri viderentur. Illud præterea multas a flagitiosa illa vita deterruit; quod eas Pius decrevisset sacra carituras sepultura, ac in sterquilinio sepultum iri, quæ in ea vitæ fœditate absque Sacramentorum communione e vivis excessissent.
[55] Neque vero id remedii prætermittendum, quo plurima in hospitiis publicis & cauponis crimina resecabantur. Graviter enim severeque interdixit, [reprimit cōpotationes in hospitiis,] ne quis eorum, qui Romæ degerent, convivandi aut compotandi gratia, illa adiret loca; nec quisquam in iis ludere permitteretur. Ac licet complura nummum aureorum millia vectigalis nomine ex vino cauponarum ærario publico quotannis accederent, qua pecunia onera ac sumptus Reipublicæ sustentabantur; ad hæc tamen detrimenta Pius connivere maluit, quam ad tot flagitia, quæ cum divini honoris contumelia, & animarum privatarum que domorum pernicie, perpetrabantur. Hospitia igitur jam antiquo libera vectigali, & tamquam ipsa sibi reddita, a peregrinis tantum frequentabantur; & advenarum, quorum causa fuerant instituta, inserviebant commoditati. Ad hæc luxum vestium & conviviorum tota Ecclesiæ ditione repressit. Denique nihil erat, quod vel ad divinum cultum, vel ad mores optime formandos attineret, quod non summo studio ad suum pristinum nativumque splendorem revocare niteretur: neque hoc solum gravioribus, sed levioribus etiam in rebus accuratissime procuravit. [Constit. 39.]
[56] His autem atque aliis ejusmodi quamplurimis, quæ passim infra scribentur, institutis & exemplis effectum est, ut & Pontificis aula & Urbs ipsa tota novam quamdam, ac plane piam induisse faciem videretur. Nam vidisses interea ludos, commessationes, fabulas, ludicra certamina, ac ceteras scelerum occasiones obsolescere; [hinc novæ Ecclesiæ data facies,] divina vero diligentius officia coli, frequentari conciones sacras, visitari hospitales, pauperum domos, sacrosanctam tum Confessionem tum Communionem tota Urbe majore frequentia celebrari; vectigalia ac portoria partim sublata, partim remissa, omnemque ejectam esse in rebus sacris pecuniæ conditionem; nullum ferme potentiæ vel gratiæ locum relictum; spectatæ religioni ac virtuti omnia tribui; Episcopatus, dignitates & sacerdotia considerate ac prudenter conferri; ornari viris Ecclesias, non hominibus aut pensionibus onerari; Clericorum disciplinam sancte restitutam, sacrarum ædium administrationem ad probatum veterum morem pene perductam; purgatam Urbem flagitiis, sublatas calumnias; res ac rationes inique contractas rescindi, nullam fœnoris iniquam conditionem esse permissam; non extrahi lites, sed maturo judicio dirimi: nam ipse audire, cognoscere, videre volebat omnia Pius Pontifex & eorum, quibus utebatur actionum administris, [Pio V omnia recognoscente.] relationem omnem repellebat, in qua vel minima nota subesset odii, amoris, cupiditatis. Quæ quidem omnia eo faciliora cuique reddebantur, quo clariora præceptis ejus exempla prælucebant: quales enim in Republica Principes sunt, tales & reliqui solent esse cives: eaque Principum conditio est, ut quidquid faciant, præcipere videantur. Quare cum recte facere Princeps cives suos faciendo doceat, ad Christianam Rempublicam bene ordinandam Pius non tam imperio sibi opus esse putabat, quam exemplo.
CAPUT VI.
Sacrosanctum Tridentinum Concilium inductum
ac primo circa res Ecclesiasticas.
CAP. XI
[57] Hæc igitur, & id generis alia complura, cum per terrarum orbem evulgata eximio piorum gaudio prædicarentur; increbuerat fama, in ejus Pontificatu imaginem quamdam veterum Sanctorum Pontificum elucescere; ac magna piaque lætitia perfusi Principes viri per litteras invicem gratulabantur, [Concilium Tridentinum curat promulgari & observari,] utrumque Dei in nos singulari beneficio factum esse, ut sacri Tridentini Concilii præscripto intelligerent homines, quales esse deberent Christianæ religionis Antistires; & non multo post, eum qui a Concilio requititur, Pontificem Maximum haberent. Enimvero providens animo Pius, nisi ejusdem decreta Concilii, tot tantisque & Summorum Pontificum & Principum & Antistitum, cum impensis, tum etiam laboribus, ad convellendas hæreses corruptelasque tollendas, divinitus constituta diligenter servari curarentur, omnia pessum ac perditum ire; in illud incubuit accuratissime, ut ad universa tam in Romana curia, quam in toto orbe Christiano restituenda, Concilium ipsum ubique gentium & evulgaretur, & in mores induceretur: existimans hoc salutari remedio, hisce temporibus inprimis accommodato, Ecclesiæ statum, tot depravatis moribus collapsum, & erigi pie, & restitui facile posse.
[58] Factus igitur ipsius Concilii, ut acerrimus vindex, [Præsules vel ad suas Ecclesias redire se abdicare jubet:] ita propagator ac propugnator egregius; primum Episcopos, Archiepiscopos, Patriarchas, ceterosque præterea sacrati ordinis omnes, præsertim qui curam gererent animarum, ad suam quemque diœcesim atque provinciam administrandam jussit proficisci. Quod ut serio citoque præstaretur, in dies magis urgebat; illisque mensem indixit, quo vel ad suas ecclesias sese conferrent omnes, vel se abdicarent beneficiis, quibus etiam privatos esse voluit, qui edicto non paruissent. [Epist. 1 & 2 lib. 1] Ad omnes porro Christiani orbis Antistites Apostolicas litteras dedit, pastoralis officii, ut vidimus, paternæ que caritatis plenas; quibus eos ad ipsius Concilii decreta pie suscipienda riteque exequenda, & ad pascendos verbo & exemplo Christi greges summopere cohortabatur: atque ut nomina omnium, qui doctrina & virtute in cujusque Episcopi ditione præstarent, conscripta sigilloque munita ad se transmitterent, admonebat; præmia, sacerdotia, aut alia publica munera cuique pro meritis delaturus. Inde multa ad universam rem Christianam publicam sanctissimis legibus ordinandum variis temporibus decrevit atque constituit. Quæ quidem hoc loco, non temporum, sed rerum quodam ordine utcumque servato, ne ad eadem sæpius recurrat oratio, fere omnia summatim referemus.
[59] Rem divinam horis vespertinis, præsertim in Paschatis Natalisque Domini pervigiliis, vel noctu, ac præter antiquam Ecclesiæ consuetudinem faciendi potestatem abrogavit. [Constit 5, 12] [Ritus sacros, ordinat] Græcis ne Latino, Latinis vero ne Græco ritu sacra conficerent, interdixit. Missalem librum, Breviarium, statas & arbitrarias preces, ac Beatæ Mariæ Virginis officium ordinavit, atque restituit: hoc recitantibus Apostolicæ indulgentiæ præmio concesso. [Constit. 64, 106, 122.] Sacrum Catechismum ad Parochos, quo præcipua Catholicæ doctrinæ dogmata luculenter explicata continentur, per viros Christiana eloquentia, & eruditione insignes, Latine confici primum, & ubique gentium evulgari, [Catechismū ad Paroches, evulgat] mox in Italicum, Gallicum, Germanicum, ac Polonicum sermonem converti curavit. Ut autem Deo rebusque divinis, & sacris locis debitus cultus deferretur; &, ubi lapsus esset, restitueretur; Gregorii IX. Romani Pontificis decessoris sui, [curat decorē domus Dei,] Conciliique Tridentini decretis inhærens, constituit, ut ad ecclesias humilis ac pius esset accessus, quieta ac devota statio, religiosa & intenta supplicatio. Absint tumultus & clamores; facessant vana, fœda & profana colloquia, risus immoderati & strepitus omnes judiciorum, inambulationes, & alia, quæ divina perturbare possunt officia; nec pauperes in templis stipem emendicare ullo modo permittantur, sed pro foribus ecclesiarum stare non prohibeantur. Hæc vero omnia sacrorum administri diligenter procurent, secus propositas pœnas luituri. Sepulcra vero supra solum eminentia, vel altius posita tolli jussit, [& festorum observātiam,] ossaque vel cineres in illis conditos effossa terra in loco sacro sepeliri. Festis diebus ne mercatura fiat, nec aliis profanis ac servilibus operibus vacetur; sed omnes, qua par est pietate, sacras ædes frequentent; rebus divinis, aliisque caritatis ac religionis officiis intenti.
[60] Simoniacam pravitatem, nefaria in Deum Sanctosque maledicta, præposteram libidinem, concubinatum severioribus legibus ac pœnis eodem decreto coërcuit. [Epist. 13 l. 2] Sacras indulgentias, licet perpetuas, cuivis loco concessas, [Indulgentias pecuniarias abrogat.] quas consecuturos certa conferre symbola oporteret, quæque stipem emendicandi potestatem facerent, irritas esse decrevit. Quæ quidem quæritandi ratio ob ea, quæ ab hominibus ad id delectis proficiscebantur incommoda, magnam apud omnes in invidiam erat adducta, utpote plena dolis atque fallaciis: quandoque enim ejusmodi quæsturæ circumforaneis, atque aliis sordidis hominibus venditabantur, qui non gloriam Dei, non animorum salutem, sed turpe lucrum affectabant. [Constit. 30, 99] Sacrosanctæ Inquisitionis munus, [Inquisitionis munus amplificat,] quod illi maxime pro ardenti suo Catholicæ fidei studio semper cordi fuit, amplissimis decretis communivit; & anathematis execrationem, & alias gravissimas pœnas constituit in eos, qui salutaris illius officii ministros vel impedirent, vel offenderent, vel bona diriperent, aut carceres effringerent, aut ejus denique jura quoquomodo violarent. [Constit. 83, 84] Sacræ vero Pœnitentiariæ ministris concessas facultates & indulgentiæ munera, aliis melioribus subinde constitutis, omnino sustulit, atque hunc Magistratum sanctius correxit, ac moderatus est. Omnes porro Christiani orbis in partes cohortationes ejus & decreta perlata sunt, ad instituendas societates & scholas, [commendat scholas pias] quæ sacra catechesi pueros, & rerum divinarum ignaros erudirent; iis tum ediscentibus, tum etiam edocentibus divino indulgentiæ collato beneficio. [Constit. 130] Sanctissimi nominis Dei seu juramentorum sodalitatem, quæ ab Ordine Fratrum Prædicatorum originem ducit & incrementum, tantum in locis ipsius Ordinis, vel ejusdem Superiorum concessu in aliis etiam ecclesiis, deinceps institui posse sancivit.
[61] Pium ac salutarem precationis ritum, quod S. Virginis Mariæ Rosarium appellant, [rosarium B. Mariæ,] a B. Dominico institutum, & ab Ecclesia Catholica receptum, maximoque cum animarum fructu jam ubique gentium apud Christianos usitatum, gravi decreto renovavit, & amplissimis sacræ indulgentiæ donis illo pie utentes, vel publicam processionem, quæ ab ejus sodalitii Fratribus singulis mensibus fieri consuevit, devote comitantes exornavit: atque hujusce sacri instituti societatem, cum Apostolicis suis decretis & muneribus, ubique locorum communicandi & erigendi, uni summo Dominicani ordinis Antistiti pro tempore existenti aliisve ab eo delegatis potestatem fecit. [Constit. 86] Edixit porro ne in popularibus concionibus aliisve publicis in conventibus, [præscribit quomodo de ejus Conceptione loquendum,] ubi promiscua virorum ac mulierum multitudo convenire solet, de B. Virginis Mariæ Conceptione disputare, alterutram partem damnando propriamque asserendo sententiam; vel de hac ipsa quæstione, cujusvis pietatis aut necessitatis prætextu vulgari sermone scribere, vel dictare deinceps quispiam auderet, sub gravibus pœnis statim post factum subeundis; ac Sixti IV Tridentinæque Synodi super hac re decreta confirmavit. [Const. 114] Ceterum quamdiu per Apostolicam Sedem res definita non fuerit, fas esse viris doctis in publicis academiarum disputationibus, de illa quæstione in utramque partem disserere, dum tamen neutra ut falsa reprobetur, nec ulla offendiculi subsit occasio. Et cum Pius esset S. Thomæ Aquinatis doctrinæ studiosissimus, in eumque afficeretur pietate singulari, [Cultum S. Thomæ Aquinatis promovet:] ut ejus festus dies in Regno Neapolitano celebraretur, reliquis vero Christiani orbis in regionibus tamquam unius ex quatuor Ecclesiæ Doctoribus recoleretur, gravissimo decreto constituit; ac septenos & amplius annos indulgentiæ singulis, ejus sacellum Neapoli ad S. Dominici causa religionis invisentibus, tribuit (quo loco videlicet ejus sancti viri doctrina, ex ore Christi de cruce admirabiliter eum alloquentis, divinitus comprobata fuit) aliis vero locis centenos dies tantū concessit. [Constit. 36]
[62] Decrevit, qua ratione parochiarum ecclesiæ suis quæque ministris attribuerentur; earumque Rectores ad residendum, [Ordinat residentiam Parochorum:] si opus esset, per Ordinarios Parochorum: compellerentur. [Constit. 65] Quo in negotio præclara multa restituit & emendavit; fecitque ut multis in locis, ac potissimum in Sardinia, earum plurimæ fundarentur, in quibus perpetuas instituit vicarias. Et quoniam nonnulli Episcopi Tridentinum decretum, de assignatione portionum vicariis perpetuis facienda, minus exequebantur; ejusmodi portionum quantitatē sacrorum Antistitum arbitrio sic æstimandam esse statuit, ut nec major centum, nec minor quinquaginta nummum aureorum summa sit, [portiones Vicariorum,] computatis omnibus etiam incertis emolumentis, exceptis quibusdam conditionibus, de quibus in generali ac perpetua ejus hac de re constitutione latius exprimitur. [Constit. 47, 139] Statuit præterea de beneficiorum resignationibus, quæ nempe in manibus Antistitum jure fieri, [resignationē beneficiorum,] quæque non fieri queant. Præsertim vero cavit, ne illa ad resignantium cognatos, hereditario quasi quodam jure, pervenirent. [Constit. 32, 58] Atqui plerisque per hanc occasionem, & ob alias restitutas res, Romanam curiam eversum iri conquerentibus; Præstat, inquit Pius, Curiam vel potius hominum corruptelas, quam religionis atque adeo Ecclesiæ Catholicæ statum evertere. Plurima decrevit, & de cavenda ecclesiasticarum rerum alienatione, & de simul jungendis beneficiis, [aliaque circa res & beneficia ecclesiastica,] & item de Clericorum spoliis rite distribuendis. Sanctioribus præterea legibus sacerdotiorum, quas vocant, confidentias adstrinxit: quas etiam qui male exercerent, gravi eos anathemate notavit; eosdemque bonis omnibus ecclesiasticis, ac publicis muneribus abdicatos, ad eadem dehinc in habiles declaravit. Decreto sanxit, ut beneficiorum fructus, lite pendente, apud personam a Judice deligendam deponerentur, quibuscumque statutis nihil obstantibus. Quæ vocant indulta Cardinalium super ecclesiasticorum beneficiorum collatione, unde multiplicia Reipublicæ Christianæ manabant incommoda, partim sustulit, partim etiam temperavit: consuetudinemque aliquid recipiendi in beneficiorum collatione prorsus abrogavit. Ad ipsa vero beneficia, quæ per litteras Pontificias minus integre fuissent expedita, regrediendi jura rescidit.
[63] Edixit, ut Clerici, quos propter Christum spectaculū fieri oportet mundo, Angelis & hominibus, maxime debeant ab his spectaculis, [honestatem Clericorum,] quæ Christum non sapiunt, abstinere. [Epist. 42 lib. 3] Ne talis, tesseris, pagellis pictis, & omnino alea, aut ullo præterea vetito & indigno ludi genere ludant, neve ludorum ejusmodi spectatores adsint. Ne comessationibus, choreis, comœdiis, aut minus honestis conviviis intersint; cauponasq; aut tabernas, nisi longioris itineris causa, ne ingrediantur. Ne cuiquam propinent, vel provocati ad bibendum respondeant: sed sobrie, modeste & caste ex doctrina Apostolica vivant. Ne feminas, etsi nobiles, assectentur; neque officii causa stent circa mensam, illis accumbentibus. In famulatu vero, etiam Ecclesiasticorum hominum, vilia officia aut opera, quæ Clericali dignitati non conveniunt, minime faciant. Qui vero in his deliquerint eos graviter, pro personæ conditione & modo culpæ, plectendos esse statuit. Beneficiarios autem, qui citra legitimum impedimentum, statas preces, quas vocant Horas Canonicas, non recitarent ad omissions ratam, quam ipse præscripsit, beneficiorum fructibus privari; qui vero pensionem aut res alias ecclesiasticas ut Clericus perciperet, eum ad B. Mariæ Virginis psalmodiam recitandam sub iisdem pœnis obnoxium esse statuit. Item ne Laicis aut clericis uxorē habentibus, aut bigamis sacræ pensiones solverentur. Condendi testamenta, [condenda ab iis testamenta.] ecclesiasticasq; res atq; adeo vectigalia & emphyteutica bona in spurios (quamvis natalibus restitutos) vel legitime natos, vel extraneos distribuendi facultatem sacris viris abrogavit. [Constit. 117] Cumque ex his quidam filio suo paterna bona ex testamento reliquisset, Pius, decreto in id potissimum interposito, testamentum ipsum & alia ejusmodi nulla esse declaravit. Eo usque videlicet hoc genus intemperantiæ ecclesiasticis in hominibus execrabatur ipse, ob ea quæ in populos inde mala recidebant exempla: & item, quoniam ea ratione & ecclesiis, & egenis, & vero etiam legitimis heredibus hujusmodi bona præripiebantur. Concilii Trid. decretum de Clericorū secularium ad sacros Ordines promotione, ad Clericos etiam regulares non professos pertinere constituit.
CAPUT VII.
Edicta de Regularibus, Ecclesiæ juribus & aliis rebus.
Omnes mendicantium cœnobitarum Ordines ab omni genere vectigalium, exactionum, ac militū hospitio liberos & immunes, [Sancit mendicantibus propria,] veteribus privilegiis confirmatis, esse statuit, eosq; multis decretis exornavit: ac ne ipsorum fratrum vel monacharum illis subjectarum administrationi, nisi quatenus Tridentina Synodus præscripsit, sese immiscerent Episcopi; sed omnia Præfectis eorum curanda relinquerent, interdixit. [Constit. II.] De sacra vero familia, quam Franciscani instituti Observantium vocant, ad pristinam disciplinam revocanda, præclara multa decrevit, atque restituit; cum illaque Fratres, quos Amadæos & Clarenos appellabant, penitus consociavit: ejusque familiæ Præfectis Tertium S. Francisci Ordinem, quem de Pœnitentia nominant, omnino subjecit, hujusque labentem disciplinam ordinavit: quos vero Conventuales nuncupant in Hispania suppressit, eosque ad ejusdem ordinis Observantes aggregavit. [Constit. 41] Declaravit, ut Dominicanæ familiæ Fratres, ceteros mendicantes cœnobitas omnes, etiam eos, qui ordinis sunt sanctæ Trinitatis, ubiq; locorum anteirent. Ordinis fratrum Servorum Beatæ Mariæ disciplinam restituit, sanctissimisque legibus ordinavit. Decreta cuncta, per quæ religiosos cujusvis sodalitatis homines in aliam societatem præter juris communis ordinem recipi licebat, penitus delevit. [Apostatis,] Regularium apostatas omnes severiore anathemate percussit: ne tamen ex desperatione miseri durius aliquid de se statuerent, abhortatus est Generales Antistites, ut singuli suorum ordinum desertores, si qui essent, reciperent, illosque benignitate paterna conservarent foverentque.
[65] Religiosas Militias emendavit, cavens ne in illas adscripti, [militaribus,] sive Clerici sive Sacerdotes, ullum ecclesiasticum beneficium, præter illa quæ propria essent Ordinis sui, possent obtinere, neque Militiis ipsis vel earum Hospitiis beneficia liceret applicari. Ne consequendi ecclesiastici beneficii male usitatam, quam vocant, Exspectativam dare sacrarum Militiarum vel Sodalitatum vel Hospitiorum Magistri possent. Nonnullis piorum societatibus, quæ sub voluntaria religiosaque degebant obedientia, a secularibusque Presbyteris habitu distinguebantur, ut tria solennia religionis vota profiterentur, edixit. Superiorum Pontificum decretis inhærens constiruit, ut monasteria aliaque sacra loca, quibus ecclesiastica beneficia deinceps non vacantia essent adjuncta, & quorum fructus in ærarii Pontificii libris æstimati reperiuntur, ipsi ærario quindennem pensionem ad ratam fructuum quintodecimo quoque anno persolverent. Sacris in cœnobiis aut aliis Deo dicatis locis aut in eorum ædibus milites hospitio excipi aut diversari lege prohibuit. [sanctimonialibus,] Sacratarum Virginum & septa bene concludi, & vitam moresque ordinari sancivit: cavitque sub anathematis pœna, statim post factum subeunda, ne deinceps umquam monasterii septa egrederentur, nisi ex causa vel magni incendii, vel morborum, lepræ vel epidimiæ quæ tamen morborum causa a Superioribus suis cognita prius & scripto approbata fuisset. [Constit. 8] Mulieribus autem cujusvis status, gradus & ordinis, Regularium virorum cœnobia ingrediendi facultatem omnem abrogavit: excommunicationis latæ sententiæ pœna proposita iis, quæ secus facere deinceps auderent.
CAP. XIV
[66] Et quoniam omnis fere Pii cogitatio studiumque eo erat intentum, ut sacrosanctæ Ecclesiæ amplitudinem, dignitatem ac jura tueretur; edito gravissimo decreto statuit, ne ulla civitas vel locus Ecclesiæ vectigalis umquam alicui in jus ditionemve concederet, [Vetat loca Ecclesiæ alienari,] aut per alicujus vitæ spatium, sive ad tertiam sobolem, sive alia ratione rem alienante, gubernandus traderetur. [Constit, 53.] Jurejurandoque adegit Cardinales omnes, & alios eamdem dignitatem subinde accipientes, ne umquam hujusmodi decreto derogandum putarent: neque id ipsum conantibus futuris Pontificibus assentirentur, nec ejus sacramenti religione solvi se vel postularent umquam vel paterentur. Quod si ullo tempore, sive clam sive palam, de iis rebus sic alienandis quidquam persuadere contendissent; e vestigio & anathematis execrationem aliasque præterea pœnas subirent, & perduelles infamesque inde censerentur; & quicumque ex illis in Pontificem lectus umquam fuisset, is legis ejusdem se acerrimum vindicem ac patronum præstiturum, iterum in eamdem legem juraret. Hoc autem decretum, quam Ecclesiæ salutare atque utile deinceps extiterit, illud præter cetera superioribus annis declaravit; cum eo quasi clypeo muniti Cardinales, [& sic Ferraria Ecclesiæ manet restituta.] Alfonso postremo Ferrariæ Duci, sub Gregorio XIV Ferrariensem provinciam, certum & antiquum Sedis Apostolicæ patrimonium, olim illis Ducibus in ditionem traditum, ad incapaces successores transferre conanti, Pontificiaque auctoritate id firmari efflagitanti, sapienter ac fortiter obstitere: ex quo paucis post annis proinde factum vidimus, ut eodem Duce vita functo, singulari Clementis Octavi Pontificis Maximi constantia, virtute atque laboribus, Ferraria ipsa omnisque illa amplissima ditio ad Romanæ Sedis jura liberamque summi Pontificis potestatem & administrationem, incredibili bonorum omnium gratulatione, immortalique ipsius Clementis gloria, tandem redierit.
[67] Ceterum Pius ut Urbem & Ecclesiasticam ditionem a latronibus liberam ac tutam redderet & conservaret, edictum promulgavit, [Edicto purgat ditiones suas a latronibus.] quotannis publice prælegendum, contra homicidas, prædones, exules, & alios maleficos homines, eosque vel receptantes vel protegentes vel eorum etiam consortes: decrevitque ut id hominum genus, ac regno Neapolitano extorres, nullo modo possent in Ecclesiastica ditione consistere; inito pacto cum Rege Catholico & cum Etruriæ Duce, ut ii cujusvis essent juris, sive in Pontificio, sive in Neapolitano Regno, seu in Etruria caperentur, sibi invicem in vinculis puniendi traderentur: exulum vero patrocinia in judicio suscipi vetuit, nisi prius se in carcere constituerent. Sicariorum atque ejusmodi pestilentium hominum perfugia in Urbe sustulit: [sicariis,] cavitque ne tormenta ignea breviora binis, aliave arma tribus minora palmis, sub perduellionis pœna gestarentur: in eos etiam gravi intento anathemate, qui ejusmodi armorum licentiam dare deinceps ausi fuissent. Ne viatores vim aliquam aut injuriam paterentur, acres pœnas decrevit in eos vel principes viros vel populos, qui fines suos a latronibus non custodirent: ac si quis in via spoliatus exinde fuisset, locorum, in quibus latrocinium esset commissum, vel Domini vel incolæ, damna præstare cogebantur. Quod contigit in Piceno, ubi cujusdam castelli homines, cum ad sarcienda patrati apud se latrocinii detrimenta compellerentur, Pontificique ut decreti severitatem remitteret, submisse supplicassent; non modo nihil impetrarunt, sed illud etiam responsum retulere, nisi majore diligentia ac studio sines suos tuerentur, fore, ut majore quoque pecunia jacturas hominum in posterum compensarent. Finitimos præterea Principes graviter adhortatus est, [& piratis:] ut triremes per mare dispositas haberent; quarum præsidiis littora oræque Italiæ a prædonibus & piratis defenderentur: ad Trajanumque Portum atque aliis maritimis locis turres extruxit & speculas, quibus omnis facultas piratis adimeretur ea vexandi loca, iisque nostri contra Turcas tutis perfugiis uterentur. Per hunc modum terra mariq, Christianæ Reip. tranquillitati bene consultum.
[68] Grave pariter & amplum decretum edidit de nautis & naufragis, [opitulatur naufragis,] eorumque rebus non occupandis aut impediendis; sed ab his qui possent benigne juvandis, & qua par esset Christiana caritate conservandis: quod ut libentius præstaretur, singulis Christi fidelibus, in hoc pietatis genere studium suum & operam ponentibus, denos annos indulgentiæ ac totidem quadragenas de injunctis eis pœnis Apostolica auctoritate relaxavit. [Constit. 7] Christianos vero, [& Christianis mancipiis] qui apud Turcas servi reperti essent, una cum bonis suis omnibus deinceps humaniter accipi, ac liberos dimitti jussit, a piorum communione segregans eos omnes, qui huic legi minime pererent. Qui autem ex servis facti Christiani, ad Urbis Conservatores pro tempore existentes libertatis causa confugerent, eos per eumdem magistratum libertate donari, civesque Romanos effici posse statuit. Corcyrense xenodochium, in quo universæ Christianæ classis contra Turcas bellantis ægroti ac vulnerati curarentur, ut ampliaretur piorumque subsidiis auctum sustentaretur, lege sancivit. In medicos, qui lapso triduo ægros peccata sua ritu Catholico non confessos curassent, confirmatis aliorum Pontificum decretis, multas pœnas constituit; langeuntium propinquos ac familiares, ut etiam Parochis eorum enuntiarent morbum, adhortans. [Constit. 3] De nuptiis rite celebrandis, [multa ad politiam utilia sancit,] de consanguinitatis vel affinitatis gradibus fideliter exprimendis, cum quispiam se legibus exsolvi postulat; de impedimentis publicæ honestatis, & cognationis spiritualis, & affinitatis ex fornicatione contractæ, multa decrevit. Scita ac leges populi Romani super dotium moderatione comprobavit: ne videlicet summa dotis, una cum ipso mundo muliebri, major esset quatuor millibus quingentisque nummis aureis: quæ lex, alioqui civitatibus salutaris, jam exolevit.
[69] Doctoris ornamenta conferendi potestatem Palatinis in Urbe Comitibus, aliisque nonnullis Romanæ curiæ Collegis abrogavit; ne amplius, ut plerumque fiebat, ad ejusmodi gradus imperiti homines, & indigni proveherentur: qui postea ad publica, sacraque ministeria, atque adeo ad Episcopalem dignitatem, non sine gravi Reipublicæ damno, assumebantur. Sanxit, ut togati laici, qui Clericorum in morem vestiebantur, capitis tegumentum in occipite replicatum induerent; ut vel inde a clericis discernerentur; sicuti jam olim fieri consueverat. Declaravit, quæ jure, quæque injuria pecuniæ permutatio fieret: ac contrahendorum censuum certis adhibitis conditionibus formam præscripsit. [Constit. 79] [spectacula cruenta, prohibet,] Cruenta turpiaque dæmonum, ut appellabat ipse, non hominum spectacula, in quibus taurorum ac ferarum congressiones seu agitationes, plerique multis in locis, ad virium suarum & audaciæ ostentationem, publice & privatim exercere consueverant, unde hominum cædes, membrorum mutilationes, animarumque pericula frequenter oriebantur, gravi decreto prohibuit: qui secus facerent, protinus anathematis pœnam incurrisse conserentur. [Constit. 48] Liberales & item operosas artes fovit egregie: ac multa aureorum millia in lanificium, quod ipse in Urbem induci curavit, impendit. Agriculturam itidē magnis, uti dicemus, affecit beneficiis.
[70] Plurima de carceru Visitatoribus & Judicibus eorumque collegiis ordinavit. [Constit. 16] [& officiorum nundinationem.] Tribunalia ac Romanæ civitatis magistratus omnes, ab imo ad summum usque, correxit melioribusque legibus temperavit. Qui autem dignitates & officia, quibus jurisdictionis administratio esset adjuncta, vel pecunia vel aliis malis artibus ambirent seu etiam assequerentur (quod jure civili cautum est) in eos propositas gravissimas pœnas innovavit & auxit; quibus pœnis obnoxios fore quoque declaravit, qui ob id pretium vel promissionem acciperent vel operam suam huic rei utcumque præstarent: usque adeo videlicet rectam juris administrorum electionem, justitiæque ministerium, quam integerrimum esse cupiebat. Fraudes, luxum, [ejusdem decreta in decoctores.] & æris alieni dispendia coërcuit: cum enim illi esset allatum, nummularium quemdam pro sua intemperantia decoxisse, eum alioqui nobilem, fustuarii pœnas luere mandavit, subinde constituens, eos, uti latronibus deteriores, non solum profanos, sed etiam sacratos homines, exceptis Episcopis, capitali supplicio plectendos esse, qui non fortuitis eventis, sed sua lipsorum vel incuria, vel luxu, vel aliis explendis voluptatibus, creditores suos cessione bonorum elusissent; quique re sua familiari aut dilapidata aut abscondita, æs alienum dissolvere noluissent. [Constit. 112] De ordine servando, in satisfaciendo creditoribus Præsulum in Romana curia decedentium, leges æquitatis plenas dedit: ceterorum in creditorum concursu, miserabiles personas præferendas esse statuit.
[71] Hebræos Urbanos, in regionem ad Marcelli theatrum illis attributam, concludi jussit, [& Iudæos.] noctu foribus obseratis; animadvertens in illos, qui foris eo tempore deprehensi fuissent, ac Pauli IV super ea re constitutionem innovavit: nec ita multo post eos omnes depulit e tota ditione Pontificia, præterquam ex Urbe Roma, ubi ad lucem veritatis facilius converti possent: & item ex Ancona maritima civitate, ne videlicet Orientis mercimonia prorsus impedirentur. [Constit. 6] Edicto præterea vetuit, ne Christianum quempiam ad opus conducerent (cum antea Christianis bajulis uterentur) vel eorum, quibuscum negotiarentur, domus limen intrarent. [Constit. 80] Sciebat enim, id quod perpetuo res ipsa docuit, Hebræorum consuetudinem & familiaritatem Christianis populis periculosam, pravarumque opinionum quasi seminarium semper extitisse, perinde ac fuit olim ipsis Hebræis cum Ethnicis consuetudo. Verumtamen cum alias sæpe, tum imprimis postquam ad summum Apostolatus officium evectus est, ut ipsemet de se testabatur, numquam destitir, hortando, docendo, monendo; confisus fore ut eorum quamplurimos ad Christi fidem adduceret. Neque vero irriti omnino, Dei benignitate, labores ejus fuerunt: quando satis multi utriusque sexus, in iisque nonnulli ex primariis, ut infra suo loco demonstrabitur, ab ipso salutari aqua perfusi, Christianam religionem susceperunt. Ad extremum ita multa sunt, quæ vel tollendis de medio corruptelis, vel rebus sancte restituendis præclare decrevit atq; constituit, ut ex iis justum volumen confici facile queat. Quæ quidem ego, ne lectori molestus sim, consulto prætereo: reliqua vero, quæ memoratu digniora visa fuerint, quoniam secum longiorem trahunt narrationem, infra suis quæque locis passim commemorabimus.
LIBER II.
Præstita pro fide Catholica in Germania, Gallia & Belgio. Suppetiæ datæ contra Turcas in Melita insula & Pannonia.
CAPUT I.
Pro fidei Catholicæ in Germania restitutione & conservatione varia præscripta.
[72] Interea Pius non earum modo rerum, quæ vel ad Romanæ civitatis totiusque Pontificiæ ditionis administrationem, vel ad omnes Ecclesiasticæ disciplinæ partes pie formandas & ordinandas pertinerent, curam gessit diligenter; sed eo sive tuendæ sive amplificandæ religionis flagrabat ardore, ut simul & universæ Christianæ reipublicæ moderationi, & gravissimis regnorum negotiis accuratam impenderet operam; nihilque vel in maximis ac potentissimis Principibus dissimulandum putaret, quod eidem religioni adversari videretur. Inter cetera vero, quæ ut primum est ad Pontificatum evectus, sedulo curare consilia cœpit, illud imprimis fuit; quod labentem Catholicæ religionis cultum, & Apostolicæ Sedis auctoritatem, valde periclitantem in Germania, restituere ac tueri omni ope contendit. Cum enim Maximilianus Cæsar, ut Turcicum exercitum Pannoniæ imminentem coërcendi consilium caperet, Imperii comitia Augustam Vindelicorum indixisset; in his sive postulantibus hæreticis, sive minus piis viris conniventibus, per speciem sedandi nonnullas de religione turbas resque civiles componendi, [Ad comitia Imperii Augustana,] præter cetera proposita erat ejusmodi quæstio definienda, qua ratione ac via Christiana religio ad meliorem ac rectiorem intelligentiam seu formam reduci posset. Quod sane consilium haud omnino sanum, cum sacris legibus repugnaret, prorsusque derogaret sacrosanctæ Romanæ Ecclesiæ auctoritati, [pro auctoritate Ecclesiæ stabilienda,] ad quam unam, utpote omnium Ecclesiarum magistram ac judicem, pertinet sacræ religionis dogmata proponere, declarare, & constituere; erat plane graviter pertimescendum, ne quidpiam inibi contra Catholicam veritatem decerneretur, gravisque Pontificiæ potestati inferretur injuria, cum præsertim id in sacri interregni tempus incidisset. Ceterum hoc ipso valde lætabantur hæretici, novarumque sectarum cupidi; quippe qui Cæsaris animum in sua ipsorum studia propensum videre viderentur, ob idque futura erant comitia frequentissima.
[73] Hoc igitur tam grave periculum ut averteret Pius, ad Joannem Franciscum Commendonum Cardinalem, virum summa virtute singularique prudentia præditum, atque optime de Christiana republica meritum, ex Polonia (ubi erat apud Sigismundum Regem a superiore Pontifice Legatus) ad Urbem redeuntem litteras ac diplomata misit; [& fide restituenda,] quibus ille commonefieret, ut ubivis gentium litteræ ipsæ redderentur, inibi subsisteret; intelligeretque se ad Cæsarea comitia, de conservanda Apostolicæ Sedis auctoritate, ac de Catholica fide in Germania tum restituenda tum etiam protegenda, Legatum Pontificium destinari. [Epist. 14. lib. 2] Legationis ergo suæ litteris Augustæ acceptis, Cardinalis vidit sibi mandari a Pontifice, ut antequam ea res in comitiis ageretur, coram Imperatore atque omnibus Principibus publico in consessu graviter denuntiaret, nisi eam cogitationem abjicerent, futurum ut Pontifex omnem auctoritatem in eos Principes, [Cardinalem Commendonum abiegat:] tam laici quam sacrati ordinis, reprimendos exerceret, ac multo magis in ipsum Cæsarem, quem & Imperio, & ditionibus, & omnium jure successionum, & quibuscumque præterea rebus potiturum ille se confideret, esset facile, privaturus. Legatus autem variis & cum ipso Cæsare & cum aliis Principibus habitis sermonibus, ad Pontificem scripsit, rem eo loco esse, ut absque illa publica denuntiatione ex sententia cuncta successura sperarentur. Sed enim Pontifex pro magno suo in ea re studio, ut absque alia recusatione idem ediceret, denuo Cardinali præcepit. Verum enimvero, mandatum hoc quam graves Principibus illis offensiones afferre posset, Legatus prospiciens (cum præsertim id non esset necessarium, re jam Pontificis nomine diligenter procurata, ut ejusmodi articulus nullo modo tangeretur, ut re ipsa contigit) conscientiæ suæ magis, quam Pio præcipienti parere non dubitavit. Itaque per litteras Pius edoctus, [ejusque factis acquiescit:] quæ rationes ad mandatum non efficiendum Legatum impulissent, præter consuetudinem fere omnium Principum, consiliorum suorum constantiam tueri potius quam ministri integritatem probare nitentium, summa significatione lenitatis manu sua rescripsit, quidquid ab eo gestum esset æquo animo sibi tolerandum videri: quin etiam illi se gratias agere, quod jussis suis non obtemperasset. In quo apertissime declaravit, se præter unam Reipublicæ salutem, nihil omnino spectare, nihil intueri.
[74] Legato præterea mandavit, ut præter explicatam rationem Cæsari denuntiaret, [monet Cæsarem, ne causa religionis laicis committatur,] Pontificem committere nullo modo posse, uti causa religionis ullum vel leve detrimentum pateretur. Laicos homines audere de rebus fidei vel tractare vel definire, intolerabilem esse temeritatem. Neque in eo genere deesse Catholicorum exempla Imperatorum, qui hisce de rebus audire, ne dum decernere noluissent; sed omnia, ut par erat, sacrosanctæ Sedis Apostolicæ judicio ac moderationi dijudicanda reliquissent: Gloriosissimique Principis & numquam satis laudati Constantini exemplum posse cunctis abunde sufficere. Quod deinde in Concilio Chalcedonensi Martianus Cæsar secutus, præter cetera in ea Synodo restatus esset, se ad protegendam fidem, non ad potentiam aliquam exercendam, exemplo religiosi Principis Constantini, Synodo interesse voluisse; ne populi dehinc pravis opinionibus separarentur. Basilium pariter Augustum sub finem ocatavæ Synodi aperte professum fuisse, profanis viris vel in quovis dignitatis gradu collocatis, atque adeo ipsis Imperatoribus, nefas omnino esse vel hiscere in ecclesiasticis causis, aut Ecclesiæ Romanæ sive auctoritati sive sanctionibus obsistere; ac si Angelus de cælo delapsus aliter docere velit, atque ipsa docer Ecclesia, ut ait B. Paulus, anathema censendum. Quapropter Cæsarem rogabat Pius, uti privatis rebus omnibus posthabitis, simpliciter & aperte Catholicos adiuveret: præsertim eo tempore, quo magna inter sectas hæreticorum discordia præbendi ejus auxilii opportunam daret occasionem: ut vel hac ratione quot quantisque in erroribus illi versarentur, facilius intelligerent, atque ad pristinam fidem avitamque religionis obedientiam promptius redirent: nimirum absoluto jam ac sancito sacrosancto Concilio Tridentino. [Gal. 1.]
[75] [urget ut Concilium Tridentinum promulgetur,] Cujus quidem Concilii promulgationi observationique pro virili sua ut favendum Cæsar arbitraretur, Pius hortabatur. Quod si in Imperio toto id obtineri non posset, interim ad rem feliciter aggrederetur: ac vel in Salisburgensi, Constantiensi, Augestensi, Frisingensi, Bojodurensi sive Pataviensi, Brixinensi & Tridentina diœcesibus, & promulgandum & servandum curaret: quæ res esset & omni Italiæ singulari contra hæreticorum vel fraudes vel minas præsidio ac munitioni, & ceteris præterea civitatibus & diœcesibus exemplo futura salutari. [Epist. 4, 9, 10, & 13 l. 1] Ad hæc ageret & cum ipso Cæsare, & cum sacratis Imperii Septemvitis, & cum Archiepiscopis, ut, quoniam Otho Cardinalis idemque Episcopus Augustanus, ne diœcesanam Synodum suam Tridentini Concilii in mores inducendi causa celebraret, a multis fuerat impeditus, Moguntinus ejus Metropolitanus, ceterique omnes suam quisque Synodum concelebrare statim aggrederentur, ne Suffraganei ea in re diutius retardarentur. [Epist. 39 lib. 4]
[76] Præterea vero cum intelligeret Pius, Coloniensem Archiepiscopum designatum, ne sanctæ Romanæ Ecclesiæ fidem stata formula profiteretur, indies subterfugere (quod tamen omnes ab eodem edito Concilio, non modo in Italia, verum etiam in Gallia, Hispania, Polonia, Pannonia, & item in Germania designati sacrorum Antistites facere cœpissent) cumque alios ex Septemviris duos Coloniensis Archiepiscopi excusationi causæque favere idem rescivisset, Legato jussit, Cæsari ac Cæsarianis Consiliariis, Ecclesiasticis Septemviris, atque aliis insuper quibus opus esset, omnino persuadere niteretur, quo tam pia salutariaque decreta omnes usu retinenda curarent: alioquin ab se Coloniensem Sede privatum iri. [Epist 27 lib. 1, Epist. 41 lib. 4] Id quoque periculi Cæsar averteret imminentis, nerelecto Archiepiscopo Magdeburgensi ex humanis erepto, [& Catholici Episcopi substituantur,] Sedes illa ab Saxoniæ Septemviro teneretur, qui tres alias Ecclesias jam occupaverat. Quod si Argentinensis senior Episcopus mortem obiisset, quando omnes illi Canonici, tribus exceptis, Lutherana peste laborabant; caveret Cæsar, ne hæreticus Episcopus sublegaretur: secus enim fore ut Ecclesia illa diœcesisque omnis in suam perniciem prorsus lapsa concideret. Quamobrem curandum videri, ut Catholici adjutores illis darentur, vel certe alio genere præsidii res ibi Christiana communiretur.
[77] Omnibus porro Catholicis Germaniæ Principibus denuntiaret, cupere Pontificem, sibi ab eis pro sua quoque prudentia salutaris consilii aliquid dari de iis rebus, quas ipsi optimas vel dictu vel factu arbitrarentur, ad Catholicam fidem in illis regionibus aut tuendam aut amplificandam, & ad convellendas hæreses inducendumque usum Tridentini Concilii, & ad necessarium vacantibus lacerdotiis modum adhibendum, denique ad retinendam suam ipsorum auctoritatem ditionemque, sive Ecclesiasticam sive civilem pie conservandam: amari vero ab se omnes caritate singulari, atque pro ipsis protegendis intentatum se nihil relicturum. [ut hi consecrentur & visitent diœceses,] Denique illis sacrorum Principibus hæc mandaret singillatim, ut qui solenni cerimonia consecrati non essent, ii primo quoque tempore consecrarentur, divinaque mysteria peragerent, & ad populum cuncti sacras conciones haberent interdum: ut vel semel in anno totam, [monachos & clericos corrigant, ] aut certe potiorem diœcesis quisque suæ partem, obirent ipsi: sacra cœnobia curarent instaurari: desertores omens ac deploratos monachos expellerent ac profligarent. [Epist 20 l. 2] Quod si cœnobitæ ibi defuissent, se satis multos optimis moribus ornatos; ex Italia Belgarumque regione delectos, eo dimissurum. Archidiaconos & alios quoslibet Ecclesiastica dignitate præditos, ad modum cujusque gradui consentaneum vitam instituere compellerent, neque ea in re cuiquam indulgerent. Caverent etiam diligenter, ne in diœceses suas hæreticorum libri comportarentur: etenim huic pesti non occurrere, nihil esse aliud, quam animarum in perniciem consentire, hæreticisque aperte favere. [libros Catholicos excudi curent:] Proinde omnes efficerent, ut quamplurimi Catholici libri excuderentur: nam hæreticos libris ab se editis majorem, quam alia ratione, Ecclesiæ cladem intulisse: itaque illos facile convictum iri, si optimorum auctorum libri exquirerentur; quibus modico pretio divenditis, commodius possent hæreticorum fraudes & errores aperiri.
[78] [hæreticos denuntient caveantque,] Legatus caute & prudenter ageret, ut a quovis hominum genere quæreret, an quispiam vel Italus, vel Belga, vel Hispanus hæreticorum in Germania consuetudine, ad Catholicos populos ac provincias labefactandas, uteretur: atque in ea re nullis aut impensis aut vigiliis, ut de rebus omnibus Pontifex certior fieret, parcendum putaret. Principes etiam viros & Antistites omnes commoneret, ne unquam hæreticos in suis vel ædibus vel ditionibus tolerarent: curarentque sedulo, ut ad Pontificis aures perveniret, huic se monitioni prorsus obtemperasse. Quod si Catholici viri, probitate & eruditione præstantes, apud illos invenirentur; qui contra hæreticos concionari, vel alia ratione pro re Christiana insudare parati essent; ea de re scriberent ad Pium qui pro sua liberalitate virorum ejusmodi opera uti, [insignes Concionatores & Theologos foveant.] eosdemque justo præmio cumulate cohonestare studuisset. Id porro diligenter operam darent omnes, ut suum quisque Theologum, cum doctrina tum integritate vitæ præcellentem, penes se alerent & haberent: neque erudiendorum in Seminariis adolescentum Clericorum, ad præscriptam rationem sacri Tridentini Concilii, curam negligerent. [Epist. 27, 30 lib. 3] Præterea vero, cum in Spirensi Vuormatiensique diœcesibus adversus Catholicos omnem impietatem Elector Palatinus exercuisset; ageret Legatus, ut neque Principes neque sacri Proceres Catholici, [Palatini conatibus obsistatur.] neque Cæsar ipse tam immane scelus dimitterent impunitum, sed acriter id vindicarent: nam hujusmodi flagitia dissimulare aut toleranter ferre, nihil aliud esse, quam hæreticos Principes ad ecclesiasticos vicinos suos perdendos incitare. In quo Pius operam suam omnem & opem prolixe pollicebatur; ut vel inde intelligent homines, eum in re tanti ponderis officio suo numquam defuisse. Denique Bavariæ Ducem, [Ducem Bavariæ laudari jubet.] spectatæ Principem integritatis ac religionis, & confirmaret in officio, & ad liberos suos iisdem virtutibus instituendos, segregandosque omnino ab hæreticorum consuetudine, atque omne studium conferendum ne quispiam ejusmodi peste affectus ejus in aula delitesceret, pie cohortaretur. Quæ quidem fere omnia atque alia multa generis ejusdem, jubente Pio, Legatus, quoad ejus fieri potuit, egregie præstari curavit. Itaque piorum conatuum sanctorumque consiliorum haud contemnendus extitit fructus. Sed hæc dum ita curantur, Melitensium periculis occurrendum fuit.
CAPUT II.
Suppetiæ contra Turcas datæ: succursum insulæ Melitæ & Pannoniæ.
CAP. II
[79] Inter alias enim multas easque gravissimas, in quas Pii pontificatus incurrit, rerum difficultates, acris in primis plenaque timoris atque periculi fuit obsidio Melitensis. Satis constat, Melitam Libyci maris insulam, non modo Siciliæ cui adjacet, [Melitensi insulæ ante a Solimano diu obsessæ succurrit,] LX millia passuum ab ea distans, sed etiam omnis fere Italiæ contra barbarorum impetus tutum propugnaculum, sacræ militiæ S. Joannis Hierosolymitani hospitio inclitum, ad Romanæ Ecclesiæ præsidium maxime pertinere. Id scilicet Solimanus Turcarum Imperator, Christiani nominis hostis acerrimus, non ignorans, atque in Italiam sibi aditum aperire cupiens; paulo ante hunc Pontificatum ingenti classe, ducentis ac sexaginta fere instructa navigiis, Melitam expugnare, ac per quatuor menses gravi obsidione divexare instituit. Et cum magna Melitensibus damna intulisset, jamque arcem, cui a Sancto Erasmo cognomen est, per vim in potestatem redegisset; propugnantium militum virtuti demum cedere coactus, gravi suo dedecore, parique detrimento & indignatione inde recesserat: e suis triginta millibus, e nostris vero ferme novem millibus in ea obsidione desideratis. Sed ne recuperatis viribus, majore impetu ac furore eo reverteretur, nemo non timebat: maximos enim ob id bellicos apparatus Constantinopoli fieri, nuntiabatur. Itaque Joannem Valletam, Hierosolymitani Ordinis Magistrum, ut quam designabat novam urbem condere, omnique genere præsidii communire quamprimum aggrederetur, [pecuniis pro nova urbe condenda, & militibus alendis:] graviter cohortari atque impellere Pius non desistebat: triaque millia militum, quos in eam daret expeditionem, stipendiis affecit: & quæ Pius IV desponderat, aliaque longe majora subsidia libenter se præbiturum ostendit. [Epist. 3 lib. 1] Ac protinus aureorum quindecim millibus donavit milites Melitenses: & alia præterea quina millia in menses singulos in eam fabricam per septimestre contulit.
[80] Sed quoniam & tantæ molis ædificium, & grave a potentissimo hoste imminens periculum, majora postulare videbantur auxilia, quæ ab aliis Principibus tributum iri spes erat exiqua; auctore Valleta exierat rumor, Melitensium militum Magistrum, nisi Christiani Principes opem ei ferrent in tempore, cum Ordine suo, relicta Melita, se in Siciliam recepturum, Qua de re Pius ab ipso Valleta certior factus, simulque de variis quibus ille premebatur angustiis edoctus, ut mœretem hominem sublevaret & in officio contineret, non solum quanta posset maxima illi subsidia tribuere, sed vitam etiam ac sanguinem pro honore Dei Melitensiumque salute profundere se probe paratum esse respondit. [Iubilæum concedit suppetias ferentibus,] Itaque statim amplissima Apostolicæ indulgentiæ munera cunctis Christi fidelibus proposuit, eosque ut erratis expiatis divinam opem Melitensibus implorarent, ac pro suis quisque facultatibus eis succurrerent, patria caritate provocavit. Ex quo Pontificiæ indulgentiæ piorumque liberalitatis beneficio, per Italiam Galliamque præstito, haud modicus pecuniæ numerus collectus est. [Epist. 28, 29, 30 lib. 1] Quod ne in Hispania quoque fieret, regiorum administrorum, inde cogendæ pecuniæ bonam partem in Guletanam munitionem conferendam esse prætendentium, fecit exceptio. At vero cum in Lusitania itidem atque Indiis, ut edixerat, Jubileum ipsum minime vulgatum fuisse Pius intellexisset; id ære ferens, eo mox abrogato, per exhortatorium diploma sacrum Apostolicæ benedictionis munus tantum obtulit iis, qui ejusmodi subsidium benigne deinceps contulissent.
[81] Inter hæc autem Philippum Hispaniarum Regem, ac Neapolis Siciliæque Proreges, per litteras ac nuntios, ad promissas Melitensibus suppetias quam celerrime ferendas, ardentius extimulavit. Ad ipsumque Valletam litteras dedit, Apostolici fervoris, ut vidimus, paternæ pietatis ac prudentium plenas consiliorum: quibus eum ad novam exædificandam urbem primo quoque tempore insulamque tuendam impellens, illum a suscepto vel prætexto discedendi proposito revocavit. Ceterum his ad fabricæ perfectionem haud sufficientibus, [majores ipse confert:] majora a Pio subsidia, in eo uno secundum Deum spem omnem se repositam habere professus, in dies Valleta flagitabat. Itaque cum maximos Pius, præsertim contra hæreticos, per idem tempus sumptus faceret, neque aliunde suppeteret, ex quo largiora pro sua eximia pietate Melitæ conferre posset auxilia; Pontificii administri, officio suo male functi, rebus fisco addictis, ex his quatuor & quadraginta millia nummum aureorum, ac varias ejus præterea gemmas, quæ tredecim ferme aureorum millibus æstimabantur, ipsi fabricæ statim attribuit. Sacrisque militibus Melitensibus in eam rem, ut aureorum centum quinquaginta millia legitime contrahere quoquo modo possent, Ordinis sui fundis in Italia, Gallia, Hispaniaque oppigneratis, indulsit. Neapolitanis porro Clericis ob id tres decimas imposuit; unde mox triginta fere aureorum millia collecta sunt. Ac pro necessitate celerius ut absolveretur ædificium, ne festis diebus opus facere impedirentur, fabros & operas legibus exsolvit; edicens id aliquando fas esse, vel necessitatis vel pietatis vel publicæ utilitatis, quæ genus quoddam est pietatis, causa: quæ rationes omnes ad rem præsentem pertinerent. Itaque novæ urbi, anno salutis MDLXVI quinto Kal. Aprilis, Deo in primis, Pio V, atque aliis bene juvantibus, exædificari cœptæ, ferventique opere deinceps extructæ ac communitæ, Valletæ a gentili conditoris Magni Magistri cognomine, more majorum nomen est inditum. Quamobrem Turcæ, Melitam optime instructam atque munitam esse audientes, eo redire noluerunt: sed ad explendum furorem suum, & quam inani Melitensi incœpto ignominiam subierant vindicandam, confestim insulam Chium, illustris ac piæ Justinianæ gentis ditionem, occupare aggressi, eam sibi magno Christianorum damno subjecerunt. Justinianos vero ipsos male acceptos, ad urbem Tehodosiam, quæ nunc Caffa dicitur, captivos abduxerunt: quos deinde Pius, Caroli Noni Gallorum Regis ope, vinculis eximi liberarique curavit.
[82] Sub idem tempus centum & amplius Equites Galli primariæ nobilitatis, quos ingens suæ gentis hominum numerus comitabatur, [Gallis a Melita defensa redeuntibus offert 10000 aureos:] ex insula Melita a Turcarum obsidione liberanda profecti in patriam revertentes, Pii sacros pedes osculandi causa Romam diverterunt. Quos ipse singulari pietate a limine aulæ S. Marci, ubi tum residebat, genibus prorepentes, ad sacri pedis oscula benigne excepit, singulisque benedixit. Mox Gulielmo Sangalletto intimo Quæstori, ut ex ærario Pontificio decem aureorum millia illis distribueret, imperavit: ratus, exteros homines, e salutari expeditione profectos, longoque itinere afflictos, pecuniarum egere subsidio. Horum Principes erant Comes Brisacius & Philippus Strotius: qui una cum aliis egregiam Pontificis liberalitatem admirati, ad eumque colendum impensius propensi, pecuniam, qua se non indigere profitebantur, pro sua modestia recusarunt. Sed immortales Pio gratias agentes, ac magno se illi beneficio devinctos agnoscentes, ad Anconam urbem præsidio communiendam, cui a Turcarum classe periculum imminebat, sponte profecti, inde, donec tuta res esset, discedere noluerunt. Per idem tempus cum Turcarum classis in Adriaticum sinum esset ingressa, teneretque timor animos, ne quid gravius inde Christiana, præsertim Veneta Respublica pateretur; Paulum Jordanum Ursinum, Braciani Principem, Pontificiarum triremium ducem Pius declaravit, eoque subsidio misit: ac protinus quatuor militum millia suis ducta stipendiis, in eam expeditionem dedit. Præter alia multa, [portus muniri curat.] quæ [ad Italiæ tutelam providit] tum a Philippi Catholici Regis classe procuravit auxilia, tum ditionis suæ maritima firmavit præsidia: quibus illos Christianorum portus & oras egregie communivit, ab hostilibusque armis vindicavit. Sed jam ad res in Germania gestas redeamus.
CAP. III
[83] Nihil fortasse minus expectares a Pontifice, & re & nomine Pio, quam ut bellicis rebus vel administrandis vel procurandis animum adjiceret. Verum, ut a dominico grege sibi commisso truculentam undique frementium luporum rabiem vigilantissimus pastor arceret atque propelleret, necessario sibi faciendum putauit, ut pacis bonum, [Contra Turcas curat fœdus inter Germanos Principes,] cui perpetuo fuit intentus, bellicis præsidiis tueretur. Enimvero cum Rempublicam Christianam duorum acerrimonum hostium, Turcarum videlicet & hæreticorum, viribus continenter oppugnari ac propemodum opprimi videret; immanem quidem illorum audaciam contundere, horum vero impietatis furorem extinguere ab ipso sui Pontificatus initio cogitavit. Itaque per epistolas, occultis notis conscriptas, Commendono Legato mandavit, ut cum Cæsare Germanisque Principibus diligenter ageret de sociali in communem hostem Turcam fœdere jungendo: quippe quem intelligeret maximos bellicos apparatus conficere, ut Christianos terra marique peteret, summo cum eorum detrimento. Cumque de illius potentia constaret, Pius, uti summum omnium parentem decet, Principes ad tutandam rem Christianam sanctissimi fœderis vinculo colligare decreverat; ut non solum imminentia proxime, sed multo post etiam futura pericula declinaret: ac præterea se, quidquid posset, quam diligentissime præstiturum pollicebatur, tam in faciendo sumptu, quam in Regum omnium ac Principum auxilio procurando.
[84] Acta sunt a Legato cuncta diligenter. Atque in comitiis solum constitutum, ut contra Turcas a Germanis Principibus auxilia quædam suppeditarentur. [& multa mullia aureorum mittit Cæsari] At vero Pius, Cæsaris rerum angustia perspecta, ad eam rem sexaginta millia nummum aureorum ei decrevit, pollicitus alia præterea quinquagena millia in annos singulos donec bellum conficeretur: ac paulo post eidem petenti, alia quoque triginta millia, ad oppidum Canisiam aliaque loca contra Turcam in Pannonia communienda, Venetiis numerari jussit: aliam porro grandem pecuniarum vim ad id passim elargitus, Ceterum Principes omnes assiduis urgebat cohortationibus, [eique Principum opem conciliat.] ut sacrosanctam belli societatem inirent: Cæsareamque Majestatem, contra barbarum Tyrannum pro Christiani nominis gloria dimicantem, juvare ne gravarentur. Hinc Emanuel Philibertus, Dux Allobrogum, quadringentos equites minoribus tormentis instructos eo misit, ipseque expeditioni quamplurimis aliis primariis stipatus militibus interfuit: sed equitibus Cæsari operam navantibus relictis, ad tuendas ditiones suas subinde necessario remeavit. Alfonsus quoque Arestinus, Ferrariæ Princeps, quadringentos viros clari nominis, trecentosque minoribus armatos tormentis, ac centum galeatos milites, totidemque ducens cataphractos, eodem est profectus. In iis nobilis quisque, tres aut quatuor voluntarios milites, egregie fortes, secum adduxerat: ut ii numero essent omnes ad duo millia amplius armatorum: quibus etiam plurimi viri primarii ex omni Italia, Pio cohortante, profecti, auxiliares accessere. Cosmus Florentiæ Dux ære suo tria millia peditum eodem submisit: præter ducenta millia nummum aureorum, quos ille paulo ante Venetiis in hanc expeditionem Imperatori curaverat. Genuenses itidem atque Lucenses opem quique suam contulerunt: remque grandi pecunia juvit Gulielmus Gonzaga, Dux Mantuanorum.
[85] Inter hæc autem indicto amplissimo Jubilæo, ut hisce divinorum armorum opibus, præter pecuniaria subsidia, opitularetur Imperatori; pro more veterum Patrum, [indicit Iubilæum cum triduana supplicatione] ad ea pietatis præsidia, quibus iræ cælestes a mortalibus avertuntur, confugiendum Pius existimavit. Itaque solennes ac publicas tridui supplicationes decrevit, quæ non Romæ solum, sed per totum ferme Christianum orbem haberentur: ad salutates pœnitentiæ fructus omnes excitavit, Apostolicam gratiam & indulgentiam amplissimam omnibus conferens, qui jejuniis, eleemosynis & orationibus piis intenti, ad Confessionisque & Eucharistiæ sacramenta accedentes; adversus Christianæ fidei hostes victoriam Cæsari a Deo precarentur. Inciderunt hæc in æstivos dies, quibus maximi in Urbe calores esse solent: supplicationes tamen illas ipsemet Pius coram honestavit. [cui ipse interfuit Romæ.] Nam a se diluculo facta re divina in æde S. Marci, inde primo die ad Lateranensem basilicam, altero ad S. Mariæ Majoris, tertio ad Aræ Cœli templum pedes processit. Omnino magna opinio erat, trecentis abhinc annis nullum extitisse Pontificem, qui majore frequentia, alacritate ac pietate sacrum ejusmodi supplicationum munus obiisset. Illud admirabile, quod cum tanta ad S. Joannis ædem prima supplicatione confluxisset hominum multitudo, ut major convenire minime posse videretur; frequentior tamen apparuerit in secunda: quodque demum in tertia, longe quam antea numerosior, ad pie precandum turba undique collecta, rebusque divinis intenta, conspiceretur. Denique in eo celeberrimo comitatu tantum Pontifex excitavit studium pietatis, ut in omnibus imaginem veræ fidei, quam olim Apostolus in Romanis hominibus extulit laudibus, se intueri plerique testarentur. Auxit etiam religionem certa nefariorum spirituum ex aliquot notissimis feminis ejectio, haud obscura Pontificis sanctimoniæ significatione: qua de re infra commodius suo loco scribemus.
[86] Interea Solimanus, in Pannoniam progressus, urbem Juliam cepit, civibus sese dedentibus, ut pote non valentibus diutius hosti resistere: qui eos omnes, contra datam ab se fidem, æque impie ac perfide contrucidavit. Mox centum nonaginta millium Turcarum exercitu instructus, Sigetum, arcem oppidumque, [Solimanus capta Iulia & Sigeto obsesso, moritur.] & natura loci & arte munitissimum, in Croatiæ Pannoniæque finibus collocatum, in cœpit obsidere. Qua in obsidione, atrocissima sane ec diuturna, non tam universa Christianorum arma, quam efficaces apud Deum Pii Pontificis deprecationes se pertimescere Solimanus dictitabat. Nec impii tyranni timor inanis, nec Pii Pontificis, quam pro ea re fundebat, irrita omnino precatio fuit: nam triduo antequam Sigetum caperetur, acerrimus ille Christiani nominis hostis, cum per annos sex & quadraginta variis cladibus Christianam rempublicam afflixisset, tandem repentino morbo correptus, justo Dei judicio, infelicem vitam cum æterna morte commutavit, pridie Nonas Septembris anno MDLXVI, divina cavente clementia, ne ille aut adepta victoria læteratur, aut quas nomini Christiano minitabatur clades majores inferret. Ejus vero mortem Mehemetus, primarius Bassa, summo artificio suis & nostris occultavit, donec oppidum expugnaretur: captoque Sigeto, Selymum, ejus nominis secundum, demortui parentis in solio Constantinopoli collocari mirabili celeritate astuque procuravit.
CAPUT III.
Curat Ecclesiasticam disciplinam in Gallia restitui & hæresim subrui
CAP. IV
[87] Tametsi omnes, qui ubique gentium vel Christianam religionem profiterentur vel ab ea declinarent, & curandos & ad salutis viam revocandos Pius ita susceperat, ut universus terrarum orbis domus sua sibi esse videretur; tamen, quæ per id tempus getebantur in Gallia, [Ob insolentiam Hugonotorum in Gallia,] propter periculorum tum magnitudinem tum vero etiam vicinitatem, magis eum solicitum habuerunt. Itaque ab ipso sui Pontificatus exordio ac deinceps continenter, & consiliis & pecuniis & armatorum præterea subsidiis, rem Christianam opportune juvare non destitit, ut pestilens hæreticoum secta, ab Ecclesia Catholica & ab Rege suo deficientium, penitus deleretur, veræque pietatis cultus in Gallia quam integerrimus perpetuo conservaretur. Sed enim Hugonoti (ita Calviniani quidam hæretici sunt appellati) de quibus multas ipse victorias reportavit, aut acriorem hostem, aut ad impios conatus suos infringendos illo paratiorem, adhuc habuere neminem. Cum igitur Henricus II Valesius, Gallorum Rex, in primarios quosdam ejus pestis auctores acriter olim animadvertisset, ceteri dein caput attollere non audebant: sed eo jam vita functo, in Franciscum eo nomine Secundum, ejus filium ac successorem, inita conjuratione, insanis quorumdam præpotentium virorum, innovandis Galliæ rebus enixe studentium, consiliis confirmati, qua in adolescentem Regem qua etiam in Ecclesiam Dei perniciosum virus evomebant. His porro consiliis instructi, primum ad oppidum Blesas, ubi Rex per eos dies morabatur, tum ad Ambasiam, quo mox ille perrexit, [post mortem Regis Francisci] edixere diem in Idus Martias; quo die omnes eodem, ad eum vel capiendum vel e medio tollendum, convenirent. Verum tam caute (illum Deo protegente) rem gerere non potuere, quin a Carolo Lotharingio Cardinali detegerentur, nefariique illorum conatus inanes & irriti redderentur. Itaque maximam partem in vincula conjecti, princeps eorum capite plexus, & cum aliis præterea multis in frusta discerptus est.
[88] Cum hæc igitur causa, tum etiam Francisco Rege mortuo, Caroli fratris in ejus locum suffecti puerilis ætas, ipsi sectæ sese corroborandi præbuit occasionem: propterea VII Idus Januarii MDLXII, regium pro tempore divulgatur edictum, quo decernitur ut religionem illam, nomine Reformatam, revera corruptissimam consectantes, eam extra urbes tantum possent profiteri. Atque id potissimum permissum ad leniendos Primatum quorumdam animos, qui ante mortem Francisci Regis in regiam domum se male animatos esse declaraverant. Ita quippe visum vel hac ratione illorum posse furorem temperari: quod tamen tantum abfuit ut eveniret, ut majora quoque mala sint inde consecuta. Nam extemplo Regi, ut nefarium sic apertum inferre bellum, ac regno toto, [ad perniciem regni conspirantium;] qua sacra templa impie demoliri, qua innumerabilia patrare sacrilegia, qua innocentem Catholicorum sanguinem immani crudelitate profundere cœperunt. Denique cum in eo regno perniciosis cuncta bellis conflagrarent in dies, MDLXII Nonis Martiis, Aureliis, nova mutuo pactione facta, permissum est, uti regno toto, præcipuis quibusdam oppidis exceptis, pro sua quisque conscientia libere possent & vivere & concionari: idque donec Rex in tutelam veniret suam. Interim vero per annos aliquot Hugonoti, modo apertis machinis modo insidiis, ubique, sed imprimis in ipsa regia constructis, totius regni perniciem moliebantur.
[89] Quod quidem malum Pius animo prospiciens, ut tam exitialem pestem averteret, lenioribus primum utens remediis, Comitem Michaelem Turrianum, Cenetensium Episcopum, [misso Internuntio Turriano] qui postea Cardinalis creatus est, virum summæ pietatis & integritatis laude præstantem, ad Regem & ad Catharinam, quæ ut Regina mater per hoc tempus gubernacula tenebat, in Galliam Internuntium declaravit. Huic, ut & animorum saluti, & Regi ab hostium insidiis vindicando, atque regno ejus tuendo provideret, multa religionis Christianæque prudentiæ plena mandata dedit. Illud inprimis regios in animos Pius revocabat, [Regem & Reginam matrem animat] ne humanis consiliis posthaberent jussa divina: sed mille regna ac vitam ipsam projiciendam potius, quam officium suum deserendum putarent: præsertim in negotio Catholicæ religionis, quam haud quaquam satis esset, si Principes ipsi complecterentur; sed illis etiam efficiendum, sui ut provinciales & subditi eamdem profiterentur, hæreticam vero impietatem sectantes graviter plecterentur. Hoc enim regii muneris esse, hoc præcipue Galliarum Reges præstare oportere: si Christiani, atque adeo Christianissimi & esse & appellari; si majores suos Carolos & Pipinos, aliosque strenuos Romanæ Ecclesiæ & Catholicæ fidei defensores imitari; si denique, ut par est, servire Domino velint. Hoc namque cunctis Regibus, Principibus, atque Judicibus præceptum divinitus datum, quod Rex ille Prophetaque sanctissimus his verbis edixit: Et nunc Reges intelligite: erudimini, qui judicatis terram: servite Domino in timore. [Psalm. 2] Id vero, sanctorum Patrum testimonio, tum ab Regibus cumulate fieri constat, cum & ipsi, quatenus homines sunt, recte vivunt; & quatenus Reges, in regno suo bona jubent, malaque prohibent; non solum quæ ad humanam societatem, verum etiam quæ ad divinam pertinent religionem, exemplo piorum Regum Ezechiæ atque Josiæ, qui Domino egregie servierunt, lucos & templa idolorum, & excelsa illa quæ contra præcepta Dei fuerant extructa destruendo.
[90] Ceterum Pius, ut Tridentini concilii decreta custodirentur in Gallia præcepit: & cum hoc segnius curari videret, nihil tale aut Rege aut Regina postulante, ad omnes Gallicanos Episcopos litteras dedit, mandans eis, ut vel Concilium ipsum servandum curarent, vel graves neglecti officii pœnas subirent: [præcipit custodiri decreta Tridentini] Reginam vero commonuit, ne id præstare differet, donec Rex ætate & viribus augeretur; si quidem temporum momenta haud in nostra esse potestate: meminissetque oraculo illo divino magis esse nitendum, quo Deus ait: Per me Reges regnant: ac Davidi majores vires divinitus collatas fuisse, quam Sauli, ceteroqui statura corporis & ætate præstantiori: quicumque suis unquam esset viribus temere confisus, hunc demum se a Deo confusum offendisse. [Prov. 8] Odettum vero Castilionæum, jam olim a Pio IV sacræ Purpuræ dignitate spoliatum, [Card. Castilionæum puniri] Regis in consilium nequaquam adhibendum esse: quippe qui hæreticus palam esset, & a piorum communione jure sejunctus. Neque permittendum, ut is sacri habitum gestaret honoris, quo ante anathematis in se latam sententiam superbe se abdicaverat; imo vero in Sedis Apostolicæ contemptionem, eo resumpto, sibi uxorem adsciverat. Quocirca denuntiabat Pius, nisi quæ decretæ jam erant de illo pœnæ sumerentur, se dignitatem hujusmodi in quemquam alium ejus regni numquam amplius collaturum. Ceterum Ecclesiasticis beneficiis & vectigalibus nonnulli, qui Hugonotorum more uxorem duxerant, [concubinarios beneficiis spoliari] jussu Pii sunt expoliati, ejusdemque factionis plerique moti sunt regiis ministeriis; Pontifice profitente, sublatis impedimentis religionis, meditari se atque moliri magna quædam exteris in locis, eaque præclara facinora; quibus & Dei gloria summe propagaretur, & seculum optatis floreret bonis, & regnum illud ingenti pacis beneficio potiretur. Verum inprimis edictum illud, quod Hugonotorum in gratiam editum diximus, infirmandum esse; uti mox magna ex parte factum fuit.
[91] Atque ita ex iis, quæ ad sacrorum Antistites diplomata scripsit, Christiana res instaurari cœpit in Gallia: plerisque locis receptus Romanus Cathechismus, & Catholica disciplina restituta. Inde Episcopi omnes, per id tempus in aula Regia commorantes, [Episcopos ad residentiam urgeri] ut ad suam quisque diœcesim præsentes procurandam quamprimum abscederent, Pius edixit: eoq; hortante ad Archiepiscopos hujuscemodi Rex litteras dedit. Quas hoc tempore calamitates experimur, eæ sane, Dei in nos iram exerceri, satis ostendunt. Ut autem ille placetur, opus est, ut Antistites sacri, pro officio suo, & ratione spectatæ vitæ, & doctrinæ munere, piisque jejuniis & obsecrationibus, populis rite edocendis operam navent diligenter, atque ad cultum Dei ejusque cælestium mandatorum observationem, quos debent omnes instituant. Hoc autem ad agendum inducit nos, ac pie cohortatur Pius V. Pont. Max. Itaque Præsules omnes obtestamur in Domino, ut ad residendum in suam singuli provinciam primo quoque tempore proficiscantur. [hæreticos e Sede pelli:] Quod illi statim præstiterunt. Interim vero Galli septem Episcopi, nempe Uticensis, Valentinus, Carnotensis, Oloronensis, & Lascurensis, aliique præterea duo, Ecclesias etiamnum occupantes, cum hæresis damnati Romæ jam essent; eam damnationem in Gallia promulgandam, iisque de Sede dejectis, alios Catholicos subrogandos Pius curavit. Fecitque ut memoratus Odettus Bellovacensi se abdicaret Episcopatu: quem ille, cum omnibus quorum potiebatur sacerdotiis, apud Regem deposuit; atque diabolicis actus furiis in Angliam profectus, ibidem impie migravit e vita.
[92] Ad omnes porro ipsuis Galliæ, sicut etiam ad alios ceterarum gentium Antistites, Pius perscripsit, eorum conscientiam graviter obtestans, uti summa fide colligerent indicem, in quo non solum civitatum, sed diœceseon etiam quique suarum omnium, nomina censerent Clericorum, qui & recta fide & vitæ sanctitate præcellerent; [Clericos fide & doctrina excellentes describi,] eaque doctrina præditi essent, ut digni judicarentur & apti, quibus ecclesiastica munera ac beneficia conferrentur, præsertim quæ curam animarum adjunctam haberent. Ac si quando intelligeret, forte quempiam Antistitem indicem ipsum haud bona fide confecisse; religiosos viros earum civitatum per litteras submonebat rem omnem diligenter explorarent, descriptamque notationem submitterent ad sese: ratus videlicet illud maximi esse momenti, idoneos viros deligere, qui curam gerant Ecclesiarum. Nam dum Pontifices id negligentius curant, fieri plerumque solere; ut animæ depereant: viderique illos id potius curare, ut homines sacris ditent proventibus, quam ut Ecclesias juvent atque ornent hominibus. Hujusmodi vero indices apud se custodiebat ipse diligenter.
[93] In illud porro sedulo Pius incubuit, ut depravata quædam tolleretur consuetudo, quæ sub aliis jam Regibus cœpta etiamnum vigebat in Gallia: [vetat beneficia & Ecclesias a laicis & feminis possideri,] cujusque generis beneficia Ecclesiasque præcipuas, non modo laicis sed etiam feminis, per interpositos ministros res sacras procurantibus, obsequii remunerandi specie conferendi: ex quo id præter cetera consequebatur incommodi, ut Ecclesiæ sine legitimo capite diu regerentur; laico videlicet illo seu viro seu muliere, quæ fruebatur bonis nominandique jus habebat, interim negotium differente, donec vel frater, vel filius, vel nepos, vel alius sanguine sibi conjunctus ad certam ætatem perveniret; aut tandem ad aliquem nominandum necessitate compulsi, post multum temporis non sine simoniaca labe quempiam conducebant. Id autem cum Pius animadverteret, diceretque male distribuere beneficia, Ecclesiæque bonis abuti horrendum nimis esse, scilicet Christi sanguinem abjicere; ut Reges illi ab hac re temperarent in posterum, effecit. Itaque Regina prompte Pii mandata præstans, ad Antistites Regni perscripsit, uti certiorem ipsum facerent, quinam hujusmodi occuparent beneficia. Atque ita labentibus rebus provisum est opportune: ac præcipue Roccam, Surionis Principem, feminam Catholicam, quam Monpenserii Ducis frater rigiæ stirpis habebat in matrimonio, Glandatensem Episcopatum, quem illa per annos multos sine administratore tenuerat, & alia quædam ecclesiastica beneficia, ei regio permissu concessa, coëgit abdicare.
[94] Fecit ergo, ne sacerdotia sine titulo possiderentur: sed potius ut illis idonei ministri præficerentur; & quod in ipso fuit, ut simoniaca negotia e medio tollerentur; nulloque modo concederetur, ut quispiam beneficii Regis nutu collati possessionem iniret, [commendat curam justitiæ,] nisi prius litteris Pontificiis id esset Romæ comprobatum. Ad hæc, ut Rex ejusque ministri labantem ibi justitiam (quæ scelerum medicina veræque religionis socia & administra est, quaque remota, ut ait B. Augustinus, nihil aliud sunt regna, nisi magna latrocinia) regno toto retinendam & administrandam curarent. [Lib & c. 4 de Civit.] His enim rebus regii nominis dignitatem, atque adeo & Regum & regnorum salutem contineri: & quemadmodum salus animæ, quod ait Sapiens est in sanctitate justitiæ; sic ceterarum rerum salutem atque felicitatem, ex eadem justitiæ & religionis sanctitate, tamquam ex vero pietatis fonte profluere. [Eccli. 30] Ex certa namque & vera religione, certam ac veram justitiam existere, & ex variis religionibus incerta & falsa omnia consequi. Si enim Magistratus aut Reges, status sui conservandi vel augendi causa, sibi fas esse existiment subditos fallere, datam fidem abnegare, jusjurandum violare, fallaciis decipere, dolis illudere, omnia bellis permiscere, nullam pietatis aut religionis rationem habere; quæ inde in Remp. scelera quæ flagitia, quæ sacrilegia promanabunt & erumpent? Ad Metropolitanos proinde omnes Constitutionem in Cœna Domini editam, in Gallia promulgandam, & ut ex parte factum est, in usum inducendam emisit. Ad eosque & ad alios Antistites crebras & graves litteras dedit de corrigendis Clericorum moribus ac disciplina; mandans eis, ut prætet cetera concubinatus labem tollerent, Clericorumque Collegia, quæ vocant Seminaria, constituerent.
[95] Manu sua (ut alias sæpe solebat ad ceteros Catholicos Principes) scripsit ad Reginam, [serio cogitat de abdicanda Regina Navarræ] curaret omnino, ne jam amplius Joanna Navarræ Regina adversus Ecclesiasticam libertatem apud suos quidquam decerneret: secus enim, præpotentes Hispanos Antistites in eas Ecclesias ac diœceses omnes ab se introductum iri aliaque se moliturum, quæ ipsi Galliarum Reginæ minus essent grata futura. Etenim cogitare se, de Navarræ Regina sceptri jure spolianda, eaque condemnanda ut hæretica: atque se pro sua auctoritate Hispaniarum Regem, ad eam ipsam regni partem, quam Joanna tenebat, quamprimum fieri posset, capiendam inducturum. Sed quoniam nonnulli pollicebantur fore, ut ea femina ab hæretica perfidia revocaretur, atque ita Princeps ejus filius Christo lucrifieret; factum est, ut tolerando negotium extraheretur: cum etiam Hispanos inter & Gallos intermissa bella renovare vererentur Quamobrem Galliarum Reginam Pius incitabat interdum, ut vel eam Navarræ ditionis partem sibi vindicandi occasionem caperet: vel pateretur, ut Apostolica auctoritate ejusdem ditionis aliquem e Valesia domo Regem ipse constitueret.
[96] Egit porro cum illa de Genevensi aggredienda expeditione, [Geneva expugnanda,] existimans opportunam ad id occasionem dari, Albano Duce in Belgas Catholici Regis exercitum trajiciente. Est Geneva ad Lemanum lacum in Allobrogibus oppidum, insignis hæreticorum & apostatarum sedes atque perfugium: quo, veluti ad hæreticæ pravitatis gymnasium, asylumque tutissimum, undique confluunt pessimi quique Catholicæ veritatis desertores. Hoc igitur tam nefarium impietatis domicilium vel capere vel exscindere, [alia quædam utiliter suadet.] Christianique nominis opprobrium tollere, Pius omnino decreverat: atque hanc expeditionem continenter versabat animo eamq; post Turcicum, de quo dicemus, bellum, si illi vita suppeditasset, haud dubie confecisset. Curavit itidem, ne interdicti libri aut excuderentur, aut etiam divenderentur: quod quidem edicto regio præstitum fuit. Ne item fierent conventicula; ne concionari, ne baptizare, ne connubia inire Hugonotorum more quispiam auderet: quæ tamen facere non dubitabant iidem Hugonoti contra conventa. Regem denique societatis, quæ illi cum Turca est, graviter increpuit: nam inde Galliarum perniciem proficisci; & usque dum ejusmodi consuetudo non dissolveretur, in regno domesticos hostes numquam defuturos: quin eam rem illi exitio fore, perinde ac fuit olim Hebræis cum ethnicis juncta societas.
CAPUT IV.
Contra hæreses Avenionensis ditio protecta, & Gallia adiuta.
[97] Per idem tempus Avenionensem Venaisinamque ditionem, [Ad propugnandam contra Hugonotos Avenionensem diœcesin] certum ac vetus Sedis Apostolicæ patrimonium, omni studio protegere, ab hæreticorumque potestate vindicare Pius instituit. Etenim Hugonotis, ejus ditionis partem occupare jam aggressis, ne omnem illum regionis tractum obtinerent, pravitatisque suæ tabe labefactarent omnia, haud leve periculum imminebat. Apostolicæ legationis munere tum ibi fungebantur Cardinales, Carolus Borbonius & Georgius Arminiacus, qui absentis collegæ vicem sustinebat. [Epist. 3, 4, 18, 21, 23, 28 lib. 3] Ut igitur ejusmodi periculis occurreret Pius, in primis Arminiacum, ad hominem in officio continendum, decem aureorum millibus donavit: [nullis parcit sumptibus,] haud ignarus Reipublicæ Præfectos, officium suum præstare nitentes, rerum suarum aliquando dispendia subire. Eidem quoque magnum pecuniarum numerum variis temporibus misit, præter quina aureorum millia in singulos ei menses attributa ac bellica subsidia, quibus & locorum præsidia defendi, & hostium impetus reprimi propulsarique possent. Cardinalem præterea Laurentium Strotium, & Tenderensem Comitem Provinciæ Præfectum, Guilielmumque Ioiosam Narbonensis Galliæ Proregem, ut opes quisque suas ad rem Ecclesiasticam protegendam & conservandam prompte conferrent, per litteras est cohortatus. Qui omnes Pontificis impulsu cum Arminiaco fœdere copulati, ad olim erepta Ecclesiæ loca recuperanda, belli vires converterunt.
[98] Ac primum quidem oppidum receptum est, Mornas appellatum, mirifice munitum, una quidem ex parte defluente Rhodano, ex altera vero prærupto monte: [Expugnatis Morna,] cujus in cacumine arx est collocata, in quam Hugonoti sese præsidii causa concluserant. Ii tamen, incursione ab Catholicis facta, expugnati captique sunt: qui autem a militibus captivi ducebantur, eos Pius pretio redemptos, in jusque sibi vindicatos, atque Avenionem perductos, publico supplicio afficiendos pro ardenti suo religionis studio decrevit. Subinde iisdem copiis Pii stipendia facientibus, [Ponte S. Spiritus & Aramonio] ad evertendum Pontem sancti Spiritus nuncupatum, in Gallia Narbonensi, sunt arma conversa; ut Provinciæ & Allobrogum saluti, sublato hæreticorum commercio, consuleretur. Cumque ea res prospere processisset, Aramonium castellum est recuperatum, fortissimis quibusque Hugonotorum militibus occisis: quo die a Catholicis cæsi sunt mille pedites equitesque trecenti, qui ipsi castello suppetias venerant allaturi. His igitur tribus expeditionibus feliciter absolutis, brevi temporis intervallo, Rhodani libere navigandi facultas ab urbe Lugduno ad mare usque recepta est. Quæ res magno illis provinciis bono fuit: præsertim ob negotiationem salis, cujus jam inopia premebantur.
[99] Ipsarum porro cohortium ope Nemausiensi arci ab Hugonotis obsessæ idemtidem est subventū. Denique pro tempore compositis rebus, [Nemausus liberatur,] noluit Pius, ut perduelles vel Avenionem pristinum in statum redirent, vel bonis fruerentur suis: nam hujusmodi homines, Catholicorum instar vitam ducere in speciem non recusare, ut vel hac arte possent & domum quisque suam repetere, & prava studia magis operire simul & exequi. Subjectis vero suis interdixit consuetudine cum iis qui erant Aurasicensis Principatus, Pontificiæ ditionis oppidis circumsepti, ne scilicet hæreseos labe fœdarentur. A quo quidem Principatu cum desertores & novis moliendis defectionibus, & quorumdam hæreticorum in urbe Avenione delitescentium usu retinendo foverentur; Pii copiis adversus ea loca dimissis, per vim tria capta sunt oppida, eaque mox Legato subjecta: nec ita multo post conjuratione quadam patefacta, [pulsis aut repressis hæreticis;] nonnulli ejus participes Avenione in vincula conjecti ac subinde capitis damnati sunt. Exules autem, quorum alii in Gallia Narbonensi, permittente Rege continebant sese, conjunctisque suis furenter appropinquabant; omnes jussu Regis ab illarum provinciarum Præfectis fusi fugatique sunt, uti efflagitaverat Pius, qui etiam cavit, ne in posterum ad XV millia passuum vel in Avenionensem, vel in Venaisinam ditionem illi possent accedere: atque ne Sectarii dogmata sua profiterentur in his Provinciæ locis, in quibus Legatus & Archiepiscopus Avenionensis suprema judicia exercerent.
[100] At enim pace Regem inter & Hugonotos conciliata, Admiralius Gaspar Colignius, [contra novos horum conatus] de Avenione Venaisinaque ditione occupanda, copiis suis fretus, agitare consilia cœpit: ratus id sibi licere citra ullam de pace conditionum, in quibus nulla fieret mentio Pontificis, vel injuriam vel offensionem: cogitabat enim, cum esset urbs ipsa copiosa ac præmunita, in Provinciæ. Galliæque Narbonensis finibus cis Rhodanum collocata, si ipsorum venisset in potestatem, fore, ut umul non modo validum præsidium opimamque regionem; sed etiam adversus Regem, si minus ille conventis stare volluisset, firmissimum se propugnaculum adepturos: atque ita pro rei gerendæ opportunitate, Aurasicensi ditione in potestatē redacta, ad omnem Rhodani occupandam oram vires extensuros. Quibus de rebus Pius certior factus, nonnullis Gallis, quorum suspecta fides erat, [Torquatum Comitem præficit militia,] Primatum ceteroqui ope subnixis, se publicis ministeriis abdicare coactis; Torquatum Comitem, e prima nobilitate Romanum, virum artis militaris scientissimum, eo cum imperio misit. Is autem Pii Pontificis jussu, Asculanam in exules ac prædones expeditionem, iisdem summa celeritate partim extinctis partim ex Piceno depulsis, summa cum laude confecerat: in ejusque fide atque virtute Pontifex conquiescebat. Ac præter armatas cohortes, quæ Pontificia ibi stipendia continenter merebant, cum eo misit ingentem Italicorum, præsertim Romanorum, tum equitum tum vero peditum numerum, cum mandatis, auxiliares, ac subsidiarios in Gallia milites conscribendi; cum ad se ipsos tuendos, tum etiam ad omnem belli tempestatem fortiter ac tuto sustinendam. Quamobrem hostes, quorum jam plurimi eo versus iter intenderant, negotio supersedere sunt coacti. Admiralius Rhodanum trajicere non ausus, in Arverniam protinus ire contendit.
[101] Et quamquam ejusdem expeditionis occasione sublata tolli quoque stipendia debere videbantur; tamen Pius rebus cautius consulendum arbitratus, [& de Arausione subigenda consultat cum Rege,] Torquatum ipsum, iis quas secum duxerat copiis munitum, per duos annos ibi subsistere jussit. Hujus deinde ope subsidii receptum castellum est in Allobrogibus, Auriolum appellatum. Enimvero nisi summa Pontificis hujus & cura & faciendi sumptus munificentia rebus præsto fuisset, omnis ea ditio furentium hostium in potestatem facile pervenisset. Nullum præterea sinem faciebat Pius, Gallorum Regi suadendi, ut vel sibi assentiretur Aurasicensem expeditionem aggredi cogitanti; vel in eam iret sententiam, ut mitteret ipse Rex, qui ditionem illam gubernarent: quam ubi in potestatem adduxisset, eam Apostolicæ Sedi tribueret ad ingentem auri vim, quam antea ipsi Regi Pontificia donaverat beneficentia, compensandam; vel denique aut coemptionis, aut pignoris titulo concederet Pontifici, Avenionensique Legato subjiceret. Aurasicensem namq; ditionē, quod una cum Præfecto suo hæreticæ pravitatis laboraret morbo, & Catholicis infesta esset quotidie magis, rebellesq; foveret, ad exitialis contagionis cavenda pericula jure posse ab ipsis Catholicis occupari. Ad eamdem porro Avenionensem civitatem varias, easq; præclaras, rerum instaurandarum formulas Pius misit idemtidem, ad illam in Christiana disciplina pie continendam, atq; ad sacræ Inquisitionis munus rite præstandum accommodatas. Hæreticorum autem, ac perduellium bona fisco jam addicta religiosis locis attribuit: atque ut idem ceteris regni ipsius in regionibus efficeretur, quantum in se fuit, procuravit.
CAP. VI
[102] Vertebat interim annus a Christo nato MDLXVII; cum perduelles hæretici iterum in Gallia tumultuari, & alterum serere civile bellum summa ope nitentes, non sine certa & religionis & patriæ suæ & florentissimi regni pernicie, de interimendo Carolo Christianissimo Rege Lutetiaque occupanda cogitare cœperunt. [eumque monet de periculo vitæ & regni:] Nam in spem quamdam erant ingressi, cum primum eam urbem, quam semper nefariis conatibus suis infestam esse cognoverant, in potestatem redegissent; fore, ut haud magno negotio toto regno potirentur: eaque de re quotidie inter se consilia, ut occulta, ita plena fraudis & impietatis, agitabant. Commorabatur tum forte Rex in oppido Meldensi, decimo a Lutetia lapide, ubi cum Regia domo animi gratia, tantis de rebus minus quam par erat solicitus, quiescebat. Itaque Pius cum hæc rescivisset, Regem ipsum ejusque matrem, ut in simili periculo faciebat idemtidem, graviter & commonendos & hortandos putavit; hostibus nequaquam esse fidendum, quin potius a regno suo tam exitialem ac perniciosam pestem propulsandam; atque in primis, ex ipsamet aula consilioque regio, perditos ministros & Hugonotorū Principes sine cunctatione profligandos. [Epist. 23 lib. 1 & 5 lib. 3] [qui eo declinato] Verum illis dicto serius audientibus, evenit, ut Ludovicus Borbonius Princeps Condensis, una cum adjunctis sibi sociis, de improviso ingenti equitatu suffultus, Meldas advolaret, Regem vel interfecturus, vel certe (ut alii volunt) male accepturus. Rex tamen ope divina opportunoque sex millium Helvetiorū, quos ipse sive hac sive alia de causa per id tempus illuc evocaverat, subsidio protectus, una cum matre, fratribus & sorore Lutetiam se recepit incolumem.
[103] Interim Hugonoti, qui partes suas valido tum equitum tum peditum præsidio confirmabant in dies, undique omnia occupare molientes, S. Dionysii oppidum, duo fere millia passuum ab eadem urbe distans, in potestatem redegerunt; atque ipsius S. Dionysii ædem prætioso thesauro in ea reposito spoliare aggressi, [& hæreticis prælio victis,] cum eum tutiorem in locum translatum diripere non possent, confusi remanserunt. Quibus locis subinde commissum certamen est: in quo duobus paulo minus hæreticorum millibus trucidatis, hostiū copias Catholici dispulerunt ac profligarunt. In iis interempti Comites duo, Saltuanus & Claromontius, Dampetra aliique permulti nobiles milites: ex Catholicis autem quinquaginta sunt desiderati, & præter alios tribus vulneribus confossus cecidit Annas Momorantius, Comestabilis, vir genere & virtute insignis. Ibidem igitur cum per aliquot dies hostes hæsissent, ingens facienda præda damnum intulerunt, multaque devastarunt incendiis. Mox Casimiro, Comitis Palatini filio, validas equitum turmas ex Germania illorum in subsidium ductanti, obviam prodiere, ædesque sacras ea profectione destruxere.
[104] Quibus de rebus Pius edoctus, manu sua scriptas ad eos Reges litteras dedit, quarum hæc sententia fuit. Illos se jam sæpenumero præmonuisse, ejusmodi profligatis hominibus non solum esse consilium veram religionem opprimere, [cum præ militum subsidiis] cujus specie regnorum moliuntur excidia: sed Reges ipsos & regno & vita depellere: propterea dissimulandum haud esse diutius, quin etiam tam immane scelus armis vindicandum, seque ob id quantam posset maximam pecuniarum vim, ubi rem illi serio curare voluissent, Italicumque militem sacris conductum stipendiis, donec bellum conficeretur, prompte suppeditaturū. Mox ad Ludovicum Gonzagam, Niverni Ducem, quinque & viginti millia nummum aureorum, in Italicos milites e Subalpina regione collectos impendenda, misit. [Epist. 44, 45 lib. 3, Epist. 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7 lib. 4] Ceterum illi Reges (quibus aureorum multa centena millia, quæ hic singillatim recensere prætermitto, variis temporibus Pius curavit) oblatæ pecuniæ conditionem, quam cohortes stipendio affectas libentius acceperunt: idque suadentibus iis, qui neque Regem neque Catholicam religionem salvam esse cupiebant; sed omnia vota sua ad privata commoda & ad insanas cupiditates impotenter explendas, [pecuniam mæluisset,] uti civilibus in bellis fieri consuevit, furenter conferebant. Ex quo fiebat, ut his opibus Rex usquequaque victor ille quidem existeret, nullius tamen victoriæ fructum ferret.
[105] Itaque licet vinceret, vel iniquis tamen conditionibus pacem dabat perduellibus, uti fecit tertio Idus Martii MDLXVIII, cum stipendia multa Germanico equitatui pependit, ut regni finibus excederet; [iniquam pacem facit cum Hugonottis,] atque alia multa, non minus religioni quam regno perniciosa, hæreticis concessit, bonis omnibus factum condolentibus, ac judicantibus Regem, pluribus victoriis inclitum Pontificiisque suffultum auxiliis, facile & honorifice potuisse & bellum prosequi, & rebelles compescere & pestiferam hæresum illarum radicem prorsus convellere, & Catholicæ pietatis cultum in regno lapsum restituere, nulla pacis accepta conditione: quæ quidem pax ipsi Regi parum honorifica, regno majoris incendii fomitem ut evenit, illatura putabatur. Hoc nuntio Pius accepto, vehementer condoluit, nihilque jam amplius pecuniarum se Gallis collaturum edixit: scilicet ne sacrum exhauriret ærarium, importuno hæreticorum beneficio: ad quos ceteroqui vel convertendos vel evertendos, non modo quiquid sibi esset virium, sed vitam etiam ipsam & sanguinem profundere, se bene paratum esse testabatur. Ementitæ porro pacis hujus fructus Regi Catholicisque acerbissimos fuisse; [per eam occasionem novos tumultus parantibus] nihilque aliud hæreticos, nisi ut se interim ad impios conatus suos explendos commodius accingerent, hac simulatione spectavisse, infelix rerum exitus declaravit. Nam nec ita multo post Condensis Princeps, & Gaspar Colignius Admiralius, & Andelotus ejus frater, aliique præterea primarii Hugonotorum duces, confirmatis viribus, animisque ad novam faciendam rebellionem intentis, majores quam unquam antea tumultus conciverunt; evocatoque ex Germania ingenti armatorum tum equitum tum peditum numero, Vuolfango Bipontino Regulo & Casimiro, una cum aliis Germanis viris principibus, Anglorum Regina copiarum & pecuniæ subsidia tribuente, regno toto cuncta subverterunt. Ac veluti rabidæ tygres, in Deum & Regem furibundi, debacchantes excurrebant, sacra omnia profanantes funditusque evertentes.
[106] Ac mihi quidem cogitanti horret animus, ea cum inaudita tum nefaria scelera commemorare, quæ hac eruptione ceterisque tumultibus illius temporis, [ad religionis & regni perniciem.] per summam Christianæ religionis atque adeo divini nominis injuriam, hæreticorum impia crudelitas & crudelis impietas in Gallia perpetravit. Quæ omnia quoniam explicare longum esset, idque nec instituti nostri nec facultatis, ex his nonnulla summatim attingam, quibus planius perspici queat, & quam justo necessarioque studio vindicandæ religionis Galliæque tuendæ Pius adductus, tam scelestos homines vel potius immanes Sathanæ ministros bello compescendos atque delendos existimaverit; & quod genus pietatis profiteantur ii, qui ab Ecclesia Catholica Romana deficientes, in perniciosam nescio quorum pestilentissimorum hominum, Lutheri, Calvini, Bezæ, eorumque similium disciplinam se tradiderunt; ac proinde, ut cladibus suis documentum posteris Gallia præbeat, quam noxium & efficax rerum publicarum venenum sit spreta vel neglecta religio, præsertim cum civili dissensione conjuncta.
CAPUT V.
Horrenda hæreticorum scelera in Galliis commissa: ad eos comprimendos auxilia a Pio præstita.
CAP. VII
[107] Ab iis igitur, perinde ac si non hominibus tantum, sed Deo quoque summo Cælitibusque universis bellum indixissent, [Sacra omnia eversa dissipata, profanata,] in primis templa multis locis vel incensa vel diruta: & quidem numero pene incredibili, utpote ad decem millia & amplius. Quæ reliqua fuere, qua ad usum equorum accommodata, qua in speluncas latronum conversa. Altaria destructa: Sanctorum imagines & statuæ vel igni traditæ, vel in eas quasi vivas sæviendo, præcisis capitibus comminutæ, aliisque indignissimis affectæ contumeliis. Sacræ reliquiæ aut per injuriam dissipatæ, aut combustæ cineresque dispersi, aut in profluentem dejectæ: Sic sanctorum Episcoporum Martini apud Turones, Hilarii apud Pictavos; Irenæi, Justi, Bonaventuræ apud Lugdunenses; sic aliorum alibi, quæ suis quæque locis magna veneratione colebantur, sacra corpora sunt amissa. Cœnobia supra sexcenta direpta, solo æquata, quamplurima incendiis absumpta. Vasa aurea atque argentea, quibus majorum pietas ornaverat templa, partim per sacrilegium erepta & in pecunias versa; partim a Præfectis provinciarum in usum belli commutata. [Epist, 1 l. 2] Sed, quod maxime horrendum est dicere, sacrosancta Eucharistia, qua nihil in terris est sanctius, nihil divinius, porcis objecta (quod scelus humanæ mentes cogitare, nedum piorum aures audire maxime exhorrescunt) pedibus protrita, oleo sacro cocta, atque aliis fœdissimis injuriis accepta: cum eam vocitarent, ridiculo apud Gallos nomine, Joannem Blancum, stultum appellantes Christum, quod sub figura panis corpus suum occultavisset. Sacri calices, aut confracti, aut in abjectissimos quosque usus conversi. Pretiosa vestis, aulæa omnis generis, & gemmata sacrorum ornamenta, omnis denique sacra suppellex, direpta. Ex vasis æneis & campanis tormenta bellica conflata.
[108] Bibliothecæ, quæ in Gallia erant instructissimæ & antiquissimæ, passim incendio conflagrarunt: utpote quod sentiant hæretici ægreque ferant, sese veterum sanctorum Patrum optimorumque librorū auctoritate in primis oppugnari, [sævitum in vivos mortuosque,] ac velint nolint coargui. Multæ urbes ferro ignique vastatæ: multæ plurima auri pondo seditiosis, extrema minitantibus, tradere coactæ: aliæ diuturno militum præsidio vexatæ, mœnibus spoliatæ, pecunia multatæ, vectigalibus oppressæ: cives in exilium acti, aut in oculis uxorum ac liberorum trucidati. Agri hostiliter vastati, coloni per ludibrium interempti. Capti multi ex altissimis ac præruptis locis dati præcipites, nonnulli vivi aggesta humo sepulti, alii aliis cruciatuum generibus usque ad necem excruciati. Mulieribus gravidis uterus ferro cæsus: infantes ad saxa collisi, ante mortem accepere, quam vitam. Pueri medii ferro secti, alii vivi flammis exusti. Ac ne in vivos tantum crudeles & impii esse viderentur, in mortuos quoque sævierunt: piorum namque sepulcra demoliti, cadaveriveribus offossis, ea quasi viverent, mutilarunt, lacerarunt, canibus projecerunt, igni cremaverunt. Ita Ludovici XI, ita Francisci II, Gallorum Regum, sic aliorum Principum & Optimatum, olim pietate præstantium, corpora tractavere.
[109] At Episcopis ac Sacerdotibus, tamquam intimis administris Christi, [præsertim in Sacerdotes.] forte pepercere? Imo quo majus illorum in eos odium exarserat, eo innumerabilibus fere locis ac modis hos gravius afflixere. Constat supra quinquies mille Sacerdotes omnis generis, utroque tumultu, & lentis & crudelibus suppliciis esse peremptos: eorum aliis viscera fuste intorto sensim extracta; alii vulnerati cum Episcopis in puteos vivi dejecti periere; aliis detracta pellis, qui octavo aut nono demum die quasi ad insaniam redacti, spiritum exhalabant. Multis caput abscissum, alii militari supplicio minorum tormentorum ictibus expositi, aut ænearum machinarum ori illigati, emisso igne in frusta distracti: complures unco summo gutturi affixo, dolore & inedia confecti; non pauci in templorum crucibus suspensi; plurimi etiam, sulphureo pulvere instructi lardoque peruncti, misso igne deflagrarunt: alii candentibus verubus vivi per posteriores partes infixi: alii clavis ferreis in abrasam sacri capitis coronam adactis extincti; nonnulli exenterati, quorum viscera frumento respersa in porcorum alimentum cesserunt. Aliis fune stricto pudendas partes alligarunt, quos longo spatio incitatis equis raptatos ad focum suspenderunt, ut subjecto fumo extinguerentur; denique instar suis linea recta in partes dilaniarunt. Alios, divina conficientes mysteria captos, sacris ut erant vestibus indutos, imposita capiti galea & hasta in humeros injecta, per plateas ductos ludibrii causa, totum diem jejunos inter nebulones milites perstare compulerunt: complures aliis atque aliis exquisitis & acerbissimis cruciatibus afflicti, cæsi, necati sunt. Multi diu superfuere, ac fortasse adhuc hodie quoque supersunt, mutili, excisis naribus, auribus desectis, scissis pedibus aut adustis, unguibus extractis; cæcati, vulnerati, sensibus spoliati: qui horum flagitiorum, & plusquam barbaræ crudelitatis vestigia præ se ferunt. Sacræ Virgines nubilesque puellæ innumerabiles constupratæ, matronæ violatæ: nulli denique vel libidinis, vel crudelitatis, vel impietatis generi temperatum est. Quæ quidem omnia adeo sunt vera, ut hæretici etiam multo plura & his acerbiora se fecisse glorientur. Hæc scilicet sunt præclara hæreticorum nostri temporis & egregia facinora.
CAP. VIII
[110] Cum igitur, ut ad institutam narrationem redeamus, hæc ab hæreticis perduellibus summo Catholicorum terrore committerentur; boni omnes una cum ipso Rege erant animis vehementer consternati. [Inter hæc ad oppressum fere Regem juvandum] Augebat dolorem, adolescentulum esse Regum, tantisque rebus aut gerendis aut sustinendis imparem, fratribus natu minoribus, sub tutela degentem Reginæ matris. At is ejusmodi rerum tempestatibus propemodum oppressus, in magna, ut incertorum, sic infidorum consiliorum varietate constitutus, cum sese Lutetiam recepisset; ibi omnes omnium ordinum animos & immutatos & inter se dissidentes invenit. Quamobrem Pius, tam aperto & gravi permotus periculo, cognita, qua Regia domus premebatur, summa animi, virtutis, ac subsidii necessitate; tamquam benignissimus parens, ut opem illi ferret, nullis aut laboribus aut impensis parcendum existimavit: [Catholicis a Pio excitatis] Legatosque misit cum litteris ad Regem, & ad alios ejus regni Catholicos Principes, quos omnes & convocare, & cohortari, & impellere non desistebat, ut nulla interposita mora, priusquam perditorum hominum augeretur audacia, fortiter arma capienda decernerent: seque omnes ad honorem divinum, ad Regem suum, ad vitam, domos, laresque proprios tuendos ac protegendos accingerent: quibus ipse in eam rem, & grandem pecuniam, & magnum equestrium pedestriumque militum numerum auxilio misit.
[111] Atque his quidem patriis & Christianis monitis, expeditisque subsidiis a magnanimo Pontifice profectis, & Rex & Regina, [bellum decernitur in hæreticos] & ceteri proinde Principes optimatesque Catholici egregie sublevati & erecti, in communi periculo justoque bello celeriter arma sumenda constituerunt. Inde magna ac celebris, ad implorandam opem divinam, ab Regio sacello ad ædem usque Cathedralem habita supplicatio est. Mox Lutetia milites omnes egressi, Henrico Regis fratre, Andegavense Duce, summo copiarum Præfecto declarato; cum intelligerent Condensem hostem Burgundiam versus iter intendere, ut copias suas cum iis quæ ex Germania sibi suppetias veniebant conjungeret, omni ope aditum intercludere, & antequam viribus augeretur cum illo congredi nitebantur. Itaque ad Clarentiam amnem, [quibus prælio cæsis,] III Idus Martii anno MDLXIX, Jarnacium inter & Castrum novum commisso prælio, in quo per horas quatuor acriter pugnatum est, hæreticorum exercitus cæsus fugatusque est; pluribus eorum ducibus, primariisque ad quadringentos militibus occisis. Gaspar Colignius Admiralius, [Epist. 41 & 43 lib. 3] ejusque frater Andelotus, vulnerati fugam arripuere: Condensis vero Princeps, quo utebatur equo suffosso, cecidit; galeaque detracta a Guisianis equitibus agnitus, cum pro redimenda vita aureorum nummum centum millia parcentibus offerret, ærea glande in fronte percussus interiit.
[112] [publicas Deo gratias agit Pius,] Hac audita victoria Pius, Deo rerum bene gestarum auctori, quem ipse ob id assidue precabatur, ex intimis sensibus gratias agens, publicas supplicationes, quibus ipse & Clerus populusque Romanus frequens interfuit, statim decrevit, aliaque pia publicæ lætitiæ signa edi curavit. Hac enim insigni clade Catholicæ religionis hostibus illata, spes quædam piorum animis erat injecta, fore ut fractæ hæreticorum vires ab impiis conatibus abstinerent, regnumque a bellorum tumultu conquiesceret. Subinde vero equestris militiæ signa duodecim, de hæreticis bello victis recepta, Rex Carolus ad Pium transmisit; solemnibus verbis apud eum in publico Patrum consessu per Oratorem suum testatus, hanc se Deo victoriam, [& 12 vexilla submissa in Vaticano suspendit.] Pii precibus intercedentibus, acceptam referre ac profiteri; ob idque vexilla ipsa; veluti grati piique animi sui pignora, in Basilica S. Petri, primi Christi Vicarli, cujus ipse Pius locum teneret, suspendenda misisse: divino fretus auxilio fore, ut ipsius Pontificis precationibus adiutus, alia longe majora de hostibus spolia signaque pietatis ergo ad eum deferenda curaret. Quibus verbis Pius respondit, se optimam pii Regis mentem summopere commendare: seque ad eum ejusque regnum, quibuscumque posset precibus & armis juvandum, semper fore paratissimum; signaque ipsa se libenter accipere: quæ mox magnis accepta ceremoniis, & in B. Petri ædem decore illata, adhibitis de more precibus, ibi supra novi templi portam, unde ea per annos duos & triginta pependerunt, ad futuram rei memoriam collocavit.
[113] Interim vero, præter pecuniaria subsidia, quibus Pius ad expugnandos Hugonotos Galliarum Regem donavit, [Suppetias impetrat a Rege Catholico,] e Belgica quoque regione ab Rege Catholico opem ei ferendam curavit, inde mille & quingentis equitibus & quatuordecim cohortibus evocatis, Mansfeldio Comite copiarum ductore: procuravitque uti, ne Catholici nominis hostes e Germania in Galliam trajicerent, Cæsar operam daret. [Epist, 22 l. 1] Deinde ad Regem Catholicum perscripsit de fœdere inter se, & illum, & Cæsarem, & Gallum ad tollendas hæreses ineundo: ac de conjugiis, quæ subinde inter Imperatoris filias Annam & Philippum Hispaniarum, Elisabethamque & Carolum Galliarum Reges conjuncta sunt. Inter hæc Petrum Donatum Cæsium, Narniensium Episcopum, virum cū in Ecclesiasticis conficiendis negotiis rerum usu, tum vero summa virtute præstantem, qui postea in sacrum Romanæ Ecclesiæ Senatum a Pio lectus fuit, ad omnes Italicos Principes & ad Respublicas Internuntium legavit: qui quam ipse de Gallorum Regis periculo gravem sane molestiam sentiret; [Principes Italiæ monet de actis in Gallia,] cædes bonorum, sacrarum ædium, & altarium eversiones, sacrosancta conculcata Sacramenta, nefaria sacrilegia, pereuntium animarum exitia, eorum ob oculos poneret; eosque doceret, Galliam, quæ media fere inter Hispaniam, & Britanniam, & Belgium, & Germaniam, & Italiam interjacet, concidere haudquaquam posse, quin ruina sua conjunctas partes secum pertraheret.
[114] Eamdem vero Galliam, quæ olim Regi suo erat addictissima, vel potius plerosque Gallos perduelles hæreticos, certo reliquis gentibus exemplo esse, in Principes suos per causam religionis ac conscientiæ conjurandi: illud scilicet prætendentibus, velle se Deo magis quam hominibus obedire, ob idque sese a Dominorum suorum imperio subtrahere: ac propterea eamdem provinciam ad populares exciendos tumultus propensam esse vel maxime. [& periculo simili ipsis imminente,] Calvinianam porro impietatem, quam Hugonoti profitentur, ad rerum immutationem accommodatam esse, quod ceteris hæreticorum sectis plurimum indulgeret, ac popularibus vitiis inserviret: neque Mahometana minus esse voluptariam. Quocirca, nisi mature illi resisteretur, ad rerum omnium statum convellendum latissimum inde aditum patefactum iri. Ad hæ Hugonotos in complura loca, atque adeo in Italiam misisse, qui factionis suæ fautores confirmarent; & commonerent, arma sibi haud esse ponenda prius, quam Ecclesiasticarum atque civilium rerum administrationem immutassent. Germanicos vero motus, quoniam ipsa regio est in plures, & Ecclesiasticas & civiles, divisa ditiones, locorum intervallo disiunctas, altera alterius metu suis se finibus continente, utpote quæ mutuas sæpe sibi clades intulerint, haud ita magnos facere progressus potuisse. Id autem in Gallia non evenire, quæ amplum minimeque divisum regnum habens, unius gubernaretur arbitrio: ubi hæreticis obtinentibus, horribilem bonis imminentem pertimescendam esse tempestatem.
[115] Porro Italicis Principibus diligenter illud considerandum, [nisi illud prævertere curent:] longe præstare proximum incendium restinguere, quam spectando sinere ut ardentibus flammis domus deflagrarent suæ: posseque Principes, dum tumultus abessent, subjectis sibi populis ad victoriam uti. Quod si hæc hominum monstra in Italiam penetrassent, fore, ut quam acerbam ex hæresibus cladem & exitium regna capere soleant, permulti experirentur. Quæ quidem pestis jam Italiam nimis aggressa, si paulo altius radices ageret, haud difficile intelligi posse, quæ faces Italicis mentibus inde subjicerentur: iis præsertim temporibus, quibus sorte sua populi minus contenti, ægre dominis suis obedirent. Qua oblata occasione, sibi quoque faciendum esse Pias existimavit, ut admoneret principes viros, cavendum esse diligenter, ne ditiones ipsorum hac contaminarentur labe: quin efficiendum, ut jam contaminatæ omnino expurgarentur. Narrabatque præsentia mala duobus ex erroribus orta fuisse: quorum alter erat, Principum fiducia, perfidos ipsi Deo, fideles hominibus fore confidentium; alter vero, non animadvertisse Principes ipsos, se iisdem pœnis obnoxios fieri apud Deum, ejus causam tutari negligentes, quibus pœnis iidem perfidos sibi subjectos afficiebant, quando dominorum in necessitatibus & vita & officio eis minus præsto fuissent.
[116] His igitur atque aliis ejusmodi rationibus, pro personarum conditione omnes adhortabatur, ad magnum pecuniarum numerum Lugduni in commune conferendum, [deinde pecuniam multā in subsidium corrogat.] in Regiæ illius subsidium majestatis. Enimvero pro immensa clementia sua voluit Deus Ecclesiæ suæ sanctæ per ea calamitosa tempora favere, ei præfecto Pastore, tam egregie vigilanti adversus hæreses: quibus nisi ille se fortirer opposuisset, uti per omnem vitam suam perpetuo fecit, Italia in primis exitiali illo miserandum in modum fortasse conflagraret incendio. Ceterum Pius jam alios viros per omnem ditionem Ecclesiasticam dimiserat ad cogendam pecuniam, nova imponenda esse vectigalia haudquaquam arbitratus: suadens populis, ut pro suis quisque facultatibus ejusmodi publicæ necessitati sponte subvenirent. Hoc autem collectionis genus caritativum subsidium vulgo fuit appellatum: quæ quidem pecuniæ nummum aureorum centena millia fuere: aliaque præterea centena millia a Sacerdotibus exegit. Triginta vero millia sacri cœnobitarum Ordines duodecim, quibus amplior suppetit census, ultro contulerunt. Sed ante omnes populus Romanus, simul ac Pii desiderium cognovit, pro singulari sua in eum & sanctam Sedem Apostolicam fide ac pietate, aureorum centum millia ei sponte obtulit. Quod exemplum a Pio mox reliquis ditionis Pontificiæ civitatibus per Italiam benigne propositum, eas ad idem præstandum induxit.
CAPUT VI.
Auxilia Italica submissa. Victoria de Hugonotis obtenta.
[117] Sed quoniam ad persolvenda militi stipendia, copiasque in aciem educendas, [In Galliæ colligi ab ecclesiis pecuniam permitens,] Pontificiis auxiliis haud sufficientibus, Ecclesiasticos fructus divendi in ipso regno oportere, Rex & Regina mater supplices postulaverant; Pius Regiis precibus acquiescens (licet ægre, ac multis Cardinalibus reclamantibus, quod antea sacra per hunc modum collata pecunia restituendæ Catholicæ religioni parum profuisset, sed potius, quod magis dolendum, hæreticis commodo fuisset) per diploma illis indulsit, ut ex Gallicarum Ecclesiarum vectigalibus centum millia nummum aureorum possent alienare, ea tamen lege, ut pecunia ipsa Pontificii Quæstoris mandato colligeretur, ab ejusmodi exactione ordinariis regiis Quæstoribus submotis. Hoc itaque ab Internuntio & a Quæstore Pontificio procuratum est. Atque ut, quoad ejus fieri posset, hujusmodi vectigalium sive obligatio sive alienatio caveretur, nonnullis ecclesiis, ac sacerdotiis (parochiis tamen exceptis) tributum est imperatum, jussumque certas in tabulis conditiones adhiberi, de rebus divenditis intra decennium redimendis, quibus conditionibus Rex ille Reginaque parens teneri se voluerunt. Ex variis igitur Galliarum partibus collectæ pecuniæ summa fuit ad quingenta septuagintaque millia nummum aureorum.
[118] Summo præterea studio contendit, ut Rex, qui jam adultus venerat in tutelam suam, [impetrat edicta contra hæreticos,] evulgaret edictum, quo aliud olim Aureliis, anno MDLXII, ab se per nimiam in hæreticos indulgentiam editum, uti fecit, antiquaret; hæreticisque ministris, ut ejus regno quamprimum excederent, imperaret: aperte professus, nolle se uti opera eorum, qui Catholici non essent. Curavit præterea Pius, ut jussu regio hæreticorum facultates, fisco jam addictæ, diligenter exigerentur; honoresque & dignitates, illis depulsis vacantes, reique publicæ ministeria Catholicis viris mandarentur. Cum vero Metis esset Rex, Fabio Mirto Episcopo Calatino, mox Archiepiscopo Nazareti, tunc Internuntio Apostolico suadente, templum ab Hugonotis extructum, in quo ipsi congregari consueverant, funditus everti jussit. Qua in urbe accepto nuntio de clade cædeque, Condensi Principi ejusque copiis ad Jarnacium illata, præsidia submisit ad ea recuperanda oppida, quæ ab hostibus occupabantur. Ji mox Admiralio duce receptis armis, Reginæ Navarræ ope subnixi, ad cohortes suas cum exercitu Bipontini Ducis, qui Ligerim amnem jam transmiserat, conjungendas ire perrexerunt.
[119] [submittit militem,] At Pius, promissa subsidia identidem subministrare non desinens, quatuor millia quingentosque pedites Italos, equitesque mille, delectu habito, stipendiis assecit, eoque destinavit. Ei præterea Cosmus Florentiæ Dux mille pedites equitesque ducentos soluto stipendio misit auxilio. Quarum quidem copiarum omnium, atque adeo Pontificii totius exercitus imperator, ab ipso Pontifice declaratus est Sfortia, Comes Sanctæ-Floræ, vir non minore generis splendore quam bellicæ virtutis prudentisque consilii laude præstantissimus: Florentinis autem copiis & omni equitatui Marius, peditibus vero Paulus ejusdem Comitis fratres, spectata fortitudine duces, præfecti sunt. His accessere & alii complures equites Itali, nobilitate generis & militari virture insignes, qui nullis stipendiis neque prædæ spe allecti, sed religionis vindicandæ studio, ut Pio deservirent Galliæque prodessent, huic bello strenuam operam navaverunt. [Epist, 24, 25, 26 lib. 1, Epist. 46 lib. 3]
[120] Ducibus vero Pius ad Christianam disciplinam instituendorum militum rationem ac formulam præscripsit. [leges præscribit Ducibus,] Ac prima quidem arma fuere, pietas atque religio in Deum Optimum Maximum, quo sine boni fieri nihil potest: deinde vero in præfectos cujusque suos obedientia, firmaque inter se concordia: singulos suis contentos esse stipendiis, nefaria maledicta in Deum execrari, corruptum ludendi morem, aliaque vitia defugere: ut vel hac ratione per exempla cognoscerent illi populi, ad se missos esse sanctæ Ecclesiæ milites, vere Catholicos, qui eos ab hæreticorum ferocia atque impietate vindicarent; non autem dissolutos homines, qui incolarum bona prædarentur, aut domos expilarent. Hunc vero selectorum militum numerum cogi facile fuit, pro summa Pontificis in dando stipendio liberalitate, [prospicit militum corporibus animisque,] ac magnificentia in copiarum ducibus remunerandis; atque pro diligenti cura quam, ut cibaria & commeatus abunde commodeque suppeterent, geri volebat; & item eis, qui vel ex morbo vel ex vulnere decumberent, sedula adhibenda curatione: quos etiam eo, unde profecti erant, quoad ejus fieri posset, incolumes reducendos, sumptibus suis curaturum esse pro sua caritate pollicebatur ipse, in seque recipiebat. His adjiciebat alias præterea multas easque haud contemnendas commodorum pollicitationes. Cujus quidem rei multis ab hinc seculis haud facile par exemplum fortasse reperitur. Emisit inde Sacerdotes, qui eos ad sacrosanctæ Confessionis & Eucharistiæ frequentem usum cohortarentur, æternæque morientium saluti consulerent. Omni genere commercii, privatique sermonis, ac disputationis cum hæreticis habendæ illis interdixit: ne item nostri eos exciperent, ne vetitis aut libris aut scriptis, quæ depravatæ detestabilisque doctrinæ suspecta esse possent, uterentur. Quod si ipse summus copiarum Dux, vel de pace vel de rerum compositione quidquam Catholicæ religioni damnosum præsentiret; imperavit e vestigio aut converso itinere in Italiam remearet, aut ad Catholicum exercitum in Belgio cum hæreticis bellantem sese conferret & adjungeret.
[121] Regiam autem existimationem, ac decus non mediocriter auxit, [Ab his soluta Pictavensis obsidio,] quæ toto regno percrebuerat fama de Pontificio Italicarum gentium auxilio, uti viribus pervalido ita Christianis moribus egregie instructo. Quæ quidem copiæ decora specie atque ordine in aciem prodiere, summa cum omnium admiratione, Regina Catholicisque omnibus eximiis laudibus Pontificem extollentibus. Ex hoc autem Italico milite equites levis armaturæ ducenti & quinquaginta, ac totidem equites minoribus armati tormentis, Paulo Sfortia Angeloque Cæsio ducibus Pictavium ingressi, furorem impetumque hostium repressere. [Epist. 9 l. 3] Quo quidem insigni oppido aliquando tandem obsidione liberato; nostri conjunctis viribus ad Principem Andegavensem profecti, utriusque partis cohortes copulavere, pugnam commissuri. Quo in negotio Comitis Sanctæ-Floræ consilio idem Princeps utebatur ad omnia, ut Regina mater illi præscripserat.
[122] Sed priusquam certamen inirent, Duces sua quisque lingua milites ad aggrediendum fortiter hostem accendebant. A nefarus ejus sacrilegiis, cædibus, crudelitateque regii orsi sunt: [qui deinde ducum suorum monitis animati.] adjecerunt scelere occupatas urbes atque oppida; nefandis rapinis direpta, & incensa templa; divina omnia atque humana prostrata jura. Tantorum igitur scelerum vindictam exigerent: gloriam Dei; sacrorum religionem, Gallici regni & Italiæ libertatem in dextris suis portare se cogitarent. Vincentibus omnia tuta, metu cedentibus omnia infausta fore. Hæc & alia Duces communiter. Separatim vero Sfortia, advocata Italorum concione, sic eos hortabatur. Si qui sitis, a quo missi, quamobrem huc concesseritis, quibuscum res vobis sit, quæque præmia vos maneant, memineritis; vicimus, commilitones. Vos Italo sanguine procreati estis: quod nomen non solum factis fortibus & militari gloria ceteris gentibus semper antecessit, sed totum fere terrarum orbem virtute domuit, victoriisque Romanum Imperium longe lateque propagavit. [ad rem fortiter gerendam pro religione,] Nisi passuri estis, ut a natura inditum genti bonum per vos turpiter degenerasse videatur, vobis æmulanda majorum gloria est, fama apud Gallos par illi priscæ obtinenda, idemque specimen animorum ostendendum. Illud deinde animis vestris proponere debetis, vos non, ut olim Romani milites, a Julio Cæsare vel a quovis alio Ethnico Rege, sed a summo Regum Rege Christo Deo Optimo Maximo, per ejus in terris Vicarium sanctissimum, qui divino regitur consilio, in Galliam missos esse; non ut pro regni libertate tantum dimicaretis, sed ut Gallis a falsis opinionibus atque ab hæresibus defensis, & vobis delictorum expiationem divinamque gratiam promereretis, & illis in salutis viam reductis, omnis Gallia in posterum antiquo instituto secundum Deum Apostolicam Sedem, qua par est, obedientia & cultu veneraretur.
[123] Jam vero quibuscum certamen vobis sit futurum, considerate. Non enim virtute ulla, aut rei militaris scientia, & usu muniti sunt hostes ac firmi: sed agunt eos præcipites detestabilia scelera, [adversus Deo & Regi rebelles,] quibus & se a Deo abalienarunt, & a legitimo Rege defecerunt, cognatorumque sanguine imbutis animis & armis, sese communi humani generis hosti conjunxerunt: conscelerata sacrilegia, execrabiles Sacerdotum cædes, nefaria præda, qua se ac domos contaminarunt suas, illata sacris Virginibus stupra, eos ad exitium ac supplicia, quæ impiis constituta sunt, rapiunt. Gens ferocior ad rebellandum quam ad bellandum, irato magis Deo quam Rege dimicatura est. Illud testimonio fuerit, quod quoties signa contulerint, toties cæsi sunt ac superati. Præmia vobis ea proposita sunt, quibus ampliora ne homines quidem a Deo optare possunt. Nulla habet annalium memoria, ullum umquam Principem, quam Pium V in benemeritos fuisse gratiorem. Is enim est, ut non solum quid merueritis, sed etiam quid desideretis, quidque vos deceat, sit consideraturus, dignioraque exspectatione vestra præmia collaturus. Quare præterquam quod conservati regni Gallici immortalem vobis gloriam, [cum spe temporalis atque æterni præmii,] reditumque in patriam clarum & memorabilem parabitis, spolia quoque manantia hæreticorum cruore Romam ad triumphum deferetis: atque; quod caput est, ad æternas in cælis sedes aditum vobis aperietis. Pro Dei causa pugnantibus, ut divinum non deerit auxilium, ita Deo digna, hoc est immensa & immortalia, seu vivere seu mori in prælio contigerit, parata sunt præmia. In hanc tam opimam mercedem intuentes, agite cum Deo, arma expedite, atque hostilem aciem invadite; barbaræque arrogantiæ, qua & Romam & Italiam direpturos minati sunt, pœnas expetite.
[124] [hostem insigni prælio fundunt,] His autem verbis ad pugnam fortissime committendam vehementius inflammati sunt militum animi, statimque Pontificiis cum Regis copiis adjunctis, cum Andegavensis Dux acie instructa adversus hostes iter intendisset, in Pictonibus ad locum Mongunturcium appellatum, collatis signis, fracti cæsique hostes ingentem a Catholicis cladem acceperunt, contrucidatis in eo prælio duodecim & amplius hæreticorum peditum millibus, milleque & quingentis equitibus: ex nostris vero fere quingenti desiderati sunt. Ex quo quidem felici certamine magna Italico nomini facta gloriæ accessio est: si quidem pedites Itali, in primo agmine dispositi, fortiter impressione facta, tanto impetu in Teutonicorum aciem irrupere, ut eos, quamvis numero superiores, brevi tempore fregerint ac trucidarint. Equites vero cum ipso Comite Sanctæ-Floræ, qui erant in dextro cornu, Regiis alis militumque magistris adiuti, affulgentem victoriæ spem amplexi, incitatis animis hostiles conatus irritos efficiebant. Parta victoria est V Non. Octobr. anno MDLXIX, Catholicis omnibus pie lætantibus. At Pius de re bene gesta certior factus, [Pius Deo victoriam gratulatus,] quantas maximas potuit divinæ majestati gratias egit: atque ut idem ab omnibus efficeretur, publicas ac solemnes per triduum ad tres Urbis Ecclesias supplicationes indixit: quibus ipse pedes & Clerus populusque Romanus interfuit, ac piis gaudiis voluit Urbem totam compleri. Mox Urbanis Magistratibus ob significationem grati animi, quo populus Romanus Galliarum salutem, Catholicorumque bonum gratulabatur, in ludos & munera magnos sumptus facere cogitantibus, id Pius fieri non probans, ejusmodi pecuniam pauperibus erogandam censuit. [Epist, 10, 11, 13, 14, 15, 16, 17, 29, 47, 48 lib. 3.]
[125] Ex eo prælio Catholici captivum duxerunt insignem, Uticensem Principem Hugonotum, hostilis peditatus Præfectum: [captum Vti. censem Principem gratis dimittit:] qui cum pro sui redemptione decies mille nummos aureos offerret, id Pius ubi cognovit, de Comite Sanctæ-Floræ conquestus est, quod jussa non fecisset ejus, dudum imperantis, necandos protinus esse hæreticos omnes quoscumque ille capere potuisser. At vero, quando interposita jam in id Gallorum Regis auctoritate res haud erat integra, ut captivus dimitteretur, neque redemptionis causa quidquam acciperetur, imperavit. Ut vel inde posset intelligi, unam gloriam Dei cum religionis, animarumque salute conjunctam, præterea nihil, Pium illo bello spectavisse: [visusque cælitus adjuvari,] hoc enim consilio sanctoque proposito bella gerentibus divinum auxilium adesse solet. Id quod cum alias sæpe, tum in hac ipsa pugna contigisse memoratur: etenim narraverunt proinde multi Cardinali Alexandrino, in primis dux quidam militaris clari nominis, dum vexilla Pontificia explicarentur, vidisse se hominum speciem in sublimi aëre, lucidissimis armis refulgentium, contra hæreticorum acies, in quibus erat ipse, districtis gladiis sanguinolentis; ac propterea sese ad Catholicam fidem convertisse, Deoque voto concepto se adstrinxisse, si periculum illud evaderet, Pii se signa perpetuo sectaturum.
[126] Ejusdem porro victoriæ tantum Pio tribuendum esse plerique existimarunt, ut omnes totam ei secundum Deum acceptam referrent: cum præsertim Pontificiæ copiæ auxiliariique milites obsidionis vim Pictavii fortiter sustinuissent, [vexilla 27 in Lateranēsi suspendit,] gravique prælio hostes debellassent; ex iis quingentis, paulo ante quam cuncti funderentur, occisis: cum etiam in ipso conflictu, in eos eruptione facta, iidem primi conflixissent, ab hostiumque insectatione postremi destitissent: a quibus abstulere signa septem & viginti, quæ Romam a Comite Sanctæ-Floræ missa, & a Paulo ejus fratre, qui in eo bello strenue sese gesserat, in frequenti Romanorum Procerum comitatu oblata Pontifici; is alacriter suscepta in Lateranensi templo, ubi nunc etiam pendent, magna ceremonia suspendi jussit: hisce verbis, quæ statim ipse dictavit, ad gloriam Dei perpetuamque rei memoriam, incisis in marmore. Pius V. Pont. Max. Signa de Caroli IX Christianissimi Galliæ Regis perduellibus, [addito titulo] iisdemque Ecclesiæ hostibus, a Sfortia Comite Sanctæ-Floræ, Pontificii auxiliarii exercitus Duce, capta relataque, in principe Ecclesiarum Basilica suspendit, & Omnipotenti Deo tantæ victoriæ auctori dicavit, anno MDLXX.
CAPUT VII.
Contra hæreses in Belgio monitæ & auxilia data.
CAP. X
[127] Dum hæc geruntur in Gallia; ad evellendas hæreses motusque sedandos in Belgio, [Hæretisis in Belgio rebellantibus,] Pius animum adjecit. Belgæ namque, pestilentium & ipsi hæreticorum fraude decepti, cum jam inde a Caroli V Cæsaris tempore insana quædam agitare consilia, ac deinceps Gallorum exemplo permoti tragice tumultuari sæpe cœpissent; res eo spectare videbatur, ut antiquo sacrorum ritu prorsus abjecto, Philippi Regis Catholici legitime illis imperantis jugum excuterent. Hujus autem vel excitandæ vel augendæ seditionis occasionem inde aceeptam esse ferunt. Mandaverat olim idem Rex Margaritæ Austriacæ sorori suæ, Parmæ Placentiæque Principi, Belgium pro eo tum gubernanti, ut, ad conservandam ac propagandam ibi Catholicam fidem, edicta omnia Caroli V parentis sui adversus hæreses olim edita, itemque Tridentini Concilii decreta, quæ præsertim ad ordinandam Sacerdotum disciplinam pertinerent, atque alia quædam pia ac rationi consentanea instituta, promulgari servarique curaret. Et quamquam vellet Rex, [& pretextu arcendæ Inquisitionis,] ut qualis antea sub Carolo V iis in regionibus sacra in hæreticos fuerat Inquisirio, talis deinceps usu retineretur; tamen jussis regiis a Gubernatrice promulgatis, in vulgus continuo sparsi rumores sunt, ac deinde nonnullis Belgii magistratibus virisque Principibus persuasum, iis edictis Hispanicam in reos violatæ religionis inquirendi consuetudinem, quæ pro superiorum temporum licentia genti severior esse videretur, in Belgas introduci: idque antiquis eorum institutis & legibus, atque adeo & privatæ & publicæ repugnare libertati.
[128] Inde porro nobiles aliquot inter viros ictum est fœdus: [eadem quæ Hugonotti patrantibus,] in quod initio Catholici quidam, quod ad Hispanicam Inquisitionem arcendam attinet, feruntur consensisse; qui tamen postea ab illis sese disjunxere. Sed hæretici, turbulentum hominum genus salutariumque legum impatiens, conjunctis animis in Ecclesiam Dei in suumque Regem nefarie conspirantes, sacra profanaque omnia vastare, diripere, violare, convellere instituerunt; ac deinceps eadem fere impietatis & crudelitatis plena flagitia, quæ ab Hugonotis sociis eorum in Galliis commissa memoravimus, crebris eruptionibus in Belgio per multos annos patrare vix tandem bellis attriti destiterunt. Hæc igitur mala Pius non sine magno dolore cum partim jam præterita deploraret, [ut eo proficiscatur Regem hortatur Pontifex,] partim præsentia lugeret, partim vero futura prospiceret; iis, quoad ejus fieri posset, omni studio occurrendum existimavit. Præsens atque optimum tantis tollendis seditionibus, rebusque omnibus in pristinum statum restituendis remedium esse videbatur, si Rex ipse in Belgium proficisceretur, rebellesque vel compesceret præsens vel profligaret, & Catholicam religionem tueretur: quod ne præstare cunctaretur, & litteris & nuntiis eum Pius graviter hortabatur.
[129] At vero, quoniam post Caroli Cæsaris obitum, veterem Belgicæ administrationis morem gubernandique rationem Rex immutaverat; fuere qui ei consulerent, operæpretium fore, si eas ipse gentes tantum ad politicam præstandam obedientiam adduceret, [neve in causa religionis dissimulandum sibi potet,] causamque religionis in aliud tempus connivendo protraheret, ipsis interim populis super ea re quamcumque vellent facta potestate. [Epist. 5 l. 1] Qua re cognita Pius, ad Regem manu sua scripsit, ejusmodique sententiam vehementer improbavit; ostendens quia Cæsari Carolo V suasum olim fuerat, ut politica solum in Germania negotia procuraret, in causa vero Catholicæ fidei conniveret; neque interim de Protestantibus reportata victoria uti voluerat; accidisse, ut pacem in ea provincia nullam ille reliquisset: quin etiam intra paucos admodum annos contagione in ceteras partes late diffusa, in id quo laborarent periculi ditiones Belgicas conjectas videri. quod si eo tempore, quo Christiana religio inibi minus erat abjecta, captum Caroli consilium ei graviter obfuit, quanto pejorem simili de causa rerum afflictarum exitum impendere dicendum?
[130] [id enim ipsius policiti status perniciem fore,] Adjiciebat, Christianos Principes, primis harum factionum temporibus, aliquam excusationis causam objicere fortasse potuisse, non quidem de remissis eorum in divino tutando cultu studiis intelligens; sed quia quorsum factiones ipsæ specie religionis evasuræ viderentur, minus animis prospexissent: mox vero tandem, post tot tantasque seditiones provinciarumque tumultus, non modo nullum excusationis locum illis relictum esse, quod profligandarum hæresum consilium initio non cepissent; sed etiam, nisi primo quoque tempore expeditis validisque præsidiis rem Catholicam tuendam decernerent, brevi futurum, ut ab hæreticis omnis defensionis facultas ac spes illis præriperetur. Itaque religionis patrocinium dissimulanter deserere, ne vel populi tumultuentur, vel pravæ vicinarum gentium mentes periculosius irritentur, interea loci facta illis arbitratu suo concionandi conventiculaque habendi potestate, nihil esse aliud, quam ignem fovere, ac fomitem congerere ut majoribus flammis exardescat. Etenim religione Catholica Romana, quæ una vera ac solida religio est, sicuti fidei soliditas atque amor in Deum & homines, veram in Præfectos obedientiam summa cum rerum tranquillitate conjunctam solet afferre; ita contra spiritus hæreticus, pravis in hominum mentibus insidens ac delitescens, aliquorsum tandem graviter erumpat necesse esse, ingentemque rebus inferat perturbationem. Ac miserum quidem certe Christianæ reipublicæ statum esse propterea Pius dicebat, quod hæreticis religionis causam in dies audacius prætendentibus, ejusdem religionis tutelam Catholici dissimulando negligerent: ideoque permittere Deum, ut eisdem dissimulandi rationibus amittant ipsi jura sua atque ditiones, quas inique tueri sine ope divina & conservare conarentur, ei qui potest omnia confidere nolentes: atque ita divino fieri judicio, ut subjectorum suorum ipsi subjiciantur imperio.
[131] Ut igitur primo quoque tempore in Belgas armata manu sese conferret, Regem & monebat & hortabatur: [aut credat agi rem sine armis posse:] dicereque solebat, in rebellionibus, dum res agitur absque armis, non dantur leges, sed accipiuntur; nec dominorum jussa fiunt, sed subditorum. Neque vero quemquam ex Regiis administris, quamvis magnum & præpotentem ei rei gerendæ præficiendum esse; quoniam id ejusmodi in negotiis haud esset opportunum, præsertim apud eos qui extraneos Magistratus perpetuo repudiassent. Et quando ad expediendum exercitum mature facto esset opus, suadebat Regi, ut Mediolanum interim appropinquaret. Ac Pontificis quidem ea sententia fuit, ut Rex cum primum in Belgas esset ingressus, continuo pestem illam radicitus evelleret, neque ullum dissimulantibus relinqueret locum. Hæc autem omnia Regi voluit ipse renuntiari. Ad quem ea de re subinde Petrum Camajanum, Asculanorum Episcopum, Internuntium Apostolicum misit: secus enim fore, ut exitiale rebellionis exemplum ex ejusmodi negligentia consequeretur in ceteris ejus ditionibus, in primisque Mediolanensi, Neapolitana ac Siciliensi: quibus locis dubio procul malæ sementes factæ jam essent, gravesque animorum reperirentur offensiones. Ad hæc vero denuntiabat, nisi præsentia sua rebus modum afferret, haud ita magno temporis intervallo futurum, ut & in Belgis religio jam inculta periret, & Rex ipse ditionibus suis exutus condoleret: propterea in ea re insistendum esse vestigiis Caroli V, qui ob unam Gandavensem defectionem, posthabitis ceteris rebus omnibus, ex Hispania discessit; atque Regis æmuli sui fidei sese committens, Galliam prætervectus in Belgasque progressus, eos motus omnes sustulit ac tranquillavit.
[132] Ceterum facultatem illam, quam Cruciatam appellant, illi petenti se numquam concessurum, sicuti nec antea concesserat, nisi Rex ipse rebus gerendis interesset. Quo de genere facultatis variis temporibus ad Regem litteras dedit, [Cruciatam tamen ei negat] quæ illum ab ea petitione revocarent: si quidem certo scire se, ea in re corruptelas inesse quamplurimas: quocirca variis eam conditionibus ac finibus cunctabundus circumscribebat, nam se pro sua conscientia secus facere non posse. Regem præterea monebat, ne novis vectigalibus atque Ecclesiasticis fructibus frui admodum curaret: quinimo regnis ejus animæque saluti magis ex usu futurum, [& alia utilia suadet] si se privaret illis, quibus ad eam usque diem usus fuisset in præsentiaque uteretur. Neque tantam habendam esse rationem vel propriæ utilitatis vel publicorum quo minus imminuerentur vectigalium, in Rhætorum Helvetiorumque commercio, ob hæreticæ pestis contagia, cum Mediolanensis ditionis subjectis sibi populis interdicendo; quanta habenda ratio est detrimenti, quod in Catholican religionem inde recideret, cui rei Belgium esset exemplo.
[133] His addebat alia monitorum genera, de Ecclesiasticæ jurisdictionis violatione in Neapolitano Siciliensique regnis: queis de rebus sæpius ipse manu sua litteras ad Regem conscripsit, [contra damnosas politicorum suggestiones,] demonstrans, perniciosam hanc cogitationem Principum ministris instinctu dæmonis subjici solere per speciem, quod Ecclesiasticam jurisdictionem Pontificibus administrandam relinqui, laicis Principibus civilium & humanarum rerum damnum inferret: atque hunc primum esse gradum causamque ab Ecclesia Catholica deficiendi. Sed enim Pius, nulla interposita mora, Julium Pavesium, virum eximia virtute & doctrina præditum, Surrentanorum Archiepiscopum, Internuntium legavit ad Belgas: quibuscum ille collocutus de tumultibus cognosceret, ut morbi vi causaque cognita, præsens remedium commodius posset adhiberi. Ceterum ejusmodi paterna ac pia vere Pii Pontificis & cohortationis & legationis officia, grato animo Rex, pro singulari perpetuaque sua in Apostolicam Sedem observantia ac pietate, semper accepit: atque ipse Catholicæ religionis & cultor & patronus egregius, quod eidem religioni obesse posse videretur, nihil omnino subjectis sibi ditionibus indulgendum esse decrevit.
CAP. XI
[134] At cum, pro summa & sua & Pontificis voluntate, gravissimis de causis in Belgium trajicere Rex ipse non posset; Ferdinandum Toletum, Albanum Ducem, magnæ virum auctoritatis magnæque prudentiæ, & bellicarum virtutum gloria clarum, illarum ditionum omnium Gubernatorem declaravit, eoque maximis copiis instructum cum imperio misit. Quæ per idem tempus ac deinceps, [Ad Ducem Albanum cum copiis in Belgium missum,] iis tollendis seditionibus motibusque sedandis ibi gesserit Albanus, ea litteris tradere alieni fuerit instituti: nonnulla tamen ex iis quam brevissime complectar, quæ a suscepta narratione minime visa fuerint abhorrere. Is igitur insructissimo cum exercitu in Belgium vixdum ingressus, tantum hæreticis ac foederatis perduellibus terrorem in jecit, ut complures, ab eo sibi metuentes, finitimas in provincias illico fugitarint. Mox Bruxellis honorifice acceptus a Gubernatrice, cum ex ea de statu regionis multa didicisset, ac plerisque perduellium locis graviore periculo laborantibus nova constituere præsidia instituisset, quosdamque primarios viros, & quotquot seditionis vel auctores vel participes comprehendere potuit, in vincula conjecisset; eos extremo supplicio publice afficiendos pro potestate mandavit: licet duriore, quam par esset, judicio in nonnullos animadvertisse diceretur. In iis fuere Comites duo magni nominis, Agamontius & Hornensis; qui, quod ambo rebellium fœderi sese admiscuisse judicarentur, capitis damnati perduellionis pœnas dederunt. Antverpiam Albanus inde profectus, cum ibi munitissimam arcem, ad eam civitatem in officio continendam ac communiendam, ædificare cœpisset, perduelliumque & hæreticorum bona fisco jam addixisset; ex iis sacras ædes monasteriaque ab illis destructa denuo jussit instaurari, quemadmodum per litteras mandaverat Pius, ab Regeque depoposcerat Internuntius Pontificius, qui id ipsum omnino præstari curavit.
[135] At vero Princeps Aurantius & frater ejus Ludovicus Comes Nassovius, e Belgio in Germaniam superiorem profugerunt; [pecunias dirigit contra hæreticos a Germanis adjutos:] conquerentesque se Belgicarum legum ac Lutheranæ factionis, cujus se propugnatores esse profitebantur, tutandæ causa sedibus suis esse depulsos, opem inde postulaverunt. Hinc Saxoniæ & Pontanorum Duces, Comes Palatinus Casimirus, aliique præterea multi hæretici nominis, qui Catholici Regis oderant amplitudinem, favebant Aurantio; & ob id cogendis copiis operam dabant. Quocirca Pius animadversa rei necessitate, Albano ingentem illico pecuniarum vim subsidio misit, eum crebris & litteris & nuntiis magis ac magis impellens, ad hæreticorum omni barbarie majorem comprimendam impietatem. Atque Regi super Hispaniarum ecclesiis magnum aureorum numerum, quos quingentena millia fuisse quidam ajunt, in annos singulos se concessurum esse pollicebatur, dummodo ipsemet rei gerendæ præsens interesse voluisset: quod si faceret, quidquid præterea petiisset se facile daturum. [iisque post primam cladem,] At enim Albanus, magna adhibita severitate, prout in præsentia opus esse videbatur, de multis sumpto supplicio, cum ad amnem Mosam, quem Germanicæ Aurantii copiæ trajicere cogitabant, exercitum emisisset, hostes est aggressus: quos per Clivensem regionem diffugientes ad Doleram Catholici consectati, eorum circiter mille sexcentos, & in iis multos primarios viros ceciderunt: ex Catholicis autem quadraginta tantum sunt desiderati.
[136] At vero perduellium usquequaque numerus augebaturin dies, majoraque subsidia, continenter illis afferebantur. Etenim Comes Ochstratanus, cum duobus equitum, [magna subsidiorum accessione auctis.] quatuorque peditum millibus, ex Alemannia in Geldriam transmisit: e Frisia vero cum Nassovio confluxerunt decem peditum, equitum tria millia. Aurantius quoque Princeps quatuor & viginti peditum signa, equitum octo millia ductans, nostris infestus appropinquabat. Nassovius dein, Anglorum etiam Reginæ ope subnixus, atque aliis auctus auxiliis, quasdam Regis Catholici ditiones occupare cum jam instituisset, copias suas ad Gruningam Frisiæ munitum oppidum continebat, ibique se præsidio communierat, veritus ne quid detrimenti a Chiapino Vitellio, cum exercitus parte præire jusso, caperet. Albanus interea, prius quam Aurantius cum Nassovio conjungeretur, in aciem cohortes eduxit; quibus assidue magna fiebat accessio Italicorum militum, suadente Pio, subsidii causa eodem convolantium. Ad hostes demum ubi pervenit Albanus, haud quaquam bellum cunctandum esse ratus; eorum propugnaculum, circumjacentibus aquis præmunitum, [iterumque cæsis,] ac terra alte defossa repletum, in fronteque bene suffultum, fortiter adortus, illud in potestatem redegit, hostilibus copiis ingenti agmine sese retro proripientibus. Verum haud longe regressi, a Catholicis fusi fractique sunt; eorumque dux in fugam ita conjectus est, ut armis ac vestimentis abjectis, vix evadere potuerit. Porro Albanus per noctem ibi subsistens de hostibus insectandis cogitabat: itaque prima luce castra mover, eosque prosequens, paucis post diebus Amasium amnem a tergo jam ab illis occupatum esse, atque Aurantii subsidiarios exspectantes, loco fossis & canalibus ita præmunito, consedisse reperit, ut inexpugnabilis prorsus esse videretur. Sed eum fortiter invadere non dubitans, victor discessit, hostium septem millibus & amplius trucidatis: vivere vel roganti nemini permissum: ex Catholicis octo tantum occisis, totidemque vulneratis. Quo prælio tormenta majora sexdecim, ac præterea signa militaria viginti, ceteris quatuor in flumen ab hostibus injectis, victores acceperunt.
[137] De qua quidem victoria Dux extemplo nuntios misit ad Pium, qui pro ea re assiduis precibus Deum interim obsecrabat. His rebus cognitis, Pontifex confestim, [solennes gratias Deo agit,] tribus diebus ineuntis Augusti mensis anno MDLXVIII, ad tres Urbis sacras basilicas celebres supplicationes, pauperibus eroganda subsidia, ibique rem divinam magna ceremonia faciendam decrevit: quibus quidem supplicationibus, cum universo Clero populoque Romano, pedes interfuit ipsemet, ad agendas ex more gratias divinæ majestati. [Epist. 15 & 21. l. 2] Quod miro fuit pietatis exemplo, dum pedibus procederet, sacras preces de libello, quem manibus tenebat, pie recitans, tam supervenientem pluviam quam solis æstum parvipendens. Atque ad majorem hæreticorum animis metum incutiendum, jussit Urbe tota, & ignibus & omnium arcis tormentorum festo strepitu, universos impense lætari. Nec ita multis interjectis diebus terrificū exercitum suum in Belgas cum traduxisset Aurantius, tamen cum Albano signa conferre cunctabatur, scilicet ut interim populi rebellarent. Quod cum haud evenisset, eum amnem Mosam transmittentem Albanus adortus, ad quinque millia hominum obtruncavit. Qua quidem ille accepta clade, in Alemanniam sibi remeandum esse, hieme præsertim jam ineunte, cogitavit.
[138] Sed illud hoc loco non omittendum, quod in hoc bello magna omnium admiratione, [Agnos Dei utiliter in milites distribuit,] atque utinam pari hæreticorum ad rectam fidem conversione, divinitus accidisse graves auctores litteris prodidere. Hispanum militem Catholicum, inter alios quos ita peremerunt, ab Aurantio captum arborique alligatum, impii milites hæretici æneorum tormentorum ictibus occidere conati, tantum abfuit ut illum confoderent, ut ne creberrimis quidem ac vehementissimis ignitis globis in eum emissis vel minimum lædere potuerint. Quo viso obstupefacti, eum vestibus exuere cœperunt; rati hominem occultis quibusdam armis communitum, quæ tormentorum vis penetrare non posset. Sed cum nihil in eo præsidii reperissent, præter sacrum Agnum e collo pendentem, ex iis (ut conjectura est) quos Pius V primo sui Pontificatus anno de more consecraverat (eorum namque magnum numerum in Hispaniam, Galliam & Belgium, præfertim militibus pro fide Catholica dimicantibus distribuendos curaverat) hoc illi detracto, primo ictu transverberatus occubuit.
[139] Ceterum Galliarum Rex, ad opem Albano ferendam incitatus a Pio, bis mille pedites minoribus tormentis instructos, [impetrat Albano suppetias e Gallia] milleque ducentos equites a Marescallo Cosse ductos, ei subsidio misit. Interea Pius viros decrevit, qui cœnobitatum Ordines ac monasteria ibi perlustrarent & recognoscerent, ad veteremque revocarent pietatis disciplinam, & ab hæreticis vexatos Catholicos sublevarent. Jam vero tandem ex iis locis Aurantio depulso, Pontifex Albano, tamquam de Ecclesia Dei optime merito, [eidem ensem & pileum mittit,] pileum ensemque decore gemmis ornatos, ac Pontificiis de more precibus consecratos transmisit: cum alioqui ejusmodi virtutum insignia, ferme Romæ capi manu Pontificia dudum consuessent. His autem muneribus, & honoris & grati animi causa, illustres Catholicæ veritatis conservatores ornare consueverunt summi Pontifices, ut ii turbulentis in rebus afflictam Christianam rempublicam tueri atque protegere velint impensius. At vero Pius, ut ad Christi gregem errantes oves Pastor bonus reduceret, atque omnes Catholicæ pietatis in officio contineret, jam ignoverat iis omnibus qui hæreses execrati ad sacrosanctæ Romanæ Ecclesiæ fidem reverterentur: ex quo factum, ut ope divina, quamplurimi hæretica deposita malitia, ad Catholicæ veritatis cultum adducti, pie vitam instituerint. Quamobrem ad eum Albanus litteras dedit in hanc sententiam. Tanta illorum est multitudo, qui ad eam, [& ab hæresi multos abducit.] quam in rectam Catholicæ religionis viam redire volentibus Sanctitas tua fecit, gratiam amplectendam quotidio confluunt (id quod & ab Episcopis & ab Legatis Prolegatisque provinciarum refertur ad me) ut eorum numerus percenseri vix posse videatur. Et sane vel in hoc nemo non admiratur egregiam curam ac solicitudinem, quam adhibet Beatitudo tua, cum omnium quidem expetenda salute, tum vero etiam eisdem summis precibus Deo commendandis. Cui quidem confido futurum, ut vita tua tam præclare sancteque acta, e totius Christianæ reipublicæ agro pestilentes hæreses brevi convellantur. Recens vero creati sacrorum Antistites tam egregie præstant officium quisque suum, ut a Sanctitate tua eo in gradu collocati plane fuisse perspiciantur. Quare ei qui mihi succedet, illud unum in his ditionibus præstandum relinquitur, ut nimirum quo in statu sunt res, in eo sedulo conservet ac tueatur.
LIBER III.
Varia pro fide Catholica stabilienda & hæresi deprimenda per orbem a Pio V fortiter patrata.
CAPUT I.
Res ecclesiastica in regno Neapolitano restituta. Bulla Cœnæ Domini, ubique promulgata.
[140] Iam vero cum in ipso Rege Catholico, & animum egregie pium, & eximiam erga sacrosanctam Sedem Apostolicam fidem atque obedientiam, ac denique singulare tum Catholicæ tutandæ religionis tum profligandarum hæresum studium Pius optime perspiceret; [Pontificem & Regem, alias optime convenientes,] patrio quodam amore sic eum complectebatur, eaque inter ipsos est mutuo coorta fiducia, ut summo Christianæ reipublicæ bono, tam afflictis in rebus duos haud dissimiles summorum Principum animos, arctissimo amoris vinculo prorsus conjunxisse Deus velle videretur. Etenim Pius nuntio de ægrotatione Regis accepto, sublatis in cælum manibus, divinam clementiam suppliciter imploravit, ut vel eum liberaret a morbo, vel certe sibi corporis imminueret firmitatem, annosque vitæ contraheret suæ, dum illi eosdem adjiceret: quin ejus vitam Christianæ reipublicæ longe magis, quam suam necessariam esse. Verum enimvero, ut difficile est inter mortales, præsertim vero Principes summos, de rebus omnibus ubique convenire; fatendum est, inter eos querelas quasdam extitisse; quarum in altero causa fuit sanctum quoddam consilium ac propositum corruptelas omnes e re Christiana publica tollendi; [nonnulla controversiæ ortæ salva utrimque pace.] in altero vero stustium, jura, ditiones, regnaque sua eo in statu, quo ea nactus erat, conservandi. Quibus tamen querelis aut contentionibus, de quibus deinceps aliquid commemorare necesse fuerit, amborum animi nihil sunt offensi, quin mutua ut antea benevolentia conjuncti, magna consensione in commune Christianæ rei bonum defixi perpetuo fuere.
[141] Quocirca Pius cum præclare intelligeret, nihil esse vel ad rem Ecclesiasticam ordinandam, vel ad Christianam disciplinam aut lapsam restituendam, aut restitutam conservandam accomodatius, [Ita cum Visitatorem Pius Neapolim misisset,] quam si diœceses accurate visitarentur; id ipse primus aggressus, non solum per Antistites in sua quemque provincia, sed etiam per Apostolicos Visitatores, quos in varias orbis terræ partes emisit, sedulo præstari curavit. Atque a regno Neapolitano rem exorsus, Thomam Orfinum, spectatæ integritatis virum, Visitatorem Apostolicum eo cum potestate misit: qui Strongolensium a Pio factus Episcopus, & obeundis Ecclesiis, & corruptelis tollendis, & salutaribus præscribendis legibus, Neapolim profectus, cum ei Prorex edixisset, ut exsequendi decreti Pontificii regiam facultatem (quam vocant Exsequatur) acciperet, [eique se opponeret Prorex,] id facere constanti animo recusavit. [Epist. 6 l. 1] Se namque missum esse a Christi Vicario, cui haud quaquam esset opus hujusmodi laicorum potestate, atque eo minus in ditionibus Pontifici tributariis: neque vero indigere se aut uti velle litteris commendatitiis, quas illi Prorex ad regios ministros se daturum offerebat: quippe quæ perinde atque ipsa regia facultas valerent. Quo tempore Neapoli Magistratus duo Visitatori audacter obsistere non veriti, nec multo post ambo vita defuncti, terrifico ceteris fuerunt exemplo.
[141] Jam vero cum a Pio Prorex suppliciter impetravisset, ut super hac perscriberetur ad Regem, interimque negotio supersederetur, ita præstitum est. Sed responso serius allato, Pius corruptelam hanc nullo pacto ferre se posse professus, posthabita disputatione de vi generali regiæ ipsius facultatis, rem faciliori conditione transigendam putavit; quod Pontifici, [Rex illum voluit visitationem prosequi,] qui caput & Princeps est Episcoporum omnium, diœceses invisere multo magis liceret, quam propriis Episcopis: qui alioqui diœceses suas absq; hujusmodi exsequendi concessu visitare consuessent. Itaque illi, visitationem ut prosequeretur, Pius imperavit; ad Proregemque Rex ipse perscripsit, Pontificem officium suum præstare permitteret. Perlustratæ sunt igitur absque alia Regia facultate Calabrenses, Hydruntinæ, Barienses, ac ceteræ adjacentes Ecclesiæ, in primisque Neapolitana civitas: in qua non solum Ecclesias, ac sacratos homines Archiepiscopo subjectos,sed etiam qui ipsi Proregi a sacris erant, immunitatem objicientes, & recognoscendos & emendandos curavit. Quæ res magno tum publico, tum privato bono fuere: atque inde iis in regionibus, quæ antea plurimum imminuta fuerat, Apostolicæ Sedis auctoritas ac reverentia restituta est. Et sane mirum fuit, quocumque pergeret Visitator, magnum populorum spectare concursum, [uti magno cum fructu factum.] omnibus omium ætatum, sexuum, atque ordinum hominibus, ad eum suscipiendum ac venerandum certatim confluentibus; coram eoque in genua procumbentibus, ut vel una illos Pontificali benedictione dignaretur: utpote missus a Pontifice, cujus sanctitatis sic increbuerat fama, ut ab omnibus culta concelebraretur. Idem ferme in Hispania, in Gallia, in Germania, & ubique demum, quocumque ipse Visitatores vel Nuntios misit, contigisse, atque uberrimos pietatis fructus inde consecutos esse constat.
[143] Inter hæc autem Pius, ad rem Christianam & tuendam & vero etiam amplificandam in omnes partes pro munere suo semper intentus, [Circa bullam Cœnæ Domini querelas movente Legato Hispano,] Pontificiam constitutionem, quæ veteri atque recepto Romanorum Pontificum instituto, die Cœnæ Dominicæ sacro promulgari consuevit, non solum in Urbe Roma, sed per universum etiam Christianum orbem & edici jussit & conservari. Quod quidem dum sedulo curaretur, ecce tibi Ludovicus Requesensis, Major Castellæ Præceptor, in aula Pontificia Regis Catholici Legatus, ejus nomine cum Pio expostulare cœpit, primum de inusitata ipsius constitutionis in regnis ejus divulgatione, præsertim vero Neapoli, absque regio exsequendi concessu: dein quod omnibus sacras Consessiones excipientibus Pius imperavisset, ne absolverent eos, qui constitutionem ipsam violassent: in ea quoque adjuncta fuisse multa, quæ cum neque in antiquis neq; vero in iis quas vel Julius III, vel Paulus, vel Pius, uterque eo nomine IV, ediderant, continerentur, admodum gravia viderentur esse; sententiis summatim adhibitis, ac verbis generatim significantibus, quæ populis confusionem afferrent, præsertim ob decreta sub anathematis pœna in eos, qui nova imponerent vectigalia: ex quo publicæ quietis exoriretur perturbatio, nonnullis civitatibus ea pensitare recusantibus.
[144] Ceterum quod ad jurisdictionem attinet, Regem habere vetusta & Apostolica decreta legitimaq; jura, titulos & possessionem antiquissiman, [& alia plura objiciente,] atque immemorabilem. Pontificiæ auctoritatis usum temperandum esse ad rationē justitiæ, quæ nemini quod suum sit tollit immerito, idque eo minus Principibus publicis in rebus. Sententias præterea, de judiciis in Clericos exercendis adjectas, videri contra Siciliensis regni monarchiam, quæ & Apostolicis niteretur privilegiis & jure possessionis uteretur vetustissimo. Offendi porro ipsum Regē, quod Paulum Odescalcum, Internuntium Pontificium, ejus regni citra ultraque Pharum Ecclesiasticæque libertatis propugnatorem appellandum Pius censuisset. Nam inde videri, velle Pontificem, Legatos in Siciliam inducere, nihil obstante monarchia; cumque Reges ipsius regni natos se esse Legatos obtendant, munus regium esse, Ecclesiæ atque immunitatum se vindicem ibi ac patronum profiteri. Neque vero minus Regem dolere, S. Lazari militiam, se inscio, in regna tua inductam fuisse, aliaque præterea multa edicta publicata, ac præsertim illud super iniquis Ecclesiasticorum bonorum alienationibus editum. Querebatur denique de armata satellitum cohorte Archiepiscopi Mediolanensis, qua illum uti non posse contendebat.
[145] His autem querelis Pontifex respondendum putavit, non quidem quod de rebus a se gestis rationem laicis Principibus reddere se oportere arbitraretur; sed ut ostenderet, [litteris ad Regem missis respondens Pontifex,] quæ Regi ea de re fuerant relata, a nonnullis proficisci, qui propriis ducti commodis, ut assolet, corruptelas suas tutari conabantur: quarum ipse quamplurimas certa schedula descriptas misit ad Regem. Hæc se cavere oportere nullo alio consilio, nisi ut rem Christianam pro munere sibi divinitus commisso tueretur, animarumque saluti hujusmodi tollendis erroribus, Catholicaque disciplina ac pietate in populos inducenda, consuleret. Ceterum quo longius latiusque quam aliorum Principum paterent ditiones ipsius Regis, eo quoque magis illum pro regnorum suorum incolumitate subjici debere Deo, ejusque in terris Vicario Romano Pontifici. [ostendit Bullam ex usu antiquo,] Constitutionem vero editam in die Cœnæ Domini, jam antiquo more receptam, licet in Urbe tantum a nonnullis Pontificibus evulgatam, tamen ubique terrarum, veluti alias etiam generales constitutiones vigere: atque olim seu Principes viros seu populos, qui violatæ constitutionis hujus quoquo modo sese reos agnovissent, delicti veniam a Romano Pontifice suppliciter postulavisse. In omnibus porro vel expiationum vel Jubilæorum generalium litteris, in universas Christiani orbis partes dimissis, & item in iis quæ Confessionalia vocant, ejusdem constitutionis mentionem jamdiu perpetuo factam reperiri. In diplomate præterea de facultate, quam in Hispania Cruciatam appellant, petentibus illis Regibus aliquando concessa, præcipue nominatam esse hujusmodi constitutionem; quippe quæ mortales omnes, quotquot Christiano nomine censentur, sua obligatione devinciat: neque generalibus verbis vim ejus comprehendi consuesse, quod & a Paulo II & a Sixto IV declaratum esset. Ut igitur cautius rebus consuleretur, in veteri ipsius constitutionis editione consuetudinem increbuisse, Patriarchis, Archiepiscopis, & Episcopis præcipiendi, ut in suis quisque Ecclesiis eam evulgarent. Quod cum hoc tempore intelligeret ipse minime præstari, ac propterea in ea re ipsi constitutioni derogari, ob idque anathematis laqueis jacere homines irretitos, voluisse se animarum exitium avertere; quas præsertim haud excusaret ignorantia.
[146] [& pro Pontificii officii juræ promulgari.] Porro Sacerdotes admonere muneris sui, ad verum legitimumque Pontificem pertinere: ut ii lepram a lepra discernere, ac de peccatis, præsertim quorum est absolutio summo reservata Pontifici, recte judicare queant. Quod si quid est privilegii, quod clam sit ipsis Sacerdotibus, eosdem de his edoceri, Principum ministris grave esse non debere. Verba vero vel nuper adjuncta, vel in antiquis litteris inusitata, haud debere dura cuiquam videri:si quidem id jam in more positum esset, nonnulla videlicet in iis vel adimere vel adjicere, pro varietate temporum ac corruptelarum qualitate. Quod autem regio niteretur exsequendi concessu, neque id neque aliam ullam laicorum facultatem vim aliquam habere in Ecclesiasticis decretis exsequendis, neque sacris habendis concionibus: quarum facultatem ab laicis petere, intolerabile prorsus esset. Laicis enim etiam religiosis, quod docent sacri canones, super ecclesiis, personis, & rebus ecclesiasticis nullam attributam esse facultatem: quos obsequendi maner necessitas, non auctoritas imperandi. Quæ res patent, utpote sacrosanctis legibus ac Conciliis jam satis explicatæ & constitutæ.
[147] [per eam non derogari Regiæ potestati,] Illud vero de tributis atque portoriis adjectum esse, quoniam in eo sæpius graviter peccaretur, nimirum cum vel a non habentibus potestatem, vel eis, qui per privilegia sunt immunes, quales sunt Ecclesiastici omnes, vel nullo jure sibi subjectis, vel denique contra sanctas leges imperantur. Itaque Principibus legitima potestate præditis non prohiberi, quin ex sacris legibus subjectis sibi populis æqua ac tolerabilia imponere tributa possint: ac licet in litteris Pontificiis, absque alia declaratione, ne nova imponantur onera, caveatur; ejusmodi tamen declarationem haud quaquam esse necessariam; utpote quæ numquam adhibita fuerit, ubi de iis quæ pedagia vocant tributis agitur: quæ res a sacris legibus jam satis explicata videatur. Quocirca non popularem excire tumultum, qui potius ex immoderatis oneribus a Principibus impositis exciti solet; sed rationem ac viam tradere, qua possint tranquillitatis ac religionis in officio homines contineri; & quos oporteret, commonere muneris sui, consilium sibi fuisse.
[148] De Apostolicis vero privilegiis, Regibus concessis, nihil sibi compertum esse, neque ex auctoritate sua injusti quidquam esse committendum: videre tamen se hujusmodi privilegia male passim usurpari, [nec privilegiis a Romana Sede ei concessis,] indeque multa fieri contra jura sive humana sive divina: & quicumque niteretur, vel etiam uti soleret privilegiis, eum haud dubie debere illa proferre & aperire. Cum præsertim Pontifex summus, unus & legitimus sit privilegiorum omnium ab aliis Pontificibus concessorū & interpres & judex: qui ubicumque errata & offensiones compererit, pro suo munere debeat absque alia quæstione labentibus rebus providere. Verumtamen velle se tantum ut hisce rebus boni præficerentur administri, per quos omnia bene gererentur, ac de omnibus certior fieret ipse Rex; isque intelligeret, criminum ad divinum retinendum cultum judicandorum jus in auctoritate esse Romani Pontificis, Jesu Christi, Vicarii, non in arbitrio laicorum Principum: quibus nequaquam a Deo filio dictum esset; Pasce oves meas; sed ipsos tamquam pascendos agnos permittere debere, [citra ejusdem Sedis præjudicium:] se a B. Petri successore duci & gubernari, nisi velint se extra Christi gregem abduci atque abigi, per speciemque privilegiorum Ecclesiasticam subverter hierarchiam. [Ioan 21.] Ceterum (quando illud a pietate Regis egregie Catholici longe abesset) ipsomet Rege procurante sperare se rebus bene consultum iri, præsertim in Siciliensis monarchiæ negotio. Itaque Rex omnino sibi persuaderet, haud posse Pontificem tot tantave dare privilegia, ut successorum suorum auctoritatem imminuat, a Deo sibi collatam ad Ecclesiæ suæ sanctæ ædificationem, non autem ad ejus destructionem: contra quam quidem auctoritatem nulla objici præscriptio posset, vel antiquissima.
[149] Adjiciebat, contraria omnia, adversus ejusmodi objectam causam, [nec novum esse ut in Siciliam mittatur Legatus,] portius reperiri per Apostolicas in regnum illud decretas Legationes; posseque Pontificem arbitratu suo id tamquam gratuito concessum, sed exinde male versum, abrogare. Quare diploma Paulo Odescalco, Apostolico ultra citraque Pharum Internuntio datum, firmissimo niti fundamento: cum antea diu in eo regno Legatos & quæstores, ipsis etiam Cæsaris Caroli V temporibus, Apostolica Sedes habuerit. Quod autem diplomata quædam eo inducenda dedisset, illudque in primis de alienatis Ecclesiæ bonis recognognoscendis; id sancte ac rite provisum, cum ob Christianæ reipublicæ utilitatem, tum etiam ob cavendos animarum laqueos, quibus ea bona possidentes misere capiebantur. De S. Lazari militia, Apostolici muneris esse ejusmodi militias instituere vel extinguere, prout Pontificibus opportunum esse videretur: quas etiam illius regnis jam ipse concesserat, [aut improbari posse militiam S. Lazari] alibique sustulerat: neque vero posse Regem, uti Catholicum, contra quidquam decernere. Eam vero militiam ab se propterea restitutam fuisse, quod illi milites Sedi Apostolicæ, ubi & quoties vocati essent, contra quoscumque Romanæ Ecclesiæ hostes vel rebelles, armati inservire atque opem ferre suis impensis, ex officio suo, decretoque Apostolico, deberent. De Satellitum vero cohorte, qua ad Ecclesiasticam tuendam disciplinam utitur Archiepiscopus Mediolani, ex antiquis ipsius Ecclesiæ monumentis & institutis, [vel Archiepiscopi Mediolan. satellitium.] ad hanc usque diem usu retentis, liquido constare, quod in laicos de criminibus, sive ad sacrum tantum sive ad utrumque forum promiscue pertinentibus, quæstiones judiciaque ille soleat exercere, ob idque armari satellitii uti ministerio. Denique nolle se tam graves errores vel corruptelas, in Dei offensam ac sacrosanctæ Sedis injuriam recidentes, ullo pacto tolerare. Hominum officia esse inter se distincta: ac propterea Principes suum quemque munus præstare oportere; Ecclesiæque dimittere, quæ Dei sunt.
[150] At enim Rex vere Catholicus, pro sua singulari pietate, administris suis in Italiæ ditionibus id sibi esse consilii per litteras declaravit, ne quid in sanctas leges committeretur; [quibus Rex acquiescit.] quinimo si quid commissum esset, corrigeretur. Neapolique Internuntio Pontificio & loci & omnibus præcedendi data prærogativa; eique perinde atque Hispaniensi Oratori debitos honores habendos esse. Sed quoniam Regis jussa ministris ejus minime facientibus, id ferebatur impune, sacri interdicti legibus in eos agere Pius constituerat; fecissetque nisi ab amplissimis viris, studiosis ipsius Regis, ea de sententia deductus esset: plerisque suadentibus, mitissima quæque remedia tentanda prius esse, quam tam acre medicamentum adhiberetur: sic enim facilius se quod cupiebat consecuturum. Itaque in illis regnis deinceps omnia vel suæ jam integritati restituta, vel severis pœnis emendata fuissent, nisi gravissimum imminentis tunc contra Turcas fœderis negotium, mox luctuosus ipsius Pontificis obitus rebus antevertisset.
CAPUT II.
Varia in Hispaniis & Indiis constituta.
[151] Hæc tamen, quin Pius & Regem optimum unice diligeret, & regnis ejus omnibus, in iis præsertim quæ ad Christianam spectant pietatem, ne quid induceretur erroris, diligenter provideret, nihil impediebant. Itaque in Hispania, ut res Christiana bonique mores optime conservarentur atque ubi lapsi fuissent sancte restituerentur, non modo per Apostolicos Nuntios, sed multis etiam salutaribus edictis ac decretis ibidem evulgatis, [Edictis abrogat varios Hispanorum abusus,] studiose procuravit. In primis vero illud edici jussit, quo, ut ante meminimus, sub anathematis aliisque gravissimis pœnis ludicra spectacula interdixit: in quibus taurorum ferarumque congressiones seu agitationes, non sine aliqua hominum cæde gravique animarum damno, fieri consueverant. Roganteque Rege eam potestatem infirmavit, qua sanctissimi Sacramenti sodalitates uti vel potius abuti consueverant, cibos ab Ecclesia statis diebus interdictos permittentes: facultatemque sustulit, qua utebantur Antistites in casibus Episcopo reservatis, gratiaque facienda; unde, quas velut Hispanicæ Cruciatæ nomine pensitabant Regi, pecunias colligebant. Statuit, ut ludi magistri omnes solennem ac legitimam fidei professionem ederent; atque ne inscriptiones sub imaginibus eorum, qui hæreseos damnati plecterentur, deinceps affigerentur in templis; sed eorum domus solo æquarentur, in medioque defigeretur columella cum marmorea tabella, in qua illorum vita pariter & exitus describeretur. Porro ut capitali supplicio damnatis, pridie quam in eos animadverteretur, sacrosancta rite administraretur Eucharistia. Iniquas fœneratorū negotiationes severioribus legibus sustulit, quamvis pecuniis difficilius mutuo accipiendis, quas mox curaturus erat in Belgis alibique, certum inde Rex detrimentum esset accepturus.
[152] Oblatam vero conditionem accipere Pius recusavit de Sacratorum hominum spoliis ea lege accipiendis, [recusat oblata inde morientium Clericorum spolia] ut eorum spoliorum dimidium Regi tribueretur: nam etsi Pontifici commodius foret & utilius ea per administros Regios colligi, cavendum tamen esse, ne in Clero magnam inde sibi conflaret invidiam, vel in avaritiæ suspicionem incurreret. Dolere porro se vehementer, quod tot decreta & facultates super tribus militaribus Ordinibus, & Cathedralium insuper ecclesiarum nominationibus, aliisque rebus Pontifices summi dudum concessissent: qui olim tantumdem, ac fortasse plusquam Reges ipsi, in Hispaniis humanis de rebus disponere & administrare potuissent. Sub idem tempus arcas non nullas, Calvinianis refertas Catechismis, [curat libros invehendos examinari.] in Hispanicum idioma conversis, ut mos est hæreticorum, per Hispaniam disseminandis, Lugduni Tolosæque in Gallia deprehensas fuisse, Pio renuntiatur. Quo ille cognito, graviter doluit: periculoque occurrens, ea de re Catholicum Regem admonuit, caveret diligenter, ne exteri libri, ni prius bene cogniti & a sacris Quæsitoribus approbati, in Hispaniam inducerentur: uti sedulo curatum est, tanto sublato periculo.
CAP. IV
[153] Agitabatur per idem tempus in Hispania gravis illa causa Bartholomæi Mirandæ & Caranciæ, Archiepiscopi Toletani, qui de hæresi postulatus, [Archiep. Toletanum hæresis accusatum,] ex Apostolicæ Sedis auctoritate ibidem in custodia tenebatur. In eum jamdiu cum esset habita quæstio, neque Paulus, neque Pius, uterque ejus nominis IV, Romani Pontifices, ut vel reus vel causa ad se Romam ex sacrarum legum præscripto deferretur, & coram ipsis, tamquam summis Episcoporum omnium fideique causarum judicibus, ageretur, obtinere potuissent; quod apud Regem Catholicum ab illo sacræ Inquisitionis Senatu, id judicii ex auctoritate Apostolica, sibi pro tempore sæpius delegata, [frustra obnitente Inquisitione,] ad se pertinere profitente, continenter daretur exceptio; Pius V, ut & reus & quæstio ad se deportaretur, quæ sua apud Regem erat auctoritas & sanctitatis opinio, prorsus effecit. Nam ob id maximis cum mandatis Petrum Camajanum, cujus ante meminimus, in Hispaniam misit, dato diplomate, quo, si minus jussa facerent, sacros illos violatæ fidei Judices omni auctoritate judicandi privabat, & a piorum communione segregatos declarabat: quamquam id illis, quod necesse non esset, minime fuit indictum. Simul atque Rex Pii postulata cognovit, qua erat in Apostolicam Sedem, & præsertim in hunc Pontificem pietate, licet nonnullis reclamantibus, constanter edixit, parendum omnino esse (ut ejus utamur pene verbis) Patri sanctissimo, ac quidquid ille decrevisset, prompte præstandum: nihil enim nisi sanctum ac Deo gratum ab eo statui posse, quippe qui divino nutu regeretur.
[154] Archiepiscopo igitur cum sua descripta quæstione sub arcta custodia Romam perducto & in sancti Angeli arcem incluso, [Romam deportari facit:] ad ejus causam & cognoscendam & dijudicandam, sapientissimis viris in consilium adhibitis, tam assidue Pius incubuit; ut quamplurimis super hac quæstione habitis congregationibus, iis ferme omnibus frequentissimus ipsemet interfuisse vel præfuisse potius, remque lata sententia prope decidisse perhibeatur. Sed aliis gravissimis distractus negotiis, morteque præreptus, rem successori suo Gregorio XIII definiendam reliquit: qui dum esset Cardinalis, a Pio IV hac de causa in Hispaniam Legatus, nihil reportaverat. Mox Pio V in Pontificatu suffectus, reum Archiepiscopum super tali crimine valde suspectum judicavit; certisque pœnis injunctis, ad voluntariam omnis hæreticæ pravitatis detestationem, ac legitimam Catholicæ fidei confessionem admissum, absolvit. Is porro, summo patientiæ & modestiæ documento, [qui sub Gregorio 13 fidem professus,] in adversarios suos in hac causa nihil unquam, ut ferunt, oblocutus, diuturnum carcerem alacriter constanterque perpessus, demum in cœnobio Fratrum suorum Sanctæ Mariæ supra Minervam, anno MDLXXVI sexto Nonas Majas, sumptis sacrosanctis Ecclesiæ sacramentis, quæ cedentibus e vita præberi solent, singularem pietatem præ se ferens, Romæ in pace quievit: sub mortem sæpe Deum hominesque contestatus, se nihil omnino conscium unquam fuisse eorum criminum, quæ sibi ab adversariis objecta reum fecerant talis tantique judicii: quod tamen ipse injustum appellandum non putaret, quoniam secundum allegata probataque rite processerat; [impositam pœnitentiam reverenter suscipit ac pii moritur,] sed justum Apostolicæ Sedis decretum se revereri, optimæque conscientiæ testimonio fruentem imposita pro ceteris peccatis suis pœnitentiæ piacula lætum subiisse, ac se ad Deum in Catholica fide, quam in omni vita integerrime professus esset, divinæ clementiæ fiducia nixum libenter commigrare. Inter hæc animam suam Deo ac B. Virgini ejus genitrici, quam pie sæpius invocavit, ac ceteris beatissimis spiritibus cælesti gloria fruentibus, denique Dominicanis suis Fratribus, ut pro ipso sacrosanctum Missæ sacrificium Deo sæpius offerrent, pie commendavit: ejus vero corpus in ejusdem templi presbyterio pio funere elatum, ab ipsis Patribus conditum est. Hæc pluribus obiter commemorasse libuit, ne quis tantum virum, ac talis tantæque Ecclesiæ Antistitem, turpi labe per calumniam fortasse notatum, infelici exitu vitam cum morte commutasse arbitraretur.
CAP. V
[155] Jam vero ex Europa in Indiam, non longo ac periculoso navigationis cursu, sed brevi ac tuto narrationis compendio, transeamus: nam & in illis gentibus, [Pro Indiarum salute solicitus Pius,] qua ad Christianam fidem convertendis, qua susceptæ jam religionis in officio continendis, & ubique rebus ad divinum cultum animarumque salutem necessariis provide curandis, ardens in universum Christi gregem toto orbe diffusum Pastoris vigilantissimi studium eluxit. Cum enim intelligeret rem Christianam in India, ad Orientem primo sub Lusitaniæ, mox ad Occidentem sub Hispaniarum Regibus, superioribus annis, Deo juvante summis religiosorum virorum, Franciscani primum, inde Dominicani Augustinianique Ordinum, ac demum Societatis Jesu laboribus feliciter quidem propagari cœpisse; sed tantæ molis opus cum aliis difficultatibus ne melius procederet laborare, tum potissimum & majore neophytorum cura, & sacrorum ministrorum sedulo indigere ministerio; omni ope, quoad ejus fieri posset, exurgenti illi Christianæ Ecclesiæ succurrendum existimavit. [Epist. 18, 19, 20, 21 lib. 1] Et quidem Internuntium Apostolicum, [Reges Hispaniæ & Lusitaniæ monet,] per quem omnia melius inibi cognosceret ac procuraret, eo mittere cogitaverat: sed mutato postea consilio, Regem Catholicum de Indica divinarum rerum necessitate, & quid facto opus esset, edoceri voluit: eique multa admodum salutaria monita suggessit, quibus illum ad eam rem sedulo curandam, jam currentem incitavit. [Epist. 16, 17, 18 lib. 2, Epist. 24, 25, 52 lib. 3]
[156] Cum enim susceptum olim, de illis regionibus concessu Pontificio ab Hispaniæ Lusitaniæque Regibus in potestatem redigendis, [ut Neophytis præbeant vitæ subsidia] consilium eo potissimum spectaret, ut idoneis Sacerdotibus & concionatoribus illo dimissis, infideles adjungerentur ad Christum, id in primis summo studio curandum esse: quod vero in hoc genere ad se pertineret, officium suum non defuturum. Sed quoniam non satis esset infideles ad Christum convertere, nisi conversis ac jam Christianorum in numerum aggregatis necessaria vitæ subsidia conferantur, cum ex collectis piorum eleemosynis more nascentis Ecclesiæ, tum ex regiis tributis alimenta illis præberi oportere; ne fame compulsi vel ad pristinos mores & vitam relaberentur, vel Christianam religionem, quæ his potissimum caritatis officiis fovetur & alitur, quasi duram abnegarent rejicerentque; ac per hanc occasionem Christi nomen per eos blasphemaretur in gentibus, dum parvulis panem petentibus non esset qui frangeret eis.
[157] Quod vero ad divina animarum alimenta pertinet; hæc eo studiosius illis curanda, quo anima præstantior est corpore; & quo terrenis cælestia, [Sacerdotes idoneos illis præficiant,] sempiterna caducis potiora sunt habenda. In primis hoc divinum opus, divinorum omnium, ut S. Dionysius Areopagita testatur, operum maximum, nimirum in æterna animarum salute procuranda; Dei, quod ait Apostolus, adjutorem esse, Christique ministrum; id non cujuslibet idiotæ, sed proprium esse Sacerdotum; & eorum, qui Christianis sacris ita sunt initiati, ut possint, secundum ipsum Apostolum, alios sanam doctrinam edocere, & exhortari in verbo veritatis; & eos, qui contradicunt arguere, & de ea, quæ in ipsis est, fide, speque rationem reddere. [I Cor. 3, Tit. I] Itaque licet unicuique, quod ait Sapiens, mandaverit Deus curam proximi sui; & quod quisque pro viribus ad suam aliorumque salutem recte præstare potest, id efficere quemque deceat, Deoque gratum censeatur; populares tamen homines & imperitos, non tam doctoris quam discipuli munus obire par esse. [Eccli. 17] Per sacros ergo & eruditos magistros Christiana catechesi imbuendos esse seu catechumenos seu neophytos: adultosque nisi rite instructos ad sacrum baptisma non admittendos.
[158] Per montes autem pagosque dispersi, ut commodius Christianis legibus & moribus assuescerent, [dispersos Indos in unum colligant,] urbanis in contuberniis collecti, ad socialem & piam vitam instituerentur: quod genus remedii præter cetera magno ad illarum gentium animos Christianis moribus instituendos usui fuisse, qui viderunt, inde regressi, sæpe testati sunt. Si vero ethnicis & Christianis unum esset hospitium, illis idololatriæ cultui superstitionique dicata loca non permitti, sed solo æquari delerique oportere; ne baptizatis ad impietatem relabendi præberetur occasio: nec tolerandum, ut Christiani, vel in sacra doctrina capessenda, vel exercendo Catholicæ religionis cultu ab ethnicis prohiberentur. At si veteranis titonibusque Christianis unum esset domicilium, caverent illi, ne hos pravis suis perderent moribus & exemplis: quinimo ita se gererent, ut eorum perspecta vitæ sanctitate, infideles impietatis puderet suæ, & ad Christi fidem suscipiendam magis incitarentur. Si vero Christiani jam adulti publice vitam degerent iniquam, præstare eos publice pœnas dare, quam iis diu toleratis offensionem peccandique occasionem neophytis ethnicisque præbere. Crapulam, intempestivaque convivia, & alia quibus illi populi dediti erant vitia, sceleraque nefaria quibus humana societas omnis corrumpebatur, prorsus abolenda: infidelesque ad custodiendam naturæ legem adigendos esse. Ne qua mulier plures haberet maritos, sed Christiani matrimonii legem in mores inducerent. Nec regii ministri, mancipiorum loco, servitio uterentur Indorum, sed eorum tantum, qui servire sua sponte voluissent: iisque pactam mercedem tribuendam esse, neque eos immoderatis onerandos esse vectigalibus; sed qua par esset æquitate omnes habendos.
[159] Sacerdotes vero, concionatores, & Episcopos, ut decet, [eorum doctores immunes servent a tributis,] tamquam intimos Dei ministros, ab Regiis Magistratibus aliisque benigne accipiendos ac reverendos esse; eosque a vectigalibus ac tributis exemptos & immunes conservandos. Episcopis & aliis sacrorum administris liberam in sua exercenda jurisdictione corruptelisque tollendis relinquendam esse potestatem, præsertim in iis quæ ad Catholicam religionem tuendam & propagandam pertinerent. Denique Rex ipse Catholicos homines, integros, spectatæque virtutis Visitatores ad principes viros, ad Judices, & ad alios præterea illarum gentium Magistratus decerneret, qui hæc omnia rite præstari curarent, cognitisque omnium meritis, [oppressionem pauperum prohibeant.] suo quemque præmio vel pœna possent afficere. Ceterum pauperum oppressio, quo scelere in cælum exclamante, ut divina testantur oracula, iræ cælestes maxime provocantur, numquam esset impunis: ne videlicet miserabilibus eorum gemitibus permotus Deus, in Reges ipsos animadverteret. Armis porro contra ethnicos sumendis, iisque bello subigendis, nihil inique, nihil crudeliter ageretur: neque ad Christianam religionem eos compellendos esse; sed benigne sacra doctrina, & quod plus aliquando movet piis exemplis, ex infidelitatis tenebris eductos perhumaniter suscipiendos; eorumque errata corrigenda clementius, pro mansuetudine atque indulgentia novellis ejusmodi Christi agnis exhibenda. Hæc & id generis alia complura salutis monita, quibus Rex ejusque administri ad eas gentes convertendas, recte moderandas, ac pietatis in officio continendas uterentur, sapienter ac pie præscribebat. Postremo, quod ad se attineret, auxilium suum, ut diximus, divinorumque munerum pro Apostolica auctoritate communicationem, proborumque Sacerdotum legationes, & alia tum ad amplificandum tuendumque honorem Dei, tum ad animarum procurandam salutem necessaria, nullo tempore dum viveret defutura: sicuti deinceps non defuisse res ipsa declaravit.
[160] Sed quoniam & Sebastiani Lusitaniæ Regis epistolis, & Francisci Borgiæ ex Gandiæ Duce Societatis Jesu Præpositi generalis admonitu, [In Iaponiam destinat Andream Oviedum Patriarchā Æthiopiæ,] nec ita pridem Pius intellexerat, rem Christianam in Japone adolescentem, inter alias, quibus premebatur, angustias, Episcoporum opera plurimum indigere; novellam hanc etiam Christi vineam, quibus posset adminiculis excolere pro suo Pastorali munere non omisit. [Epist. 49 & 50 lib. 3] Erat per id tempus in Æthiopia Andreas Oviedus Castellanus, ex eadem Societate, summus sacrorum Antistes, Sedis Apostolicæ missu, Patriarchali dignitate singularique vitæ sanctitate ac doctrina præditus. Is cum maximis laboribus periculisque perfunctus, in illis gentibus ad Christianam fidem perducendis, diu multumque insudasset; cumque aut votis eventus, aut laboribus fructus parum responderet, bellis inibi cum Turca continenter exardentibus; Regeque illo pro sua barbarie veram detestante religionem, atque adeo Patriarcham ac socios ejus insectante; ad eum Pius diploma dedit, omnibus prudentiæ ac patriæ caritatis plenum officiis, quibus Dei ministrum, gravissimis ærumnis & cladibus afflictum, benigne consolatus, ad munusque suum strenue præstandum cohortatus est. Ei præter cetera præcepit, ut si operam suam inanem ibi esse perspiceret, relicta Æthiopia, quod tamen commodo suo tutoque fieri posset, in Japonem Sinasque transcenderet; ibique Pastoralibus muneribus Catholico ritu obeundis ad æternam illarum gentium salutem incumberet. Ad eum sacri Concilii Tridentini decreta, tum recens Apostolico munita suffragio, misit: ut ea potissimum, quæ ad fidei doctrinam pertinerent, exequenda usuque retinenda in illis oris studiose procuraret.
[161] Andreas vero Pontificiis se litteris ad discessum non urgeri, certumque in via sibi si discederet ab hostibus vitæ discrimen imminere prospiciens, [eoque vita functo,] spe quadam etiam allectus fore, ut tum factæ tum etiam faciendæ euangelicæ sementis fructus meteret uberiores, in Æthiopia si se contineret, satius esse duxit: ubi nec ita multo post, variis molestiis & calamitatibus affectus, ad æterna laborum suorum præmia tandem emigravit. Itaque Pius, ut Japoniis Sinisque Christianis non deesset, ejusdem auctoritatis & argumenti Apostolicas litteras ad Melchiorem Carnerium Lusitanum, [Melchiorem Carnerium.] ex eadem Societate lectum Nicænum Antistitem, emisit: qui ex decreto Julii Tertii Romani Pontificis, una cum Andrea ipso atque aliis sociis suis in Æthiopiam dimissus, illi in ea missione successerat. Is ergo Pii litteris acceptis, ejus jussa facturus, ad Amacanum Lusitanorum emporium, haud longe a Sinis, qua patet in Japonem aditus, transmisit: ibique Japonios Sinasque Christianos ad se confluentes, per aliquot annos sacris initiabat Sacramentis, aliaque Pontificiæ potestatis officia rite præstabat. Sed is quoque, dum in Japonem iter adornat, summis laboribus curisque defunctus, vir de re Christiana optime meritus, & sanctitatis ceterarumque virtutum gloria clarus, excessit.
CAPUT III.
Acta contra Augustanam confessionem, pro jure Ecclesiæ Tridentinæ, & pro fide Catholica in Scotia.
[162] Hæc dum ita curantur, magnum interea periculum Catholicæ religioni in Germania creari, Pio renuntiatur. Scilicet Maximilianum Cæsarem, ut graviora vitaret incommoda, [Ne Augustana confessio permittatur Austriacis,] secus facere se non posse profitentem, binis ordinibus, hoc est Proceribus ac Nobilibus Archiducatus Austriaci, & aliis præterea ditionibus hereditariis, ut Augustanam confessionem, hoc est, Lutheranæ impietatis professionem, sectarentur vel indulsisse, vel certe ut indulgeret spem illis injectam fuisse: idque, ut fama erat, ob ingentem pecuniarum vim, quas iidem Cæsari pensitabant: quamquam id de tali ac tam Catholico Principe apud bonos incredibile fere videbatur. Quidquid esset, id Pius ægerrime ferens, nulla interjecta mora, Cardinalem Commendonum, Veronæ considentem, Legatum ad Cæsarem misit, ut si in tempore fieri potuisset, tam nefarium facinus impediret (utpote quod errores ex erroribus serens, exitioso ceteris gentibus futurum erat exemplo) vel certe Apostolica auctoritate illi denuntiaret, Pontificem omnibus execrationibus Ecclesiasticisque pœnis in eum animadversurum, ipsumque privaturum Imperatoria majestate; atque Catholicis Principibus in eum convocatis novum Imperatorem creaturum, nisi ejusmodi decretum si factum esset illico rescidisset. Qua de re statim Pius ad Principes viros quoquoversum nuntios dimisit, [solicitat intercessionem Regis Hisp.] in primisque ad Hispaniarum Regem, eum adhortans ad agendum eo de negotio cum ipso Cæsare, ac docendum quam certa inde pernicies immineret, & quam gravis Catholicæ religioni, quam ille ceteroqui tutari deberet, inferretur injuria. Rex vero quinas litteras easque longissimas super ea re manu sua scripsit ad Cæsarem & ad Augustam sororem suam: quibus litteris admonebat, præterquam quod summi ponderis momenta rerum agerentur, illi etiam cavendum esse, ne Austriaca familia, quæ Catholicæ veritatis semper fuerat retinentissima, per eum hanc notam subiret, cum præsertim Rex ipse, si nullam superstitem haberet prolem, aliquem ex Cæsaris domo sibi in successorem adoptare statuisset.
[163] Ceterum Legatus, cum primum audientia sibi facta fuisset, [& per Legatum suum evincit apud Cæsarem.] Catholici Regis litteris nondum allatis, firmissimis efficacissimisque rationibus infregit atque retudit quidquid Cæsar enarraverat, excusans se ad id concedendum induci posse, ut ceteras hæreticorum factiones omnes extingueret; subjiciente Legato id nequaquam futurum, imo eam fore viam, qua illæ majorem in modum augerentur, stabilesque ac tutæ sic efficerentur, ut inde certum extremumque rerum excidium esset extimescendum. Verum Cæsare causas, quibus nonnullorum suasu id sibi licere arbitrabatur, iterum objiciente, Cardinalis, postremis admotis remediis, minis atque terroribus, eum ita confutare, ob oculosque illi quibus laborabat ponere pericula institit, ut eam Confessionem, se haud quaquam vel permisisse vel permissurum profiteretur; sed velle se omnino esse in auctoritate Romani Pontificis, a quo perterrefactum se esse dicebat, Legato referente. Nam visum sibi videre sese coram Pio, flagellum manu tenente, consistere; cujus opera scilicet ac studio factum esset, ut id enuntiaretur; eoque Principes Catholici omnes converterent oculos. Cæsar itaque statim provinciales suos, qui ob ejusmodi religionis causam frequentes convenerant, omnes dimisit: iisque & aliis, qui conventuri esse ferebantur, significavit, ne amplius eadem de causa convenirent: Legatoque pollicitus est, se quosdam hæreticos concionatores vicinis e villis expulsurum. Quibus rebus Pius auditis, summopere lætatus est: humanissimisque litteris, quas vidimus, ad Cæsarem datis, ejus pietatem & erga sacrosanctam Sedem Apostolicam studium commendans, illum, ut quæ ad Catholicæ fidei patrocinium & ad S. R. Ecclesiæ dignitatem conservandam pertinent, pro munere suo præstare numquam desisteret, acrius incitavit. [Epist. 19 l. 2] Atque ita fuit ab Ecclesia depulsum tam grave periculum. Quin ex hoc ipso facto tribus post annis rejectum consilium est atque petitio quorumdam Archiduci Carolo subjectorum, eamdem Confessionem ab ipso Archiduce deposcentium.
CAP. VII
[164] Per eadem tempora, ne unquam cum principibus viris pro re Ecclesiastica contendendi Pio deesset occasio, Archidux Ferdinandus Austriacus, in Ecclesiæ Tridentinæ civilem ditionem nescio quid juris sibi esse ratus, quorumdam ei male consulentium impulsu, [jus Ecclesiæ Tridentinæ defendit,] contra veterem centum annorum & amplius consuetudinem, ad id quasi per vim obtinendum jam Tridentum cohortes emiserat, præsidiariisque ejus urbis militibus ex illius & Ecclesiæ fructibus stipendia solvi statuerat. Quibus cognitis Pius, sacræ videlicet jurisdictionis ut custos summus, ita propugnator egregius, primum quidem omni adhibita moderatione illum ab eo consilio revocare; dein, cum & cohortationibus & precibus locus non relinqueretur, sacras in eum detestationes intendandas esse constituit: atque ut id ipsum contestati denuntiarent, Cardinali Commendono Legato, Melchiorique Billio Internuntio, pro Sede Apostolica in aula Cæsarea commorantibus, imperavit. [Epist. 8 l. 2] Mox etiam ea de re Scipionem Lancellotum, Romanæ Rotæ duodecemvirum, qui postea sacræ Purpuræ honorem est adeptus, ad Ludovicum Cardinalem Madrutium Tridentinum Episcopum, illiusque Ecclesiæ Sacerdotum Collegium, ad Bavariæ Ducem & ipsum Archiducem, cum litteris misit: [Ferdinando Austriaco excommunicationem minatus.] quibus quidem litteris singillatim omnes admonebat, uti Ferdinandi conatibus opponerent sese, neque paterentur ut Ecclesia quidquam caperet detrimenti. Eidem præterea litteras ad Cæsarem dedit, quibus intelligeret, Archiducem de suscepto consilio sibi deducendum, cum eoque expostulandum, uti fecit, de discrimine, in quod se Majestatemque Cæsaream atque adeo totam eam domum ille conjiciebat: de nota rursus, quæ sibi inureretur, si a Pio fuisset Catholicorum communione submotus: de malo exemplo, quod ad imitandum objiciebat hæreticis, Germanicas Ecclesias omnes occupare conantibus, maximo suo totuisque Austriacæ familiæ dedecore ac detrimento. Illud porro etiam atque etiam videndum, quo majore se jure niti in ea causa putaret, eo minus per vim quidpiam sibi esse moliendum; itaque induceret animum, ut primo quoque tempore ab urbe Tridento milites subduceret, controversiamque vel interposito compromisso vel ex jure dirimi permitteret, offensumque placaret Pium, ipsi merito subiratum. Interim Christophorus Madrutius, Cardinalis Tridentinus appellatus, magnæ vir auctoritatis, & ejus Collega Ludovicus, ejusdem civitatis Episcopus, uti ferenda anathematis sententia supersederet, Pio supplicavere: nam fore brevi, id quod fuit, ut ejus rei absque Ecclesiæ damno componendæ ratio consiliumque caperetur. Itaque de illius Ecclesiæ jure cum nihil decessisset, eam Pius gravi periculo liberavit.
CAP. VIII
[165] Magnos interea motus in Scotia perduellium hæreticorum furor exciverat: inclinataque jam res eo spectare videbatur, ut regia stirpe atque omni Catholicæ veritatis luce prorsus extincta, exitialis erroris tenebræ in recta fide labantibus præstringerent oculos, regnoque potirentur hæretici. Tenebat per idem tempus regni gubernacula Maria, [Mariam Reginam Scotiæ] Jacobi Stuardi eo nomine Quinti Scotorum Regis filia, caris orbata parentibus, eximiæ virtutis femina, Catholicæque pietatis propugnatrix egregia. Hæc primum Francisci II Gallorum Regis uxor, mox vidua, ad patrii Scotiæ regni administrationem cum revertisset; rebus ut consuleret suis, principum affinium suorum suasu, Henrico Stuardo Lennosii Comitis filio nupserat. [Epist.8 l. 1, Epist. 54 l 8, Epist 37, 38 lib. 4] Sed is per hæreticorum fraudes miserabiliter interemptus, reliquit ex ea genitum filiolum, Jacobum nomine: quo nunc in Anglia Scotiaque regnante, ope divina gentes illa, olim Catholicæ religionis cultu florentissimas, ad Apostolicæ Sedis obedientiam, sacrosanctæque Romanæ & Catholicæ Ecclesiæ gremium reductum iri, optant boni omnes ac summis votis Deum comprecantur. Iterum ergo vidua Maria, cum Jacobi spurii fratris sui, hærticorum facile Principis, [vexatam ab hæreticis] regnum pessimis artibus occupare conantis, ceterorumque perduellium insidiis undique peteretur; in maximas inciderat ærumnas ac difficultates: quas hoc loco recensere longum sit, minimeque opportunum. Inter alia vero erat, quod cum a Catholicæ fidei professione averti tentaretur, in assiduo vitæ discrimine versabatur; in custodiaque per annum afflicta, cum inde se fuga proripuisset, nullo jam loco tuta conquiescere poterat.
[166] Concitabat has turbas Elisabetha, Anglorum impia Regina; perduelliumque studia in primis fovebat, tum ut hæreticorum factionem & ipsa hæretica sustineret, tum etiam ut Mariam, utpote regni æmulam & heredem, e medio tolleret. Anglici namque regni sceptra, [Nuntium cum pecuniis] non hæreticæ Elisabethæ, Henrici VIII Regis incestæ filiæ, sed ipsi Mariæ Catholicæ deberi constabat: cujus pater Jacobus matrem habuerat ejusdem Henrici sororem natu majorem. His ergo rebus cognitis, Pius ad rem Christianam vel in remotissimis Orbis partibus & restituendam & propagandam pro munere suo semper intentus, Mariæ Reginæ Scotisque Catholicis afflictis, quibus posset maximis adminiculis succurrendum esse existimavit. Itaque ad implorandam opem divinam piis suis aliorumque precibus confugiens, Regem Catholicum Philippum aliosque Christianos Principes, ut suppetias quisque suas Scotiæ ferrent, graviter hortari atque inflammare instituit. Mox Vincentium Laureum, quem sibi post initum summum Pontificatum, ut ostendimus, Ecclesiæ Montis-regalis in Subalpinis Episcopum suffecerat, Apostolica auctoritate Nuntium in Scotiam decrevit; quem viginti millibus aureorum (plura sine dubio, si tulisset occasio, deinceps erogaturus) ac salutaribus consiliis instruxit: quibus ille rebus ad protegendam religionis causam, Mariamque & regnum periculis eximendum, uteretur. Quin etiam ad illam manu sua conscriptas, studii sui & ardentis pietatis indices, ejusmodi litteras dedit.
[167] Ex quo, carissima in Christo filia, tumultus a perduellibus tuis, iisdemque sinceræ & Catholicæ religionis hostibus, excitatos intelleximus; non prætermisimus, quo minus ex animo, sicuti par erat, ad Deum tum nostris tum aliorum religiosorum hominum precibus confugeremus. Libenter tibi omnino vita & sanguine proprio suppetias attulissemus: [& consolatoriis litteris mittit] omni quidem animi ardore Principes Catholicos, ut tibi auxilio esse vellent, hortati sumus. Postquam vero te tam ingenti periculo divina ope ereptam fuisse novimus, ut gravi nos ægritudine levari sensimus, ita si non quas debebamus, saltem quas pro viribus potuimus, Deo gratias egimus. Nunc quoniam ob ingravescentem jam ætatem nostram, ac tot immensas occupationes, quibus hic pro universa Christiana republica distinemur, in Scotiam ire non possumus, mittendum duximus Nuntium nostrum, Vincentium Montis-regalis Episcopum, virum rara singularique propemodum virtute, doctrina & prudentia præditum, qui tibi singulis quibusque occasionibus inserviat. Ipsi igitur æque ac nobis fidem in omnibus habebis. Quod ad nos attinet, enitemur certe atque efficiemus, ut nullum unquam paterni affectus studiique officium a nobis possis desiderare.
[168] Itaque Vincentius, omnibus, quæ ad legationis suæ munus obeundum necessaria videbantur, a Pio mandatis acceptis; sub ipso ferventis caniculæ æstu longum iter ingressus, præ multis ac gravibus Scotorum tumultibus Lutetiæ Parisiorum subsistere cogitur: nec potuit in Scotiam trajicere, uti Regina Maria pro maxima sua in Pontificem pietate vehementer optabat: [qui Parisiis coactus subsistere,] neque enim illa dubitabat, quin prudentissimis ejus consiliis auctoritateque nixa, tum Catholicam religionem protegere ac vindicare, tum regni incolumitati salutique prospicere aliquando posset. Quod si Regina consiliis, quæ a Pontifice, prudentiæ fideique plena, suggerente Nuntio, proficiscebantur, usa fuisset; ut deinde compertum est, graves calamitates, quas postea subiit, evitare proculdubio potuisset. Denique Vincentius tertium se jam mensem Lutetiæ detineri, [& inde frustra salutaria suadens,] moramque hujusmodi & Pontificis Maximi & Legationis suæ existimationi parum honorificam videri, Reginæ quoque ipsius dignitati haud decoram esse idemtidem expostulans; crebris eam litteris hortabatur, ut quod in se erat, primo quoque tempore præstaret; egregiamque virilis animi constantiam ac pietatis ardorem, quem multis ac variis periculis pro fide Catholica susceptis memorabili posteritatis exemplo nuper ostenderat, non modo non extinctum, sed auctum etiam esse demonstraret. Quocirca Maria Edimburgi, quæ urbs primaria totius regni est, omnium ordinum conventum habuit, ubi duo vix tandem obtinere potuit. Alterum, ut quem diximus, filii sui paulo ante nati baptismus publice Catholico ritu, uti factum est, celebraretur: alterum vero, licet promissum, ut nempe Sedis Apostolicæ Nuntius quo par erat honore in Scotiam admitteretur, hæretici præstare noluerunt. Itaque rebus, sive ad Catholicam religionem sive ad regni quietem pertinentibus, omnino desperatis; [redit in Italiam.] Vincentius legationis suæ munus obire non posse perspiciens, jubente Pontifice, ad regendam Ecclesiam suam in Italiam remigravit.
[169] Mariam deinde cum assiduis perduellium suorum insidiis tentaretur, Elisabetha fingens se afflictæ conditionem miserari, simulate solabatur; [captam deinde ab Elisabetha Mariam] auxiliumque suum pollicens, in Angliam ut transscenderet per fraudem alliciebat. His ergo & hæreticorum vexata dolis, & perfidis Elisabethæ pollicitationibus ducta, imo seducta, in Angliam demigravit; subsidium inde accepturam se, in Galliamque ad suos a quibus benigne invitabatur, fide publica transituram esse confidens. At vero non hospes ab hospite rura, hæreticorum perfidiam & immanitatem denuo cogitur experiri. Nam ubi Elisabetha Mariam habuit in potestate, sive quod nefarias hæreses amplecti recusaret, malletque pro fide Catholica pati quam impie regnare, sive quod Anglici regni jura ad Mariam (ut ostendimus) pertinere constaret, eam in vincula conjecit. Quam inde Pius per litteras sæpius est consolatus, & quibuscumque posset auxiliis eam liberare contendit. [solatur Pius,] Sed deinceps per annos ferme duodeviginti in arcta tenta custodia, cum nullo aut squallore carceris, aut cruciatuum terrore, aut denique blanditiis de firmissimo colendæ Catholicæ religionis proposito obedientiaque sacrosanctæ Sedi Apostolicæ præstanda dimoveri potuisset; impio ipsius Elisabethæ decreto capitis damnata, a terreni & caduci regni miseriis ad cælestis & æternæ felicitatis gaudia, ut pie creditur, feliciter evolavit.
CAPUT IV.
Acta pro conservanda fide Catholica in Anglia. Anathema in Elisabetham Reginam.
CAP. IX
[170] Serpebat interea, maxime in Angliæ regno, Calviniana & alia multiplex hæretica pestis, manabatque malum quotidie latius: [Sub Elisabethæ tyrannide pressos Catholicos] quoniam hæreticos Elisabetha, Anglorum haud legitima Regina, tanta cum pertinacia fovendos susceperat, ut funestam illam veterum tyrannorum in Ecclesiam Dei sævientium immanitatem referens, Catholicos ibi piosque omnes variis divexaret modis. Eos enim iniquissimis legibus ac pœnis opprimere, & ipsorum bona vel proscribere vel diripere, & laicos & Sacerdotes, insuper & Episcopos, alios carcere, alios exilio, alios nece multare, sacrosanctos Ecclesiæ ritus interdicere & conculcare, atque alia impietatis plena flagitia patrare sic instituerat, ut per annos quatuor & quadraginta rerum potita, tandem divino judicio, hoc anno MDCIII, dum hæc scriberemus, impiam vitam cum sempiterna morte commutaverit. Ferebat hæc mala Pius Pontifex sane molestissime, ac pro munere suo ardentique in Christianam rempublicam studio, [juvare nititur Pius] quemadmodum in Gallia, Belgio, ac Scotia, sic in Anglia fœde gliscentis impietatis flammam vel omnino restinguere, vel certe quoquo modo posset coërcere, atque oppressos Catholicos summis mortalis & immortalis vitæ periculis eximere nitebatur. Quam ad rem & adjuvandam & conficiendam, dum Christianos Principes ac Reges per litteras adhortaretur, interim ipse Catholicos Anglos, sive patria depulsos, sive carceribus inclusos, sive etiam aliis incommodis afflictos, liberali & opportuno, qua pecuniarum subsidio, qua epistolarum solatio recreabat: & una quidem ex parte ipsi Scotorum Reginæ, ut jam diximus, opem ferre, eamque omnino liberare; ex altera vero lapsam in Anglia religionem renovare cogitabat: simul & illam malorum omnium sentinam, seu, ut appellabat ipse, flagitiorum servam de medio tollere; si minus posset ad sanitatem revocari. [Epist. 22 lib 3, Epist. 10 lib. 4, Epist. 10 lib. 5]
[171] Fovebat enim suis Elisabetha studiis Christianorum dissidia; [& hos atque alios contra ipsam suscitare.] & impios hæreticorum conatus, in Gallia præsertim & Scotia Belgioque provehens, Germanos Protestantes adjuvabat. Quare Pius nonnullis viris in Anglia mandavit, ut de rebus & Catholicorum & hæreticorum omnibus cognoscentes, cuncta perscriberent ad se: atque ad pristinum sacrorum ritum in ipso regno instaurandum, Catholicos incitarent. Sed cum haudquaquam permitteretur, ut vel Apostolicus Internuntius, vel alius quispiam sacrosanctæ Romanæ Sedis personam sustinens, posset ibi consistere; omni studio faciendum curavit, ut Robertus Rodulfus nobilis Florentinus, qui per mercaturæ speciem illo commorabatur in regno, incolarum animos ad Elisabethæ perditionem rebellione facta commoveret. Is ergo Pontificis nomine rem diligenter egit, non modo cum Catholicis, quorum ibi bonus erat numerus, sed cum multis etiam Protestantibus, qui in id variis de causis pariter conspirabant: alii quidem ob vindicandas privatas inimicitias, quibus dissidebant ab iis qui ad ejus regni hereditatem aspirare conabantur; alii vero majore spe rerum innovandarum excitabantur: quod sane firmum optimi rerum successus fundamentum esse videbatur.
[171] [imploratis in eam rem Hispanorum & Francorum auxiliis:] Hæc dum occulte tractantur, ecce tibi exorta discordia inter Catholicum Regem & Elisabetham, Hispanicis de navigiis ac pecuniis Londini detentis, quibus Rex exercitui in Belgio stipendia solvere cogitabat. Cumque hæc eadem, una cum Genuensium mercimoniis, postulanti Regi nequaquam redderentur; Dux Albanus effecit, ut Anglorum merces Antverpiæ & aliis præterea locis interceptæ pariter detinerentur. [Epist. 11 lib. 1, Epist. 35 lib. 4] Quocirca Pius, oblatam occasionem haud contemnendam esse ratus, efflagitabat ab Rege, ut Anglorum in Elisabetham pie conspirantium studia foveret: cum præsertim nulla ratione posset tutandis Belgicis ditionibus suis melius consulere, quam ea expugnanda Regina, qua dominante regiones illæ perpetuis infestationibus forent affligendæ. Ad hæc subjiciebat debitum tuendæ religionis officium, quæ prima ad eum commovendum ratio esse debebat. Cui quidem consilio libenter acquiescente Rege, illud Pio reliquum erat, ut in idipsum & Gallorum Regem, & Gallos ipsos, qui Catholicis Anglis itidem faverent, prudenter inclinaret. Idque Pius confestim agere instituit, demonstrans omnino ferendam opem esse & Scotorum Reginæ, Gallorum Regibus affinitate conjunctæ, & item Britannis Catholicis, qui Regibus ipsis opem tulerant eo tempore, quo ad Valesiam domum excidendam armata manu venerat Admiralius. Jam vero cum in Anglia res bene constitutæ viderentur, Rodulfus negotium eo perduxit, ut pars major optimatum in Elisabetham conspiraret: delecto sibi conjurationis Principe, Thoma Norfolciæ Duce, viro Catholico: cui si res feliciter evenisset, Scotorum Reginam, nec invitam, ut ajunt, desponderant uxorem. Ad hanc vero conjurationem & augendam & confirmandam, atque adeo ad jam deplorati morbi infringendas vires, extrema remedia Pius adhibere constituit.
[172] Cum igitur videret Elisabetham ipsam supremi Ecclesiæ capitis locum & auctoritatem in omni Anglia sibi arroganter atque impie usurpasse, [deinde sacrilegam Reginam excommunicatam] sacrosanctum Missæ sacrificium ac reliquos Catholicos abolevisse, impia dogmata & instituta, ad Calvini præscriptum a se suscepta & servata, a subjectis etiam sibi populis servari mandavisse; Episcopos & Sacerdotes Catholicos ex Ecclesiis suis ejecisse, eosdem insuper & carceribus & acribus suppliciis ad necem usque divexasse; atque id genus alia complura, quæ referre longum esset, quæque satis jam nimis orbi cognita sunt, exempla impietatis edidisse; cumque ejusdem Elisabethæ animum tam pertinaciter obfirmatum intelligeret, ut non modo pias Catholicorum Principum de sanitate ac conversione preces admonitionesque contemneret, [& regno privatam declarat,] sed ne Sedis quidem Apostolicæ Internuntios in Angliam trajicere permitteret; gravissimum edictum promulgavit atque sententiam, qua ipsam Elisabetham hæreticam & hæreticorum adjutricem esse, & una cum iis, qui ei in ejusmodi flagitiis adhæsissent, anathematis pœnam incurrisse declaravit; ac præterea omni jure regni, si quod illi erat, omnique dignitatis & honoris titulo eam spoliatam esse statuens, proceres & universos illi subjectos ei præstandæ fidelitatis sacramento solvit, anathemate proposito iis qui ei deinceps in rebus ejusmodi paruissent. [Constit. 101]
[173] At enim cum hoc edictum in Hispania Galliaque publicari difficile videretur, [sententiam Londini affigente Feltono,] ne in illas nationes magis irritaretur ea pessima femina, idque in Anglia primum evulgandum putaret; ejus multa ad Rodulfum misit exempla, ab eo, uti fecit, ibi disseminanda. Cumque unde allata illa fuissent prorsus ignoraretur; quamplurimi, quod manu sua ea descripsissent, capitis supplicium publice pertulerunt. In iis Joannes Feltonus, Britannus, vir & generis nobilitate satis clarus, & Catholicæ veritatis confessione multo clarior: qui veræ fidei studio permotus, cum exemplum ejusdem sententiæ ad fores ædium Episcopi Londinensis affixisset, deinde comprehensus, acerbissimo genere mortis affectus est; constanter asseverans, se recte fecisse, atque ad idem denuo præstandum paratum esse. Illas enim Pii V Pontificis Maximi litteras merito sibi venerandas videri, seque agnoscere illum esse Jesu Christi Vicarium in terris: quæ res indigenarum animos ita permovit, ut non amplius Elisabethæ parendum esse publice vociferarentur. Quod si per eos dies aliorum se ducem aliquis præbuisset, proculdubio rebus subito motu subvertendis, atque adeo melius conformandis, populi animos adjecissent. Quamobrem Elisabetha metu perculsa, quippe quæ Optimatum conjurationem præsensisset, armare sese atque parare instituit; cum ut se ipsa tueretur, tum etiam ut in ejus conjurationis participes acerbe sæviret.
[174] Interea Thomas Northumbriæ & Carolus Vestemerlandiæ Comites Catholici, veriti ne in ditionibus suis ex improviso ab hæreticis deprehenderentur, conjurationis sociis externisque haud expectatis auxiliis, [Catholicis Ducibus pecuniam subministrat] duodecim hominum millibus suffulti; cum edixissent, se eo potissimum nomine arma capere, ut Catholicam religionem resarcirent, avitasque pietatis leges in Anglia restituerent; bellicas vires suas ad expugnandam Elisabetham contulerunt. Verumtamen illi pecuniarum inopia pressi, cum rerum gerendarum sumptus diu sustinere non possent, in Scotiam tandem recepti, nihil profecere: sed illius, ut ajunt, causa fuerunt incommodi, ut Elisabetha suspicionibus ducta, ac ne conjugium Scotorum Reginæ succederet valde solicita, Norfolcium Ducem aliosque præterea multos, quo in numero Rodulfus erat, in vinculis jusserit detineri: verum cum latentia conjuratorum consilia rescire illa non posset, captivos omnes præter Ducem dimisit. Interea Pius aureorum nummum centum quiquaginta millia Rodulfo curaverat, majoremque summam ad eam expeditionem parabat in dies: quo tamen ille subsidio carcere præpeditus, Catholicis sociis subvenire non potuit. Is vero postea illis dinumeravit certam ejus pecuniæ partem qua munitis in locis ac propugnaculis sustentare sese ipsi tutarique possent: aliam inde partem Norfolcio Duci, aliam vero aliis conjuratis occultis, ut in sententia persisterent, impendit. At cum idemtidem obstreperetur in regno, Elisabetha quosdam in regiam per multiplicem simulationem advocavit, nihil tamen ausa tumultum excire: qui quidem abnuentes eo convenire, palam profitebantur, se nequaquam illi obtemperaturos, vigente scilicet edicto Pontificio: quod tamen illa grave sibi esse dictitabat, non tam ob rem ipsam per se, quam quod id factum esset a Pio, cujus & admirabilem ad Pontificatum assumptionem & vitam integerrimam ipsa prædicabat.
[175] Ceterum ut optimis quibusque fundamentis ea niteretur conjuratio; Rodulfum cum mandatis conjurati legarunt ad Pontificem, [Regesque Hispaniæ & Lusitaniæ ad eos juvandos solicitat,] cui omnia, quod in ipsis erat, comparata esse renuntiaret, ut negotium & vindicandæ religionis, & suam in sedem restituendæ Scotorum Reginæ causa susceptum, conficeretur, eaque ipsi Norfolcio Duci in matrimonium collocaretur; ac Pio suggereret, incitandum esse Regem Catholicum, ad ea quæ poscebant conferenda subsidia. At Pius, rerum serie optime perspecta eademque probata; Rodulfum, per causam offerendæ de fœdere pactionis, ad Hispaniæ & ad Lusitaniæ Reges cum litteris misit. Quo tempore ad Norfolcium captivum Pius etiam perscripsit, uti bono esset animo; ac certo sciret, se nulla in re illi unquam defuturum. Rodulfus Catholico Regi litteras reddens, eidem retulit Pii consilium, ad tam egregium aggrediendum facinus dandaque illico postulata subsidia eum cohortantis. Quam ad rem Pontifex se non modo quidquid posset collaturum auxilii, sed etiam, si opus fuisset, ut optime de Christiana republica mereretur præsentem se affuturum; cunctaque Sedis Apostolicæ vectigalia, & item sacros calices, cruces atque adeo vestimenta sua ob id oppigneraturum pollicebatur. Cumque hæc verissima esse constaret, illud satis esse videbatur, si Rex Catholicus ex Gallia Belgica Angliam armatas cohortes trajiceret, ductore Chiapino Vitellio, ubi Albanus esset impeditus.
[176] Id vero cum Rex ipse fieri mandavisset, interimque procurante Pio, [sed moras injiciente Albano] aureorum ducenta millia in eam rem in Belgis dinumerari jussisset; intercedens Albanus, variis difficultatibus negotium obstructum esse (ut suspicionibus implicita sæpe sunt Principum consilia) renuntiavit. Nam si eam expeditionem, inscio Gallorum Rege, Catholicus aggrederetur; fore ut indignati Galli, sua & Anglica simul arma in Belgas converterent; verentes nimirum, ne Anglia in Hispanorum caderet potestatem. Quod si etiam Galli tum intestinis bellis impediti, cum primum possent, Anglicanam expeditionem per se suscepissent; suspicandum esse Catholico Regi, ne eodem illi regno potirentur. Neque vero Pontifex ipse, quod satis utrisque esset, poterat tuta cuncta pollicere. Hæc igitur momenta rerum impedimentaque omnia, consideranda Regi, per litteras Albanus proponebat. Cui dum Rex imperat denuo, ut nulla re impediretur, quin juvandis in Anglia sociis cœptam navaret operam, ad eum Misso Rodulfo cum pecunia in eam rem; interim divino judicio permissum est, [& conspirationem prodentibus Francis,] ut de rerum serie tota ad Elibetham referretur a nonnullis, Galliæ regno politice magis quam pie consulentibus; statusque jure, (quod Pius diabolicum jus appellare solebat) atque vana suspicione implicitis, ne scilicet Anglia recepta, Galliarum Regno potirentur Hispani.
[177] Quamobrem majore adhibita diligentia, Norfolciæ Ducis litteras Elisabeth intercepit, cum aureorum duodecim millibus, quæ ipse in Scotiam, ut copias instruerent, ad socios submittebat. Extemplo Ducem arctius illa constrinxit, aliosque præterea multos in vincula conjecit: quo in numero fuit is, qui ipsi Duci erat a secretis: qui in quæstionem datus, [expeditio illa evanescit.] ubi arbitrariæ litterarum notæ delitescerent, indicavit: ex quo Dux convictus, cum aliis quoque multis extremo supplicio fuit affectus. Id autem quam ingentem dolorem attulerit Ponfici, verbis explicari vix potest. Rex deinde Catholicus coram Cardinale Alexandrino, in Hispaniam, uti dicetur, ad eum Legato, collacrymans ajebat; nullum unquam hoc ipso vel præclarius vel sanctius compositum stratagema fuisse: neque vero majorem unquam visam esse conjuratorum sive concordiam sive constantiam: si quidem per tot dies nihil unquam ab ipsis temere enuntiatum erat, magnaque rei bene gerendæ atque opportuna sese offerebat accasio. Sed enim summus ille mundi opifex, cujus nutu omnia gubernantur, seu mortalium peccatis id emerentibus, seu ut ex Anglia vigente persecutione plures interim Christi Martyres, uti deinceps factum est, in cælum evolarent; hos alioqui pios conatus irritos esse permisit.
CAPUT V.
Fides Catholica in Polonia & Prußia stabilita. Alibi hæresis infirmata, & Clerus reformatus.
CAP. X
[178] At vero nec minori periculo, hæretica gliscente perfidia, per idem tempus in Polonia res Christiana laborabat. [Misso in Poloniam Internuntio] Nam cum Petricoviæ, quædam adversus Ecclesiasticam libertatem publice decreta fuissent, inde sacra violabatur jurisdictio: ac præterea veteres Ecclesiæ ritus, statæque ceremoniæ plerisque locis immutatæ passim labebantur. Quibus rebus cognitis, Pius primum Julium Rogerium, Protonotarium Apostolicum, eruditum ac prudentem virum, jam a superiore Pontifice destinatum, Internuntium Apostolicum ad Sigismundum Poloniæ Regem decrevit, optimis consiliis ac mandatis instructum: in primus vero Regem illum in officio contineret, eique denuntiaret, quicumque religionem contempsissent, eos (quod perpetuo res ipsa docuisset) divino judicio graves in hac vita pœnas dedisse, præter æterna, quæ post mortem eos manent, atrocissima supplicia: atque ex immutatione religionis regnorum excidia consequi solere. Tridentinum Concilium, ab ipso Rege jam receptum, in usum induci; sacram jurisdictionem salvam & integram conservari; templa, cœnobia, aliaque sacra loca, vel ab hæreticis diruta, vel hominum negligentia collapsa renovari, sartaque tecta præstari; Christianæ disciplinæ leges pristinum in statum revocari; inter sacrorum Antistites controversias componi ac dirimi procuraret. [Epist. 4, 5, 22 lib. 2] Rex vero se Catholicorum patronum vindicemque præberet ac profiteretur; ejusque sorores, Principibus nuptæ viris, per homines pios Catholicæ veritatis in officio retinerentur. [Epist. 42 lib. 4] Transilvaniæ Princeps, ejusdem Regis sororis filius, a moribus ac consuetudine hæreticorum, cum seducere conantium, atque ad ecclesiasticam omnem ibi delendam disciplinam impie cohortantium, omnino sejungeretur.
[179] Et quoniam Magnus Moschorum Dux Polonicum Regnum invasurus esse ferebatur; [Moschum in Turcas excitat,] id Pius, quoad ejus fieri posset, avertendum sibi esse existimans, misit, qui de illius consiliis cognoscerent, agerentque cum eo, ut sese Christianis cum Principibus communi fœdere consociaret, seque potius ad bellum adversus Turcam hostem suum pro viribus gerendum compararet; quin etiam ea de causa cum Polono pacem conficeret: qua de re Pius erat ad Moschum Oratorem legaturus. Cogitabat per id tempus Rex ille, Reginam uxorem suam, ceteroqui legitimam, Maximiliani Cæsaris sororem, sterilitatis causa repudiare: id vero consilii præter alios hæretici maxime commendabant fovebantque: quod si factum fuisset, [regium divortium impedit,] præterquam quod sacris legibus repugnabat, ut turpem Regi notam inurere, ita pernicioso tum Christianis, tum aliis etiam populis, præsertim vero principibus viris, exemplo futurum boni omnes judicabant. [Epist. 1 & 2 lib. 5] Itaque Pius per litteras apud Regem tantopere contendit, ut eam ille cogitationem abjiceret: quin etiam obtinuit, ne quispiam Regis nomine (quæ plerique a Pontifice petituri esse dicebantur) sacram sub utraque specie Communionem Sacerdotumque connubia deinceps auderet postulare. [decreta faventia hæreticis abolet.] At vero cum in Lublinensibus comitiis decretum olim esset & constitutum, ut ex Polonia Trinitarii & alii quidam hæretici depellerentur, Confessionistæ vero quos vocant & Calvinistæ tolerarentur; ea de re Pius cum ipso Rege & cum aliis Catholicis gravissime expostulavit, ostendens, id decreti Catholicæ veritati pestilentissimum esse: neque vero se id ullo pacto permissurum: quinimo facturum, ut Regis jussu hæretici illi ab omnium dignitatum gradibus ac publicis muneribus amoverentur. [Epist. 7 l. 1 & 23 lib. 2 & 1, & 2 l. 3 & 43 l. 4] Itaque statim illud antiquatum est & abrogatum. Quæ res illi regno salutaris admodum fuit: nam si secus accidisset, perversa ac falsa dogmata sua sectarii corroborassent, hæreticaque pestis miserandum in modum aucta fuisset.
[180] Post Rogerium Pius Vincentium Porticum, Lucensem, integrum virum, [alteri postea misso mandat ut agat gratis] quem dein Epidaurensium Archiepiscopum novimus, Internuntium Pontificium apud eumdem Regem constituit: hujus autem opera Pontifex ibi multa eaque præclara ita gessit, ut inde magnam integritatis, animi magnitudinis, ac liberalitatis laudem sit consecutus. Ac primum quidem, ut ex earum gentium animis omnem suspicionem avaritiæ, cujus insimulabantur Sacerdotes, prorsus evelleret, faciendum esse constituit, ut sacra negotia cuncta & facultates, quas tamquam Apostolicus Internuntius daret, nullo quæstu nullaque intercedente vel pecunia vel mercede, sed gratuito ille gereret & administraret. Quæ res ibi magno provehendæ religioni tum adjumento fuit, tum etiam incremento. Jam vero cum Rex aperte perspiceret, quam ardenti sinceroque studio Pius regiam in salutem regnique illius amplitudinem & tuendam & amplificandam esset intentus; optavit, ut Internuntius regiis negotiis interesset: existimabat enim hac potissimum ratione futurum, ut ope divina cuncta sibi feliciter evenirent. Quocirca ejus tantum rei causa misso tabellario, id eum rogans, litteras dedit ad Pontificem: qui mox ad Internuntium manu sua scripsit in hanc sententiam. [Regique petenti ubique adsit.] Lætati sumus vehementer, indeque Deo gratias egimus, cum intelligeremus, abs te cumulate satisfieri Regiæ isti majestati; idipsumque ab ea de virtute tua judicari, quod jam antea nos quoque judicavimus. A nobis autem Rex ipse petit, ut quoties opera tua sibi fuerit opus, sive procurandis rebus humanis, sive aliis negotiis ad istius regni tranquillitatem & pacem conficiendis, tuum vel consilium vel officium ei desiderari ne patiaris. Et quoniam genus hoc petitionis a sincero quodam optimoque proposito videtur proficisci; tam præclaro desiderio deesse noluimus. Quare mandamus tibi atque præcipimus, ut quoties postulatus fueris, ea diligentia ac fide illi deservias, qua nobis ipsis inservires. Romæ XIII Kal. Februarii MDLXIX.
[181] His igitur consiliis deinde factum est, non modo ut major inter Pium ac Regem illum animorum conjunctio intercederet ac benevolentia, [unde multa Pontifici honorifica, regno utilia secuta.] sed etiam ut Internuntius Pontificia negotia regiis præferens, res graviores deinceps curaret conficiendas. In iis ut hæreticis amotis, publica munera Catholicis mandarentur: ut Stanislaum Hosium, Varmiensem Episcopum & Cardinalem, singulari virum doctrina parique vitæ sanctitate præditum, Rex honorificentius haberet, eo proximo sibi loco in Senatum admisso; cum antea inter Episcopos, uti Varmiensis Antistes, septimus assideret. Internuntio præterea Pontificio concessum, ut ad dexteram Regis ubique esset, uti deinceps apud ipsum perpetuo fuit. Ex hac eadem fiducia mox orta & constituta est Lituaniam inter & Poloniam optata concordia, quæ sexaginta jam annorum spatio sæpius agitata stabiliri non potuerat. Hinc porro factum, ut sacra vectigalia, quæ ad sancti Petri patrimonium antiquo jure pertinent, facilius ibi ac tutius exigi possent: quæ cum jam inde ab anno post Christum natum MXXXVIII, ob datum Polonis concessu Pontificio Regem Casimirum, qui monachus fuerat Cisterciensis, Apostolicæ Sedi, quam tenebat eo tempore Benedictus IX, viritim gratis animis pendi cœpissent, dehinc passim solvi desierant: [Tributum sacrum ibidem exigere dissimulat:] quod Romani Pontifices pro tempore Polonorum Regibus, ad eas gentes in officio ac fide continendas, condonare interdum consuessent, præsertim ab anno salutis MDXXX. At vero cum Sigismundus Rex, bonis omnibus annuentibus, ea Pio pendi statuisset, illico Pontifex eadem exigendi eo misit facultatem. Quamquam ne res ad exitum perduceretur, variis intercedentibus hominum studiis, mox fuit impeditum: nonnullis Pio subjicientibus, cavendum esse, ne id avaritiæ speciem apud eas gentes præse ferret, itaque id damni Pius dissimulare maluit, quam vel ullam licet injustam cupiditatis notam subire, vel pusillis animis querendi occasionem dari: quamquam non ignorabat, in officio recte præstando retinendoque jure suo, vel pusillorum querelis vel iniquorum calumniis impediri quemquam non oportere: sed aliquando de jure suo non nihil decedere, magnum esse compendium.
[182] Inter hæc autem Romani Pontificis in Prussiam jura quædam retinenda ac tuenda esset Pius cogitavit: [suum autem jus in Prussia tuetur:] erat namque Prussia quondam Sedis Apostolicæ ditio, in qua Pontificius Quæstor considebat: sed eam ditionem Albertus Marchio Brandeburgensis, sumpto Ducis titulo cum olim occupasset, eique filius succedens hæreticus vel ob id tenere illam jure non posset; ei qui titulum ac ditionem ipsam tum usurpabat, quidquid Apostolica Sedes in Prussiam haberet juris, in Lublinensibus Comitiis publice denuntiari, ac denuntiationem ipsam publicis tabulis consignari, uti sedulo factum est, Pius imperavit. Præterea vero, suadente Pio, Rex sese cum Maximiliano Cæsare ad rem Christianam a Turcarum furore vindicandam clandestino fœdere conjungere, [suadet fœdus cum Cæsare contra Turcas,] sororemque suam nuptum in Austriacam familiam collocare, atque de hisce aliisque de rebus in ipsius Cæsaris colloquium venire constituit. Quæ tamen ne fierent, aliena, ut plerumque accidit, interposita consilia præpediverunt. Ad hæc Societati Jesu, quæ benigne deinceps ac liberaliter ibidem accepta est, tria collegia, [collegia Societatis Iesu fundanda] cohortante Pio, Rex ædificavit: eaque & amplis vectigalibus, & pretioso instructissimæ bibliothecæ suæ munere decoravit. Ad extremum Rex, ut rectam suam in Deum fidem atque in Pontificem Pium observantiam testaretur, hæreticam omnem pravitatem in dies magis execratus, cum per tabulas duorum testium firmatas fide regioque signo præmunitas, se in omni vita Catholicam religionem ut antea professurum, nec ullam ejusdem religionis immutationem unquam in regno suo permissurum esse Pio spopondisset, easque obsignatas ad eum tabulas misisset; ad hoc ipsum magis etiam confirmandum, die Cœnæ Dominicæ sacro, magna pii populi lætitia publice Catholico ritu communicavit.
CAP. XII.
[183] Interea ubique ferme gentium Pontificis opera sanctæ religionis cultus renovabatur egregie. In primis vero Dantisci, quæ celeberrima Prussiæ civitas est, maximisque mercimoniorum commerciis inter omnes Europæas urbes insignis. [cœnobium Dominicanis restituendum Dantisci,] Erat in ea civitate Catholicæ veritatis ita lumen extinctum, ut omni ecclesiastico jam Ordine sublato, nullum fieret sanctæ Missæ sacrificium, nullæ sacræ conciones a Catholicis unquam haberentur: omnia denique, Lutherana peste aliisque pessimis depravatæ religionis erroribus referta, miserandum in modum interibant. Verum hujus Pontificis ope, Dominicanæ familiæ Fratribus templum cœnobiumque suum ibi restitutum est: quæ ædificia & amplitudine & opere præclara etiamnum extabant, militum hospitio ac præsidiis exposita. Qua restitutione facta, plurimi concionatores egregii aliique præterea ejus Ordinis Sacerdotes eo missi sunt: qui sacris faciendis, tantoque illorum populorum concursu atque frequentia, quanta explicari vix potest, concionibus habendis, Pontificiis tum precum tum pecuniarum subsidiis adiuti, eas gentes ad fidem Catholicam reduxerunt. Exinde per eas regiones omnes, [magno cum fructu.] ad illorum quos ad sanitatem reductum iri spes erat commoditatem, ingentem Sacerdotum numerum decrevit, cum potestate, illos, modo ad saniora redirent consilia, a crimine hæreseos absolvendi: ex quo æternæ salutis admirabiles sunt fructus consecuti. Ac proinde continuata res est, ceteris pro tempore ministris eo missis, ad illorum populorum, divini luminis ope in dies resipiscentium, procurandam salutem: cujus quidem singularis beneficii haud immemores illæ gentes, in hanc usque diem cum gratiarum actione Pii laudes concelebrare non desinunt.
Jam vero cum nihil esse aut Deo magis invisum aut humano generi pestilentius hæretica pravitate, [hæresibus ubique comprimendis intentus,] Pius optime perspiceret; ad hanc contagionem ubique terrarum radicitus evellendam, cum in omni vita sua, tum in primis in Pontificatu, & prudentissimis consiliis, & piis cohortationibus, & humanissimis monitis, & bellicis subsidiis, armis ac pœnis adhibitis, nullis laboribus parcens aut impensis, nihil non agendum sibi esse perpetuo cogitavit. Docent hoc ea, quæ in Italia, in Gallia, in Belgio, in Hispania, in Scotia, in Anglia, in Polonia, in Prussiaque ab eo contra hæreticos gesta fuisse hactenus commemoravimus. Ad hæc vero illud etiam accedit, quod eodem ipse religionis incensus ardore, cum Italicarum tum exterarum quoque gentium Præfectos commonebat interdum, summo studio invigilarent, ut si quis apud eos hæretica infectus labe deprehensus fuisset, is continuo sacrorum Inquisitorum in potestarem traderetur. [Epist 14 lib. 5] Ac propterea Catholicos & religiosos viros quoquoversum submittebat idemtidem odoratum, quid non solum hæretici, sed Catholici quoque Principes de religione sentirent, aut contra ecclesiastica jura permitterent, seu etiam committerent, quaque ratione viverent cum sua quisque familia. Sed quoniam de singulis hoc loco scribere, ut longum esset, ita minime necessarium, unum vel alterum exemplum attulisse fortasse fuerit satis.
[185] Cum ergo remotioribus quibusdam in locis Neapolitani regni, [Waldenses converti per Rodericium Societatis Iesus,] nonnullos jamdiu damnatam Vualdensium, alio nomine Pauperum de Lugduno, hæresim sectantes superesse intelligeret; eo Christophorum Rodericium, Societatis Jesu Sacerdotem, ampla cum potestate misit: qui eos sanctitate vitæ solidaque doctrina, quibus ille præsidiis probe erat instructus, sapienter coargueret; errantesque oves ad Catholicæ Ecclesiæ gregem, uti fecit, ope divina revocaret. Catholicæ fidei desertor quidam, nomine Franciscus Celaria, hæreticus concionator, [& Celariam hæreticum per Casanovam Dominicanum capi curat,] Morbinio, quod est oppidum Volturenæ vallis, Mantuam, ubi magno cum illius civitatis periculo perfidiæ suæ virus effundebat, statis diebus clanculo proficisci consueverat: ad hunc Pius Petrum Angelum Casanovam, Dominicanum cœnobitam, in Volturenam Clavennamque Galliæ Cisalpinæ valles emisit, rationemque præscripsit, qua ille ad capiendum hæreticum uteretur. Quod quidem ei percommode cecidit: nam illum, ex quodam hæreticorum conventu Curiæ celebrato Morbinium versus redeuntem, atque per os Abduæ trajecturum, ipse Casanova ibi præstolans, octo virorum ope subnixus, suis manibus comprehensum in lintrem ad id comparatum detrudit: eumque vinctum inde Placentiam, uti sibi fuerat imperatum, ad Octavium Farnesium Ducem perduxit: qui pro sua in Sedem Apostolicam fide ac pietate eum Romam devehendum curavit. Damnatum hæreticum pœnam sequi oportebat, ut igni vivus cremaretur: [quo Romæ exusto,] sceleris tamen consortibus, qui non modo Mantuæ, sed alibi etiam erant, prius enuntiatis. Cui morbo, & item ceteris, quæ inde proficiscebantur, malis opportuno subinde remedio provisum est. Ille vero tandem sui pravitatem agnoscens errati, antequam igni traderetur, serane, an seria pœnitentia duci visus est: atque ita mortuus flammis fuit absumptus.
[186] At vero Pontificis jussu, ad hæreticum capiendum concionatorem, [frustra hæretici conqueruntur:] administros Pontificis eo penetravisse, tantum Rhætorum animis terrorem incussit, ut eorum præcones per Catholicorum oppida deinceps vagari non auderent. Extemplo Rhæti ad varios principes viros de sua, quam violatam esse querebantur, vindicanda jurisdictione legationes decreverunt. Dux autem Albuquercius, Gabriel a Cueva, ditionis Mediolanensis Præfectus, ad quem in primis illi confugerant, ut erat vir admodum pius atque Catholicus, id quod res erat eis respondit: Pontificem absolutam ac legitimam in omnes terrarum orbis partes potestatem habere, quoties ipse vellet hæreticos vel capi, vel meritis affici suppliciis. Quamobrem cum adversa votis responsa retulissent, præmia publice proposuerunt iis, qui Casanovam ejusque fautores vel enecassent, vel eos vivos aut mortuos in potestatem sibi tradidissent. At enim Pius, quin ad alias ejusmodi hominum pestes, tum eodem tum alio etiam tollendas mitteret, haudquaquam sibi propterea desistendum esse constituit: qui in vincula conjecti, Romam ad eum a multis principibus viris, citra ullam fere contentionem, perduci curabantur.
[187] Cum enim Petrum Carnesiccam, Protonotarium, civem Florentinum, [sic & a Florentiæ Duce transmissus Carnesicca comburitur,] hæreticum sæpe relapsum, primo Pontificatus anno, vinctum ad se Romam perduci una litterarum significatione a Cosmo Medice Florentiæ Duce postulavisset, id ille statim, qua semper fuit in Deum fide, & in Apostolicam Sedem (præsertim in Pontificem Pium) obedientia ac pietate, summo studio præstandum curavit: adjecitque si ob ejusmodi causam, quod ab illo Deus omen averteret, Principem ejus filium sibi tradi Pius voluisset, eum ab se in vinculis illi missum iri. At hæreticus ab sacro Inquisitionis magistratu Romæ damnatus, secularique potestati traditus, ignis supplicium pertulit: cum per annos viginti septem ea infectus labe, sacris proventibus clam hæreticos impie sustentasset; atque inter alia pravitatis indicia, permultæ ad hæresiarcham Calvinum ejus epistolæ cum responsis deprehensæ fuissent. Guidum præterea Zanetum Fanensem, eadem hæretica perfidia notatum, Pataviique latentem comprehendi, ad Sedisque Apostolicæ judicium Pius deduci mandavit: [& Zanetus Patavii latens capitur.] licet Venetis Senatoribus judicium illud ad se pertinere profitentibus, in ea re obtinenda variæ de jurisdictione contentiones intercesserint. Sed Pius ejusmodi caussarum omnium ubique gentium supremum se ac legitimum judicem agnoscens, quod volebat obtinuit, edicens, hæc ex sacris legibus non ad profanam, nisi quod ad infligendas pœnas post latam per Ecclesiasticos judices sententiam, spectare, sed ad sacram potestatem omnimo pertinere.
[188] Ceterum nihil Pro gratius poterat accidere, quam si videret ex hæresi aliquos resipiscere, [gaudet Pius in conversio ne virorum primariorū.] & ad Ecclesiæ unitatem obedientiamque redire: atque hanc animi voluptatem cum de omnibus sentiret, eam tamen singularem ex primariis viris resipiscentibus percepiebat. Intelligebat enim, quod ait B. Augustinus, claros homines cum multis noti sint, multis esse auctoritati ad salutem, & multis præire secuturis. Quare cum aliquando cognovisset, Polonos quosdam nobiles viros ad fidem Catholicam revertisse; eximio persusus gaudio, datis ad ipsos clementissimis litteris, summum illud beneficium quod a Deo accepissent gratulatus, amantissime illos ad perseverantiam adhortatus est: qui postea in suscepto pietatis cultu persistentes, magno ceteris illis gentibus, ad æternæ salutis viam pie tenendam, adjumento fuere [Lib. 8., Conf. cap. 4].
CAP. XIII
[189] Acre porro studium ac diligentiam Pius adhibuit tum Venetorum Sacerdotum ordinandæ disciplinæ, tum in omni illa ditione Christianis moribus & institutis sive restituendis sive etiam conservandis. Diligebat enim eam ipse Rempublicam, atque universis illius vel decretis vel legibus tuendis, quatenus æquitas ferret; paratum semper sese præbuit. Cum igitur Joannem Antonium Fachinetum, qui postea Innocentius IX appellatus bimestrem Pontificatum sanctissime gessit, virum summo rerum usu, eximia juris prudentia & integritate ornatum, apud eum Senatum Internuntium Apostolicum toto Pontificatus sui tempore decrevisset, ejus opera complura ibi, eaque præclara, & utilia confici negotia procuravit. Ut autem Sacerdotum disciplinam ordinaret, Venetis considerandum proponebat; hæreticos, [in ditione Veneta præcipit Sacerdotū mores emendari.] quemadmodum nullo certo pravitatis suæ nituntur fundamento, ita depravatis quorumdam Clericorum moribus objectandis, falsam & iniquam sectam suam prætexere solere imperitæ multitudinis animis obcæcatis. Cumque magno Italiæ ornamento esset illa Respublica, in qua tamdiu Christiana religio floruisset, quoniam divinis legibus ac sanctæ Romanæ Ecclesiæ antea Veneti obtemperassent; summo quoque studio curandum, ut pietatis in officio se omnes continerent: populorumque, in primis vero Sacerdotum mores ac disciplina recte sese haberet. Neque enim cuivis Reipublicæ satis esse, si Princeps unus bonus ipse fuerit, subjectis interim sibi populis data peccandi licentia: ex qua demum Reipublicæ pernicies manaret & exitium: cujus rei cum aliæ provinciæ complures, tum in primis Galliæ reliquas gentes non sine magno suo malo commonerent. Statuit porro, ut olim sacris legibus cautum erat, ne cum mulieribus habitarent Sacerdotes, ac ne ita multi sacris initiarentur ordinibus: in eaque re major & morum & eruditionis ratio deinceps haberetur. Satius enim esse, in ordinatione præcipue Sacerdotum, paucos bonos, quam multos malos habere ministros: quia si cæcus cæcum ducit, ut ait Christus, ambo in foveam cadunt. [Matth, 15]
[190] Edixit præterea, ut adversus execranda in Deum Sanctosque maledicta, publice constituti viri, in eos animadverterent, [& alia plura utiliter suadet.] qui in sacrosanctam Romani Pontificis, Ecclesiæque vel auctoritatem vel dignitatem obloquerentur: nam obtrectationes ejusmodi argumenta quædam & initia quondam fuisse immutandæ religionis, ac rerum status convellendi. Hæc & id genus alia complura Pius Venetis præcipiebat, quæ magno & sacris & profanis rebus pie componendis aut constituendis adjumento fuere: nam his monitis illi permoti, ad Pontificis juvanda consilia jussaque facienda, sese converterunt. Itaque sacrorum Antistites sunt in sua quisque loca profecti: Abbates, & Ecclesiarum administri, aliique præterea sacrati ordinis Ecclesiasticam servare disciplinam, moresque componere omnes jussi, alii quidem paruerunt; alii vero, qui contumaces essent ceterisque præberent offensionem, per illam ditionem omnem, vel ad saniora consilia revocati vel expulsi vel alias propositas pœnas subire coacti sunt.
CAPUT VI.
Ecclesiæ Mediolanensis jura protecta: Ordo Humiliatorum deletus. Duci Florentiæ honores aucti.
Cap. XIV.
Exardebat etiam per eos dies inter Carolum Cardinalem Borromæum, Mediolanensem Archiepiscopum, virum eximiæ sanctitatis laude clarissimum, ac regios ejusdem civitatis Magistratus, gravis in primis ac multiplex de sacra jurisdictione controversia. [Pro S. Carolo Borromæo, jura Ecclesia Mediolanen.] In ea præter cetera contigit, ut Ecclesiastici fori lictor primarius, cum armis Principis edicto prohibitis comprehensus, eorumdem jussu Magistratuum in carcetem truderetur, ac deinde publice fune acerbissime tortus in exilium cedere juberetur. Quare cum omnes hujus facinoris affines auctoresque præcipuos ab Ecclesiæ communione Archiepiscopus pro potestate sejunxisset, ac proinde Senatus Mediolanensis Præsidem duosque primarios Senatores ad dicendam coram se causam Roman Pius evocasset, ac judicio in eos constituto rem ipse dijudicare atque componere statuisset, Philippi Catholici Regis in Urbe procuratores, Regem ipsum jussa Pontificis omnia facturum esse in se recipientes, negotium præverterunt. [Epist. 16 & 17 lib. 1, Epist. 38, 39, lib. 3] Itaque Pius per Joannem Baptistam Castaneum, Rossani Archiepiscopum, ordinarium suum in aula Regia tunc Internuntium, virum omni virtute præstantissimum, qui deinde ad summum Pontificatum evectus, [apud Philippum Regem fortiter tuetur,] Urbanus Septimus est appellatus, & item per Vincentium Justinianum, universi Dominicani ordinis Antistirem, ac denique per Julium Aquavivam, Atriæ Ducis filium, utriusque Signaturæ Referendarium, viros eximia prudentia, doctrina, & integritate præditos (quos ambos ipse postea sacræ Purpuræ dignitate decoravit) ad Regem ob hæc atque alia id generis negotia ab se missos, apud eum agebat, ut auctoritatem suam retinere atque exercere posset Ecclesia Mediolanensis. Secus enim imminere periculum, ne inde clanculum aditus aperiretur hæresibus: quibus deinceps occurrere, eidem Regi vel cupienti haud ita facile foret. De optima quidem pii Regis voluntate se nihil ambigere, sed ne quid præter vel contra illam committerent administri, se jam re ipsa doctum subvereri. Ceterum se potestatem, quam a Deo summam acceperat, in id interpositurum, atque in ejusmodi causis pro Ecclesiastica retinenda libertate se vitam & sanguinem, si opus esset, libenter profusurum.
[192] Demum post varias contentiones Regii quidam administri, [ne qui ea violarant impuniti haberentur.] ad quos ea magis pertinebat causa, Mediolani, Pii concessu, ab Archiepiscopo stata ceremonia in gratiam Ecclesiæ recepti, merita pœnitentiæ piacula publice subiere, spectaculo pro foribus ædis maximæ constituto. Sed arma prius Archiepiscopalibus jam erepta ministris restituerunt: solemnique jurejurando sese devinxerunt, in Ecclesiam deinde nihil umquam tale se commissuros. Atqui nec multo post quicumque in ea fuerant culpa, fere omnes vario immaturæ mortis genere decesserunt: relicto posteris exemplo, ne quid audeant in Ecclesiam temere moliri; sed eam potius, ut pios homines decet, tueantur ac protegant. Sacram namque dignitatem aut Ecclesiastica jura violare vel imminuere, scelus est, ut Christianæ reipublicæ perniciosum, ita Deo Ecclesiæ suæ vindici justissimo tam odiosum & invisum, ut quicumque in eo genere deliquerint, in eos graviter ira divina semper exarserit. Quin etiam si prisca memoria repetamus exempla, inde maximam in genus humanum offendemus invectam esse partem incommodotum. Hinc hæreses, hinc civiles dissensiones, publicas clades, hinc denique civitatum, regnorum ac Regum excidia divino judicio consequi semper consuevisse, sacra profanaque testatur historia. Verum hæc, & ea quæ mox de Humiliatorum Ordine subjiciam, complectar brevius, quoniam eadem & uberius & melius explicata legere est in libro de ipsius Cardinalis vita, quam vir egregius Carolus a Basilicapetri, olim nostræ hujus Congregationis Clericorum regularium S. Pauli Præpositus Generalis, nunc Episcopus Novariensis, accurate conscripsit.
Cap. XV.
[193] Humiliatorum, quos appellabant, Ordinem inde Pius extinguendum esse statuit. [Reformandis Humiliatis intentus S. Carolus] Ii namque cum jam quingentis circiter ab hinc annis egregia pietatis laude in Italia florere cœpissent, dein sensim neglecta perfectioris vitæ disciplina (ut ad deteriora proclivia sunt hominum ingenia, ac nisi optimis culta studiis perpetuo fulciantur, vel præclara instituta facile prolabuntur) a susceptæ religionis officio declinabant in dies. Cui malo Pius pro sua pastorali cura quibuscumque posset remediis occurrendum esse constituens, ipsi Carolo Cardinali, cujus in patrocinium jam traditus erat ille Ordo, de eo corrigendo, & ad pristinam disciplinam revocando, mandata dederat. At is cum jussa Pontificis exsequi niteretur, magnam apud quosdam ejusdem Ordinis Præpositos, ab ejusmodi rerum instauratione clam abhorrentes, sibi conflavit invidiam: quæ usque adeo crevit, eoque temeritatis eorum perpulit animos, ut locum suum desertorem quemdam, Hieronymum Donatum, cognomento Farinam, ad Cardinalem quoquo modo posst e medio tollendum, inducere non dubitarint. [ideoque ab iis ad mortem petitus,] Is ergo cum nefarium scelus variis artibus sæpenumero committere nequidquam tantavisset; demū quadam die, quæ dies fuit ad VII Kalendas Novembris, anno MDLXIX, vesperi clam in Archiepiscopale palatium ingressus, Cardinalem in sacello cum familia sua sacris de more precibus intentum, ab aperto loci ostio, ictu minoris tormenti, glande & aliquot præterea quadratis plumbi frustulis instructi, confodere est aggressus. Exaudito strepitu, mox, ne incepto precantes absisterent, præsenti animo jussit Cardinalis. Utrumque divinitus factum esse dixeris, ut & eo temporis momento, quasi ad ipsos orantium animos magis confirmandos, pio concentu canerentur ea Domini verba: Non turbetur cor vestrum, neque formidet; [cum sclopi ictum excepisses illasus,] & ictus ad Cardinalis tergum perveniens eum, a nefario percussore quatuor quinqueve cubitis distantem, nihil offenderet. [Ion. 14] Glans enim plumbea, cum nec extimam quidem ejus vestem lineam (superpelliceum vel rochetum appellant) trajecisset, sed in ea fœdum vestigium reliquisset, in dorsique spina leviter contusa cum tumore signum impressisset, in pannum humi stratum decidit. Frustula vero, eo quoque minime læso, varia loca petierunt: alia quidem inani ictu trajectis vestibus & ambustis, in iis diffusa reperta sunt: alia vero in parietem & lignum, quæ contra ostium erant, Carolo medio, excussa ceciderunt. Itaque famulum suum protegente Deo, periculum admirabiliter evasit sanctus Antistes.
[194] Hisce rebus auditis Pius, utpote qui Carolum ipsum, virum ut honoris dignitate, ita virtutum omnium laudibus illustrissimum, [Pius Deo gratias agit,] unice diligeret ac complecteretur; quique pati nullo modo posset, ut sacrosancta vel Cardinalium vel Episcoporum violaretur auctoritas, eoque minus vita peteretur, vehementer condoluit: eaque de re in Cardinalium conventu verba faciens casum deploravit, eosque hortatus est, ut de tanto viro per miraculum servato, Deo gratias agerent. Mox suo nomine ad Regem Catholicum litteras dari, eique negotium gravissime commendari jussit, ut provinciæ Mediolanensis administris, quæ oporteret, pro rei gravitate præscriberet. At enim optimus Rex, tantum facinus & ipse vehementer execratus, ut sacrilegi parricidæ diligentissime conquirerentur, meritisque suppliciis afficerentur, imperavit. [& Carolo gratulatus,] Caroli vero litteris, quibus rem ipsam accurate descriptam per Nicolaum Ormanetum ad Pium referri curaverat, Pontifex manu sua respondit; hoc jam inde ab ipso mundi ortu iniquis semper in more fuisse, odisse justos, eosque insectari: sed dum illis obesse conati sunt, profuisse potius, sibi vero nocuisse. Dolere se maxime quorumdam cæcitatem, qui contra se ipsos laborarent: Deo gratias egisse, quod talem virum sibi servasset, & dæmonis conatum infregisset: non solum Dei fiducia, maximo alioqui præsidio, sed diligentia etiam in se custodiendo uteretur: vindicaturam id sceleris divinam majestatem, ut solet, in tempore. Deum oraret per se, & per alios, ut cæcis lumen daret.
[195] Ceterum Pius, tam nefarium scelus haud quaquam dissimulandum ratus, in primis Carolum jussit sibi suspectos prodere: qui respondit, [eodem frustra deprecante,] scire se correctionis causa multos sibi ossensos esse, sed legitimam suspicionem habere nullam: nolleque, quantum in se esset (quod etiam publico scripto testatus est) aut in quemquam omnino ea de re agi, aut suorum aliquem ejus inquisitionis vel judicii ullo modo esse participem: quin etiam sæpius Pontificem supplex Carolus rogavit, ut criminis auctoribus ignosceret, Deoque factum remitteret. At vero Pontifex, cum edictum evulgasset in eos, qui sceleris affines essent, idque nondum comperiri posset; ineunte anno MDLXX Antonium Scarampam, Episcopum Laudensem, [inquisitionem criminis committit Ep. Laudensi:] qui de maleficio diligenter quæreret, alio graviore cum edicto Mediolanum legavit. Quo edicto ibi per Episcopum promulgato, anathemati omnes subjiciebantur quicumque non indicarent, quid de eo facto nossent; indicantibusque impunitas promittebatur, etiam si sceleri consensissent. Huic autem edicto, ut Carolo ipsi & aliis Cardinalibus in posterum magis caveret, generalem adjecit constitutionem, qua veteris decreti pœna, in percussores Cardinalium a Bonifacio VIII sancita, etiam conscios sceleris, nisi indicarent, teneri statuit.
[196] Jam vero tandem conjuratione patefacta, flagitii auctorem in oppidum Clavasium, ubi inter præsidiarios milites incognitum se adscribi fecerat, [& reis morte punitis,] receptum esse Pius intelligens; confestim Emanuelem Philibertum, Sabaudiæ Ducem, cujus in ditione illud est præsidium, per litteras commonuit, Ecclesiasticorum Judicum in potestatem eum protinus dare ne recusaret. Qui ut optimus Princeps Catholicæque religionis studiosissimus, & in ipsum Carolum singulari observantia propensus, reum comprehendi, sub arctaque custodia Mediolanum Archiepiscopales in carceres perduci curavit. Quos etiam in carceres conjecti statim illi Præpositi & in quæstionem dati, crimenque confessi, Senatus judicio capitis damnati sunt, una cum ipso sacrilego percussore. Quare cum in truculenti sceleris hujus detestationem, tum etiam ob alias ejus sodalitatis corruptelas, eodem anno MDLXX totum Humiliatorum Ordinem Pius extinxit, [ordinem ad paucos redactum extinguit.] eorumque Præposituras, sacerdotia & vectigalia, partim Cardinalibus, partim etiam religiosis locis, piorumque sodalitatibus adjudicavit. [Const. 119, 120] Monachos vero, qui fuere non amplius centum septuaginta quatuor, ex ipsis distributis facultatibus, victu monastico donec viverent sustentari jussit, & in religiosa disciplina Episcoporum cura contineri. Hunc demum exitum habuit optimus quondam monachorum Ordo, taleque edidit Pius exemplum neglectæ disciplinæ vindicandæ, ut ceteri sibi discant cavere diligentius.
CAP. XVI
[197] Sed quemadmodum Principes viros, si quid contra sacram potestatem ecclesiasticaque jura committerent, reprimere Pius non formidabat, sic eos ubi Sedi Apostolicæ favere, Ecclesiæque dignitatem & Catholicam fidem, quibus deberent ac possent auxiliis, protegere cognovisset, [Cosmum Florentiæ Ducem] amplissimis muneribus & honoribus augere consueverat. Cum enim ad Catholici nominis hostes in Gallia, ut diximus, debellandos, Cosmum Medicem, Florentiæ Ducem, adjumenti plurimum attulisse, eumque & Christianæ Reipublicæ tuendæ saluti, & Apostolicæ Sedis obsequio perpetuo intentum esse animadverteret; ipsum atque successores ejus omnes ad altiorem honoris gradum provehere, Magnique Ducis Etruriæ, provinciæ sibi pro maxima illius parte subjectæ, titulo insignire pro potestate constituit: cum ut piam liberalissimi Principis ac domus clarissimæ in Ecclesiam Dei beneficentiam ac merita honorifico grati animi officio prosequeretur; tum etiam ut ceteros Catholicos ac principes viros, ad ejusmodi in Christianam Rempublicam sive subsidia sive beneficia pro tempore conferenda, illustri remunerationis genere provocaret: nihil tale Pii temporibus procurante Cosmo, nec ab eo id se impetraturum esse cogitante; sed totum id ipsius tantum Pontificis curatum arbitrio est.
[198] Etenim eodem ipso bello Gallico conflato jam ac prope confecto, Comitem Sanctæ Floræ rogabat Galliarum Rex, ut Pontificis Cosmique auxiliares copias, quibus ille præerat, [missis & continuatis in Galliam subsidiis,] ultra constitutum sibi tempus in alios tres menses in Gallia contineret. Comes ea de re ministrum suum ab epistolis misit ad Pium: qui sibi gratum quidem esse respondit, milites suos illic ejus subsidii causa commorari; sed de Cosmi cohortibus se non posse ultra præstitutum tempus quidquam decernere, neque oneris illi plus imponendum videri: nam Cosmum cumulate satis officio fecisse suo, cum præsertim ille, suadente se, centum & amplius nummum aureorum millia in ejusdem belli subsidium Gallorum Regi commodasset. Mox Comitis nuntio Pius imperavit, ut cum ejusmodi explicatione consilii rediret in Galliam, Florentiamque prætergrediens singillatim de rebus omnibus Ducem certiorem faceret. [optime meritum de religione;] Dux autem eo accepto nuntio; Non erat, inquit, cur Pius hoc de me sibi polliceri vereretur: non solum enim subsidiarios meos cum Pontificiis copiis, quamdiu voluerit ipse, in Galliis pro Catholica religione permanere curabo; sed etiam, eo jubente, operam in illo bello meam ei navare, & quidquid ex ditionibus meis subsidiorum cogi poterit, prompte suppeditandum polliceor, deferoque libentissime. Quod cum per litteras nuntius Pio significasset, oculos ipse convertit in Christi de cruce pendentis effigiem, junctisque manibus supplex Deum oravit, ne permitteret se tristem obire diem suum: sicuti contigisset, nisi per occasionem sibi in Cosmum, de sancta Ecclesia Dei optime meritum, grati animi significationem dare licuisset.
[199] Subinde cum ei veniret in mentem, temporibus superioris Pontificis agitatum esse de augendo Cosmi titulo, [titulo majori aucturus,] ea de re ubi diligentius cognovit, eum, aliis Principibus non admonitis, Magnum Ducem creare decrevit; ac suis ipse manibus regium illi diadema designavit, in quo hæc verba ab se dictata voluit inscribi. [Constit. 88 Epist. 46 lib. 4] Pius V Pont. Max. ob eximiam dilectionem, ac Catholicæ religionis zelum, præcipuumque justitiæ studium, donavit. Cumque super hac re diploma scribendum curavisset, id per Michaelem Bonellum, Cardinalis Alexandrini fratrem, misit ad Cosmum: cujus in eo diplomate virtutes, atque ea, quibus erat maxime conspicuus, [diplomate misso explicat gentis Etruscæ] promerita jussit explicari: præsertim vero, quod provinciam ille suam ab hæretica contagione liberam conservasset: quod Sedes Apostolica gratissima plerumque obsequia, atque etiam commoda, subministratis ab Etruscis auxiliis, olim ac nuper accepisset; idque complures Romani Pontifices, præsertim Innocentius & Clemens, uterque eo nomine IV, Gregorius X, Benedictus XI, Martinus V & Leo X luculenter restati fuissent; adeo ut tam eamdem provinciam, quam ejus Rectores & Magistratus, ob peculiarem erga Romanam Ecclesiam devotionem, & observantiam, propenso paternoque affectu variis muneribus & honoribus jure cohonestandos atque ornandos esse censuissent.
[200] Quod ipse Cosmus majorem in dies eximiæ virtutis suæ splendorem, ferventioremque Catholicæ religionis cultum, & in administranda justitia præcellens studium, [& ipsius Cosmi laudes eximias] ex eo tempore quo imperare cœpit, nusquam prætermisisset. Quod Carolo Gallorum Regi Christianissimo, adversus ejus rebelles & hæreticos, pecuniis, peditatu & equitatu, Pio ipso cohortante, alacriter opem tulisset. Quod pro eximia ejus in Deum pietate superioribus annis Militiam S. Stephani, ad rectæ fidei exaltationem ac propagationem, instituisset; bonis ditasset & ampliasset. Quod delatum sibi admirabiliter Principatum admirabilius regeret ac moderaretur; illumque singulari prudentia, in pacis ac justitiæ amœnitate, ab ineunte ejus ætate diligentissime contineret & conservaret. Quot terra marique præpotens, piratis, facinorosis, sicariis, quietis & otii publici perturbatoribus, Sedisque Apostolicæ perduellibus & adversariis, hostis acerrimus scelerumq; severus vindex existeret. Quod numerosa ae frequenti populorum ei subditorum, Deo benedicente, multitudine, copiosis grandibusque reditibus gauderet ac frueretur. Quod validus peditum & equitum numerus in omnes usus ei præsto semper esse posset. Quod quamplures florentissimas urbes, tam Cathedralium quam earum nonnullas Metropoliticarum dignitate insignes, & gymnasiorum generalium celebritate liberaliumque disciplinarum studiis ornatas, munitissimos portus, validissimas arces, loca tutissima, triremium classem paratam & instructam, tam ad Tyrrheni sui maris quam ad Romanæ Sedis oræ maritimæ tutelam, haberet. Quod rerum omnium copia, ditionis amplitudine, locorum ubertate, continua vitæ felicitate, demum gentis celebris admodum & opulentæ viribus subnixus effloresceret. Quod cuncta hæc ipsa & alia bona immensæ Dei omnipotentis benignitati accepta referens, ea ad divinum honorem & gloriam paratissima semper fore profiteretur. Quod absoluta potestate, ratione liberi & recti Dominii Florentini, nemini subjectus esset, ut juxta distinctionem Pelagii Romani Pontificis inter ceteros magnos Duces ac Principes censeri & numerari posset ac deberet. Quod ipse ejusque filius primogenitus Franciscus, arctis admodum affinitatis & necessitudinis vinculis cum Maximiliano Cæsare designato, & maximis Christiani nominis Regibus conjuncti essent: iique a nobilissima stirpe Medicæa, multis honoribus & titulis decorata, & ex qua tot illustres viri ac tres Romani Pontifices prodiissent, ortum haberent.
[201] His ergo atque aliis ejusmodi, quæ latius in ipso diplomate referuntur, justissimis de causis id honoris & tituli Cosmo ipsi illique inclitæ familiæ, [eique dat titulum Magni Ducis,] de supremæ suæ Apostolicæ potestatis plenitudine, conferendum esse statuit: idque Romanorum Pontificum decessorum suorum secutus exempla, præsertim Alexandri III, qui Alfonsum ex Duce Lusitaniæ Regem constituit, & Innocentii pariter III, qui Colaionnem Bulgarorum & Blanchorum, qui Pannoniæ Regibus subjecti erant, Regem fecit; & Bohemiæ Duci, ut in suis litteris Regem se nominare posset, concessit; &, ut alios plurimos omittamus, Pauli IV, qui nostris temporibus Hiberniam insulam in regni titulum ac dignitatem erexit. Cosmum ergo, Romam ad suscipienda insignia diadematis evocatum, honorificentissime in aula Regia Pius excepit. Mox in sacello Pontificio inter sacrorum solemnia, die Dominica Lætare, [coronam & sceptrum ac rosam benedictam,] quæ incidit in tertium Nonas Martias, anno MDLXX, suis ipse manibus ejus capiti eximii pretii coronam imposuit, atque sceptrum illi dedit in manus: Cosmo prius pro more sese jurejurando obstringente, ad fidem & obedientiam Pio ipsi, ac ceteris deinceps Romanis Pontificibus ejus successoribus Ecclesiæque præstandam: eumque inter hæc sacra Rosa, ipso die de more ab se consecrata, condonavit.
[202] Neque vero passus est Pius, ut ille vel de itinere Romam suscepto, vel de diademate recipiendo, [nequidquam reclamante Oratore Cæsareo,] Cæsarem aut Hispaniarum Regem commonefaceret. Providebat enim fore, ut nonnulli alii Principes viri, quantum in ipsis esset, eam rem impedire conarentur: quæ tamen res ad Sedem Apostolicam, bene de se meritos eum in modum remunerare cupientem, omnino pertineret. Sed antequam sacellum Pius ineret, Cæsaris Orator, illi neutiquam licere Cosmum ita redimire, supplex denuntiavit; quod is non Pontificis beneficiarius esset, sed Cæsaris, cujus essent partes hujuscemodi. Cui mox Pius: Quonam, inquit, jure Imperatores ipsi vel sunt vel appellantur Imperatores, nisi ex Apostolicæ Sedis auctoritate? Subinde ad se Fisci procuratorem accitum, uti ipsius Sedis rationibus caveret, admonuit Qui jussa faciens, Oratori Cæsareo respondit; Pontificem nequaquam accipere denuntiationem ejusmodi, sed eam veluti legibus adversam repudiare. At vero Maximilianus, identidem instigatus a suis, [ipsoque Cæsare:] Florentiam civitatem ad Imperium pertinere dicentibus, dari Pio curavit certa scripta, quibus jura sua confirmare conabatur; ut id tituli omnino deleretur: secus enim multa se, quæ inde proficiscerentur, incommoda minitari: demum haudquaquam licere Romano Pontifici de rebus humanis, in locis sibi non subjectis, quidquam statuere. At Pius, uti potestatem in terris gerens Christi Domini, cujus sunt cæli terrarumque ambitus, ultro citroque agi ea de re amplius noluit: ratus id minime convenire ei, qui pro sua amplissima auctoritate posset hæc, & alia in hoc genere longe majora, ad communem Christianæ reipublicæ salutem, efficere. Neque tamen passus est, ut in ejusmodi opinione Cæsar diutius inhæreret: [cui & factū probat.] nam per Cardinalem Commendonum Legatum, quam gravi errore consiliarii sui eum implicuissent, ei coram referendum imperavit. Ac proinde rationibus, quibus Cæsar ipse de ea mente deduci maxime poterat, adjunxit etiam exempla, & Imperii in Occidentem per Apostolicam Sedem translati, & Septemvirum in Germania creatorum, & ejus, quam ab ipsa sacrosancta Sede iidem habent, auctoritatis: & illa demum, quæ passim Pontifices summi regnorum jura commutarunt, ac varios Principes novis & amplissimis titulis olim decoraverunt.
LIBER IV.
Apparatus & fœdus ad bellum Turcis inferendum.
CAPUT I.
Cyprus a Turcis cœpta occupari. Pii V cura, ut suppetias a Regibus Hispaniæ & Lusitaniæ acquirat.
[203] Dum hæc agerentur, ineunte vere ipsius anni MDLXX, Selymus II Turcarum Imperator, pacis fœdere, quod ille jamdiu a patre cum Venetis ictum anno superiore jurejurando firmaverat, perfide violato, [Selymus Turca Cyprum petit a Venetis,] grave & exitiosum Christianis intentans bellum, in primis Cypri regnum, uti fecit, occupare nitebatur: ob idque maximos, si unquam antea, bellicos apparatus Constantinopoli & alibi ab eo fieri constabat. Cyprum, mediterranei maris insulam longe maximam & opimam, quam Veneti per annos octoginta & amplius pacate ac legitimo jure tenuerant, eo magis sibi subjicere Tyrannus, pro immensa sua dominandi libidine & efferato in Christianos odio, cupiebat; quod inde ad alias Italiæ adiacentes insulas & oras aditum sibi patefacere, & Venetos per idem tempus duabus maximis cladibus afflictos, Turcarum impetus sustinere, nedum frangere nullo modo posse, confideret. Nam anno superiore, & summa frugum inopia, propter cæli intemperiem, non modo Venetiis, sed per Italiam quoque laboratum erat; [velut spectantem ad jus regni Memphitici a se occupati] & Venetum navale seu armamentarium, toto fere orbe celeberrimum, bellicis machinis, armis atque aliis rebus ad bella necessariis instructissimum, horribili casu ingentique jactura conflagraverat. Hoc igitur Selymus inito consilio, Cubatem legatum suum ad Venetos misit, qui denuntiaret, eam se insulam sibi deposcere, & pro jure in eam suo, & pro ea quam adeptus erat Memphitici regni possessione. Cum enim Sultanus Rex Mempheos (Cairum appellant) jam ante annos centum & quinquaginta Joannem Lusinianum, Cypri Regem, ad Thalamem Peloponnesi oppidum cepisset, octoque millium aureorum nummum in annos singulos vectigalem fecisset; demum quidquid Sultanus possedisset, in potestatem Turcarum, qui postea ejus imperium obtinuerant, pervenisse: atque ita Cyptum sibi successionis lege deberi, ac nisi inde Veneti cederent, se ad eorum internecionem cum mille navigiis & amplius proditurum.
[204] Hæc autem referenti, atque alias præterea minas superbe jactanti, quæ oportuit constanter Veneti respondere: se Regibus Ottomanis omni tempore datam fidem servasse, [quibus id generose negantibus,] Cypri causa annua tributa pendisse, multorum commodorum amplificandique imperii occasiones plurimas dimisisse, ut pacta fides suam obtineret religionem, judicasseque magnanimos Principes nihil magis decere, quam fidem datam præstare, & ubique servare constantiam: ne primi pacem violasse dicerentur, multa & indigna & acerba, quæ passi essent, dissimulasse; finibus suis se non excessisse; denique nihil tale in eum commisisse, quam ob rem ille posset ita se gerere. Quare quando jure fœderis non possent, armis id regnum se defensuros, quod a majoribus acceptum veteri ac legitimo jure possiderent: post obitum videlicet Catharinæ Reginæ Cypri, quam Venetus Senatus, utpote civem suam, e clarissima Corneliorum familia, in gratiam Jacobi Lusiniani postremi Cypri Regis, antequam illi nuberet, sibi filiam adoptaverat. Quæ proinde eodem Jacobo ex eoque genito filio posthumo vita functis, ejus regni legitimum heredem ex mariti testamento Senatum ac Rempublicam Venetam reliquerat. [& auxilium a Pio petentibus,] Itaque ad jus suum pro viribus retinendum parati Veneti Turcicum legatum dimiserunt: imminentiaque pericula per Michaelem Surianum, suum apud Sedem Apostolicam Oratorem, Pio renuntiari curaverunt: supplicantes, ut non modo classi, quam ipsi bene validam instrui maturabant, opem ferret; sed opportuna quoque per alios Principes in id dari subsidia procuraret. Venetorum autem spem non modo non fefellit Pius, sed etiam longe superavit: hanc enim tam præclaram, quam sibi divinitus oblatam esse existimabat, occasionem amplectendam esse ratus; præter illa, quæ quanta posset maxima se præbiturum, [eos ille invitat ad fœderis sacri societatem,] ab aliisque Principibus diligenter procuraturum pollicebatur auxilia, sociale fœdus, quod ipse jamdiu volutabat animo, Venetis proposuit Christianis cum Principibus ineundum, ad avertendum communem hostem, vel si fieri posset evertendum; at que id se curaturum esse spopondit, & in se recepit.
[205] Prompta ac pia Pontificis officia studiaque sibi quam gratissima esse, eamque rem prudenti ipsius judicio conficiendam, libenter se deferre Veneti responderunt: sed quod plurimum temporis intercessurum intelligerent, antequam fœderis conditiones convenire, Principesque ad suscipiendum commune bellum induci possent, præsentibus periculis moram non ferentibus, illud urgebant impensius, ut quam maxima celeritate a Christianis auxilia flagitarentur: interim de conditionibus ageretur. Hac approbata sententia Pius, rebusque omnibus in summo Cardinalium consessu mature consultis & constitutis, ut id nomini Christiano bene ac feliciter eveniret, ipse primum Spiritus sancti opem suppliciter implorans, privatim & publice supplices ad Deum preces indicit. Mox Ludovicum de Torres, Cameræ Apostolicæ Clericum, spectata prudentia & integritate virum, cujus optima fide & opera aliis in rebus usus fuerat, ad Catholicum Regem Philippum, [sicut & Philippum Hispaniæ Regem,] qui & præcipuam hujus belli causam habebat, & classe jam instructa, potentia & imperii magnitudine plurimum valebat, cum litteris legavit: quibus litteris afflictæ Christianæ Reipublicæ statum graviter deplorans, & quam ipse acerbam sane molestiam inde caperet ostendens, illum ad bellicas vires suas cum ceterorum Christianorum principum armis conjungendas, ad frangendosque Turcarum conatus impellebat.
[206] At licet summorum virorum opinione, fieri vix posse videretur, ut Principes in hanc belli societatem coirent, ob varias inter se prætensas causas, quæ singulos ad suam quemque rem curandam inducerent; nihilominus Pius, pro eo quod optimi omnium parentis, aliudque nihil præter publicam salutem spectantis, nomen sibi pepererat; nullo suspectæ fidei, quod ad se attineret, in animis Principum relicto loco, rem totam conficiendam suscepit: Ludovicoque mandavit, in primis Regem Catholicum edoceret, quo in periculo non modo Veneta, sed etiam universa Christiana respublica versaretur, imminente bello ab hoste potentissimo pariter & immanissimo: [Ostendens non de Cypro tantum sed & de ditionibus ejus defendendis agi:] qui licet Cypro tantum atque aliis Venetorum ditionibus interminari videretur; verendum tamen esse, ne ceteris etiam Christianorum oris, præsertim maritimis locis ipsius Regis, pro nocendi opportunitate moliretur exitium. Quæ res Pontificem admoneret, ut pro suo pastorali munere universo Christi gregi solicite prospiceret, imminentibusque periculis occurreret. [Epist. 13 l. 4] Eam vero esse rei conditionem, ut quemadmodum Veneti per se ipsi tantam belli tempestatem diu sustinere non possent, sic ipsi Regi ad sua mediterranei maris defendēda littora nō satis esse præsidii. Itaque non liquere, utrinam eorum magis in votis esse deberet id fœderis, quod utrisque & sumptus imminueret, & ditiones redderet tutiores, [vires autem jungi ipsi esse utilius,] & earum amplificandarum in spem animos erigeret; cum præsertim & periculum esset commune, & superiorum temporum difficultates sublatæ jam essent; & item utrisque id esset ingenii, ut regna quisque sua tenere niterentur, ad monarchiam neutiquam contendentes. Quod si Veneti per se ipsi tanta essent victoria potiti, id nequaquam Regi aut commodum fore aut honorificum: quippe qui absque illius ope tam egregiam nominis existimationem, imperiique vires essent adepturi. At si Regiis auxiliis adiuti debellassent hostem, magnam partæ victoriæ laudem accessuram ipsi Regi, cujus ope res bene processisset. Evincentibus vero Turcis, universum fere belli pondus cladisque periculum regiis ditionibus imminere. Prudentis etiam esse consilii, statuere, nihil amplius fidendum esse hosti, qui datam sæpe fidem violare non dubitasset.
[207] Denique id auxilii se, pro summa ipsius Regis Christianam rempublicam pietate debitoque tuendæ Catholicæ religionis officio, [seque id jure suo petere;] deposcere: ac pro concessu Ecclesiasticorum Hispaniæ fructuum, quos Pius IV ipsi Regi condonaverat, ut ille se ad centum armatas triremes contra Christiani nominis hostes sustentandas obstringeret, ad Mediterranei maris oras tutas & integras conservandas: ac propterea se id subsidii libenter confirmasse, ut triremes ipsæ persidorum hostium telis propellendis deservirent. Sed non esse, cur magnopere laboraret in ostendenda fœderis hujus tam per se perspicua sive necessitate, sive utilitate, sive etiam honestate; præsertim apud Regem, non minus prudentia aç pietate, quam animi & imperii magnitudine maximum ac potentissimum: qui, licet res sua non ageretur, tamen pro singulari suo tuendæ Catholicæ Ecclesiæ studio & officio, hanc divinitus oblatam occasionem libenter amplecti, [interim vero rogare ut Venetis subsidium ferat:] eamque divini beneficii loco ponere vellet ac deberet. Et cum rei hujus peragendæ momenta Pontificis arbitrio Oratorique in Urbe suo Veneti detulissent, postulare se, ut Rex per procuratores suos Romæ apud se, quæ oporteret agi & confici, primo quoque tempore mandaret: ne, dum per litteras longasque moras ob maxima locorum intervalla res diutius extrahitur, periculis post ruinam occurratur. Rationibus ipsius Regis Pontificem, pro singulari suo in eum amore, proque meritis ejus, proba fide, non minus quam Venetis quibus minus deberet, consulturum. Ceterum quando fœdus exiguo temporis intervallo sanciri non poterat, impendentibus interim cladibus occurrens, vel per eum annum, Rex triremium suarum Venetis præberet auxilium. His igitur mandatis instructus, ad XVII Kalendas Aprilis Roma profectus, Cordubam, ubi tum Rex morabatur, magnis itineribus pervenit: ab eoque benigne & honorifice acceptus, legationis suæ causam Piique consilia breviter exposuit.
[208] Loquentem Rex attente & libenter audivit, deque singulari sua in Pium Pontificem observantia ac pietate nonnulla præfatus, [quod Rex benigne annuit,] se in ejus studia votaque propensum esse, classeque & commeatu Venetis se Pontificis gratia subventurum ostendit. Sed de ineunda societate, quod majore indigeret deliberatione, consiliarios suos Hispali, quo tum ire properabat, velle consulere. [Epist. 15 l.4] Hispalim proficiscentem Regem Ludovicus prosequitur, denuoque cum eo & cum Didaco Spinosa S. R. E. Cardinali, Regii consilii Præside, & cum aliis summis viris, ad quos Pii litteras attulit, quique apud Regem gratia & auctoritate plurimum poterant, de negotio sæpe congressus; varias, quæ objiciebantur difficultates prudenter superavit: ac magnam inde virtutis suæ laudem apud omnes consecutus, Pium voti compotem fecit. Quo quidem etiam in negotio conficiendo Joannis Baptistæ Castanei, Rossani Archiepiscopi, per id tempus ordinarii apud Regem Internuntii Pontificii, de quo supra facta mentio est, studium & opera commendatur. Rex itaque, quod ad fœderis conditiones attineret, spatio ad deliberandum sumpto, summa voluntate se Pontifici obsecuturum esse respondit: atque interim, dum Oratori in Urbe suo, aliisque ut oporteret ea de re quid agendum decerneret, ut imminentibus periculis occurreret, confestim quinquaginta triremes, hinc inde in Italico mari collectas, [50 triremes concedens.] in Siciliam deduci jussit; ac Neapolis Siciliæq; Proregibus, ut, quam Pius postulaverat, Venetis frumenti copiam facerent, edixit; ac triremes ipsas, Venetis addixit auxiliis; easque gubernantem Joannem Andream Auriam, Melphiæ Principem, ut Pontificiæ cassis Præfecti monitis obsecundaret, admonuit. [Epist. 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 21 lib. 4]
CAP. II
[209] Ejus vero præfecturæ munus Marco Antonio Columnæ, Paleani Taleacotiique Duci, Neapolitani regni equitum Magistro, III Idus Junii, hoc anno Pius detulit. Eumque, [Pius Columnam præficit suis triremibus,] utpote virum prudentissimi consilii, ac bellicæ virtutis laudibus insignem, duodecim Pontificiis triremibus cum potestate præfecit: quæ res magno apparatu ac pompa confecta est. Nam ad cælestem opem pro felicissimo rerum successu suppliciter implorandam, per Marcum Antonium Cardinalem Columnam, coram Pontifice in publico amplissimorum Patrum cœtu, in sacello Pontificio, peracto sacrosancto Missæ sacrificio, Pius sacris de more precibus adhibitis, [eique sacrum vexillum tradit.] suis ipse manibus Columnæ dedit Præfecturæ vexillum, ex Damasceno serico rubro confectum: in quo erat Christi Domini de cruce pendentis imago depicta, atque hinc inde effigies sanctorum Apostolorum Petri & Pauli, his verbis inscriptis: In hoc signo vinces. Ut, qui Constantini illius Magni pietatem & animi magnitudinem egregie referret, is eodem quo ille fausto ac salutari signo, tamquam hostilis cujusque & infestæ violentiæ propugnaculo, contra Christiani nominis hostes felicissime uteretur. Porro Catholico Regi pergratum accidit, id muneris Columnæ, quem ipse plurimi faceret, a Pontifice mandatum esse; ad eumque perscripsit, ut licet Auriæ loco & auctoritate præstaret, non tamen ejus prudentissimi & nauticarum rerum perissimi Ducis consilia unquam spernenda sibi esse arbitraretur. Columnam subinde Pius Venetias misit, ut duodecim triremes a Venetis acceptas instrueret, atque alia ad eam expeditionem necessaria procuraret.
CAP. III
[210] Rebus igitur in Hispania bene constitutis, Ludovicus de Torres ad Sebastianum Lusitaniæ Regem, quod ei præceperat Pius, contendit: quem cum Sintræ, quæ villa est haud longe ab urbe Olisipone, convenisset; Pontificis litteras mandataque edidit: illumque non tam ut sociale fœdus iniret, quod ei tum Indicis tum Africis expeditionibus impedito, [Petit & a Lusitano Rege suppetias eique suadet nuptias cum Franca:] tantum oneris Pius imponere vereretur; sed ut impendentibus Venetorum periculis quam posset opem ferret, cohortatus est. [Epist. 11 & 12 lib. 2 Epist. 26, 27, 28, 29, 30, 31, 32, 33, 34 lib 4] His adjecit, quæ de Regiis nuptiis procurandis in mandatis habebat: pergratum Pontifici ac bonis omnibus futurum, quin etiam sibi regnoque suo perhonestum ac salutare, si Rex in animum induceret, Margaritam Caroli noni Galliarum Regis sororem sibi uxorem adsciscere, ex qua proles majoribus digna, ad tuendam pietatem regnumque suum stabiliendum, procrearetur. Ad hæc Rex, quod ad Venetos pertinet, se communi periculo ac metu commoveri: neque sibi voluntatem ad bellandum deesse, sed facultatem: nec ita pridem pestilentiam exortam Olyssiponem afflixisse, & vastitate facta, remiges ac milites absumpsisse. Cum primum Lusitania se ex clade refecisset, publicæ rei non defuturum: multis nominibus id se facere debere, sed præcipue, quod Pio Pontifici, quem ipse unice coleret, gratificari & obsequi vehementer cuperet: [qui respondit Venetos se adiuturum ut posset,] gratias Deo quam maximas agendas esse, quod hisce calamitosis temporibus tam vigilantem sanctumque Pastorem Ecclesiæ suæ præficere voluisset, qui tam præclaram ac necessariam Principum societatem, ad Christianam Rempublicam ab hostium furore vindicandam, conciliare niteretur. Arctissimis porro se amoris vinculis Venetorum Senatui conjunctum esse, quem sciret in Principis patris baptismo sponsorem adhibitum fuisse: confidere se proximo anno triginta navigiorum & eo majorem classem, lectissima Lusitanicæ juventutis manu instructam, auxilio missurum. At si minus quam expectaretur præstaret, id eum excusare, quod in novi orbis tractu terrestribus ac navalibus copiis cum Turcis continenter bellum gereret: ibi Christianæ rei suam opem utiliorem fore, quam si in Mediterraneo mari fœderatorum vires adauxisset.
[211] Quod vero ad uxoris ducendæ rationem attineret, se in ea quoque re optimam Pii voluntatem paternamque caritatem & agnoscere & venerari: [de nuptiis nil posse absque Hispano statuere.] sed quoniam ea de re inter se & Philippum Hispaniarum Regem auunculum suum jam agitarum erat, variaque intercesserant consilia, de quibus Pontifex haud satis edoctus Roma proficiscenti Ludovico certi quidquam præscribere non potuisser, exspectandum esse, quid Pius his litteris responderet, quas ad eum & ad suum in Urbe Oratorem super ea re proxime dedisset. Hæc per Internuntium, & per Apostolicas litteras ad Regem ipsum, & ad Henricum Cardinalem ejus patruum, Principem ætate & auctoritate gravissimum, & ad Catharinam Regis aviam, feminam non minore pietate quam prudentia præstantem, cum diu multumque agitata fuissent, nihil denique confectum est. Itaque Ludovicus, cum benigno responso magis quam rerum obtentu, a Lusitano dimissus, Pontificis jussu in Hispaniam revocatur: ut Regem Catholicum de fœdere jungendo in officio contineret; eumque, ut ea de re quam primum ad suos in Urbem mandata perscriberet, hortaretur.
CAPUT II.
Christianæ classes conjunctæ, fœdus tractatum.
CAP. IV
[212] Interim vero per litteras Pius Auriam admonuit, ut primo quoque tempore Regis Catholici classem, Pontificiis ac Venetis triremibus, ex composito jungendam curaret. Fecit ille statim quod jussus erat. Itaque sub æstatis finem, hoc anno MDLXX, Christianorum classis tota simul centum & octoginta fere triremibus, [Classis Christianæ conjunctio.] undecim onerariis, & duodecim quas vocant galeaceis constabat: in Cretamque devecta institit ut Cyprum versus proveheretur, ubi jam validissimus Turcarum exercitus, trecentis circiter navigiis, ac cum terrestribus tum navalibus copiis instructus, Nicosiam celeberrimam eamdemque munitissimam urbem mediterraneam circumsedebat. Verum Christiana classis, opportuna in dies capiens consilia, deque Turcarum progressu ad eos profligandos identidem certior facta, demum cognovit obsessam urbem jam in hostium potestatem pervenisse. Quo tempore inter Columnam & Auriam importune coorta controversia est, Auria se Columnæ placita ubique sequi non debere profitente: itaque turbata concordia, nihil proficiebatur. Hac re cognita Pius, vehementer condoluit: [per ducum discordiam inutilis redditur.] & quamquam Italicæ gentis dissentionem, percutiendique fœderis difficultatem animadverteret, ac tam ingentem & validam classem, fere omnem Italicis instructam viribus, diversas in sententias levi momento distractam esse intelligeret, non tamen deseruit sese: verum Deo, ad quem, uti dicetur, assiduis precibus confugere solebat, confidendum esse ratus; eumque precatus, ut ea controversia componeretur, obtinuit.
[213] Interea Catholici Regis de fædere mandata ad Pium afferuntur: quibus Rex, quod ad rationes suas attineret, Antonio Perenoto Granvellano & Francisco Pacieco Cardinalibus, [Interim ad Venetos Regiosque delectos,] & Joanni e Stunica Oratori in Urbe suo, ejus rei tractandæ & conficiendæ provinciam delegabat, arbitro Pontifice constituto: Veneti vero Michaelem Surianum, de quo jam dixi, pro se decreverunt. Quæ mandata qua par erat auctoritate munita, delegatosque viros cum tantæ rei & agendæ & explicandæ aptos esse Pius approbasset, eos advocatos ad se in hanc sententiam allocutus est. Maximis de rebus, iisque Reipublicæ Christianæ summopere necessariis, hoc tempore vobis, dilecti filii, est proposita deliberatio. Nam, ut videtis, in hoc summum orbis terræ consilium adhibiti estis, ad agendum ac providendum, [perorans Pius exponit quanti momenti res in deliberationē veniat,] qua ratione ac via, icto inter Christianos Principes fœdere, bellum & maximum & maxime pium ac periculosum, contra Turcas, acerrimos Christiani nominis hostes, non tam inferri ultro quam nobis illatum sustineri necessario, atque a nostris omnium cervicibus depelli propulsarique possit. Agitur ergo in hac causa de protegenda Ecclesia Catholica, de totius Christianæ rei, in primis vero de vestrorum Principum, quibus proximum imminet periculum, salute ac dignitate conservanda: denique (quod rebus omnibus antiquius vobis esse debet) de divini nominis honore ac gloria, cum piorum omnium bono conjuncta, & tutanda & augenda; vel etiam (quod Deus avertat) magno nostro cum damno sempiternoque dedecore, plurimum imminuenda.
[214] Jam vero conspicimus, ac summo nostro cum dolore, nec sine Christianorum Principum ignominia, [crescere per Christianorū dissidia Turcum,] sentimus, quas injurias, quas clades immanissimus Turcarum Tyrannus olim nobis intulerit: quam multas, easque nobilissimas, ac veræ pietatis antea cultu florentissimas, & urbes, & insulas, & provincias, & regna nobis eripuerit & usurparit. Discordia Principum Christianorum, fons malorum omnium & origo est. Dum enim ii aut intestinis dissidiis ac bellis mutuo sese conterunt & miserabiliter exagitant; aut alii aliud volentes, in contrarias sæpe sententias distracti, suam quisque rem cupidius procurant; interim barbarus ille hostis Asiam fere omnem, & magnam Africæ, magnam Europæ quoque partem quondam invasisse ac sibi subjecisse non contentus, ecce nostris temporibus Rhodum insulam cepit, ac Melitam aggressus, Chium atque alias insulas & regiones occupavit; expugnatoque Sigeto, bonam Pannoniæ partem suo subegit imperio. Nunc vero Selymus, terra marique ingenti exercitu comparato, universæ Christianæ Reipublicæ exitium intentans, ante omnia Cypri regnum obtinere contendit: [indiesque potentiorem ipsi Italiæ imminere:] ut non sine causa nobis omnibus inde sit graviter pertimescendum, ne sævissimus hostis idemque potentissimus, viribus auctus & ad majora nobis inferenda detrimenta in dies factus audacior, in Cretam Siciliamque transgressus, & cunctis mediterraneis insulis, portubus, orisque potitus, in Italiam, hoc est, in Christianorum viscera tandem irrumpat, omniaque subvertat. Quod quidem, ne ad peccatorum nostrorum ultionem fieri Deus permittat, ut assiduis precibus, ac meliore genere vitæ nobiscum enixe contendere decet Christianos omnes sic in primis summi Principes, sensibus ac viribus conjunctis, pro suo sibi divinitus tradito tuendæ Christianæ reipublicæ munere, impendentis periculi calamitatem nobiscum omni ope debent arcere.
[215] Nos autem, quos licet indignos divina providentia in hac totius orbis custodia & tamquam in specula collocavit, [quare solicitus ipse pro suo Pontificis officio,] ut integram ab exitio, liberam a periculo, vacuam a metu rem Christianam omnem nostra vigilia ac cura redderemus; Ecclesiamque Dei, quam ipse acquisivit sanguine suo nobisque commisit, sartam & tectam conservaremus; officio nostro deesse nullo modo possumus, nec volumus aut debemus. Quare, quando soli tantæ rei pondus sustinere non valemus, Reges ac Principes Catholici nominis jam pridem & monere, & hortari, & rogare pro nostra auctoritate non desistimus, ut communis hanc belli societatem, pro suo defendendæ religionis officio, [ac Principum voluntate,] nobiscum inire velint. Quam ad rem annuente Deo, cum vestrorum Principum, quorum potissimum hoc bello res agitur, animos paratos invenerimus, vestræ prudentiæ nunc est vestrique consilii, diligenter agere, providere & efficere, ne quid impediat aut interturbet, quo minus sanctissima hæc juxta, & necessaria jungi conflarique societas possit. Nihil autem impediet, si in communi periculo communia potius, quam privata commoda procuraveritis; si (quod vos pro vestra integritate & prudentia facturos esse confidimus) statueritis, nihil esse posse tanti, [hortatur ut adjungenda in communem hostem arma conspirent,] quod honori divino, quod Ecclesiæ sanctæ saluti, quod vestrorum Principum incolumitati, quod regnorum ipsorum bono, quod piorum denique omnium votis, quæ universa hoc in discrimen adducuntur, anteferendum putetis. Si communem pestem, communibus quoque remediis ac viribus, averti oportere; si totius Christiani nominis hostem, omnium si fieri possit Christianorum armis & opibus compescendum, debellandum, evertendum decreveritis: neque posse Regem unum aut alterum, quamvis præpotentem, per se tantam belli molem sustinere; sed complurium potentissimorum Principum conjunctas vires, divinisque & humanis opibus instructas, optime posse quosvis Turcarum & barbararum gentium, aut exercitus frangere, aut conatus comprimere, aut furorem extinguere, aut imperium nomenque delere.
[216] Non deerunt nobis hoc ad efficiendum tum divina, tum humana subsidia. Aderit tam piis conatibus ille ipse, qui Ecclesiam suam nec antea deseruit ullo tempore, [de divino fidentes auxilio] nec in præsens aut in posterum pro sua clementia est unquam deserturus. Nec fallere promissa possunt ejus nos confirmantis illis verbis: Ecce ego vobiscum sum omnibus diebus usque ad consummationem seculi: Confidite. Ego vici mundum: & Portæ inferi non prævalebunt adversus Ecclesiam meam. [Matth. 28 Io. & Matth. 16] Quæ tamen auxilia nobis ea lege Deus repromisit, ut, quantum in nobis est, semper connitamur efficere. Quod vero ad humana præsidia spectat, non solum vestrorum Principum animos in hanc expeditionem propensos, [& humanum in promptu habentes,] sed etiam paratos exercitus, & ad dimicandum alacres; jam instructas classes, & in aciem deductas, jam fortissimos duces ac promptos habemus. Tantum hæc omnia, ut firmiora, validiora ac diuturniora fiant, sanctissimi fœderis vinculo colliganda sunt. Quæ cum ita sint, videte quæso, ne Christianæ reipublicæ exitiosum, & nobis permolestum, & vobis turpe sit, huic summo consilio, præsertim in re tam aperta, quæ per se ipsa loquitur, consilium intelligi defuisse. Sed arripite opportunam hanc, quam Deus nobis offert, occasionem: quæ aliis temporibus optari quidem illa posset, sed par numquam certe reperiri: quin eam si neglexerimus, id apud posteros nostros merito nobis probro fuerit sempiterno.
[217] Quod si divinitus oblata tam præclara occasione uti voluerimus, cum perpetuo decore saluteque, frementis rabidi illius canis in nos sævientis dentes infringemus: florentissimum Cypri regnum, [ad Terræ sanctæ recuperationem Cypro servata viam habituri,] quod omni ope tueri conservareque debemus, non modo Venetæ, sed universæ Christianæ reipublicæ vindicabimus: nobisque ad sacrosanctum illud Salvatoris nostri sepulcrum, atque alia Palæstinæ loca, ipsius Christi Domini consecrata vestigiis, feliciter recipienda viam aperiemus, cum ad ea nullus alius nobis aditus relinquatur. Nam cum olim Hierosolymitani regni recepta possessio est, suadente humili quodam fratre, & Urbano II decessore nostro Christianos Principes fere omnes in eam expeditionem impellente; per Constantinopolitanos fines trajectus fuit Christianus exercitus: quod nunc fieri nullo modo potest. Sed cum una Cyprii maris navigatione in Palæstinam commodius adeatur, retenta Cypro, ad illas Terræ sanctæ ditiones recuperandas faciles patebunt aditus. Nec dubitare debemus, hoc inter nos percusso fœdere, quin alii Catholici quoque Principes in id ipsum deinceps facile conspirent. Quorum enim una fides est, una religio; [& aliis Principibus præituri exemplo:] eorum etiam ad illam tuendam ac propagandam unus debet esse animus, una contentio: & quorum idem est periculum, eorum quoque ad id depellendum idem studium junctaque potentia debet adhiberi. Ut quemadmodum omnis omnium Regum virtus, auctoritas, dignitas, splendor, opes, atque potentia a Deo, velut summo universæ potestatis fonte derivantur; ita ad illius & protegendum cultum & gloriam amplificandam, ea cuncta certatim conferantur, Ego vero, quod ad me attinet, illud aperte profiteor; si huic expeditioni præsentiam meam ullo modo prodesse posse confiderem, non modo me periculis omnibus libenter exponerem, sed inter primos etiam, pro gloria Dei & pro Christianæ reipublicæ salute, sanguinem & vitam alacriter profunderem.
[218] Hac cohortatione commoti sunt vehementer principum virorum animi, rei conficiendæ præsidentium: [cum autem neutri vellent esse in rogando primi] ac Pii magnitudine animi probitateque commendata, una cum Cardinalibus, tractando fœderi ab eo præpositis, convenerunt. Hi autem fuere, Joannes Moronus, Michael Bonellus, Joannes Aldobrandinus, Carolus Crassus, cui vita functo Joannes Paulus Ecclesia suffectus est, Petrus Donatus Cæsius, Hieronymus Rusticucius, viri prudentia, pietate & rerum usu præstantissimi: quos omnes (Morono excepto) in amplissimum Cardinalium ordinem ipse cooptaverat. Principio res inibi fuit, ut actum de ea propemodum esse videretur. Nam Regii, Venetos id supplices efflagitaturos esse confidentes, conditiones ut proponerent ipsi, præstolabantur. Veneti contra, fœdus, quod nequaquam deposcebant ipsi, sed Pontifex, non minori illis quam sibi commodo futurum esse profitentes, ea de re agere primi recusabant. Quocirca Pius, ut omnem tolleret difficultatem, is esse voluit, [prior Pius proponit capita ineundi fœderis,] qui utrosque ad id precatus impelleret, causam hanc, quæ ad universam Christianam Rempublicam pertineret, privatis omnibus omnium rationibus anteferendam esse demonstrans. Inde porro quædam rerum veluti capita proposuit, quibus negotium confici convenienter posset; eaque ipsis dedit expendenda.
[219] Regii vero, Pontificiis etiam nonnullis assentientibus, eam ad id legem volebant adhiberi, ut societas adversus infideles omnes conflaretur: ac nominatim in Mauritaniam, Principemque Seriphum, qui Philippo Regi Catholico intra fretum Herculeum infestus esse poterat. At Surianus obsistere: se non esse ad id agendum admissos, [quod in solos Turcas faciendum decernitur,] nisi ut in Turcas fœdus iniretur: hoc tantum & Principes rogatos esse, hoc sibi ab Republica sua datum in mandatis: de ceteris vero gentibus ac Regibus nominatim agere, non esse statuere, sed evertere, quod præcipue quæreretur. A quibus enim speratur auxilium, eorum non irritandos, sed conciliandos potius esse animos: neque iis injiciendam suspicionem esse, quorum adversus communem hostem essent exspectanda subsidia. Nam & Sophum Persarum Regem, quem Christianis auxilio futurum sperarent (quod etiam Cardinalis Moronus cum Suriano sentiens præmonuit) infidelium numero censeri. In Mauritanos autem societatem inire, illis potius quam sociis honorificum videri: minusque decere Hispaniarum Regem potentissimum, ad hostes nulla ferme instructos classe debellandos, sociorum auxilium quærere. Hac igitur approbata sententia, in Turcas tantum, & in loca illis subjecta, nominatim in Juliam Cæsaream (quæ nunc appellatur Algerium) Tunetum, ac Tripolim sociale bellum suscipiendum esse censuerunt. Erant porro qui vellent, ad fœderis pacta magis constabilienda, ea anathematis vinculis obligari: sed Venetis datam inter Principes fidem sufficere demonstrantibus, assensum est.
[220] In his atque aliis sententiarum varietatibus, quas omnes hoc loco referre longum sit minimeque necessarium, præsertim de communi sumptuum collatione, [ratio sumptuum initur.] diu multumque disceptatum. Erant ii sumptus in singulos menses aureorum nummum sexcentena fere millia. Surianus pro sua Republca, quartam partem, prætera nihil, in medium conferendum decernebat. Regii vero dimidium tantum, cum interim sextam partem contribuere vix posset Ecclesia, uti fecit in fœdere icto anno MDXXXVII, præsertim quod ab eo tempore annua Pontificis vectigalia minus quadringentis millibus aureorum haberent. Itaque Pontifex quinque tantum & triginta millia se tribuere posse pollicitus, quod reliquum erat oneris, æqua portione Regem inter & Venetos distribuendum esse dicebat; longe tamen plura, quam pollicitus esset, uti factum constat, postea præstiturus.
CAPUT III.
Ioannes Austriacus electus Dux totius exercitus. Fœderis conditiones, pecuniæ subsidia comparata.
CAP. V
[221] De totius porro ineundæ societatis exercitus Duce designando haud levis contentio fuit. Hispanis contendentibus, ut ad id Regius aliquis propterea decerneretur, [Dux totius exercitus] quod & Rex ipse plura quam alii in id subsidia conferret, & hoc ad regiam existimationem valde pertineret: eam tamen electionem comprobari Pontificis Venetorumque volebant arbitrio. At Veneti, indictum sibi fuisse bellum objicere: idque in mari orientali gerendum, ubi sui vel duces vel milites locorum peritia præstarent, ubi quoque Turcis subjecti populi, Venetis potius quam Regiis aut Pontificiis signis, ad se illa servitute eximendos, excitarentur: denique se majore classe instructos esse, propterea e suis unum totius belli Ducem constitui par esse. Assensere demum, ut tres Imperatores essent, qui deliberarent de rebus omnibus, eorumque deliberationes atque consilia, quod ad executionem attinet, arbitrio Pontificis remitterentur. Ceterum Pius supremam hanc Præfecturam Emanueli Philiberto Sabaudiæ Duci, [post variam deliberationem,] utpote Principi summa auctoritate ac bellicarum rerum usu præclarissimo, mandare maxime cupiebat: eaque de re cum ipsius sensum per litteras explorasset, ille pro sua pietate animique moderatione respondit, se Pontificis nutu in bellum contra Turcas, tantum ut auxiliarem militem, libenter profecturum: nullumque laborem aut periculum, ut Christianæ reipublicæ prodesset ac Pio obtemperaret, unquam detrectaturum. Verum ne Pontifex voti compos fieret, aliorum obstitere suspiciones: Venetis quidem objicientibus, quod cum alia multa id præpedire viderentur, tum illud in primis quoniam ille Cyprium in regnum sibi jus esse prætenderet; Hispanis vero, ne id imperii præpotenti viro ditionesque suas amplificare cupienti deferretur, obsistentibus, unumque Joannem Austriacum, Cæsaris Caroli V filium, deposcentibus: his tamen, ne a Pontifice prorsus dissidere viderentur, placebat, ut rei quidem terrestri Sabaudius ipse, navali vero præficeretur Austriacus.
[222] At vero Pius, totius belli summam uni potius quam pluribus committendam esse ratus, negotium ita confecit; ut, cunctis approbantibus, summum belli Ducem atque Præfectum Austriacum ipsum declararit, [deligitur Ioannes Austriacus;] qui rei navali terrestrique cum imperio præsideret. Erat is supra ætatem tot tantisque bellicarum rerum laudibus insignis, ut tanti belli molem ei tradi tuto posse, cum paulo ante res bene gesta in tumultu Bœtico contra Mauros, tum navalis hujus expeditionis felicissimus exitus indicarit. Prospiciebat enim Pius ope divina fore, ut Christiana res in eo bello prospere procederet; & cum eum uti summum belli Ducem aliorum consilia audire præstareque oporteret, futurum ut res celerius conficeretur: rebusque deliberandis, ex trium Præfectorum suffragiis duobus evincentibus, Pontificii Venetique Ducum sententia facile conveniret: quippe qui cum hoste congredi magis cuperent, ac bellum extrahere iis foret incommodius quam Hispanis. Veneti autem primum Hieronymum Zanium, deinde eo revocato, Sebastianum Venerium, viros prudentissimos, ac rerum maritimarum peritissimos, suæ classis Imperatores declaraverunt.
[223] Disceptatum porro est de summi Imperatoris Vicario constituendo, quando Joannes expeditioni coram præesse non posset. Id igitur muneris, post varias contentiones, Pius detulit Columnæ, Pontificiæ classis Præfecto, qui nec ita pridem, [Vicarius ejus Columna,] de rebus ab se tum gestis tum gerendis cum Pontifice communicaturus, Romam e classe redierat: atque hunc subinde Venetias misit, qui non mediocriter nutantes Venetorum animos confirmaret. Ii namque suspicati, ne Surianus, maturandi fœderis impense cupidus, plura quam habuerat in mandatis præstitisset, Joannem Superantium illi collegam adjunxerant, qui rem difficultatibus obstruebat. Verebatur etiam Pius, ne Veneti ancipiti distracti consilio rem protrahere cuperent, spe ducti fore ut Turca pacis consilium iniret. Non defuere tamen, qui objicerent Pio, nequaquam e dignitate Pontificia factum videri, ab se aliquem ea de re Venetias mitti. Quibus ipse respondit, [qui Venetias missus obstacula removet:] se pro communi Christianæ rei beneficio indigna quæque perpeti velle, atque extrema virium experiri. Quod si Veneti sua explicare consilia noluissent, sacratissimum Christi sanguinem pro iis, quos Turca jam captivos tenebat, effusum de illis pœnas repetiturum. Columna igitur Venetias profectus, rem ita composuit ac tam præclare sese gessit; ut magnam prudentiæ laudem inde consecutus, eam legationem necessariam fuisse demonstraret. Jam vero tot tantisque difficultatibus res erat impedita, ut sanctum hoc & necessarium fœdus fieri minime posse dicerent sapientes viri, nisi summa virtus, acre studium, singularis prudentia ac patientia Pii Pontificis, bene juvante Deo cunctis submotis impedimentis, rem ad exitum perduxisset. Post multas igitur, & graves, [itaque sancitur fœdus] & longas contentiones, anno MDLXXI, ad XIII Kal. Junii confectum est negotium; atque in publico Pontificis & Cardinalium consessu solennis jurisjurandi religione sancitum fœdus, magna piorum lætitia subinde promulgatum, in has convenit conditiones.
CAP. VI
[224] Pius V Pontifex Maximus, Hispaniarum Rex Catholicus Philippus, & Veneta Respublica fœdere perpetuo junguntur, [sub his conditionibus.] tam ad inferendum bellum, quam ad illatum quoque propellendum, adversus Turcam & omnes quas ille possidet ditiones, Julia Cæsarea (que nunc Algerium appelatur) Tuneto ac Tripoli etiam comprehensis.
Bellicus fœderatorum apparatus sit, triremes ducentæ, onerariæ centum; Italorum, Hispanorum, & Germanorum peditum quinquaginta millia; equitum levis armaturæ quatuor millia & quingenti; bellicis tormentis, tum majoribus tum minoribus, commeatu, ceterisque rebus necessariis instructi.
Opes & apparatus ejusmodi quotannis, mense Martio aut Aprili ad summum, in promptu sint in Orientali mari; ut iis rebus belli Duces, ad fœderatorum & Christianæ reipublicæ utilitatem, pro opportunitate rerum ac temporum uti possint.
Quod si hostes adversus sociorum loca bellum susceperint, classium Præfecti, vel cum omnibus copiis vel cum earum parte, ante suscepta expeditione relicta, opem ferant; omnesque vires ad auxilium vexatorum convertant.
Fœderatorum Principum Oratores quotannis per autumnum, de suscipienda in annum insequentem expeditione, ac de copiis comparandis, cum Pontifice Romæ deliberent decernantque.
Pontifex Sedesque Apostolica duodecim triremes, rebus omnibus necessariis ornatas; ac tria millia peditum equitesque ducentos & septuaginta præbeat.
Pontifex sextantem, Rex Catholicus semissem, Veneti trientem totius sumptus bellici tribuant.
Sumptus, quos facere Pontifex non possit, pro ratione suarum partium Rex & Veneti suppleant. Si quid Veneti plus sua portione dederint, id Rex compensare teneatur.
Veneti commemoratas duodecim triremes, bellicis tormentis & armis præmunitas, Pontifici commodent: quas ipse milite, remige, & commeatibus instruat; & confecto bello, instructas Venetis reddat, nisi quid belli vis absumpserit.
Et quoniam fieri potest, ut rerum bellicis usibus necessariarum major uni quam alteri copia suppetat; si quis plus sua portione contulerit, ab alio ceteris in rebus compensetur.
Si commeatus fœderatis deesset, eum sibi e locis suis aut aliunde, prout commodius fuerit, capere liceat, moderato pretio, sintque rei frumentariæ exportationes sociis omnibus liberæ, ad usum copiarum. Nemini vero fas sit ex iis locis commeatum exportare, in quibus inesse contigerit; nisi prius fœderatorum classibus copiisque provisum fuerit. Liceat tamen Catholico Regi commeatum arbitratu suo Guletanis, Melitensibus, classisque suæ necessitatibus, ex Neapolitano Siculoque regnis devectum, providere.
Ubi vero certum vectigal exportantibus est impositum, id in sociorum detrimentum augeri non possit: at ubi ordinarium portorium non existit, id mediocrem summam non exuperet.
Quod si Turcæ, præsertim ab Algerio, Tuneto, Tripolive, Regem Catholicum bello petant, quo tempore nulla fœderatorum fieret expeditio, tum Veneti quinquaginta triremes bene munitas Regi subsidio mittant: quod ipsum fiat ab ipso Rege, si Turca Venetos aggrederetur: atque id auxilii negari non possit, dummodo qui bello premuntur, majores non habeant vires, quam sit fortasse quod petunt subsidium.
Si vero contra Algerium, aut Tunetum, aut Tripolim Hispanus bellum suscipiat, quo tempore nulla sociorum communis fiat expeditio, vel nullum a Turca Venetis grave periculum immineat, tunc Veneti quinquaginta bene validas, & instructas triremes ei mittant auxilio. Id ipsumque pariter auxilium Hispanus Venetis simili conditione submittat, quando ipsi in Adriatico sinu ab urbe Apollonia, quæ nunc Velona dicitur, Venetias usque bellum gererent.
Si quis Pontificiæ ditionis locus bello tentaretur, reliqui fœderati periculum nitantur avertere, ad ejusque tutelam conspirent.
Omnibus rebus & consulendis, & decernendis, & administrandis tres fœderatorum Principum summi Duces intersint: ratumque sit, quod vel tres communi consilio vel duo decreverint.
Bellicæ societatis hujus & totius Christianæ classis, maritimarumque & terrestrium copiarum omnium, summus Imperator sit Joannes Austriacus: qui vel de communi cum ceteris fœderatorum Præfectis, vel saltem de consilio unius rebus omnibus moderetur. Quo absente vel impedito, summa cum potestate præsit Pontificiæ classis Dux, Marcus Antonius Columna.
Summus Imperator in communi expeditione communi fœderatorum vexillo utatur: in propria vero expeditione cum proprio vexillo præsit is, qui illam susceperit.
Honorificus porro locus Cæsari, & Gallorum & Lusitanorum Regibus pateat, ad hanc belli societatem ineundam: qui pro sua singuli portione fœderis vires adaugeant.
Hos & ceteros Christianos Principes Pontifex pro sua auctoritate paterne cohortetur; ut hoc inito sociali fœdere, viribus & armis Christianæ reipublicæ consulant: quod ut fiat, ceteri quoque fœderati operam omnem & auctoritatem adhibeant.
Loca communibus fœderatorum atmis recepta inter ipsos distribuantur, ut in fœdere anni MDXXXVII, Tuneto, Algerio, Tripolique exceptis, quæ oppida sint Philippi Regis: tormenta vero apparatusque bellici, ubivis gentium venerint in potestatem, pro ratione sumptuum inter fœderatos dividantur.
Epidaurum, Ragusium nunc appelatum, ejusque ager nullum a fœderatis detrimentum aut incomdum accipiat, nisi aliqua justa de causa vel Pontifici Pio vel ejus successoribus secus visum fuerit.
Neque vero per ullam causam inter fœderatos controversia objici possit aut impedimentum, quo minus vel expeditio vel fœdus non continuetur: atque ejusmodi controversias quælibetque dissidia judicare, tollere, vel componere, sit Pii Pontificis ejusque successorum.
Ne cuiquam ex fœderatis liceat, aut per se aut per alium, ceteris sociis inconsultis ac non approbantibus, agere de pace aut de induciis, aut de ullo amicitiæ genere cum hoste communi. Atque hæc quidem omnia bona fide plene & integre, ut Christianos Principes decet, servare studeant fœderati.
CAP. VII
[225] Sancito fœdere atque, uti diximus, promulgato, tum ad agendas gratias divinæ majestati, tum ad cælestem opem implorandam, ut ea res bene ac feliciter eveniret, publicas in Urbe tridui supplicationes, quibus ipse more suo pedes interfuit, [Iubilæum promulgat:] & amplissimum per universum Christianum orbem Jubileum Pius indixit; Cardinales omnes graviter cohortatus, ut quisque se, familiamque suam ad ipsas habendas supplicationes, ac Jubileum ea religione promerendum componerent, ut & Deum placare & Christianis populis singulari pietatis exemplo esse possent. Mox cum intellexisset, Venetos ferme supra vires bellicorum sumptuum magnitudinem bello contra Turcas gerendo sustinere, [concedit facultatem ab Ecclesiasticis accipiendi subsidia.] clementer illis indulsit, ut in universa ditione Veneta ab sacratis viris aureorum nummum centena millia in annos quinque, durante fœdere, per sacros administros colligere possent. Similique usus liberalitate in Regem Catholicum, ei multiplicem cogendæ pecuniæ tribuit facultatem: atque illi centum triremes confirmavit, quæ ad maritima Italiæ tutanda præsidia, Pii IV conccessu, Ecclesiæ vectigalibus sustentabantur. Inter hæc nonnullis Pio subjicientibus, opportune factum iri, si per eam occasionem opimos proventus aut alia commoda consanguineis suis apud Regem ipse procuraret, se sacrarum facultatum mercatorem nequaquam esse respondit: sed ejusmodi subsidia ad Christianæ reipublicæ salutem se gratuito ac libenter concessisse, ut fœdus ictum eo liberalitatis vinculo sanctius devinciret. Ac vere id quidem: neque enim ea prius ut concederet, adduci unquam potuerat, nullam ejusmodi causam subesse videns.
[226] Et quoniam propter multa eaque maxima, quæ & Melitensibus & Cæsari in Pannonia contra Turcas, [pecuniam colligit] & Gallorum Regi & Belgis Britannisque Catholicis adversus hæreticos pugnantibus, tum pecuniarum tum vero copiarum auxilia sæpe miserat, exhaustum erat ærarium Pontificium; ex urbanis Magistratibus nonnulllos bellici hujus subsidii causa vendere, ut moris est, prope cogebatur. Quare Cardinali Alexandrino, sororis suæ nepoti, Camerarii munus, quod ei superiore anno contulerat, abrogare venaleque habere constituit. Id vero Cardinali minime ingratum accidit: [vendito munere Camerarii,] quin etiam is Christianæ reipublicæ causa in gratiam Pontificis tali munere libentissime sese abdicans, Pio id postulanti respondit, si vellet eo genere subsidii ad ejusmodi occasionem ut, id majoris se in beneficii loco positurum, quam eo ipso recipiendo posuisset. Hunc igitur Magistratum, qui suapte natura venalis erat, vendidit Pius septuaginta milibus nummum aureorum. Eademque de causa Cameræ Apostolicæ clericorum numerum, [Clericos Cameræ augendo,] cum antea septem essent, adauxit ad duodenarium: e quibus centum & vigintiquinque millia nummum aureorum collegit. Duodecim ditioribus Cœnobitarum Ordinibus, qui postea triginta duo aureorum millia in annos singulos se collaturos esse transegerunt, quadringentorum millium aureorum tributum imperavit: ex quibus fidei Montem instituit, eumque Religionis Montem appellari decrevit: [exigendo contributiones a Religiosis.] atque eisdem Ordinibus ipsius subsidii causa, nonnulla bona sua vendendi fecit potestatem. His & aliis præterea Cœnobitis senas decimas imposuit: habitaque mendicantium Ordinum ratione, illorum tributum ad tres decimas, ex antiqua æstimatione revocavit. Super alios itidem sacros fructus ac pensiones per Italiam, excepta Venetorum ditione, sex decimas indixit. Ad hæc usus quoque semel est menstruo fructu nonnullorum Romanæ curie Magistratuum. Statuit demum ut exules tum Clerici rum laici, ab exilio revocarentur; in eos imposita multa, per viros ad id electos definienda.
[227] Fuere, qui per hanc occasionem Pio proponerent, ex usu maxime futurum, si ad ecclesiastica beneficia regressus Sacerdotibus concederet: [recusat tamen pretio concedere regressum ad beneficia.] nam inde decies fere centena aureorum millia colligi posse: quorum tamen confilio minime acquiescendum Pius putavit, quod ea res ad alia multa & indigna & indecora viam patefaceret. Sic enim fore, ut Ecclesiastica bona, quæ viris probis ac sapientibus arbitrio Pontificum distribuenda essent, sensim ineptorum & indignorum hominum fierent quasi patrimonium: atque ita non virtuti & Ecclesiarum utilitati; sed carni ac sanguini, atque adeo impuris interdum administris consuleretur. Denique nullam tantam esse posse necessitatem, quæ Principem quemvis bonum, nedum Pontificem Summum, ad ea quæ vel divinis vel humanis legibus minime consentanea sint, publice concedenda debeat inducere. Verum ante omnia summo id sibi studio faciendum existimavit, ut sine cunctatione ad Christianos Principes legationes decerneret, cum, ut junctum fœdus magis ac magis confirmaret, tum etiam ut eos ad moliendum, si fieri potuisset, Turcarum excidium impelleret ac provocaret.
CAPUT IV.
Legatio Cardinalis Alexandrini ad Philippum Regem Catholicum.
CAP. VIII
[228] In amplissimo igitur Cardinalium consessu, ad XIII Kal. Julias habito, Cardinalem Alexandrinum ad tres præcipuos Christiani orbis eosdemque potentissimos, Hispaniæ videlicet, Galliæ & Lusitaniæ Reges; & Cardinalem Commendonum absentem ad Cæsarem Poloniæque Regem, Legatos Apostolicos declaravit. [Cardinalis Alexandrinus, Legatus Apostolicus] Sed de Commendono postea; nunc de Alexandrino: cui ad Reges ipsos litteras dedit, pastoralis studii ac paternæ caritatis plenas: quibus litteris, quam gravate præsenti illius sibi & unice cari & intime conjuncti opera privaretur, ostendit. Huic proficiscenti complures lectissimos sacros Proceres virosque præstantissimos comites esse voluit. In his fuere præcipui, Hippolytus Aldobrandinus, jam ab ipso Pio primum Romanæ Rotæ lectus Auditor, hujusque legationis ac negotiorum omnium moderator, nunc Clemens VIII Pontifex Maximus; Alexander Riarius, Apostolicæ Cameræ Auditor, Patriarcha Alexandrinus; Hippolytus Rubeus, Episcopus Ticinensis; [cum præclaro comitatu] Joannes Franciscus Sangeorgius, Comes Blandratæ, mox Urbis Præfectus & Episcopus Aquensis; Matthæus Contarellus, legationis hujus, deinde Gregorii XIII Datarius; Franciscus Maria Taurusius, mox Avenionis, nunc Senarum Archiepiscopus, omnes postea Cardinales; Cæsar Specianus post Novariensis, nunc Cremonensis Episcopus; Guilielmus Bastonus, nunc Episcopus Ticinensis; Vincentius Herculanus & Bartholomæus a Lugo, ambo ex Dominicano Ordine Theologi: ille ad Sarnensem primum, inde ad Forocorneliensem, mox ad Perusinum; hic ad Interamnensem Episcopatum assumpti; Franciscus Borgia, ex Gandiæ Duce religiosus, tunc Præpositus Generalis Societatis Jesu; Annibal Crassus, Cameræ Apostolicæ Clericus, post Episcopus Faventinus; Pyrrus Tarus & Joannes Petrus Gislerius, præsules Romani; omnes viri pietate, rerum usu, integritate, sapientia, ceterarumque virtutum splendore conspicui: ut præclarum hunc comitatum, Romanæ aulæ florem, & Episcoporum, Cardinalium, summorumque Pontificum quasi seminarium fuisse, nec immerito, dixerimus.
[229] His & aliis omnibus Pius cautum esse jussit, ne ullum omnino donorum genus, seu a Principibus seu ab aliis acciperent, neque pro seipsis aut pro aliis Legati gratia apud ipsos Principes uterentur: [profectus in Hispaniam] suum enim esse, meritis præmiis eorum quemlibet afficere. Neque vero moram ullam interponere Legatum passus est, summa diligentia maturandæ profectionis primum ad Catholicum Regem, in quo majora earum momenta rerum posita esse videbantur. Itaque pridie Kalend. Julias Roma profectus & in itinere cum ab aliis. Italiæ Principibus, tum in primis a Sabaudiæ Duce, magnis acceptus honoribus; apud eum biduo commoratus, atque ejus optimique Principis Guilielmi Jojosæ, [& Madriti humanissime a Rege exceptus,] Galliæ Narbonensis Proregis, ductu per medios Galliarum hæreticos Avenionem usque deductus incolumis; III Kalend. Octobris ejusdem anni, Mantuam Carpetanorum (Madritum appellant) pervenit: ibique ab Rege, qui honoris causa cum Regio comitatu ei obviam processit, honorificentissime & humanissime fuit exceptus. Redditis a Pontifice litteris Legatus ostendit, tam ardenti communis salutis studio Pium teneri, ut si per ætatem licuisset, ipse ad hæc cum Rege peragenda venturus fuisset; sed quoquo modo posset id absentem agere, quod coram præstare impediretur: summo Dei beneficio socialis belli fœdus in Turcam sancitum esse, nunc ineundam esse rationem, non modo ne auxilia quæ pepigissent minuerentur; sed ut nova eaque majora si fieri posset adderentur. Regi, ad rem Christianam tutandam & conservandam nato, omnia tentanda & conanda esse, ut furentem Christiani nominis hostem reprimeret: ejus opes & imperium quotidie magis augescere, Christianorum imminui. Nisi conando audendoque Rex aliquid pro viribus moliretur, periculum imminere, ne ut cœpisset res Christiana laberetur: si bellum contra Turcam Rex ardentius suscepisset, eum non modo illata ab eo vulnera ulcisci, [hortatur cum ad bellum Turci eum serio promovendum,] sed etiam tota Africa potiri posse. At si Venetorum vires frangerentur, Regi graviora impendere pericula: cladibus, quas Pannoniæ & Austriacis ejus cognatis passim hostis intulisset, plus satis ostendi, quo in discrimine res Hispana & Italica versaretur.
[230] Ceteris quidem Principibus Christianis minus turpe fore, [quod neminem magis quam ipsum id deceat] si alienis periculis neglectis sua tuerentur: Philippum vero, qui opibus & auctoritate tantum valeret, ut merito columen Christianæ reipublicæ religionisque præsidium haberetur, vix (quod pace tantæ Majestatis dictum vellet) effugere vituperationem posse, si quos Principes aut nationes a Turca opprimi pateretur: omnium sive existimatione sive efflagitatione, neminem magis decere quam Philippum, libertatis Christianæ vindicem se præbere. Illi ergo, ut Christianæ rei sibique consuleret, difficillima quæque superanda esse. Icti namque foederis viam, quae a primis rerum agendarum consiliis duxisset ad deliberationes, magnas difficultates habuisse: sed illam majores habituram, quæ a deliberationibus ferret ad exequenda absolvendaque ea quæ decreta fuissent. In primis igitur diligentiam adhibendam esse, ut statutis locis ac temporibus rerum bellicarum apparatus & copiæ præsto essent: cum plerisque in rebus tarditatem & procrastinationem obesse, tum hoc bellum celeritate indigere: consilia, ut Rex ipse optime nosset, esse temporum, quæ in horas mutarentur; cum negotiorum maturitates præterissent, rerum opportunitates sero & nequidquam quæri. [providendumque maturæ apparatui necessario.] Ad rem igitur bene gerendam magni interesse, belli rationes ita constitui, ut ex re & tempore consilia capi possent: ne in rebus subitis & angustis, cum maturato opus esset, Rex semper consulendus, interjectoque longo terrarum spatio ex Hispania deliberationes semper essent expectandæ. Omnia præterea Regem experiri & tentare oportere, ut Maximilianus Cæsar & Carolus Galliæ Rex in hanc belli causam descenderent. Omnia autem prospere processura, si hostis terrestribus Christianorum & navalibus copiis urgeretur. Hæc, in quibus secundum Deum spes salutis consisteret, Pium non solum petere & obtestari, sed etiam quasi debita ab eo Rege poscere, cujus, Deo bene juvante, quam maximæ in orbe terrarum opes essent.
[231] Legatum hæc & alia referentem benigne Rex audivit: Pio, qui de Christiana republica numquam nisi divine cogitasset, se maximas gratias agere, majores etiam habere: primum, [cui Rex annuent] quod tali mente esset, quali caput & summum columen rei Christianæ esse deceret: deinde quod Alexandrinum Cardinalem, consiliorum & pietatis avunculi effigiem, ad se misisset. Pii mandata sibi curæ futura: omniaque prout tempus & res sineret, se diligenter acturum. In primis ergo Joanni Austriaco, in eam expeditionem profecturo, mandavit, ut expleta ejus anni navigatione, [cum accelerando bello providisset;] cum triremibus cunctisque bellicis opibus in Italia subsisteret, quamvis paulo ante eidem jussisset, ut hibernatum rediret in Hispaniam. Deinde, ut nulla de re ad initam societatem pertinente, ex Hispania dehinc Romæ aut in classe expectanda deliberatio esset: liberam potestatem cognoscendi & decernendi, quæ ex usu essent, Granvellio & Pacieco Cardinalibus Stunicæque Oratori suo permisit. Quidquid illi Romæ constituissent, id ratum firmumque perinde, ac si apud se actum esset, futurum. Præterea jussit, ut præscriptis temporibus decreta subsidia præberentur: denique per litteras & Cæsarem & Galliarum Regem, ad ineundam fœderis societatem, ut Legatus Pii verbis postulaverat, graviter cohortatus est.
[232] Initæ vero societatis rebus hunc in modum constitutis, Legatus habere se ad eum privata Pontificis mandata demonstrat: [rogatur a legato] quæ etsi non ad belli rationem, ad tollendas tamen dissidiorum causas pertinerent. Pio semper id animi fuisse, ut amicos & Sedis Apostolicæ studiosos Reges, non modo nihil sui juris deperdere, sed etiam dignitate, gratia & honore auctiores esse vellet. Quæ ceteri summi Pontifices in Neapolis Siciliæque Reges olim contulissent, ea ita firma esse debere, ut ne quid de sacrosanctæ Sedis jure derogetur. Sed in eorum regnorum administrationem multas corruptelas irrepsisse, quæ sacris legibus ac Pontificiæ auctoritati repugnarent: ut inter alia, quod Regii constituta in Sicilia monarchia, [ut Neapoli & in Sicilia consulat libertati ecclesiastica,] quæ ad Apostolicæ Sedis patrimonium pertinet, in sacros viros jus sibi vindicarent, & in Neapolitani regni finibus Concilii Tridentini decretis non obtemperaretur: Pontificiisque litteris & constitutionibus, quæ decreti Regii, quod Exequatur appellant, immunes esse deberent, obsisteretur. De his & aliis Legatus Pii verbis petebat, ne ab institutis superiorum temporum, & ab jure tamdiu retento recederetur. Nec magis Sedis Apostolicæ quam ipsius Regis interesse ut iis malis occurreretur: propterea quod ubi Ecclesiastica jura violarentur, ibi nescio quo divino consilio fieret, ut turbulentæ seditiones pestiferæque hæreses exorirentur; populique communicatis consiliis in caput & in fortunas Principum conjurarent. At ubi Principes cuncta post religionem habuissent, & humana imperia sacræ auctoritati submittenda probe pieque sensissent; ibi eos, pulsis curis atque periculis, solido ac tuto rerum statu frui: idque tum vetustis, tum recentibus exemplis constare. Ceterum Pio curæ esse, non modo ut sine injuria, sed etiam sine querela res administrarentur.
[233] Eum præterea postulare, ut controversiæ Mediolanensis Ecclesiæ finis imponeretur; & jus amissum veterum Archiepiscoporum culpa, [Mediolanensi Archiepiscopo jus suum relinquat,] qui diutius absuerant, restitueretur. Lectionem Oeconomi ipsius Ecclesiæ, quam sibi Regii usurpaverant administri, summo Pontifici, ad quem unum id jure spectat, relinquendam esse. Regem, qui ad æquitatem omnia referri vellet, Pio pergratum facturum, si suis præcepisset, ne se alieno juri immiscerent. In regno Neapolitano & Mediolanensi ditione, ad sustinendum bellum Turcicum, sex decimas Pium indixisse: eam collationem mere esse Ecclesiasticam, [indictas a Papa decimas per suos non attingat.] eamque pecuniam veteri instituto ab Ecclesiasticis administris exigendam esse: neque vero quidquam Regiis impertiendum: si quid eis antea tributum esset, id summorum Pontificum indulgentia factum fuisse, neque ejus rei certam ac perpetuam legem posse constitui. Nunc vero Pium postulare, ne pecuniam ad bellicos usus erogatam, ad suorum lucrum revocari Rex pateretur.
[234] [Cosmo Magni Ducis datum titulum ne indignetur] Illud porro Pio non minorem curam attulisse, quod de Cosmi Magni Etruriæ Ducis titulo nonnulli per invidiam, secus ac res esset, Regi detulissent; multaque affinxissent, quibus a Cosmo Regis animum alienarent. Sed non esse, cur id Regi aut ægre ferendum esset aut æmulis credendum putaret. Principem Italum esse neminem, qui afflicta Christiana republica se ad omnes casus paratiorem ac constantiorem præbuerit, quam Cosmus Medices. Officia ejus & studia, cum aliis occasionibus, tum precipue proximo bello Gallico perspici potuisse. Præclarum hunc virum, & de Ecclesia optime meritum, consilioque & pietate florentem, dignum judicasse, quem Magni Ducis titulo pro potestate decoraret. Testem esse Deum, se neque ambienti neque petenti, sed ultro, hunc honorem detulisse. Quo consilio & qua spe hunc æmuli oppugnassent, Regem conjectura assequi posse. Cosmum, qui in eam rationem semper incubuisset, ut æqui & iniqui intelligerent, se fide & observantia erga Regem ceteros anteire; etiam in posterum omnia facturum, cum ingenti significatione suæ erga tantam majestatem propensæ voluntatis.
[235] Ad hæc illud Pio molestum accidisse, quod de M. Antonio Columna Regi delatum esset, [aut Columnā classi Pontificiæ præfectum,] eum a Pio delectum, quem Pontificiæ classi præficeret, Summique fœderatorum Imperatoris Vicarium constitueret, non, ut quidam per invidiam querebantur, quod alios ab Hispanis propositos minus quam par esset vel æstimaret Pius, vel privatis rationibus ductus quemquam posthaberet: sed quod Columnam, clarissimi nominis ducem & bellicæ virtutis gloria præcellentem, Catholici Regis studiosissimum cupidissimumque perpetuo cognovisset; hæc omnia ea mente constituta fuisse, ut Regi gratificaretur. Alios præteriisse, qui Principum quidem opibus & studiis commendarentur, sed minus multa virtutis suæ documenta dedissent. Superiores summos Pontifices vix aut numquam adduci potuisse, ut hujusmodi honores intimis Regum clientibus deferrent: quod igitur Pontifici, pro sua in Regem caritate gratiam conciliare vel augere debebat, id Columnæ invidiam confiasse: sed quod gloriæ esse par erat, id vitio verti minime oportere. Denique, non ut Pii gratia Columnæ prodesset, sed ne obesset, Regem rogari.
[236] Pium præterea magnum aliud opus conari, eumque spe quadam obtentari, [utque Algerii Præfecto Christianis adjungendo faveat.] fore ut Lucialius Calaber, Christianæ religionis desertor, tunc Algerii Præses, archipirata notissimus, idemque terrestrium ac navalium certaminum usu insignis, ad pristinum veræ religionis cultum reverteretur, si ei de ditione aliqua vel certo stipendio in Italia provisum esset: ea namque de re Pium recentibus litteris factum esse certiorem. Itaque Regem optime reipublicæ Christianæ consulturum, si tam bellicosum ducem & tam multa audentem Turcis detraxisset: quod si conatus irriti cecidissent, tamen id boni sua sponte secuturum, ut ob eam rem Lucialius Turcis invisior & suspectior ad omnia redderetur. Et quidem Pio, nec inanis spes injecta esse videbatur, si inter Christianos Principes illud teneretur institutum, ut huic hominum generi opportuna & commoda degendæ vitæ subsidia tribuerentur, fore, ut non modo Catholicæ fidei desertores, sed ex ipsis quoque Turcis non pauci ad Christi castra confugerent. His expositis, Legatus adjecit, posse Rempublicam inclinatam erigi, si quæ præclare inchoata essent, constanter ad exitum perducerentur. Pontificem omnem spem rei bene gerendæ, secundum Deum, in spectatissima Regis pietate positam habere: quam si iis miseris temporibus præstitisset, imminentia pericula longe fore leviora. Spe impetrandi se lætum, ad talem tantumque Regem venisse: lætiorem discessurum, si responsum super tantis rebus, quale magnifica & generosa Regis instituta spoponderant, retulisset.
[237] Ad hæc Rex, non minore quam antea benignitate, respondit: [Rex benigne ad singula respondet.] Regni Neapolitani Siculique ditiones eo jure se tenere, quo a majoribus traditas accepisset: ut aliena occupare non consuesset, sic hereditarias & justas possessiones tueri æquum esse. Etsi possessione & causa se superiorem existimaret, tamen Pontifici se morem gesturum: hominemque peritum rerum ex suis Romam missurum, id quod ante recusasset, qui in re præsenti de iis controversiis disceptaret. De jure Mediolanensis Ecclesiæ, de Oeconomatu, de decimarum rationibus, in auctoritate se summi Pontificis penitus futurum. De Cosmo, licet alii secus scripsissent aut coram locuti essent, tamen se Pio crediturum potius: nec solum in Cosmum se eum futurum, quem Pius esse voluisset; sed Maximilianum Cæsarem, qui ei ob novitatem honoris valde succensuisset, leniturum. De Columna, quanti eum faceret, cum res ferret, se factis ostensurum: neque solum de conservanda, sed etiam de amplificanda ejus dignitate libenter cogitaturum. De Lucialio vereri, ne medicina morbo esset inferior. Nam etsi ea Pii sapientia esset & auctoritas, ut ipse ab eo, non summus Pontifex ab se deberet admoneri; tamen indicandum, quid vere sentiret; ab hujusmodi hominum ingeniis, qui ad omnem auram spei mobiles essent & infidi, nullam bonam frugem exspectari posse. Se tamen cogitaturum, quid de hac re commode fieri posset. Omnibus in rebus officium, fidem, & pietatem præstiturum: & Pio Pontifici, quem ipse unice diligeret & coleret, quibuscumque in rebus posset, obsecuturum.
CAPUT V.
Legatio ejusdem Cardinalis Alexandrini ad Reges Lusitaniæ & Galliæ.
CAP. IX
[238] Cum amplissimis verbis Legatus Philippo gratias egisset, ad Sebastianum Lusitaniæ Regem progessus est: & cum eadem fere, quæ superiore anno Ludovicus de Torres Internuntius postulaverat, ab eo deposceret; eadem ferme responsa retulit. [Epist. 53 l. 3] [Idem apud Regem Lusitaniæ legatus agens,] In hisce atq; aliis rebus agendis, ajebat Rex, Pontificis in se benevolentiam, paternam caritatem atque prudentiam non solum diligere, verum etiam admirari. Quæ vero causæ ante obstitissent, quo minus auxilia præberet, easdem etiam nunc manere: & ut nunc se res haberet, non solum mansuras, sed ad veteres difficultates novas etiam accessisse. Multo majores copias, quam singulis annis in Indiam miserit, transmittere oportere: ibi quoque bono publico sibi cum Turcis bellum gerendum. In illis item regionibus, [reperit eum variis bellis irretitum,] ubi omnia infesta essent & hostilia, ubi incolæ insociales advenas pejus omnibus malis odissent, portus imperii magnis operibus præmuniendos esse: & quamquam appeteret hiems, tamen classem instruendam esse, & contra hæreticos quosdam piratas educendam, qui oppressis plurimis navibus, cum multos alios, tum Sacerdotes nonnullos obtruncassent. Sibi præterea compertum esse, Seriphium Mauritaniæ Regem, qui proximo superiore anno insulas Canarias depopulatus esset, nunc magno conatu classem ædificare, ad terrestres copias maritimas addere, & vires augere: non cunctandum videri, quin huic hosti occurreret. Ingentem præterea classem parandam & ita distribuendam, ut alia pars Minæ, alia Congii regno, alia insulis tuendis sufficeret. Porro famam percrebuisse, hæreticos, pace facta, ex Gallia & Britannia piraticas naves deducturos, & Lusitaniæ maritimam oram populaturos: hos aliarum triremium apparatu coërcendos esse. Itaque circumspectis regni viribus, nihil superesse, quo amicis Principibus auxilio esse posset: sperare tamen se, Pium hæc in bonam partem accepturum.
[239] Hæc palam, & aperte Rex obtendebat: secreto autem, ut postea magis compertum est, bellum Mauritanum meditabatur. [nova contra Mauros meditari.] Ejus consilii causam, plerique nonnullis religiosi instituti Sacerdotibus, consiliariis ejus adscribebant: quorum auctoritas apud Regem tanti erat, ut rerum summa ad eorum arbitrium judiciumque revocaretur. Ii Regi auctores esse dicebantur, ut in præsentia connubio abstineret, bellumque prius cum Seriphio conficeret a. Quæ res animum Reginæ Catharinæ Regis aviæ, quæ in Sebastiani capite stirpis regiæ spem periclitari cerneret, exulceraverant, & a Sacerdotibus illis alienaverant: eorum partes esse ajebat, ut in rerum divinarum studia incumberent, non ut regnorum administrationibus se admiscerent, aut Regibus modum conjugii & cœlibatus, pacis & belli facere auderent: plus iis rationibus nocituros Regi quam, quod sanctis institutis imbuerent, profuturos. De his atque aliis tum privatis tum publicis in nepotem Regem querelis, Regina ipsa libellum & litteras Legato dedit ad Pium perferendas, ut iis malis occurreret: ac nisi rebus modus fieret, in Castellam, unde venerat (erat enim Caroli V Cæsaris soror) reverti constituerat. Sed Reginæ querelæ Legatique mœstitia, quam ex negatis auxiliis præ se ferebat, rem prolapsam aliqua ex parte restituerunt.
[240] Nam Legato (quod erat alterum susceptæ legationis caput) Pii verbis, [persuadet tamē nuptias cum Margarita Valesia,] ut Margaritam Valesiam, Gallorum Regis sororem, sibi uxorem adjungeret, Sebastianum vehementer hortante; ille demum, ut alicui ejus petitioni obsecutus videretur, se in potestate Pontificis futurum pronuntiavit; dotis nomine nihil aliud postulans, nisi ut Gallorum Rex cum aliis Christianis Principibus in Turcas belli societatem iniret. Sed præclare composita consilia longe alium, quam sperabatur, exitum habuere. Dum enim hæc in Lusitania curantur, Antonius Maria Salviatus, S. Pauli Episcopus, postea Cardinalis, qui tunc Internuntii Apostolici munere apud Galliæ Regem fungebatur, [sed hanc Henrico Navarro desponsam] Pio renuntiat, Margaritam factis sponsalibus Henrico Borbonio, Navarræ Principi, desponsam esse, se omnibus rationibus ne id fieret obnitente; quod Pio molestissimum fore non ignoraret: & quoniam ii consanguinitate conjuncti essent in tertio gradu aliisque rebus præpediti, Catharina Galliæ Regina senior petebat, ut eos ad legitimi matrimonii jus Pius legibus exolveret. Re audita, Pius ægerrime tulit, negavitque ullum tristiorem nuntium ad se perferri potuisse: hæc non modo non placere, sed ne licere quidem. Henricus enim, licet regio genere ortus, jam inde a puero patris contubernio bellis & artibus militiæ eruditus, missusque in varias expeditiones fortibus factis Gallorum in se animos convertisset; hanc tamen gloriam opinionum hæreticarum labes magnopere fœdabat. Ex matre namque hæretica natus, & inter hæreticos educatus, Calvinianoque veneno a reneris imbutus, jam ingentes in Gallia motus excitaverat: & quamquam vulgari quadam opinione hac fieri affinitate posse videbatur, ut inter Gallos ipsos bene conveniret, hæreticique ab infestandis Catholicis deinceps abstinerent, & quod ad res seculares attinet. Regi Gallorum obtemperarent, sic ut regnum illud in pristinum statum restitueretur; verumtamen Pius, qui secundum Deum judicabat omnia, rem secus interpretabatur: pravitatem videlicet jam expertus eorum, qui Christianissimi nominis splendorem depravatæ religionis fuco non mediocriter obscurare conabantur. [cum mœrore intelligit improbatque:] Itaque non modo in aliam partem accipiebat omnia, sed etiam quidquid dicerent refellebat, quid inde mali futurum esset prospiciens. Ac rei dolore æstuans, & divini honoris studio ardens, lævam manum, qua dexteræ loco uti solebat, ad cervicem admovisse dicitur; & jurejurando affirmasse, se capitis sui jacturam facturum esse potius, quam ut Reginæ iniqua petenti morem gereret & publicæ causæ deesset; seque tempestatem omnem subiturum, ne quibusdam indulgendo malum publicum fieret.
CAP. X
[241] Rebus in Lusitania utcumque compositis, regiisque illic animis inter se conciliatis, Legatus Pii litteris in Galliam devocatur: quo maximis itineribus per dubios infestosque saltus media hieme cum pervenisset, honorifice acceptus, [Quare Regi Galliæ bellum contra Turcas suadens legatus,] adeundi Regis potestate facta, Pii consilia diligenter exponit. Ac primum nihil esse, quod Pius, Principes, populique Christiani magis expeterent, quam ut Rex eosdem, quos Catholica Ecclesia amicos & inimicos haberet; & societate cum ceteris Regibus inita, arma in Turcas viresque converteret. Id si faceret, & pro Christianissimi nominis dignitate officioque facturum, & omnia domi forisque pacata & tranquilla propediem habiturum. Ad hæc præclara veterum, præsertim Galliæ Regum instituta facinoraque commemorat. [Epist. 11, 12 lib. 4] Quamdiu Reges Sanctam Ecclesiam tutati essent, eos rebus secundis usos esse, orbemque terrarum victoriis & triumphis peragrasse: si qui postea ex iis, consociando se cum Turcis, iram Dei meruissent; nunc Rex, vires conferendo cum Christianis, divinam clementiam promereretur.
[242] Deinde consilium de sorore Borbonio collocanda vehementer improbavit. Pium, qui Regem unice diligeret, eum per regalem dignitatem, [instat ut ejus soror Lusitano potius quam Navarro detur.] per effusum a Christo sanguinem, per quidquid carum esset orare atque obsecrare, ne quid gravius de salute Gallorum & Regni incolumitate consuleret. Deum hominesque testificari, vatem se haud inanem futurum; nisi orientem flammam oppressisset, mox cum nemo auxilio esse posset, eum nuptialibus hisce facibus conflagraturum: male se rem habere, cum impietati vires adderentur. Ubi esset religionis studiorumque dissimilitudo, ibi veram & tutam pacem esse non posse: etiam atque etiam caveret, ne spe præsentis tranquillitatis perpetuam tranquillitatem amitteret: tacitas & occultas inimicitias magis timendas esse, quam indictas & apertas. Si cum Lusitano, Catholici nominis Principe longe clarissimo, affinitatem amicitiamque junxisset, id fore Galliæ Regi Regnoque, & ad dignitatem gloriosum, & ad securitatem tutissimum, & ad rerum amplificationem utilissimum: ad eam rem Pium adjutorem se & internuntium profiteri.
[243] Illud præterea Pio, pro Christiana republica solicito, [quaritur hæreticum Constantinopolim legatum esse:] magnam suspicionem injecisse, quod homo inimicus, Catholicæ fidei desertor, Aquensium in Gallia Episcopus, dignitatis abrogatione notatus, Constantinopolim legatus esset: augurari conjectura, eum nihil recte facturum, qui a Catholicæ veritatis via declinasset. Quid Venetias tentatum venisset, Pium subodoratum fuisse: eumque subvereri, ne is urgendo pervinceret, ut vel pace induciisve inter Venetos & Turcas factis, sociale fœdus disturbaretur; vel inita nova aliqua cum Galliarum hæreticis societate, Turcæ ad majorem Christianæ reipublicæ perniciem impellerentur: præsertim bello contra aliquam Catholici Regis ditionem inferendo. Augeri suspicionem, quod Philippus Strotius, in Gallia haud procul a Rupella, naves aliquot ornare jam instituerat; specie quidem in Indias nuper a Gallis inventas transmittendi, tantas tamen esse latebras tantosque animorum recessus, ut quid credi possit ignoraret. Hæc & alia ad Regem Legatus. Sed magis benigne auditus est, quam ut quidquam impetrare potuerit.
[244] Quibus Rex ita respondit: Romanæ Ecclesiæ dignitatem, atque adeo Christianæ reipublicæ tutelam, [Rex humaniter excusat exhaustas bello vires.] Galliæ Regibus maximæ curæ semper fuisse: eosque propterea magnos olim labores & pericula suscepisse, ac proinde fama rerum pro Catholica religione gestarum orbem terrarum complevisse. De animo suo inde conjici posse, quod carissimum fratrem pro Catholica fide summis vitæ periculis & hostium telis objicere non dubitasset: sed civilibus bellis contra hæreticos, ut ipse nosset, per annos multos paulo ante sustinendis, nunc ærarium ita exhaustum esse, populos sic afflictos, ut præsentibus viribus ad tutandum regnum vix contentus esse posset. Rebus suis melius constitutis, officio suo non defuturum, & quantum in se esset enixurum, [Legati CP. missionem,] ut studiis suis & opibus in re Christiana conservanda & amplificanda ceteros Reges ac Principes superaret. Aquensium Episcopum de rebus ad Galliam valde pertinentibus legationem ad Turcam obiisse, nihil mali moliturum: optare se a Deo, ut potius terra sibi dehisceret, quam ut tam præclarum ac sanctum fœdus impediret. Christianæ reipublicæ salutem & dignitatem sibi primam semper fuisse vitaque cariorem.
[245] Quod Margaritam sororem, de consilio Principum prudentiumque virorum, Henrico despondisset, ad id multa fuisse quæ hortarentur: [affinitatem cum Henrico,] sed præcipue, quod ille majorem animi ingeniique indolem præ se ferret, quam in ullo unquam Borboniæ gentis eluxisset: multa in homine signa perspici, ut conjici posset, parem bello juvenem neminem iis temporibus futurum. Illud unum intolerandum esse, quod hæreticis opinionibus deceptus abhorreret a Catholica veritate: cujus tamen veritatis tanta vis esset, ut se contra falsarum opinionum commenta facile tueretur. Catholicæ religionis hoc esse proprium, ut victa vinceret: qui magnis præterea naturæ bonis præditi essent, eos facile adduci, ut ejectis errorum tenebris, veritatis lucem intuerentur. Ad curandum hunc morbum, præsertim in principum virorum ingeniis, existimasse lenia remedia plerumque salubriora esse, quam acria: sibi quidem persuasum esse, traditis veræ & germaniæ pietatis rudimentis eum non solum evasurum qualis optaretur, [cum spe illius ad fidem Catholicam adducendi,] sed aliquando magno Ecclesiæ ornamento & adjumento futurum: multos nostra & antiquorum memoria celebrari, qui cum Christiano nomini & Catholicæ religioni infestissimi fuissent, ex inscitiæ tandem tenebris emersissent, seque ad bonam frugem recipissent. Si is, qui caput errantium esset, ad bonas partes traduceretur, quot & quanta commoda consecutura? Galliam magnis & intestinis oppressam malis caput tandem erecturam: consilio & auctoritati locum futurum: qui contagione insanirent, furere desituros. Fateri, se necessitate adactum indigna multa pertulisse: verum illud jurejurando affirmare, Regnum se potius & caput in discrimen adducturum, quam ut illatas Deo injurias inultas relinqueret. Ceterum quid moliretur, enuntiandum non esse.
[246] Inter hæc Rex, e digito suo detracto annulo, cui adamas eximii pretii erat illigatus; Accipe, inquit, [datoque annulo fidelem se ecclesiæ mansurum promittit.] Legate, pignus hoc, arrhabonem promissionis fideique meæ, quam tibi do, me ab sanctæ Sedis Apostolicæ obedientia numquam defecturum, & & quæcumque sum pollicitus adversus horum scelestorum hominum impietatem, cumulate præstiturum. Legatus accipere annulum recusans, sibi omnino satis esse ait, tanti Regis testatam fidem, omni pignore omnique obside majorem. At Pio ex humanis erepto, Rex Cardinali annulum misit: cujus in pala incisa erant hæc verba: Non minus hæc solida est pietas, ne pietas possit mea sanguine solvi. Ceterum ejusmodi nuptiarum negotium in aliud tempus extractum, quod nollet Pius eos legibus solvere, ejus successoris Gregorii XIII permissu confectum est. Quid autem postea successerit, quibus de causis Clemens VIII Pontifex Maximus id conjugium irritum esse declaraverit, assiduisque precibus, jejuniis ac lacrymis a Deo ipsius Henrici ad Catholicam fidem conversionem exoraverit, eumque in sanctæ Romanæ & Catholicæ Ecclesiæ gremium receperit, receptumque Christianissimi Galliarum Regis in solio, quod nunc felicissime tenet, legitime collocaverit, ut vera omnino pius Rex Carolus IX prædixisse videatur, plenius litteris prodere, nostri non est instituti.
[247] Ceterum Pius, ex occasione natæ pes eos dies Regi Philippo Catholico virilis prolis, [Pius Hispano suadet affinitatem cum Gallo.] Catharinam ejusdem Regis secundo genitam Henrico Valesio, qui postea Galliarum regno infeliciter potitus est, in matrimonium tradi procurabat; sperans, hac ratione fieri posse, ut novo affinitatis nexu ejusmodi Regum animi in amicitia magis confirmarentur, majorique pacis vinculo consociarentur: ex quo multa, eaque præclara Christianæ rei commoda consecutura videbantur; præsertim ad tollendam Hispanorum suspicionem de periculo ditionum, ne videlicet gerendo bello Turcico, eorum inde studia retardarentur. Sed ejusmodi quoque nuptiæ variis impeditæ consiliis non successere.
ANNOTATA.
a Calumnia hæc, non solum falso sed contra speciem omnem tolerabilis mendacii (ut loquitur Franciscus Sacchinus parte 4 Historiarum Societatis Iesu lib. 6 [Calumniam contra Societatem Iesu] num. 190) ejusdem Societatis hominibus impacta, mirum est qua ratione potuerit Romæ fidem invenire apud viros prudentes, qualis Gabutius erat. Nocuit certe non parum tunc temporis, quo scribebat ille, quoque insignem aliquem fidei constantis fructum ab Apostolica Sede relatura Societas fuerat, nisi id obstitisset. Rem accipe ex Ferdinando Rebello, Claudium Aquavivam Præsitum Generalem sic alloquente, ante opus suum de obligationibus justitiæ, religionis & caritatis, anno 1607. Cum Romæ pro Lusitana Provincia Procuratoris officio perfunctus fuissem & in Lusitaniam redirem, in itinere, antequam Lugdunum, ubi liber hic excudebatur pervenirem, intellexi, cum Sanctiss. D. N. Paulo V ac Sede Apostolica Clarissimæ Venetorum Reipublicæ, non sine magna totius orbis Christiani gratulatione, promulgatam esse reconciliationem: [impedit ejus reditum Venetias,] simulque intellexi Societatis homines, qui antea pro bono pacis ex eadem Republica discesserant, ab eadem arceri. Cupido animum incessit causas diligenter perscrutandi, ob quas non idem qui reliquis Religiosorum hominum Ordinibus, qui propter Censuras Pontificias ex eadem urbe discesserant, in eamdem Societati quoque foret regressus. Multorum auditione accepi, circumforaneum esse aliquorum malevolorum sermonem, Societatis homines publicis rebus esse perniciosos; afferrique in exemplum florentissimum quondam Lusitaniæ regnum, quod ex falsa Hieronymi Franci relatione (qua etiam deceptus videtur esse Natalis Comes, ambo natione Itali) Jesuitis impulsoribus corruisse, acceptamque ante annos viginti octo in Mauritania cladem eisdem adscribendam dictitabant. Non potui non tam aliena a Societate calumnia, ut minimus ejus filius, magnopere commoveri; ut Lusitanus vero, harumque rerum oculatus testis, rem adeo indignam, ab ipsaque veritate adeo abhorrentem, admodum vehementer aversari. Ne vero hæc falsa criminatio in Serenissimum Venetiarum Ducem Senatoresque illos Præclarissimos quoque irreperet, [quam falso ei imputetur consilium Sebastiani R. Lusitaniæ] ad meum Procuratoris etiam officium aliqua ex parte pertinere putavi, accepta quavis occasione apud vestram Paternitatem & apud quosvis alios a tam falsa calumnia Provinciam nostram tueri. Nam duplici ex capite imputari nobis Lusitanici Regni ruina & clades illa poterat Africana: vel quod ex Societatis disciplina Sebastianus Rex ita institutus prodiret, ut nuptias omnino fastidiret, quo factum fuit ut nullo relicto herede decederet: vel quod eidem auctores fuerimus, ut consilio nimis immaturo Africanam susciperet expeditionem. Utraque tamen criminatio & falso nobis & injuriose imposita. Nam quod ad primum attinet, ubi Regi per ætatem licuit, nullum non funem, nullum non movit lapidem, P. Ludovicus Gonsalvius Camara, ex Societate nostra ejus & magister & confessarius, ut matrimonium quamprimum iniret. Et vero cum Catharina Regina Sebastiani Regis avia, cum Henrico Infante ejusdem patruo, [nuptias aversati quas illa suadebat;] omnes industriæ suæ nervos strenue explicavit, ut princeps aliqua semina, tanto digna Rege, quæreretur, sive ea esset Philippi Catholici Regis Hispaniarum, sive Francorum Regis Christianissimi filia. Sed tam Regina Catharina quam Henricus ejus patruus verebantur, ne idem quod Principi ejus patri, immatura morte decedenti contingeret, si ante maturiorem ætatem matrimonio jungeretur. Cum ipso porro Rege assidue egit ne in Africam transiret (quod secundum erat criminationis caput) quin prius tres vel quatuor Regni heredes in Lusitania relinqueret. Imo ut transitum difficiliorem, vel saltem securum quasi ex Dei oraculo redderet, si forte ab eo nollet desistere, addebat, nulla ratione ipsi transeundum esse, nisi ex consilio & impulsione omnium Episcoporum Lusitaniæ atque etiam ipsius summi Pontificis pro Christo in terris Vicarii, quos Dei os esse in terra dicere solebat. [& in bellum Africanum prefecti quid impedire conabatur.] Sed cum ille propositi tenax in sententia nihilominus persisteret, & transitum in Africam decerneret, ab aula Regia P. Ludovicus discessit, seque in Collegium nostrum Conimbricense, ab aula plusquam per centum triginta milliaria distans, recepit: ex quo ad ipsum Regem, cum primo in Africam anno MDLXIIIV trajecit, epistolam, dedit, qua illum protinus in Lusitaniam revocavit, ut ipse Rex ingenue postea fassus est, ostensa epistola, quam in sinu afferebat eidem Patri ultimo febricitanti. Mortuo vero P. Ludovico anno sequenti MDLXXV, XV Martii, tribus ferme annis antequam Rex cum multa Regni nobilitate secundo in Africam, ubi tandem periit, solveret (solvit enim Olisipone anno MDLXXVIII mense Junii) qui e Societate Regi aderant, quamvis exigua satis jam apud ipsum, aliorum consilio penitus addictum, auctoritate valerant; officio tamen suo defuere numquam, nihil intentatum reliquere, ut illius mentem a tam funesta expeditione per se & per alios omnino averterent. Verum in irritum ceciderunt & preces & monita, irato scilicet Numine. [Quid ea de re scripserint Lusitani ipsi] Ex quibus colligere cuivis in procinctu erit, non plenam harum rerum notitiam ad Natalem Comitem & Hieronymum Francum (utpote homines externos & secretorum Regis Sebastiani penitus ignaros) pervenisse, cum nescio quam ex ea clade Societati labem aspergunt. Illorum tamen non veram historiam his in rebus non est quod hoc loco redarguam, cum id egregie nuper præstiterit edito libello Hieronymus Mendoza Lusitanus, atque hujus expeditionis scriptor præclarus. Et scio Senatum Lusitanum, a Rege suo Philippo III postulare, ut præfatorum auctorum historia excudi prohibeatur in omnibus provinciis ipsius ditioni subjectis, donec ab iis & aliis, quæ non bene informati scripserunt, per Inquisitores sancti Officii expurgetur. Hæc ille, optima certißimaque fide. Quod si quis pluribus cupit explicatum videre, quam privatim noxia fuerint, & cuivis sanum sensum habenti videri debuerint illa consilia, quorum dicebatur esse auctor Societas; præcitatum Franciscum Sacchinum legat, & intelliget nihil concipi posse ab omni humanæ politiæ ratione adeoque & a veri similitudine alienius, quam quod Regem, sui amantißimum, & illum affectum certo certius transmissurum ad liberos si quos suscepisset, continere cœlibem, & dubiis etiam bellorum aleis exponere voluisset, cum rei totius publicæ discrimine.
CAPUT VI.
Legationes ad Cæsarem, Regem Poloniæ, & Principes Italiæ pro suppetiis.
CAP. XI
[247] Interea Cardinalis Commendonus, de quo ante commemoravimus, de ineundo fœdere deque re Christiana publica a Turcarum impetu vindicanda, ad Cæsarem a Pio Legatus Apostolicus in Germaniam profectus, cum eo Pontificis consilia communicavit. [Per Legatum & litteras,] Sed eo pervenienti Legato Pius antevertendum existimavit, ut Cæsarem ad faciendam hanc belli societatem, Ecclesiamque Dei strenue protegendam, per litteras graviter adhortaretur. Id enim Imperatoris titulum, id Cæsareæ majestatis dignitatem & officium, id familiæ suæ majorumque splendorem, id denique Dei honorem Christianæque reipublicæ sive salutem sive periculum; ab eo in primis jure deposcere & efflagitare. [Epist. 3 l. 5] At vero, quoniam ad imminuendas Turcarum vires, non autem ad eorum penitus evertendum imperium, nomenque delendum (id quod, si fieri potuisset, ipse moliebatur) navales Christianorum copias satis esse Pius intelligebat, hostem prorsus ut tolleret e medio, eum terra marique petere, præsertim in Pannoniæ Poloniæque finibus, cogitabat.
[248] Hoc igitur præter cetera consilium Cæsari Legatus enuntiavit, ab eo vehementer contendens, ut hac ipse expeditione suscepta, in Pannonia Turcam vexare, & Italico quod Pontifex submisisset auxilio munitus expugnare fortiter ingrederetur. Se ad eum in tanto discrimine, [incitat Cæsarem ut bellum inferat Turcis in Pannonia,] tamquam ad unicum Christianæ reipublicæ præsidium, missum esse ostendit: ab eo cuncta auxilia non sperari solum, sed etiam flagitari. Ut dignitate & loco ceteris Principum anteiret, ita ei majus tutandæ Christianæ rei onus injungi: ab eo rerum omnium egregiarum exempla petenda; atque omnium oculos in eum, tamquam in patronum ac vindicem Christianæ libertatis, esse conjectos: quale consilium ipse cepisset, tale & reliquos esse capturos: si ipse, qui sua dignitare sustineret personam Christiani nominis, qui etiam propria causa Turcæ infensus esse deberet, societatem renuisset; non solum periclitantium animos alienaturum, sed etiam ceterorum; obtrectareque volentibus causas sermonum præbiturum. Meminisset præterea, quoties & ipse & Ferdinandus pater Deum precati fuissent, ut Venetos sibi contra Turcam daret socios: factus nunc voti compos, nec sibi ipse, nec officio deesse vellet. Si sociale fœdus aspernaretur, id Turcam non benevolentiæ ulli aut consilio, sed timori tributurum; [debellandis si terra mariq; petantur:] tergiversationeque magis irritaturum esse hostem, quam leniturum. Quod si pactis induciis Cæsar confideret, eum vehementer falli: Turcarum perfidiam cum ceteris rebus plurimis, tum violatione fœderis quod cum Venetis fecerant, satis esse perspectam. Christianis prudentibusque Principibus contra Turcas tutum & acerrimum divinitus datum esse telum, ut eorum promissis nullam haberent fidem: idque divino sapientis, immo Dei consilio traditum, admonentis illis verbis: Non credas inimico tuo in æternum. [Eccli. 12] Si Christianorum copiis bifariam divisis, Turca terra marique peteretur, numquid fore ut queat obsistere? Cæsarem numquam majorem rei bene gerendæ occasionem habiturum, Nunc ei declarandum esse, an cum summis Principibus fœdere junctis malit vincere, an perpetua premi servitute, vel certe suam aliorumque salutem periclitari.
[249] Hæc & alia in hanc sententiam Pii verbis cum Legatus exposuisset; [qui consilii anceps,] ea Cæsar, quod vera esse constaret, non improbare, aut se officio deesse velle, sed varia excusare impedimenta cœpit. Ac primum quidem fœderatorum Principum consilium, qui Turcam arcere & communibus armis communem salutem vindicare parati essent, commendavit: deinde rem Christianam sibi curæ fore significans, communicato prius cum Germaniæ Ordinibus consilio, certiora responsa daturum pollicetur. Pluribus vero diebus, loquendo quæ in rem non essent, absumptis; Legatus instare & docere, quid officium, quid dignitatis altitudo postularet, quam ea conjunctio salutaris esset futura: sed tantum aberat, ut, quidquam certi exprimeretur, ut quotidie languidiora & perplexiora responsa redderentur. Cæsari, res inter se pugnantes cogitanti, nutabat animus; neque satis constabat, quid ageret, aut quid consilii caperet. Majestatis quidem fastigium, dignitatis amplitudo, & officii ratio ad ineundam societatem hortabantur: at conscientia virium, & præteritarum cladium memoria, & pactæ cum Turcis induciæ, a belli cogitationibus absterrebant. Illud etiam obstabat, quod infensus Cæsar subiratusque erat Pontifici, qui Magni Ducis titulo Cosmum Medicem decorasset, quod ipse facere ad se (ut diximus) pertinere profiteretur.
[250] His ergo rebus impulsus dictitabat, magna de re deliberationem esse, Rempublicam & majestatem Imperii, [& Selimi minas reformidans,] quæ in suo capite periclitaretur, in discrimen temere non esse deducendam: non in postremos eventus, sed in primas errorum causas culpam malorum conjici solere. Aliis, quorum fines & urbes procul a periculis abessent, libera esse consilia; se, qui expositus adversus Turcam primos hostium impetus esset excepturus, suo periculo erraturum, & in se omnem belli molem conversurum. Timorem Cæsaris augebat Selimus, qui haud ignarus eum legationibus fœderatorum ad arma solicitari, scriptis minaciter litteris eum fœderis secum initi admonens, hortabatur ne pacem, quam tantopere experisset, turbare auderet. Quanto spes victoriæ certior Turcæ,quam Christiano esset, denuntiabat. Maximilianum & vim & gratiam hostis expertum, debere malle Turcam amicum, quam inimicum habere. Hæc edicere voluisse, ne qua vana spe erectus, in irrevocabilem casum incideret: non in ejusdem potestate & initium belli & finem futurum. [iniqua postulando mentē dissimulans,] Denique cum variis contentionibus inchoati negotii ratio diutius extraheretur, res tandem eo deducta est, ut Cæsar magnis se copiis adiuvari postularet; nec tamen quantis, exprimeret. Sed prædibus in Germania datis, sibi cavendum: vereri enim se, ne cum bello implicatus esset, aut pace facta, aut aliqua obtenta causa, desereretur.
[251] Cæsaris consilium, eo spectare videbatur, ut qui aperte non auderet, conditionum difficultate fœderis negotium excluderet: at Pius, Legato referente, multa concedere malebat, quam tantæ rei spem infectam relinquere. Legatus vero Pontificis jussa de Cæsareo decernendo subsidio ita fecit, nihil ut offerret ipse singillatim; sed exspectaret, ut quo numero, aut genere etiam auxilii sibi opus esset, per se Cæsar ipse proponeret: verente Pio, ne si parum obtulisset, inde negotium deserendi; si vero multum, [cum ad definitum respōsum urgeretur.] plus quoque postulandi sumeretur occasio. Quæ deliberatio in multos extracta dies est: dum nollet Cæsar quidquam definire. Demum Legatus, exspectationis pertæsus, ei libere denuntiat, velle se de hujusmodi implicato consilio Romam nuntios dimittere: & quando ille certi nihil vellet explicare, vel illud ediceret, qua ratione Pio ceterisque fœderatis persuadere posset, omnino cupere se huic fœderi sedulam operam dare. Itaque multis ac variis, quibus per eam noctem agitatus est, cogitationibus implicitum illum reliquit. Sed cum inde Cæsar edixisset, ne se inconsulto, cuiquam Romam petenti ulla jumentorum genera præberentur; postridie prima luce per syngrapham Legatum rogat, ne Romam hæc velit renuntiari: nam de peditum & equitum, quo indigeret, numero se decreturum: sicuti subinde fecit, deposcens triginta peditum, equitum vero quatuor millia.
[252] Ceterum erat Pio constitutum, viginti peditum & quatuor equitum millibus in hac terrestri expeditione Cæsari suppetias ferre, [& Pius ei 20 peditum 4 equitum millia offerret,] nihilque fœderatis gravius imponere. Sed eo tum equitum (quando ii ægre ac fere nequidquam in classibus expediuntur) tum etiam peditum numero ad eam rem uti, qui instruendis sociorum classibus superfuisset: cui numero accedente subsidio, quod ex Italia, ut mox dicemus, colligendum erat, eo Cæsar contentus esse poterat. Hæc igitur auxilia cum Cæsari Legatus offerret, propeque esset, ut ejus cunctatio conditionum æquitate vinceretur; tum demum quod ante Cæsar tacuerat, objecit, se in octo annos inducias cum Turca pepigisse: æquum non esse, fas, fidem, Deumque testem conventorum fallere; [tandem excusat sibi fœdus cum Turca initum ad 8 annos.] ac perjurio caput obstringere, qui fraudem & perfidiam in aliis vindicaret. Dictis facta minus opportuna adjecit: quod pactum cum Turca tributum Constantinopolim deferendum curavit: quæ res ut nostris detrimento & dolori, sic hostibus gaudio fuit & adiumento. Nam ut illis Germanici periculi curam & timorem ademit, ita nostris auxilii impetrandi spem omnino præcidit.
CAP. XII
[253] Ut igitur id, de quo proxime dicebamus, subsidium ex Italia colligeret; e vestigio Pius Antonium Mariam Salviatum & Paulum Odescalcum ad Italicos Duces Oratores misit: ut ii quoque, pro suis singuli facultatibus, in Turcicum bellum conspirantes, fœderatis opem ferrent. Itaque ab Sedis Apostolicæ stipendiariis rem aggressus, a Guidone Ubaldo, Urbinatium Duce, cui tenue magis vectigal erat, [A Principibus Italiæ varia auxilia petuntur & impetrantur.] pedites mille postulavit: ab Octavio Farnesio, Placentiæ Parmæque Duce, pedites totidem equitesque ducentos: ab Alfonso Atestino, Ferrariæ Duce, trecentos equites, pedites mille: a Gulielmo Gonzaga, Mantuæ Duce, pedites mille, equites ducentos: ab Emanuele Philiberto, Duce Sabaudiæ, bis mille peditum, equites quadringentos: a Magno Etruriæ Duce Cosmo, quatuor millia peditum, equites quadringentos: a Genuensibus autem, atque Lucensibus simul, pro rata utriusque Reipublicæ virium, bis mille peditum equitesque trecentos. Ceterum hi Principes fere omnes se pro viribus obsecuturos esse Pontifici, & quæcumque possent in id belli subsidia collaturos responderunt. In primis vero Cosmus, Magnus Dux, Salviato renuntiavit, se quidquid auxilii præterea Pius adjiciendum decrevisset, libenter præbiturum: modo Hispaniarum Rex, quocum pepigerat, nullius Principis bellicam societatem ipso inscio inire sibi licere, id prius rescivisset. Quæ Pio responsa fuere sane gratissima: cumque inter hæc dixisse ferunt, velle se in eam expeditionem proficisci, si modo prius maritimum imperium Turcis ademisset: turpe, & indecorum fore, domi se juvenes continere, confecto jam ætate viro Principe, & eo quidem omnium summo, ad bella prodeunte. Hæc autem pro suo tuendæ Christianæ religionis ardore ex animo pronuntiata eo pertinebant, ut Galliarum Regem ac Cæsarem, qui piam hanc belli societatem inire cunctabantur, ad ejusmodi consilium promptius & capiendum & adjuvandum provocaret.
CAP. XIII
[254] Dum hæc ita geruntur, diligenter & illud sibi faciendum Pius existimavit, [In Polonia excusans Rex pacem cum Turco initam,] ut fœderis negotium in Polonia Moschoviaque pariter ageretur. Ac primum quidem id per Vincentium Porticum, Internuntium Pontificium; deinde per sæpe memoratum Cardinalem Commendonum, quem Germanica legatione tertia perfunctum, ad Sigismundum Poloniæ Regem Legatum, ut diximus, designaverat, diligenter procuravit. Sed quæ Portici opera gesta sunt, ordine prius referamus. Is igitur cum de Pontificiis consiliis ad Regem retulisset, [Internuntium remittit ad Dynastas, nec frustra:] ille nomen suum in hanc societatem dare se non posse respondit, propterea quod perpetuam cum Turca pacem fecisset; sed eam unam reliquam viam esse docuit, ut ad Polonicos Dynastas, quos Palatinos appellant, confugeretur: ac cum eorum aliquo de obtinendo triginta aut quadraginta millium equitum subsidio tractaretur. Nam Palatini, in quos sibi minus plena potestas esset, cum ad eam faciendam pacem nihil consensissent, quidquid agerent, ejus pacis jura nihil violare. Hinc igitur Internuntii opera curatum est, ut Albertus Lascus, primarius Syradiæ Palatinus, per duos menses equitum triginta millia in eam expeditionem se daturum polliceretur: ac proinde Nicolaus Torlaus, magnæ potentiæ Dynasta, alium equitum numerum cogeret sane quam copiosum, ut iis copiis in extrema Polonia ad Hadrianopolim urbem in Turcas irrumpere, eosque frangere conjunctis viribus aggrederentur. [Epist. 34 l. 3]
[255] At enim cum Moschorum Principem centum & quinquaginta equitum millia deducere in aciem posse, eumdemque Turcarum hostem existere, Pius cognovisset; Portico in Polonia commoranti jussit, ut in Moschoviam inde proficisceretur; [Idem Internuntius ad Moscum solicitandum ire jussus,] Mognoque Moschorum Duci ostenderet, se a Pio missum esse, ad ejus sensus & vires consociandas Christianis cum Principibus, inter quos inito socialis belli fœdere contra Turcam, regna Christianorum occupantem, optime jam conveniret. [Epist. 35 l. 4] Bellum inique Venetis indictum: idque non in mari solum, sed ad Hungaricam quoque plagam gerendum: ex Italia ingentem classem & copias collectas esse: terrestri huic expeditioni opem ferre Moschum, non decere solum, sed e re sua maxime videri. Turcarum enim tyrannum, longe lateque imperandi libidine incensum, aliis finitimis regnis occupatis, Moschoviæ demum non parciturum. Urgebat sane vehementer Pius, ut Moschus hanc in Turcas expeditionem susciperet: quam ille, pro imperii sui amplitudine & locorum vicinitate, feliciter agere ac sustinere potuisset, quod Moschorum longe lateque maxime pateat imperium. Protenditur enim ab Alexandri Magni Aris, [cujus societas multum utilis futura erat.] ad Tanais usque fontes in extremas terras ad Borealem Oceanum, sub ipsis ferme Septemtrionibus: ab Oriente vero & a meridie Moschovia finitimos habet Scythas, hodie Tartaros appellatos: occupant autem Tartari latissimam planitiem, ad Sericam usque provinciam, quæ vergit ad orientalem Oceanum: verum, qui Tanaim inter & Volgam incolunt, in obsequio Moschi esse solent, atque inter eos, qui Casanii dicuntur, Moschorum colunt amicitiam: Moschoviam inde ad occidentem solem respicit Lithuania. Itaque Pius per ejusmodi populos, tum amicitia & obedientia quam præstant Moschovitis, tum prædæ spe rerumque novitate permotos, cum Polonis conjunctos, Mahometanum imperium deleri forte vel certe frangi posse ratus, eos ad id efficiendum identidem impellere non desistebat.
[256] [quique Regium nomen & fidei magistros aliquando Roma petierat;] Sed quoniam Pius non tam Christiani nominis hostium cædem atque victoriam, quam æternam eorum atque adeo omnium gentium in Christo Jesu partam salutem ardenter sitiebat, Moscho per Internuntium ostendi jussit, se non solum bellicæ societas causa, sed etiam vehementi animarum salutis desiderio permotum esse, ad eam decernendam legationem, ut Moschovitas, qui tum Christo nomen dederant, cum ab Ecclesia Latina Græci descivere, ac deinceps Græcanicos errores magna pertinacia sectabantur, ad Catholicæ pietatis cultum sanctæque Romanæ Ecclesiæ obedientiam revocaret. Ejus rei spem sibi injectam esse, quod olim ad Romanos Pontifices antecessores suos, Clementem Septimum, Paulum & Julium, utrumque ejus nominis Tertium, a Moschorum Principibus legati missi fuissent, qui certa munera, regia videlicet insignia, ab Apostolica Sede postularent, & ut Sacerdotes aliique pii viri, civilium artium opifices, in Moschoviam mitterentur. Optabat enim Basilius, Moschorum Princeps, Regii nominis titulo per ipsum Clementem decorari; cum id dare sacrosancti juris & Pontificiæ majestatis esse judicaret: quando & ipsos quoque Cæsares, a summis Pontificibus coronam auream & sceptrum Romani Imperii insignia suscipere inveterata consuetudine, cognovisset. Itaque si Moschorum Dux in eo consilio esset, quod memoratis Pontificibus olim antecessores ejus ostenderant; pollicebatur Pius, se missurum esse Sacerdotes & Episcopos, qui populos illos edocerent Catholicæ religionis veritatem, quam a Christo traditam tenet ac docet sacrosancta Sedes Apostolica, [cognitis gentis moribus jubetur subsistere.] cui divino munere datum est, ut errare non queat. At ubi Porticus de barbaris Moschorum moribus plene cognovit, & ad Pium perscripsit de rebus omnibus, quas noverat ab Alberto Pomerano, qui præsens oculis perlustraverat omnia, Principisque illius ingenium probe noverat, ei Pius respondit, non esse, cur in eas ille regiones jam proficisceretur: quamvis profectionem illam Poloniæ Rex commendaret foveretque: nolle enim se cum tam feris gentibus sibi quidquam esse commercii, cum præsertim ex aliis olim illuc missis legationibus nullos, quod ad religionem attinet, inde pietatis fructus adhuc perceptos esse intelligeret.
CAP. XIV
[257] Nunc vero quid per Cardinalem Commendonum in Polonia de sociali fœdere Pius egerit, [Legatus deinde Commendonus iterum solicitat Regem Polonia:] paucis comprehendamus. Hunc enim, uti jam sæpe diximus, ad Poloniæ Regem Legatum destinaverat, cum ut nulla in re suam in tanto negotio desiderari diligentiam pateretur; tum etiam ut Regem ipsum, misso non solum Internuntio, sed Legato quoque Apostolico, ad ineundam hanc belli societatem facilius inclinaret. In Poloniam igitur ille profectus ipsi Regi denuntiavit, ejus regni ac regiæ existimationis rationes in primis exposcere, Turcis ut ipse bellum inferret, seque Christianis cum Principibus fœdere copularet. Secus enim gravia inde accidere illi incommoda posse: jamque nova nec levia pericula ab Turcis intendi, quæ non mediocrem eis rei bene gerendæ spem afferebant: ad devastandum namque Poloniam, Turcæ Tartaros, olim Scythas appellatos, evocaverant. Ipsi Turcæ in Podolia ad flumen Tyram (Histrum vocant incolæ) præsidia constituerant, ibique loca suapte natura tuta magnis operibus communierant. At si Turca ad occupandas Christianorum ditiones curas converteret, Poloniæ Regnum, quod apte commodeque Turcico imperio adjaceret, post tergum non relicturum. Si vero ad stabiliendam utriusque Vallachiæ ditionem, pellendosque ex Transilvania Vaivodas, qui Christianam colerent religionem, animum Selymus adjecisset; non dubitandum videri, quin Polonis illico bellum inferret. Danos & Suetios, mari Sarmatico disiunctos, remotiores esse, quam ut subsidio venire possent.
[258] Rex igitur, ut Legati rationibus aliquid dare videretur, [quem ex proposuis conditionibus alienum a fœdere intelligens.] fœdus cum sociis Principibus inire se velle ostendit; modo conditiones quædam (quæ duræ admodum erant atque difficiles) servarentur: quarum hæc summa erat. Ut secum Cæsar Germanique Principes, eodem tempore collatis armis, Turcis bellum inferrent: a pellendis Chersoneso Turcis bellum ordirentur: ut quidquid juris in Prussiam se habere Cæsar obtenderet, sibi cederetur: idem præstaret, Danimarchæ Regem nihil contra Polonos moliturum: caveretque ne mari Sarmatico merces in Moschos deveherentur: Barii Rossanique ditiones in Italia, quas sui juris esse prætenderet, sibi redderentur: pecunia, quæ bello gerendo sibi deesset, a fœderatis conferretur. Sed Legatus responsa Regis ita interpretabatur, ut eum non æquitatem conditionum quærere, sed aperte societatem abnuere existimaret. Itaque oblatas Syradiensis Palatini conditiones accipiendas esse constituit: qui, [cum Syradiensi Palatino rem agit:] pro jure in Valachiæ regiones suo, sperabat, si exterarum gentium ope juvaretur, ad finitimarum nationum animos ac tumultus excitandos, ducenta se militum millia, quibus Turcam bello vexare posset, collecturum: ostendebatque se habere litteras super ea re, per certos nuntios ad se missos ab illis populis, qui una secum tam sancti Pontificis Legatum convenire decreverant. Mæsi namque, Zigæ, Triballi, qui nunc Servii, Circassi, & Bulgari appellantur, ad famam belli & spem rerum novarum erecti, litteras ac nuntios ad Legatum miserant, quibus se consiliorum participes, & periculorum socios fore pollicebantur, si Rex in Turcas bellum suscepisset. Quibus cum nuntiis Legatus collocutus, eorum in animis auxit desiderium arma capiendi, quoties per Vallachiam trajiceretur exercitus: quæ via dubio procul tutior putabatur ac certior, ad intimas Turcarum opes evertendas. [& Rege mortuo jubetur adesse electioni.] At enim gravis Regis invaletudo, ex qua paulo post cessit e vivis, ut consilia irrita essent, effecit: de qua quidem ægrotatione Pius admonitus, id graviter tulit. Cum enim Sigismundus nullam virilem prolem relinqueret, ejusque obitu inclytæ gentis Jagellanæ nomen, quæ ducentos annos in Polonia regni sceptra tenuerat, extingueretur; verebatur Pius, ne comitiis habitis, hæreticus aliquis sufficeretur. Itaque Legato jussit, ne inde discederet; sed, si quid Regi humanitus accidisset, omni studio contendens ut Catholicus quispiam sublegeretur, interesset electioni.
LIBER V.
Bellum Turcicum felici victoria peractum. Obitus Pii V.
CAPUT I.
Clades hoc bello a Turcis illatæ. Christianæ classes Messanam conveniunt.
[259] Hæc dum parantur auxilia, ac rebus cadentibus opportune succurrere, nondum satis instructi vel inter se de re gerenda concordes, nostri cunctantur; magnas interea clades Turcæ Christianis intulere: tantum scilicet ubique, sed præcipue bellicis in rebus momentum habet celeritas sive concordia. Nam anno superiore, cum ingentem exercitum, [Post occupatam a Turcis Cypram,] quo ducenta fere militum millia contineri ferebantur, ad occupandam Cyprum terra marique Selymus emisisset; Mustafa, primarius ejus Dynasta, rei terrestri præfectus, ad ejus insulæ portus classe delatus, mense Julio facile copias suas prædabundus exposuit: ac Nicosiam primum, celeberrimam & munitissimam urbem mediterraneam, regni caput, quod ante memoravimus, obsidere atque expugnare aggressus; magna Christianorum edita strage, eam VI Idus Septembris ejusdem anni tandem obtinuit. Deinde Famagustam, Salaminam olim appellatam, maritimam urbem, pariter insignem atque instructissimam, acri diuturnaque obsidione vexare & oppugnare insistens, eam per deditionem, quod diutius hosti resistere non posset, ineunte Augusto hujus anni MDLXXI, itidem occupavit, deditionis conditionibus perfide violatis: ac Marco Antonio Bragadeno urbis Præfecto, Nestori Baleonio summo belli Duce, Laurentio Teupolo, Joanne Antonio Quirino, Aloysio Martinengo, aliisque primariis viris per summam perfidiam & impietatem vario suppliciorum genere peremptis. Itaque universa illa nobilissima insula in Turcarum potestatem redacta, non modo Venetæ, sed fere omni Christianæ reipublicæ gravissimum vulnus paremque dolorem attulit.
[260] Turcica vero classis interea, ne Veneti vel alii Cypriis opem ferrent, atque ut quam maximis posset Christianos damnis afficeret, summis viribus obnitens; Corcyram, Cretam, Cephaleniam, Zacynthum, Cytheram, & alias mediterranei maris insulas & oras infestat ac depopulatur: quin Cestriam Epiri urbem, cui Soppoto vulgo nomen est, quam paulo ante Sebastianus Venerius, dum Corcyræ præesset, e Turcica servitute vindicaverat Venetæque ditioni adjecerat, recepit: atque in Adriaticum sinum ingressa, Olcinio Doclæaque, novo nomine Antibario, Dalmatiæ oppidis in potestatem redactis, Butua ac Pharia devastatis incendio, Curzola insula, quæ olim Corcyra nigra dicebatur, Vlatoque oppido tentato(quod licet haud bene munitum, diffugientibus præ timore viris, mirabili propugnantium feminarum virture protectum est) Rhizonicum sinum erat aggressa: atque ex his locis omnibus grandi coacta præda, captiva duxerat amplius XV millia Christianorum: majoraque intulisset detrimenta, nisi Christiana classis hosti pro viribus passim obstitisset. Sed ne has calamitates prorsus arceret hostemque profligaret, [dum illorum classis varie impeditur.] multa sæpius eam præpediverunt. Dum enim in stativis ad Jaderam in Dalmatia sociorum præstolatur auxilia, pestilentia fameque laborans; plurimis Ducibus ac militibus absumptis, haud mediocriter deformatur: mox variis agitata procellis, ancipitibusque Ducum distracta consiliis, quod nondum unius capitis imperio regeretur, cum hoste potentissimo congredi minus expedire judicabat. Sed hæc alii. Nos vero, quibus longius ab instituto digredi minime propositu est, ad Pontificē redeamus.
[261] Labentis ergo rei Christianæ calamitatem Pius ægerrime ferens, hostiumque potentiam pariter & ferociam in dies augescere perspiciens, [Hæc tandem messane convenit:] simul ac fœdus sancitum est, ut quam celerrime sociorum classes conjungerentur, hostemque invaderent ac debellarent, undequaque solicitus urgebat. Itaque M. Antonium Columnam, Pontificiæ classis Præfectum, cum mille quingentis militibus, qui Honorato Caetano Sermonetæ Duci parebant (præter alios plurimos, quos undique in hanc expeditionem evocabat) & cum duodecim triremibus, quas a Magno Etruriæ Duce Pontificiis ornatas & conductas stipendiis acceperat; laceratis iis, quas anno superiore Venetiis Anconam missas bene instrui nimia celeritas non siverat: Messanam convenire jubet: ibique Joannem Austriacum, summum belli Ducem, ex Hispania proficiscentem exspectare. Messanam enim, propter celeberrimi portus ac situs ad res omnes opportunitatem, socialis belli Duces, ut inibi commeatum commode compararent, ac de summa rerum consilia caperent, convenire fœderatorum Principum jussu constituerant.
[262] Ceterum Joannis tardiorem adventum, quod exacto jam fere mense Julio nondum in Italiam transiisset, Pius moleste ferens; rem ut ille maturaret, summum studium adhibuit: [eni Ioannes Austriacus excusata mora accessurus,] ad eumque solicitandum, in Hispaniam crebras litteras ac nuntios misit. Ille demum sub Kalendas Augusti cum quadraginta triremium classe Genuam devectus, dum inde Neapolim properat, Ferdinandum Carrillum, Plegi Comitem, domus suæ Præfectum, ad Pontificem legat: qui quod sibi per tempus facere non liceret, sacros illius pedes osculatus, rebusque feliciter gerendis per eum divinam opem implorans, moræ suæ causas exponeret. Causæ vero potissimum erant, quod Alvarus Bazanus, Marchio sanctæ Crucis, Neapolitanarum triremium Præfectus, ad Pinnonem Mauritaniæ arcem majore præsidio communiendam ab Rege Philippo missus, Barcinonem cum triremibus, ut illi præscriptum erat, citius redire non potuisset; & Rodulfo Ernestoque Maximiliani Cæsaris filiis, Madriti male valentibus, atque in Italiam una cum ipso Austriaco transire indeque in Germaniam reverti cogitantibus, præstolari oportuisset. Carrillum benigne Pius audivit, acceptaque tardioris adventus excusatione, ei graviter edixit, ut quamprimum ad Joannem reversus, eum suis verbis admoneret, ut quo parente natus esset bene memor, neque sibi neque tempori deesset: sed adversus hostem ire ne cunctaretur, divino fretus auxilio fore ut gloriosam victoriam reportaret. Idem vero Marco Antonio Columnæ, idem aliis belli Ducibus ac militibus, idem sacris viris in hanc militiam proficiscentibus, Pius disertis verbis denuntiabat.
[263] Joannes interea Neapoli ab Antonio Cardinali Granvellano, Neapolitani Regni per id tempus Prorege, honorifice acceptus, ibi in æde S. Claræ, [acceptis Neapoli sceptro & vexillo,] de ipsius Cardinalis manibus, inter sacrorum solennia, sceptrum vexillumque, dati honoris insignia, a Pio Pontifice missa, singulari religione ac ceremonia suscepit. Quo quidem in vexillo Jesu Christi affixi cruci imago, mire auro & argento adumbrata erat: sub qua locata in medio Pontificis Maximi, a dextera Philippi Regis, a læva Senatus Veneti, atque ex iis quibusdam annexa catenulis ipsius Joannis pendebant insignia. Is vero paucis post diebus, relicto Neapoli Bazano, qui cum triginta triremibus (nam Granvellanus viginti prioribus decem adjecerat) & novem onerariis navibus milites, arma, commeatumque portaret, secundo vento cum viginti quatuor triremium classe Messanam tenuit: ubi a Marco Antonio Columna, [tādem etiam accedit,] & Sebastiano Venerio Venetæ classis Præfecto, atque aliis Ducibus ac militibus longo desiderio exspectatus, magnaque alacritate & honore acceptus, ingentes Pontifici Maximo Venetoque Senatui gratias egit, a quibus totius belli Princeps electus esset; seque probo ac fideli animo cuncta administraturum recepit. Eodem fere tempore Marcus Quirinus & Antonius Canalis, [uti & Legati Veneti,] Venetæ classis Legati, qui Famagustanis opem Ferebant (nondum enim de capta Famagusta tristis nuntius erat allatus) ex Creta Senatus Veneti jussu revocati, Kalendis Septembris cum novem triremibus citato cursu Messanam appulere.
[264] Adsunt etiam Alvarus Bazanus Neapoli, & Panormo Joannes Cardona, Sicularum triremium Præfectus; & Joannes Andreas Auria cum undecim triremibus & novem onerariis navibus, duo millia militum sub Sigismundo Gonzaga, [aliisque Duces,] & tria Germanorum millia sub Alberico Lodronio ducens, Genua profectus. [Epist. 24 l. 4] Adfuere & alii ex omni fere Italia, Gallia, Hispania, Germania selecti Duces ac milites, qui summa voluntate huic bello, quo Christianæ reipublicæ salus agebatur, Pio cohortante, ut pios Ecclesiæ filios decet, nomen dederunt: quorum plerique genere, ætate, opibusque florentes, nullam aliam laborum periculorumque mercedem quærebant, nisi ut Christianæ reipublicæ prodessent, nomenque suum memorabili aliqua victoria nobilitarent. In iis præter memoratos Duces eminebant, Alexander Farnesius, Parmæ Princeps; Franciscus Maria Ruvereus, Urbini Ducis filius, ambo summæ spei adolescentes; Pompejus Columna, Zagaroli Dux, & Prosper ejus frater; [& viri principes multi.] Paulus Jordanus Ursinus, Braciani Dux; Antonius Carafa, Dux Montisdraconis; Pompejus Lanoja; Sulmonæ Principis frater; Innocentius Cibo, Marchio Carrariæ; Ludovicus Requesensius, Major Castellæ Præceptor; Sfortia Comes Sanctæ-Floræ, & Paulus ejus frater; Vincentius Tutavilla, Sarni Comes; Andreas Provana, Linii Comes; Bernardinus Cardenas; Ascanius Corneus, Castrorum Magister; Octavius Gonzaga, Franciscus Ibarra, Horatius & Virginius Ursini, & alii quamplurimi veterani Duces ac milites, generis nobilitate & bellica virtute insignes, quorum nomina meritaque recensere longum esset. Sed eos infra suo loco, prout res tulerit, absque personarum acceptione memorabimus. Interim Ægidius Andrada, Jerosolymitani ordinis miles egregius, e Corcyra (quo ad res hostiles explorandas cum duabus triremibus, Hispana altera, altera Veneta, ab Austriaco missus fuerat) revertitur, ac magnam Corcyræ vastitatem Turcas intulisse, atque inde se Butrotum transtulisse nuntiat: habere vero classem (ut a Græcis acceperat; nam hostem ipse non viderat, qui solum ad S. Angeli Castrum applicuit, quod in adversa Corcyræ parte, quæ Italiam respicit, situm est) numero navium trecentarum, quarum triremes centum & nonaginta, reliquæ biremes ac breviora navigia: quamquam longe major numerus erat: quippe triremes ducentas viginti, biremes triginta quinque, præter alias plurimas minores naves, Turcicam classem habere postea cognitum est. [Epist. 22, 23 lib. 4]
CAPUT II.
Post longam disceptationem pugna decreta, instruitur acies.
[265] Inter hæc quoniam Pius audierat, inter ipsos belli Duces non satis convenire de pugna cum hoste conserenda aliis aliud, pro suo quisque sensu, quod e re publica esse videretur, objicientibus; Joannem Paulum Odescalcum Pinnensium Antistitem, cujus ante meminimus, Messanam misit, qui Austriaco ceterisque omnibus ediceret, pugnam non modo, si ferret occasio, non detrectandam; sed etiam quam primum exquirendam ac fortiter ineundam: victoriam enim fore Christianorum. Odescalcus igitur ad Austriacum profectus, [Pius addicit Ioanni victoriam,] eum Pii verbis gravissime commonet, unam salutis spem in eo positam esse, si rem acie decerneret: neque occasionem tamdiu optatam negligeret. Si divinis porius quam humanis opibus fretus, hostem fortiter aggrederetur, Deum causæ suæ non defuturum; eumque læta omnia ac prospera portendere: neque vero hæc temere aut humano consilio, sed nutu instinctuque divino ac multis significationibus ductum, hæc Pium denuntiare. Nam de felici rerum successu, & in Hispania, & Venetiis, & alibi piis viris multa, ut ferebatur, enuntiata esse divinitus; idemque olim S. Isidorum Hispalensem Antistitem prævidisse, & scripto traditum reliquisse: Pio, scripti vaticinii vim sententiamque ponderanti, [ut divinitus promissam:] & quorsum id pertineret consideranti (si quid fide dignum res haberet) conjecturam iniici, omnia, quæ ea de re prædicta fuerant, in Austriaci personam cadere. Deum igitur Ducem sequeretur, magna & prospera omnia speraret: ac memor se Carolo V patre natum, bellum ita gereret, ut si domesticas laudes exuperare non posset, eas pro viribus æquaret. A Carolo parente ei quidem vitam traditam, sed regnum nullum relictum esse: a Pio cuncta, quæ ad dignitatem & ad commodum pertinerent, in eum profectura: eumdem qui nomen & caritatem parentis sibi sumeret, id effecturum, ut opportune & bene cumulatam gratiam referret: id tantummodo ab eo postulari, ut se regno dignum ostenderet. Magnam Deo gratiam habendam, quod ei campum aperuisset, in quo excurrere ejus virtus cognoscique posset. Ceterum divinam opem sibi esse piis precibus implorandam: [sed petit cohiberi licentiam peccandi,] eamque affuturam, si militum animos ab effusa licentia ad sanctiora instituta revocaret, militaremque disciplinam tota classe ad Christianæ pietatis formam componeret. Mixtos ex perdita & infima hominum fece sicarios, exules, latrones, obæratos, ad nomina danda confluere: itaque purgaret ipse exercitum missionibus flagitiosorum: in primis vero detestabiles & maxime Deo invisas blasphemias interdiceret, infames ludorum labes & desidiam, maximas peccandi illecebras, arceret; socios ac milites prohiberet injuria; denique prius adversus peccata, quibus iræ cælestes provocantur & acuuntur hostium tela, quam adversus hostes ipsos bellum sibi gerendum putaret. Hæc si fecisset, non solum milites obedientiores habiturum, sed victoriam quoque haud dubiam brevi relaturum.
[266] Hæc & id genus alia Pontificis monita tantæ fuere apud Austriacum auctoritatis ac fidei, ut has illie voces velut oraculo editas in pectus animumque demitteret, [Pugnam ultro offerendam dissuedent alique,] ac rei bene gerendæ majorem in spem ingrederetur. Non ignorare se dicebat, hac de se concitata exspectatione, magnum sibi onus imponi; sed quantum in se esset enisurum, ut quæ sanctus Pontifex præcepisset, summo studio ac pietate præstaret. Itaque denuo advocato concilio, cui Pontificius Internuntius, belli Duces & alii principes viri veteranique præcipui interfuere, suam singuli sententiam rogati, eamque scripto edere jussi, hostium vires diligentius explorandas prius esse, quam ultimum periculum subeundum, nonnulli consulebant. In iis Ludovicus Requesensius, magnæ vir prudentiæ & auctoritatis (qui juveni Austriaco Legatus & consilorum moderator datus erat) quæ ferro decernerentur, summo consilio administranda esse præcavebat: errori, quo temere conserto prælio summa rerum periclitaretur, haud facile remedium reperiri. Scipionem illum Africanum scite quondam admonuisse, non nisi magna opportunitate aut urgente necessitate, cum hoste confligendum: importunum videri, pugnam quærere, cum hostis intra sinum Corinthiacum se recepisset (id enim tenebat fama) neque ulla facultas eum inde eliciendi præberetur.
[267] At enim Austriaco, M. Antonio Columnæ Sebastiano Venerio, Augustino Barbadico, summis belli Ducibus, Alexandro Farnesio, [pars maior & generosior necessariam eam esse demonstrat,] Gabrieli Sorbellono, Ascanio Corneo, atque aliis, plerisque magnis viris militarique virtute præcellentibus, longe alia mens erat: & quamprimum fieri posset, rem prælio decernendam esse firmis rationibus demonstrabant: nec committendum, ut consilium, quod animorum magnitudo gloriosum ac fortunatum facere posset, pugnæ detrectatio fœdum atque irritum redderet. Ergo jacturam apparatus, tanto sumptu ac labore facti, vastationem finium, hostium insolentiam, nostra, inquiunt, augebit ignavia? inulti nos Turcæ toties lacessent? ostentabimus semper hosti, neque unquam inferemus arma? repellimus bellum, non inferimus. Tanto igitur promptius alacriusque prælium ineundum est, quanto necessitas major arcentis periculum, quam inferentis esse debet. Neque vero dubium est, quin hostis ingenita superbia ac victoriis elatus, occurrentibus nobis, classem sit educturus, ac pugnæ copiam facturus. At si nulla alia ratio, dignitas ipsa nos ad prælium impellat. An mediocre discrimen existimationis nos subituros putatis, si inani apparatu contenti, ne levi quidem tentata pugna, ac ne viso quidem hoste, cum summa nostra Christianique nominis ignominia domum redeamus? Hostes tacitā hanc sibiq; optabilem cedentium deliberationem pro expressa victoria læti jactabunt: fœderati Principes & alii, qui animos & vires in hanc belli curam intenderant, se spe sua frustratos, ac nequidquam tot impensis ac laboribus fatigatos jure conquerentur: populi se injuria tributis exhaustos condolebunt: in proximum annum major validiorque hostium classis nobis imminebit, quæ majus nobis belli negotium facessat omniaque prosternat: nos vero classem aut majorem aut validiorem numquam comparabimus. Quid igitur cunctamur? aut cur non Deo duce, ejusque in terris Vicario Pio Pontifice fausta ac prospera omnia divino instinctu pollicente, summisque votis ac viribus una cum sociis Principibus in id conspirante, hoc prælium inimus, quod non modo utile, sed etiam valde necessarium videatur?
[268] Hæc & alia in hanc sententiam summi Duces, quæ ceteris quoque & manu promptis & consilio præstantibus trierarchis & commilitonibus probabantur: [cui cum accederent ceteri,] sed complures, rei militaris alioqui scientissimi & auctoritate graves, rerum caussis & rationibus omissis, una Pii auctoritate contenti, prælium haud differendum suadebant. Cunctis denique in hanc sententiam discedentibus, tanta spes lætitiaque animos incesset, ut quidquid intercederet temporis, id victoriam e manibus eripere videretur. Itaque statim indicto tridui jejunio, decernuntur supplicationes, quæ in Natalem diem festum Beatissimæ Virginis Dei Matris inciderunt: omnesque per sacram confessionem elutis peccatorum maculis, cælesti pane se communiunt, nacti amplissima Apostolicæ indulgentiæ præmia, quibus Pius ornabat eos, qui rite expiati nomen in hanc expeditionem darent. Non pauci inter se discordes, [omnibus pie & religiose præparatis,] condonatis injuriis, ex inimicis amici facti, pacatas & ad communem rem bene administrandam conspirantes voluntates præse ferre: mira pro cujusque ingenio toto exercitu, & publice & privatim, religio esse: Pontificis judicio ex variis religiosis Ordinibus delecti & in hanc militiam dati Sacerdotes, piis cohortationibus atque aliis caritatis officiis obeundis, omnes in Christiana disciplina continere. Itaque videres alios ex præscriptis libellis, alios ex calculis in coronam insertis, sacras ad Deum ejusque Genitricem Virgienem Sanctissimam preces fundere, opemque divinam supplices implorare: omnes piacularibus granis, & cereis Agni Dei imaginibus, quarum rerum ingentem vim Pius eo miserat, iisque singulos milites donari jusserat, tamquam firmis tegumentis communiri: pro certo habentes, si quid gravius illis incidisset, se in cælestes sedes excessuros: probro erat, tota mente pietatis officiis non se dedere: ea fuit apud omnes Pii Pontificis auctoritas & exemplum. Otiosum aut ludo intentum toto exercitu videres neminem: qui Deum Sanctosve maledictis incesseret, haud ferebat impune: nam duo apud Austriacum ejus criminis delati, laqueo suspensi pœnas dederunt: idque magnum universæ classi terrorem injecit.
[269] His rebus ita constitutis, eductam e portu classem in acies explicare atque ordinare instituunt, ac si tum cum hoste congrediendum esset: ut antequam certamen inirent, [educitur e portu classis:] suo quisque loco assueti, omnes paratiores & instructiores essent. Triremes erant ad ducentas & novem, quarum Pontificiæ duodecim, Regiæ octoginta una, Venetæ centum & octo, Sabaudiæ Ducis duæ, Reipublicæ Genuensis tres, Jerosolymitani Ordinis tres, præter sex majores Venetorum trieres, quas vocant Galeatias, quibus Franciscus Diodus vir intrepidus præerat; & viginti quatuor naves onerarias, quas Cæsar Avalus, genere & bellica virtute clarus, gubernabat. Sed is cum navibus ab Austriaco præmissus, tempestate retardatus, sociæ classis cursum tenere & navali prælio interesse non potuit. His accedebant celoces fere septuaginta, armatorum vero militum numerus erat ad viginti millia, præter remiges & operas, & item eos, qui huic militiæ ultro nomen dederant, quorum tria millia & amplius fuisse traduntur. Eo igitur, quo mox dicemus, ordine instructa acie, Internuntio Odescalco Pontificia auctoritate classiariis bene precante, XVI Kalend. Octobris ad Orientem Messana solverunt.
CAP. III
[270] Provehebatur Christiana classis Corcyram versus, quo paulo ante magno cum incolarum damno hostes appulisse ferebantur, quatuor in partes ab Austriaco ita distributa, ut mediam aciem, [atque in ordines distributa,] cornua duo, & subsidia constitueret. Medium agmen septuaginta & una triremium ipse ductabat Austriacus: cujus latera cingebant, dextrum Pontificia, lævum Veneta prætoria; illi Marcus Antonius Columna, huic Sebastianus Venerius, socialis belli Duces, cum potestate præerant. Dextrum cornu, quod erat quinquaginta quatuor triremium, ducebat Joannes Andreas Auria, jussus, ut antequam iniretur pugna, semper alios antecedens ad sex millia passuum in altum procederet, ac sub certamen in locum suum æqua fronte pugnaturus reveheretur. Lævum cornu, in quo erant pariter triremes quinquaginta quatuor, regendum dedit Augusto Barbadico, summo Venetæ classis Procuratori: cui Sfortia Comes Sanctæ-Floræ, regiis Italicæ nationis copiis Præfectus, adjungebatur. Postremam aciem, quæ a tergo navigans e triginta constabat triremibus, regebat Alvarus Bazanus Marchio Sanctæ Crucis, agmenque claudebat, huc & illuc opem allaturus, prout casus & incursus hostium poposcisset.
[271] Modicum intervallum mediam aciem a cornibus dividebat; subsidia suis quæque locis assignantur. [suis cuique parti attrebutis subsidiis,] Austriacum Ludovicus Requesensius, ejus Legatus, suis triremibus munitus sequebatur: Genuensium prætoria, in qua Alexander Farnesius Hectore Spinola Duce vehebatur, Columnam suffulciebat: Ducis Allobrogum prætoria, in qua est Urbini Princeps, Andreæ Provanæ Linii Comitis ductu, post Venerium in subsidiis constituitur: qua media acies a sinistro cornu dirimebatur, Petri Baptistae Lumellini prætoria, quam Paulus Jordanus Ursinus regebat, subsidio futura navigabat: post cornu dextrum Petrus Justinianus, Melitensium triremium Præfectus, erat constitutus: Antonius Canalis & Marcus Quirinus, Venetæ classis Legati, lævum ille, hic dextrum cornu sequebantur: Joanni Cardonæ, decem Sicularum triremium Duci, qui in agmine erat Auriæ cornuque dextrum ad Regiam claudebat, erat imperatum, ut cum suis triremibus ad decem millia passuum continentur præcederet, & simul atque hostilem classem prospiceret, suum in locum revectus, classiarios de rebus omnibus admoneret: suasque triremes ita divideret, ut quaternæ quidem singulas utriusque cornu prætorias, reliquæ vero duæ Imperatoriam præmunirent. Ad cornua porro singula, & ad mediam aciem binæ majores triremes remulco trahebantur.
[272] In diem autem pugnæ condixerant, ut simul ac vexillum magnum a Pio Pontifice missum ad Regiæ puppim extensum conspexissent, [& assignatio officiis in tempus pugnæ,] colligerent sese omnes, atque acies instruerent & ordinarent, agminibus ita distributis, ut unam frontem omnes objicerent hosti, tam in acie media quam in utroque cornu; ac majores triremes quisque suas ad milliarium ante navigare juberent, quæ singulæ tanto inter se intervallo disjungerentur, ut universam Christianæ classis ad quinque milliaria late patentis frontem æquarent, eique propugnaculo essent; & copiosa, quam secum devehebant, æneorum tormentorum vi primæ cū hoste congressæ, quanta possent maxima in eum inferrent damna, aciesq; illius, uti fecere, disjicerent ac perturbarent. Distribuerant præterea quingentenos milites, in illas majores triremes singulas, minoribus tormentis instructos, qui de operto loco tuti hostē glandium procella verberaret: erant enim ea præalta amplaque navigia, veluti munitissima propugnacula. Prætoria vero quæque, diversa ac diversis affixa locis vexilla gestabat; [citra discrimen nationum,] &, quæ prætorias sequebantur, triremes cum illis ejusdem pariter coloris ferebant signa. Triremes non constipatæ, sed modico intervallo inter se distantes collocantur; ut ad emittendos tormentorum globos, ubi tempus posceret, spatium relinqueretur. Pontificiæ, Regiæ, Venetæ triremes intermiscentur; ut æquata omnibus commodi incommodive conditio majorem auxilii mutui curam singulis injiceret. Quin etiam inter firmas infirmæ distributæ, quæ tamquam alis meliorum protectæ hosti fortius obsisterent: sed & milites ipsi non omnes separatim per nationes, verum ad mutuam concordiam, opemque fovendam, prout opportunius videretur, tota classe distincti. Et cum nonnullæ Venetæ triremes minori, quam oporteret, militum numero viderentur instructæ; iis supplendis quatuor Hispanorum millia & mille Italici generis Austriacus tribuit.
[273] Per hunc modum instructa classis, ad aggrediendum hostem progrediens, [navigat in hostes:] per varios casus & pericula (quæ, ne longiores simus, recensere prætermittimus) VII Kalend. Octobris in Corcyram, inde in Cephaleniam pervenit. Interea cum Turcicam classem in Corinthiacum sinum se recepisse constaret, inde in Petalam Acarnaniæ portum, Echinadibus insulis (quæ nunc Curzolares appellantur) objectum, navigationem intendunt, eo consilio, ut ad fauces Corinthiaci sinus provecti, hostem ad pugnam elicerent. Sed reflantibus ventis iterum tertioque retenti, in Vallisque Alexandriæ portum, qui in Cephaleniæ ora situs est, revecti, donec mare conquiesceret, substitere, hinc nondum lenita vi ventorum ad Echinadas moventibus, lugubris de capta Famagusta, cum id nondum rescivissent, nuntius allatus est: qui non modo non fregit animos, sed ira, dolor, indignitas præliabundis tantos stimulos adjecit, ut pugnandi cupiditate ac delendæ maculæ studio vehementius exarserint.
[274] Eodem tempore Turcæ, post famam appulsæ Christianæ classis, convocato concilio, quid agendum videretur, [quorum prudentiores pugnam declinandam sentiunt,] varias in sententias distracti consultant. Mahemetes Syrochus, Alexandriæ Præses, ætate, rerum usu, & auctoritate gravis, aliique nonnulli Turcarum primores (ut exinde nostri captivorum relatione cognoverunt) minime negligendum esse hostem dicebant, qui ultro lacessitum veniret: & classem, cui Regis Philippi frater cum florentissimis totius Christianæ reipublicæ Principibus præesset, non nisi optime instructam advenisse: neque cum stipendiariis militibus, sed cum honorariis Ducibus præliandum esse: intra sinus Corinthiaci claustra, in omni rerum copia, se tutissimos fore: quare summam rerum, nulla cogente necessitate, martis temeritati committendam non esse, cum præsertim classem infirmiorem haberent, suorum plurimis aut morbo consumptis, aut longa navigatione debilitatis: Christianorum vero classem, aut Ducum dissensionibus dissolvendam, aut aliqua tempestate, si his locis hoc anni tempore perstiterit, disjiciendam: igitur sedendo se plane victuros.
[275] In hac sententia erat etiam Portaus, alter summus belli Dux, rei terrestri Præfectus, vir pariter ætate gravis & bellicis artibus insignis: qui licet pugnæ consilium privatim abnueret, tamen ut se culpæ exortem ostenderet, neque Selymi decreto repugnare videretur, quod hostes pugnæ potestatem non facturos existimaret, in contrariam sententiam pertractus est: quæ erat Ali Bassæ collegæ sui, totius classis Præfecti, & Lucialii archipiratæ, navalium certaminum peritissimi: qui turpe ducebant, [sed superat opinio plurium contraria,] semper alias victorem Turcam intra suos fines a Christiano armis provocari, magnamque ignominiæ notam Turcico nomini ex ignavia & metu, si pugnam detrectassent, inuri. Nec se de victoria quidquam dubitare: nam & numero navium, & militum robore, atque ex multis secundis præliis comparata experientia, se omnino præstare. Denique satis superque compertum habere, quid valeat navali prælio Christianus: quem olim Solimanus Selymi parens, aliique Turcarum Reges ac Duces sæpe feliciter debellassent. Itaque secundissimorum præliorum memores, forti & alacri animo in hostem incurrerent, quidquid esset Christianarum virium uno certamine profligaturi: nam hanc unam victoriam adeptos, perpetuo terra marique victores fore. Sed nulla re magis ad id sentiendum movebantur, quam quod Tyranni Selymi, omnino præliandum esse jubentis, voluntatem exploratam haberent; eamque pro oraculo ducerent, ac meminissent, anno superiore Pialim, Turcicæ classis Ducem, eo quod Christianam classem non profligasset, loco motum, Selymi gratiam ac dignitatem amisisse. Pugnandi consilium adjuvabat Caracossa archipirata, vir acerrimus bellorumque navalium scientissimus: qui ad explorandas Christianorum vires profectus, sex nostrorum majores triremes, gravitate fere immobiles, nulli usui futuras retulerat: reliquas vero, agili & nautico instrumento aptas, centum sexaginta numerum non explere (quod eas bene dinumerare non potuisset) per errorem confirmaverat. Hac igitur approbata sententia, Turcarum Duces triremes novo remigum delectu firmant; easque majore militum numero, quos ex proximis Achaiæ, Ætoliæ & Peloponnesi præsidiis collegerant, tumultuose supplent, ac se totis viribus ad pugnam comparant.
CAPUT III.
Navale prælium, & victoria de Turcis reportata.
CAP. IV
[276] Interea nostri de hostium apparatu certiores facti, pridie Nonas Octobris, hora tertia noctis, favente cælo ac luna, e Cephalenia movent: ac postera die, quæ dies erat Dominica, ad Echinadas insulas prima luce devecti, [VII Octobris,] Joannem Cardonam cum octo triremibus ad portus naturam perspiciendum emittunt. Subinde classis ad aquandum sensim progrediebatur ad amnem Acheloum, qui Ætoliam ab Acarnania dividens, late tortuosus in mare devolvitur. Præcedebant dextri cornu triremes, quæ prætoriam Auriæ sequebantur: qui ut primum ex illis insulis evehi cœpit, sub alteram lucis horam, Turcicam classem circiter quindecim millia passuum distantem prospectans, id continuo significavit Austriaco: qui etiam ex Regia trireme, albescente cælo, adventantem hostem prospexerat. [Christiani] Neque inde triremes admodum accelerandas esse ratus, ne qua illis in aciem dirigendis confusio nasceretur, [Indulgentia Pontificia promulgata,] culparum Indulgentiam, quam universis depugnantibus pro potestate Pius liberalissime concesserat, jubet promulgari, pugnæ signum extolli, & omnes se ad dimicandum comparare. Sacerdotes a Pontifice missi, triremes omnes obibant, militum errata brevem per confessionem expiantes; Christique de cruce pendentis effigies per naves circumferentes, præclare hortabantur omnes, uti bono essent animo; nec dubitarent, Christum Deum, pro cujus sanctissimo nomine dimicaturi essent, e cælo ipsis opem allaturum.
[277] Mox Austriacus cum in celocem descendisset, idemque Columnam & Requesensium facere mandavisset, illum ad sinistrum, hunc ad dextrum cornu circumspiciendum, [militibusque animatis,] classiariosque ad pugnam adhortandos emisit: ipse vero mediam aciem circumvectus, suum quemque locum tenere jussit, atque omnium animos ad certamen pie ac fortiter ineundum optimis rationibus acuebat. Nam præclare cum illis agi putandum, sive superessent, sive mortem oppeterent: superstites quidem, quod sibi tam felici certamini interesse contigisset: demortui vero, quod pro Christi nomine Christianæque Reipublicæ salute fortiter occumbentes, se per amplissimam peccatorum expiationem cum beatissimis mentibus feliciter consociare potuissent. Neque vero esse de victoria dubitandum: præsertim tam sancto Pontifice pro ipsis apud Deum, cujus res ageretur, intercedente. Ad hæc autem respondebant milites, ne quidquam de illorum virtute dubitaret, facturos se quod fortes viros deceret. Columna quoque & Venerius aliique Duces optime confirmabant suos: nec quidquam eorum omittebant, quæ adipiscendæ victoriæ opportuna fore viderentur: quæ res ingentem Austriaco lætitiam attulerunt. Quo ad Imperatoriam suam reverso, tympanis, tubis, & id genus aliis instrumentis magis etiam erecti & accensi sunt militum animi; altaque voce Deus omnipotens, Trinus & Unus, invocatus est; & ipsa quoque sanctissima Virgo Christi mater, ut quæ plurimum possit apud filium suum (quod illis præscripserat Pius) reverenter salutata.
[278] His igitur cum humanis tum divinis munita præsidiis Christiana classis procedebat in hostem: qui nostros prospectans, e vestigio se ipse quoque ad pugnam accingens, in hunc modum acies instruxerat. [cum hoste, ultro progrediente ad pugnam] Medio agmine, quod nonaginta sex fere cum triremibus tum biremibus constabat, Alis & Portaus summi Duces procedebant: dextrum cornu, quo sexaginta sex triremes vehebantur, regebant Syrochus, Cauraliusque archipiratæ: sinistrum vero, nonaginta quinque cum triremium tum biremium constans numero, ductabat Lucialius: a quo non nihil remotæ duodecim triremes remigabant, biremes vero triginta, quibus præerat Amurates Dragutes: alia minora navigia cogebant agmen: Caracossa magno cum leviorum navigiorum numero alios antecedebat. His omnibus archipiratæ plurimi, iidemque fortissimi, qui luminum insignia præferebant, adjutores accesserant. Constabat Turcica classis triremibus ducentis & octo, quadraginta & septem biremibus, præter alia multa minora navigia. Jam vero hostes, [& Christianos contemnente,] inflatis animis ac velis propius advecti sinuosa fronte in modum semiplenæ lunæ acie compositi, mare latius occupabant: quippe qui Christianos prius adversos, mox eos prætervecti, aversos etiam aggredi, atque ita perstringere cogitarent, ut ne unum quidem eorum effugere navigium posset. Nam quoniam Christiana classis diversis erat subjecta Principibus, putabant fore ut capta fuga sibi consuleret: præteritisque victoriis elati, nihil minus quam nostros superiores fore existimabant: minorem enim credebant classem Christianorum, quam re vera esset.
[279] Itaque ad pugnam sese expediunt: pollicentur Duces militi gratiam sui Tyranni spoliaque amplissima. [signa conferunt & primam aciem tormentis suis perturbant,] Mox præliabundi, disploso magno tormento, conserendæ manus signum edidere: quibus pari signo nostri respondere, pugnam nihil detrectantes: eaque prælii denuntiatio eodem tormentorum strepitu, iterum ac tertio, ultro citroque repetita est. Collatis inde signis, principio sex illas majores triremes, quæ nostram antecedebant classem, Turcæ obvias habuerunt: quæ multis ac validis tormentorum ictibus eminus eos percutientes, illos varias in partes fusos dispulerunt; eorumque acies ita perturbarunt, ut ingentem suorum stragem intuentes, timore correpti, ordines servare non possent. Quæ res Turcis eo magis improvisa fuit ac terribilis, quod nulla tormenta in ejusmodi triremium lateribus disposita esse, speculatores retulissent: neque ipsi se ad id genus certaminis, antea numquam visi, præparare potuissent: sed id ut initium calamitatis illis attulit, ita maximo nostris adjumento ad victoriam fuit. Affulsere hoc loco Christianis nonnulla præsentis auxilii divini, eorumque conatus feliciter provehentis, [favente vento, sole ac fumo usi.] indicia non obscura. Primum ventus, qui in eam usque horam faverat Turcis, reflavit illico, mareque prorsus conquievit; & omnem se ad prælium componendi, & in pugna consistendi sustulit difficultatem. Dein sol, qui nostris adversus incurrebat in oculos, prospectumque impediebat, transmissa media cæli regione, radiis suis hostium offendebat obtutum; simulque aura quædam ab occasu leniter spirans, fumum, quem tot tormentorum excitabant tonitrua, a nostris in Turcas deferebat.
[280] At vero Turcæ, collectis animis ac viribus, pergebant, & magnas illas triremes vi penetrare conabantur. Sed adeo male tum accepti sunt a nostris, ut bona pars classis eorum disjecta fractaque fluctuaret. [Hac clade a primis triremibus edita] Nam quo minus possent hostes ictus illos celeri cursu devitare, a vento mox non nihil aucto retardabantur: qui etiam fumo omni in illos adacto, fere omnem eis videndi facultatem adimebat. Audiebant tunc nostri fragores magnos, ruinasque malorum & triremium, Turcarumque pereuntium stridorem inauditum. Videbant non paucas illorum triremes flammis absumi; alias amissis gubernatoribus subsistere; plurimorum cadavera, remos, antennas, vasa, diversi generis arma, ferri super aquas. Et hæc quidem a solis illis magnis triremibus perpetrabantur. Sed hostes quamvis distractam multis locis classem suam perturbatosque ordines viderent, [utraque classis miscetur in pugnam.] tamen furoris quodam œstro perciti, majoresque naves nostras prætervecti, non deseruerunt sese. Itaque mox prætoriæ triremesque fere omnes ita conflixere, ut non jam missilibus aut tormentis eminus, sed gladiis prope collato pede præliarentur. Nam & proræ inter se junctæ hærebant, & naves in arcto sic erant constipatæ, vix ut telum ullum in mare vanum intercideret: & cum alii in aliorum triremes insilirent, ac ferreis malleis, militaribus sicis, pugionibus, aliisque varii generis armis inter se confligerent, tantus fusus cruor est, ut mare sanguineum esse atque ex frequentibus tormentorum ignibus ardere videretur.
[281] Ducibus ac militibus tam atroci prælio dimicantibus, jam totis classibus pugna conserta erat. Sinistri cornu sociorum triremes, [Sinistrum cornu, dum læso Venetorum Præfecto] quæ vergebant ad Acarnaniam, acriter primæ conflixerunt: graveque & longum certamen sustinuerunt. Sed Præfecti Barbadici præstantia, ac reliquorum præterea Venetorum Ducum ac militum virtus sic enituit, ut ex ea parte victores primum evaserint. At Barbadico, non minus egregii militis quam fortissimi Ducis partes implenti, ancipitique prælio strenue dimicanti, conjecta sagitta, lævo effosso oculo, caput trajecit; ipseque præceps cadens, inter manus ablatus est: sed extrahi sagittam noluit, donec pugnatum esset: quod illa extracta, præ dolore se illico moriturum cognosceret, optaretque se victoriæ lætitia fruentem emori. Absoluto certamine cum victores Christianos fuisse intelligeret, e capite sagittam elici passus, gaudio plenus, elatis in cælum manibus, immortales Deo gratias agens, vir singulari pietate, consilio, eloquentia, ac militari virtute clarus, æternaque memoria dignus e vita excessit. Tanti Ducis casum sensit utraque acies: nam Turcis in turbatam Duce amisso prætoriam impigre transilientibus, [fortiter alii Duces succurrunt,] actum de illa foret, ni Federicus Nanius & Silvius Portius citato cursu hosti se fortiter objecissent: horum subsidio factum, ut semicapta triremis reciperetur; & atrociore prælio nostri in hostium triremes irruentes, cæso Turcarum robore, mixta cum dolore lætitia eas obtinerent. Non aliorum vero magis in hoc cornu pugnantium virtus enituit, quam Joannis Contareni, Sfortiæ Comitis Sanctæ Floræ, Jo. Baptistæ Benedicti Cyprii, Marci Quirini, Antonii Canalis, & Marci Ciconiæ: quorum fortissimorum Ducum non minus quam & aliorum singulari ardore dimicantium robore, [initium victoria facit:] fractis hostibus, eorumque Ducibus Syrocho, Caracossa, & aliis multiplici vulnere confectis, inde Christianis affulgere victoria cœpit: sicuti mox etiam evenit in acie media, ubi Imperatores nostri cunctis sese pugnæ periculis invictis animis objiciebant; hostemque gladio ferire, ac clypeis & thoracibus, quibus insigniter muniti erant, telorum hostilium ictus cominus eminusque excipere, tanto vitæ contemptu, non formidabant, ut mortem ultro pro communi salute appetere viderentur.
[282] Hoc enim loco inter summos utriusque classis Duces atrocius certamen exarsit: [ex media acie in Alim Bassam invectus Austriacus,] hic pars firmior triremium, hic militantium robora constiterant. Austriacus in Ali Bassæ regiam invectus ad proram, ab eo gravissimi certaminis impetum sustinuit: ceteris Turcarum triremibus passim suis opem ferentibus, seque tam pertinaciter defendentibus, ut Hispani vulneribus affecti, gravi cum periculo cædeque mutua tua identidem repellerentur. Interea Columna, [aliis contra alios fortiter pugnantibus,] cum triremem, quacum diu admirabili contentione dimicaverat, in potestatem redegisset; aliasque vicinas, velut tempestas, pari virtute disjecisset; quacumque pergeret magnam hostium faciebat stragem, ac demum in Turcarum regiam sese insinuavit. Pontificia vero triremis, cui præerat Honoratus Caëtanus, cum insigni Archipirata Caracossa fortissime congrediens, eum oppugnavit. Sed is postea in Joannis Baptistæ Benedicti Cyprii triremem incidens, cum illo prælians interficitur: quem dum Cyprius exanguem armis expoliat, immisso ab hoste eminus spiculo & ipse transfigitur. Ex altera parte Venerius, alioqui senex septuaginta septem annis major, eximia virtute cum hoste congressus, [& ab accurrentibus ad ejus periculum Ducibus Venetis] victor discesserat: acceptumque vulnus in crure tam diu dissimulavit, donec hostes essent deleti: idque sic ultus est, ut prætoriam sibi infestam ceperit atque depresserit: animadversoque periculo, in quo versabatur Austriacus, a puppi Alim aggredi constituit; si terga cæderet, fore sperans, ut anticipiti dimicatione distractus vinceretur. Prætoriam eo dirigenti, Portaus alter summus belli Dux cum triremium globo tam celeriter sese objicit, ut cum in fronte se ostendisset, mox in latera pugnam verteret. At Venerius, cujus virtute res Veneta nitebatur, suos verbis & factis itidem confirmans, pugnantibusque se immiscens, optimi Ducis & strenui militis munera non omittit. Pluribus hinc inde peremptis, acrius Turcæ pedem inferunt. Ducibus ac militibus nostris non animus, non virtus deerat: sed multitudine pressi cessissent loco, [strenue adjutus,] ni Joannes Lauretanus & Catharinus Maripetrus, Veneti trierarchæ militari fortitudine conspicui, periclitantibus succurrissent: qui dum aliquamdiu procedente pugna, pari certamine strenue dimicando hostes profligant, glandibus transfixi cecidere.
[283] His Ducibus amissis, nostri non dejiciunt animos: sed majore ira succensi vehementius in hostes irrumpunt, aliosque trucidant, alios vulnerant, alios propellunt. Paulo Jordano Ursino duas triremes fortiter oppugnanti, gravique in discrimine versanti, præsto fuit Comes Sanctæ-Floræ, cui bene dimicanti brachium duplici glande transfigitur: [post magnam utrimque cædem,] ejusque ope cæsis hostibus, triremes ipsæ fractæ deprimuntur. Ursinus & ipse in crure saucius, Pontificiorum militum robore munitus, in Portaï Bassæ prætoriam invehitur: triremique potitus eum fuga elapsum non invenit: nam ille, ut in Christianos victoriam inclinare prospexit, clam e sua prætoria scapha exceptus, abjectis dignitatis insignibus, evaserat. Tanti fuga Ducis, ut Turcis adimere, ita nostris adjicere animos visa est. Tandem Austriacus & Columna, aliorum Ducum ac militum viribus suffulti, [& Alim extinctum] cum Ali per tres fere horas acerrime dimicantes, singulari virtute hostium Regiam superarunt, Turcis quamplurimis contrucidatis. Ali, dissiliente ligni fragmento ex adacta pila de triremi Pontificia, cui præerat Alfonsus Appianus, summum caput effringitur, duplicique vulnere transfoditur. Exangui detrahi spolia, caput abscindi, idque in hasta suffixum extolli Austriacus imperavit: Turcarumque vexillis depressis, ac signo Crucis erecto, captam hostium Imperatoriam post Regiam suam agebat remulco, Victoriam conclamans. [prætoria Turcica potitus victoriam conclamat:] Interfecti hostium Imperatoris cognitum os, & vincentium Christianorum clamor illico totis classibus exauditus, ac præcipue salutare Christi signum in hostili prætoria elatum, & nostros alacriores ad victoriam perficiendam fecit, & Turcarum ardorem adeo restinxit, ut capta fuga plerique sibi consulerent. Nec fere jam cædendis, sed colligandis hostibus, spoliisque capiendis victores operam dabant. Multi capti, plures cæsi proceres Turcæ militesque præcipui: non pauci in mare dedere se præcipites, ut vel aquis obruerentur, vel ad continentem enatarent. Complures substitere mortem deprecantes, tum quod evadendi deesset facultas, tum quod de Christianorum clementia bene sperarent. Sed quæ in subsidiis erant triremes, acriter & ipsæ dimicantes, egregie se quoque præstiterunt. Nam & Bazanus & Requesensius, & Cardona, & Linius, aliique præterea Duces, [quam promovent mācipia Christiana ruptis vinculis suis:] ut quæque pars premi aut laborare videbatur, pro communi fide, quam omnibus debebant, auxilia impigre submisere: ipsique strenue dimicantes, ad victoriam non mediocrem opem contulerunt. Eodem tempore, qui ex Christianis in vinculis apud Turcas durissimam servitutem patiebantur, cum nostros vincere sensissent, alii catenas confringere, alii soluti vinctos solvere, omnesque raptim captis armis ingentem cædem facere.
[284] Dum hostes in acie media, ac sinistro cornu strenue cæduntur, in dextro nostrorum cornu minus feliciter pugnatur. Ibi duo clarissimi ac veterani Duces ex utraque acie inter se adversi constiterant. [in dextro cornu cunctante Auria,] Joannes Andreas Auria atque Lucialius, ambo strenui & inter se notissimi, quod eadem littora sæpius obiissent. Sed Auria certaminis initio, decem aut duodecim triremibus instructus, in altum se subduxit; sive quod triremes, in quibus dignitatis suæ summa periclitabatur, in discrimen non adducere caute statuisset; seu veritus, ne hostis, qui multitudine navigiorum longe erat superior, cornu latius extenderet, Christianamque aciem circumveniret: id enim potissimum Lucialius agebat, ut nostrorum aciem cingeret, Auriamque a latere prætervectus, ad puppim cum illo congrederetur. Sed id consilii ab Auria fuit anteversum: licet in mare se latius extenderit, seriusque pugnam commiserit: hinc varias subiit reprehensiones, plerisque suspicantibus eum in fugam dare se voluisse. Sed illum alii vindicabant a culpa, quod arte cautus artem eludere studuisset. Quoquo modo se res haberet, graviter hoc loco perculsæ sunt complures Christianorum triremes, [inclinat ad Turcas victoria capta prætoria Melitensi,] in primisque prætoria Melitensis: nam Lucialius nostrorum triremes, quæ ab Auria se disjunxerant, nulloque ordine & incerto imperio mari ferebantur, conspicatus, eas incredibili celeritate continenti triremium agmine circumsepsit: easque aggressus, cæsis propugnatoribus, ferocissime percussit. In hac pugna Jerosolymitani Ordinis milites; quibus est quasi naturale bellum cum Turcis, ad quinquaginta; & S. Stephani equites Florentini complures, Venetique aliquot trierarchæ, atque alii non pauci fortissime dimicantes, cecidere.
[285] Prætoria Melitensis acriter cum Lucialio congressa, tandem in ejus venit potestatem: sed mox a nostris recepta est; [sed ab alibi victoribus restauratur pugna,] Petro Justiniano, strenuo Duce, saucio e Turcarum faucibus erepto: gravioremque plagam hostes intulissent, nisi Auria, mox Austriacus, Columna, Venerius, Bazanus, & Cardona, conspecto periculo, celeriter suppetias attulissent, hostemque profligassent. Quos cum Lucialius appropinquantes, & Auriam triremes in se obvertentem conspexisset, virtuteque nostrorum mediam aciem ac dextrum cornu cæsum superatumque fuisse cognovisset, metu ardorem pugnæ remisit: ac relictis quas ceperat triremibus, quam citatissimo potuit agmine in fugam se conjecit. Eum nostri, cum sex aut septem navigiis ad promontorium vela facientem, insectati, reliquas Turcicas triremes, quæ erant ad triginta ad litus allidere compulerunt; easque omnes una dempta remulco extractas, sed inanes, & male multatas receperunt; Lucialio velocissime, ut diximus, effugiente: qui cum semifractis aliquot navigiis, quæ triginta ferme esse ferebantur, Methonem versus, dein Constantinopolim properavit, ut ereptum Melitensibus vexillum captamque triremem, fortitudinis suæ signa, [& hac quoque parte vincuntur barbari.] Selymo præsentaret: eum vero, quod jam advesperasset, remigesque fractis viribus defatigati essent, nostri persequi nequiverunt. Hostibus igitur maxima ex parte cæsis, compluribus in vincula, reliquis paucis in fugam conjectis, integra nomini Christiano victoria stetit. Qua peracta, nostri, collectis triremibus ac spoliis, in portum se receperunt. Mox sæva exorta tempestate, marique vehementer perturbato, ne in portu naufragium facerent, nihilque inde læderentur, qui victoriam dedit, Deus incolumes protexit. Spectaculum visu fœdum, miserandum, ac terribile omnino erat, cæsorum hominum corpora, cruentatique maris fœditatem, arma simul & confractarum triremium partes undique fluctuantes circumspicere; ipsaque cadaverum supernatantium multitudine remorum pulsum præpediri.
[286] Erat in Regia Christiana, præter alios, delecta quadringentorum Hispanorum militum manus, qui sub tabulatis, [magna militum ac Ducum virtute,] ad longioris pugnæ casus & ad ultimum discrimen, reservabantur. Ii nutum Austriaci ad consurgendum expectantes, ut primum ex condicto editum surgendi signum audivere, integri vigentesque ex improviso exorti, fessis nostris atque extremo in periculo versantibus successerunt: sublatoque clamore in lassos hostes strictis gladiis impressionem fecerunt. Hæc inexpectata acies, improvisaque procella primo confudit, turbavitque barbaros; mox vasta strage cecidit. Austriacum Hispani complures proceres viri, consilio manuque prompti, præliando circumstabant. In iis Ludovicus Requesensius, ejus legatus; Bernardinus Cardenas, qui fortiter dimicans mortem oppetiit; Lupus Figueroa, castrorum Magister; Michael Moncada, Petrus Padilia, & alii plerique viri summo loco nati: qui strenue pugnantes egregiæ virtutis specimen ediderunt. In prætoria vero Pontificia, præter fortissimorum militum cohortem, florentem Romanorum procerum globum Columna secum habebat: [quorum præcipui enumerantur;] in iis erant Pompejus Columna, Zagaroli Dux, quem illi Pontifex legatum adjunxerat, & Prosper ejus frater; Troilus Sabellus, Vincentius Vitellius, & alii: quorum virtus, consilium, impigraque opera hoc bello spectata inprimis est: ex iis vero Horatius & Virginius Ursini, & Horatius Carafa, strenue dimicantes, invictis animis occubuerunt. Sed hoc prælio egregia virtus etiam eluxit Parmæ & Urbini Principum, Linii Sabaudiensis prætoriæ Ducis, Francisci Diodi majorum triremium præfecti, & Ascanii Cornei. Nec iis in hoste cædendo inferiores fuere, Gabriel Sorbellonus, & Pompejus Specianus, Mediolanenses, & alii genere & bellica virtute insignes. Paulus vero Gislerius, Pii Pontificis consanguineus, in hoste proterendo nemini secundus, strenue dimicans vulnus in faciem accepit, trirememque sibi infestam, cæsis hostibus, aliorum ope devictam in potestatem redegit. Michael quoque Bonellus, Pontificis ex sorore nepos, impiger adolescens, acriter pugnans hostes cædebat. Denique omnes, & Pontificiæ, & Regiæ, & Venetæ classis sive Duces, sive milites tam egregie se gesserunt, ut ope divina ingens ille Turcarum exercitus totus fusus, ad internicionem cæsus captusve fuerit.
[287] Hunc igitur dies ille memorabilisque conflictus, hora cœptus meridiana, felicē exitum consecutus est: atque tam brevi temporis intervallo, [& evidentiori Dei faventis auxilio] videlicet quatuor circiter horarum spatio, placuit Deo, maximam omnium quæ in mari post hominum memoriam extiterint, victoriam dare Christianis: quæ res eo fuit admirabilior, quo nostri & militum & navigiorum numero erant hostibus inferiores. Et sane perspicere nemo non potuit, id factum esse divinitus: nam ut omittamus id, quod de commutatione venti supra memoravimus, tam ingentem classem, tam longam navigationem, ea anni tempestate, ita brevi temporis intervallo conficere potuisse; egressum fuisse hostem ad Christianos lacessendos, cum alioqui domi suæ tutus esse posset; animadversione plane dignum videtur. Sed piratam, [nec sine aliquo utrimque errore in bonum Christianorum converso,] qui ad Christianam classem explorandam venerat, falso retulisse, ad LX triremes nostras retrorsum navigationem intendisse; sicuti Christianis quoque fuerat renuntiatum, e Turcarum classe totidem rostratas naves ad Orientem recessisse; id effecit, ut progredi signaque conferre mutuo, sed nostris fausto errore, decepti utrimque non dubitarint. Divino præterea consilio factum, ut bene mane hostem eo loci nostri prospectarent: nam & eis fuit otium sese ad pugnam instruendi perficiendique victoriam, & natura loci, quantam maximam optare potuissent, rei bene gerendæ præbuit facultatem.
[288] Sinus ille Jonii maris ad Naupactum, ubi res gesta est, theatri speciem præbens intuentibus, [quibus locus quoque ac tempus favit] in circuitu patet amplius ducentis quinquaginta millibus, oris ad viginti quinque millia passuum inter se distantibus. Ab ortu solis ora, Peloponnesi & Ætoliæ montibus cingitur; a meridie Zacinthum insulam, ab occasu Cephaleniam, & Leucadem respicit. Qua in orientem spectat, mille fere passus procul a continenti, tres eminent scopuli, nunc Corzulares insulæ, Echinadæ olim appellabantur; sive quod præacuti illi scopuli spinosi echini formam referant, sive quod ibi echinus piscis (utrumque enim verum est) copiose a piscatoribus capiatur. Sed nomen antea fere ignotum & obscurum celebris hæc victoria nobilitavit. Ceterum victores, duces ac milites, ad Petalam portum recepti, inter se mirifice gratulantur: alter alterius egregia facinora meritis extollunt laudibus, omnesque singulari lætitia supinas manus ad cælum tendentes, [sed potissimum Pii preces profuere.] Omnipotenti Deo rerum bene gestarum auctori summas laudes, & quam maximas possunt gratias agunt, qui se tantæ victoriæ compotes fecisset, eamque Pii obsecrationibus ac pietati secundum Deum acceptam referentes, quæ liberi parentibus debent, ea se illi debere profitentur. Mox ad eum & ad alios Principes de rebus gestis nuntios cum litteris decernunt. Ad Pontificem Austriacus Ferdinandum Carillum, Plegi Comitem; Columna vero, Prosperum affinem ac gentilem suum, & Maturinum Romagassium Jerosolymitani Ordinis Militem insignem, cum vexillo hostium Ducibus erepto legaverunt. Interea vero nostri curandis sauciis, prædæ dividendæ, reficiendisque viribus intenti, per aliquot dies adversis fluctibus impediti in illis portubus substitere.
CAP. V
[289] Cæsa feruntur eo die triginta fere hostium millia. Nobiliores duces & trierarchæ omnes, pars cæsi, [Cæsis 30 millibus Turcorum capti 3486.] pars capti sunt, præter Portaum Bassam ejusque filium, & Lucialium; quibuscum alii pauci, ut diximus, fugam arripuerunt. Recensendis captivis, qui vivi in potestatem nostrorum venerunt, in partitione quidem prædæ tria millia quadringenti & octoginta sex inventi sunt: sed multo plures privatim occultati, qui in communem sortem non venerunt. Inter alios complures primarios duces ac milites, capti sunt duo filii Alis Bassæ, ex Selymi sorore suscepti, Amathes decem & octo, alter tredecim annos natus, Mahemetes appellatus. Ad quindecim millia Christianorum, quos superioribus annis barbari captivos fecerant, [liberati Christiani ad 15 millia,] sunt in libertatem vindicata. Ex nostris, censu habito, septem millia quingenti sexaginta sex desiderati sunt: & eorum magna pars Veneti: quatuor namque millia & quingenti ex iis pugnantes cecidere: in quibus complures clari viri Ducesque fortissimi; [cæsi 7500 Veneti plerique] ut, præter Augustinum Barbadicum, & alios quos supra memoravimus, Benedictus Superantius, Vincentius Quirinus, Joannes Lauretanus, Hieronymus & Marinus Contareni, Georgius & Andreas Barbadici, M. Antonius Landus, Antonius Pasqualicus, Franciscus Bonus, Hieronymus Venerius, & alii, quos recensere longum esset.
[290] Ejusdem vero casus gloriæque participes fuere nonnulli ex sociis civitatibus triremium Præfecti, [& alii illustres viri] clari nominis; ut Joannes Baptista Benedictus, Cyprius; Andreas Calergus, Cretensis; Antonius Eudemontius, Cydonensis; Hieronymus Bysantius, Ascriviensis; Jacobus Metius, Dalmata; & Jacobus Trissinus, Vicentinus; qui omnes, singulari fortitudine ad extremum usque spiritum dimicantes, e vivis excessere. Sed hos ac ceteros, qui in nostrorum classe mortem obiere, non tam vis hostium perculit, quam ille pro quo pugnabant sibi pigneratus est Christus: credibile namque est, qui prius Catholico ritu expiati, ac culpis omnibus soluti, tunc vero in Deum intuentes, vitam pro illius gloria profuderunt, eos eodem tempore Angelorum agmine stipatos triumphantes in cælum evolasse. [quos omnes cælo receptos est credibile.] Tanta enim belli sacri contra sanctæ Ecclesiæ hostes vis est, ut, quod ex divinis litteris tradunt auctores boni, vel parum probos, Sanctos & Dei Martyres efficiat, ubi vinci salutare, vincere vero gloriosum. Captæ sunt centum circiter & nonaginta hostium, [captæ naves 190] partim triremes, partim biremes: quarum centum & triginta erant integræ; eæque omnes omni commeatus, pretiosæ supellectilis, & armorum genere instructissimæ; octoginta, partim triremes, partim biremes, aut fractæ aut incensæ, [ceteris perditis aut fuga elapsis.] aut depressæ perierunt, triginta vero plus minus in fugam dissipatæ. E quadraginta triremibus honorariis, quæ quod nocturni luminis ferant signa, Græco nomine Phanones appellantur; omnes, una dempta, in Christianorum potestatem pervenerunt. Ænea tormenta majoris formæ centum & sexdecim reperta, minora vero ducenta quinquaginta sex: quæ omnia inter fœderatos, ex lege fœderis, pro rata parte divisa sunt.
CAPUT IV.
Victoria divinitus Pio V indicata, qua gratulatione celebrata.
CAP. IV
[291] Hoc ipso pugnæ die nocteque præcedenti, Romæ Pius (quippe qui classes jam prope esse, ut congrederentur, existimaret) multo majores se in preces dedit. [Ipsa pugnæ hora dum oratur Romæ.] Id ipsumque sacrorum hominum in Collegiis ac Cœnobiis, per omnes hosce dies, faciendum curavit: ubi in singulas horas Dei famuli erant distributi, ob id assidue Dominum deprecantes. Neque enim ulla magis eum premebat cura, quam felix & optatus expeditionis hujus eventus: cujus causa tot tantisque vigiliis & jejuniis, ætate alioqui devexa, sese afflictaverat; ac tot lacrymas precesque profuderat; quibus misericordiam clementiamque divinam in Christianos inclinans, meruit exaudiri. Præterea dignus est habitus, cui Deus, licet tantis locorum intervallis, in Vaticano videlicet, suis in cubiculis agenti, eadem die & hora, [Pio divinitus indicatur victoria] qua pugnatum est, victoriam divinitus indicarit. Ubi cum familiaribus suis, præsertim cum Bartholomæo Bussotto, ærarii Pontificii Quæstore, gravibus de rebus agens; illis ex improviso relictis, fenestram aperuit; oculisque in cælum sublatis, paulisper fixus ita perstitit: ac speculam subinde claudens, cogitabundus, Bussottum intuitus: Non est, inquit, nunc tempus negotiandi. Vade ergo, & Deo Domino gratias age: nam classis nostra cum Turcica congressa hac ipsa hora victoriam retulit.
[292] Hoc ille audito, statim admirationis plenus abscessit: sed eundo respiciens, [prout ex ejus ore notavit Bussottus] Pontificem ad parvam aram jam genibus provolutum, junctis manibus Deo grates agentem vidit. Id vero Bussotto licet mirum videretur, tamen præter domesticos ac sidos amicos, cum aliquo rem communicare noluit: veritus, ne, si minus verum foret visum, de Pontificis existimatione quidquam detraheretur. Domum igitur profectus, certo libro ejus rei memoriam, diem, horamque notavit. Cum porro certus de victoria nuntius esset allatus, nullus de visionis ejus dictique veritate dubitandi sibi relictus est locus: idque multis proinde Cardinalibus atque aliis principibus viris ipse Bartholomæus enarravit, Pontifice præsertim vita functo. Cardinalis quoque Cæsius, se ad Pontificem tunc statim introisse, eumque in genua procumbentem & orantem vidisse, testabatur. Neque ita multo post, nempe XII Kal. Novembris, de re bene gesta, [visi veritatem comprobante nuntio Venetiis misso.] Pius per nuntium Venetiis profectum certior factus est: cum Ferdinandus Carillus, & alii ab Austriaco Columnaque ad Pontificem legati, reflantibus ventis præpediti, Romam citius pervenire non potuissent. Ferunt Pium sæpius demiratum, quod sibi res serius, quam tempus posceret, enuntiaretur: quippe qui de felici rerum eventu nihil dubitaret.
[292] Hoc igitur nuntio intempesta nocte Pius accepto, e lectulo statim exiliens, [quo accepto ille supplicationes indicit,] atque ad domesticum sacellum accurrens, singularis lætitiæ, parisque pietatis, & gratiarum actionis indices voces supplex obtulit Deo, rerum bene gestarum auctori: ac Palatinos & familiares suos omnes evigilare jussos, ad eamdem gratiarum actionem excitavit. Orta vero luce, cunctis Patribus ad eum gratulationis causa venerabundis pariter ac lætabundis convolantibus, hilarissimeque exceptis, & communicata utrimque lætitia; iis atque aliis quamplurimis comitatus, inde quantas maximas potuit, in S. Petri Basilica, ut par erat, Deo gratias egit: publicasque ac celebres supplicationes indixit & obiit: atque per omnes parochias, qui tam præclaro bello mortem oppetierant, rite justa persolvi, & eorum egregia facinora virtutesque publicis orationibus concelebrari curavit. Quin etiam ut tantum divinæ clementiæ beneficium, qua par erat pietate, Christianus populus perpetuo coleret, ad honorem Dei ejusque sanctissimæ Genitricis Virginis Mariæ (cujus potissimum precibus & auxilio tantam se victoriam adeptum esse profitebatur) instituit, [victoriam annue commemorati jubet.] ut deinceps in perpetuum Nonis Octobris, Commemoratio Sanctæ Mariæ de Victoria in Ecclesia Catholica pie recoleretur: ut hoc videlicet eximio divinæ benignitatis monumento posterorum animi, ad agendas Deo ejusque parenti gratias excitati, in eam spem erigerentur, posse nostræ religionis hostes (modo in unum Christianorum sensus viresque conveniant) omnino vinci, profligari, delerique; præsertim si non tam in armis, quam in ope divina (uti tunc factum est) spes reponatur, peccatorumque sordibus elutis, puræ ad Deum preces effundantur, atque Genitricis ejus Mariæ subsidium sedulis votis imploretur.
CAP. VII
[294] Sub idem tempus Romanorum Imperator Augustus ac ceteri Christiani Principes, tam felicem ac singularem rerum eventum Pio per litteras & nuntios gratulati, [Secuta ingens ubique gratulatio Pio victoriam adscribentium,] illi secundum Deum tam insignem victoriam acceptam retulerunt. Mox ubique gentium pervulgatur fama, divino consilio factum, ut ejus Pontificatus in ea incidisset tempora, quibus Ecclesia Dei, Turcarum Christianos divexantium viribus afflicta, hoc opportuno subsidio vehementer indigebat: ac Pontificis operam usque adeo summo Deo gratam fuisse, ut ea satis extitisset ad sacrosanctam Principum societatem conciliandam, & ut talis tantæque victoriæ ipse princeps esset & auctor: qua de re tum soluta tum vincta numeris oratione, a cunctis ferme præclari ingenii viris inscriptiones & elogia passim edita, & tribus nobilioribus linguis ad ejus rei memoriam sempiternam ubique terrarum pervulgata.
[295] Ceterum Selymus, sua amissa classe furore percitus, ut qui in regno erant suo Christiani omnes interimerentur, edixit: quod tamen Deus avertit, tyranno per Mahometum ejus consiliarium ex ea mente deducto. [nec minor consternatio apud Turcas] Id nempe si fieret, fore ut non solum Turcæ omnes qui apud Christianos essent, eodem modo perimerentur; verum Galliæ quoque Rex, hac immanitate perspecta, veteri pace nihili pensa, una cum ceteris Christianis Principibus in Turcicum Imperium excidendum conspiraret. Illud vero satis constitit, per idem tempus Constantinopoli, timore perterritos publice Turcas excessisse, & in Asiam confugientes eo res plurimas comportasse: omnes porro, qui Christum olim abnegaverant, apud Turcas tranfugæ, pari formidine correptos, jam perfidiam suam purgasse, seque [professos] oretenus non ex animo Christum ejerasse, itaque abjiciendi Turcicam superstitionem & ad Christianam disciplinam redeundi tempus advenisse. Quamobrem ipsi Turcæ, [velut si jam jam excindendum foret eorum imperium:] terrore perculsi amentibusque similes, sese Christianis submittentes, dictitabant: Cum in vestra potestate fuerimus, nostri, quæsumus, vos misericordia teneat. Is videlicet hostium animos pavor invaserat, eoque existimationis venerant Christianorum arma, propter celebrem hujus victoriæ Pontificisque virtutis famam, & eam quam de ipsius precationum vi conceperant opinionem sanctitatis.
[296] Timorem Turcis augebant e cælo ostensa prodigia, [quod etiam cælitus præmonstravi videbatur signis variis] quæ Ottomanici imperii excidium portendere videbantur. Nam Constantinopoli supra Moscheam (quod olim S. Sophiæ nomine Deo dicatum insigne templum fuit) tres lucentissimas Cruces, ignea specie, puro claroque æthere apparuisse, fama percrebuerat: easque a barbaris pluribus sagittis petitas numquam lædi potuisse: verum celeri motu sese in sublime attollentes, vanos irritosque ictus reddidisse. In ipso quoque navalis pugnæ conflictu, Christum Redemptorem nostrum, & Sanctos Apostolos Petrum & Paulum, Angelorum agmine stipatos, strictis gladiis Turcis minitantes, in sublimi aëre constitisse. Id vero Turcæ ipsi, ut ajunt, eo prælio capti se conspexisse testabantur: quod etiam indicat ipsius prælii affabre adumbrata pictura, quæ in Vaticano in aula Regia conspicitur, subjectis hisce inscriptionibus; [de quibus aliquid innuit titulus in Vaticano positus.] quarum altera id innuere videtur. Classes oppositæ, Turcarum una, Christianæ societatis altera, inter Pium V Pontificem Maximum Hispaniarum Regem, Venetam Rempublicam inito jam fœdere, ingentibus utrimque animis concurrunt. Altera vero sic legitur. Hostes perpetui Christianæ Religionis Turcæ, diuturno victoriarum successu exultantes, sibique temere præfidentes, militibus, Ducibus, tormentis, omni denique bellico apparatu ad terrorem instructi, ad Echinadas insulas, a communi classe, prælio post hominum memoriam maximo, perspicua divini Spiritus ope, profligantur. His autem ostentis Christiani imperii prolationem ac Turcarum exitium portendi, hostes quidem formidabant: sed tamen (sive Christianorum Principum, dissidiis ne dicam, an desidia? sive nostris peccatis id emerentibus) neque id factum adhuc videre meruimus, neque barbarorum cæcitas, ad lucem veritatis, vel signis e cælo missis, amplectendam commovetur.
[297] At vero, ut ad victricem classem redeamus, victores Duces, classis viribus instauratis, [quia tamen e victoribus vix 6000 supererant integri] concilium advocant, & quid agendum, consultant. Alii hostilis regni caput Byzantium petendum, alii Naupactæum sinum & oras, alii alias expeditiones aggrediendas, ac dum victoribus calerent animi, hostesque timor occuparet, bellum fortiter prosequendum suadebant. At cum remigibus fere spoliatæ triremes essent, militumque bona pars vulnerati, plerique decederent, alii decumberent; & qui pugnare possent, vix sex millia superessent; & copiarum, quas præsidio relinqui oporteret, & commeatus laborarent inopia; tum vel maxime, quod præcipitaret autumnus, hiemsque procellas minaretur; in hiberna redire constituerunt: eo tamen consilio, ut vere novo, statim in altum prodirent, & conjunctis armis ad infestandos intimos hostium fines, aperto liberoque mari progrederentur. [in vernum tempus differtur bellum terra marique gerendum.] Interim vero terra Maximilianus Cæsar in Pannonia viginti peditum, equitum vero quatuor millibus, quæ illi fœderati Principes, ut diximus, offerebant, bene suffultus, bello Selymum urgeret: & Sarmatæ, Moschovitæ, Persæ, Tartari, aliæque Turcis finitimæ gentes, ad proximas provincias bello petendas evocati, concurrerent: ut terra marique undique circumvallatum, quod Pius moliebatur, Ottomanicum everteretur Imperium. His igitur constitutis, Austriacus cum regia classe Messanam, inde Neapolim, summis honoribus exceptus concessit; Venetus intra portus suos continuit sese; Columna triumphans Romam contendit.
CAP. VIII
[298] Et quoniam virtuti honos & victoriæ triumphus debetur, præsertim cum illud quondam in more & instituto Senatus Populique Romani positum esset, [Pro triumpho quem reduci Columnæ parabant Romani,] ut Imperatoribus suis, post devictos hostes ad Urbem redeuntibus, triumphum decernerent, illosque honorificentius exciperent; Columnæ Romam appropinquanti, hanc honoris & communis lætitiæ significationem, pro victoriæ magnitudine, Romani dari constituerant. Quod genus spectaculi per multa secula Romæ numquam visi, dum summa pompa eximiisque sumptibus publice curatur; ecce id minus expedire, statim Pio refertur: tum quod id honoris uni Austriaco, summo classis Imperatori, deferri par esse videretur; tum etiam ne Marcus Antonius inde majorem in invidiam apud æmulos suos, [permissum dumtaxat a Pio ut honorifice excipiatur:] ut contigit, adduceretur. At vero Pius, etsi eum unice diligebat, summoque honore dignum existimabat, tamen ne minorem potestatem majori æquare videretur, ut moderata illum pompa cohonestarent, populo permisit: quod si Urbem ingrederetur Austriacus, majores se illi honores habiturum. Romanorum tamen studia quin Columnæ ingressum triumphali honore, & omnium ordinum celeberrimo concursu celebrarent, cohiberi non potuere. Itaque ad XVII Kal. Januarias Capena porta Urbem ineunti, & Pontificis propinqui, & Magistratus, & alii præterea summi viri, Pontificiæque custodiæ equites obviam prodiere, atque honorifice salutatum equo ornatissimo insidentem magnifice deduxere; porta, qua invectus est, sumptuosius exornata.
[299] Ad eam erexerant magna trophæa duo, ad quæ nonnulli captivi religati cernebantur: supra portam vero hoc positum erat elogium. [prout factum insigni pompa.] Marco Antonio Columnæ, Pontificiæ classis Præfecto, & de Apostolica Sede, sociorumque salute, ac Populi Romani dignitate optime merito, S. P. Q. R. Complures porro aliæ passim, præsertim ad veteres arcus, eruditæ & honorificæ legebantur inscriptiones; quibus & partæ victoriæ magnitudo, & Pontificis & tanti Ducis laudes paucis memorabantur. Ubi vero duci pompa cœpta est, ducenti circiter captivi composito ordine, Pontificiæ familiæ vestitu præcedebant: alia porro centum septuaginta mancipia proxime disposita sequebantur, hostiumque spolia hinc inde elata pulcherrimum triumphi spectaculum præbebant. Pontificiæ custodiæ equitibus, inde Magistratibus ordine dispositis, graviter incedentibus; socialis fœderis vexillum, aliaque signa militaria præferebantur. Columnæ latera cingebant Hieronymus & Michael fratres Bonelli, Pontificis propinqui. Ad Romanum forum progressis obvia fuit urbana militia, in septemdecim distributa cohortes: quæ decore instructa, post captivos incedens, egregiam spectantibus referebat speciem pompamque perficiebat.
[300] Hoc ordine ad Capitolium, inde ad Vaticanum processerunt: [post quam captivos suos Pio obtulit Columna,] ibi Pius Pontifex, plurimis Cardinalibus aliisque summis viris inspectantibus, ad deosculandos sacros pedes summittentem se Columnam sustulit, amantissimeque complexus est. Ille de more Ducum, rebus ab se gestis breviter expositis, statim productos captivos in potestatem Pio tradidit. In iis erat Alis minor filius: nam etsi uterque perinde, ac si Principum Christianorum liberi essent, commode ac liberaliter habitus fuerat; tamen major ex ægritudine, quæ eum somno privaverat & inedia confecerat, Neapoli jam excesserat e vivis. Captivos vero Pius, partim in domicilio ad id præparato, partim in Adriani mole sub custodia condi, ac sumptu publico tam humaniter haberi voluit, ut hospitum potius quam hostium loco esse viderentur. Gratum inde Pius Columnæ se præbuit: [donatam sibi ab eo pecuniam impendit in dotem pauperum puellarum,] eumque non modo honorificis extulit verbis, sed copiosa quoque pecunia donavit. At Columnæ animus, omni auro præcellentior, id non ad privatum suum, sed ad publicum referens commodum, eam pecuniam in pauperes puellas collocandas erogavit. Ad ceterorum vero indigentium tenuitatem sublevandam, publicæ hujus lætitiæ causa Pius alias pecunias large distribuit.
[301] Curatum deinde est, in Capitolino Aræcæli templo, [columnam que ex argento rostra tam dedicat D. Virgini,] magna ceremonia sacrosanctum Missæ sacrificium, pro gratiis agendis divinæ majestati: cui rei complures sacri Præsules, & Marcus Antonius ipse, & alii quam plurimi Romani Proceres interfuere. Ubi sacris rite peractis, posteaquam de summa Pontificis virtute, de præstantia fortissimorum Ducum & militum, ac de insigni parta victoria, Marcus Antonius Muretus, egregius illius temporis orator, luculenta oratione peroravit; argenteam columellam, rostratarum navium figuris ex argento expressis ornatam, [sereno ad miraculum cælo.] B. Virgini Deiparæ, ejusdem ædis patronæ, Columna singulari pietate dedicavit. His autem habendis celebritatibus, tam benigna favit cæli clementia, ut post hominum memoriam, per autumnum aut hiemem, fere nulla felicior vel augustior unquam fuisse diceretur. Nam sudo & temperato cælo, rosæ flores, novellique fructus de arboribus, non modo in Urbe, sed alibi quoque per Italiam, præter consuetudinem pendebant; ut aspectantibus ubique essent admirationi, ac de tam felici rerum successu cuncta exultare viderentur.
CAP. IX
[302] Partam victoriam Pius, ad reprimendos superbos Turcarum animos, eorumque vires imminuendas valde prodesse; [Pius de prosequenda victoria solicitus] ad Ottomanicumque regnum evertendum, magnum inde Christianis aditum aperiri, non ignorabat. Sed cum etiam probe intelligeret, non satis esse vincere, nisi victoria quoque uti victores scirent; ne tam opportuna e manibus laberetur occasio, omnem, ut ajunt, lapidem movendum esse existimavit: nam si Turcis ad suas reparandas vires tempus daretur, eos majori instaurata classe reversuros, & acceptam cladem ardentius vindicaturos. Hoc igitur ne magno Christianæ Reipublicæ damno parique dedecore contingeret, [non solum Christianos Principes ad sociale bellum] sed potius ut tantæ vitoriæ fructus quam uberrimos colligere, sævissimique Tyranni communis hostis regnum sociis animis & armis excindere ne cunctarentur, non modo fœderatos atque alios Christiani nominis Principes, sed etiam Ethnicos & extremi prope terrarum orbis Reges, per litteras ac nuntios orabat & obtestabatur. [Epist. 4, 6, 7, 8, 9, 11, 12, 15 lib. 5] Et vero, quoniam fieri plerumque solet, ut res feliciter gestæ, magnique rerum apparatus, facile multorum animos ad amicitias opesque jungendas alliciant; omni studio curavit, ut partæ victoriæ magnitudine diligentius explicata, sociorumque animis ac viribus ostensis, reliquos Principes in eamdem belli societatem adscisceret. Itaque ad Mennam Æthiopum Regem, vulgo Pretejannem appellatum, cujus imperium in Africa Turcis finitimum longe lateque patet, quique se Christianam religionem colere profitetur; & ad Sciecum Thomam Persarum Regem & alios Orientales Principes, etsi Ethnicos, [sed etiam Reges Æthiopiæ ac Persarum invitat,] opibus tamen ac viribus potentissimos, litteras dedit amplissimis verbis, quibus magna partæ victoriæ momenta, & Christianæ classis apparatus referens; eos tamquam perpetuos Turcici nominis hostes, ac ferme naturales cum illis inimicitias continentiaque bella gerentes, hortabatur, ut fœderatos adjuvarent, admotisque ex diversis locis exercitibus, communem hostem ancipiti contentione percellerent. Id si fecissent, hostem, qui sæpe fines eorum occupasset, eversum iri: seque multo plura quam amisissent recuperaturos, & universo terrarum orbi salutem allaturos: idque non modo ad communis salutis summam, sed etiam ad gloriam ac felicitatem eorum pertinere, qui ubique ferme gentium regia majestate & opibus excellerent. Eas vero litteras Pius per Sebastianum Lusitaniæ Regem, qui Pontificis hortatu suas etiam illis adjunxit, missis peritis viris, ad eos perferendas curavit.
[303] Ceterum Pius complures triremes in annum insequentem diligenter instrui ornarique jussit, atque ingentem colligi pecuniarum vim, [& sumptus ac naves parat in sequentem annum.] Fidei Monte, Fœderis nomine constituto: & cum humana, tum etiam divina pro aliorum Pontificum more Apostolicæ indulgentiæ præmia concessit iis, qui vel in hanc juvandam expeditionem proficiscerentur, vel ipsi bello facultatibus suis opem ferrent. [Const. 146] His vero & aliis parem opem præstantibus, æris alieni solutionem differri jussit, litibusque supersederi. Demum ita multa sunt, quæ de hoc sacro bello feliciter gerendo sapienter constituit; ac firma sanctaque Hispanos inter & Venetos, ei promptissimis animis obsequentes, retinenda concordia procuravit; ut quamplurimis voluntariis militibus undique ad eum confluentibus, cunctisque Turcarum hostibus ad eos debellandos concitatis, si cœptis exitus respondisset, a Turcica tyrannide liberam Christianam rempublicam videremus; neque magnis, ut sæpe fit, periculis & damnis, ab hoste sævissimo nobis illatis, tantopere laboraremus.
CAPUT V.
Pii V morbus & pius obitus.
CAP. X
[304] Sed ut humana consilia votaque, licet pia, nescio quo divino judicio, aliquando fallit eventus; spesque & inanes contentiones nostræ in medio cursu sæpe franguntur & corruunt; ita nos justa divinæ providentiæ ratio, [Anno 1572 mense Ianuario laborat dysuria,] cuncta sapientissime moderantis, Christianæ submissionis in officio debet continere. Inter hæc namque consilia, motusque rerum humanarum; Christianorum, ut credere fas est, tantum Pontificem diutius habere non promerentium, peccatis sic exigentibus, evenit, ut ex ardore dysuriæ (quo morbo, ut diximus, laborabat interdum) sæviente hieme, per mensem Januarium anno MDLXXII gravius cœperit ægrotare. Ex quo cum non nihil convaluisset, inanes Astrologorum divinationes irridebat; qui suis ducti conjecturis, de propinquo ejus interitu disserebant; solitisque laboribus intentus, parum sibi parcebat. Ineunte Martio, acerbioribus, quam soleret antea, [mense Martio renum doloribus.] renum doloribus cum angeretur, urinamque faceret putrescentem; addubitabant medici, ne exulceratos renes haberet atque vesicam, quæ calculos etiam contineret. Ipse vero nullo alio humano fretus remedio, ætate præsertim admodum ingravescente, secretas illas corporis partes ab ullo vel aspici vel tangi pro modestia sua numquam passus, medicos sibi noluit amplius adhiberi; asinino lacte, veteri suo atque usitato medicamento contentus: & quo graviore premebatur dolore, eo majorem vim ejus lactis exhausit: hinc factum ut stomachus elanguescens id concoquere non valeret.
[305] Corporis igitur viribus labentibus in dies, doloreque summopere invalescente, [Molestius æger,] quamvis eum comprimere niteretur, mirificam constantiam, patientiam ac moderationem animi præstans; suspiria quædam occulte in Christi de cruce pendentis imaginem effundebat, identidem supplex in hæc verba: Domine, adauge dolorem, dum adaugeas & patientiam. Neque tamen adduci potuit, ut per eos sacros dies de stata ciborum abstinentia quidquam remitteret: quo de genere pietatis plura suo loco infra scribemus. Die Cœnæ Dominicæ sacro, [in Cœna Domini accipit sacram Synaxim,] Cardinalis Alexandrinus, legationibus suis jam perfunctus, ei sic præcipienti cælestem Panem administravit. Id autem agentem, & ea verba, Corpus Domini nostri Jesu Christi custodiat animam tuam &c. de more pronuntiantem, Pius jussit insistere, & ita verba concipere, ut iis tantum fieri solet, qui sanctissimo illo Sacramento pro viatico communiuntur, paulo post e vivis excessuri. In Parasceve deinde, quæ incidit in diem pridie Nonas Aprilis, [in Parasceve Crucem adorat.] domesticam in ædiculam prope cubiculum suum, Dominicam Crucem jussit afferri, quam excalceatus maximo caritatis affectu pronus adoravit. Sed a publicis rebus audiendis cum se subduxisset, mortuus esse vulgo ferebatur. In Urbe tamen ejusmodi rerum & animorum motus, quales in extremis Pontificum ægrotationibus fieri solent, visi non sunt: quæ res optimæ ejus administrationis fuit indicio, rebus omnibus ordinate constitutis. Porro statim de illius obitu, licet inanes, per orbem terrarum nuntii dimissi.
[306] Subinde cum paululum convaluisset, sacrosancto Paschatis die, in Vaticani podium, qua in S. Petri forum respicit, [in Paschata publice benedicit populo] salutari signo populum usitato more consignaturus, pedes processit: ut eadem quoque opera vulgarem illam de obitu suo plebis opinionem inanem esse doceret. Ubi Pontificali habitu, lætam frontem præ se ferens, non ignarus se a cunctis deploratum fuisse, statam precationem alta & canora voce sic intonuit, ut qui in area media consistebant, eum exaudierint: ex quo tanta lætitia populos incessit, ut mirū id prorsus esse videretur. Verum haud ita multo post, recrudescente morbo, de rebus quarumdam vacantium Ecclesiarum providendis, aliisque de negotiis sermonem cum eo serere nonnullis cupientibus; Mihi, inquit, alia longe graviora negotia modo sunt transigenda: subjecitque, An vero quibus distringor, negotia parva esse putatis, cum ad extremum diem, quem appetere jam sentio, recte obeundum componendus mihi sit animus? Cereos tamen orbiculos, quos vocant Agnos Dei, [& Agnos Dei consecrat,] septimo nimirum Pontificatus sui vertente anno, solenni ritu consecrare voluit, idque non sine magna lacrymarum vi, Mox denuo errata confessus, quod illi fuit extremum, Sacerdoti, qui sibi a sacris Confessionibus erat, ut pro ea, quam illi maximam auctoritatem communicaverat, per amplissimam noxarum indulgentiam ipsum expiaret, injunxit.
CAP. XI
[307] Undecimo porro Kal. Majas edicens, velle se eorum reliquias in terris postremum visere, quos se non multo post visurum speraret in celo: Septem, inquit, Urbis Ecclesias obire volo, [septem Vrbis Ecclesias obiens.] ab sanctis illis locis ad Deum dimittendus: idque præstitit, ab æde S. Pauli ad S. Sebastiani magnam partem pedibus ingrediens: quo in itinere ut moreretur, non pauci verebantur; usque adeo videlicet afflictus erat viribusque dejectis. Neque vero fuit, qui eum ab ejusmodi consilio revocare posset. Inter alios M. Antonio Columnæ ei obviam prodeunti, atque ut sibi parcens lectica veheretur suadenti, jussit Pius, [Columnæ profectionem citam] ut primo quoque tempore Neapolim ad Joannem Austriacum, in Orientem inde cum eo atque aliis belli ducibus, Turcas expugnaturus, properaret. Ad Lateranensem ædem cum pervenisset, rogatus, vellet reliquum viæ in alium diem differre, parumper hæsit, oculisque in cælum sublatis; Qui fecit, inquit, totum, ipse perficiat opus. Quæ cum Latine pronuntiasset, viribus auctus, ac meliore vultus colore cœptum iter insistens; ad gradus, sacris Christi Salvatoris nostri vestigiis consecratos, progressus, [Anglos exules Card. Alexandrino] obortis lacrymis, infimum gradum singulari pietate ter osculatus est, quasi postremum augusto loco honorem habiturus. Commoratus ibi paulisper est, aures præbens Anglis Catholicis, eo regno religionis causa profugis, qui sacro illius pedi osculum infixerunt: quos ipse cum humaniter accepisset, Cardinali Alexandrino jussit, eorum nomina percenseret, ut illorum posset necessitatibus subvenire: oculisque in cælum conversis, Domine, inquit, si fuerit muneris mei, vel proprium sanguinem pro eorum salute libens profundam. Eodem in itinere egentes quosdam homines, Martinumque Navarrum, virum doctrina & probitate insignem, de Toletani Archiepiscopi causa, de qua supra scripsimus, cum eo disserentem audivit.
[308] Vesperi domum reversus, non prius quam duodecim supplices libellos perlegisset, [& sacrum fœdus ac celerem successoris creationem commendat.] sedens quievit. Demum curato corpore, accitoque ad se Cardinali Alexandrino, sacrum ei fœdus commendavit; & ut quantum in ipso esset, novi Pontificis electionem primo quoque tempore maturandam deinceps procuraret, admonuit: quando magnum numerum haberet Cardinalium, quos ipse in eum ordinem cooptaverat. Qua quidem admonitione proinde motus Alexandrinus perfecit, ut novi creatio Pontificis (is Gregorius Tertiusdecimus fuit appellatus, & Ecclesiam Dei sapientissime gubernavit) conclavi vix dum clauso, conficeretur: idque potissimum ne fœderis rationes perturbarentur. Cujus quidem fœderis, ac Dei in primis ope fretus, subinde dicebat Pius, minori duorum annorum spatio post victoriam sperare se, fore ut Ottomanicæ gentis imperium nomenque deleretur, vel certe plurimum imminueretur: angebaturque animo non posse se, vel sanguinis detrimento sui, tot provincias, quas perfidus Turcarum tyrannus per vim occupaverat, a Christianis receptas intueri, atque inde eam quam cupiebat capere lætitiam: verum se res eo loci, tam egregieque compositas relinquere, ut successori difficile haud quaquam foret, cuncta initæ societatis ope recuperare.
CAP. XII
[309] His vero peractis, septem Psalmos, ad salutarem pœnitentiam accommodatos, sibi prælegi mandavit; [Lectis 7 Psalmis] legenti præcipiens, id faceret alta voce, ad singulos versus paululum subsistens, quo melius ipse posset divinos illos sensus meditando degustare. Itidemque sibi sæpius Euangelicam Dominicæ Passionis legi jussit historiam: & ubi sanctissimum Jesu nomen audiret, [& Passione] ob reverentiam pileolo manum intendebat: quem si per corporis imbecillitatem attingere non posset, manu pium mentis sensum indicabat. Quarto ante obitum die rem divinam facere, atque ita divinis sese præsidiis magis communire, Deoque postremum se in odorem suavitatis hostiam offerre cogitabat: sed viribus destitutus, cum id non posset, interfuit sacrificanti, ac cælestem Eucharistiæ cibum summa pietate suscepit. Pridie vero quam obiret, per Episcopum Signiæ, Pontificio sacrario præpositum, sacram, quam sæpius efflagitaverat, postremo sibi jussit Unctionem adhiberi; [extrema suscipit Sacramenta.] quinquaginta dies & amplius acerbissimos dolores toleranter passus, citraque ullam seu vultus seu animi perturbationem identidem in genua procumbens, supplexque Deum tum pro se tum pro sancta ejus Ecclesia enixe deprecans, ac de morte verba faciens, quam sub ipsum ægrotationis initium imminere sibi præsenserat: ac licet morbo doloribusque tam diu graviter conflictatus, nullam tamen unquam vocem aut verbum, minus se ipso dignum, emisit.
[310] Morienti aderant Michael Bonellus Alexandrinus, Hieronymus Rusticucius, Felix Perettus cognomento Montaltus, Antonius Carafa, [interque ad stantium] Julius Aquaviva, aliquando etiam Paulus Aretius Placentiæ Episcopus: quos omnes ipse creaverat Cardinales, ac præterea Seraphinus Caballus, Generalis Dominicanorum Magister; omnes, ut quam felicissime mortem obiret, procurantes. Paulo vero ante quam efflaret animam, ingenitæ modestiæ suæ non immemor, intimam laneam subuculam, quam, uti dicemus, cuti proximam semper induere consueverat, ad humeros retortam, brachiorumque partem nudam se habere comperiens; modicis, [& suas preces,] quæ sibi supererant, viribus ipsemet eam nitens extendere, corporis nuda contexit. Deinde manus Crucis in modum conformavit, & intermortuis vocibus pronuntians hos versus: Quæsumus auctor omnium, in hoc Paschali gaudio, ab omni mortis impetu, tuum defende populum; absque alio motu, Deo placidissime reddidit spiritum, Kalend. Maji, sub vesperum, anno post Christum natum MDLXXII, ætatis vero suæ octavo & sexagesimo, [obit 1 Maji an. ætatis 68.] cum Pontificatum sanctissime administrasset annos sex, menses tres, dies quatuor & viginti. Tanti Pontificis jacturam portendere atque deplorare visa sunt etiam elementa, & terræmotus certis ditionis Pontificiæ locis, fremitus illuvionesque fiuviorum. Hoc anno IV Idus Februarias Romanæ arcis arborem fulmen excussit, [prout portenta varia præsignare visa,] Angeli marmorei alam effringens, ipsaque arbor ignem ita concepit ut totam noctem deflagrarit. Sacra turris S. Petri in Vaticano, icta fulmine, magnam partem excisa est. Hæc & id generis alia signa, quamvis naturalia sint, neque certa Pontificum futuræ mortis aut rerum immutandarum indicia; hoc tamen divinæ providentiæ fere solenne esse observant etiam pii & docti viri, ut insignes rerum humanarum clades, qualis fuit tanti Christianorum parentis amissio, formidolosis antea signis denuntiare aliquando soleat.
CAP. XIII
[311] Mox de illius obitu, ut antea incerti, ita postea certi quoquo versus nuntii dimittuntur: [maxima cum tristitia Christianonorum,] atque inde tum in Urbe tum foris, pii viri bonique omnes, tanti Pontificis ac sanctissimi Pastoris sui discessum ferre quam dolentissime: ut verum illud esse constaret, quod nonnullis Pontificatus initio mœrentibus prædixerat, futurum, ut majorem ex obitu ejus, quam ex dignitate suscepta dolorem homines caperent. Collacrymans Joannes Austriacus, Joanni Paulo Odescalco nec multo post ad eum misso, mortuo Pio, parentem suum mortuum esse dicebat; neque sperare se deinceps unquam boni quidpiam effecturum. Demum communis omnium erat sententia atque vox, multis ab hinc seculis Christianam rempublicam cladem majorem nullam accepisse, tanti viri facta jactura. Sed ut vere Christiani piique omnes dolore & ingemiscere; ita contra impiæ ac perfidæ gentes Christianique nominis hostes ingentem præ se ferre lætitiam; certo credentes, bellicos ejus apparatus omnes perturbatos & irritos fore. Selymus admirabiles dies festos egit Constantinopoli: Mahometes Bassa, primus ejus dynasta, cui per exploratorem Epidaurium clam id erat allatum, Aquensium Exepiscopo, cujus ante meminimus, Galliæ Regis apud Turcam Oratori, [& exultatione Turcarum,] nullum Ottomanam domum accipere posse nuntium hoc ipso feliciorem testabatur: ac Turcas Pii precationes extimuisse magis, quam universa simul arma Christianorum: enimvero preces ejus Deo pergratas videri: neque aliunde classis suæ jacturam profectam esse. Hæc omnia deinde retulit idem Orator Jacobo Malatestæ, Marchioni Roncofredi, per eos dies Constantinopoli apud ipsum diversanti.
[312] Hic autem æstate superiore in Turcicam expeditionem missus a Pio, cum a Venetis præfectus esset Epiro, [quam retulerunt oculati testes,] contigit, ut Turcarum veniret in potestatem: itaque ad Selymum in vinculis perductus est, in ejusque redemptionem Pius tria millia, & quingentos nummos aureos contulerat: atque, ut Carolus Gallorum Rex eum dono sibi dari postularet, effecit. E turri porro Euxini ponti, eo tempore, quo Pius decesserat, tandem ille vinculis exemptus, per tres dies sub vesperam Constantinopoli ingentia dari publicæ lætitiæ signa prospexit; ignibus, accensis facibus, æneorum tormentorum bombo atque clamoribus, Turcico de more, cuncta replentibus: iisdemque diebus, præ gaudio tam optati nuntii, pueros procedere supplicantes. Nova res, & apud ipsos, ex quo regnum obtinent, ante numquam visa. Ceterum Pio vita functo, sacri fœderis conatus & consilia in pejus ruere cœperunt: inter fœderatos Principes repente multiplex exorta diffidentia est: [cum quo & sacrum fœdus elanguit.] mox denique, Venetis cum Turca pacem facientibus, disjuncta societas: ac tantam victoriam reportasse ferme nihil aliud profuit, quam vinci posse Turcam, ostendisse. Verum si susceptum bellum fœderati prosequi voluissent, opes Pontificiæ, nec invalidæ, satis erant in promptu: nam in ærario decies centena millia nummum aureorum Pius reliquit, ac quingenta præterea millia in nominibus, post tres inde menses exigenda: tredecim vero millia in ejus cubiculo sunt inventa, quæ tenebat ipse manu sua in pauperes eroganda: centena porro millia in manibus habebat Guilielmus Sangalettus, intimus Quæstor ærarius.
CAPUT VI.
Pii sepultura, & translatio.
CAP. XIV
[313] Iusta fuit statura, gravi, permodesto, ac pleno sanctitatis aspectu: [Defuncti forma & statura describitur,] idque vel oculorum præ se ferebat obtutu. Macie præditus, rubro & albescente colore, oblonga facie, oculis subcæruleis, naso admodum adunco, promissa barba, & in Pontificatu tota jam canescente; calvo capite; calido ac sicco temperamento. Hinc valebat memoria, & quos semel de facie jam diu cognovisset, eos facile omnes agnoscebat: atque ditionum suarum omnium rationes & statum regnorumque negotia tam perfecte didicit, ut primo Pontificatus anno ea omnia mente ac cognitione comprehenderit. Defuncti corpus medici exenteraverunt, tresque in vesica nigros calculos planioris formæ, singulos ponderis dimidiæ unciæ, inter seque non absimiles invenerunt. Lotum deinde, novisque vestimentis ad sepulturam decore ornatum, Theodosius Florentius & Justinianus Orfinus, intimi cubicularii, [corpus in æde S. Petri quatriduo prostat venerandum] vesperi, lacrymarum pleni, majorem in ædiculam sacri Palatii detulerunt. Inde vero in S. Petri ædem deportatum, non solum populus Romanus, qui eum diu deploravit, invisit, omnibus cujusvis ordinis osculatum illius pedes certatim confluentibus; sed omnes fere ex circumjectæ regionis finibus per eos quatuor dies, quibus inibi fuit, ad eum venerabundi convenere frequentissimi: aliqui precationum coronis corpus ipsum attingere, alii lacinias illi præcidere, alii de mento pilos evellere, religionis causa sibi asservandos, nitebantur: parumque abfuit, quin carnem ejus quoque convellerent. Quæ quidem caro eorum testimonio qui illam attrectarunt exanimem, mollis erat & flexibilis, vividique coloris, instar corporis viventis: quod nec contemnendum sanctitatis indicium esse solet.
[314] Jam vero ne corpus ex eo concursu aliquo modo læderetur, necesse fuit militum ei custodiam adhiberi: ob idque in sacello S. Thomæ repositum est, unde pes ejus ex ferrea crate prominens præbebatur ad osculum multitudini, quæ nihilominus calceorum ei soleas excidit. Et sane mirum, vestimenta resque illius omnes piis viris quam magnæ essent venerationi. Laneam subuculam, qua quidem amictus est mortuus, Dominicanorum summus Antistes enixe precatus obtinuit: [vestes Principibus petentibus mittuntur,] eamque uti decebat ornatam, ad Sebastianum Lusitaniæ Regem, Pii Pontificis summe studiosum, dono perferendam curavit. Pileolos vero, calceos, & alia ejusdem generis magnis precibus efflagitarunt alii Principes viri; quos rebus ejusmodi donavit Cardinalis Alexandrinus. Quin etiam ab ipsis Christiani nominis hostibus similis fere Pii memoriæ exhibita veneratio est. Cum enim Cauralius Turca, inter alios captivos vir primarius, vinculis esset exolutus; [impudicæ mulierculæ eo viso convertuntur,] effigiem Pii ad Selymum perferendam ab eodem Cardinali postulavit, ac cum ea voti compos Constantinopolim versus dimissus est. Per eos dies impudicæ quædam mulierculæ, quæ sub hoc Pontifice turpitudinis suæ meritas aliquando pœnas dederant, ad ejus corpus spectandum lætabundæ processerant: ratæ videlicet, effractis timoris quasi repagulis, ad explendas cupiditates suas liberum aditum apertum esse; sed illud conspicatæ, repente consilium immutaverunt; atque ipsæ quoque sacros ejus pedes osculatæ, errata sua lacrymis execrari cœperunt. Mox vero in S. Andreæ sacello, parvo in tumulo ad tempus extructo conditum fuit; ubi elogium affixum erat ejusmodi. Pius V Pontifex, [cadaver temporaneæ sepulturæ datum,] religionis ac pudicitiæ vindex, recti & justi assertor, morum & disciplinæ restitutor, Christianæ rei defensor, salutaribus editis legibus, Gallia conservata, Principibus fœdere junctis, parta de Turcis victoria, ingentibus ausis & factis, pacis bellique gloria, Maximus, Pius, Felix, Optimus Princeps.
CAP. XV
[315] Anno deinde a partu Virginis MDLXXXVIII, V Idus Januarii, Sixtus V Pontifex maximus, eximio ac plane pontificia magnificentia digno apparatu, [anno 1588] e B. Petri in Exquilinam S. Mariæ Majoris basilicam, Pii corpus transferendum curavit. [transfertur ad S. Mariam Majorem,] Videlicet e sacello non insigni admodum structura, in splendidissimum atque ornatissimum, & e lateritio ad tempusque extructo, ad marmoreum ac perpetuum sepulcrum, ab se una cum ipso sacello magnifice exædificatum, præclarisque operibus affabre expolitum: ubi sacratissimum illud ipsum, Salvatoris nostri de virgine nascentis tactu consecratum, Præsepe colitur, ob idque sacellum ad Præsepe nuncupatur. Sunt autem in eo sacello monumenta duo, & ea quidem amplissima atque ornatissima. Quod in sinistro latere est, id sibi Sixtus Pontifex; [ibique in sacello ad Præsepe conditur,] alterum vero ad dextram, Pio V posuit. Hoc in medio cernitur egregia ipsius Pii Pontificis effigies, e lucidissimo marmore, ornatu Pontificio de more sedens, habetque infra pedes elogia duo; unum in hæc verba: Pio V Pontifici Maximo ex ordine Prædicatorum, Sixtus V Pontifex Maximus ex ordine Minorum, grati animi monumentum posuit. [cum hisce elogiis,] Alterum illi subjungitur his verbis: Pius V, gente Gisleria Boschi in Liguria natus, Theologus eximius, a Paulo III in Insubria hæreticæ pravitatis Inquisitor, a Julio III sanctæ Inquisitionis officii Commissarius generalis, a Paulo IV Episcopus Sutrinus, deinde S. R. E Tit. S. Mariæ super Minervam Presbyter Cardinalis, & a Pio IV Ecclesiæ Montis-regalis in Subalpinis administrator factus; eo vita functo, summo Cardinalium consensu Pontifex Maximus creatur: qui veteres sanctos Pontifices æmulatus, Catholicam fidem propagavit, Ecclesiasticam disciplinam restituit; tandem gestarum rerum gloria clarus, dum majora molitur, totius Christianæ Reipublicæ damno nobis eripitur, Kalendis Maji, MDLXXII, Pontificatus anno VII, ætatis suæ LXVIII.
[316] Ornatur præterea Pii sepulcrum binis grandioris formæ marmoreis simulacris; [& aliis ornamentis, æctorumque expressione,] hinc quidem S. Dominici Confessoris, inde vero S. Petri Martyris, in suo cujusque hemicyclo collocatis, aliisque multis undique nitet imaginibus, affabre incisis in marmore, quæ præcipua quædam acta Pii Pontificis ob oculos ponunt. In primis vero nobilis apparatus, pompaque exprimitur, cum Pontifex creatus solemni ritu coronatur: a dextera vero ejus cernitur, cum Marcum Antonium Columnam classis Pontificiæ Præfectum constituit. Pugnæ item navalis designatio, & Christianæ classis contra Turcas ad Echinadas bene pugnantis descriptio, pulcherrimis pariter expressa figuris apparet: [præsertim victoriæ de Turcis relata.] quæ brevi hoc narratur elogio: Selymum Turcarum Tyrannum, multis insolentem victoriis, ingenti parata classe Cyproque expugnata Christianis extrema minitantem, Pius V, fœdere cum Philippo II Hispaniarum Rege, ac Republica Veneta inito, M. Antonium Columnam Pontificiæ classi præficiens, ad Echinadas, hostibus trigesies mille cæsis, decies mille in potestatem redactis, triremibus centum octoginta captis, nonaginta demersis, quindecim mille Christianis a servitute liberatis, [alteriisque de Hugonottis.] precibus & armis devicit. Ad sinistram vero figuris item exprimitur, cum Sfortiam Sanctæ-Floræ Comitem, Pontificii auxiliarii exercitus Ducem declarat contra perduelles, Caroli Noni Galliæ Regis Ecclesiæque hostes. Ibidemque imago cernitur prælii & victoriæ, quæ, eo ipso Sfortia Duce, in Gallia de hæreticis reportata est; habetque incisam inscriptionem hanc: Galliam, Carolo IX Rege, perduellium hæreticorumque nefariis armis vexatam, ut de Regno deque Religione actum videretur, Pius Quintus, Sfortiæ Comitis Sanctæ-Floræ ductu, missis equitum peditumque auxiliaribus copiis, periculo exemit: hostibusque deletis, victoriam reportavit: Regi Regnum cum Religione restituit: signa de hostibus capta ad Lateranensem Basilicam suspendit.
[317] Ceterum hæc Pii corporis translatio, magna celebritate & concursu, summaque omnium pietate & religione habita est. [Populus qui ad translationem multus confluxit,] Et sane jucundum æque ac pietatis plenum spectaculum erat cernere sacros ac laicos Proceres, Clerum Urbis fere universum, urbanos Magistratus atque alios quamplurimos, suo quemque loco, atque ordine procedentes: hos quidem orantes silentio, alios vero pio concentu sacros versus, antiphonas, & psalmos decantantes. Undique præterea e vicis, ex omniforo, ex officinis domibusque incredibilem fieri concursum sexus utriusque hominum, tum spectantium, tum sacram processionem comitantium, sanctique Pontificis memoriam recolentium. Qui, corpore in basilicam quo deportabatur illato, ferme ad punctum temporis ædem ipsam, alioqui magnam & amplam, compleverunt: qui vix ne ab armatis quidem militibus e feretri lateribus dimoveri poterant; cum pro multa animi erga Pium Pontificem devotione, [viduo teto locum frequentat:] omnes ipsum feretrum amplecti, osculari, aut manu saltem aut precationum coronis attingere gestirent. Collucebant in ea translatione accensæ faces quamplurimæ, quæ manibus gestabantur. Postera luce, quæ dies Dominica fuit, etiamsi corpus in sepulturam illatum esset, tanta ad basilicam S. Mariæ Majoris hominum effusio, tantusque populi concursus est factus; ut Urbs pene tota pie effusa videretur, ad recolendam Pii V Pontificis memoriam. Plenæ ubique viæ confluentium, plenum basilicæ atrium, completa ædes ipsa precantium multitudine: nemo autem erat, quin Præsepis in sacellum ingredi contenderet, ubi supplex oraret. Postridie vero ejus diei, in eodem templo, magna ceremonia, Missa pro anima Pontificis ab Antonio Cardinali Carafa celebrata est: cui Sixtus ipse, [ubi post Missam Oratio habita.] una cum Cardinalibus numero quadraginta quatuor, interfuit. Qua re perfecta, Antonius Buccapadulius, vir egregie doctus, gravem orationem habuit, & rei de qua agebatur plane accommodatam.
[318] Statuerat olim Pius, uti dicemus, corpus suum post obitum ad Boschense cœnobium asportari. [Ipse quidem mandarat se ad conventum Boschensem transferri,] Sed cum annis quindecim & amplius id numquam curatum esset; factum plane videtur non sine divino consilio, ut tanti Pontificis memoriam & ossa, non Boschum oppidum, non Alexandria in Cisalpinis, non alius denique quamvis celeberrimus in orbe locus exciperet aut conservaret, nisi una Roma: atque ibi præcipue in basilica S. Mariæ Majoris, & in sacello sacratissimis Christi Dei ac Domini nostri Natalitiis incunabulis consecrato. Ut videlicet inde, velut e frequentissimo terrarum orbis theatro, Pontificalium ejus virtutum exempla spectatissima, tum ad Dei gloriam prædicandam, tum etiam ad præclara quæque edenda facinora posterorum animos excitarent, atque omnium gentium mentes ad colendam virtutem erudirent: & qui Beatissimæ Virginis Dei Matris in omni vita fuit cultor egregius, is non nisi in ejusdem Virginis æde, urbanarum omnium ei dicatarum longe augustissima, [sed id dilatum annis 15, donec augustius Romæ conderetur.] post obitum conquiesceret: & qui pro singulari sua modestia qualecumque sibi sepulcrum elegerat, ad humile quidem Salvatoris Præsepium, tamquam ad omnis humilitatis fontem, pro suo desiderio, at monumento pro virtutibus suis ornatissimo, conderetur: ac demum qui pii gratissimique animi significatione, Pauli Quarti Pontificis Maximi, de se ipso bene meriti, ossa honorifice transferri, honestissimoque loco, uti scribemus, reponi curaverat; eum Sixtus Quintus Summus Pontifex, quem Pius primo S. Agathæ Episcopum, deinde Cardinalem a se creatum perpetuo complexus erat, pari grati animi studio, nec dissimili pietatis officio, eximia magnificentia translatum in sepulcrum daret decentissimum. Hæc videlicet, præter alias, fuere causæ, quæ ad celeberrimam hanc curandam translationem Sixtum Pontificem impulerunt.
APPENDIX
Ordo Translationis ex Annalium Abrahami Bzovii tomo postumo.
Sanctissimi Domini nostri Sixti V Pontificis auctoritate & jussu, anno MDLXXXVIII, [Aperto sepulcro lateritic,] die VIII Januarii, feria VI, hora I noctis, in Basilica Vaticana S. Petri, sepulcrum lateritium Pii Papæ V beatæ memoriæ, prope S. Andreæ aram ad tempus extructum, annis post illius obitum quindecim & amplius, dirutum apertumq; est; curante imprimis Reverend. D. Guilielmo Sarpallero, utriusque Pontificis Cubiculario intimo: cui potissimum ejus Sanctitas illam curam demandavit. Apertioni demolitionique sepulcri præsentes, singulari pietatis significatione gratissimique animi officio, aderant Illustrissimi S. R. E. Cardinales novem: Alexandrinus Pii sororis filius, Senonensis, S. Severinæ, Rusticuccius, & Caraffa: hi quinque ab ipso Pio, reliqui quatuor a S. D. N. Sixto V in eum ordinem optati; Pinellus, Asculanensis, Gallus, [corā 9 Cardinalibus,] & Montaltus, ejusdem Sanctissimi Domini nostri sororis ex filia nepos: alii præterea complures, olim ipsius Pontificis defuncti familiares, quibus ille benigne fecerat. Dum demolitio fiebat, Basilicæ Vaticanæ Beneficiati & Clerici Psalmos pro mortuis recitabant, cum sua in fine uniuscujusque Psalmi Antiphona, Requiem æternam, & aliis in Officio mortuorum statis Antiphonis. E sepulcro corpus, quod intus in capsa lignea reconditum erat, accuratissime ut fieri potuit susceptum in capsam plumbeam, recens paratam, serico velo rubro supposito, honorifice includitur his verbis: Corpus Pii Papæ V. In capsæ autem operculo erat incisa hæc inscriptio: [transponitur corpus in capsā plumbeam,] Hic reconditum est corpus beatæ memoriæ Pii Papæ V, jussu Sixti V Pontificis maximi, cum illud grati animi ergo e Basilica S Petri, ad hanc Basilicam S. Mariæ ad Præsepe, solenniter transferri, & in suo hoc sacello reponi curavit, V Idus Januarii, anno a Nativitate Domini MDLXXXVIII, ab ejus autem obdormitione, quæ fuit kalendis May MDLXXII, anno XV, mense VII, die XXIX.
Tum in promptu fuit capsa altera de cupresso, instar sepulcri arcuati, affabre pulchreque opere artificioso facta: [quæ cupressionæ inclusa & pallio pretioso operta,] in quam illata est illa ipsa plumbea, ferreis clavis firmiter clausa. Ea autem capsa cupressea, [cooperta] pallio amplissimo Attalici operis, auro intexti, quod recens S. D. Sixtus V impense curaverat, undique longe lateque ducto, laciniis e serico grusapino nigro seu villoso undique dependentibus aurifrigiatisq;, ejusdem Pontificis Pii insigniis ad singulos ejus angulos appositis, apte accommodata est in feretro. Quod mox a plerisque Canonicis qui aderant & Clericis superpellicea indutis ad mediam Basilicam delatum, loco editiori quasi in suggestu quodam collocatur: ubi tota nocte permansit, funalibus accensis certisque etiam custodibus adhibitis. Aderant præterea Dominicani Ordinis, [in media basilica tota nocte servatur,] cujus olim Pius fuerat, Fratres alii religiosi viri; qui vigilias per vicissitudines agebant, nocturnaque stata pro mortuis recitabant. Apertionis autem sepulcri, & recognitionis corporis inde extracti, omnisque ejusmodi actionis tabulas publicas Magistri ceremoniarum, eo romine vocati & rogati, confecerunt. Postero autem die, nempe V Idus Januarii: qui dies Sabbatum fuit, hora circiter XVIII, Clerus Urbis tam secularium quam regularium fere universus, & pia aliquot delecta laicorum collegia, quibus pridie ejus diei ob translationis solennitatem jam processio solennis indicta erat, in atrio & porticu ejusdem Basilicæ S. Petri, [& pulsatis antea solenniter campanis,] unde corpus efferendum erat, præsto tantæ celebritati fuerunt. Et quo frequentior populus adesset, ac solennitas quæ agenda erat significaretur, atque omnium pietas excitaretur, eo die mane quoad corpus inde elatum est, signum campanarum, ut cum solenniter pro mortuis fit, maxime solenne datum est. Quæ campanarum significatio solenniter etiam facta est in Basilica S. Mariæ majoris, cum corpus e Basilica S. Petri efferri cœptum est.
Eo ipso die, hora demum XIX, puerorum orphanorum familia, [e Vaticano effertur II Ianuarii,] Confratrum pia collegia, & quatuor Mendicantium, ac Servitarum item, & Minimorum præterea, aliorumque Ordinum Regulares frequentissimi, suo quique loco atque ordine, procedere inceperunt, prælata una tantum cruce Basilicæ S. Mariæ majoris, ad quam corpus efferebatur. Subsequebantur proxime omnes Urbis Parochi regionatim distincti: tum omnium item collegiatarum ecclesiarum ac mox Patriarchalium Basilicarum Canonici, Beneficiati & Clerici. Qui omnes pio concentu sacros Versus, Antiphonas, & Psalmos decantabant. Funalium autem collucentium ardentiumque copia magna feretrū anteibat: quæ funalia portabāt partim ipsi pueri orphani, partim alii qui in hospitali domo S. Spiritus nutriuntur, aliiq; item aliunde evocati. [prælucentibus successive 150 funalibus,] Sed his ferendis funalibus accensis ordo singularis fuit, ut collegii societatisve sanctissimi Crucifixi Confratres quinquaginta, nigro vestitu induti, hinc inde a feretro totidem funalibus ardentibus a Basilica S. Petri incederent usque ad templum S. Marcelli: inde in eorum locum, novis luminibus accensis, succederent alii eodem numero e Confratribus societatis Mortis, usque ad Basilicam S. Mariæ majoris; ubi pari etiam numero funalia accenderentur, cum corpus illatum esset. Id quod factum est non sine rei sanctioris significatione: est enim numerus quinquagenarius plenus mysterii, ut Psalmus quinquagesimus docet. Neque autem a mysterio vacat centenarius & quinquagenarius numerus, ex quo illa per vicissitudines distincta summa omnis constat, ut ex pari Psalmorum ratione cognosci facile potest. Verum funalia omnia, quæ accensa collucebant, [aliisque supra 300,] ex supputatione numerata sunt trecenta & amplius, præter alias faces innumeras quæ manibus gestabantur: quod divine factum est, non sine significatione in Commentario explicata. Proximi feretro Cursores Apostolici togati, baculos argenteos manu gestantes, bini præibant: iique prout opus erat, huc illuc gradiebantur ut rectum processionis ordinem tuerentur.
Feretrum autem e Basilica ipsa B. Petri Apostolorum Principis, [succollantibus Canonicis trium basilicarum,] usque ad ecclesiam S. Cæciliæ apud montem Jordanum, sublatum est humeris Canonicorum illius Basilicæ: qui rocchetis statisque suis ornamentis induti, preseferebant in eo opere plenissimam pietatis effigiem. Inde vero Canonici Lateranenses, stato Canonicali ornatu, usque ad ecclesiam S. Marcelli, quæ in conspectu est viæ rectæ ad portam Flaminiam, subierunt onus pari debiti officii significatione. Tertio autem loco pium hoc opus pientissime etiam præstiterunt Canonici S. Mariæ majoris, qui itidem ut illi decoro habitu, ab ea ecclesia in suam Basilicam feretrum corpusque tanti Pontificis gaudenti animo intulerunt. A feretri porro lateribus procedebant ordine milites Helvetii & Machærophori, ii scilicet qui sunt a custodia Palatii Pontificii: qui tamquam stipatores hastatis armis fulti ab eo procul dimovebant ingentem hominum multitudinem, quorum fuit concursatio ad solennitatem longe frequentissima. [sequente magna Curialium pompa.] Et vero feretrum proxime sequebatur ejusdem Sanctissimi Domini nostri familia equestri incessu. Huic Magister ceremoniarum præibat, & Clavigeri item duo, qui Claves argenteas manu gerebant. Eorum omnium princeps, Magister domus Pontificiæ & Prælati dignitatis splendore insigniores, qui Sanctissimo Domino nostro assistunt, amplis lacernis induti, pileis Pontificalibus condecorati, mulis Pontificio ritu ornatis advehebantur. Omnes hos subsequebantur quamplurimi alii & Episcopi & Prælati diversorum ordinum Curiæ Romanæ, utpote Protonotarii, Referendarii, Auditores Rotæ, Clericique Cameræ. Ea procedendi ratio ad aspectum pulcherrima extitit.
Hoc ordine a Basilica Vaticana S. Petri itum est, via quæ Papalis vocatur, ad Palatium usque S. Marci: inde flexu ad lævam usque ad ecclesiam S. Marcelli, mox ad montem Quirinalem, [confluente turba innumerabili,] tum ad sinistram via Pia, quam olim Altam-semitam vocitarunt: demum via Felicia, quam nuper ejus Sanctitas aperuit, ad Basilicam usque S. Mariæ Majoris, quo corpus efferebatur. Toto processionis itinere, incredibilis multitudo ac fere tanta quantam urbs Roma capit, processionis solennitati præsto fuit. Undique e vicis, ex omni foro, ex officinis, tabernis, domibusque omnibus concursus factus est hominum, tum spectantium tum pompam comitantium, sanctique Pontificis memoriam recolentium. [ad S. Mariam majorem,] Atque in ea tam ingenti concursione, mirum sanctumque silentium omnium. Denique janua ejusdem Basilicæ majori ingressa est tota processio. Tum vero comitatus equestris constitit: corpus autem in Basilicam tam solenniter illatum, ante sacrum locum, quæ Confessio nuncupatur, majus altare versus, depositum est super suggesto ibi erecto. Tum cum illud ita collocatum esset, Canonicus ejusdem Basilicæ Sacerdos, pluviali nigro indutus, Officium rite peregit, aquam benedictam circa feretrum aspersit, thure adolevit, Responsoria, Versus, aliasque statas preces dixit ad solennis ritus præscriptum.
[dimissa e templo turba,] His ordine recteque peractis, cum jam pene advesperasceret, omnes quicumque aderant, exceptis iis quorum opera præsentiaque erat necessaria, e Basilica exclusi sunt. Aderant autem quam frequentissime utriusque sexus Christi fideles, usque eo ut Basilica ipsa, quamvis ampla & magna, fere ad punctum temporis completa esset. Vix e feretri lateribus ii dimoveri poterant, ne ab armatis quidem militibus: quippe cum præ multa animi devotione erga Pium sanctissimum Pontificem, gestirent omnes ipsum seretrum amplecti, osculari, aut manu tangere, aut precationum coronis attingere. Demum igitur subterraneum sepulcrum, quod prope illud honorarium humi effossum est, hora circiter prima noctis aperitur: apertum statis precibus Sacerdos benedixit, ministris adjuvantibus. Mox illuc feretrum, multis circumfusum luminibus allatum est sacra cum prece Sacerdotum. [deponitur in novam sepulcrum arca,] Qua sane re acta, tandem capsa ipsa cupressea, quæ alteram plumbeam continet, ubi Pontificis Pii corpus inclusum est, in id sepulcrum novum apte dimissa, recteque collocata est: in quo sepulcro nemo adhuc humatus est, neque in posterum humabitur, ex decreto Sanctiss. Domini nostri. Sic igitur in sepulturam dato Pontificis corpore, tum denique sepulcrum operculo rotundo marmomoreo, undique bene cohærenti, clausum est; cum ex ejusdem Sanctiss. Domini nostri Jussu, Rev. D. Guilielmus Sangalletus ita fieri mandavit. Hæc omnia acta sunt RR. DD. Ludovico Sarasolio, Silvio Drusolinio, ejusdem Basilicæ S. Mariæ majoris Canonicis; Valerio Atracino, Capellano ejusdem sacelli Sixtiani ad Præsepe, & Francisco Mucantio ac Paulo Alaleonio, Sanctiss. D. N. Papæ ceremoniarum Magistris, præsentibus. Atque hi quidem duo rogati publicas eorum actorum tabulas confecerunt ad perpetuam rei memoriam.
Die proxime sequenti, quæ dies Dominica fuit; nempe IV Idus Januarii, [12 Ian. magnus eo concursus fit:] etiamsi corpus in sepulturam illatum esset, tanta ad Basilicam S. Mariæ majoris effusio hominum, tantus populi concursus fuit, ut Urbs pene tota pie effusa videretur, ad recolendam Pii V Pontificis memoriam: plene ubique viæ confluentium, plenum Basilicæ atrium, completa ipsa Basilica precantium multitudine. Nemo autem erat quin in sacellum Sixtianum ingredi contenderet, [13 canitur Missa funebris coram Papa,] ubi supplex oraret. Tertio autem Idus Januarii, qui dies fuit feria II, jussu Sanctiss. Domini nostri, solio Pontificio in eadem Basilica collocato, sessionibus Illustriss. Dominorum Cardinalium & Prælatorum ordine dispositis circum altare, supra cujus ciborium sacræ Reliquiæ asservantur, Missa solennis in eo ipso altari pro anima defuncti Pontificis ab Illustriss. Card. Caraffa celebrata est: qui Cardinalis ab eo creatus jam fuerat. Huic celebritati S. D. Noster una cum Cardinalibus numero quadraginta quatuor interfuit. Aderant quoque Oratores Regis Galliæ, Venetorum, & Ducis Sabaudiæ, qui apud solium stabant: Patriarchæ item aderant & Prælati assistentes, ceterique omnes quos adesse solenne est. Cœnotaphium autem, defuncti Pontificis corpus repræsentans, eodem aurei operis pallio, de quo supra, undique contectum, eo ipso loco ubi sabbato proxime præcedenti feretrum cum corpore collocatum fuerat, præclare positum extitit, funalibus quadraginta hinc inde collucentibus.
Peracto Missæ solennis officio, Antonius Buccapadulius, vir & omni liberalium disciplinarum scientia & dicendi doctrina egregie eruditus, [habetur oratio a Buccapadulio,] orationem habuit gravem, expolitam, & rei de qua agebatur plane accommodatam, quam Sanctissimus Dominus noster attente audivit, nec vero sine lacrymis, id quod etiam plerisque contigit. Oratione porro habita, cœnotaphium a Clericis ministrisque inde ad gradus solii Pontificii allatum est. Is cum a cantoribus Responsorium illud, Libera me Domine &c. cum suis Versiculis recitatum est, imposito in thuribulum thure, stans absque mitra, ut moris est, cœnotaphium ipsum aqua benedicta aspersit thurificavitque, ac demum Absolutionem rite peregit. Eam vero ob causam ad illud altare, de quo dictum est, nec vero in sacello Sixtiano ad Præsepe, celebratum est ejusmodi exequiarum officium, quoniam Sanctiss. Domino nostro nequaquam decere visum est, ubi Præsepe Domini est, Officia funebria agi: cum fas non sit locum esse tristitiæ, ubi natalis est vitæ, inquit, sanctissimus Pontifex Leo magnus.
[& res tota describitur a Petro Galesinio.] Hactenus ista Relatio, quam sequitur apud Bzovium præmemorata Buccapadulii oratio; sicut ibidem præcesserat, similiter ante citatus Commentarius de solenni translatione corporis Pii Papæ V, auctore Petro Galesinio Protonotario Apostolico: qui totus insumitur in Pii laudes, descriptionem Sixtiani sacelli, & magnifici tumuli ibidem Pio eidem erecti: adeo ut ex jam dicta illius Commentarii tamquam proprii citatione appareat, Relationis a Bzovio descriptæ auctorem esse eumdem Galesinium: qui suo illi Commentario etiam subtexuit versus, eamdem translationem celebrantes, Fr. Angeli Camertis a Rocca Augustiniani Doctoris Theologi, Ioannis Francisci Bordini Iurisconsulti & Presbyteri Romani, Silvii Antoniani & Hieronymi Badesii Romani: quos versus satis est apud Bzovium legi posse.
LIBER VI.
Singulares Pii V virtutes enumeratæ.
CAPUT I.
Pietas & religio: item conversio Iudæorum & hæreticorum.
CAP. I.
[319] Hactenus Pii Pontificis res domi forisque gestas, atque omnem ejus vitæ cursum, [Pietas ejus spectata in quotidiana Missæ sacrificio,] quoad ejus fieri potuit, ordine commemoravimus: dehinc præcipua quædam de ipsius virtutibus ac moribus, & alia, quæ in hunc locum cadunt, quo magis in promptu sint, singillatim enarrabimus. Ut igitur quæ potiora sunt, prius etiam exsequamur, de ipsius religione pietatisque studio prius agendum videtur. Enimvero cum ceterarum virtutum omnium, quæ summum decent Hierarcham, tum in primis egregia in Deum pietatis laude Pius excelluit. Rem divinam quotidie, si posset, facere, vel si per valetudinem non posset, facientibus interesse, numquam intermisit: ut propterea boni ac prudentes viri dicerent, minime fieri posse, ut is quidquam consilii caperet, nisi utile ac Reipublicæ salutare, qui nullum diem fere prætermitteret, quo non hospitem & tamquam sui consilii auctorem Deum reciperet. Ejus vero cogitationes ita perpetuo ferebantur in Deum, [diplomatum signo,] ut rebus omnibus divinum honorem ejus & gloriam anteferret, cuperetque nihil magis, quam ut ad sanctissimam illius se voluntatem prorsus conformaret: cujus quidem rei cum alia multa, eaque longe majora, argumento sunt, tum quo utebatur, diplomatum signum: in quo veluti sibi proprium inscribi jussit pium illud Regii vatis optatum, ita Dominum precantis: Utinam dirigantur viæ meæ ad çustodiendas justificationes tuas. [Psal. 118] [præsentia continua Crucifixi,] Quos vero Christus Dominus noster acerbissimos pro nobis pertulit cruciatus, jugi pene memoria pie recolebat: ob idque ipsius Salvatoris de cruce pendentis effigiem coram habere consueverat; Apostolicis hisce verbis inscriptis: Absit mihi gloriari, nisi in Cruce Domini Nostri Jesu Christi. [Gal. 6] Atque hinc usus obtinuit, ut imaginem ejusmodi ob oculos habens depingi soleat.
[320] Erat porro vehementer assiduus in studio sacræ precationis: quod sane cum ceteris omnibus, tum præcipue Pontificibus singulari dicebat esle præsidio. [orandi assiduitate,] Ac propterea ante lucem in ea exercitatione, statis Sacerdotum precibus recitatis, ita defixus immorari consueverat, ut ad se interpellandum accedentes, nisi vestis tractu sibi restitutus, aliquando vix exaudiret; indeque recedens in divina raptus sæpenumero videretur esse, neque percunctantibus ad rem satis respondere: quod quidem certo effervescentis in Deum caritatis animique divina patientis erat indicio. Dum autem in Turcas faciendi publici fœderis, de quo supra dictum est, urgeret difficultas, singulis noctibus in preces effusus diu vigilabat. Ac memor, olim Moysem divinum hominem, contra Amalechitas, non tam depugnando, quam deprecando victorem evasisse; fœderatorum classibus contra Turcas bellum gerentibus, in primis vero tum cum debellatum est, jejuniis, vigiliis, lacrymis & orationibus se se continenter afflictans, divinis nempe magis quam humanis fretus opibus, [etiam Turcis formidata,] victoriam a Deo deposcebat; eamque sibi divinitus enuntiatam, ut ante retulimus, & multis prædixit, & summo Christianæ reipublicæ beneficio meruit obtinere: quod una omnium voce comprobatum esse meminimus; extantque hujus rei præclara, & illustria, & Regum & aliorum gravissimorum hominum, atque adeo ipsorum Christiani nominis hostium testimonia. Et quidem Turcarum Tyrannus Solimanus, bellicis victoriis horribilem in modum elatus, cum in Pannonia inferiori Sigetum obsideret, non Christianorum arma, non copias innumerabiles, non bellicosissimos exercitus, sed Pontificis Pii assiduæ precationis tela, quibus superari se posse sentiebat, pertimescere se fatebatur. Nec inanis ejus timor fuit, cum in ipsa obsidione, ut ostendimus, interierit. Idem porro filium ejus Selymum sua ad Echinadas amissa classe, idem alios Turcarum Duces ac milites dicere solitos ante memoravimus.
[321] Ceterum hanc ipsam orandi rationem gravioribus in rebus conficiendis perpetuo Pius servavit: Litanias præterea statasque preces in Apostolico Palatio coram se, [vespertinis cum familia precibus,] nisi graviter impediretur, ac tota præsente familia, vespertinis horis, quotidie pie recitari voluit. Nec interim tamen quidquam de iis, quæ ad officium pertinerent suum, prætermittebat. Cogitabat enim Pontificis munus esse præcipuum, pro delictis ac necessitatibus populi apud Deum intercedere: & propterea familiarem & gratum se oportere esse ei, apud quem intercessor esset constitutus. Itaque ad miscenda cum Deo colloquia a negotiis recurrebat identidem; exemplo Moysis, crebro tabernaculum intrantis & exeuntis; ut intus a Deo disceret, quæ foris populum edoceret; & qui intus contemplatione rapiebatur in Deum, [alienarum precum postulatione,] foris hominum onera portans omnium saluti consuleret. Dicere vero solebat, se ad impositum sibi onus egregie sustinendum, sanctarum precum subsidio vehementer indigere: ac propterea & publice & sacris in cœnobiis, & item a privatis hominibus, assidue pro se reque Christiana publica Deo supplicandum curabat. Beatissimæ Virgini Dei Matri ita se devoverat, [Rosarii recitatione,] nullum ut ageret diem, quo, vel dum summus esset Pontifex tantisque rebus occupatus, sacri quod vocant Rosarii precationem non adhiberet: quem quidem precandi ritum aliis præterea multis, ut diximus, Apostolicæ indulgentiæ donis cumulavit. Sed pro mortuis etiam, quod sibi magnis in periculis aliquando præsidio fuisse testabatur, pie riteque precari quotidie consueverat.
[322] Sacras autem Reliquias mirifice coluit, easque plurimas collegit, & honorifice condi curavit: [Reliquiarum cultu,] atque ad sacrosanctam cum ipsarum Reliquiarum, tum vero etiam sacrorum locorum venerationem, & cultum pie retinendum, ludorum consuetudinem sustulit, quæ in suburbana regione genialibus diebus, sub initia Quadragesimalis jejunii, antea vigebat: nullam enim ibi esse vel minimam soli partem, quæ sacro Martyrum sanguine non esset imbuta & consecrata. Quare ludos ejusmodi cum, ut cupiebat, ubique gentium omnino tollere non posset, eos valde repressit, [antecineralium pia,] ad viamque Flaminiam rejici jussit, ubi eos Paulus Secundus Pontifex olim edi permiserat. Quo quidem tempore, ut alias sæpius, præcipuas septem Urbis basilicas, tota sua comite familia, quotannis de more Pius obibat, majorem itineris partem pedibus incedens. Nam operæpretium esse, quibus diebus hominum peccatis mundanisque corruptelis ira Dei magis ac magis irritaretur, his diebus boni quidquam agere, quo posset offensa Majestas divina mortalibus conciliari. Sacro Quadragesimæ tempore, [& jejuniorū exacta ob servantia,] licet senex & imbecillis esset, magnisque laboribus fractus, & summis rerum curis semper occupatus, non solum abstinebat a cibis per eos dies interdictis, sed quotidiano se quoque jejunio macerabat. Quod per Dominicum Adventum quotidie, & aliis etiam statis jejuniorum diebus tam exacte in omni vita servavit, ut nulla corporis infirmitate, vel ingravescentis ætatis deflexu, sacris legibus solutum se esse voluerit. Quin etiam in gravioribus Ecclesiæ necessitatibus & publicis ærumnis, graviore se quoque afflictabat abstinentia, ut offensum Deum hominibus placaret. Ceterum aliis temporibus eam sibi piæ, salutarisque temperantiæ legem indixerat, ut ab ea recedere nullo pacto vellet.
[329] Cum tribus tantum hebdomadæ diebus edere carnes, [quatriduana per hebdomadem abstinentia a carnibus.] seu degustare potius ab ineunte ætate consuevisset, iis, qui ciborum ejus curam gerebant, mandaverat, ne per alios dies carnium quidquam in cibos unquam admiscerent. Sub mortem tamen graviter ægrotanti contusas carnes, contritis amygdalis commixtas, die quodam ex his quibus ita se abstinere ultro consueverat, ejus administri clam ipso sumendas præbuerunt: sed nec pietatem necessitas vincere, nec palatum fallere pia potuit astutia: nam ut ori cibum admovit, benignam ministrorum artem odoratus, gustare noluit; expostulans, qui vellent, ob duos breves vitæ dies ipsum ab custodita per annos sexaginta vivendi lege revocare. [etiam a moribundo servata.] Inter hæc Franciscus Rainosus, ejus ferculorum magister, qui diu postea ob eximiam ejus probitatem & merita factus fuit Episcopus Cordubensis, pium dolum aperte confessus, veniamque precatus obtinuit; suam excusans fidem, quippe qui salutis causa, re ipsa potius quam verbis, gustatum ejus, non mentem fallere voluisset; haud ignarus, eum ab omni vel levissimo mendacio, uti dicemus, plurimum abhorrere. Sæpe admonitus, caveret sibi, ne hisce periculis vitam objiceret suam: acceptius namque Deo, meliusque Ecclesiæ futurum, si se ad diuturnam ipsius gubernationem, quam maxime posset, conservaret; cum Apostolo respondere consueverat: Omnia possum in eo qui me confortat: & qui mihi in hanc usque diem vires dedit, is in posterum pro sua clementia corroborabit. [Philip. 4]
[324] [audiendis concionibus,] Ceterum in Apostolico palatio per eosdem Quadragesimæ & Adventus dies, sacram sæpius haberi concionem volebat: cui & ipsemet, & Cardinales, & eorum familiares intererant. Quin etiam præsidiarios milites Helvetios nolebat Germanica concione carere. Atque ut omnium mentes ad Deum rite colendum, ac suam quemque salutem procurandam excitaret, precatorias coronas, piaculares calculos, æreas tum cruces, tum Sanctorum imagines, [consecrandis magno numero coronis, cera,] ac cereas Agni cælestis effigies, res ad augendam piorum religionem in primis accommodatas, plurimas variis temporibus rite consecravit. Quæ res tanta pietate ac veneratione excipiebantur ab omnibus, quantam ex omni memoria recordari nemo potest. Nam etsi salutarem illam vim, rebus ejusmodi divinitus adjunctam, a Pontificia potestate proficisci non ignorabant; tamen propter singularem hujus Pontificis sanctitatem, nescio quo modo ad hasce res, ab ipso potius quam a ceteris Pontificibus consecratas, in dies magis ac magis affici, iisque munitos se in periculis tutiores fore existimare, jam per annos ferme quadraginta, cum foris, tum in Urbe, conspicimus: in quo vel ii, in quos ipse aliquando animadverterat, admirabile studium pietatis in illum ostenderunt. Verum neque iis religionis instrumentis, sive etiam Pontificis sanctitati, divinæ virtutis defuit testimonium: nam cum tumescentem in Tiberim, ex alveoque summo Populi Romani cum terrore parique periculo defluentem, unus ex cereis illis orbiculis, jubente Pio, projectus fuisset, confestim impetus aquæ resedit.
CAP. II
[325] Sed quoniam sacrarum ex ære imaginum paulo ante facta mentio est, [numismatis aneis,] quarum pium usum ipse primus vel induxit, vel certe plurimum excitavit, qua id occasione factum, hoc loco memorandum videtur. Margarita Austriaca, Parmæ Placentiæque Prinicipe, Belgium pro Rege Catholico Philippo, ut ante ostendimus, gubernante, rebelles quidam hæretici ibi tumultuantes ei supplicem libellum, iniqua & impia postulata continentem, [occasione Geusiorum in Belgio sua sibi per risum assumentiū,] obtulerunt. Id vero illam ægre ferentem unus ex primariis ejus consiliariis, vir pius, consolabatur; nihili hoc esse faciendum, qui enim libellum obtulissent, fere omnes Geux esse: quæ vox Gallica Latine mendicos nebulonesve significans, in vulgus protinus diffusa, perduellibus illis Geux indidit cognomentum. Appellationis ignominiam illi quidem primum dissimulare, seque non rebelles, sed Regi suo fideles in specie profiteri; atque ejus in gratiam Geuseos, id est abjectos ac mendicos nuncupari, quasi gloriæ ducere. Mox æreum sive plumbeum nummisma sibi fundi curavere: cujus in altera facie Regis effigies erat expressa, ipsorum manibus in fidem junctis, initæ inter se conspirationis argumentum, his verbis Gallice circumfusis, Regi fideles usquequaque; ex altera vero parte mendicantis hominis speciem, bulgasque vel sacculos a tergo gestantis expresserant, adjectis verbis, Regi fideles usque ad bulgas. His ergo simulacris collo appensis, vestibus cinericii coloris induti procedebant.
[326] Illarum inde gentium Catholici homines, ut certo religionis symbolo ab hæreticis dignoscerentur; [pro quibus Catholici sumpserant alia, indulgentiis a Pio ornata.] æreas vel argenteas & ipsi imagines de collo pendentes, quarum ex altera facie Christi Salvatoris caput, in altera vero Deiparæ Virginis, puerique Jesu Matris in gremio sedentis effigies erat impressa, publice circumferebant. His de rebus Pius ab ipsa Margarita certior factus, Catholicorum pietatem commendavit, eas effigies rite benedixit & consecravit: atque illas pie gestantibus, vel inspicientibus Deumque precantibus sacra Apostolicæ indulgentiæ præmia concessit. Quæ religio proinde sic increbuit, ut fere omnes Catholicam fidem ubique gentium profitentes, divinis hisce vel muneribus ornari, vel præsidiis communiri pie contenderint. Itaque cum ab ipso Pio, tum ab aliis Pontificibus ejus successoribus ejusmodi imagines & cruces, multiplici seu materia seu forma conflatas, & precationum coronas & piaculares globulos, & alia id genus pietatis monumenta, populis, Principibus, Regibus, & sacrorum Antistitibus efflagitantibus, tam liberali religione consecrari, tam amplisque indulgentiæ donis cumulari videbamus, ut ne specie boni quid irreperet mali, quod jam passim fieri solebat, Clemens VIII Pontifex Maximus, pro summa auctoritate singularique sapientia sua, rem certis legibus coërcendam ac temperandam, edito super id decreto, existimaverit.
CAP. III
[327] Ea porro, de qua dicebamus, tam egregia Pontificis religione, & magna Dei in illo comperta virtute, [ejus pietate moti convertuntur multi,] omnium animi ad omnia studia pietatis mirifice videbantur incendi. Ac mirum erat, quanto eum amore, observantia, ac veneratione omnes ordines prosequerentur. Mira quotidie fiebat multorum impuræ vitæ commutatio: neque id tam suppliciorum metu, quam ejus exemplo virtutis, & firma quadam opinione sanctitatis. Hinc quamplurimi Judæi, non urbani modo, sed provinciales & externi, Jesu Christo nomen dederunt: & in iis ditissimus ac doctissimus quisque, [etiam ludæi & Archisynagogus cum familia,] ex urbanis autem celebris in primis & insignis fuit conversio Eliæ Carcossii, & doctrina & divitiis inter suos facile principis, qui per id temporis synagogæ Præpositus erat. Hunc Pontifex, cum adhuc esset Cardinalis, multis identidem stimulis ad Christianam fidem amplectendam incitaverat. Quod ille facere recusans, per jocum respondere solebat: Tum Christi sacra suscipiam, cum Fr. Michael summum inierit Pontificatum. Id porro cum evenisset, Eliasque de collata dignitate ad Pontificem gratulans adivisset, eum denuo Pius est aggressus; in memoriamque illi revocavit, quod esset pollicitus, se baptismo expiatum iri, ubi ipse Pontifex Maximus renuntiatus esset. En, inquit, sum Pontifex summus, Dei benignitate, quod fortassis tu numquam futurum credidisti: præsta datam fidem: simul Deum pro illo ut ante precatus, salutem ejus piorum precibus commendandam curavit. Discessit Hebræus; sed paulo post divina gratia permotus, ad Pontificem rediit; & velle se, una cum tribus filiis suis ac nepote, fieri Christianum professus est. Qua re usque adeo Pontifex lætatus est, ut vocatum ad se hominem, Deo Domino gratias agens, amicissime complecteretur. Mox eos omnes Christiana doctrina imbutos manu sua baptizavit, mira populi celebritate, atque omnium gratulatione: inde neophytos ipsos multis beneficiis ac donis exornavit. Eliam, qui mutato nomine Michael est appellatus, una cum filiis in Gisleriorum gentem retulit. De filiis ejus unum, septimum circiter agentem annum, novo nomine Paulum, in Collegio Germanico pie ac liberaliter educandum curavit.
[328] Neque vero Judæi solum,sed hæretici quoque, tam sancti Pontificis pietate exciti, [item hæretici etiam Principes,] ad sanitatem redire veramque religionem amplecti, magna cum piorum exultatione,cœperunt. Nam præter ceteros Olicæ Princeps, per idem tempus Roman profectus, ac Pii sanctitatem ejusque optimam administrandæ Reipublicæ rationem demiratus, hæreses, quibus erat imbutus, statim execratus est. Ipsemet enim, posteaquam in Poloniam est reversus, se ad Catholicæ veritatis lucem rectamque salutis viam, de qua fuerat malo hæreticorum dolo deductus, duce Pio secundum Deum rediisse per litteras testabatur: sperareque se illud ope divina cito futurum, ut sua ipsius opera vel exemplo, uxor sua ad eamdem fidem perduceretur. Porro autem hæreticus quidam ex Anglia, vir primarius, animi gratia Romam venit, sacrosque ritus ac piorum ceremonias tacitus irridebat: sed magna, quæ increscebat in dies, Pii religionis ac sanctitatis percitus fama, interfuit solenni & anniversariæ sanctissimi Christi corporis supplicationi: in qua singulari humilitate ac reverentia, aperto capite, pedibus incedens, præter morem aliorum Pontificum (qui alioqui recte pro sua dignitate sella gestari consuevere) sacrosanctum illud Sacramentum Pius circumferebat. Tantam igitur ille religionem admiratus, ad Deum rite colendum sese convertit: nec multo post ad Pii pedes provolutus, delictorum suorum veniam postulavit: atque illa demum Catholico ritu confessus, in sanctæ Matris Ecclesiæ gremium revocatus est.
CAPUT II.
Pii in egentes beneficentia: in extruendis ædificiis magnificentia.
CAP. IV
[329] Quanta vero esset, & in pauperes, & in viros de Ecclesia Dei benemeritos, [Beneficus erga tenuiores Prælatos,] caritas ejus ac beneficentia; cum ex iis quæ passim supra tetigimus, tum etiam ex his quæ infra dicemus, conjici potest. Etenim non modo tenuiores Cardinales ære suo sustentabat ipse, necessariamque illis comparabat supellectilem; sed insudantibus quoque Ecclesiæ ministris, iis præcipue qui publicis vel judiciis, vel legationibus operam darent, præter consueta stipendia, multa largiebatur idemtidem. Egentioribus etiam Episcopis, vel e Sedibus suis Catholicæ religionis tuendæ causa pulsis, pie subveniebat: vel qui Apostolicarum litterarum scripturam stato pretio in suæ dignitatis adeptione solvere non possent, debitam pecuniam condonabat. Insigniora Urbis pauperum hospitia ac publica valetudinaria visebat interdum, ægrotos consolabatur: & qui cum illis ageretur, an satis eorum tum animi tum corporis saluti consultum esset, perhumaniter interrogabat: ac præsertim illud, cui a sancto Spiritu cognomen est, quod omnium est maximum, [loca pia,] aureorum nummum viginti millibus donavit. Sacra tum virorum tum mulierum cœnobia piis elemosynarum auxiliis liberaliter sustentabat. Romano Clericorum Seminario sex millia tribuit aureorum. Annuntiatæ, ut appellant, Virginis in Urbe sodalitati, præter mille nummos aureos, quos annuos in dotem puellis in matrimonium collocandis pendebat, alia etiam quatuor millia ad earum centum nuptui tradendas adjunxit. [puellas & omnis generis pauperes,] Egenorum omnium ac miserabilium hominum tunc Romæ degentium nomina censeri, certoque libello sibi describi, ac quæ præ dotis tenuitate nubere non poterant, puellas recognosci voluit: atque universis pro cujusque fere necessitate providit. Urbanis pauperibus, vel in carcere conclusis, vel litigantibus subsidio erat: curabatque ne caussidici ac procuratores gratuitam illis operam navare gravarentur. Montium locis ingentem pecuniarum vim in gratiam pauperum assignavit.
[330] [catechumenos & neophytos,] Catechumenis & neophytis commodas ædes coëmit; quibus non mediocre vectigal attribuit. Cum enim plurimi Judæi, ejus & opera & exemplo, ut ostendimus, Christianam religionem suscepissent; eorum numerus usque adeo creverat, ut jam domicilium, quod Paulus III apud ædem S. Ioannis de Mercato in Urbe pro excipiendis & in Catholica religione instituendis catechumenis ac neophytis erexerat, fere compleretur, parumque inde remotum neophytarum ac Virginum Dominicani ordinis monasterium Beatæ Mariæ Annuntiatæ, angustum nimis redderetur. Itaque tam copioso Christi gregi, in dies succrescenti, cum ampliora paranda essent hospitia; templum & vetusta ædificia S. Basilii, quæ juris erant hospitii S. Joannis Jerosolymitani, ipsis & neophytis assignavit, ac perpetuo jure possidenda tribuit, cum annuis reditibus centum aureorum, præter alia eleemosynarum subsidia, quæ passim illis benigne suppeditabat. Primo hujus Pontificatus anno, Augusto mense, [solicite agit pro æris contagii tempore.] periculosus morbus magnam partem Romanæ civitatis occupavit, maxime vero eos, qui labore & manu victum quæritarent; totæ ut multis locis familiæ, quæ erant ad quatuor millia, jacerent in lectulis graviter laborantes. Itaque singulis ægrotis pecuniam misit, omnibus decem medicos attribuit, Joannem Franciscum Gambaram Cardinalem ac duodecim primarios viros præposuit, qui, ut recte præstarentur omnia, curarent diligenter; lanienas etiam & tabernas, cibariis & medicamentis instructas, illis assignavit; dato negotio cum piis viris, ut adessent semper ægrotantium administri; tum Sacerdotibus, ut animarum saluti consulentes, eos visitarent: quo quidem pietatis in officio cum aliorum piorum hominum, tum egregia religiosorum Patrum Societatis Jesu caritas in primis enituit.
[331] At vero ut cum pauperibus commodius ageretur, rei frumentariæ sæpe providit: quæ ut suppeteret affluentius, [providet rei frumentariæ,] gravi Romanos premente penuria, ex inclementia cæli profecta, tum ex Sicilia nulla portorii solutione, tum ex Gallia benigno Gallorum Regis concessu, Sedis Apostolicæ sumptibus, nempe centum aureorum millibus, magnum in Urbem tritici numerum comportari curavit. Quo facto statuit, ut id longe viliori venderetur, quam ementi sibi constitisset. Qua de re Quæstorem ærarium (ut sunt plerumque Principum ministri privatis dominorum suorum magis, quam publicis populorum commodis intenti) expostulantem, atque hoc detrimentum (quod sane erat haud mediocre) ægre ferentem, indeque lucrum aliquod affectantem; rejecit Pius, edicens, quod Reipublicæ saluti gaudioque esset, id non damni sed lucri loco ponendum: præstareque populum, rerum ad victum necessariarum copia lætantem, quam arcas otiosæ pecuniæ plenas intueri: [ut copiosior & parabilior sit,] indignum enim Rege atque eo magis summo Pontifice, quæstum ex omni occasione odorari, & lucellum in publico negotio quærere. Quin etiam ut rei frumentariæ copia in Urbe non deesset, pauperumque necessitatibus commodius provideretur, nobilem agriculturæ artem in finibus ipsius Urbis exercentes agricolas, & alios ipsi arti præfectos, magnis & amplis muneribus ac decretis auxit & exornavit. Cumq; ditiores quosdam ac præpotentes homines propria frumenta in horreis recondere, conclusaque supprimere, & donec pro eorum avaritia pretium adauctum conspicerent, ab omni venditione abstinere, aliisque malis artibus ex pauperum damno lucrum affectare intelligeret; hanc ipse execrandam cupiditatem vehementer detestans, divites ipsos & avaros gravissimo decreto coërcuit; & cohortatus est, ut Dei largitatem in se ipsos agnoscentes, pauperibus benigniores in posterum se se præberent: ab hujusmodique, ut appellabat ipse, detestabili frumentario quæstu prorsus abstinerent, memores scriptum esse, Qui abscondit frumenta, maledicetur in populis: Benedictio autem super caput vendentium. [Constit. 19, Prov.II.] Itaque pauperum tenuitas, eo Pontifice, perpetuo fuit sustentata benigne, & optime suffulta.
[332] Neque vero in urbanos modo, sed veluti benignissimus omnium hominum parens, in exteros etiam & peregrinos fuit egregie liberalis. Nam iis, [succurrit peregrinis,] de quibus paulo ante dicebamus, visendis pauperum domiciliis, cum annuos fructus, qui transalpinis nationibus Romam olim proficiscentibus jam attributi debebantur, dissipatos comperisset; mediam quidem illorum partem publicis ædificiis, reliquum vero alendis adolescentibus, quos ad excolendum virtutibus ingenium ex Germania, Pannonia, Illyrico; atque ex aliis orbis terræ partibus Roman evocabat, attribuit: ut optimis illi moribus ac disciplinis instructi, suo quisque loco, sacris muneribus obeundis, Ecclesiisque administrandis, recte præfici possent. Accidit per idem tempus, ut navis longa nobilis archipiratæ a Comite Altemiræ ad Montem Argentarium caperetur: in qua Christiani homines fere centum e Turcarum manibus erepti erant, [Christianis captivis,] qui per decem prope annos servierant acerbissimam servirtutem. Hos seminudos & afflictos Romam missos, perbenigne & liberaliter Pius accepit; ac vestibus, pecuniis, sacris etiam & salutaribus muneribus ornatos dimisit. Christianos porro captivos a barbarorum potestate sæpius redimebat: quod genus liberalitatis summum ac præcipuum esse, testatur S. Ambrosius. [Lib. 2 de off. cap. 15] Delegit qui ex omnibus, non solum Urbis, sed totius etiam ditionis Pontificiæ tribunalibus, nomina censerent eorum, [& reis ad triremes damnatis:] qui ab anno MDXXXV ad id usque temporis ad triremes damnati fuissent; eosque liberos dimitti jussit, quos ubivis gentium, aut quorumlibet Principum in triremibus servitutis tempus exegisse constaret: statuitque ut qui in posterum Christianis ejusmodi pœnis addictis uti voluisset, is prius in Urbe Roma fide juberet, illos, exacto tempore servituti præfinito, pristinam in libertatem restitutum iri.
[333] Pecuniarum præterea sacculos apud se retinebat, quas ipse manu sua per occasionem summa cum alacritate pauperibus elargiebatur. [In histam profusus & a Deipara laudatus.] Accessit ad illustrandam ejus benignitatem haud inane cælestis visionis testimonium. Bartholomæus Bolognetus, civis Bononiensis, ad inopiam redactus, quam filiarum augebat multitudo; ne male cum illis ageretur, in tutelam ac fidem sanctissimæ Deiparæ Virginis eas pie contulerat: quæ mox in quiete ei visa: Noli, inquit, vereri, nam filias tuas in tempore juvabit Frater Dominicanus. Evenit deinde, ut ille Romam profectus in familiaritatem se daret Pii, per eos dies sacri Quæsitoris munere fungentis: qui de illius & integritate vitæ & rerum angustiis cognoscens, identidem ei pro viribus succurrens; Pontifex dein creatus, sex ejus filias nuptum honestas in familias collocavit; ejusdemque filio ampla dote præditam dedit uxorem, alterum vero sibi a cubiculis esse voluit: atque ita visis facta responderunt. Jam vero quam longe abesset illius animus ab omni avaritia, tum ex his, quæ diximus, tum etiam ex adjiciendis intelligere nemo non potest. In sociali bello contra Turcas, [abominatur artes pecuniæ colligendæ,] cum pecuniarum magna premeretur inopia, atque ei complures supplices libelli de beneficiorum, quos vocant, regressibus offerrentur, ac de solvendis legibus atque aliis abunde colligendæ pecuniæ atribus multa referrentur; audiit ille quidem omnia, quasi oblatam vellet occasionem arripere: sed mox; Avertat, inquit, hoc a me Deus, ut pietatis causa quidpiam agam aut permittam, quod vel minus pium, vel avaritiæ speciem præ se ferre videatur. Inter hæc vero libellos ipsos omnes in ignem conjecit. Sed alia ejusdem generis exempla, cum de sacro fœdere scriberemus, supra memoravimus.
[334] Quidam capitis damnatus, quod sub alio Pontifice cædem fecisset, nummum aureorum decem millia, pro sui redemptione vel supplicii commutatione, cum se depensurum offerret, eam pecuniam accipere Pius non solum recusavit, sed ut lege in eum ageretur, imperavit: atque ita in alios plerosque reos se se gessit. [nec crimina sinit pecunia redimi:] Dicereque solebat in puniendis sceleribus non divitias, sed jura spectare oportere: nam si pecuniis crimina passim redimantur, non divitibus, sed pauperibus tantum a legibus pœnæ fuerint constitutæ, ac forte male parta pecunia facinorosos reddet impunes, itaque juverit iniquum inique divitem fuisse. Hispani viri quidam principes, conjugii causa solvi se legibus postulantes, ut voti compotes fierent, se nummum aureorum quindecim millia Pontifici pensuros obtulerunt. Quod cum ille intelligeret, postulatorum momenta diligentius recognoscens; eaque videns ejusmodi esse ut id fieri liceret, illis indulsit, nulla recepta pecunia. Objicienti Datario, [aut eam pro dispensationibus accipi.] eam summam salvis legibus accipi posse, atque in pios usus impendi: subjecit Pius; Verba Concilii sunt: Raro, ex causa, & gratis. Quemdam, exquisitis callidisque artibus instructum, conditiones multas atque exigendæ pecuniæ modos, absque populorum damno, uti dicebat ipse, proponentem; non modo non audiendum Pius putavit, sed etiam Roma quamprimum jussit abscedere: improbabile videri, prosse Principem id sine populorum detrimento præstare. Verum id illi solenne fuit: nec tam quid posset ex re qualibet obvenire compendii, quam, quid justitia, quid æquitas postularet, spectare consueverat. Intelligebat enim nullum vitium esse tetrius avaritia, præsertim in Principibus ac Rempublicam gubernantibus.
CAP. V
[335] Etsi non tam lapidibus quam virtutibus Rempublicam a Pontificibus ædificari Pius dicebat oportere: [Multa in Laterano & Vaticano perficit,] ipse tamen utrumque sibi egregie præstandum putavit. Multa namque, non ad luxum aut ad inanem mundi fastum, sed ad cultum divinum ac publicæ commoditatis causa, tum in Urbe tum foris, ædificia passim extruxit, in quibus piam liberalis Pontificis magnificentiam possis agnoscere. Atque ut de urbanis primum dicamus, inchoata Lateranensis ædis laquearia mediæ navis perfecit. Ad S. Petri basilicæ structuram augendam ac perficiendam incubuit: in eamque rem cum alias pecunias, tum varias piorum legatorum dilatas exactiones assignavit. Sacro Palatio egregium & commodum adjecit ædificium, trinis & sacellis & cubiculis, triplici contignatione una super aliam ita distinctis, ut ægrotantes Pontifices divinæ rei commodius interesse possent. Ædem ac domum prope Vaticanum, quo ipse ad sanctæ Ecclesiæ familiariter agenda negotia quandoque secedebat, ed ædificavit. Helvetiis, Pontificiæ custodiæ destinatis militibus, templum extruxit. In Aventino colle S. Joannis Jerosolymitani ordinis ædem, quam Cardinali Alexandrino cum Prioris titulo dederat, per eum instaurati curavit.
[336] Templum muliebreque cœnobium, Deo ac B. Dominico dicata, [fundat cœnobium S. Sixti,] in Quirinali a fundamentis excitavit, ut clementioris cæli causa eo deducerentur sacræ Virgines, ad S. Sixti olim habitantes: quæ cum, jam inde ab Innocentii Tertii Pontificis temporibus, monasticæ vitæ leges & habitum de ejusdem S. Dominici manibus accepissent, in ea disciplinæ severitate perpetuo sese optime continuerant. Sacrarum Virginum cœnobia, ut integra sartaque tecta ab omni periculo religiosa disciplina conservaretur, ære suo, ubi erat opus, bene claudi curavit. Sacræ Inquisitionis palatium ad Vaticanum, [plura ad publicam Vrbis commoditatem molitur] ab alio Pontifice suadente se designatum, extruxit, amplisque decretis & annuis reditibus exornavit. Magnos sumptus in opus ab antecessore inchoatum, ad aquam Virginem ad Trivii fontem deducendum, fecit: & alios præterea publicos aquæductus collapsos instauravit. Curavit ut publici gymnasii structura perficeretur, ejusque Academiæ (Sapientiam vocant) annuos proventus, a quibusdam interversos, recuperavit; atque ibi publice docentium numerum & stipendium adauxit. Sacræ vero Theologiæ studiosorum in gratiam, Sanctorum Thomæ Aquinatis ac Bonaventuræ opera, lucelento charactere bonaque fide rursus excudi magnis suis curavit impensis. Urbanos carceres instauravit: hisque clausorum hospitium, in quo ægroti diligenter curarentur; & ædes, in quibus incolumes commode habetentur, adjacit. In Hebræorum sepimentum, ad Marcelli Theatrum; impensas haud mediocres fecit. Labantia mœnia, sacras ædes, turres, pontes, aliaque præterea multa ad publicam commoditatem ædificia, tum erexit tum etiam reparavit. Atque hæc quidem in Urbe; foris vero quæ sequuntur.
[337] Amplum Pontificiaque munificentia dignum, [Dotat & ornat Boschi in patria monasterium Prædicatorum:] templum ac cœnobium Prædicatorum Ordini, ad Boschum patriam suam, construxit: idque sanctæ Cruci atque omnibus Sanctis consecravit; vectigalibus ei in perpetuum attributis, quatenus ad quinquaginta Fratres commode sustentandos satis esset: quæ proinde vectigalia, ipsorum Fratrum industria, duplo fere majora sunt reddita. Loci sacrarium, vasis ad cultum divinum pertinentibus, ex auro argentoque elaboratis, ac sacrorum ornatu ejusdem æris, opere vario artificiosissime contexto, locupletavit. Pictas insuper tabulas & imagines, præcellentium artificum opere affabre factas, ac magnam vim sacrarum earumque insignium Reliquiarum, aureis argenteisque thecis distributarum, & ornantibus gemmis effulgentium, eodem transmisit; in iisque notabilem partem Crucis Domini nostri Jesu Christi. Luculentam præterea egregieque instructam bibliothecam, marmoreas columnas, ac sepulcrum suum & effigiem, cum hac inscriptione a semetipso dictata: [ibique sepeliendo sibi monumentum erigit.] Pius Papa Quintus Boschensis, ex familia Ghisleriorum oriundus, Ordinem Prædicatorum professus, diem mortis universalisque resurrectionis præ oculis habens, a die assumptionis suæ ad apicem Apostolatus, monumentum istud erigi mandavit, pro cadavere suo reponendo, quando divinæ clementiæ visum fuerit ipsum ab seculo nequam eripere. Atque ita ut corpus suum, uti memoravimus, post obitum eo deportaretur, constituit: quamquam ea de re deinceps nihil unquam commemoravit. Ad ejus denique loci commodum ac dignitatem, amplum seculāribus de rebus a Philippo Hispaniarum Rege Catholico decretum impetravit.
[338] Ad patriæ suæ commodum & ornamentum, præcipue Gisleriæ gentis in gratiam, in Ticinensi gymnasio, amplum & magnificum Collegium, quod Gisleriorum esse & appellari voluit, exædificavit: in quo saltem quatuor & viginti adolescentes, rei familiaris inopia laborantes, pie educarentur, [Ticini collegium pro Gisleria gente:] dum bonarum artium studiis operam darent: idque certis vectigalibus annuis instruxit, præscripta lege, qua illud regi & per consanguineos & gentiles suos in perpetuum administrari vellet: utque nonnullis libertatis & immunitatis beneficiis ab eodem Rege Catholico decoraretur, effecit. Anconam urbem prope arcem ad continentem communivit: quo loco etiam ad mare propugnaculum extruxit. Centumcellarum urbis munitionem absolvit. Ad arcendos piratas ac Turcas, ad Trajanum portum, ut diximus, [& alia alibi.] per omnem eam oram turres ædificavit. Alia quoque alibi, quæ commemorare longum esset, ad publicam utilitatem, tum excitavit ædificia, tum etiam instauravit. Extraordinariorum vero summa sumptuum, quos in commune Christianæ rei bonum vel augendum vel conservandum fecit toto Pontificatus sui tempore, ad vicies centena millia nummum aureorum pervenisse traditur.
CAPUT III.
Pii erga bene de se meritos liberalis, erga omnes lenis & clemens animus.
CAP. VI
[339] Maxima quidem & Christianam in Rempublicam ornandam magnificentia, & in pauperes sive de Ecclesia Dei benemeritos, Pii benignitas fuit: sed si omnia circumspicias, nescias sane, an major extiterit ejus in referenda gratia liberalitas: quam ipse tribus in rebus potissimum consistere dicebat. Primum quidem accepto beneficio singulari memoria retinendo; dein ejus auctore laudibus ornando, eidemque gratiis agendis; denique ipso opportune remunerando pro cujusque facultate, idque vel acri studio voluntatis, [Eximius beneficiorum remunerator,] quando rem ipsam præstare non possis. Quin etiam testabatur, nullam quodam modo a se virtutem agnosci majorem hac ipsa grati animi benignitate: qua videlicet efficeretur, ut non modo terrena regna corroborarentur; sed efferatæ quoque ac barbaræ gentes arctiori amoris vinculo conjungerentur. Hæc igitur virtus, qua nihil est aut Deo gratius aut hominibus amabilius, in eo sic enituit, ut unus omnium maxime acceptorum beneficiorum remunerator gratissimus fuisse perhibeatur. Neminem enim prætermisit, qui vel modice in eum benignus extitisset, cujus operam præter omnem expectationem cumulate non compensarit: quinimo non paucos pudebat, se ob leviora quæque in eum officia, quorum ipsi dudum erant prorsus obliti, ab eo tam large remunerari. Ac vel præsentibus in Urbe, vel sua sponte multiplici spe ductis, ad eum certatim ut fit confluentibus, liberaliter æque ac prudenter satisfecisse non contentus; quam plurimos etiam nihil minus cogitantes, e variis orbis regionibus Roman per litteras evocandos curavit, cum usurus illorum opera, tum vero magna in eos præmia collaturus: quod si forte hi migrassent e vita, beneficia apud ipsorum sive filios sive propinquos collocabat.
[304] At memor quantum Paulo IV Pontifici Maximo deberet, ejus ossa, quæ in S. Petri basilica satis humili jacebant loco, [corpus Pauli IV in æde S. Mariæ supra Minervam condi curat.] inde celeberrima ac pia Sacerdotum & omnium urbanorum Magistratuum Populique Romani processione, in ædem S. Mariæ supra Minervam transferri, ibique magnifico sepulcro ex perpolito marmore honorificentissime condi curavit; erectis inibi simulacris ejusdem Pontificis, & item Fidei ac Religionis, cum hoc elogio: Jesu Christo spej ac vitæ fidelum. Paulo IV Carasæ, Pontifici Maximo, eloquentia, doctrina, sapientia singulari; innocentia, liberalitate, animi magnitudine præstanti; scelerum vindici integerrimo; Catholicæ fidei acerrimo propugnatori; Pius V Pontifex Maximus grati & pii animi monumentum posuit. Vixit annos LXXXIII, mensem unum, dies XX: obiit MDLIX, quintodecimo Kal. Septembris, Pontificatus sui anno V. Mox Sancti Thomæ Aquinatis ædiculam, in qua idem sepulcrum est, annuis vectigalibus instruxit, statuens ut quotannis ipsi Pontifici, uti curatum est, solenni ritu justa persolverentur. In ejusdem vero Pontificis propinquos, gratum se quoque præstitit. Ab iis enim rogatus, ut causam suorum, in quos tamquam de Republica male meritos Pius IV animadverterat, [& Carafæam familiam in pristinam dignitatem restituens,] ad juris cognitionem revocaret; atque repetito judicio, qui superstites essent, in pristinum statum restitueret; non recusavit. De his igitur judicio constituto, virisque jurisprudentia & integritate præstantibus in consilium adhibitis, rerum omnium momenta, ne falleretur, ipsemet inspicere, causamque in sacro Senatu referri decernique voluit. In quo rebus singulis rite circumspectis, gravissima Pontificis Patrumque sententia, Carafæ sunt in pristinam dignitatem & locum legitime restituti. Non quod eorum, qui male se gessissent, acta probare; aut legitimum superioris Pontificis judicium reprobare vel rescindere cogitaret: sed quod pro varietate probationum ac temporum, ut sæpe accidit, varie quandoque judicare, clarissimæque gentis honori salvis legibus consulere, æquum esse arbitraretur.
[341] Ac licet ex ea gente non deessent alii, Paulo Pontifici sanguine conjuncti, [creato ex ea Cardinali Antonio conferi Gratiæ signaturam,] ex omnibus tamen unum delegit Antonium Carafam, Reginaldi filium (utpote virum spectatæ virtutis ac multiplicis eruditionis laudibus insignem) quem primo intimum sibi cubicularium, mox in amplissimum Cardinalium ordinem adscivit: quo facto, & ab Hispaniarum Rege Philippo, & a ceteris bonis omnibus magnam Pius gratiam inivit. Eum porro nec ita multo post signandorum supplicum libellorum muneri (Gratiæ Signaturam appellant) sua sponte præfecit. Quod ille munus etsi pro modestia sua recusabat, eo tamen ut fungeretur, Pius imperavit. Alfonsum præterea Carafam, ejusdem Pontificis fratris filium, S. R. E. Cardinalem, Neapolitanum Archiepiscopum, marmoreo sepulcro magnifice exornato, in æde maxima Neapolitana posito, cohonestavit, hoc elogio in marmone inciso: [Archiepiscopo Neapol monumentū erigit,] Alfonso Carafæ, S. R. E. Cardinali, Archiepiscopo Neapolitano, adolescenti non minus sua virtute quam majorum splendore claro, patrui Pauli IV Pontificis Maximi religionem integritatemque referenti: ea sapientia prædito, ut in secundis rebus summam ejus temperantiam, in adversis miram constantiam omnes laudaverint; Pius V Pontifex Maximus posuit. Vixit annos XXV, dies XV, obiit MDLXV, IV Kal. Septembris. Neque vero solum in hanc ipse domum, sed in ejusdem quoque Pontificis familiares & administros grati animi virtutem exercuit: [familiares Pauli vario promovet.] eorum namque alios vectigalibus auxit, alios excipiebat hospitio: quibusdam vero etiam publica mandabat munera: non nullos denique vel a sacris, vel a cubiculis adesse sibi volebat.
[342] Quos autem in laboribus pro Ecclesia Dei sustinendis, [Socios olim laborum remunerans,] in tuendaque Catholica religione socios habuisset, in eos, sive mortuos sive etiam vivos, grati animi officia studiaque pietatis cumulate conferebat. Nam cum Julium Antonium Sanctorium, Casertanum, [Sanctorium Cardinalem creat,] virum singulari doctrina & integritate ornatum, acerrimum Catholicæ fidei propugnatorem, conrra hæreticos consortem habuisset; eum, simul ac Pontifex creatus est, Romam evocavit, mox S. Severinæ Archiepiscopum legit: ejusque diligentia ac fideli opera, cum aliis multis Ecclesiasticis in negotiis tum in primis in sacrosanctæ Inquisitionis munere, & in iis qui ad Episcopalem vigiliam assumebantur, uti dicemus, examinandis, continenter usus, quinto sui Pontificatus anno, cum aliis quindecim summis viris in sacrum Cardinalium Collegium adscivit. [Carpensi Card sepulcrum extruit:] Vita vero functos amicos ac socios pari grati animi beneficentia prosequebatur. In iis fuit Rodulfus Pius, Carpensis Cardinalis, quem quod olim ipse in salutari Inquisitionis officio egregium Catholicæ fidei defensorem esset expertus, insigni sepulcro in æde sanctissimæ Trinitatis Ordinis Minimorum, in Urbis colle Pinciano, pariter decoravit: ejusque præclaras virtutes ad perpetuam memoriam hoc elogio testatas esse voluit: Rodulfo Pio, Cardinali Carpensi, Principi Senatus, amplissimis Ecclesiæ Dei muneribus singulari prudentia perfuncto, juris Ecclesiastici defensori; a gratia, terrore, voluptatum illecebris, & adversis casibus æque invicto; ad beneficentiam nato, in summa gravitate jucundissimo; Pius V Pontifex Maximus collegæ; & in custodia Catholicæ veritatis salutaris Officii consorti, perpetuis de Christiana Republica sensibus studiisque conjunctissimo, hoc amoris & judicii sui monumentum fecit.
[343] Ministris vero suis, & pro cujusque muneris dignitate conditoneque personarum, [liberalis erga ministros] & pro ratione temporis quo sibi deservierant, passim in Pontificatus processu tam prudenter benignum liberalemque se præbuit, eorumque operas sic remuneratus est, ut ex omni memoria nullus unquam Pontifex illi par fuisse diceretur. Quo quidem præstando liberalitatis officio eos alloquens, ex Euangelio usurpabat idemtidem illa verba: Vos autem estis, qui permansistis mecum in tentationibus meis. [Luc. 22] Ac præter extraordinaria, & quæ quotannis in Natalitiis Domini nostri Jesu Christi ac S. Joannis Baptistæ solenniis in ipsos administros dona conferebat, magnis & aliquando nimiis (ut ferebant) eos vectigalibus exornabat: [qui sibi olim Cardinali pauperi amanter servierant,] æquum enim sibi non videri, ut qui Pontifici Maximo fideliter inservissent, iidem postmodum aliis deservire per inopiam cogerentur. Cumque se ex tanta in suos administros beneficentia vulgo reprehendi potius quam laudari comperisset; addebat, cos nulla præmiorum spe aut ambitione ductos operam sibi navavisse: quippe cum esset ipse Cardinalis angustis admodum præditus facultatibus, nulloque prope humani favoris præsidio suffultus, ac propterea nihil possent ab eo sperare subsidii, reliquum esse ut amore inducti sibi præsto fuissent. Tum vero cum ad id potestatis ipsum Deus extulisset; velle se vel ea ratione officiosos omnium labores & amorem, pro cujusque meritis & conditione, remunerari.
[344] Eorum igitur alios aliis honorum gradibus decoravit: quintoque sui Pontificatus anno, [creat ex iis Cardinales Hieron. Rusticucium,] Hieronymum Rusticucium, Fanensem civem, qui sibi erat a secretis, in Cardinalium collegium cooptavit:in eorum publico consessu palam testatus, probatam ejus integritatem atque virtutem, ut ad ejusmodi gradum dignitatis ille proveheretur, exposcere. Quod eum judicium minime fefellit: is enim deinde Senogalliæ factus Episcopus, quinque summorum Pontificum ex ordine sibi succedentium in Urbe Vicarii egregie perfunctus offico, anno MDCIII, mense Junio, dum hæc scriberemus, excessit; relicto præter cetera præclaro piæ liberalitatis suæ monumento: instaurata videlicet & summis impensis magnifice exornata, tituli sui æ de S. Susannæ in colle Quirinali, sacrarumque Sororum ordinis Cisterciensis illi adjuncto cœnobio multis aucto beneficiis, & variis ornamentis expolito. Joannem Hieronymum Albanum, Comitem Bergomatem, virum eximia probitate parique juris prudentia ornatum, [& Hieron. Albanum.] cujus ante meminimus, Romam pariter accivit, Protonotarium Apostolicum dixit, Picæno provinciæ præfecit, ac demum purpureo galero decoravit, officii memor ab eo Bergomi jam pridem accepti. Sed longum esset singulos, in quos ipse grati animi studium variis temporibus ostendit, commemorare. His tamen duo vel tria ejusdem generis exempla subjiciam, ex quibus cetera queant facilius comperiri.
[345] Cum ab æde Lateranensi, cujus tum primum usitato more possessionem inierat, amplissimorum virorum comitatu constipatus rediret; [Pridem de se bene meritos, in turba dignoscens jam Pontifex,] Franciscum Bastonum, Boschensem, virum ex illius oppidi primariis, qui ejus accersitu paulo ante Urbem ingressus desilierat equo, Pontificemque adoraturus adstabat, recognovit: & qua vehebatur lectica jussa consistere, ad se hominem accitum perhumaniter salutavit. Hunc autem, quod jam inde ab adolescentia militem egregium, honestum virum & probum, atque in se beneficum cognovisset, Romanæ arcis Præfectum statim renuntiavit; ejusque filios Guilielmum & Albertum amplis honoribus decoravit. Guilielmum enim nunc Ticinensium Episcopum, virum spectata virtute, ad utriusque Signaturæ supplices libellos referendos, & ad munus Per concessum appellatum evexit: Albertum vero Equitem Auratum dixit, mox equitum turmæ levis armaturæ Ducem constituit, [amplis honoribus donisq; remunerat.] & post patris obitum Arci S. Angeli præfecit, eique sororis suæ neptem uxorem dedit. In Vaticanum inde regressus, aulamque regiam prætergrediens, ex circumtusa multitudine agrestem quemdam itidem agnovit, qui sexdecim ante annis in tuguriolum suum ipsum receperat hospitio, Bergomo Cremonam versus aviis itineribus diffugientem, quæstione, de qua supra diximus, in Episcopum Superantium expedita. Itaque homini ad se accersito, licet alia omnia tum cogintanti, Ego, inquit, Dominicanus Frater ille sum, quem tu jam dudum hospitio suscepisti. Denique mille nummos aureos ad duas ejus filias collocandas, aliosque præterea quingentos in ipsius usus illi jussit dinumerari. Per eosdem dies Aurelium illum, cujus ante facta mentio est, Franciscani ordinis Sacerdotem, cui descriptam eamdem quæstionem olim custodiendam commendaverat, pariter agnovit in frequentia sodalium ejus, comitiis suis Romæ habitis, ad sacros ipsius pedes osculandos ordine procedentium; eumque Lectriensis Ecclesiæ creavit Episcopum: ratus videlicet, quem deposito curando in pauca fidelem cognovisset, eum de Christi consilio supra multa esse constituendum.
CAP. VII
[346] Lenitas vero atque clementia, qua, ut sapiens ille dixit, nihil laudabilius est, nihil magno ac principe viro dignius, in Pio sic etiam eluxit, ut veteribus illis clementiæ laude celebratis jure sit præferendus. Nihil in ejus moribus asperum, nihil in imperio cerneres superbum: [lenis & clemens] sed quod difficillimum est, mansuetudinem ita cum gravitate temperabat, ut neque de auctoritate facilitas, neque severitas quidquam de suavitate detraheret. Facilem quidem ac perbenignum sese omnibus ille præbebat, sed in primis humilibus & egentibus hominibus: omnesque tamdiu patienter auscultabat, quamdiu volebant ipsi, nec loquentem quemquam interpellabat. Erat in respondendo mansuetus: & quoties pro suo cuique desiderio satisfacere non poterat, id ipse ægre ferebat. Eo Pontifice creato, cum permulti memores suarum in eum offensionum, Roma demigrandum sibi putarent esse, confestim audiere id nullo modo committendum: neque videri se nosse, quis esset Pius Quintus: quippe qui injuriarum suarum vindex numquam fuisset, quique offensas omnes non modo facile deponere, sed easdem etiam beneficiis exæquare paratus esset. Quin etiam illud ferebatur, juvare, [etiam erga malede se meritos,] Pio nonnunquam offensiones afferre: quoniam officiis eas ipse compensare consuevisset. In quo vix satis ipse sibi facere videbatur: veritus, ne quam offensionis memoriam, vel vindicationis cogitationem ejus in animo delitescere suspicarentur: ac propterea sæpe illis multa concedebat, quæ aliis temporibus ab eo vix impetrari potuissent.
[347] Ejus Pontificatus initio, nebulo quidam, evulgato maledico & famoso carmine, [satyræ mordacis in se scriptæ auctori] Ponstificem petulanter incessit: is subinde comprehensus & in quæstionem traditus, crimen est confessus. Quamobrem ex legibus, ab aliis Pontificibus olim præscriptis, cum universis quibus abundabat fortunis, tum vero severissimo genere mortis plectendus erat. Sed antequam lege in eum ageretur, jussit Pius illum coram se sisti, & carmen suum recitare, tum exponere, cujus vel consilio vel voluntate id conscripsisset. Dicenti, se non nisi mali dæmonis id instinctu fecisse, Si tu mihi, inquit Pius, uti Summo Pontifici maledixisses, haud quaquam ferres impune: [culpam condonat;] at vero quia in Fratrem Michaelem, in monachum humilem, in Cardinalem Alexandrinum convitia jactasti, abi liber, quo velis. Ego vero humilitatem generis, vitæ & habitus mei semper & animo retinebo, & libens confitebor: eroque vilis & abjectus in oculis meis. Demum illum commonefecit, ne ejusmodi se scelere jam amplius obstringeret: jussitque ut si quid unquam ab ipso minus recte factum ille comperisset, se conveniret, atque id sibi renuntiaret: nam ad se ipsum emendandum bene paratum esse: atque ita reum dimisit impunem.
[348] Haud dissimile singularis clementiæ cum alias sæpe, tum vero in re Georgii Costæ, Comitis oppidi cui a Trinitate cognomen est, documentum dedit. Etenim Albensi Dominicani ordinis cœnobio, ut [a Costa Comite olim injuria affectus,] operis initio memoravimus, dum præsideret, ibique sacrarum ejusdem ordinis Virginum curam gereret; Comes ipse sorori suæ, in eum monacharum cœtum cooptatæ, dotem solvere cunctabatur. Ad hunc tum aleis adversa sorte ludentem, ejusmodi æris alieni qua par erat modestia, licet hora forte minus opportuna, commonefaciendum pius Pater cum accessisset; is petitionem alioqui justam indigne ferens, nisi ab se quam primum abscederet, graviter minatus est. Accidit proinde, ut ipsum jam factum Cardinalem, ac Montis-regalis Episcopum, ad visendam Ecclesiam suam, ut ostendimus, profectum idem Comes exciperet hospitio, perhonorificeque haberet, ignarus eum esse, cui olim interminatus esset: ubi cum a cœna inter se jucunde colloquarentur; Cardinalis ei nihil tale cogitanti, Ego, inquit, Frater ille sum, cui tu, amice Comes, aliquando tam acriter Albæ minitabare: [factum excusat Cardinalis,] sed acerbum illud responsum mihi promerui, quod eo temporis momento te minime interpellare debuissem. Itaque hominis contumaciam excusans, eum pudore simul & timore suffusum benigne consolatus, bono animo esse jussit: seque illi esse ac perpetuo fore quam amicissimum ostendit; vel ex eo, quod illum a Catholica fide numquam abducere propinqui ejus hæretici potuissent. Illustrem clementi, animi significationem Comes admiratus, impensius eum colere instituit: qui postea gratulationis & officii causa, ut sit, Pontificaus initio, [& Papa hospitio eum excipit.] a Sabaudiæ Duce Orator missus ad Pium, humanissime ab eo fuit acceptus: quin illum non modo ut carissimi Principis legatum, sed uti singularem amicum, unum ex omnibus Principum Oratoribus, in Apostolicum Palatium hospitio suscepit: quam acceperat hospitalis animi gratiam cumulate referens, ac veteres offensas recentibus lenitatis officiis egregie compensans.
[349] At vero solebat suapte natura Pius de repente commoveri; &, quod fervido esset ingenio, ad iracundiam incitari: & simul ac molesti quidquam præsensisset, [fervidiori ingenio suo bene utens.] succensum animi motum vultu præ se ferre. Sed motus ejusmodi aut cito quiescebat, aut statim in amorem convertebatur: nec saris omnino sibi factum putabat, nisi quibus succensuisset eos aliquo sibi mox devinciret officio. Quin turbidos animi motus ita noverat temperare, ut irato animo, ac multo minus odio in quemquam imbuto, cubitum se numquam contulisse testaretur; sic ut sol numquam occiderit super iracundiam ejus. Hanc autem naturæ propensionem, in Pontificatu administrando, accommodabat ipse vel rebus fortiter gerendis, vel justitiæ splendori a sceleratorum hominum injuriis vindicando: atque id pro ardenti suo studio pietatis, Ecclesiastico tuendo jure, ab eo fieri comperiebatur.
CAPUT IV.
Iustitiæ servandæ constantia, etiam in honoribus
deferendis.
CAP. VIII
[350] Clementiam porro cum justitia, ac mansuetudinem animi cum disciplinæ severitate, perpetuo sibi jungendam putavit. [Iustitiam clementiæ jungens,] Illa fiebat, ut eum boni diligendo, colerent justitiam; hac vero, ut mali timendo, sceleribus temperarent: utraque autem, ut omnes in officio ac fide continerentur. Dum esset Cardinalis, ut operis initio demonstravi, una erat omnium vox, neminem esse, qui majore libertate sententiam diceret, qui minus ad gratiam loqueretur: & quæ vera rectaque erant, constantius aut animosius tueretur. Lectus vero Pontifex, cum in rebus omnibus, tum præsertim in gravissimo Signaturæ judicio, [pauperumque patronus,] tam facienda gratia quam jure dicendo, integerrimum se ubique præstirit. [Epist, 61. 2] Quo in judicio si quis pauper, vidua, pupillusve, præpotentem aut divitem haberet adversarium, Pius causa cognita pauperis patronum agens, de jure utrique respondebat: & cum in numerum eorum, qui rebus in eo judicio referendis præfecti sunt, nimis multos relatos esse perspiceret, illos ipse ad pauciores redegit; eosdemque cum integritate & scientia, tum rerum usu præstantiores. Sed cum intelligeret, ut nihil usitatius, ita nihil fere perniciosius in civitatibus esse, quam lites extrahere, pauperumque clientium judicia perfide comperendinare; [audientiæ omnibus dandæ unum in hebdomade diem impendit.] ad hanc tollendam hominum perfidiam, & ut omnibus omnia factus, omnium, præsertim egenorum, rationibus consuleret; præterquam quod passim cuique benignas præbebat aures, certum diem cujusque mensis cunctis indixit, quo die toto quorumvis miserabiliem causis ac precibus audiendis operam daret. Audienti vero causarum, de quibus ageretur, judices & patronos adesse volebat: ipseque omnia patienter audire, supplices libellos inspicere, eosque si minus æqua continerent, coram rescindere; æqua petentibus illico jus dicere; nullum cavillationibus aut calumniis locum relinquere; in pauperum causis non minus benignum advocatum, quam æquum se judicem præbere.
[35I] Judices & causidicos, quos vel mala fide, vel per negligentiam aut inscitiam officio defuisse constaret, [culpas justitiam administrantiam plectit,] acriter increpare, severeque punire; ac si quid in his accidisset majore consideratione dignum, id Judici, ad quem negotium ex officio pertineret, definiendum ea lege committebat, ut juris dicendi celeritate perficeret, ne quid amplius ea de re ad se referri posset; secus vero alios pauperum damna præstare, alios magistratu cedere oportebat. Inter hæc vidisses Judices non modo coram ipso, sed pro tribunali suo, vel audito Papæ nomine, clentibus ad eum interdum provocantibus, confestim metu contremiscere. Sed cum ex notariorum seu imperitia seu fraude, plurima damna vel multarum occasionem litium oriri comperisset; tum sacri Concilii Tridentini decreto tum reipsa quoque doctus, urbanos in notarios & causarum procuratores omnes, [in eorumdem capacitatem inquirit,] de integritate vitæ ac de sufficienti rerum civilium notitia jurisque prudentia, per idoneos viros diligenter inquiri & examinari curavit: illisque non idoneis repertis, aut quandocumque in officio delinquentibus, officii ejus in negotiis, litibus, & causis exercendi usum perpetuo aut ad tempus prohibitum esse voluit. Civitatum præterea locorumque præfectos & magistratus, in reddendo jure delictisque puniendis, eadem qua ipse legum severitate uti jubebat: eosque, sive urbanos sive provinciales, officio functos, administrationis quemque suæ fisco rationem reddere; ac si quis eorum de re male gesta delatus esset, [rationem exigit ab officio functis.] is in judicio causam dicere lege cogebatur. Ceterum ipse omnia cognoscere, non tamen omnia ad vivum resecare: sed parvis peccatis veniam, majoribus severitatem noverat commodare: nec pœna semper, sed quandoque pœnitentia contentus esse; curareque ut pœna ad paucos, metus ad omnes perveniret. Itaque fiebat, ut facilius omnes sese continerent in officio, & lites citius dirimerentur, & suus daretur justitiæ locus; & omnium, in primisque tenuium hominum, rationibus bene consuleretur.
[352] Quæ quidem omnia ut commodius efficerentur, universis, sive privatim sive publice, [Comis ergo omnes salva semper auctoritate;] tam promptam benignamque faciebat audientiam, ut neminem, licet humilem & abjectum, ad se accedentem prohiberi pateretur. Quin iis quos Pontificiæ majestatis reverentia præpediri cognovisset, sese dabat ultro; & comiter alloquendi supplicesque libellos porrigendi, non modo potestatem, sed animos quoque faciebat. Nec tamen ei, quod rarum est, aut facilitas auctoritatem, aut amorem severitas imminuebat: sed ut facilitas ad eum bonis aperiebat aditum, ita severitas ab eo improbos arcebat. Hinc mimi, adulatores, sanniones, atque alia id generis hominum monstra, quæ ei vehementer displicebant, eo Pontifice declarato, [odit adulatores] propere ab Urbe discesserunt: ac si quis eorum ibi remansisset, is insane hiscere non audebat: atque ubi Pius adfuisset, inde sese proripiebat fuga: nemoque fuit omnino, qui vel serio vel joco verba faciens, coram eo auderet adulari. Nec injuria id hominum genus a se propulsabat, memor divinitus scriptum esse: Qui te beatum dicunt, ipsi te decipiunt, & viam gressuum tuorum dissipant. [Isai. 3] Merito namque salubria nostra ac vera consilia nihil promovent, ut ait sanctus ille Martyr, dum blanditiis & palpationibus perniciosis salutaris veritas impeditur. [S. Cypr. Epist. 28] Sed Pio nemo fuit unquam aut mendaciorum inimicior, aut amantior veritatis: [& mendaces;] quam usque adco coluit, ut quemcumque mendacem semel deprehendisset, is numquam amplius in gratiam ejus redire posset: idque re ipsa declaravit in propinquum suum: quem, uti dicemus ob id a se ita repulit, ut ille pristino apud eum loco numquam esse potuerit.
[353] Datam vero fidem ita præstitit, ut nemo magis. Dicebat enim, quovis homine vel obscuro ac vili, ne dum principe viro, indignum & indecorum esse, quidquam simulate polliceri, quod præstare minime cogites: idque multo minus Christi Vicario convenire; [Simulationis omnis expers & in promissis fidelis] turpeque & iniquum esse, ab eo quemquam recedere, quod rectum semel esse bene judicasset. Dictum vero probavit exemplis. Nam viri principis Oratore, muneris dignitatem, quam Pius demortui hominis, cui id jam antea promiserat, filio dare cogitabat, efflagitante; Omnes, inquit, orbis terrarum Principes una simul, promissis ne starem, haudquaquam efficerent: idque eo minus erga mortuos. Quare illud nullo modo probandum judicabat, quod vulgo dictum circumfertur, Qui nescit simulare, nescit regnare. Atqui summam ipse integritatem & fidem, ut æquum erat, aperte professus, [tales quoque volebat esse ministros suos.] perpetuo cavit, ne aut quemquam falleret, aliud in lingua promptum, aliud in pectore clausum habens, aut arcana fidei suæ credita cuiquam enuntiaret. Qualis erat ipse, tales & suos administros, tales & omnes, præsertim quibuseum sibi negotium esset, sese præbere cupiebat. Regibus, atque Principibus denuntiavit, ut ad residendum apud se Oratores mitterent, qui studio religionis & ingenui animi laude præsterent, quique bona fide cuncta peragerent.
[354] Difficilem vero se præbuit & iis rebus concedendis, quæ Ecclesiasticis sanctionibus repugnarent, & in facienda gratia legibusque solvendis: [quam esset legum tenax] ut propterea non auderent homines ab eo quidquam petere, quod minus rectum aut iniquum esse videretur. Ac de Pii quidem virtute tam celebris fama percrebuerat, ut fortunati censerentur, qui ab eo quidpiam impetrare potuissent: nam vel hac ratione non solum suam ipsorum in eum observantiam tuebantur, sed magnam etiam probitatis opinionem sibi apud omnes conciliabant. Cum in Bohemia, sacrosancta Communione sub utraque specie, illis populis olim concessa, perverse complures uti, [experti Bohemi, ob Communionem sub utraq; specie:] atque inde ceteris eis finitimis gentibus erroris occasionem dari jam pridem animadvertisset; ad hanc tollendam corruptelam, Pragensi Archiepiscopo atque aliis illius nationis Episcopis interdixerat, ne quemquam ejus participem Communionis sacris Ordinibus initiarent. [Epist. 91. 2] Itaque Maximilianus Cæsar, ut interdictum ipsum laxaretur, per litteras a Pontifice contendens, multa prætendebat: quibus Pius nihil inflexus, ut eos populos interdicto solveret, aut contra communem Ecclesiæ disciplinam quidquam indulgeret, adduci numquam potuit. Sed longum esset, alia multa ejusdem generis exempla ab eo relicta commemorare. In illud vero diligenter incubuit, ut ad priscum illum religionis splendorem & apud homines venerationem, tum Apostolicæ Sedis dignitatem tum etiam omnem rei Ecclesiasticæ statum revocaret, pacatamque & tranquillam omnes degerent vitam. Quod quidem ad perficiendum disciplinæ severitatem oportuit adhiberi: ac certam improborum hominum partem vindicari, ne tota Respublica periret: sciens, digitum quandoque præcidi oportere, ne brachium corpusque ipsum contabescat.
[355] Itaque ditio Pontificia, atque adeo Roma ipsa, pro superiorum temporum licentia, cum esset exulibus profligatisque sæpe vexata latronibus; [purgans ditionem latronibus,] ad hanc exterminandam hominum pestem, Pontificatus initio delegit Pius ministros expeditos, quibus amplam fecit potestatem, pecuniamque dedit ac militem, soluto stipendio. Atque ita quamplurimi depulsi, complures cæsi, ceteri voluntariam in fugam dissipati: ex quo tuta tranquillaque facta sunt omnia. Id tamen summa fide parique integritate præstandum curavit: nil passus per fraudem quemquam circumveniri. Erat per id tempus Marianus quidam Asculanus, latronum & exulum ductor insignis, qui ditionem Ecclesiasticam variis latrociniis ac cædibus graviter affligebat. Hunc quidam ab se vinctum dare Pio pollicebatur; sed rogatus a Pontifice rationem ac viam ejus rei conficiendæ, Marianum amicum sibi esse respondit: [nec in hos quidē fraude vult uti.] ac propterea, cum amico fideret, in domum seductum per insidias facile captum iri. Cui Pius; Siccine, inquit, vis tu fidem fallere, prodereque amicum? Nos id haudquaquam fieri patiemur, freti Deo, nobis opportunam in Marianum animadvertendi, atque hanc a latronum manibus provinciam vindicandi occasionem non defuturam. Quod cum Marianus rescivisset, Pontificis magnitudine animi, clementia ac fide vehementer commendata, sponte sua una cum universo comitatu regionis ejus finibus excessit: neque, hoc Pontifice, voluit amplius imperium Ecclesiasticum divexare.
CAP. IX
[356] At enim ut pravos homines, vel potius pravorum improbitatem, quique eam non odissent, ac maleficos veluti pestem detestabatur; ita probos ac virtutibus excultos vehementer diligebat, magnisque a se muneribus & officiis ornatos complectebatur. [honores dignioribus confert:] Quin etiam per litteras ab universis Episcopis, ut supra jam sæpe memoravimus, & ab iis qui adibant ad se quærere consueverat, an per terrarum orbem viros probitate, eruditione, & rerum usu præcellentes cognoscerent, qui Christianæ reipublicæ navare operam possent: ac si quos esse intelligeret, eos vel honestis conditionibus Romam evocabat, ibique vel alibi publicis muneribus præficiebat. Itaque sicut virtute præditorum hominum meritis æstimandis, acerrimi judici; sic iis etiam ad præclara quæque tum excitandis tum provehendis, promptæ semper & efficacis fuit voluntatis. Hinc vero factum, ut unum & viginti lectissimos viros in sacrum Cardinalium Collegium, tribus creationibus, [creatis 21 Cardinalibus] statis temporibus habitis, prudenter cooptarit. Quibus de singulis hoc loco scribere, non est necesse: plerosque tamen, prout res tulit, suo loco nominavimus. Sed quo pauciores Cardinales, quod satis multos a Pio IV lectos invenisset; eo plures quam alii Summi Pontifices, pro tempore quo sedit, per diversa loca creavit Episcopos: quos ad trecentos quatuordecim fuisse reperio. Augendi numeri causa triplex esse potuit: [Episcopis 314,] quod usitatos ad sacras dignitates regressus sustulisset; quod nonnullas Episcopales Sedes novas instituisset; quod antistires omnes ex Tridentini Concilii decreto in sua quemque Sede residere curavisset. Ceterum iis & aliis sacrorum administris legendis, non tam externum splendorem aut Principum gratiam, quam insignem probatæ vitæ integritatem, aliaque animorum ornamenta spectare; nec tam homines dignitatibus & Ecclesiis, quam dignitates & Ecclesias hominibus ornare & juvare consueverat. [Epist. 13 & 14 lib.I, Epist 2 l. 2, Epist. 31, 32, 33 lib. 3, Epist. 9 l. 4] Quod ut rectiori consilio præstaretur, ipse ex ejusdem Concilii sanctione primus effecit, ut qui ad Episcopalem dignitatem & onus essent promovendi, prius de vitæ integritate, [præmisso examine congruo.] deque necessaria ad tantum ministerium eruditione ac scientia, a peritis probatisque viris ad id ab eo delectis diligenter examinarentur: qui vero minus idonei reperti fuissent, rejicerentur.
[357] Ac licet personarum acceptio apud ipsum locum non haberet, & modo dignus esset, [Ad Religiosos promo vendos propensiorem se exhibet,] neminem excluderet; ex omnibus tamen libentius eligebat eos, quos sacris Regularium in familiis ad Christianæ perfectionis formam, quæ potissimum elucere debet in Episcopis, & ad regendas animas multum eruditos diuque exercitatos esse cognosceret: quos præsertim ad id non ambitio, sed caritas adigeret, urgeret obedientia. Ex hoc numero duos inter alios exempli causa memorabimus; Cardinalem unum, alterum Episcopum. Hieronymus Socherus, Gallus, Monachorum Cisterciensis ordinis generalis Præfectus, ob excellentem vitæ sanctitatem ac doctrinam a Pio lectus Cardinalis, pro singulari sua modestia, tantam dignitatem suscipere constanter abnuit: [in quibus Socherus & Saulius fuere.] sed Pontifici semel & iterum in virtute sanctæ obedientiæ præcipienti diutius obsistere non potuit. [Epist. 7 l. 2] Alterum (ut e domesticis exemplis non gloriandi causa, sed pii gratique animi studio aliquid proferamus) Alexandrum Saulium, Dominici viri clarissimi patritii Genuensis filium, Theologum eximium, ac summa prudentia parique probitate præstantem, optime novimus: quem Pius ex hoc Clericorum regularium S. Pauli Ordine, tunc Mediolanensis collegii S. Barnabæ Præpositum, licet invitum & magna modestia se indignum esse profitentem, cum lacrymisque diu repugnantem (Carolo Borromæo Cardinale S. Praxedis, Archiepiscopo Mediolanensi, a quo fuit consecratus Episcopus, procurante) ad Episcopalem Sedem Aleriensem in Corsicam pertraxit. Quam Ecclesiam cum ille summis laboribus verbo & exemplo, per annos viginti & amplius, ad Christianæ disciplinæ rationem egregie instituisset, & quasi ex inculta silva florentem hortum reddidisset; eum Gregorius XIV Pontifex Maximus ad regendam Ticinensem Ecclesiam transtulit: sed hanc ille dum strenue perlustrat, magno totius gregis sui bonorumque dolore, pastor egregius ac vere pater pauperum appellatus, ad æterna, ut pie credimus, laborum suorum præmia, anno MDXCII mense Octobri, senex emigravit.
[358] Ceterum ut Ecclesia suam obtineret auctoritatem, universis Episcopis atque Præsulibus Pius edixit, [Sedulus pro jurisdictione ecclesiastica tuenda,] ut nulla cum formidine officia quisque sua fortiter præstantes forum agerent, judicia exercerent, Ecclesiasticamque porestatem tuerentur: ac siquando eos in jure Sacerdotibus dicundo ab laicis Principibus impediri, ut fit, aut oppugnari intellexisset, curam ipse suscipiens, auctoritatem interponebar suam: dabatque operam, ut jus suum Ecclesia retineret: Principesque ipsi magno in beneficio ducerent, si de rebus in sacra jura gestis veniam impetrare potuissent. Episcoporum vero negotiis & causis, quæ sæpe incidunt, audiendis, definiendis ac protegendis certum eruditiorum Cardinalium numerum primus ipse præposuit, qui una statis diebus & horis congregati, Apostolica auctoritate, quod rectum elle videretur, [geminam Congregationem Cardinalium ad id instetuit:] decernerent ac responderent; si quid vero gravius incidisser, ad Pontificem referrent: sicuti deinceps præstitum fuit. Aliam porro Cardinalium congregationem instituit, qui libris interdictis aut interdicendis præfecti, in eos inspicerent; ac vel corrigendos, vel damnandos, vel jam in Indice Apostolica censura notatos pari auctoritate cavendos curarent. Ceterum a piorum cœtu segregatos esse voluit Clericos quoslibet, [acriterque prohibet recursum ad laicos.] qui deinceps in Ecclesiasticis causis, aut ad secularem Judicem provocassent, aut laicorum Principum gratia se contra Ecclesiam tutari conarentur: eosque infamia notatos, numquam idoneos fore ad sacros Ordines, & ad consequenda beneficia declaravit: eos privans his, quæ jam obtinerent.
CAPUT V.
Ejus fortitudo, prudentia, modestia animi, castimonia, frugalitas.
CAP X
[359] Ecclesiasticam ergo ditionem ac jura singulari & perpetua constantia defendens, coërcens improbos, probos vero præmiis ornans, Pontificiam majestarem auxit plurimum. Etenim in unam Christianæ reipublicæ curam intentus, [In suo munere exercedo respectus omnis humani expers,] supremam illam dignitatem non humanis consiliis, sed uni divinæ voluntati referens acceptam, ac nullius hominis vel potestatem vel gratiam respiciens, auctoritatem suam fortiter exercebat: illud aperte professus, non solum se nullis aut perturbationibus animi, aut privatis commodis duci vel commoveri; sed etiam in actionibus suis, nihil præter unum religionis bonum, & quidquid cum illa conjunctum esset, prorsus intueri. Proptereaque dicebat, apud Christianos hanc vivendi legem perpetuam esse debere: ut ad sacrosanctæ religionis regulam cuncta dirigantur, honorique divino nihil anteferatur. Itaque illos audire non poterat, qui ditionis jus statusve causam, sacris legibus vel Christianis moribus præferre conarentur: dicereque solebat, causam ejusmodi, causam esse diabolicam: & tamen ita perfecit, ut eum Principes ac nationes omnes & amarent unice, & vero etiam vererentur. Quippe qui probe nossent dicereque solerent, illius vitam ejusmodi esse, ut in ea cum semper reperirent aliquid boni, quod imitarentur, nihil invenire possent improbi, quod calumniarentur. At vero quemadmodum corpore ad labores omnes perferendos erat assueto, [profitetur nec mortem a se rimeri.] sic tantus inerat illi vigor animi, ut nec secundarum insolentia rerum difflueret aut inaniter efferretur, neque ullo genere calumitatis unquam frangeretur. Quisquis vero vel auctoritate vel minis eum superare contendisset, hunc statim ipse retundere, irritosque conatus ejus efficere non verebatur: vel illud coram objectans, se martyrii pœnam non modo non extimescere, sed etiam vehementer optare: sicut enim ipsum Deus in eo statu collocaverat, sic eumdem posse contra omnem humanæ potestatis impetum egregie ipsum defendere divinitusque tueri. Itaque de illo vere dici potest, quod scribit quodam loco B. Cyprianus: non animum martyrio, [Serm de mort.] sed martyrium animo defuisse. Ac spe fretus ejusmodi tantopere fidebat Deo, ut maximis ac potentismis quibusque Principibus causa religionis fortiter obsisteret: & quoniam hominibus placere non studebat, loquebatur in conspectu Regum, & non confundebatur.
[360] Ea porro sapientia, eaque prudentia, atque in rebus omnibus moderatione præditus erat, [Tardus ad accusationes probatorum sibi ministrorum recipiendas,] ut heroicarum lumina virtutum in eo mirabiliter elucerent. Administros famulosque suos, quos longo tempore bonos esset expertus, nullis calumniis adduci poterat, ut deserendos putaret: ratus insitam jam inveteratamque de eorum probitate opinionem facile immutare, genus quoddam esse levitatis. In quo eo magis sibi constandum esse arbitrabatur, quo sæpius rerum, quarum illi insimulabantur, secreto cauteque veritatem explorando, eas omnino fictas aliquando esse comperiret. Quo in genere quam cautus esset minimeque præceps, cum plurimis in actionibus, tum in primis ex eo quod contigit Joanni Morono Cardinali, aperte licet intelligi. Paulus Maria cognomento Castellanus, Pontificiæ custodiæ militum Præfecti Vicarius, Pio aliquando renuntiavit, homines duos ex oppido Castellatio, non longe a Boscho, retullise, se & coram & per litteras, ejusdem Cardinalis nomine, maximis pollicitationibus ad Ponrificem interimendum solicitatos fuisse: ejus rei tot afferebantur inidicia, quæ Pium ad quæstionem in Moronum exercendam possent impellere. Verum providens ipse, [quia calumniosas sape deprehenderat;] id, quod res erat, dolose confictum esse, cum Morono collocutus, nihil ei molestus esse voluit: sed ejusdem Castellani opera calumniatores illos Romam caute perduci curavit. Ubi ad cognitionem veritatis in quæstionem dati, confessi sunt, se maximorum spe præmiorum adductos, id nequiter excogitavisse: ac propterea non præmiis, sed meritis suppliciis affecti publice fuerunt. Quin Pius Moronum ipsum, utpote virum summa prudentia ac rerum usu præcellentem, semper plurimi fecit: ac prudenti ejus consilio ad res graviores conficiendas libenter utebatur.
[361] [minus credit Cardinalibus alteri obnoxiis,] Sed enim parum fidebat Cardinalibus, Principum negotia procurantibus; eos fere omnes suam quemque rem curare intelligens. Quod si quis opera Cardinalium ejusmodi apud ipsum uti voluisset, is nisi prudenter egisset ac moderate, suspectum reddebat sese; & non modo jacturam existimationis, sed alia quoque subibat detrimenta. Ceterum suspiciosi habebatur ingenii, nec alienis vel sermonibus vel consiliis facile credebat: non ignarus quantopere in hominum animis valeant sui cujusque boni cupiditates, & propriorum desideria commodorum. Quæ vero in illius mente cogitatio primum insedisset, ea quidem sibi altius defixa inhærere consueverat. [icet facilis ad aliena consilia audienda.] In alienis tamen consiliis audiendis & in rebus consultandis haud pertinax erat: sed ut recti rationisque capacissimus, in alienam sententiam, quando melior esset ac tutior, facile deducebatur. Atque hujus quidem rei, contra vulgarem quamdam opinionem, Principum Oratores & alios summos viros, qui cum eo sæpius agebant, auctores habeo locupletissimos.
CAP XI
[362] Nulla splendidior gemma, in omni præcipue ornatu Pontificis, teste S. Bernardo, est ipsa humilitate: quo enim celsior ceteris, eo humilitate apparet illustrior & se ipso. [Lib. 2 de Consid.] Quare, licet in alto positum non altum sapere difficile sit & omnino inusitatum, & quanto inusitatius tanto gloriosius; tamen a Pio, in summo alioqui rerum humanarum fastigio collocato, [Quanto altior tanto humilior,] tantum abfuit ut de se ipse alta vel sentiret unquam vel prædicaret, ut in oculis suis nihil se ipso esset abjectius, nihil humilius: quippe qui nosset se gerere personam ejus, qui dixit: Discite a me, quia mitis sum, & humilis corde. Itaque Sapientis secutus consilium, quanto major erat, tanto magis se submittebat in omnibus: atque ita summam coram Deo & hominibus gratiam invenit. [Matth. II Eccli. 13] Qua quidem ille virtute sic excelluit, ut quanta ad dignitatem & honorem, [sicut adolescens nomē familiæ occultarat,] tanta ad Christianam humilitatem in eo fieret accessio. Nam adolescens, cum inter Dominicanos Fratres Bononiæ, ut initio diximus, studiorum causa commoraretur, ibique Gisleriæ gentis nomen haberetur illustre; inde genus se trahere non modo non ostentavit, sed ne cuiquam innotesceret diligenter procuravit: veritus, ut ipse postea dixit, ne ex honorifico familiæ nomine inanis gloriolæ sibi quidquam adhæresceret; contra institutum ejus, qui se humanam vanitatem omnem contemnere professus esset. Eo porro magis & Cardinalis & Summus Pontifex, [sic Papa fastum omnem fugit:] inanem omnem mundi fastum ac pretiosum apparatum, privatim & publice, quatenus per dignitatem posset, evitabat. Ejus enim cubicula vel nuda, vel aulæis minus exquisitis ornata, in iisque non profanæ tabulæ, non inania signa conspiciebantur: sed, his remotis, Christi de cruce pendentis effigiem sacrasque imagines ipsum habere delectabat.
[363] Die cœnæ Dominicæ sacro, de more aliorum Pontificum, tredecim pauperibus, singulari ejus cujus vices agebat in terris exemplo, pedes non modo procumbens lavare, [pauperum pedes lavans] sed etiam exosculari consueverat. Inter hæc aliquando multis eximio virtutis documento fuit, cum fœdo ulceri, quo ex ipsis egenis unus laborabat in pede, in gratiam ejus, qui animarum, nostrarum sordes lavit in sanguine suo, sacrum osculum infigere talis ac tantus Princeps non exhorruit. [fœdum ulcus etiam osculatur:] Quæ res inspectantium animos ita permovit, ut pia præ admiratione a lacrymis temperare nequiverint: in iisque vir princeps effusius collacrymans, edixit: Si coram universis honinibus hoc edi posset exemplum, fieri non posse, quin vel pervicaces hæretici ad Catholicæ veritatis cultum converterentur. Qui vero ipsum vel in minimis corriperent, quod magnum est, teste B. Gregorio, Christianæ submissionis indicium, eos valde diligebat: parumque fidebat iis, qui, ut fit, [amat arguentes se:] præsertim apud principes viros, ejus dicta factaque omnia dilaudarent. Cum aliquando quispiam de familia sua, uti probus, iisque præditus virtutibus, quæ domino suo quempiam amabilem carumque solent efficere, apud ipsum commendaretur; Bonus ille quidem, intulit Pius; sed mihi numquam contradicit. Non enim ignorabat, miserum esse Principem, apud quem vera reticentur: ac Regum opes sæpius assentatione, quam hostibus everti. Rerum autem humanarum sive splendorem sive magnitudinem parvi faciebat: neque vero malis artibus, vel ad hominum gratiam vel ad honores, unquam aspiravit. Quin potius nihil minus quam de honoribus cogitantem, [& solius virtutis morito evectus in solium,] ac recto semper itinere gradientem, & de sola virtute solicitum, ipsi eum ultro sunt honores consecuti. Neque enim fumosæ majorum imagines, ut gravis quidam auctor de illo scriptum reliquit, non invidiosa divitiarum magnitudo, non eblanditæ Principum commendationes, viam ei ad Pontificatum munierunt, sed eadem illa virtus, quæ ipsum ab incunabulis susceptum comitata est, in illo summo dignitatis solio suis ipsamet manibus eum collocavit.
[364] Vera igitur narrabat, familiares suos ad cavendam ambitionem adhortans, cum diceret, se pro adipiscendo Pontificatu neque pecuniam, [fatetur eo nec cogitatione quidem aspirasse,] neque favorem hominum, ac ne cogitationem quidem adhibuisse: quin ejusmodi gradum, ad quem alioqui summa contentione pervenire multi conantur, cuiquam haud esse desiderandum: & quæ illum comitantur, molestias sibi graviores videri, quam unquam fuerit vel onus paupertatis in cœnobio sibi degenti, vel quodvis aliud afflictionis genus aut etiam laboris: eamque dignitatem ad æternam salutem sibi quodammodo esse impedimento: itaque commiserandum potius, quam invidendam conditionem suam esse crederent: ab eo enim die, quo in Pontificatum fuerat evectus, [sed neque optabile quidquam in eo reperisse:] nullam se horam sine solicitudine ac molestia transegisse. Quin potius splendorem & magnitudinem, quam in me, inquit, intuemini, nihil aliud, quam spinas pungentissimas ego semper reputo: quæ animum stimulant meum, quoties subit recordatio, quid ex officio præstare debeam, & qualem rationem commissi mihi muneris Omnipotenti Deo sim redditurus. Quare cœnobiticæ vitæ sibi cum sæpius veniret in mentem, veluti alter Gregorius, ad eam summis votis anhelans, ajebat, se tranquillitate vitæ aut perfecta quiete numquam potitum esse, nisi in provincia sua, dum vitam duceret religiosam: pœnituitque se id oneris subiisse, cui sustinendo se viribus imparem esse sentiret: ac propterea eo sese abdicare aliquando cogitavit. Qua de re ad Petrum Montium, Jerosolymitanæ militiæ Magistrum, quæ extant, ipse manu sua litteras dedit: sed quas in iis litteris legere est, rationibus demum acquiescens, ad divinam se voluntatem conformandum putavit. Verum, ut alia non pauca singularis ejus modestiæ argumenta præteream, illud hoc loco minime silendum videtur, quo ipse iis rebus despiciendis, quas demirari mortales solent, quanti faciendæ essent, aperte declaravit. Cum Romani, ejus integritatem vitæ & optimam Reipublicæ moderandæ rationem admirabiliter extollentes, [statuam sibi erigi in Capitolio vetat.] in Capitolio statuam illi decrevissent; ipse, ne id ullo modo facerent, imperavit: nam si quid a se fieret boni, inde honorem & gloriam esse omnem ei tribuendam, qui bonorum omnium summus auctor existit. Malebat enim ad gloriam Dei, se prudentium ac bonorum virorum pectoribus insigne virtutis exemplum insculpi, quam in foro marmoreus aut æreus perpetuo stare: haud ignarus, eximiam virtutem sponte decus consequi suum, nec ullam speciosiorem esse statuam, quam præclaram bene actæ vitæ memoriam.
CAP. XII
[365] Ea porro continentiæ laude floruit, nihil ut non pudicum & castum de illius vita fuerit unquam auditum: quin illud certum esse fertur, eum virginitatis florem illibatum perpetuo custodisse. [Licet illibata virginitate vixerit] Ejus vero integritatis præter alios locupletissimus testis fuit Archangelus Blanchus Viglebanensis, vir pietate & doctrina insignis, quem ipse ex Dominicana familia assumptum, primum Theani Episcopum, deinde Cardinalem creavit. Is enim testabatur, sacras illius in omni vita, hoc est cœnobitam, Cardinalem, denique Pontificem Maximum agentis se confessiones audivisse, [omnis culpæ mortalis expers,]n eque tamen unquam letalis culpæ labem in eo deprehendisse. Id ipsum insuper asseverabat Balneoregiensium Episcopus, qui etiam per multos annos illi a confessionibus fuit. Non defuere tamen nebulones, qui per fraudem & calumniam, turpem impudicitiæ notam ei conarentur inurere: ut solet proborum virtus improborum ubique studiis exerceri. Neapoli Romam profectus juvenis pistoris famulus, se hoc Pontifice genitum esse palam dictitabat. Quare dubitatum, [fuit tamen qui se filium ejus fingeret,] ne is vel ab hæreticis vel ab aliis hominum pestibus, præclarum Pii nomen obscurare nitentium, ad id facinoris esset impulsus. Ea super re litteras ille contexens identidem, in compedibus demum causam dicere cogitur: ubi in quæstionem traditus, quoties quæsitus est, toties sibi minime constants mendaxque deprehenditur. Etenim epistolam, quam se a Pontifice Cardinalem agente accepisse dicebat, ementitam esse constabat: quippe quæ data esset Januario mense, anno MDLVII, cum ipse mense Martio consequente creatus esset Cardinalis. Itaque ab ipso nebulone dictata fuit: quemadmodum & duorum testium, quibus coram ea scripta fuerat, & ejus qui octavo die antequam ille vocaretur in judicium eam exararat, constanti testimonio probatum fuit. Ad extremum confessus ille, ut commodis consuleret suis, id pravi cepisse consilii, Judicum decreto per urbem Romam virgis cæsus ad triremes in perpetuum damnatus est. [de calumnia palam con. victus.] Proinde Judex quidam Romanus, nomine Petrus Albicinus, certis de causis Pio factus invisus, secessit in Galliam: ubi sæpe rogatus ab Admiralio Colignio atque ab aliis Hugonotorum Ducibus præmiis alliciebatur, uti juvenem illum Pontifice progenitum esse mentiretur: ut Pio videlicet, apud eas gentes bene audienti, tam fœdam maculam aspergerent: verum ejusmodi calumniam Deus avertit, atque ita mentita est iniquitas sibi.
CAP XIII
[366] Quemadmodum Pius & in Rempublicam liberalis, & in eos, quos spectata probitas, vel præstitum inservientis officium, vel alia ratione in eum exercita benignitatis virtus commendaret, mirifice beneficus fuit & gratus, ita erga se magnam perpetuo frugalitatem ac parcimoniam exercuit. Nam cum in omni vita sua, tum in primis in summo illo dignitatis gradu collocatus, eam temperantiam retinuit, ut in Pontificatu perexiguos sumptus in diurnum victum suum fieri voluerit. [Ad corporis refectionem moderatus & frugalis] Dicere vero solebat, hominem gulæ illecebris addictum, castum esse non posse: proptereaque monebat, cibum tamquam medicamentum esse capiendum ad instaurandas vires corporis, ut eo sumpto, actionibus quisque suis operam dare non impediretur: atque hoc quidem in omni vita servavit ipse diligenter. Ut rebus audiendis liberius posset operam dare, ut plurimum non prandebat: sed tempestive peracta re divina, breve jentaculum sumebat, aut sorbendis binis ovis, aut jusculi parum ebibendo: quandoque vero etiam prandebat simulque cœnabat: idque frequentius publice. Ad pellendam vero sitim, sive in prandio sive in cœna, bis terve ad summum pocillum bene dilutum exhauriebat. Cibos autem ut plurimum ex oleribus amaris, & magna simplicitate, sale tantum & oleo, præsertim dum jejunaret, nec aromatibus aut saporibus gustatum acuentibus volebat esse conditos: ceteroqui usus paulo commodiore victu, duam esset Cardinalis. Accumbenti vero sibi cum magnam rerum omnium munditiam, [lectionem mensæ suæ adhibens] tum in primis sacram perpetuo voluit lectionem adhiberi: ac precipue S. Bernardi libros de Consideratione ad Eugenium (quibus videlicet, quæ pro honore Dei ac totius Ecclesiæ bono animarumque salute consideranda sunt, luculenter edocentur) sæpius prælegi curabat: sententiarumque gravitatem attentissime ponderans, quæ suo tempore & loco exequeretur, secum ipse diligenter conferebat. Quem quidem prælegendi ritum sane perantiquum, a multis intermissum, & Cardinales & alii præterea sacri Proceres, ejus exemplo, deinceps in usum revocare cœperunt.
[367] Neque vero sibi nova vestimentorum genera comparavit, contentus veteribus Pauli IV, quoad honeste indui poruerunt: neque item per annum totum indumenti quidquam innotavit, [& vetusto ac radiori vestitui assuetus,] præter laneam tuniculam, qua loco lineæ subuculæ semper est usus: increpuitque ministrum, qui ei ejusmodi tunicam ex subtiliori panno confici curaverat: quam etiam ob id induere noluit, solita, quæ crassior erat & vilior, omnino contentus. Oblatum panni munus ex lana Conchensi, quod pretiosius ac delicatius esse sibi videretur quam suus ferret usus, recusavit. Nihil igitur in vestibus, nihil in reliqua vitæ ratione, præter exteriorem habitum, immutavit: sed eamdem quam privatus tenuitatem, eumdem cultum ac disciplinæ severitatem præstitit. Ceterum peracto sacrosancto Missæ sacrificio, & eo, [se totum negotiis expediendis impendit,] quod diximus, jentaculo bene mane sumpto, negotiis audiendis operam impendebat. Quo in labore, æstate quidem ad horam usque nonam, hieme vero ad solis occasum, sæpe vero etiam ad multam noctem prorsus immobilis persistebat: tanto vero ante lucem exurgebat, ut ad eum consulendum prælatis facibus accederetur. Medicis suis ac familiaribus nimios labores in tam assidua diuturnaque auditione illi brevioris vitæ causam fore caventibus, principe viro sane dignam sententiam respondit: Se videlicet a Deo in eo gradu collocatum, non ut sua, sed ut aliena commoda procuraret: ac Reipublicæ Præsectum conscientiæ magis, quam corpori suo satisfacere oportere. Rarius ac serius loqui solebat: sæpe laborans in verborum, quæ propria & significantia esse sibi viderentur, inventione. Ceterum ejus ex ore nullum fere verbum excidisse fertur, quod non vel ad Dei honorem, vel ad suam aliorumve salutem pertineret.
CAPUT VI.
Moderatus erga propinquos & domesticos affectus.
CAP. XIV
[368] Neque vero in se tantum, sed in agnatos etiam suos ac propinquos eximiam temperantiam, ac modestiam tenuit. Non enim, ut diximus, acquievit carni & sanguini, nec eum ab recto suorum amor inflexit: sed in eos ita se gessit, ut nec pauperes & humiles contempsisse, nec teneus amplis divitiis & honoribus auxisse, nec in eos Christianæ pietatis officio defuisse videretur. Paulum Gisserium, sibi ex fratre pronepotem, quo nemo supereratilli sanguine conjunctior, juvenem a piratis captum & triremibus alligatum, ignaris Turcis eum esse Pontificis consanguineum, [Paulum pronepotem a Turcis redemptum] modica redimi pecunia, Romamque profectum videre voluit: sed non alio habitu, quam eo ipso, quo dum esset in vinculis induebatur. Eum porro graviter admonuit, ut ex ea calamitate ereptus disceret, ingentes Christo Redemptori dum viveret gratias agere, Deique mandata diligentius custodire, Dein equo officioque donatum, unde centenos aureos haberet annuos, humaniter accepit: mox eum, quod miles esset egregius, suburbanæ regioni custodiæque suæ præposuit: atq; ei quingentorum aureorum annuam pensionem, [& custodia sua præpositū,] ac suburbanam villam, in qua ipse domum extruxerat, cujus ante meminimus, Pii V prædiolum appellatum, dedit. Sed cum ille juvenili lapsus errore præscriptas Pontificiæ familiæ leges aliquando violasset, ac præterea culpam mendacio tegere voluisset; eum non solum officiis & donatis rebus fere omnibus privavit, [ablegat ob mendacium unum.] sed ab se & ab universa Romanæ Ecclesiæ ditione statim ablegavit, ea lege, ne deinceps Romam accederet. Usque adeo & mendaciorum, ut diximus, inimicus, & domesticæ disciplinæ vigilans ac tenax custos, & in consanguineos suos, quos ceteris modestiæ & obedientiæ exemplo esse volebat, severior fuit quam indulgentior.
[369] Ex tribus porro Gardinæ sororis suæ nepotibus, Antonio, Hieronymo, & Michaele Bonellis, unum Antonium, qui Dominicano ordini sese addixerat, [Antonium nepotem Cardinalem quidem creat,] mutatoque nomine Frater Michael appellabatur, virum probitate doctrinaque præditum, sacri Senatus Regiorumque Oratorum hortatu, ad eorum retinendam in negotiis transigendis fiduciam, vix tandem adduci potuit, quod ante retulimus, ut sacrum in Collegium cooptaret. Hunc ergo Cardinalem Alexandrinum appellatum, rebus agendis sibi adiutorem sic adhibuit, ut suam ipse auctoritatem retinendo, non uni omnia deferret; sed graviora quæque ipse cognosceret, cunctaque amplissimorum Patrum consilio moderaretur. In novi Cardinalis familiam cum initio permulti vellent adscribi, Pius edixit, nolle se quemquam admitti, nisi quos ipse designasset: ut non modo probati, sed etiam pauci ad ejus ministerium adhiberentur: velle namque se eum inter pauperes Cardinales, [sed pauperem volens manere, non in vito aufert Camerarii officium] quales ipse fuerat, numerari. Ac licet summum Camerarii Sedis Apostolicæ munus tertio Pontificatus anno vacans ei detulisset, tamen sequenti anno, cum ad sociale bellum contra Turcas gerendum pecuniis indigeret, quas alioqui poterat aliunde colligere, singulari exemplo ei nec invito id muneris abrogavit, &, quod venale sit ceu & alii nonnulli Urbani magistratus, Aloisio Cardinali Cornelio vendidit septuaginta millibus aureorum: quos, ut ante memoravimus, ad augendas Christianorum vires contra Turcas contulit.
[370] Sed inter hæc cum alter effluxisset annus, ex quo sacræ militiæ Melitensis Ordo, summis votis, pro eximia sua in hunc Pontificem pietate, [Eidem facto Ordinis Melitensis Protectori, cum aliquas pensiones imposuisset,] Cardinalem Alexandrinum Protectorem sibi delegerat; Prioris in Urbe titulum ejusdem Ordinis, ex obitu Bernardi Salviati Cardinalis tunc vacantem, cum annuis reditibus, qui tum erant circiter sena aureorum millia, ipsi Alexandrino Pius assignavit, nonnullis annuis, ut mox dicemus, pensionibus reservatis. Sed cum ejusmodi collationem Joannes Valletta illius Ordinis Magister, cujus ante meminimus, ægerrime ferens per litteras ad Papam datas ea de re graviter expostulasset; perlectis litteris Pontifex, si res integra fuisset, ab ea se temperaturum indicavit. Quin etiam, ne quid in ejus viri vel Ordinis, quos ipse valde diligeret, offensionem fecisse videretur, actum rescidisset; nisi Josephus Cambianus, tunc militiæ Melitensis apud Sedem Apostolicam Orator, privatas & occultas Vallettæ querimonias publicas fecisset, ejusque secretas ad Pontificem litteras querelarum plenas temere per Urbem, immo per Orbem, evulgasset. Quæ res hominibus sermonem dedit, & Pontificis existimationem animumque graviter offendit: plerisque, uti fit, ex fama potius, quam ex facto rem perperam judicantibus. Itaque Pius quidquid fecisset, jure se fecisse ostendens, Cambianum, ut imprudentem rumoris auctorem, ab Urbe confestim jussit abscedere, eodem amplius non rediturum.
[371] Ceterum non esse, cur Valletta aut quispiam alius, se ob id offensum arbitraretur: nam si quid detrimenti in eum Ordinem inde recideret, [ostendit ordinem ea de re queri non debere,] id non injuria factum, immo plurimis & maximis in eum collatis beneficiis antea se cumulate compensavisse; ipsius sacræ militiæ privilegia, decretaque honorifica, quatenus per Tridentini Concilii sanctiones licuisset, denuo se libenter comprobasse; & ad eam insulam ac militiam variis communiendam præsidiis, sartamque tectam conservandam, ingentes, ut ostendimus, sumptus fecisse. Ac licet pro summa sua potestate posset vacantia beneficia cui liberet digno tribuere; tamen templo cœnobioque Bosschensi, de quo diximus, ab se extructo, ipsius Hospitalis Ordinis Præceptoriam S. Joannis, cui ab Urba vicino torrente nomen est, a Boscho parum distante, cum attribuere cuperet, ac pro ea amplum, quod Apostolica Sedes in Siciliæ diœcesi Mazariensi habebat sacerdotium, Abbatiæ nomine sub titulo S. Mariæ Jumarum, in commutationem ipsi Ordini tradere designasset; id se pro sua modestia, ne quemquam offenderet, facere noluisse: nisi prius consultis ac summa voluntate consentientibus cunctis sacris illis Militibus Italici nominis atque adeo totius consilii Melitensis. Neque vero hæc se exprobrandi, sed approbandi causa commemorare.
[372] Ceterum super ipsius Prioratus fructibus tres pensiones duorum millium aureorum annuum Pius imposuit: unam quingentorum, [easque applicat alendis nepotibus suis.] Joannii Paulo Ecclesiæ, civi Derthonensi jurisconsulto clarissimo, quem ipse ex Regio Senatu Mediolanensi, ob singularem ejus integritatem & jurisprudentiam in amplissimum Cardinalium ordinem legit; alteram pariter quingentorum, ut diximus, ipsi Paulo Gisterio, tertiam vero aureorum mille, Philippo, Sebastiano, Antonio, Michaeli, & Joanni, bonæ indolis adolescentibus, consanguineis suis, Paganini Gislerii Boschensis legitimis ac naturalibus filiis, singulis ducentenos assignavit. Quibus præterea fratribus ut tenuitatem sustentarent suam, Romanæ curiæ officia, unde singuli centenos aureos haberent annuos, elargitus est: eosdemque primum in Urbe in Germanico collegio optimis disciplinis ac moribus institui; deinde Philippum natu majorem Gisleria villa, ex qua, ut dictum est, Paulus exciderat, donatum, in Patavino gymnasio apud Nicolaum Ormanetum, quem ipse ejus civitatis Episcopum constituerat, juri civili operam dare curavit. Sebastianus vero, sub Sixto V multis in Ecclesiastica ditione Præfecturis honorifice administratis, sub Clemente VIII variis in locis Apostolici Vicarii officio cum laude perfunctus, propinquitatis jure una cum fratribus suis in Ticinensis Gisleriorum collegii, a Pio, ut retulimus, fundati juspatronatus, & in alia fideicommissi Gisleriæ familiæ ab ipso instituti jura successit: ab eodemque Clemente Strongolensium in Calabria factus Episcopus, præclaras: Pii virtutes æmulari conatur.
[373] Privatum porro & humilem statum Pius in suis adamavit. Satis constat principem virum, titulis & opibus illustrem, ut affinitatem cum Pontifice contraheret, misisse qui filiam suam cum summa dote Hieronymo Bonello, Cardinalis fratri, uxorem offerret. [quorum uni oblatas nuptias illustres recusat:] Cui Pius, magnam se illi gratiam habere: verumtamen nec Ducis, nec Marchionis, nec alios illustres titulos velle se in gentem suam inducere, quibus ea numquam antea claruisset. Huic ergo non feminam principem (sicuti nec aliis suis) aut amplissimis præditam divitiis, sed tenuem Hieronymi Rusticucii, nobilis civis Fanensis, de quo diximus, nondum Cardinalis, qui sibi erat ab epistolis, sororis filiam, nomine Diamantem, uxorem dedit. Hanc vero singulari Christianæ moderationis exemplo, non frequenti Procerum comitatu, non splendidis vehiculis aut ullo denique magnifico apparatu, sed humiliter & privatim clitellario mulo in cistis e Piceno Romam deduci voluit, in Urbeque submisse & modeste eam haberi. Inter hæc Emanueli Philiberto, Allobrogum Duci, [addens si boni forent ab alio exaltandos,] per Vincentium Parpaleam S. Solutoris Abbatem, Pio suggerenti, ut liberalius pro dignitate cum propinquis ageret; respondit, si virtute cognati sui præstitissent, non defuturos, qui de illis bene mererentur. Prædictionem eventus comprobavit: nam Pio ex humanis erepto, Rex Catholicus Philippus, pro singulari sua in hunc Pontificem pietate gratissimaque memoria, Hieronymum ipsum Cassani in Insubria Marchionem dixit; eumque in ditione Mediolanensi divitiis & honoribus adauxit. Cardinali vero Alexandrino aureorum septena millia annua, & abacum auro argentoque cælato instructum, [quod & factum singulis Pio mortuo,] qui duodecim aureorum millibus æstimabatur & amplius, elargitus est, eumque deinceps aliis multis honoribus ac beneficiis ornavit. Michaëlem porro, ipsorum fratrem natu minorem, idem Dux Allobrogum, pro eximia sua in ipsum Pontificem observantia, vectigalibus auxit: inque sacram Annuntiatæ Virginis militiam adscriptum subalpinæ Provinciæ Præceptorem declaravit. Paulo denique Gislerio, post ab eo præstitam in illa memorabili victoria navali contra Turcas strenuam operam, Rex ipse sexcentos aureos nummos annuos tribuit.
[374] Ceterum Pius, toto Pontificatus sui tempore, nihil Hieronymo dedit, nihil Michaeli, præter annuam singulis quadring entorum aureorum pensionem; [qui præter modicam sustentationem nihil eis dederat,] nihil Isabellæ ipsorum sorori, quæ deinde Pio vita functo, Cardinalis fratris ope, honestiore conditione nupsit Pomponio Torello Parmesi Comiti Montischirugoli Coëntiique, non minus virtutibus ac liberalibus disciplinis quam generis nobilitate præcellenti. Puellis vero sibi ex sorore propinquis (quod ego ipse publica auctoritate firmatis documentis testatum vidi) erogavit in dotem singulis mille aureos: quibus illæ ambæ a suis in matrimonium honestis viris pari conditione sunt collocatæ. [idque nonsine scrupulo.] Non defuere & alii principes viri, qui aliquando ei subjicerent, dotes ejusmodi & alia propinquis data subsidia, tenuiora videri quam talis tantique Principis cognatos deceret; posseque largiore manu cum illis agi. Quibus ille, Quin etiam, inquit, de his modicis, an salva conscientia dederimus, sæpe nobis venit in mentem dubitare: hæc enim bona sunt Ecclesiæ, in ejus tantum sacros usus, non ad luxum aut ad ditandos propinquos a sanctis legibus destinata. Cumque vir primarius ejus animum laudaret de consanguineis modice juvandis, idque maximam bonis omnibus afferre consolationem diceret, precareturque Deum, ut eam illi mentem quamdiu viveret conservaret; grato animo id Pius accepit: adjecitque se ad summum Pontificatum a Deo vocatum fuisse, ut Ecclesiæ suæ, non ut consanguineorum aut commodis inserviret aut cupiditati. Præclara sane vox, atque ut tanto prorsus digna Pontifice, sic in omnes ætates posteris illi succedentibus ad exemplum valde memorabilis.
CAP. XV
[375] Dicere vero Pius solebat interdum, alios probe regere cupienti necessarium esse, se ipsum in primis domumque suam bene moderari: secus illi nequaquam obtemperatum iri. [A familia recte instituenda exorsus Pontificatum,] Hominibus enim suapte natura liberis ita comparatum esse, ut alter alteri minus libenter obediant, quam legibus quas a primariis ac principibus viris servari viderent. Itaque exemplo suo ac solicitudine pervigili optimæ disciplinæ formam in familiam suam induci curavit, existimans illud Apostoli in se maxime convenire, dicentis, Si quis domui suæ præesse nescit, quomodo Ecclesiæ Dei diligentiam habebit? [1 Tim. 3] Videbat enim, tametsi erat a Deo sibi totius Ecclesiæ moderatio commissa, singularem tamen domesticorum suorum procurationem eo magis ad se pertinere, quo certius ad exemplum suorum familiarium reliquas Ecclesiasticorum familias, non per Urbem solum, sed per orbem etiam terrarum componendas esse intelligebat. [eamque Cardinalibus volens esse exemplo.] Quare Pontificatus initio, iis penes quos erat cura rerum domesticarum edixit, sibi esse in animo, non habere apud se nisi homines spectatæ integritatis; velleque ut Pontificis domestica disciplina Cardinalibus documento esset, atque inde rerum ordinandarum sumeretur exordium. Porro autem familiares suos omnes convenire jussos gravi concione excepit: in qua æternæ felicitatis scopo ob oculos posito, Dei & Ecclesiæ sanctæ præcepta, si rite conservarentur, rectam viam esse docuit ad felicem illum finem consequendum. Dein eos ad illorum perfectam custodiam exhortans, quædam rerum capita præcepit ab omnibus, [quædam universam observanda præcipet,] qui domui suæ futuri essent, accurate servari. In iis, ut unus quisque nomen suum, & quibus initiatus esset Ordinibus, quæque possideret sacerdotia, declararet. Hæc omnia scire se velle, quo sibi ipse satisfaceret: quod eo pertinere videbatur, ne quis beneficia plura quam jure posset obtineret, neque ab Ecclesiis, quæ residentes Præfectos exigerent, abesse ulli permitterentur: tum etiam, ut si qua conferenda erant beneficia, cui conferri oporteret, intelligeret.
[376] Statuit præterea, ut domestici Sacerdotes omnes, etiam si nullo beneficio Ecclesiastico essent obstricti, [circa usum sacramentorum.] ter saltem in hebdomada divina mysteria celebrarent; ne publicæ utilitati cæleste sancti sacrificii beneficium subtraherent. Ceteri vero, præsertim Diaconi aut Subdiaconi, saltem quinto decimo quoque die sacrosanctam Eucharistiæ mensam frequentarent: ut hoc salutari cibo recreati, majores sumerent vires ad superandos hostes animarum. Atque ut exterior cultus habitusque corporis bonæ mentis testimonio esset, edixit, ut quotquot in aliquo sacro ordine essent constituti aut Ecclesiasticos perciperent fructus, Clericorum habitum induerent (quod ut in suis familiis facerent, [vestisus mediocritatem,] monuerat etiam Cardinales) atque tonsura capitis & talaribus indumentis a laicorum cultu secernerentur. Vestes vero ex lana tantum simplici confici, nec ex holoserico interius exteriusve in familiæ suæ ornatu quidquam tolerari voluit: seculares vero penulas & galeros, præterquam ad arcendam pluviam, omnino interdixit. Ex subuculis lineis plicaturas, quæ foris ornatus causa prominebant amputari, & turgida femoralia abjici, simpliciaque tibialia gestari mandavit. Et quoniam innumerabilia vitia ex otii radice provenire, [sacram lectionem,] & bonam aulicorum partem gravissima cum jactura temporis otio abundare non ignorabat; statuit ut omnes interessent sacræ lectioni, quam ter in hebdomada in Apostolico Palatio haberi volebat. Sacros præterea libros, ad pietatem animos informantes, illis suppeditabat; ut iis legendis tempus honesta occupatione transigerent: admonens, ut de auditis lectisve rebus identidem conferrent: aut alioqui ingenuis & Christianis viris digna sermonum argumenta inter se proponerent. Otiosa colloquia, & parum pudicos sermones, & omnem denique vel minimam peccandi occasionem ab aula sacra prorsus exterminatam esse voluit.
[377] Adhortatus præterea eos est, ut in omnibus actionibus sese non seculares, [morum gravitatem sub Præaposito Ormanetto.] leves aut vanos, sed pios, prudentes, & vere religiosos exhiberent: ac domi forisque cum honestis & gravibus tantum viris commercium haberent. Quod ut perfectius efficeretur, Nicolao Ormanetto, cujus opera ad rem ecclesiasticam, uti memoravimus, restituendam utebatur, injunxit, ut & notare eos qui secus facerent, & admonere, & castigare, & expellere contumaces posset: ipsumque ab eo die aulæ suæ Præpositum in hujusmodi rebus spiritualibus constituit, cavitque ut illi omnes notarentur, qui ab altera noctis hora vel e sacro prodirent Palatio, vel id etiam inirent; eamque notationem ipse aliquamdiu videre quotidie voluit. [numerum famulorum minuit, & retentis stipendium duplicat;] Eos vero sumptus, quos ad dignitatis suæ splendorem Pontifices facere consueverant, imminui jussit, tenuique summa concludi: id se facere professus, ut sibi suppeteret, unde publicam Ecclesiæ tenuitatem liberalius posset sustentare. Quocirca famulorum numerum diminuit: quos autem ab se dimisit, iis certam pecuniæ summam dono dedit: quos vero retinuit, duplici stipendio auctos esse voluit: nē videlicet unquam beneficiorum vel pensionum facultatibus inhiarent. Postquam autem ordinationum harum causas commemoravit, adjecit, ad officium suum pertinere, domesticos omnes recta via ad suum finem deducere. Quamquam enim Princeps sum, inquit, antiquius tamen Pastoris & dignius, quam Principis officium esse agnosco. Præfecto deinde custodiæ corporis sui præcepit, ut ex iis quæ audierat ea a militibus suis præstari curaret, quæ eorum ferre conditio posset; eosque cogeret tranquille ac sine insolentia vivere; caveretque ante omnia, ne hæ leges ulla personarum acceptione violarentur. Postremo nihil in suorum moribus, habitu, colloquiis, ac tota denique vivendi ratione vitiosum, & quod pravi esset exempli, toleravit: nihilque prætermisit, quod ad optimi Principis sanctissimique Pontificis familiam recte instituendam pertineret.
[378] Hæc quidem, & id genus alia quamplurima de Pontifice, non minus re quam nomine Pio, vera narrantur: sed singula persequi, necesse non videtur. Solum ad præclaras tanti viri actiones, [vere Pontifex a S. Paulo Apost.] mores virtutesque ad gloriam & mortalium utilitatem cognoscendas, hæc pauca commemorasse forte fuerit satis: ut nemo non videat, talem omnino se Pium præstitisse, ut illius vita imaginem quamdam referat priscorum illorum Pontificum, quorum sanctimoniam actionesque divinas in primis veneramur: & qualem informat Apostolus, irreprehensibilem, sobrium, ornatum, prudentem, pudicum, hospitalem, doctorem, modestum, domui suæ bene præpositum: talem denique, qualem Romanum Pontificem ad Eugenium S. Bernardus describit his verbis; [& S. Bernardo descriptus.] Formam justitiæ, sanctimoniæ speculum, pietatis exemplar, assertorem veritatis, fidei defensorem, doctorem gentium, Christianorum ducem, amicum sponsi, sponsæ paranymphum, Cleri ordinatorem, pastorem plebium, magistrum insipientium, refugium oppressorum, pauperum advocatum, miserorum spem, tutorem pupillorum, judicem viduarum, oculum cæcorum, linguam mutorum, baculum senum, ultorem scelerum, malorum metum, bonorum gloriam, virgam potentium, malleum tyrannorum pariter & hæreticorum, Regum patrem, legum moderatorum, canonum dispensatorem, sal terræ, orbis lumen, Sacerdotem Altissimi, Vicarium Christi, Christum Domini, postremo Deum Pharaonis. [1 Tim. 3]
CAPUT VII.
Sanctitas vitæ, etiam miraculis confirmata.
CAP. XVI
[379] Inter hæc demum ornamenta Pontificis, illud etiam splendescit in Pio, quod Apostolus commendans: Oportet illum, inquit, & testimonium habere bonum ab iis qui foris sunt. [1 Tim. 3] Nam quemadmodum sol splendore suo, etiam qui lucem oderunt, velint nolint, sæpe collustrat, ita Pontificis hujus virtutis lumen clarissimum sic omnium incurrebat in oculos, [Laudatur a pessimis hæreticis,] ut vel cæci sanctæ Romanæ Ecclesiæ hostes de illo honorifice loqui cogerentur. Id quod Elisabetha Anglorum, quæ se vocabat, Regina fecit, & Admiralius Colignius in Gallia sæpius, cum aliis Hugonotis: atque in Germania primarii quidam hæretici dictitabant, dæmonem, ut falleret Papistas (sic enim Catholicos appellant) eis optimum ac vitæ sanctitate præstantem dedisse Pontificem, ut in sua de religione sententia pertinacius obfirmarent animos. Idem porro fecit Ioanna Regina Navarræ, quæ in longo, quem illa de Pio sermonem habuit, in causa feminæ Principis Rothomagensis ad sacrum Romanæ Rotæ tribunal delata, ipsum esse virum summa virtute & sanctitate præditum, asseveravit.
[380] In eum autem obloquentium ora Deus retundebat. Et sane in quodam jurisconsulto, cui nomen Writo, qui Pii famam & veram Catholicamque religionem prave oderat, ultionis divinæ claruit exemplum: is enim Oxonii, quod est oppidum in Anglia, cum in suggestum verba facturus conscendisset; adversus Pontificem Pium, in ejusque auctoritatem petulanter oblocutus, explicansque seu verius implicans illa B. Pauli verba; Christus in ædificationem Ecclesiæ quosdam dedit Apostolos, [et obloquens divinitus morte punitur:] quosdam autem Prophetas, alios vero Euangelistas, alios autem Pastores & Doctores: de suo subjecit hæreticus, Nulla hic Papæ fit mentio. [Ephes. 4] Verum sub finem sermonis prope mutus effectus, ac subito correptus morbo domumque delatus, octavo post die miser interiit. Ejusdem Anglorum, quam diximus, Reginæ apud Philippum Regem Catholicum procurator, cum adversus Pium pro Condensi Principe loqui non dubitasset; ab ipso Rege fuit expulsus, longeque ab aula relegatus, donec alium ejus in locum Regina sufficeret: quæ proinde ex illis administri sui in Pontificem verbis haud mediocrem se molestiam accepisse renuntiavit. Quæ cum ita sint, vel ex his, atque adeo ex toto Pontificis hujus vitæ cursu discant, quæso, Catholici nominis hostes, non amplius Romanos Antistites eisque obedientes pessime vel odisse, vel maledictis etiam incessere: sed potius quam debent illis obedientiam ac venerationem præstandam esse intelligant & confiteantur; cum principes suos vel invitos de Pio honorifice locutos esse perspiciant.
CAP. XVII
[381] Ad ea postremo, quæ multa passim de Pii sanctimonia, divinaque in eo collucente virtute narravimus, accedunt alia quædam, eaque nec obscura ejusdem rei testimonia: quæ quoniam auctores boni litteris mandavere, ea nobis hoc loco visum est silentio non præterire. Et sane cælestis quædam in eo vis ad nefarios spiritus ex humanis corporibus expellendos in primis enituit, [liberantur ab eo signo Crucis energumenæ quatuor,] singulis habendis supplicationibus, de quibus ante commemoravimus, ad divinam opem Cæsari contra Turcas implorandam. Primæ namque supplicationi cum a malo dæmone obsessa mulier intervenisset, magnosque & horrificos clamores edere cœpisset; ad Pontificem adducta est. Hanc ille sancta Cruce ter pie signavit: mox quæ a pluribus teneri non poterat, velut exanimis in terram concidit: nec rumore solum, sed re vera compertum est, eamdem subinde prorsus convaluisse. Quæ res cum diu latere non posset, propterea ad alteram supplicationem tres aliæ malo spiritu correptæ fæminæ perductæ sunt: quas cum eodem salutari signo iterum & tertio Pius consignasser, singulæ sanitati sunt restitutæ. Harum unam non prorpus ignobilem fuisse narrant: ac licet a diversis sæpius curatam exorcistis, nihilo tamen melius, nisi post Sancti Pontificis operam, habere potuisse. In eadem secunda supplicatione aliud etiam admiratione dignum accidit. Mulier quædam magnis clamoribus petebat, ut Pontifex opem ferret. Hanc ille jussit coram se sisti, quod eam judicium in adversarium postulaturam esse existimaret: at illa de perpetuo sui capitis dolore conqueri, quo multis jam annis laborasset: ac præsens ab eo remedium postulare. Hic subrisit Pontifex, singularem mulierculæ simplicitatem inspiciens; [dolorem capitis patiens,] neque tamen recusavit, quo minus ejus capiti stolam sibi de collo pendentem imponeret, mulieremque signo Crucis affi eret: mox compertum est, ægrotam illam ad pristinam sanitatem rediisse.
[382] Nec multo aliter in tertia processione usu venit: nam quædam alia a dæmone vexata mulier, Pontifice templum ineunte, horribili omnia strepitu complevit. [aliæ energumenæ duæ,] Tum Pontifex paululum consistens, eodem signo miseram insignivit. At in ea liberanda plus negotii, quam in reliquis fuit: injecit ejus capiri stolam, ac dæmonem jussit abscedere, ejusque digressus certam significationem dare. Saliit tum femina, impellente sic dæmone: qui ad extremum levi flatu facem extinxit, ut discessus ejus extaret testimonium: tum illa in terram corruit, ut mortuæ potius quam vivæ speciem haberet. Rediit porro non multo post ad respirationem, seque hospite pessimo liberatam esse cognovit. Ad hæc vero accedit aliud ejusdem generis argumentum. Cum aliquando prope Lateranensem basilicam locum religiosissimum, Sancta Sanctorum appellatum, inviseret; rogatus a feminis primariis, ut energumenæ cuidam benediceret; annuit, substititque. Cum vero illa exclamaret vehementius, ac ne accederet ad Pontificem summa vi niteretur atque resisteret, aliquot e Pontificia familia, ne diutius Pontifex detineretur, raptam ad ejus pedum oscula pertraxerunt: quam Pius cum salutari signo consignasset, illa velut exanimis concidit: ac paulo post, discedente Pontifice, surrexit incolumis.
[383] Sed non Romæ solum, verum & alibi quoque, præsertim in Hispania, ubi hujus Pontificis memoria præcipua quadam veneratione colitur, [Dominicanus ab acerbo cruciatu corā ejus imagine sanatur.] sanctitatis ejus signa plura edita memorantur; ex his nonnulla, quæ a certis ac probatis auctoribus accepimus, hoc loco sincera fide referemus. Palentiæ in Hispania, Dominicani Ordinis cœnobita, veteri gravique in secretioribus partibus morbo implicitus, necessaria naturæ officia exequi vix poterat, magnoque oppressus dolore morti vicinus credebatur. Humanis, quibus nihil levabatur, remediis omissis, ad divina confugit. Increbrescente ergo per eos dies sanctitatis fama Pii V, nec ita pridem vita functi, coram ejus imagine, quam Franciscus Reinosus, cujus ante meminimus, Cordubensis Episcopus, ad Urbe in Hispaniam deferri curaverat, in ipso doloris æstu supplex procubuit: eamdemque imaginem singulari pietate arcte complexus, hunc in modum sibi divinam opem imploravit: Vir Dei sanctissime, sicuti ego te beata Dei præsentia in cælesti sede frui non ambigo, teque Sanctorum ejus cœtui jam in cælis consociatum esse firmiter credo; ita me tua apud Deum, quælo, juvet intercessio; ut per te omnino convalescam. Hæc vixdum precari desierat, cum ecce se voti compotem factum esse perspexit. Itaque ab omni dolore & morbi impedimento liber statim effectus, nihil se talis molestiæ deinceps jam per annos multos (ad eum videlicet usque diem, quo hæc testabatur) sensisse, & huic sancto Pontifici quotidie suppliciter se devoventem, magna per eum a Deo beneficia impetravisse, lætus profitebatur. Hæc omnia ipsemet, qui talia passus divinitus sanatus est, tamquam certissima veritatis divinæque virtutis testimonia narrabat Antonio a Fonte Majore, probatæ fidei viro, qui hæc se Palentiæ diligenter ab eo & investigasse, & audivisse, & vidisse litteris prodidit. In Hispania quoque (subjicit idem Antonius; licet in his locum, tempus, nominaque personarum, & alia factum clarius testantia momenta rerum nec ille prodat, [Franciscanus Pii nomine a dæmone liberatur] & ego pervestigans rescire nondum potui) Franciscanus quidam, a dæmonio diu male vexatus, cum nullis exorcistarum remediis sanari posset; sacris illis administris Pii V, dum (uti fit verisimile) adhuc esset in humanis, sanctimoniæ opinione ductis energumenum ad Pontificem, ut ab eo curaretur Romam perducturos se comminantibus, edito Pii nomine (quasi alter esset Antonius ille sanctissimus, de quo similia narrantur) mirabile dictu, protinus erumpente dæmone, evasit in columis.
[384] Proinde anno salutis humanæ MDLXXXII, Nonis Februarii, Valentiæ in Hispania, Gulielmo Raimundo, nobili viro & egregia in Deum & in Sanctos ejus pietate, [qui & cum aliis Sanctis apparet moribundo,] paulo antequam excederet e vivis, Sanctorum Dominicani Ordinis & aliorum, quos ipse in omni vita singulari religione coluerat, chorus affuit lætissimus. In iis vero beatissima virgo, Dei Mater, S. Dominicus, S. Vincentius, Pius V, & alii nonnulli sancti Romani Pontifices, & B. Ludovicus Bertrandus (quem ipse Gulielmus viventem apprime venerabatur, atque ab eo moriente nec ita multo ante fidem acceperat, pollicente, se post obitum suum ipsius bene memorem futurum) qui omnes lectulo ejus circumfusi, Litanias pro eo recitantes seque ipsi mutuis invocationibus singillatim cum aliis Sanctis pie compellantes, pro eo precabantur. Hæc omnia ut viderat, coram multis gravibus utriusque sexus hominibus referre jussus ægrotus, adjiciebat: Pium Quintum in ea visitatione magno ipsi beneficio fuisse. Subinde rogans Hieronymam Vivem affinem suam, ut quoties Dominicanorum ædem adiret, maximas Pio V gratias ageret: ei namque se plurimum debere. Hæc porro verane essent, an dæmonum ludificationes, seu phrænetica spectra, iis qui aderant addubitantibus, variisque modis, ut assolet, rem iterum ae sæpius rite explorare nitentibus; cum ille sacra quædam verba pronuntiasset, remque ita se habere ut enarraverat, identidem affirmasset; demum, Sat, inquit, sat explorata res est, nec pluribus opus est testimoniis. Ad extremum post multa indagandæ veritatis perite facta pericula, rogantibus an Sanctorum ille chorus discessissset; respondit, non decessisse: sed urgere, ut ipse una cum illis quam primum in cælum emigraret. Quæ omnia mox in commentarios publice relata fuisse perhibentur: [pileolo ejus pie uso.] ac præter ceteros, qui aderant, Hieronymus Garzia, nobilis doctor physicus, in his omnibus ægrotum illum mentis compotem, sanoque judicio præditum fuisse, locuples testis asseverabat. Quod autem ille a Pio V se beneficium accepisse dicebat, inde fortasse provenisse existimatur: quod pietatis causa capiti suo ipsius Pontificis pileolum non ita pridem imposuisset, quo pileolo Cardinalis Alexandrinus, Hispaniensi legatione fungens, Valentiæ donaverat fratrem Vincentium Justinianum Antistium, Prædicatorum Ordinis gravem Theologum: eum ipsum, qui ejusdem beati Ludovici Bertrandi socii sui vitam conscripsit: in qua hæc omnia, quæ breviter de ipsa visione retulimus, fusius enarrantur.
CAP. XVIII
[385] Sed Agabræ, quod oppidum est in Hispania haud longe a Corduba, domestico in sacello clarissimi viri Antonii Cardonæ & Cordubæ, Ducis Sessæ, res contigit ad Pii sanctitatem indicandam valde memorabilis. Nitebat idem sacellum pulchris aulæis, ac variis qua insignium Sanctorum qua Romanorum Pontificum tabulis, in tela affabre pictis, undique ornatum pieque instructum. Inter alia vero Pii V, quem Dux ipse, [duæ imagines ejus] una cum religiosissima femina Joanna Aragonia conjuge sua mirifice colebat, binæ pendebant imagines: altera in tela ad altare; ex charta vero altera ad sacelli januam appensa. Accidit quodam die, qui dies sancto Apostolo Thomæ sacer erat, anno MDLXXXVI, ut sacro-sancto Missæ sacrificio, precibusque rite peractis, extinctis luminibus & universis qui aderant egressis, sacellum de more clausum intus totum conflagrarit: modica videlicet scintilla, ut conjectura est, ex ardentibus cereis occulte decidente incendiumque sensim excitante. Quod cum postera die tantum compertum esset, re audita, conjuges Principes ad locum comite familia properant: incendii fœditatem dolentes intuentor. Sed illico dolorem vicit admiratio: dum enim & aulæa, & signa cuncta, & altaris ornamenta, denique omnia quæ cremari potuerant, igne vel absumpta vel deformata mœrentes inspiciunt; [ab incendio omnia consumente illasæ permanent.] ecce ipas Pii V ambas imagines, mirabile dictu, in mediis flammis non modo non exustas, sed ne minimum quidem læsas demirantur: idque non nisi divina virtute fieri potuisse, omnes edicunt. Auxit admirationem intuentibus, vim incendii tantam fuisse, ut fornicati lacelli crusta undique diffracta, geminis amplioris formæ argenteis imaginibus & aliis quæ pariter ex argento erant conflatis, sacro altaris lapide in pumicem redacto, Pii tamen imagines spectare esset, alteram quidem, qua ipsa contingebat alterius Pontificis effigiem cum lignea coronice combusta, super tapete quo altaris subsellia sternebantur cecidisse, ibique prorsus illæsam jacere; ipsumque tapete undique ardens concremari cœpisse, sed qua Pii obtegebatur figura nihil offensum: alteram vero ex charta, peristromatis & ceteris quibus cingebatur signis, ut diximus, exustis, loco suo integram fumoque tantum leviter offuscatam remansisse.
[386] [quarum una apud Dominicanos Vaënæ in honore est,] Hanc deinde sacræ Virgines Dominicani Ordinis, in cœnobio cui a Sancta Maria Dei Matre cognomen est, in Hispaniæ oppido Vaëna, pro sua in hunc Pontificem pietate precibus obtentam, singulari religione conservant. Alteram vero ligneis suis ut erat instructam ornamentis, prorsus immaculatam; tapeteque ipsum, ambustum ac refectum, iidem Duces nobis Romæ, dum hæc scriberemus, ostenderunt: remque omnem, quam, [alteram Romæ Scriptor vidit.] ut ipsimet locupletissimi & oculati testes nobis retulerunt, explicatam eis recognoscendam tradidimus, suo rursus testimonio comprobarunt anno MDCIII. Quo tempore Dux idem, non minus religione quam generis nobilitate insignis, apud Summum Pontificem Clementem Octavum pro Rege Catholico Philippo III Orator in Urbe residebat. Imaginem porro illam tapeteque, uti perpetua tanti Pontificis tam admirabilisque casus monumenta, apud se, ut vidimus, mirifica pietate retinere, & quocumque locorum iverint veluti divina salutis præsidia secum deferre, Duces ipsi pie profitentur. Ceterum nullas, quod sciam, nisi Sanctorum imagines, hoc vel simili modo ex incendiis quandoque divina virtute servari consuevisse, tum alia testantur exempla, tum in primis duo, quæ superioribus annis accidisse constat, Romæ unum, alterum Neapoli: ubi (ut de hoc prius) cum in æde S. Catharinæ de Formello nuncupata, anno salutis MDLXXXVII, nocte festi S. Barnabæ Apostoli, [Deo Sanctos hac ratione in suis imaginibus honorante.] lapso igne ecclesiastica supellex deflagrasser, inter aliaque pallium ex albo serico totum exarsisset; S. Catharinæ Senensis effigies, in eo medio depicta, prorsus illæsa remansit, Neapolitana civitate obstupescente. Romæ vero, in templo S. Salvatoris ad Laurum, mense Septembri anni MDXCI orto incendio, sanctissimæ Virginis Dei Matris imaginem in tela pictam, rebus omnibus circumfusis, sæviente undique igne, pariter exustis, integram & immaculatam divinitus conservatam fuisse vidimus tantique, miraculi summa cum admiratione testis est populus Romanus, ejusdem beatissimæ Deiparæ Virginis cultor singularis. Hæc videlicet & id genus alia divinæ potentiæ suæ miracula, tum ad nostram firmandam fidem, tum ad Sanctorum suorum sanctitatem magis illustrandam, tum denique ad impiorum iconomachorum arguendam perfidiam, interdum edere consuevit ille summus rerum opifex ac moderator Deus; qui ut mirabilis est in Sanctis suis, ita semper & ubique laudabilis.
[387] Hæc habui quæ de Pio V, Summo Pontifice, ex variis ac probatis auctoribus locupletibusque testibus, [Conclusio auctoris.] ex Apostolicis ejus constitutionibus & epistolis, ex Legatorum & Internuntiorum institutionibus ac rebus gestis, atque ex aliis spectatæ auctoritatis monumentis, bona fide magnoque labore ac studio collecta, posteris ad imitandum & ad publicam utilitatem litteris proderem. Ex epistolis vero ad sacrorum Antistites, ad Reges, & ad alios Principes viros ab eo datis, & responsis acceptis (quas ex Romanæ Ecclesiæ tabulariis depromptas inspexi, & ex primariis exemplaribus descriptas accepi, publicaque fide munitas penes me teneo) ad finem, ut ante sum pollicitus, plerasq; luculentiores & quæ publicæ rei utiliores fore viderentur, tāquam rerū memoratarum testes edendas selegeram. Sed cū, ne opus in aliud fere volumen excresceret; tum vero etiam magis, ne sine aliis nobis repromissis ejusdem Pontificis monumentis, quæ habere nondum potuimus, in lucem prodirent; eas vel separatim, vel cū altera hujus operis (quam, si vita supererit, forte curabimus) editione vulgandas, differre visum est. Interim vero pium lectorem rogatum velim, ut si quid animadversione dignum vel offenderit, vel habuerit quod ad opus hoc seu locupletandum, seu melius faciendum (neque enim omnia possumus omnes) pertinere judicaverit; id mihi, pro suo Christianæ caritatis officio, benigne suggerere non gravetur. Ut quod pro ingenii mei ac virium imbecillitate perfici non potuerit, id in altera, si unquam parabitur, editione, ad glorium Dei & ad communem utilitatem aliena suppleatur industria.
ANALECTA
Ex Relatione Auditorum Rotæ, facta Vrbano VIII anno MDCXXIX.
Pius Papa V Romæ (S.)
EX PROCC.
[1] Cum Pii Papæ V fama quotidie increbesceret, ejusque virtutum ac miraculorum rumor augeretur, [Ad instantiam Convetus Boschensis,] Prior & Fratres conventus Boschensis ordinis Prædicatorum decreverunt a felicis recordationis Paulo Papa V petere, ut processus formaretur. Quare, de licentia Patris Generalis d. Ordinis Prædicatorum, R. P. Fr. Archangelum Caracciam, sacræ Theologiæ Magistum, d. Conventus Boschensis filium, Romam legarunt: qui a summo Pontifice Paulo V fel. record. cui supplicem libellum obtulerat, & famam sanctitatis Pii instanter denuntiaverat… remissus ad Congregationem sacrorum Rituum, hoc ab eadem rescriptum accepit: Instantes utantur jure suo via ordinaria. Reverendissimus igitur Cardinalis Millinus, facto prius verbo cum eodem fel. record. Paulo V processum fieri jussit informativum, [datur facultas informationes sumendi,] & testes in Curia auctoritate ordinaria examinari; ac propterea deputavit Petrum Mazziottum, Curiæ Cancellarium & secretarium, in Notarium: examinatique fuere in Curia ad sexaginta testes. Pari auctoritate, scilicet ordinaria, extra Curiam Bononiæ, Auximi, Fami, Urbini, Mediolani, Bergomi, Terdonæ & Madriti plures quoque testes examen subienrunt.
[2] His peractis & ad Curiam transmissis, atque ab eodem Reverendissimo Cardinale Millino, per sacram Congregationem deputato, [tum commissio ad Processus Remissoriales,] diligenter inspectis factaque relatione, censuit Congregatio, si Sanctitati vestræ placeret, posse ad examinandos testes Apostolica auctoritate tuto deveniri. Obtenta ergo commissione a Sanctitate vestra signata, & sacræ Congregationi cui directa fuerat præsentata, deputati fuerunt ab eadem Congregatione Judices subdelegati, Reverendiss. D. Alphonsus Gonzaga, Archiepiscopus Rhodiensis (quo absente, subrogatus fuit Reverendiss. D. Montorius, Episcopus Neocastrensis) & Reverendiss. D. Sacratus, Episcopus Comaclensis; & Reverendiss. D. Mantica, Episcopus Famagustanus…Decretæ etiam fuerunt litteræ Remisssoriales pro examinandis Testibus extra Curiam, expressis locis & civitatibus in quibus erant exequendæ: & vigore hijusmodi litterarum fabricati fuerunt auctoritate Apostolica processus Auximanus, Fanensis, Bononiensis, Terdonensis, Mediolanensis, Toletanus, Bergomensis & Urbinatensis. Productum pariter fuit instrumentum procuræ a Reverendiss. Patre Generali Ordinis Prædicatorum in persona P. Fr. Archangeli Caracciæ: qui produxit articulos per d. Congregationem admissos pro examinandis testibus, tam in Curia quam extra. Produxit etiam testes examinandos in Curia, qui solenni juramento suscepto examini se subjecerunt numero quadraginta tres … Unde cum constet de Apostolica Jurisdictione delegata & subdelegata… de legitimo mandato comparentis … de relationibus & citationibus solennibus requisitis … de juramento testium … ac demum pateat testes prius super interrogatoriis, [censentur Romani processus esse legitimi,] deinde super articulis deposuisse … pronuntiamus processum hunc Romanum, Remissorialem & auctoritate Apostolica factū, rite ac recte fuisse fabricatum, esseque in forma probante … Alterum vero processum, nempe informativum Romæ confectum auctoritate ordinaria per Petrum Mazziottum, in quo anno MDCXVI & MDCXVII examinati fuere plures testes, censuimus pariter esse admittendum & probationem facere … Et eo facilius in hanc ivimus sententiam, quia fere omnes testes, auctoritate ordinaria in processu Romano informativo examinati, fuerunt deinceps auctoritate Apostolica repetiti, & attestationes eorum, qui morte præoccupati repeti non potuere.
[3] Quoad alios processus remissoriales, existimavimus de eorum validitate ac legalitate satis constare. [nec non alii octo alibi, formati,] Decretæ enim fuerunt a sacra Rituum Congregatione litteræ Remissoriales, deputatique fuerunt, Auximi Reverendiss. D. Cardinalis Ara-cæli, Episcopus Auximanus; & D. Decius Longus, Protonotarius & ejusdem Episcopi Vicarius; & D. Paulus Æmilius Gallus, olim Archipresbyter d. civitatis. Fani, Reverendiss. D. Card. Boncompagnus, Episcopus Fanensis; D. Cæsar Bracius, Vicarius Episcopalis; D. Cæsar Cararius, Archidiaconus Cathedralis Bononiæ D. Euangelista Carbonesius, Vicarius Archiepiscopalis; D. Præpositus Metropolitanæ; & R. D. Angelus Michael, Canonicus Lateranensis, Abbas S. Joannis in monte Bononiæ. Terdonæ, Reverendiss. D. Episcopus Terdonensis, D. Vicarius ejusdem, & D. Archidiaconus Cathedralis. Mediolani, Reverendiss. D. Card. Borromæus, Archiepiscopus; D. Vicarius Episcopalis ejusdem, & D. Archipresbyter Metropolitanus. Madriti, Reverendiss. D. Nuntius Apostolicus, D. Archiepiscopus Tarantasiæ, & D. Episcopus Bisertinus. Bergomi, Reverendiss. D. Episcopus, D. Vicarius ejusdem, & Archipresbyter Cathedralis. Urbini Reverendiss. D. Card. Gipsius, Episcopus Ariminensis & Præses Status Urbini; D. Decanus, & D. Archidiaconos Metropolitanus … Et ex inspectione ac revolutione cujuslibet processus deprehendimus … constare de omnium validatate & forma probante …
[4] Ceterum non pretermittendum hic censuimus, quod ad ostendendam Pii Papæ V sanctimoniam ac miracula, ultra processus supra examinatos, [iisdem accedunt auctores probatissimi de vita Pii.] non modicam etiam corroborationem ad probationes ex processibus resultantes desumpsimus ex Historicorum monumentis & Chronicis; videlicet ex Surio in Commentariis rerum in orbe gestarum; Antonio Cicarella, in additionibus ad Platinam; Ciacconio, in Vitis Pontificum; Henrico Spondano, in auctorio ad Annales Baronii; Antonio a Fonte-majori, in Vita Pii V Hispano idiomate conscripta, aliisque Historicis: quibus fidem adhibendam communi Canonistarum & Legistarum consensu receptum est … Nosque inter omnes historias potissimum recepimus eam Hieronymi Catenæ & Joannis Antonii Gabutii, qui ex professo vitam & res a Pio V præclare gestas memoriæ prodiderunt: & ex his, si non integram & concludentem probationem, urgentissimum saltem insurgere adminiculum superioribus probationibus judicavimus … Hæcque quoad validitatem processuum & qualitatem probationum præmonuisse nobis visum fuit satis.
[5] Hæc & ad horum suæque sententiæ confirmationem alia plura Auditores Rotæ: qui deinde, explicata breviter vita Pii, ad virtutes ejus exponendas transeunt, agentes sigillatim de excellentia fidei, de spe, de caritate, de prudentia, [ex his probantur ejus virtutes eminentes:] de justitia, de fortitudine, de temperantia, de aliis indiciis sanctitatis; quæ omnia & ex Gabutio satis facile colligi, & apud Bzovium jam collecta expensaque videri possunt: quædam tamen quia Gabutio præterita, hic juvat excerpere. Tale est quod ad I articulum de fide, ad demonstrandam Pii in ea promovenda diligentiam, tertio loco affertur, ipsum, Generalem Commissarium Inquisitionis constitutum, in redeuntibus ad sanam mentem clementer habendis operæ pretium tulisse. Inter ceteros enim, inquiunt Relatores, Sixtum Senensem, ex ordine Minorum, [qui & Sixti Senensis conversionem prædixit,] ob hæresim sæpius repetitam flammis damnatum, ad Catholicæ sensum religionis revocavit. Prævidensque spiritu plane prophetico, sua illum doctrina quamplurimis saluti futurum, apud Pontificem precibus contendit, ut mortis pœna absolveretur. Ex quo deinde factum est, ut Sixtus Prædicatorum Ordinem ingressus, collocutionibus, concionibus, scriptis Ecclesiam illustraverit; eo præsertim operæ edito, cui Bibliothecæ sanctæ nomen indidit, gratique animi pignus Pio V dicavit. Et in Epistola dedicatoria Sixtus id ipsum testatur: seque Pii beneficio ab inferis revocatum, ab errorum tenebris erutum, in filium sancto Spiritu renatum adoptatumque fuisse profitetur: ex quibus dictis, tamquam circa factum proprium, sufficiens resultat probatio.
[6] [venenum in pedibus Crucifixi para tum miraculose evasit,] Articulus 2 de spe sic concluditur. Neque vero sua illum de divino auxilio spes fefellit: quod ut alias sæpe, sic in eo quod narraturi sumus egregio sane facto animadverti potuit. Post preces, ante Christi crucifixi effigiem fusas, consueverat Pius Servatoris sui pedes deosculari. Cum semel hoc idem moliretur, ecce sibi Christi imago ita pedes attraxit, ut illos osculo contingere Dei servus non potuerit. Enim vero aliquod in se scelus admisisse ratus, in lacrymas solutus veniam postulabat: cum a Deo tandem significatum illi fuit, quod hoc contigerit, non ob culpam ab eo contractam; sed ne venenum, quo pedes Crucifixi erant infecti, hauriret. Testati id testis VI & X in Procesu Romano de auditu ab intimo cubiculario Pii, Marco Antonio Florentino; & XXXI testis de auditu a Mattheo Ravario, ipsius Pii pincerna etiam familiari.
[7] [virgo fuit a mediciscomprobatus,] In articulo de Temperantia, ad confirmanda testimonia, asserentia perpetuam Pii virginitatem, præcipue appenditur ex Processu Romano ordinario depositio D. Ludovici Montiali, chirurgi Papæ, testis XXIV, qui corpus Pii exenteraverit; & testis XXIII, qui præsens fuit. Affirmant enim ambo isti, quæ generationi deserviunt corporis partes, ea integritate in Pio repertas fuisse, ut infantis munditiam & puritatem referrent. Quæ verendorum integritas certius, quod haberi possit, integritatis est signum; ut latius declarando egregie scripsit Hieronymus Mercurialis lib. 6 variarum Lectionum cap. 23 & Capivaccius in Practica lib. 4 cap. de virginitate; ubi asserit, perdifficile esse in viro virginitatem alio modo probare … Et sumpta virginitatis nota, quamvis omnino certa atque necessario concludens non sit, sufficienter tamen probari visa est; junctis præsertim cum assertionibus Confessariorum & testium, innocentia vitæ Pii … innato quodam odio ipsius in vitia carnis… præcipuo studio in corporis munditia & eximio pudore, sobrietate insigni quæ comes virginitatis est & præsidium … frequenti Eucharistiæ sumptione… publica voce & fama… quodque præcipuo Dei consilio factum censeri potest, ne Pius a ceteris dissideret familiæ Dominicanæ aluminus, quos omnes, quotquot in Sanctorum Album relati sunt, virgines dedit & educavit, scilicet Dominicum, Raymundum, Petrum Martyrem, Thomam Aquinatem, Antonium, Vincentium, Hjacynthum, Catharinam Senensem, & alios: qui licet morum virtutumque præstantia varii inter se ac dissimiles, omnes tamen in unius virginitatis laude convenerunt.
[8] In articulo de Justitia, quatenus hæc virtus Deo rebusque divinis debitum cultum tribuit, [pulverem Vaticani pro Reliquiis habuit,] refertur memorandum quid, ac Magni Gregorii tempora referens. Poloni Regis legatus, Roma propediem discessurus, Pium, a quo sacras Reliquias secum exportandas petierat, conveniens; eum in platea S. Petri obvium habuit, precesque pro Reliquiis habendis ingessit. Tum Pius e lectica desiliens, acceptum ab eo sudariolum expansumque, pugillo pulveris e platea sumpto implevit, & colligatum tradidit Oratori. Qui se illusum ratus domumque reversus, aperto sudariolo pulverem in sanguinem versum invenit: quare Pium statim conveniens, timore ac lætitia plenus, rem omnem aperit. Tum Pius, nobis notum omnino erat, Vaticanum pulverem Martyrum sanguine plenum esse, ac propterea ludos publicos ab ea parte ablegandos duximus. Testantur hoc in Processu Romano remissoriali Testes IV, VI, X & XXXI de auditu; & de visu, testis XXXIV.
[9] Inter cetera porro sanctitatis indicia, [novit secreta cordium;] de quibus agitur articulo ultimo, notatur primo prophetia: quare Marcus Antonius Columna & Marchio Malatesta, antequam cum Pio Pontifice negotia transigerent, [post mortem tractabilis,] conscientiam per Confeßionem expiabant, alioqui crimina sua a Pontifice narrari audiebant: uti testatus est Chrysippus Prentus. Secundo mira quæ circa ejus corpus acciderunt. [de se dedit suavem odorem,] Caro enim ipsius, quartum post mortem diem mollis adeo erat atque flexibilis vividique coloris, ut adhuc spirare videretur … deponunt autem de hoc D. Angelus Formentus, D. Abbas Rusticuccius & Reverendiss. Sanctorius … Ejusdem Pii ossa suavem emisisse odorem testantur Fr. Joannes Antonius Zerbus, [in gloria cælesti visus fuit,] D. Nicolaus Berlingerius, & D. Joannes Antonius Gabutius… Tertio visiones, quæ ejus obitum illustrarunt: tempore enim mortis Pii V adolescentula quædam Romæ, multis virtutibus ornata, dum animam ageret, ad matrem adstantesque convertens sese; Respicite, inquit, magnam gloriam, cum qua Pii V anima ab Angelis in cælum deducitur: quo dicto, expiravit. Refert hoc Antonius a Fonte-majori in Vita Pii V, typis Hispano idiomate edita anno MDXCV lib. 6 fol. 243. Præterea idem Pontifex triplici corona redimitus, ac duobus Angelis hinc atque hinc comitantibus, apparuit sorori Mariæ Margaritæ Delfinæ, quæ magna cum opinione sanctitatis vixit Albæ, in monasterio S. Mariæ Magdalenæ Ordinis Prædicatorum, ut patet ex ejus vita typis impressa a Fr. Joanne Michaele de Bononia, Ordinis Prædicatorum Mediolanensi Inquisitore…
[10] Accedit ultimo loco testimonium gravissimorum scriptorum, qui vel ex instituto vel obiter arrepta occasione Pii V sanctimoniam commendarunt. [laudatur passim a scriptoribus ut sanctus,] Hi sunt inter alios Cardinalis Bellarminus in responsione ad apologiam pro juramento fidelitatis pag. 647; Genebrardus, Chronologiæ lib. 4; Jacobus Gualterius Societatis Jesu, in tabula Chronographica pag. 740; Jacobus Gurdonius Societatis Jesu, in opere Chronologico pag. 429; Franciscus Rosserius, stemmatum Lotharingiæ tomo 5 pag. 362; Andreas Maurocenus, Historiæ Venetæ lib. 8 pag. 334; Severinus Binius, tomo 4 Conciliorum parte 2 pag. 397; Archangelus Gianius, Centur.4 Annalium Ordinis Servitarum lib. 4 cap. 2; Michael ab Isselt, in historia sui temporis pag. 29; Laurentius Surius, in Commentario rerum in orbe gestarum ad annum 1566; Joannes Mariana Societatis Jesu, ad historiam Hispaniæ anno 1566; Papirius Massonus, lib. 6 de Vitis Pontificum pag. 412; Paulus Manutius, in epist. ad Marcum; Jacobus Augustinus Thuanus, Historiarum lib. 51; Hieronumus Platus Societatis Jesu, de statu religioso lib. 2 cap. 28; Joannes Tursellinus pariter Societatis Jesu, Epitome historiarum lib. 10; Nicolaus Sanderus, lib. 3 de schismate Anglicano pag. 422; Dominicus Gravina, in libro inscripto Vox turturis parte 2; Henricus Spondanus, in Auctario Chronologico ad Annales Baronii pag. 76; Cardinalis etiam Baronius, Annalium ecclesiasticorum tomo 7 sub anno 533; Antonius Gallonius, in vita S. Philippi pag. 114, Joannes Petrus Guissanus, in Vita S. Caroli cap. 13 lib. 1; Marcus Antonius Muretus, in oratione publica habita in funere Pii V; Cardinalis etiam Sirletus, in Epigrammate impresso apud Antonium de Fonte-majori; Petrus Galesinius, in Translatione Pii V; Antonius Maria Gratianus, de bello Cyprio; Abbas S. Fronti, in Vitis Pontificum; Ciacconius in Vitis Pontificum; & scriptores ex profesio Vitæ Pii abunde pluribus in locis sanctitatem ejus commendant.
[11] [quare & vetitum su de eo fieri Requiem.] Elogia e singulis auctoribus desumpta, quæ citato libro & pagina aut capite hic allegantur, brevitatis causa omisi, satis habens eorum indicasse nomina, quæ in tam solenni & judiciali actu coram summo Pontifice commemoranda putaverunt Relatores: eo quod illustre & uniforme testimonium magnorum virorum ad Pii sanctitatem probandam magnifaciendum est; quemadmodum magni factum fuit in Relatione SS. Caroli, Ignatii, Theresiæ, Raymundi. Claudet autem tertiam hanc partem, inquiunt iidem Relatores, attestatio sacræ Congregationis Rituum, quæ Pium hoc honore decoravit, ut defunctorum sacra pro eo celebrari non possent: sed eorum loco; anniversario depositionis die, Sacrum de Sanctissima Trinitate fieri posse concessit: ut patet ex Decreto confecto 1 Februarii MDCXXV.
[12] [quippe qui miraculis claruit in vita,] Nunc miracula primum a Pio ante mortem, mox etiam post mortem facta videamus, 1 Contactu stolæ & benedictione energumena liberatur. 11 Navalis victoria a Pio prædicitur & cognoscitur. Quibus expositis, expensis, probatis, transeunt Relatores ad miracula post mortem; in iisque ponant I, quod Imagines Pii maximo incendio non comburuntur: id vero cum jure miraculum censeri probassent, subjiciunt hæc verba: Simile quid accidit nuper in palatio Augustissimi Ferdinandi 11 Imperatoris, in quo incendium ceteras res omnes quæ in altari sacelli domestici erant, consumpsit; solomque orbem cereum, quem Agnum Dei appellamus, Pio Vbenedictum, illæsum præteriit; ut eadem Cæsarea Majestas testatur in epistola ad Sanctitatem vestram directa & exhibita sub data XXIII Julii MDCXXVII: & in aliis recentibus litteris, motu proprio & nemine afflagitante, ad solam Pii sanctitatem confirmandam, eidem Sanctitati vestræ scriptis, sub die XIII Octobris MDC XXVIII, comprobavit.
[13] Auximi Tiburtia Florentia, annos LXXII nata, [& post mortem curando pestilentē febrem.] peticulari febre eo adducta fuerat, ut intra tres horas expiratura crederetur, medico sic affirmante. Verum cum laneam subuculam Pii V ut deferretur rogasset; illaque delata, sibique imposita,huic Pontifici se enixe commendasset, somno capta fuit: a quo expergefacta omnino febre soluta, e lecto surrexit, maxima omnium admiratione atque lætitia. Factum evidens est ex medici copiosa narratione… Quod vero miraculum hoc censendum sit, & in tertio ordine collocandum, nemini dubium esse poterit, si ratio habeatur gravitatis morbi ac desperatæ salutis, subitæque curationis in anu, quæ postea etiam ad multos annos vixit… Nec minus certum est Pio V esse adscribendum, cum & ejus subuculam infirma adhibuerit, & ejus se precibus commendaverit…
[14] [immedicabilem dolorem capitis,] Julius Nipotellus Perusinus, toto anno into lerabilem capitis dolorem passus fuerat: cui quidem depellendo remedia omnia, etiam violentissimam, ut sunt cantarides atque ignis, frustra adhibita fuere. Tandem cranium secare, ut eo detecto os nudum scalpere possent, decreverunt medici, opusque compleverunt: sed irrito conatu. Nulla igitur supererat humanis in remediis fiducia. Quare infirmus, memoria repetens, quod ab Abbate Rusticuccio, cujus ipse domum administrabat, olim didicerat; Dominum scilicet Ravarium, Pii V pincernam, ad contactum ossis ejusdem Pontificis simili morbo fuisse solutum; votum una cum uxore Pio V nuncupavit; suumque Dominum, Abbatem Rusticuccium, enixe rogavit, ut caput reliquiis ejusdem Pii V tangere vellet & signare. Quo peracto, confestim dolore liber e stratu consurgens, Pii V sepulcrum voti reus petiit, nec simili in posterum molestia fuit vexatus. Veritas facti satis probari videtur depositione ipsius qui sanitatem est consecutus, uxoris ejusdem chirurgi qui remedia adhibuit, & Abbatis Rusticucci qui Reliquias detulit caputque signavit…
[15] Soror Angela Mareri, Priorissa monasterii Humilitatis Romæ, ex magna distillatione, [Priorissam moribundā.] capitis & stomachi dolores maximos lentamque febrem contraxerat: a qua adeo fuerat debilitata, ut mortis diserimine imminente, medicus sibi non findes socium adjungi postularit impetraveritque in sequentem diem. interim moniales delatas ad se Pii V reliquias reliquiosa mente cum excepissent, fervidasque ad Pium preces fudissent; easdem capiti imposuerunt: & ad earum contactum dolor abscessit, posteroque die sine febri a medicis inventa est. Rei gestæ veritas habetur in processu Romano ex attestatione infirmæ, medici & Confessarii, qui paratus erat ad ministrandum infirmæ Viaticum…
[16] [puerperam desperatam,] Auximi Peregrina, uxor D. Jacobi Rasti, partui proxima, summis & diuturnis cruciabatur doloribus: quibus remittentibus, per tres totos dies nullum plane motum a foetu in utero editum sensit: & ita debilis relicta fuit, ut cibum sumere non posset, omninoque frigida & calore destituta jaçeret. Quare ab obstetrice ceterisque feminis harum rerum peritis, fœtum in utero mortuum esse, existimatum est; curatumque, sed non adhibitum, remedium ad eum extrahendum. Interim allata fuit lanea Pii V subucula, quam languentis feminæ mater Peregrinæ utero imposuit,invocato prius per preces sancti Pontificis auxilio. Mirum dictu, intra quadrantis horæ spatium fœtus in utero moveri cœpit. Necdum hora abierat, cum femina incolumis masculum peperit, qui adhuc vivit duodennis. Rei seriem satis probatam putamus a quatuor oculatis testibus…nec minus clarum est, miraculum in hoc partu intercessisse… Et hoc miraculum unum est ex duobus quæ Clemens X die XV Novembris anno MDCLXXI approbavit & confirmavit, sicut habet Decretum Congregationis pro Beatificatione ipsius Pii, quandocumque Sanctitati suæ libuisset facienda, editum VIII Martii MDCLXXII, alterum autem erat de imaginibus ab incendio illæsis: quibus etiam acceßit approbatio revelationis de victoria navali, & quartum miraculum de multiplicatione frumenti infra referendum.
[17] Nicolaus Brautius Dalmata, Episcopus Sarcinensis, in febrim inciderat acutam atque letalem, [Episcopum in extremis agentem,] ob quam æstu, doloribus atque siti inextinguibili fatigatus per triduum, ad eum statum redactus erat, ut non apmlius audiret, aut sentiret, aut interrogatus ad propositum responderet: imo post vehementem membrorum ac spirituum agitationem, jam fixabat oculus, & lecti stragulas colligens detegabat sese rei ignarus, cum suapte natura pudentissimi moris esset: ac demum pedibus ceterisque corporis partibus pallere inceperat admixta nigredine, ut bene ab omnibus, quotquot officii causa adibant, sine dubio moriturus existimaretur; tam acri febri succumbente natura annorum sexaginta, nullis adjuta pharmacis aut medicamentis, de more gentis scilicet, cum medicos exosi Dalmatæ cuncta naturæ beneficio committant. Igitur tertia nocte subiit mentem ægrotantis Pii V Pontificis recordatio, quem sæpius nominatum perceperat, ac de quo collocutus fuerat cum P. Archangelo Caraccia. Hinc servo Dei fusis precibus obdormivit: & statim videbatur sibi in Vaticani aula esse, quam Regiam dicunt: ubi longo ordine procedentes anteibat magnæ staturæ Præsul, Pontificio habitu, Episcopali mitra, ac Presbyteris stipatus compluribus, candidas indutis vestes cereosque gestantibus, [postquam ei apparuit] quos cantantes audire videbatur laudes & encomia Pii V Pontificis. His ut locum daret, dum cedens de via angulum se subduceret, evigilavit illico, seque sensit a febri immunem, nulla vexatum siti; adeo ut nec potu, nec cibo, nec viribus, aut aliis corporis facultatibus impeditis aut imminutis affectionibus, nihil sibi valetudinis minus adesse cognoverit, quam antea fuisset nondum ea febre laboranti. Probatur hoc factum ex ipsius Episcopi dictis, ex Mutio Baraccino ejus famulo, ex Cæsare Megantio Sacerdote, nec non ex Comite Francisco Cionino. Ipse quidem ægrotus & morbi gravitatem & visum valentudinem fuse exponit: famulus eadem confirmat cum mortis indiciis, & ad repentinam convalescentiam narratum sibi quod nocto perceperat dominus: alii vero duo testes, quod eum amicitiæ causa adire consueverant, die tertio ægritudinis actum de ejus salute fuisse dictitarunt, alium contestem producentes: postridie autem ad pristinum robur restitutum invenerunt; idque miraculi loco habentes, atque rei eventum quærentes, adhibitas Servo Dei preces ac noctis præcedentis visa intellexerunt. Ex his miraculum fuisse deprehendimus ex iis quæ in tertio gradu collocantur ex vulgata doctrina S. Thomæ…
[18] Hactenus, Beatissime Pater, retulimus quæ de vita, [ex quibus concluditur canonizandus.] virtutibus ac miraculis comperta fuere servi servorum Dei Pii V Pontificis Maximi. Relinquimus modo sapientissimo vestræ Sanctitatis oraculo, ut quæ olim purissima lux lucebat inter homines, Superis nunc demum adscripta, nesciat occasum in terris; imo redivivo subinde pietatis obsequio apud posteros præsit e cælo splendidior; unde certissimam se præbeat Petri naviculæ Cynosuram, quemadmodum felicissimo cursu & summo Ecclesiæ bono diu se dedit moderatorem. Hactenus Relatio illa, cujus exemplum Romæ descriptum ea ratione qua solent præsentibus Cardinalibus talium exempla descripta dari, habuit & ad nos Praga misit Illustrißimus Amplißimusque D. Henricus Iulius Baro de Blum, Cæsareus in Tribunali appellationum Consiliarius: nunc vero etiam impressam eamdem videmus in postumo tomo Bzovii: quo recurrere potest quisquis plenius cupit rationes & firmamenta judicii de singulis articulis femendi cognoscere. Idem Bzovius dictæ Relationi addit pro Appendice Notulam miraculorum, a servo Dei Pio V patratorum, in Congregatione sacrorum Rituum pro ejus Beatificatione propositorum sub Clemente X.
[19] Priora decem ex Processu Romano referuntur, ut a Pio V patrata in Vita: [Proposita autem fuerant Congregationi miracula 10 in vita,] quæ omnia vel a Gabutio in Vita capite ultimo relata, vel ab Auditoribus Rotæ accepta jam dedimus, excepto ultimo, quod tale est: Quædam puella, nobili stirpe oriunda, spiritibus immundis obsessa, ducta a matre ad Pium V, dum per Aulam regiam transiens ad capellam Sixtinam pergeret: ubi prævia oratione, pedem supra corpus illius apposuit dicendo, Super aspidem & basiliscum ambulabis, & conculcabis leonem & draconem; & facto signo Crucis,libera remansit. Vltra nihil brevis illa Notula habet: auctor seu testis petendus ex processu foret: [& 70 post obitum:] quod pro uno illo facere non est operæ pretium Magis ex reforet, ex dicto Romano processu aliisque, collecta habere miracula circiter septuaginta, patrata post obitum, quorum tenue specimen jam habemus ex Relatione in prænarratis quinque miraculis: summariam vero explicationem in Notula: in qua tamen ex Vrbinate & Tolento processu nihil; ut videantur Processus illivel ad manum non fuisse cum causa sub Clemente X resumeretur, vel miracula nulla distincte explicare. Præterea ex Decreto Congregationis, in favorem Beatificationis faciendæ, [alia 7 post allata.] cujus supra num. 16 facta mentio, discimus, quod ex quatuor miraculis, ad aliam Congregationem delatis anno MDCXXX, & tribus noviter adductis, (ipso verosimiliter anno MDCLXXI) tertium multiplicationis farinæ in magna quantitate, in monasterio monialium S. Dominici Prati, tamquam rite probatum Sanctitas sua (scilicet Clemens X) admisit: quænam vero reliqua sex fuerint nondum comperimus. Dedimus porro operam ut de omnibus jam indicatis acciperemus pleniorem notitiam, ex juratorum testium verbis, eo modo quo in Aprili S. Francisci Paulani aliorumque Sanctorum miracula collegimus: sed officiosis promißis eorum, quibus præcipuæ curæ deberet esse Beati istius Pontificis honor, hactenus non respondit effectus: quem dum pergimus expectare, vel in Supplemento operis dandæ, Notulam prædictam hic habe.
NOTVLA
Miraculorum, post mortem ex proceßibus sumpta.
Pius Papa V Romæ (S.)
EX PROCC.
Don Michael Bonelli, Prior Hospitalis S. Mariæ Consolationis, a quadam struma in gutture cum continuis doloribus, magnitudinis plusquam unius panis, qua per sex annos & amplius laboraverat, commendatur Servo Dei, statim liberatur.
Nicolas Brautius, Episcopus Sarcinonensis, ab acuta & periculosa febri sanatur in instanti, invocato ope prædicti Servi Dei.
Maritus Cleopatræ Storchi Urbinatis, gravissimo capitis dolore percussus, tactu Reliquiæ Pii V sanatur.
R. P. D. Ravarius ab ingenti dolore capitis, passo per plures menses, tactu Reliquiæ ejusdem Servi Dei liberatur.
Julius Nipotellus, catarrho & distillatione in oculis & auricula, cum gravi dolore capitis detentus & a medicis derelictus, tactu Reliquiæ ejusdem pristinam sanitatem in instanti adeptus est.
Thomas Trevisanus, Sacerdos Romanus, a gravi laterum dolore & retentione urinæ liberatus, invocata ope dicti Servi Dei.
Gerardinus de Gerardinis, in extremis laborans infirmitate scarantiæ, tactu calceamenti prædicti Servi Dei sanus evasit.
Gregorius Donatus Sacerdos, duplici febri tertiana in extremis laborans, invocata ope Pii V sanatur. Odoardus Lopez Medicus, acutissima febri cum symptomatibus letalibus oppressus per viginti dies, commendatus d. Servo Dei statim pristinam sanitatem recepit.
Soror Angela Mareri, a catarrho cum distillatione, ingenti capitis & stomachi dolore, & febri liberatur, apposita capiti ejus Reliquia præ. Servi Dei.
Soror Maria Theresia a copioso sputo sanguineo, cum capitis & stomachi dolore, invocata ope d. Servi Dei, confestim sanatur.
Priorista monialium Humilitatis, periculosa febri laborans, ita ut a medicis pro letali haberetur, commendata eidem Servo Dei, in instanti pristinam sanitatem recepit.
Tres filiæ Marchionissæ Bonellæ morte præservatæ sunt, intercessione ejusdem Servi Dei.
Binæ imagines Pii V ab incendio præservatæ.
Quidam Julius, ab ingenti & continuo dolore capitis liberatus,intercessione præd. Servi Dei.
Michael Bonellus Presbyter a quadam deformi monstruositate, liberatur ope præd. Servi Dei.
Quidam hæreticus Anglus, Writus nuncupatus, suggesto conscenso adversus Pium V petulanter oblocutus, mutus effectus fuit; ac subito morbo correptus domumque delatus, miser interiit.
Quidam Frater Ordinis S. Dominici, in civitate Palentina, in regnis Hispaniarum, gravi & molesta infirmitate affectus in secretioribus partibus, morti proximus, fusis precibus coram imagine præd. Servi Dei, pristinam sanitatem accepit.
Valentiæ in Hispania, Guilielmo Raymundo nobili viro, paulo antequam e vivis excederet, chorus affuit lætissimus. In eo erant beatissima Virgo Dei Mater, S. Dominicus, S. Vincentius, S. Ludovicus Bertrandus, & Pius V, quem ipse Guilielmus vivientem apprime venerabatur: qui omnes lectulo ejus circumfusi, letanias recitantes pro eo precabantur. Et prædictum Servum Dei magno ei beneficio fuisse referebat, cujus pileolum, a Cardinali Alexandrino in Hispaniam delatum, antea capiti suo apposuerat.
Joannes Serpa, a quodam sicario aggressus, qui pugione evaginato ipsum occidere tentabat, ostensa illi capsa, in qua erant quidam cerei orbiculares ejusdem Pii V, liberatur, prolapso in terram pugione & d. sicario.
EX PROC. AUXIM.
Tiburtia Florentii, annorum septuaginta duorum, febri petecchiali aliisque letalibus infirmitatibus oppressa, morti proxima & a medicis derelicta, tactu subuculæ præd. Servi Dei pristinam sanitatem in instanti recepit.
Quædam mulier infirma & crure deperdito, tactu calceamenti præd. Servi Dei sanatur.
Antonius Florentius, Archipresbyter Auximanus, a gravi distillatione, vergente a capite ad fauces palati per septem menses, incassum adhibitis remediis humanis, commendatur d. Servi Dei, cum emissione voti celebrandi sacrosanctum Missæ sacrificium, visitandi illius sepulcrum, & appendendi votivam tabellam in ecclesia B. Mariæ Auximi, illico liberatur.
Pellegrina Jacobi Bacci, difficultatem partus per tres dies passa, febri oppressa, non sine evidenti periculo mortis creaturæ quam in utero gestabat, tactu subuculæ Pii V, statim filium vivum peperit & sana evasit.
Maria Biagini, bis prægnans ab immundis spiritibus ita vexata fuerat, ut abortiverit: tertia vice prægnans, dum ab iisdem spiritibus plurimum agitaretur, & abortui proxima cerneretur, tactu calcei ejusdem servi Dei cesserunt dæmonis vexationes, & debito tempore peperit.
Sulpitia Fiorano, per multos menses lecto accumbens, variis angoribus oppressa, tactu calceamenti præd. Servi Dei sanatur in instanti.
Uxor Petri Angeli Mendolfi liberatur a partu difficili, cum imminenti vitæ discrimine, tactu subuculæ Pii V.
Elisabetha Dominici Francischini, tribus continuis diebus doloribus partus vexata & morti proxima, tactu calceamenti præd. Servi Dei statim peperit, & sana ac immunis visa est.
Julia Augustini Pontiricii, ingenti capitis dolore affecta, nihil ei juvantibus humanis præsidiis, tactu frustuli subuculæ præd. Servi Dei, confestim sanatur.
Isabella Partighelfi a difficili partu statim liberatur, delato ad ipsam Crucifixo eburneo præed. Servi Dei.
Aurelia, uxor Joannis Crocchini, a doloribus partus, quibus plurimum laborabat, tactu subuculæ præd. Servi Dei, statim peperit.
Pandora, uxor Vincentii Vitalini, a similibus doloribus partus liberatur, tactu cochlearis argentei præd. Servi Dei.
Joannes Baptista Lucius, doloribus petræ in extremis laborans, tactu calceamenti præd. Servi Dei confestim sanatur.
Franciscus, filius Antonii Calvi, a letali infirmitate coxendicis, qua mori seu saucius remanere debuerat judicio medicorum, tactu Reliquiæ præd. Servi Dei, statim pristinam sanitatem recuperavit.
Filius Joannis Leopardi a periculosa infirmitate liberatur, tactu calceamenti præd.Servi Dei.
Tiberia Pranzi, gravi apoplexia correpta, tactu calceamenti præd. Servi Dei illico sana evasit.
EX PROC. FANEN.
Uxor equitis Gentiluccii Rocchi, tactu subuculæ præd. Servi Dei, a difficili partu cum discrimine vitæ liberatur.
Vicaria monasterii S. Philippi Fanensis, a manuum attractione liberatur, tactu calceamenti præd. Servi Dei.
Gentilis Bartorella de Durantibus, a gravi pleuritide cum febri acuta, dolore pungitivo in latere sinistro, tussi, difficultate respirandi & pulsu duro, & judicio medicorum in extremis constituta, tactu calceamenti præd. Servo Dei, statim & in continenti sanatur.
Piera Bartorella de Ussudutiis a dolore capitis cum febre liberatur, tactu calceamenti præd. Servi Dei.
EX PROC. BONON.
Julia Nulphia de Vignatolis, a doloribus colicis & nephriticis liberata, tactu calceamenti præd. Servi Dei.Pater Fr. Virgilis Paseri, Ordinis Servorum B. Mariæ, a diuturno fluxu sanguinis in extremis laborans, commendatus præd. Servi Dei, illico sanatur.
Plures liberati a doloribus capitis, tactu Reliquiæ præd. Servi Dei.
EX PROC. DERTON.
Filius Hieronymi Baddii, per quatuor menses febri laborans & a medicis derelictus, commendatus a matre d. Servo Dei, sanatur.
Catharina, uxor Andreæ Masini, a febri cum letalibus symptomatibus liberatur, invocata ope præd. Servi Dei.
Hieronymus Baddii a periculosa & diuturna infirmitate sanatur ope d. Servi Dei.
Magdalena Blanca post esum fungorum graviter infirmans, ita ut tribus continuis diebus absque loquela & sensu remanserit; implorata ope d. Servi Dei, pristinam sanitatem recuperavit, defunctis ceteris qui dictos fungos comederant.
Angelus Thomas Passeri, gravissimis doloribus oppressus oppressus & morti proximus, emisso voto præd. Servo Dei, & apposito super parte offensa orbe cereo ab eodem benedicto, statim & illico pristinæ sanitati restituitur.
Idem ab equo in terram projectus, intercessione præd. Servi Dei liberatur a læsione brachii & humeri.
Joannes Passari, hernia intestinali laborans, commendatus præd. Servo Dei sanatur, absque applicatione præsidiorum.
Michael Annibalis Raddii, febri oppressus & in extremis constitutus, invocata ope præd. Servi Dei incolumis evasit.
Julianus Albertini Rizzi a strumis liberatus ope præd. Servi Dei.
Baro Pusterla, febri maligna per mensem laborans, & in agone positus absque motu, sensu & loquela per triduum, & pro mortuo habitus, commendatus d. Servo Dei, pristinam sanitatem in instanti recepit.
Soror Clara Magdalena Verzola, Monialis S. Dominici oppidi Salatum, a gutta arthetica ita opprimebatur, ut nullo modo se movere posset; emisso voto præd. Servo Dei, statim incolumis evasit.
Soror Daria Francisca Frascarola ejusdem Ordinis, ab ingenti tumore in capite exorto, ita ut nec videre nec comedere valeret, liberatur ope præd. Servi Dei.
Don Cæsar, filius Marchionissæ Mariæ Grimaldæ Bonellæ, a febri continua cum dysenteria diu oppressus, ope præd. Servi Dei liberatus.
Soror Maria Catharina, Monialis Ordinis S. Dominici, a continua surditate liberata, meritis d. Servi Dei.
Soror Joanna Maria Grassa a fluxu urinæ, pluribus annis passo, liberatur, voto emisso præd. Servo Dei.
Nicolaus Busutius equo incedens, in paludem prolapsus, ab evidenti mortis periculo liberatus, invocata ope præd. Servi Dei.
EX PROC. MEDIOL.
Michael Crescentius, Doctor Theologus & Protonotarius Apostolicus, gravi & continuo dolore in femore laborans, ita ut judicio medicorum nullum esset aliud remedium nisi femur anscindere; paratis a chirurgo omnibus ad id necessariis, ipse commendans se Pio V statim sanus & incolumis e lecto surrexit.
EX PROC. BERGOM.
Os extractum ex corpore præd. Servi Dei fragrantiam odoris suavissimi emittens.
Cabrinus Cabrini, quodam casu dorso sibi effracto, ita ut se movere minime posset, una cum intensis & continuis doloribus, ope præd. Servi Dei incolumis evasit in instanti.
Fr. Æmilius de Bergomo, Ordinis Prædicatorum, a febri maligna liberatus, intercessione præd. Servi Dei, qui ipsi infirmo, una cum beatissima Virgine & S. Dominico, apparuit.
Franciscus de Cerri, gravissima febri cum dolore capitis correptus, deosculata imagine præd. Servi Dei, confestim sanatur.
Barbara, filia Sebastiani Strozzæ, per plures dies cum febri maligna oppressa, & pro mortua derelicta, utpote loquela & sensibus privata & in agone posita, commendata præd. Servo Dei confestim incolumis evasit.
Apollonia Ambrosii Selarii, febri per quatuor menses laborans & energumena, nihil proficientibus exorcismis, delata ad ipsam imaginem præd. Servi Dei, cui se enixe commendavit, statim liberatur tam a febri quam a spiritibus immundis.
Ursula Petri Marchesi, duplici febri tertiana graviter affecta, cruribus, renibus & facie tumefactis, & in extremis constituta, commendata d. Servo Dei, statim incolumis reperta est.
Ursulina a Gasali coquinaria in ignem cecidit, unde pars faciei sinistra, cum oculo, naso & aure combusta & intolerabili dolore afflicta: ad tactum Agnus Dei a Pio V benedicti, cui se commendavit, illico doloribus exempta est, & spatio duodecim dierum absque aliqua deformitate sanata.
Antonia, uxor Stephani Trotti, Pio V commendata, a mortali infirmitate liberata.
Hactenus Notula illa. Ne autem reliqua pagina hic
vacet, accipe Hieronymi Badesii Romani Carmen in statuam
ac tumulum Pii.
Salvete o cineres Pontificis Pii,
Salvete. Exiguo non decet amplius
Vos claudi tumulo, qui decus abdidit
Vestrum jam nimium diu.
Vos ferri ad celebres exequias jubet
Sixtus, mirifico splendidus ordine
Hic vos nobilior suscipiet locus,
Quo nil magnificentius
Hic marmor nivibus candidius nitet
Spirantem referens effigiem Pii.
Hic gemmæ maculis multicoloribus,
Astrorum superant patrem.
Hic stant de Pariis marmoribus Duces.
Alter sacrilego milite Galliam
Oppressam, rediens victor ab hostibus,
Regi restituit suo.
Claravit trepidas alter Echinadas,
Dum classem tumido mersit in æquore,
Et monstrum Italicis excidium ferens
Longe reppulit urbibus.
Hic spectare licet prælia in ultimis
Decertata locis: Hic equites ruunt,
Hic cadens peditum procubuit cohors,
Hac manat calidus cruor.
At parte ex alia nant sive remige
Quassatæ igniferis undique ab ictibus
Puppes; jam gravidum se fluitantibus
Horret corporibus mare.
Salvete o cineres, non iterum, aut quater,
Sed clarum quoties sol revehit jubar,
Surgens Oceano, dum feret ultimus
Terris exitium dies.
Tunc vester, superis qui modo mentibus
Immistus merito perfruitur Deo,
Vos claros radiis spiritus induet
Numquam dissociabilis.
Quam Sixti meritis magna rependere
Debes Roma? tuo qui gremio abstrahi
Patris reliquias non tulit illius
Qui te jam tibi reddidit?
Wir werden Fehler deshalb nicht korrigieren.
Wir verantworten nur die Veröffentlichung.
Heiligenlexikon
als USB-Stick oder als DVD
Unterstützung für das Ökumenische Heiligenlexikon
Artikel kommentieren / Fehler melden
Suchen bei amazon: Bücher über Acta Sanctorum: 4. Mai
Wikipedia: Artikel über Acta Sanctorum: 4. Mai
Fragen? - unsere FAQs antworten!
Impressum - Datenschutzerklärung
korrekt zitieren: Societé des Bollandistes:
Die Deutsche Nationalbibliothek verzeichnet das Ökumenische Heiligenlexikon in der Deutschen Nationalbibliografie; detaillierte bibliografische Daten sind im Internet über https://d-nb.info/1175439177 und https://d-nb.info/969828497 abrufbar.